Skip to main content

Full text of "Tijdschrift voor natuurlijke geschiedenis en physiologie"

See other formats 


en 
le 


1 ï ( 


| vh hel / ê 
ee 


\ VW Û 
MOV, 


Ë 


Wols 
ig 


eN 
re 


wv 


„5660. 
Es 


TIJDSCHRIFT 


voor 


NATUURLIJKE GESCHIEDENIS 
ex PHYSIOLOGIE. 


Al 


TIJDSCHRIFT 


VOOR 


NATUURLIJKE GESCHIEDENIS 


UITGEGEVEN 


DOOR 


J. van DER HOEVEN, u. Do. 


PROF. TE LEIDEN, 
EN 
W. H. pe VRIESE, u. DD. 


PROF. TE AMSTERDAM, 


ACHTSTE DEEL. 


nmmr ad nd ad 


TE LEIDEN, 
BIJ S. EN J. LUCHTMANS. 
1841. 


INHOUD 


VAN HET 


ACHTSTE DEEL. 


IT, OORSPRONKELIJKE STUKKEN. 


1. R‚ B. vas vex Boscu, Enumeratio plantarum 
Zeelandiae belgicae indigenarum, . bl. 1—55. 
2, J.N. Ramaer, Iets over de Darmvlokjes, 
volgens Professor Berres. …. « bl. 56—70. 
3. A. Braxrs, Bijdrage tot de kennis der mond- 
deelen van eenige vliesvleugelige gekorvenen 
(@nsecta hymenoptera). (PL I. tegen over 
bL126). … . *-. .… « «,bl,71—126. 
4. Dassen, Iets over de Polypenstokken, ge- 
vonden te Groningen in den Hondsrug. bl, 


127—152. 
5. Lurren, Ontleedkundig onderzoek van een 
voet met zeven toonen. . … bl, 153-161. 


6. W.H. pe Varese, Bijdrage tot de morpho- 


logie der bollen. (PI. II, tegen over bl. 178). 
bl. 162178. 


7. P. Harrixa , Gissingen betreffende de eerste 
vorming der cellen en derzelver kernen in 
plantaardige en dierlijke weefsels, gegrond 
op het onderzoek van anorganische praccipi- 
taten, (PI, II, tegen over bl. 202). bl.179—202. 

8. H.C. van Harn, Nieuwe bijdragen tot de Ne- 
derlandsche Flora. . … bl. 203-259. 


9. F. Dorr, Bijdrage tot de Flora Leidensis, 
bl. 261—269. 


10, J. var pen Hoeven, Groote bloedschijfjes bij 
Cryptobranchus japonicus, „ bl. 270-272, 


11. 


12, 


VI 


J. van per Hoeven, Over de soorten van het 
geslacht Zimulus. . « « « bl. 273-276. 
J. L. C. ScurorveR VAN DER Kork , Bijdra- 
ge tot de Anatomie van Sfenops Kukang 


ycticebus Jávanicus.) (PL, V. tegen over 


13, 


14. 


bl,.336).. on a. 4 waw wee Dlt 277356. 
J. van per Hoeven, Eenige aanteekeningen 
over het geslacht Stenops van Irrraer en de 
daartoe behoorende soorten. (Pl, VL en VIE - 
tegen over bl. 348). . . . bl.337—348, 
F. Jorxenvan, Uitstapje naar de bosschen van 
de gebergten Malabar, Wayang en Tiloe op 
Java. ea oee Dn 


IL, BorxKsescrouwine, LerrreekusDice Be- © 


an 


RIGTEN EN VERTALINGEN, 


W.H. pe Varese, Herinneringen aan F.J. F. 
MRYENs. e … neen Melker ven Did ude 
J. van per Hoeven, Verslag van N, Jory, 
Histotre d'un petit erustacé (Artemia salina 
Leäcn)etc. vate DI SOR 
J. vas ver Hoeven, Verslag van A. Waesen, 


- Fossile Veberreste von einem Affen und eini- 


ge andern Säüugthteren aus Griechenland — 
en van denz. Beschreibung einiger neven 
Wager! on, lose ge Eb 
J. van per Hoeven, Verslag van J F. BRANDT, 
Spicilegia ornithologica nova, Fascic. IT. 


bl. 44, 46, 
J. van per Hoeven, Verslag van J. Mürrer » 


Veber die Lymphherzen der Schildkrötene * 
bl, 46, 47. 


6. 


7. 


8, 


12. 


13. 


4. 


15. 


16, 


VIE 


J. van per Hoeven, Aankondiging van O, 
Kösruin, Die mikroskopische Forschungen 
im Gebrete der menschlichen P histologie. 
bl. 48. 
C.A. Beresma, Eenige Aanmerkingen betref- 
treffende J. Lieria, die organische Chemte. 
bl. 4965. 
J. van per Hoeven, Verslag van J. Excer, 
Veber den Hirnanhang und den Trichter, 
bl. 65, 67. 
J. van per Hoeven, Verslag van K‚, Voor, 
Zur Anatomie der Amphibiën. bl. 68, 69. 
J. VAN DER Hoeven, Verslag van F, Wir, 
Beitrüge zur Anatomie der zusammenge- 
sefzten Augen. …—… … ve …'… bl; 69, 70. 
J. van per Hoeven, Verslag van C, A. S. 
Senourze, Echiniscus Bellermanni bl. 71,72. 
J. vas per Hoeven, Nog een woord over 
Kororaa’s gevoelen aangaande het trapsge- 
wijze ontstaan der bewerktuigde wezens op 
ENE NAAPOD AE ee 72. 
J. van ven Hoeven, Verzameling van berig- 
ten over Ampiorus lanceolatus , eene visch- 
soort uit de orde der Cyclostomata. (PI, IV 
BEREN Over: DIGDE PN Cs DI 7903. 
J, van per Hoeven, Verslag van D. F. Escue 
micur, Anatomisk-Physiologiske Undersö- 
gelse over Salperne. . . . bl. 93—97. 
J. vas pen Hoeven, Verslag van D. F‚ Escu- 
RICHT, Anatomisk Beskrivelse of Ghelyoso- 
ma Mecleayanum. . . . . . bl. 98, 99. 
J. van pen Hoeven, Verslag van H. Sran- 
NIUus, Erster Bericht von dem Zootomisch- 


17. 


18. 


19, 


20. 


21. 


22. 


23. 


24, 


27. 


VI 


physiologischen Institut der Universität 
Rostock. . « « « « « « bl. 99, 100. 
J. van per Hoeven, Verslag van F. b, Frerscr- 
MANN, Munus natal. anatom. de novis sub 
lingua bursis. « « « « … bl. 100, 101. 
J. van per Hoeven, Verslag van A. E‚ Gau- 
BE, Actininiën, Echinodermen und Wür- 


mer des Adriatischen und Mittelmeers. 
bl, 101—107. 


J, van pen Hoeven, Verslag van E‚ G. Zap- 
pAcH, de Apodis cancriformis Scnaerr. 


anatome et historia evolutionis. « „ bl. 
107—112, 


J. var per Hoeven, Verslag van A, n'Or- 
BIGNY, ! Homme Américain. « bl. 113—116, 
W. H. pe Varese, Verslag van M. Lemarne, 
Tconographie des Cactées. . bl. 117, 118. 
W.H. pe Varese, Verslag van H. R. Goer- 


PERT, Ueber den Bau der Balanophoren. 
bl. 118-122, 


W. H. pe Vriese, Verslag van H. F. Link, 
Filieum Species in Horto Regio bot. Bero- 
ins oe varwerve nes stoa ierds bled 22taá 
W.H. pe Varrsr, Verslag van Pépin, Per- 


sistance de la vie dans les végétaur etc. 
bl. 124—131. 


W.H. pe Vriese, Verslag van A. P. pr Cav- 
DOLLE, Ficus Saussureana. bl. 131, 132. 


. W.H. pe Vriese, A. P. pe CANDOLLE; ne- 


erologische aankondiging. « bl, 133, 134. 
Prijsvraag der eerste Klasse van het Konink- 
lijk Nederl, Instituut. . … « bl, 135, 136. 


___— 


ENUMERATIO PLANTARUM, 
ZEELANDIAE BELGICAE 


INDIGENARUM; 


AUCT. 


BEH van Aen BOSUH: M.D. 


Enumerationem plantarum, in Zeelandia Belgi- 
ca hucusque detectarum, edituro pauca mihi lubet 
praemonere, quibus scriptiunculae rationem et 
consilium breviter exponam , eamque , tenuem 
quippe et imperfectam, ab immaturitatis culpa 
excusare tentem. 

Regiones patriae nostrae, quae Germaniam et 
Belgium meridionale tangunt , respectu plantarum, 
quas proferunt, parum coguitae merito dici pos- 
sunt.[ Quo nomine Zeelandiae quoque insulas iatel- 
lectas volo, quae, a Scaldis ostiis amplexae , Flan- 
driae utrique septentrionem versus confines sunt] 
Quam ob rem non mirandum ,‚ parvum esse planta- 
rum Belgii septentrionalis indigenarum cognitum 
numerum, quod soli extensionem , ejusque situm 
geographicum et geologieam dispositionem. Neque 
etiam dubitandum, quin regioues lace, debito 
studio perlustratae , satis notandum incrementum 
plantarum nostratium numero sint additurae, ple- 

MAT. ripscnHrR. D, VIII, St, 1, 1 


2 


niorque nobis inde cognitio Florae Belgii septentrio- 
nalis sit futura. Quamvisitaque merito honore ce- 
lebrandus sit Cl. van Harr, qui, undique collectis 
elementisdispersis, Floram Belgi septentrionalis 
anno 1825 eonscripsit ediditque anno 1836 sup- 
plementum ejus primum, quibus inchoatum paene 
studium plantarum indigenarum bono successu 
incitavit; tamen in his non esse subsistendum , 
sed contra quemvis, pro viribus, operiilli observa. 
tiones addere novas vel emendatas oportere, exi- 
stimo. Et hoe quidem consilium mihi erat Enu- 
merationem hanc edenti, tum ut huic proposito 
quantumpote satisfacerem, tum, ut magnam plan= 
tarum, quas regio nostra alit, rariorum copiam 
ostenderem nostrisque Botanophilis suaderem, ut 
hue quoque iter teneant, Florae nostrae divitijs 
cognitionem suam et herbarium aucluri. Eorum- 
que inventis et observatis, siquidem participem il- 
lorum me facere velint, quod enixe rogo, bonis 
meis rebus, ego optime fruerer, Illis autem affir- 
mare audeo, 600 circiter speciebus, hic enume- 
ratis, vix dimidiam plantarum nostrarum vascu= 
larium partem contineri. Nam, exceptis paucis, 
ex aliorum auctoritate receptis , omnes reliquas 
per parvum temporis spatium, scilicct ex anno 
1837, ininsulis Walcheren et Zuid-Beveland ipse 
collegi; quarum hanc quidem regionem, quippe 
domi meae proximam, sedulo paragravi, illam 
vero ter tantum vario anni tempore per paucas 
dies adire potui. Restant ergo fere incognitae 
Schouwen , Zeeuwsch-Vlaanderen , Noord-Beve= 
land, Tholen. Longiori in hasce insulas vel diu- 


3 


turniori excursioni obstabant impedimenta variae 
indolis; prae caeleris regionum situs remotus, Me- 
dicique exspectantis major quam praxin factitantis 
servitus. 

At, si quis maneum et incompletum Catalogum 
plantarum nostrarum titulo, quem gerit, profe- 
rentem me reprehendit, cogitet is velim , vix ali- 
quid prius actum esse in disquisitione plantarum 
nostrae regionis , nobisque non esse, quod sciam, 
qui huic studio ardenter et assidue operam na- 
vent, neque unius hominis viribus tale opus ab- 
solvi posse. Eo autem consilio, quod supra dixi, 
Catalogum edendum esse putavi, ut, quibus in- 
digeo quam maxime observationibus aliorum ea 
augere et emendare possim, quae ipse de plantis 
nostris sedulo notavi, Quod si ex votis mihi suc 
cedat, praeterlapso uno alterove anno, supple- 
mentum hujus Enumerationis in lucem proferre po- 
tero, talique ratione edendam aliquando Floram 
Zeelandiae sensim praeparare, 

In elaboranda Enumeratione ‘universe ducem 
seculus sum Synopsin Florae Germ. et Helvet. 
CL. Kocurr, tum Rercuengacnranam Floram Germ. 
ezcursoriam, Praeterea, quantum per parvam 
librorum supellectilem licuit , varios adii auctores, 
eumque illorum in speciebus novis aut dubiis citavi, 
qui optime plantam meam interpretari videbatur. 
Nam ut suis oculis videre suoque uti judicio summum 
sit in studio Naturae monitum , tamen sententiam 
propriam magistrorum in scientia auctoritati sub- 
scribere tironem decet. Speciebus vero sponta- 
meis plures addidi cultas; easque inprimis, quae 

1* 


Á 


sive in agris, sive in pomariis educuntur, omissis 
is, quae tantum in hortis vel in oleraceis, orna- 
mentì ususve gratia, coli solent, nisi hae frequen- 
tius efferatae oacurrant. Denique praeter species, 
quas ipse observavi, recepi quoque, quae ab auc- 
toribus Zeelandiae tribuuntur, tum et quas off- 
ciose mecum communicarunt viri doct. am. F, 
Dozr, J. Wrrewaar, Jr., Leidenses, F. Z. Er- 
MeriNs, L. J. pr Maare, G. B. C. van per 
Feen, Medioburgenses, J. N. van veR Grre, 
Ziericeënsis, praeposito signo (*), siquidem spe= 
cimina indigena non viderim, additoque citato 
auctoris vel inventoris nomine, 

Quod superest Botanicos nostrates, quibus stu- 
dium plantarum indigenarum cordiest, rogo, ut, 
per litteras mihi communicare velint, si quae in 
Enumeratione mea, exceptis signo (*)_notatis, 
desiderio ipsis dignae videantur; cui ego pro viri- 
bus lubenter satisfaciam, sperans, fore ut selec- 
tum ex plantis indigenis , quarum speciminibus 
Herbarium meum caret, ipsorum vero abundat, 
mihi concedant, 


-„PLANTAE VASCULARES, 


Class. T. Exogeneae Dicotyledoncae. 


Subclass. 1. TEALAMIFLORAF. 


Ord. RANUNCULACEAE. Juss. 


Clematis Vitalba. W. ZB. ZV. rara (Ll). 
Thalictrum flavum. W. 

« minus. £. dumosum. Koch. Synops. 
Fl, Germ. et Helv. p. 4. W. 

A speciminibus indigenis Zh. mzinoris, prope 
Bloemendaal et in Dorenwaard lectis, differt 
hoe : habitu ramosissimo maximeque diffuso 
propter folia et pedunculos, horizontaliter fere 
a caule ejusque ramificationibus distantes. 

Caeterum caulis validus, pedaliset ultra, pro- 
fundius sulcatus, purpurascens ; rami inferiores 
2-3ni; petioli pubescentes; folia ampla, jugis 
remotis, foliolis 3-lobis, lobis lateralibus obtu- 
sis, intermediis truncatis, acuminatis. — Syno- 
nyma: Th. majus. Sm. Fl, Britt. ed. Römer 
p. 585. Th, dunense. Dum, Prodr. Fl, Belg. 
p. 126. (ex Lej. et Court, Comp, Fl. Belg. 
p- 207.) 


(1) Literis initialibus insulas mostras indicavi, in qui- 
bus species enumeratae lectae sunt, omissa omni 
additione pone eas, quae omnibus communes cen- 
sentur. W == Walcheren, ZB =s Zuid-Beveland, 
NB =z Noord-Beveland, S = Schouwen, Th = 
Tholen, ZV == Zeeuwsch-Vlaanderen. 


Flores non vidi, Fructiferum legi, Julio men- 
se exeunte, aan de noordelijke helling der dui- 
nen tusschen Domburg en Westkappel. 

Anemone Ranunculoïdes. W. 
Myosurus minimus. W. ZB. 
Ranunculus aquatilis. «. peltatus, Koch, Syn. p. 11. 
« « f- truncatus. Koch, 
« « y-tripartitus. Koch, Sturm. 
Deutschl, Flora. Bd, XVI. tab. 28! ZR. #ri- 
partitus. Nolte, Novit. Fl, Holsat. p. 51. ZB, 


« « Ö. pantothrix. Koch, 

« « €, succulentus. Koch. 

« Flammula. W. 

EN Lingua. ZB. rarus. Occurrit glaber 


(R. L. « glabratus), et pubescens (R.L, @. 
hirsutus. Wallroth, Sched, crit. p, 288.). 


« Ficaria, 

« Auricomus. W. rarus, comm, am. de 
Marrée. 

« acris. 

« repens. 

« « __ B. prostratus. DC, FL. Fran. 


4642, B. ex van Hall, FI. Belg. Sept. I. p. 420. 
Sibi quidem constans, nec tamen specie diver- 
sus. Flores interdum minimi occurrunt, quo- 
rum petala sepalis paulo tantum sunt majora. 
In arenosis humidis reperitur. ZB, 


« bulbosus. 

« Philonotis. Ehrh, vulgaris. 
« sceleratus. 

« arvensis. ZB. 


* Caltha palustris, W. ind, am. v. d, Feen, 


7 
Eranthis hyemalis, Salisb, W‚, comm. am. de 
Marrée, 


Ord. Berpenipeag. Vent. 


Berberis vulgaris. W. 


Ord. Nrurrnaracear. DC. 


Nymphaea alba. 
Nuphar luteum. Sm. 


Ord. Paráveracear. DC. 


Papaver Argemone. ZB. 

« __Rhoeas, a, ovale. Dum, ex Lej.et Court, 
945. 

« « B. globosum. Dum. ex ïsdem ; 
haee varietas raro occurrit pilis appressis var . 
y., aegrius tunc a P. dubio distinguenda. 

« ‘ « _ ye.strigosum. v. Bönnighau- 
sen. Prodr. Fl. Monast. 659. ZB. Pilis pedun- 
culorum arcte appressis. 

« _ officinale. Gm. Colitur rarius, 

« ___somniferum, Colitur. 

Chelidonium majus. 


Ord, Fumarraceag. DC, 


Corydalis digitata. Pers. W. 
« claviculata. DG. W. 
Fumaria officinalis. W. comm. am, v.d, Feen. ZV. 


Ord, Crucirenar. Juss. 


Trib. Siliguosae, Koch. 


Cheiranthus fruticulosus. ZB. in ruderibus arcis 
Ostende, 


8 


Nasturtium officinale. R.‚ Br. 

“le ve Amphibium. R. Br. W, ind. am, v.d. 
Feen. 

« sylvestre, R. Br. 

« palustre. DC. 

Barbarea vulgaris. R, Br. W. 

«_ stricta? Andrz, Koch. Syn. p. 36. 
Reichenbach. Fl. Germ. excurs 4355. 

Ex uno specimine, ad latus fossae prope 
Goes lecto , pene deflorato, emarcidis foliis ra- 
dicalibus , speciem certo_cognoscere nequeo. 
Habitus vero plantae ramosus, strictus, siliquae 
arcte cauli appressae , petala angusta hanc, 
nec praecedentem, speeiem indicare videntur. 
Reticere nolui, quamyvis dubiam, quia specics 
hujus generis, Europae mediae et occidentali 
propriae, apud nos nondum rite distingui viden- 
tur. Cf. v. Hall. 1. 1. p. 828, 

Cardamine sylvatica. Link. Koch. Syn. p. 43. 
Rchb. exc. 4303. Rehb. exsicc. 1580. Fl, 
Bat. 126. (C. hirsuta.) W. ZB. passim frequens. 

« hirsuta. Koch. Syn. 43. Rchb, exc. 
4304. Rehb. exsicc. 1581. W. frequens. ZB, 
rara. Auctoritatem amplexus Cll, Nolte, Koch, 
Reichenbach, species has distinxi, in qui- 
bus vero sapiens Cl. Fries effatum agnovi: 
‚‚ Characteres non eficiunt species; multae va= 
„ rietates eximiüis et constantibus pollent, plures 
„optimae species parum palpabilibus. In vita 
„et historia diversa specierum essentiam pono, ' 
Mantissa 1. Novit. Fl. suec. p. 82. 

« pratensis, 


9 


» Malcolmia maritima. R‚, Br. Indigenam indicat 
Dodonaeus. Cruydtboeek. Antw. 1644, p. 235. 
Sisymbrium officinale. Scop. 
« Sophia. 
« Alliaria. Scop. 
« Thalianum. Gaud. W. 
Erysimum Cheiranthoïdes. W. comm, am; v. d, 
Feen. 
Brassica oleracea. Colitur multis varietatibus. 
« _ Rapa. «. campestris. ZB, 
Syn. B. campestris, Sm. v. Hall. 773. 
« « _ @. sativa. Colitur, 
Syn. B. asperifolia. B. Rapa. v. Hall, 775, 
B. Rapa. y. annua. Koch. Syn. p. 54; 
« _ Napus. «. oleifera, Koch. 
« « B. annua. Koch. 
« nigra. Koch. W. 
Syn. Sinapis nigra. L, Bat. 250. 
Sinapis arvensis. ZB. 
« « B. orientalis. Koch. Syn. p. 55. 
ZB. rarior. Siliquis retrorsum hispidis. Num 
S. orientalis? v. Hall. 777; non L. teste 
Rehb. exc, 4425, 


Trib. Zatiseptae. Koch. 
Alyssum calycinum, ZB, rarum. 
Draba verna. 
* Cochlearia officinalis. ZV, 
« Danica. W. rara. 
Armoracia rusticana. Fl. Wett. W. ZV. 
Camelina sativa, Crantz. ZB. rara. 


10 


Trib, Angustiseptae, Koch. 

Thlaspì arvense. ZB. 

Teesdalia nudicaulis. W. 

* Lepidium sativum, S, ind. am. Dozy. 

« campestre, R. Br. ZB. rarius. S, 
« vuderale. vulgare. 

» Hutchinsia petraca. RBr. Th. Teste, Cl, Kops. 
ap. v. Hall, 739. 

Capsella bursa pastoris. Mönch. a. integrifolia, 
B. sinuata. 7. pinatifida. v. Schlecht, Fl, Bee 
rol. sec. Koch Syn. p. 73. 

Senebiera Coronopus. Poir. vulgaris, 


Trib. Zomentaceae, DC. 


Cakile maritima, Scop. W. 


Ord. Vroragrrag, DC, 
Viola odorata, 
« u B. alba. W. rara. 
« _ sylvestris. Lam. W. 
« canina, W. 
«tricolor. «. vulgaris. Koch. W. 
« « @. arvensis. Koch. ZB. 
« « 7. (V.) Syrtica. Flörke, ex Rchb. 
exc. 4517. W. 


Ord Drosrracear. DC, 


Parnassia palustris, W. 


Ord. Porycareár. Juss. 


Polygala vulgaris. W. 


mm 


Ord. Siuexzag, DG, 


Dianthus Armeria. ZB, non farus, 
* Saponaria vulgaris. ZV. S. ind. orù, v.d. Gryp. 
*Silene noctiflora. W. ind, am. v.d. Féen. 
Eychnis flos euculi. W. 

« __ vespertina. Sibth, 

« _ diurna. Sikth, = 

« _ Githago. Lam. 


Ord, Arsinear, DC, 


Sagina procumbens. 
« __ apetala. W. ZB. comm. am. Wttewaall, 
Spergula arvensis. 
« _ nodosa. W. 
Alsine marina. «. minor, Koch, Syn, p. 111. 
Syn. Arenaria salina. Sér, v. Hall, 581. 
Bat, 367? 
« « B. obesior. Koch. Syn. Arerna- 
ria media A, L. v. Hall, 532, marina, Bat. 
354! 
Alsine peploïdes, Wa hl, W. 
« __tenuifolia, Wahl. ZB, suis loeis eopiose, 
Pleraque specimina superne pubescunt, neque 
tamen pilis glanduliferis obsessa sunt, 
Moehringia trinervia, Clairv. 
Arenaria serpyllifolia. 
Stellaria graminea, 
« media. Vi H. 
Cerastium vulgatum. L, teste Rchb. exc. 4970. 
Bracteis herbaceis sepalisque apice barbatis, pe- 
dunculis fructiferis calycem vix aetpùantibus, 


12 


Syn. C. glomeratum. B. eglandulosúm, Koch. 
Syn. p. 121. C.vulgatum v. Hall. 546. excl, 
plur. Synon. 

Gerastium vulgatum @. subviscosum. Rchb, exc. 
Pilis glanduliferis obsessum. Syn. C. glomeratum. 
Thuill, (sec. Rchb.) C. viscosum. v‚ Hall. 
547. excl. omnibus Syn. 

« semidecandrum. W. ZB. 

Plerumque pentandrum, peduneculis fructife- 
ris valde elongatis, bracteis et sepalis late mem= 
branaceis, apice glabris ; superne glanduloso- 
pubescens, vel etiam 

« « B. glandulosum. Koch. 
totum glandulis vestitum. Syn. C. elutinosum. 
Fries. Novit. p. 132. C, viscosum. Fl, Dan. 
tab. 1211. sec, Rchb. ZB. 

« pumilum. Curtis, In Walachriae dunis 
rarum legi. A praecedente, cui simillimum, 
differt: habitu gracili, bracteis vix apice sca- 
riosis, sepalis anguste membranaceis stria her 
bacea excurrente, Huc C. semidecandrum, 
Pers, teste Koch. 

« triviale, Link. 

A C. vulgato diversum: bracteis sepalisque 
margine scariosis, apice glabris, pedunculis fru= 
ctiferis calyce duplo triplove longioribus, cauli- 
bus lateralibus radicantibus. 

« arvense. W. ZB. rarius, 


Ord. Lisear. DG, 


Linum catarcticum. ZB. 
« __usitatissimum, Golitur. 


13 


Ord. Marvaczar. R, Br, 


Malva sylvestris, 
« _ rotundifolia, 
Althaea officinalis. Vulgaris. 


Ord, Tirracear. Juss. 
Tilia grandifolia. Ehrh. 
« _ parvifolia. Ehrh. Coluntur. 
Ord. Hryrericinear. DG, 


Hypericum perforatum, 
« tetrapterum, Fries, ZB. frequens, 
Syn. H. guadrangulare, Sm. v. Hall. 623. 


Ord. Aceninear, DC, 
Acer Pseudoplatanus, W. 
« _campestre, 
Ord, Hrrrocasranrar. DC. 


Aesculus Hippocastanum, Golitur. 


Ord. Geramaczrar. DC, 


Geranium phaeum. W. comm. am. de Marrée, 
« pratense. ZB. rarum. 


« pusillum; ZB, vulgare. 

« dissectum. vulgatissimum. 

« Columbinum. ZB, rarum. 

« molle, 

« Robertianum. 

« « B. album. Disseminatione 


constans, teste Lejeune, Flore de Spa, Révue 
p. 147, 


14 


Erodium cicutarium. 1'Hér, 
bede moschatum, 'Hér, NB, razissimum. 


Ord. Oxarrpear. DC, 


Oxalis stricta. Koch. Syn. p. 144, 

Caule solitario, erecto, sparse puberulo; foliis 
exstipulatis; pedunculis folium subaequantibus; 
pedicellis fructiferis erecto-patulis ; stolonibus 
subterraneis, persistentibus, 2. Plantae color 
laete viridis, 

« _ corniculata, ZB. rara, Koch. Syn, p. 144, 

Caulibus diffusis pubescentibus basi radican- 
tjbus; stipulis oblongis petiolo adnatis ; pedun- 
culis folio brevioribus; pedicellis fructiferis re= 
fractis; radice ramoso-fibrosa, stolonibus nul- 
lis. ©. Plantae color glaucescens, Icon bona 
in Dodon. Cruydtb. p. 918: 


Subelass. 2. CALYCIFLORAE. 


Ord. Rraunear. R. Br. 
Rhamnus cataretica: ‘Indigenam testatur N ylandt, 
… Herbarius. Amst. 1682, p‚ 53, 

Ord. PAPILIONACEAE. idee 

…Frib. Loteae. DG: 
Ulex Europaeus. ‘W. rarus;’ 
Spartium scoparium. W. ZV, 

Trib. Anthylitdeae. Koch. 


Ononis spinosa. ZB. vulgatissima. 
« « ___g. flor. coerulescentibus: 


15 


Ononis repens. W. ZB. rara. 
Anthyllis vulneraria, Dodon. Ceuydtb. p. 880. 

« maritima. Schweigger in Hagen. 
Chlor. Boruss. 265. ex Koch. Syn. p. 159, 
Rehb. exc, 3317. v. Hall, 8162. 

Flexuosa , diflusa , 3 —8t pedalis, e radice ra- 
mosissima , capitulis axillaribus terminalibusque, 
Mense Julio incredibili copia inveni aan de bui 
tenhelling der duinen, palendeaan den noor= 
delijken hoek van den [Vestkappelschen dijk. 


Trib. Trifolieae, Koch. 


Medicago sativa. Golitur, 

« __lupulina, 

« « _@- Bönningh. Prodr. Fl. Mo- 
nast. p. 226. ZB. Leguminibus glanduloso-pilo= 
sis, pilis patentibus articulatis. 

«__ maculata, Willd, ZB, passim frequens. S. 
Ineaute a Cl, v. Hall. p. 840. cum M. muri- 
cata confusa, quacum vix nisì obiter visa con- 
venit. Differt ab illa pedunculis. 2 — 3 floris, 
folio 2plo 3plove brevioribus, leguminibus bré- 
ve conicis, anfractibus 5 laxiuscule-incumben- 
tibus oblique-venosis, margine lato, 4-carinato 
distiche spinigero , spinis e basi “compressa me 
dio pellucida setaceis, curvulis, intricatis, pe- 
tiolis pedunculisque sparsim pilosis, pilis arti- 
culatis, foliolis maculam nigram disco” gerentie 
bus. Koch. Syn. p. 163. Rchb:exc.:8239. 
Moris. Hist, S, IL t: 15. £. 17. see Koch. 

« minima Lam. ZB. rara, Th, 

Melilotus officinalis, Willd, 


16 


Trifolium pratense. 

« « B. flor. albis, 

« ___arvense. 

« __ fragiferum. Vulgare. 

« __ repens. 

«___ procumbens. «‚ majus. Koch, 

Syn. T. campestre. Schreb, in Sturm. 
Heft. 16. t. 13. v. Hall. 848, 

u « B. minus. Koch, 

Syn. T. proeumbens, Schreb, in Sturm. 
t. 14. v. Hall. 849. 

« __ filiforme. 

« « B. minimum, Koch. 

Lotus corniculatus, 

« « B. hirsutus. (7.) Koch. W. 

Syn. ZL. c. p. crassifolius. Pers, v. Hall 
p. 840. j 
« « y. tenuifolius. (ò.) Koch. ZB. 
« major. Scop, W. non rarus. Koch. Syn. 
p. 178. Syn. L, corn. fp. uliginosus. Hoffm. 
v. H. 852. . excl. Syn. Thuill,, ad var. 6. 
praecedentis referendo. 


Trib, Hedysareae. DG. 
Onobrychis sativa, Lam. ZB. Golitur. 


Trib. Vzcieae. DG. 
Vicia hirsuta. Koch. ZB. rarior. 
« tetrasperma. Fl. Wetter. ZB. vulgaris, 


« _Cracca. 
« Faba. Colitur. 


17 


Vicia sepium. W. comm, am. v. d. Feen. 
« sativa, 
« _Lathyroïdes, W. 

Pisum arvense. 
« _ sativum. coluntur. 

Lathyrus Nissolia, ZB, rarissimus. 

Pedunculis 1 —2 floris, petiolis foliiformibus 
lanceolatis, cirrho destitutis, stipulis subulatis, 
basi semihastatis. — Flores purpurei. Semina 
tuberculato-scabra, Dodon. Pempt. 529. £‚ 1. 
sec. Koch, Syn, p. 199. 

« tuberosus. ZB, vulgaris, 

« pratensis, 


Trib. Phaseoleae. DG. 


Phaseolus nanus.-W, ZB. colitur, 


Ord. Aarreparear, Jusgs, 


Prunus spinosa. ZB. vulgaris, 
« insititia. ZB. quasi spontanea. 
« domestica, culta et in pomariis et sepi- 
bus efferata, 
« _ Cerasus, 
« _avium. W. quasi spontanea. Utraque in. 
numeris fructus varietatíbus colitur. 
« __Padus. W. 


Ord, Rosacrar. Juss. 
Trib, Spiraeaceae. DG, 
Spiraea Ulmaria. 
Trib. Dryadeae, Koch, 


Geum urbanum, 
xar. mijpsceR, D. VIII, St, 1. z 


18 


* Geum rivale. S. ind, orn. v‚ d. Gryp. ; 
Rubus Idaeus. W. 
« caesius. 
« __ fruticosus. 
Reliquos, in regione nostra a me lectos, se- 
pono, donec fontem laudatissimum adierim. 
Fragaria vesca. 
Potentilla anserina. 
*__« argentea. W. ind, am. v. d. Feen, 
« reptans, 
Tormentilla, Sibth.W. Cf, Flora. 1840, 
p. 369. 
« « g. petiolata, W. rarior. 
Foliis inferioribus quinatis, mediis ternatis, sum- 
mis simplicibus , cunctis petiolatis, petiolis raro 
toti , semper fere dimidiae folioli intermedii lon- 
gitudini aequabibus. Num hue P, proeumbens 2 
Grew. Cf. Drejer, Fl. exc. Hafn, p. 185. 
*__« nemoralis. Nestl. W. repertam ab orn. 
Wils ind. am, Dozy. 
Agrimonia Eupatorium, 


Trib. Roseae. DC. 


Rosa spinosissima. W. comm. am. v. d. Feen, 

« canina. « vulgaris. Koch. 

« « ___p. dumetorum. Koch, 

« « y. collina. Koch. W .ZB. 

« rubiginosa. 

«tomentosa. Sm. ZB. salis frequens, : 
Hujus quoque generis multas formas, defi- 

ciente supellectili literario, non rite determi- 

mandas, reticere cogor. 


19 


Ord. Saxcursorsrar, Lindh, 


Alchemilla vulgaris. ZB. rara. S. 
« arvensis. Scop. ZB. frequens. 


Ord. Pomacrar. Lindl. 
Crataegus oxyacantha. Bat. 399. (C. oxyacanthoï- 
des). 
« monogyna. Jacq. Bat. 398, (C. ozya- 
cantha). 
Mespilus Germanica. colitur. 
Cydonia vulgaris. Pers, colitur. 
Pyrus communis. colitur, 
« _ Malus. colitur, in W. efferata. 
Sorbus aucuparia. W. 


Ord. Osacznanrar. Juss. 


Oenothera biennis. W. _ 
Epilobium angustifolium. WW. 


« hirsutum. W. ZB. vulgare. 

« parviflorum, Schreb. 

« montanum. 

« virgatum. Fries. W. in dunarum val- 
Iibus, 


Puberulum, ex adscendente basi strictum. 
Foliis lanceolatis, a basi sensim angustatis, re- 
mote denticulatis, basi rotundata subsessilibus, 
opacis, inferioribus oppositis, in lineam combi- 
natam utrinque decurrentibus , stigmatibus in 
clavum coalitis vel subpatentibus, Cf. Koch. 
Syn. 241. Rchb. exc. 4089. 

« tetragonum, ZB, non rarum, 

« roseum. Schreb, NB. rarum, 

2. 


20 


Circaea Lutetiana. W. 
Ord, Haronaazrar, R. Br, 
Myriophyllum spicatum, ZB. 
Ord. Hieeurimear., Link, 
Hippuris vulgaris. ZB. loco unico, in quo non flo- 
ruit ultimo biennio. 
Ord. CarrrrRrcurnear. Link, 


Callitriche sessilis. (DG.) «, platyphylla. Se hlech- 
tend. 
Syn. C. verna L. C.v.a. v. Hall. 5, 
« « ___. heterophylla. Spenn. 
Syn. C. intermedia. plurim. auctt. C. ver. 


na. B. v. Hall. 
« « « y. isophylla Schlech- - 


tend, Num C. aufumnalis 2 v. Hall. Linnaei 
enim planta ad rarissimas pertinet. 


« « _ ò.leptophylla. Schlechtend. C. 
verna. y. v. Hall. Cí. Schimp. et Spenn. 
FL. Frib, I. p. 28. 

Ord, CrRATOPEYILEAE. Gra ye 
Ceratophyllum submersum. ZB. vulgatissimum, 
Ord. LrYrrRARIEAE, Juss. 
Lythrum Salicaria, 
Ord. Cucuasrracear. Juss. 


Bryonia dioica. ZB, frequens. Mas feminâ rarior. 


Ord. Screnaxrrear. Link, 


Scleranthus annuus, ZB. rariors 


21 


‘Ord. Crassuracgag. DC. 
Sedum Telephium. W. ZB. Numquam flores al- 
bidos in indigenis vidi, 
« acre. 
Sempervivum tectorum. quasì spontaneum, 


Ord. Grossvranrear. DG, 
Ribes Grossularia. «. glanduloso-setosum, Koch, 
Syn. p. 265. ZB. in sepibus efferatum. 
Syn. R. Grossularia. L. 
« « B. pubescens. Koch. W. 
Syn. R. uvacrispa. L. v. Hall. 293. 
« rubrum. W. ZB. 


Ord. Saxrrracrar, Vent, 
Saxifraga tridactylites. W. ZB, 


Ord. Unzerrirerag. Juss. 


Trib, Hydrocotyleae. Spr. 
Hydrocotyle vulgaris, W, 


Trib. Santculeae. Koch. 


Eryngium campestre. ZB, passim frequens. 
« maritimum. WW. 


Trib. Ammineae. Koch. 
Apium graveolens. vulgare. 
Aegopodium podagraria. 3 
Carum Bulbocastanum. Koch. Ind, Dodon, 
Cruydtb, p. 538. 
Syn. Sum Bulboc, Spr. v. Hall. 374, 


9 
mia 


Pimpinella magna. ZB. rarior. 
Berula angustifolia. Koch. ZB. rarior. 
Syn. Stum ang. L. v. Hall, 371. 
Bupleurum tenuissimum, ZB. passim frequens. S, 
Koch. Syn. p. 288. v. Hall. 3472. p. 782, 


Trib. Seselineae, Koch. 
Oenanthe fistulosa. 

« Phellandrium. 

« _ Pimpinelloïdes. v. Hall. 353. Rchb. 
Fl. exsicc. 1359? W. S. non rara. 

Dubie a Lej. et Court. (p. 235.) ad Oe, 
Lachenalii. Gm. refertur, quorsum icon apud 
v. Hall. citata (Engl. Bot. 347.) pertinet. De 
speciminibus’ mancis sententiam proferre nolo. 

Aethusa Cynapium, 
* Crithmum maritimum. Ind. Gorterus, Fl. VII. 

Prov. 1814. 254. 


Trib. Angeliceae. Koch. 


“ Angelica sylvestris. 


Trib. Peucedaneae. DG. 


Pastinaca sativa. 
Heracleum Spondylium. ZB. rarius. 


Trib. Dauctneae. Koch. 
Daucus Carota, 
« « ____@. sativus. colitur. 
Trib. Caucalineae. Koch. 


Torilis Anthriscus. Gärtn. 


23 


Torilis Helvelica. Gm. ZB. ad aggeres rara. 
Humilis, rigidula, ramis divaricatis; foliis in- 
fimis bipinnatis, superioribus pinnatis ternatis- 
‚que, folio extimo lineari-lanceolato; umbellis 
longe pedunculatis, involuero monopkyllo vel 
nullo ; aculeis fructus glochidiatis. Curt FI. 
Lond. fasc, 6. tab. 23. (nomine Caucalis infe- 
sta) sec, Koch. Syn. p.314. Rchb. exc. 2909, 
Flores nivei. Cum praecedente verosimiliter 
apud nos confusa. 
« _ nodosa. Gärtn. ZB. passim frequens. 


Trib. Scandicineae. Koch. 


Scandix pecten. ZB. passim. 
Anthriscus sylvestris. Hof fm, 
« Cerefolium. Hoffm. ZB, efTeratus, 
« vulgaris. Pers, W. ZB. non frequens. 


Trib. Smyrneae. Koch, 


Conium maculatum. 


Ord. Anartraczag. Juss. io 
Hedera Helix. 


Ord. Cararrorraceag, Juss, 


Sambucus nigra. colitur. 
Viburnum Opulus. W. 
Lonicera Periclymenum. W. 


Ord. Srervarar. L, 


Sherardia arvensis. ZB, passim, 
Kubia tinctorum. colitur, 


24 


Galium tricorne. With. ZB. rarum, S. Koch. 
p. 339. v. Hall. 1922. p. 764, 
« Aparine. 
—« « B. Vaillantii, Koch. ZB. rarum. 
Syn. G., Vaillantii. DG. v. Hall. 194, 
« uliginosum. W. 
« palustre, 
« verum. W. 
« __ Mollugo. ZB. passim. 


Ord. Varrrranear. DG, 
Valeriana officinalis, 

« « B. minor, Koch. in Flora 
1840. p. 359. ZB. passim in pratis udis. Fo- 
lola lineari-lanceolata vel linearia, integerrima , 
infima raro paucidentata. É 

Valerianella olitoria, Mönch. „ 
« Morisoniüi. DC. ZB. passim copiose. 
Koch. Syn. p. 340. Variat: 

a. leiocarpa —= Fedia dentata plurim. auctt. 
Germ. et v. Hall. 40*. p. 712. exel. syn. Cand.) 

2: lasiocarpa. ZB. rara cum typo. 


Ord. Dresaczar. DC. 

„ Dipsacus sylvestris. ZB. vulgaris. 

Knautia arvensis. Goult. W. 

Succisa pratensis, Mönch. W. comm. am. v. d, 
Feen. 

Scabiosa Columbaria. W, comm,am. Ermerins. 


Ord. Courosrrae. Adans. 
Subord. Coryunrirenar. Vaill, 


Trib. Zupatorieae. Less. 
Eupatorium Cannabinum, 


25 


Trib. Tussilagineae, Cass. 


Tussilago Farfara, 
Petasites officinalis. Mönch. 


Trib. Astereae. Cass. 
Aster Tripolium. vulgaris. 
« « pg. radio albo. 
« « y. radio deficiente. 
Bellis peérennis. 
Erigeron Canadensis. Interdum pollicaris, uniflorus. 
« _ acris, ZB. vulgaris, 


Trib. Heliantheae, Cass. 
Bidens tripartita, 
« _cernua. ZB. rara, 


___ Trib. Znuleae. Gass. 

“Inula Helenium. ZV. efferata. 
Pulicaria dysenterica. Gärtn. vulgaris, 
Conyza squarrosa. W. ZB, vulgaris. S, 
Filago Germanica, W. ZB. 
Gnaphalium uliginosum, 

« luteo-album. ZB. rarissimum, 

« dioicum, ZB, rarum, 


Trib. Anthemideae. Koch. 
Artemisia Absynthium, ZB. 


« vulgaris, 
« maritima. 
« « B. Gallica. Koch, Syn, p. 369. 


Syn. A. Gallica. Willd. v. Hall. 918, 
Utraque frequens in liltore marino. 


26 


Tanacetum vulgare. ZB. non rarum. 
Achillea Millefolium. 

Anthemis Cotula, ZB. vulgaris. 
Matricaria Chamomilla. 
Chrysanthemum Leucanthemum. 


« Parthenium. ZB. efferatum. 
« inodorum. ZB. frequens, 
« « B. maritimum. Koch, 


Syn. Pyrethrum mar. Sm. v. Hall. 965. 


Trib. Senectoneae. Koch. 
Cineraria palustris. ZB. passim frequens. W. 
Senecio vulgaris, 


« __ viscosus. W. 
« _ Erucifolius. ZB, vulgaris, Koch. Syn. 


p. 97. 
Syn. S. fenuifolius, v. Hall. 939, 
« __ Jacobaea. 


Subord. Crnagocervarar, Vaill, 


Trib, Carduineae. Cass. 


Cirsium lanceolatum. Scop. 
« ___ palustre. Scop. 


« « B. flor, albis. 
« arvense. Sc op. 
« « B. flor. albis, 


Carduus crispus, W. 
« __ polyacanthos. Curt. ZB. uno loco. 
Foliis decurrentibus, sinuato-spinosis, glabrius- 
culis; anthodiis globosis, aggregatis , subsessi- 
libus, squamis linearibus, arcuato-patentibus. 


27 


_ Curt. Lond. IT. 1. 169. Rchb exc. 1894, 
Syn. C. Acanthoïdes, Engl. Bot. 973, teste 

v. Hall. 900, ab icone Fl. Dan. diversissima. 
Obscure virens, 2—3E pedalis, rami divergentes ; 
foliorum infimorum laciniae rotundatae, angula- 
to-spinescentes ; anthodii squamae aequalis lon- 
gitudinis, flos purpureo-violaceus. Rchb. 1. 1. 

Onopordon Acanthium, 

Lappa major. Gärtn. 
« __ tomentosa. Lam. 


Trib. Carlineae. Cass. 


Carlina vulgaris. ZB, vulgaris. 


Trib. Centaurieae. Less, 


Centaurea Jacea, 
« Cyanus. ZB. rarissima, 
« Calcitrapa. ZB. miuime rara, W, 


Subord Ctcnonacear. Juss. 


Trib Zapsaneae, Less. 


Lapsana communis. 


Trib. Hyoserideae. Less. 
Cichorium Intybus. W. 


Trib, Zeontodonteae. C. H. Schultz. 


Thrincia hirta, Roth. ZB. copiose. W. S. 
«__ hispida? Roth. Dubiusad hanc speciem 
exemplaria indigena refero, 

Leontodon autumnalis, 


28 


Helminthia Echioïdes. Gärtn. W. ZB. passim. 
Koch. Syn. p. 122. v. Hall. 874, 


Trib. Scorzonereae. CG. H. Schultz, 


Tragopogon porrifolius. ZB. rarus. Th, 
« pratensis, 


Trib. Aypochoerideae. Less. 


Hypochoeris radicata. 


Trib. Chondrilleae. Koch. 


Taraxacum officinale. Wigg. 

« « B. arcuatum. (ò.) Wimm, 
et Grab. Fl. Siles Il. 2. p. 225. W. in dunis, 
Foliis aequaliter runcinatis, laciniis triangulari- 
integris, margine superiore deorsum arcuato. 


Trib. Lactuceae. Koch. 


Lactuca Saligna. ZB. rarissima. ZV. Koch. Syn. 

p. 432. v. Hall. 865*. p. 727. 
Sonchus oleraceus. «, integrifolius. Wallr, 

« « B. runcinatus. Wallr, 

« « 7. lacerus. Wallr. Sched, erit. 

Hal. 1822. p. 532, 

« asper. Vill. ZB. 

« « _ laciniatus. 

« arvensis. 


Trib. Crepideae. Koch. 
Crepis biennis. W. 
«_tectorum. ZB, ‘minime rara. E 
« _virens, (Vill.)«. capillaceus. Rc hb, exc, 1690, 


29 


Syn. C diffusa. v. Hall. 825. ex DC. 
Crepis virens. fl. pinnatifida. Rchb. 
Syn. C. virens. v. Hall. 884,, quorsum per- 
tinet C. fectorum Engl. Bot. 1111, test, auctt. 
Hieracium. Pilosella, 


« Auricula. ZB. rarissimum. Koch. Syn, 
448. v. Hall. p. 844. 
« umbellatum. W. 


Ord. CamrANvLACBAE, Juss. 
Jasione montana. W. 
Campanula rapunculoïdes, ZB, gregarie. 
Prismatocarpus Speculum. l'Hér. 
Ord. Prroraczar, Nutt. 


Pyrola Rotundifolia. W. rara. 


Subclass. 3. CoROLLIFLORAE. 


Ord. AouvrrorLracear, DG. 


Ilex Aquifolium, colitur. 


Ord. Oreaczar. Lindl. 


Ligustrum vulgare, colitur, 
Fraxinus excelsior. colitur. 


Ord. Arocyxeag. R. Br, 


Vinca minor. W. ZB. efferata ? 


Ord, GerrianeAr. Juss, 
* Menyanthes trifoliata. ZV. 
Erythraea Centaurium Pers. W. ZB, 
« pulchella, Fries, ZB, frequens, 


30 


De formis Cf. Comp. Fl. Germ. Ed, 2. LL. 1. 
p- 390. 


Ord. Corvorvoracear. Juss. 


Convolvulus sepium. 


« Soldanella. W. in dunis uno loco co- 
piose. 
« arvensis. 


Ord. Bozaarisear. Desv. 


Cynoglossum officinale. ZB. frequens. W. 
Borago officinalis. ZB, ex hortis elapsa. 
Lycopsis arvensis. W. ZB. rarior. 
Symphytum officinale, 
Pulmonaria officinalis. W. rarior. 
Lithospermum officinale. ZB. passim frequens. 
« ‚_arvense, ZB. rarum. 
Myosotis caespitosa. Schultz, W. ZB. passim. 
Cf. Koch. Syn. p. 505. Sturm. Heft. 43. 
t. 8. v. Hall. 231e, p. 770, Bat. 566, 
« intermedia. Link. ZB. vulgaris. Sturm, 
LD CO, 
« hispida. Schlecht. W. Koch. Syn. p.506. 
Syn. M. collina? Rehb. in Sturm. t, 12 
v. Hall. 2342. p. 772. Cum icone Sturm. 
speciminum meorum habitus non convenit; ob 
slylum vero calycemque brevem foliorumque 
disposilionem alienam, ad sequentem ea refer- 
re nequeo. 
« _ versicolor. Pers. W. Koch Syn. p. 506. 
Sturm. t‚ 13. A M. stricta diversa corolla 
versicolore, stylo exserto. 


31 


Hyosotis stricta. Link. ZB. rara. 
Syn. M. arvensis. Rchb. in Sturm. t. 15. 16. 


Ord. SorLanear. Juss. 
Solanum nigrum. 
« dulcamara. 
« tuberosum. colitur. 
Hyoseyamus niger. ZB. passim. ZV. 
Datura Stramonium ZB. rara. ZV. 
Lycium barbarum prope Domburg, pariter ac in 
alis patriae locis, occurrit in sepibus cultum 
aut efferatum. 


Ord. Verzasczar. Bartl, 
Verbascum Thapsus. 
Serophularia nodosa. 
« aquatica, 


Ord, Anriarninear. Juss, 


Linaria Cymbalaria. Mill, W. 
« _Elatine. Mill. ZB. frequens. S. 
« __ spuria. Mill. ZB. rarior. S. 
« minor. Desf, ZB. 
« _ vulgaris. Mill, ZB. non frequens. 
Veronica scuteliata, W. 


« Anagallis. 

« Beccabunga. 

« Chamaedrys, 

« « 2. umbrosa, ZB. in umbrosis, 


Elatior , 2—3 pedalis, foliis summis petiolatis, 
racemis pluribus, Num V. Zamtifolia? Hayne. 
« officinalis, W. ZV, 


32 


Veronica Serpyllifolia. 

« arvensis. 

« « __ «, (V.) polyanthos. Thuill. in 
agris humidis, 

« « __@. nana, Lam, in incultis aridis, 

« triphyllos, ZB. rara. 

« agreslis. Cf, Koch. Syn. p. 530. Sturm, 
XIV. t. 14. Comp. Fl, Germ, I. 1. p. 28. 

« polita, Fries, ZB. minime rara. 

Foliis cordato-ovatis , inciso-serralis , laevibus, 
subglabris ; laciniis calycis ovalis, acutis , nervosis, 
corollam coeruleam, concolorem aequantibus; 
capsula turgida, glanduloso-villosa , stylo exserto. 
Cf. Comp. Fl. Germ, [, 1, p.28. Sturm. t. 16. 

Syn. V. didyma. Ten. Koch, Syn. p. 531. 
«Si haec unquam jure econjungatur cum V. 
« agresti, equidem sane nescio, quid species 
sit,” Fries, in Novit. Mant. 1. p. 8l. 

« -— Hederaefolia, 


Ord, Ororancuoar, Juss, 
Orobanche Galii, Duby. W. 
Syn. 0. caryophyllacea. Sm. v. Hall, 725. 


Ord Rurnvanraacear. DC. 
* Melampyrum arvense. Ind. CL Ko ps in Bat. 189. 
Rhinanthus major. Ehrh. 
Euphrasia officinalis, 
« Odontites. 
« u B. flor. albis, ZB. 


Ord. Larrarag, Juss. 


Trib. Menthoideae. Benth. 
Mentha sylvestris. ZB, Bat 209. 


83 


Mentha aquatica. vulgaris, Bat. 165. 
« « g. pedunculata. v. Hall, 
« _ arvensis. ZB, vulgaris. S, 

Lycopus Europaeus. 


Trib. Satureïneae. Benth. 


Origanum vulgare, 
* Thymus Serpyllum. ZV. 


Trib. MNepeteae, Benth, 


Glechoma hederaceum. 
« « B. majus. Gaud. ex Koch, 
Syn. p. 563. ZB, in umbrosis, 


Trib. Stachydeae. Benth. 


Lamium amplexicaule, W. ZB. 
« __ incisum, Willd, W. ZB, rarum. 
« purpureum, 
« album, 
Galeopsis Tetrahit. 
Stachys palustris. ZB. 
« « B. ambigua. (7.) v. Hall, 687. 
p. 814. Bat. 106, quam. etiam huc trahit 
Nolte. Novit. p.53. ZB. inter segetes. S, sy/- 
vaticam in insula nostra nusquam vidi, 
* Betonica officinalis. ZV. 
* Marrubium vulgare, ZB, ind, orn, Soutend am. 
Ballota foetida, Lam. 


Trib. Scutellarineae. Benth. 
Scutellaria galericulata, ZB. rara, W. 


Brunella vulgaris, 
NAT, TIJDSCHA, D, VII[. St, 1, 5 


34 
Brunella vulgaris. $. flor. laete roseis. 


Trib. Ajugoïdeae. Benth. 


Ajuga reptans. W. comm. am, v.d, Feen, 
Teucrium Seorodonia, W. 


Ord. Vrrnesacear. Juss. 


Verbena officinalis. vulgaris, 


Ord. Pamruvracrar. Vent. 


Lysimachia vulgaris. W. ZB, passim. 


« Nummularia. 
Anagallis arvensis. 
« « B. fol. super. ternis, 
« « 7. calyciflora. ZB. Monstrum 


elegans, de quo cf. Wimm. et Grab. Fl. 
Siles. 1. p 179. : 

Primula acaulis. Jacq. W. Num indigena ? 

Samolus Valerandi. 

Glaux maritima, 


Ord. -PruunacineaAr, Juss, 


Statice Limonium. 
Armeria vulgaris, Willd. 


« « B. pubescens. (7.) Dethard, 
Comp. Fl. Megapol. p. 28. ZB. 
RRC: maritima. Willd, S. ind. am, Dozy. 


Ord, PrLANTAGINEAR, Juss. 


Plantago major. 
« « B. bracteata. Bracteis foliaceis, 
«, « _ 7. minima. In marilimis, 


35 


Plantago lanceolata. 


F « Ê- angustifolia. v. Hall. 198. g. 
p « 7. minima. v. Hall, 198. 
« maritima, « genuina, Koch, Syn. p. 598. 
« « fp. dentata, Koch; 

« Coronopus. 


Subclass. 4. MoNocHLAMYDEAE. 


Ord, AmARANTHACEAE, Juss. 


Arnaranthus Blitum. ZB. 


Ord. Crexoronzear,. Vent. 


Trib Salsoleae. C. A. Meyer. 


Schoberia maritima. C, A. M. 

elf fruticosa, C, A.M. W. ind. de Gorter. 
p 70. 

Salsola Kali. W. ZB. rara. 


Trib. Salicornieae, G. A. M, 


Salicornia herbacea, 

Ad procumbens. Sm. Ind. Dum. ap. v. 
Hall. p. 5. Diuturniori examine hoc genus in- 
diget. Interim prae alijs notabiles vidi, quae 
formae indicantur a Detharding, l, Lp. 3. 


Trib Chenopodieae. GC. A, M, 


Kochia hirsuta. Nolte. S. comm. am. Dozy. 
Chenopodium murale, ZB. rarum. 
« album. «. spicatum, Koeh. Syn. 
p. 606. Sturm. XVIL tab. 54. 
Syn, C. album, L. 
3* 


36 


Chenopodium album, f, cymigerum,K o ch. S tu rm. 
tab. 55, 
Syn. C. veride. L. 
« polyspermum. a. cymoso - racemo- 
sum. Koch. Syn. p. 607. Sturm, tab. 60. 
Syn. C. polyspermum, L. 
« « B. spicato-racemosum. 
Koch. ZB. S. Sturm. tab. 61. 
Syn. C. acutifolium, Kit. 
Blitum rubrum, Rchb. Syn. Chenop. — L, 
« glaucum, Koch. Syn, Chenop. — L. 
Beta vulgaris. colitur, É 


Trib. Atriplicieae, C. A. M. 


Halimus Portulacoïdes, Wallr. vulgaris. 
Syn. Atriplex Port, L. v. Hall. 319, 

« __pedunculatus. Wallr. ZB. uno alterove 
loco gregarie. Koch, Syn, p. 609. Nees ve 
Esenbeck. Gen. pl. Fl. Germ. fasc, VII. t. 13. 

Syn. Atriplex pedunc. L. v. Hall. 3192. 
p- 780. 
Atriplex hortensis, ZB, rara (efferata?) Koch. 
Syn. p. 610. 

« patula. Koch. ibid, 

Syn. A. angustifolia. Sm, v. Hall. 323. 

« « B. microcarpa. Koch, ZB. in 
arvis arenosis vulgaris, 

Perigoniis vix semine majoribus, luculenter 
muriculalis, 

« _ latifolia. Wahl. Koch. ibid, 

Syn. A. patula. v. Hall, 322. Bat. 523. A. 

kastata. Fl, Dan, 1286, sec. Rchb. exc. 3732, 


87 
Atriplex latifolia. $. mierocarpa, Koch, 
« « y. salina, Koch. Utraque in 
maritimis. 
« __hastata. Koch. Syn. p. 611. ZB. rarior. 

Distinguitur foliis hastatis, profunde sinuatis, 
concoloribus, calycibus fructus sinuato-denta- 
tis, dentibus acuminatis. 

« __ marina, L. Dethard. 1.1. p.24, Rchb. 
exsicc. 1473! ZB. rarior. 

Syn. A. littoralis. Bat. 352! (et analysis ca- 
Iycis fructiferi irmmaturi,) Cf, quoque v‚ Hall, 
824. in add. 

Ab hae differt A. &ttoralis. L. foliis omni- 
bus linearibus, perigoniique fructiferi figura. 


Ord. Porrcorear. Juss. 


Rumex maritimus. ZB. Sturm, XVII. t. 17, 

« palustris. With, ZB. Sturm. t. 18. Bat. 
568, Dentes perigonii fructiferi lacinia anterio- 
re valvulae in hoc breviores, in illo multo lon- 
giores sunt. 

« __ conglomeratus. Murr. Koch, Syn. p. 613. 

Num huc B. acutus? v, Hall, 443; quo 
scilicet Engl. Bot. 724, pertinet, teste Koch, 

« sanguineus, «, viridis, Koch, Sturm, t. 21, 
ZB. vulgaris. 

Syn. A, nemorosus, Schrad. Nees. v. 
Esenb, Off, PA, 108, 109, 2, Vemolapathum 2 
v. Hall, 440. 

« « £. genuinus, Koch; Sturm. 
t. 22, ZB. semel, 

Syn, R‚ sanguineus. v. H‚ 441. 


38 
Rumex obtusifolius. ZB, nonnullis. locis gregarie: 

Sturm: t. 25 N. v.,Es. 106. 

« _ pratensis. M, et K. ZB, uno loco, v‚ Hall, 
44Aa. p. 792. N. v. Es, Suppl. 29! 

«-_erispus. 

« _ Hydrolapathum. Huds. ZB. uno loco. 
Koch. Syn. p. 614. v, Hall. 4382. p. 790. 
Sturm. t, 3l. 

« __ Acetosa, 

« Acelosella. 

“Polygonum bistorta. ZV, 


« Amphibium. «. natans, M back ZB, 
« « p- terrestre, Leers, W, ZB. 
« Lapathifolium. ZB. 
« « £. incanum. Koch. 
Syn. p. 617. ZB. passim, 
« « y. nodosum. ZB. Bat. 
602 
« Persicaria, 
« aviculare, 
« Convolvulus. 
« — _ -Fagopyrum. colitur. 
x « ‘Tataricum. ZV. ind, orn. van der 


Trappen in Bat. 598, 
Ord. Eraracneag. R, Br, 
Hippophaë Rhamnoïdes. W, 
- Ord. Arrsrorocuriear. Juss. 
* Asarum Europaeum. ZV. 
Ord, Exrzerrear. Nutt. 


« Empetrum nigrum, Ind, de Gorter. p. 265. 


39 


Ord. Eurmonsraczag. Juss. 
Euphorbia helioscopia. 
dk Paralias, ind, Dodon, p. 602. 
« Peplus. 
« exigua. 
« Lathyris. ZB, efferata ? 
Mercurialis annua, 


Ord, Uaricear. Juss, 

Urtica urens. 

« _ dioica. 
Parietaria diffusa. M, et K, W. ZB. rara. 
Humulus Lupulus, 
Ulmus campestris. colitur. 

« _suberosa. Ehrh. 

« major. Sm. ZB, colitur. Rchb. exe, 1103. 


Ord, Jucranpear. DG. 


Juglans regia. colitur. 


Ord, Curuuirenag, Rich, 
Fagus sylvatica, colitur. 
Quercus sessiliflora, S m. 
« pedunculata, Ehrh, coluntur, 
Corylus Avellana. 


Ord. Sarrciseag, Rich, 
Salix fragilis. ZB, passim. Koch. Syn. p. 643. 
v. Hall. 1092. N. v. Esenb. Off. Pl, 91, 
« alba, N. v‚, Es. Suppl. 17. 
« « __@. coerulea. Koch. Syn. p. 644. 


40 


Salix alba. 7 vitellina, Koch. 
Syn. $. vitellina, L. v. Hall, 1091. N, v. 
Es. Suppl. 18. 
« __amygdalina, «. discolor. Koch. Syn. p. 644. 
Syn. S. triandra. L, v. Hall, 1088, Bat, 494, 
« _ monandra, Hoffm. Hist. Sal. 1787. Tab. I. 
f, 1,2, V.1. XXIIL 1. ZB, rarior, N. v. Es. 


Suppl. 16. 
Syn. S. purpurea. Koch, Syn. p. 646, 
« _ Babylonica. 
« _ viminalis, 
« « B. angustifolia, 
« cinerea, Koch. Syn. p. 650. 


Syn. S. acuminata, Hoffm, Tab, VI. XXII, 
f. 2. v. Hall. 1100. 
« _ caprea. 
« __aurita. 
« repens. a, vulgaris, Koch. Syn, p. 656. 
Syn. S. depressa. Hoffm. Tab. XV. XVI, 
_S. repens. Sm. v. Hall, 1095, 
« « B. fusca. Koch. 
Syn. S. fusca. Sm. non L., teste Koch; 
nam v., Hall. 1096? 
Sola haee species vere spontanea est; zepne 
omnes in varios usus colunlur. 
Populus alba. W. spont. ZB. culta. 
«__ tremula. ZB. rarius colitur. 
«__pyramidalis, Rozier. colitur. 
« _ nigra, W. 
« __monilifera, Ait, frequenter colitur. 


ál 


Ord. Berouringag, Rich. 


Betula alba. Koch, Syn. p. 662. 
« « B. (B.) pendula, Roth, 
« « 7. (B.) verrucosa, Ehrh, 
« _ pubescens. Ehrh, coluntur. 
Alnus glutinosa, Gärtn. colitur, 


Knee 


Class. II. Endogeneae s. Monocoty- 
ledoneae, 


Subclass. Ï. PHANEROGAMAE. 


Ord, Arismacrar. Juss, 


Alisma Plantago. 

« « B. lanceolatum. ZB. rarum. 
Syn. A. Ranunculoïdes. Bat. 283, 
Specimina interdum occurrunt 11E pedalia. 

« natans, ZB, uno loco, 


Ord, Bvroxzazg. Rich, 


Butomus umbellatus. WW. 


Ord. Juxcaaingag. Rich. 
Triglochin maritimum, 
« palustre, 
Ord. Poramzear, Juss 


Polamogeton natans. ZB. uno loco, 
« _ _« _ @- intermedius, (ò.) M. et K: 
ex Comp. Fl, Germ, I, p. 268. 


42 


Potamogeton. natans, ‚7. minor. (z) M. et K. ibid. 

Utraque cum specie ipsa, at rarior, in, locis 
aqua derelictis, 

« „crispus, 

« pectinatus, ZB. vulgaris, Koch, Syn. 
p. 677. Rchb, exc, 12. 

Syn. P. marinum. Bat. 152. 

P. marinum L., qualis describitur ab auctt. 
cit., numguam apud nos observavi, Folia qui- 
dem “in supra. dicta «specie longitudine, latitu- 
dine, densitate variant, sed fructum maturum 
semper video lunatum, ecompressum, laevem, 
carinatum. _P. marinum. DG. v.-Hall. 225, 
p. videtur var, tenuifolia P. pectinati. L, 

Ruppia maritima, ZB, frequens, N, v. Es. gen. 
fasc, VI. t. 12, 

«___rostellata. Koch. Syn. p. 678. ZB. mi- 
nime rara. v. Hall. 227“. p. 716. Bat. 361. 
Zanichellia palustris, «. major. Koch, Syn. p. 679. 

« « B. repens. Koch, 

« « 7. stipitata. Koch. ZB. 


Ord. Narapear, Link. 


Zostera marina. ZB. frequens. N. v. Es. gen. fasc, 


VL t. 14, £, 15 — 20. 

« « ___@. angustifolia, Meyer. Chloris 
Hannover, 1836. p. 529. Dan. t‚ 1501. ZB. in 
fundo arenoso Scaldis infer. frequens. Syn. Z. 
minor. Nolte ap. N. v. Es, tab, cit. £, 1—14, 
A specie non nisi „magnitudine. diversa; vix 
nempe ést pedalis ,multoque illa tenerior, quae 
2 —3 pedalis esse solet. 


wm nd nnen 


43 


Zostera nana. Roth. ZB. In iisdem locis cum 
antecedentis var, }. promiscue crescens, cujus 
ideo modificatio ex solo vel aqua esse nequit. 

Caule compresso, reptante , geniculis incras- 
satis, foliis uninerviis, stipulis membranaceis, 
spathae pedunculo fliformi, superne vix latio- 
re, compresso. Koch. Syn. p. 680. 

Syn. Z. uninervis. Vahl, non Rchb. exc. 
2%. p. 137. secundum add. diagnos. ; Z. Volti. 
Hornem, Dan. t. 204l.: quod quidem Syn. 
suspectum, quia eo utitur N, v. Es, in analysi 
cit. var. @. Z. marinae. 8 

Folia sterilia revera spithamaea , sed pedun- 
culi spatham gerentes, breviores , digitales. 

Procul dubio magna copia in syrtibus nostris 
erescit, cujus quippe folia marcescentia, nigra 
autumno ineredibili quantitate a maris undis in 
litora nostra rejiciuntur, ibique cum _Algis 
aliisque plantis marinis coacervantur. 


Ord, Lexnacrear. Link, 
Lemna minor. 
« gibba. 


« _ trisulca, 


Ord. Trrnaczag. Juss. 


Typha latifolia, 
a angustifolia. ZB, passim. 
Sparganium ramosum, Huds, 


4Â 


Ord. Anoïprar. Juss. 


Arum maculatum. (e). W. comm. am. de Marrée. 
* Acorus Calamus. ZV. 


Ord. Oacuipzrar. Juss, 


Orchis Morio. 
« _ latifolia. 
« « B. pallidiflora. ZB. 
* Ophrys muscifera, Huds. W. teste ill de Wit- 
te van Citters ap. v. Hall. p. 853. 
Epipactis latifolia. All. ZB, vulgaris. 
« _ palustris. Crantz. W. ZB. 
Listera ovata, R. Br. 


Ord. Irrprar, Juss, 


Iris Pseudacorus. 


Ord. Amaryruimear, R. Br, 


Galanthus nivalis. ZB, 


Ord. Asranacrar. Juss. 


Asparagus officinalis. 


Ord. Lirracear. DC, 


Tulipa sylvestris. W, rara. comm,am. de Marrée. 
Ornithogalum umbellatum. W. ZB. frequens, 
« nutans. W. 


(a) A. Italicum. Mill, occurrit etiam prope Goes, ex 
horto quodam aufuga, indigenis stirpibus non 
annumerandum, 


45 


Scilla bifolia. W. in fossis exsiccatis nemorensi- 
bus rara. Comm. am, de Marrée. 

Bulbo bifolio, foliis patentibus recurvatisve, 
lanceolato-linearibus, canaliculatis, in apicem 
teretem complicatis , scapo tercti, pedunculis e_ 
rectis, (racemoso-corymbosis) , bracteis nullis, 
Koch. Syn. p. 714. Engl. Bot. 24. secundum 
Comp. Fl. Germ, IL. p. 591; cujus auctt, Dan. 
t. 568 citant ad S. werzam, Huds, 

« nutans, Sm. W. non rara. 
« « B. flor. carneis. W, 

Allium ursinum. W. comm. am, de Marrée., 
« _ vineale, 

* « _ oleraceum. S, ind. am. Dozy. 


Muscarí botryoïdes. Mill. W. comm, am. Er me- 
rins, 


Ord: Juxcaczar, Bartl. 


Juncus maritimus. Lam. ZB. suis locis copiose. 
Sturm. XVI, t‚, 12! Rchb, Fl, exsicc. 1411! 
« _ conglomeratus. W. Sturm. t. 8. 

« « B. effusus. Hoppe. sec. 
Comp. Fl, Germ. I. p. 557. ZB. in humidioribus. 
« __ effusus. ZB, Sturm. t. 9. Bat. 84, 
Syn. J. subuliflorus. Drej. Hafn. 362. 
« _diffusus. Hoppe. Koch. Syn. p. 727. 
Sturm. Heft. 77, t. 10. Sprengel. Syst. veget. 
IV. 2. p. 138. W. in dunarum arenosis humidis. 
Omnibus notis J. effwso et glauco inter- 
medius, Floribus hexandris, majoribus, ob- 
scurioribus , culmo striato“, medulla laxiore 
farcto, ab illo; ab hoe culmo viridi, tenuius 


46 


striato, firmiore medulla repleto distinguendus, 

Syn. J. effusus. Drej. Hafn. 363. ex add. 
Diagn.; Schumacher. Enum. plant, Saelland- 
1801. 326. 

Juncus glaucus. Ehrh, Koch. Syn. p« 727. 
Sturm. XVI. t. 10. ZB, vulgaris. 
« « £. (J.) paniculatus. Hoppe. 
Koch. 1. 1, Sturm. Heft. 77. t. 16. ZB. W. 
Forma luxurians, ut videtur, in humidis um- 
brosis occurrens, ibique, nec tamen in locis 
magis aperlis , specie ipsa pallidior. 

Vaginas basilares in utroque semper video in- 
fra atropurpureas, sensim versus apicem in co- 
lorem ochraceum transeuntes, 

* «_ _obtusiflorus. Ehrh, ind. Dum, ap. vs Hall. 
421. 

* « __acutiflorus, Ehrh, ind, Dum, ap, v. Hall. 
423. 
« lamprocarpos. Ehrh. ZB. vulgaris, Sturm. 
sA21 
« « p. anthela supradecomposita, 
pedunculis valde elongatis. Meyer. Syn. Jun- 
corum. 1622. p. 23. ZB. ad ripas fossarum. 
« « 7. glomerulis magnis 3—8, 
remolis, In subhumiklis. 
« « Ò, caule radicante, Meyer. 
p- 24. In inundatis. 
« « &. perigonìi phyllis in folio- 
rum fasciculos densos abeuntibus. Cf. Schrank. 
Baierische Flora. 1789. 1. p. 615. ZB. in areno- 
sis subhumidis. 
« __compressus, Pers, W. frequens. ZB. rarus. 


47 


Syn. J. bulbosus. v. Hall. 429; non Lv, 
qui ad seq. pertinet, teste Meyer. Chl. Han. 
p. 569. Sequente apud nos 2—3 hebdomades 
serius floret, 

Juneus compressus. }. elongatus, Anthela- supra- 
decomposita, laxa, culmo 2—3E pedali. ZB. 
ad margines fossarum. 

Syn, J. compr. B. scapigerus. Meyer. Syn. 
p: 46. 

« _ Bottnicus, Wahl. ZB. vulgaris. v. Hall. 
429s. p. 790. 

Syn. J. Gerardi. Lois. Koch. Syn. p. 731. 
Sturm. t. 13. Rchb, Fl. exsicc. 1413. Utrius- 
que specimina in hoc herbario graciliora sunt, 
quam umquam in argillosis salsis apud nos vidi. 
Ibi autem non raro 1£—2 pedalis evadit, om- 
nibusque partibus obesus et robustus, dum prae- 
cedentis quoque var. @. tenuis semper est et 
gracilis. 

« _ bufonius, 
Luzula campestris. DC. 


Ord. Crrenacgag, Juss. 


Schoenus nigricans. W. 
Heleocharis palustris, R. Br. 
« « _@. minor, RS. v. Hall. 59. p. 
« uniglumis. Link, ZB, unico loco 
magna copia, „Sturm, Heft. 78. t. 10! Dan, 
t. 167, teste Nolte, Novit. p. 7, 
Scirpus selaceus. W. 
« _ Tabernaemontani, Gm, ZB, vulgaris. 
« __marilimus, 


48 


Scirpus maritimus. «. compactus (non raro spi- 
ca unica.). Rchb, Fl. exsice. 1506, 

« « B. macrostachys. ZB. rarior. 
Scheuchzer. Agrostographia. 1719. Tab, IX. 
f. 7. 8. . 

* « _ compressus. Pers, ind. Dum. ap. v. 
Hall. 45. 
Eriophoron angustifolium. Roth. W. ZB. 
Carex arenaria. W. 
« « pg. elata. W. culmo debili, 2 pedali. 
« __disticha, Huds. ZB. frequens, 
Syn. C. intermedia. Willd, v, Hall, 1015, 
« __ vulpina. 
« __muricata, ZB, vulgaris, 
« _leporina, 
caespitosa, 
« __glauca. Scop. ZB. vulgatissima. 
* «_ distans, W. ind, am, Wttewaal. 
« laevigata. Sm. ZB, vulgaris. Sturm. Heft, 
55. t. 10. 
Syn. C. beligularis, DG. v. Hall. 1036, 
« … Pseudocyperus. 
« __riparia, Curt, 
« _ hirta, 
« « __@. sublaevis, Horn, 


Ord. Graminear. Juss. 


Trib. Pantceae. Kunth. : 
Setaria verticillata, Pal. de Beauv. ZB. rara. 
Anno 1835 indigenam reperìi, ex quo tem- 


pore non amplius obvia fuit. 
« viridis, PB. ZB, 


49 


Trib. Phalarideae. Kunth. 


Phalaris Canariensis. efferata. 

« arundinacea. 
Hierochloa odorata. Wahl. W. ZB. 
Anthoxanthum odoratum. 


ze « B. paniculatum, v. Hall, 
24. B. Bat. III. 
a « 7. villosum. v. Hall, 
24. 7. 
Trib. Alopecuroïdeae, Koch. 
Alopecurus pratensis. WV. : 
« agrestis, ZB. vulgaris. 
« « _ B. viviparus, ZB. rarus, 
« geniculatus, 


Phleum arenarium. W. 
« _ pratense. 


« « B. (P.) nodosum. L. 

« « _ 7e radicans. ZB. in graminosis, 
Culmo gracili, elongato, ex geniculis radicante, 
« « ò. repens. ZB. in arenosis hu- 
midis. 


Radice repente, stolonifera, Num P, stolos 
niferum? Host. Rchb, exc. 189. 7. 


Trib, Chlorideae. Kunth, 


Spartina stricta, Roth. W. ZB. gregarie in ri- 
pis limosis Scaldis inferioris, Koch. Syn. p. 779, 
v. Hall, 672. p. 754. N. v. Es. gen. fasc, XI, 
t. 19, £, 1—3, 


sar. riupscunR. D, VIII. St. 1, he 


50 


Trib. Agrostideae. Kunth. 


Agrostis vulgaris. With. Sc hrader. Fl, Germ: 
1806. p. 206. Tab. IL. f. 3. 
« alba, «. floribus albis vel albidis. Schrad. 


« « B. floribus purpurascentibus. Schrad, 
‚p. 209. Tab. IL f. 1. 
« « 7. gigantea, Comp. Fl, Germ. I. 


„p. 12, 2.7. Koch. Syn. p. 781. 1. p. Forma 
umbrosa, panicula pallida, floribus muticis, 
culmo elato, 


« «& _ò. aristata. Panicula colorata, arista 
geniculata , florem longe superante. 
« « _« stolonifera. (7.) Koch, Robusta, 


reliquis ‘hispidior, nec tamen stolonibus diver- 
sa, quae reliquis eliam sunt, 
Syn. 4. diffusa. v. Hall, 79. 
Apera spica venti, PB. 
Calama grostis lanceolata. Roth, W. ZB. 
c Epigeios. Roth. 
Ammophita arenaria. Link, W. 


Trib. Arundrnaceae. Kunth. 


Phragmites communis. Trin. 


Trib. Avenaceae, Kunth, 


Corynephorus canescens. PB, W. 
Holcus lanatus. 


«mollis, 
Arrhenatherum elatius. M, et K, 
« «__ @, bulbosum, Koch, Syn. 


p. 793. ZB, passim. 


Avena sativa. colitur. 
« _ fatua, ZB. passim vulgaris. 
« _ flavescens. ZB, NB. vulgaris. 
« __ praecox, PB. W. 
* Melica ciliata, W. ind, doet, van Hertum ap. 
v. Hall. p. 861. 


Trib. Festucaceae. Kunth, 

Briza media. ZB. rarior, 
Poa annua. 
« _trivialis, 
« pratensis. «. latifolia, Weihe. v. Hall. 108, 
« « B. anguslifolia. Gaud. 
« « 7. variegata, v. Hall, 
u compressa. ZB, 
Glyceria spectabilis, M. et K‚ 

« fluitans. 

« __ distans. Wahl. ZB. copiose, v. Hall. 
113. Bat. 381. 

« « B. coarctata, ZB. rarior, 

Culmi foliosi decumbentes, folia lata, plana, 
brevissima , panicula subsecunda , coarctata , 
spiculis subsessilibus , rami fructiferi angulo 
acuto a culmo distantes, 

« maritima. M. et K,‚ 

Dactylis glomerata. 
a d p. abbreviata, («.) Drej. Hafn. 
126. «. 

Humilior, glauca, glomerulis, inferioribus sub- 

sessilibus, ZB. 

Cynosurus cristatus, 

Festuca heterophylla, Lam. Koch. Syn. p. 813, 
ZB. ad margines fossarum rara. 


he 


52 


A seg. differt: foliis culmeis planis, radicalibus 

longissimis setaceis, radice fibrosa, 
Festuca rubra. ZB. vulgatissima. 
« « B. villosa. Koch. ZB. in arenosis. 

Syn. PF. dumetorum. L. F. rubra. B. dume= 
torum. v. Hall, 154, 9. p. 760, 

« ___arundinacea. Schreb. 
«__elatior. 
Brachypodium sylvaticum, R. et S. W. ZB. S. 

Oeccurrit spiculis glabris, scabris, pubescen- 
tibus. 

+ Bromus nitidus, Dum, ap. v. Hall. p. 716. 

A Rchb. trahitur ad B. multiforum, Sm., 
et quidem ad B. velutinum. Schrad., illi ceu 
var. subscriptum. Cf. quoque v. Hall, p. 758. 
760. 

« mollis. 

Magnopere variat habitu : occurrit enim, prae- 
ter formam vulgarem, panicula magis minusve 
effusa, et pusillus spicula 1—2, etelatus, pani- 

- eula depaupetata, spiculis 12—16floris sub- 
sessilibus, vaginis superioribus glabrescentibus. 
« __ arvensis. ZB. vulgaris, 
Fallor, ni sub hoe lateat B. commutatus. 
Schrad., ulteriori observatione extricandus, 
« sterilis. 

« tectorum. W. 

« racemosus. ZB, rarior. 


Trib. Hordeaceae, Kuntb, 


Triticum vulgare. Vill, «. aeslivum. 
« « g. hibernum, coluntur. 


55 


» Triticum junceum. ind, Dum, ap. v‚ Hall. 161, 
NK acutum. DC, ind. Dum, ap. v. Hall. 
162. 
« « _ B. affine. Dethard, Novit. 
Fl. Megapol. ined. ap. Rchb, exc, 103. add, 
p. 140. W. 
Spiculis numerosis obtusioribus, rhachi laevis- 
sima , foliis planis supra scabriusculis. 
Mik obtusiflorum. Dum, ap. v. Hall. 163. 
Syn. Agropyrum intermedium. Host. sec. 
Rchb. exc. 99e, p. 140. 


« repens. «. subulatum. flor. subulatis. 

« « B. aristalum, flor. aristatis, 

« a _7- obtusum. flor. obtusis. 

« « __ò. glaucum, flor. obtusis, mu- 
ticis. 

Syn, Frit. firmum. Presl. 

« «& __& arenarium, glaucum , flor. 


obtusis , foliis apice involutis, horizontaliter di- 
stantibus , rigidis. 

Syn. Tril, repens maritimum. Koch.et Ziz. 

« « __ 6. caesium. valvis spiculam ae- 
quantibus, flor. longe aristatis. Bat. 607. _ 

« littorale, Host, Rchb. exc. 99%. p. 
140. ZB. 

Multo elatior praecedente, folia rigidiora, 
angustiora , asperiora, magis convoluta, rhachis 
glabra, valvae acuminatae, spiculam subae- 
quantes, 

Secale cereale, colitur. 
* Elymus arenarius, ind. Dum. ap. v. Hall. 167. 
Hordeum vulgare, colitur, 


54 


Hordeum murinum, 
« nodosum. Koch. Syn. p. 827. 
Syn. H. pratense. Huds. v. Hall, 171, 


« maritimum. With. ZB. frequens. 
Lolium perenne, v. Hall. 158. 
« « B. (L.) tenue. L. 
« « __ 7. (B-) cristatum. Pers. ZB, ra- 
rum. Scheuchz. Agrostogr. Prodr. Tab, II. £, 1, 
« « _Ò. ramosum. ZB. frequens. 


« __arvense. With. ZB. passim inter Linum. 
Lepturus incurvatus. Trin, ZB, copiose. W, 

Quid Z, sfrigosus Dum. sit, ignoro. Sac» 
pissime inter gramina altiora oecurrit Z, @ncur- 
vati forma major, gracilior, spicis elongatis, 
rectiusculis, quae varietas ex loco dicenda est, 
Caeterum a specie illa Dum, distinctissimam 
esse Rottbölliam erectam Savi. (ZL. flifor- 
mem. Trin.), optime patet ex Sprengelii 
diagnosi in Syst. Veget. IL. p. 269, qua huic 
adseribitur radix perennis, valva obtusa. Cf, 
v. Hall. p. 762, 


Subclass. 2. CRYPTOGAMAE. 


Ord. Frrrces. DCG, 


Polypodium vulgare. ZB, vulgatissimum, 
Aspidium Filix mas. Sw. ZB. passim, 

« dilatatum. Sw. W. 
Asplenium Ruta muraria. ZB. 
Ophioglossum vulgatum. W. 


55 


Ord. Eoquiseraczeag. Rich. 


Equiselum arvense, 
« palustre. 
« limosum. ZB. 


Plantarum cellularium tenuem, quam nunc ha- 
beo, messen huic enumerationi addere nolo. Est 
vero mihi animus in posterum eas communicare si« 
mul cum vascularibus novis, quas diligens regio- 
nis nostrae studium, fautorumque et amicorum 
benevolentia mihi suppeditet, 


|E: SM VNS 


OVER DE 


DARMVLOK JES, 


voLrGEns ProressoR BERRES, 


MEDEGEDEELD DOOR 


J.N. RAMAER, xm. pe 


De onderzoekingen van Professor Brrrrs, te 
Weenen, betreffende den. bouw der vlokjes van 
het darmkanaal, verspreiden zoo veel licht over 
de natuur en de verrigtingen van deze werklui- 
gen, dat wij het ons tot eenen aangenamen pligt 
rekenen, dezelve, nog voor dat zij door den be- 
roemden Schrijver zijn bekend gemaakt, ter ken- 
nisse van het publiek te brengen. Vooraf echter 
zij het ons vergund, eenige regels te wijden aan 
de algemeene hoofdpunten van de leer diens be- 
roemden Geleerde, om ook verstaanbaar te zijn 
voor diegenen, welke zich niet bekend maakten 
met 's mans onderzoekingen en nasporingen in. het 
gebied der microscopische ontleedkunde. 

De doormeter der slagaderen wordt kleiner bij 
iedere verdeeling , welke zonder eenige bepaalde 
orde geschiedt en eene eenvoudige boomtakachti- 
ge verdeeling is; het slagaderstelsel eindigt met 
de capillaire slagaderen, die het bloed voeren in 


57 


het eigenlijke haarvaatstelsel, dat door Br nes 
systema intermedium genoemd is, en aan het- 
welk wij den naam van middelvaatstelsel zullen 
geven ; de slagaderen dienen slechts om het bloed 
van het hart naar de peripherie (in tegenoverstel- 
ling van het hart als middelpunt) te brengen, 
waarom zij niet ten onregte met de buizen der 
waterleidingen worden vergeleken; uit dien hoof- 
de zijn zij voorzien van dikke wanden, welke, 
behalve van het aan alle vaten des ligchaams toe- 
behooread inwendig vaatvlies, nog van het cel- 
vlies en het eigenaardige veerkrachtige slagader- 
vlies voorzien zijn. Deze wanden nemen te gelij- 
ker tijd met den doormeter der vaten aan dikte 
af, zoodanig dat het veerkrachtige vlies in de 
kleinere takjes niet meer wordt opgemerkt en de 
capillaire slagaderen nog slechts van eene hoogst- 
dunne laag van ecelgewijsweefsel omgeven zijn; 
zoodat de wanden der capillaire slagaderen reeds 
doordringbaar worden , en deze reeds kunnen 
toebrengen tot de voeding en de verrigtingen van 
het orgaan, in hetwelk zij zich verspreiden; ook 
merkt men op , dat de vertakking der laatste 
slagaderen allengskens meer overeenkomst krijgt 
met de eigenaardige verspreiding van de middel- 
vaten des orgaans, ofschoon men in dezelve al- 
tijd de boomtakachtige verdeeling der slagaderen 
blijft waarnemen; de aderen dienen , even als de 
slagaderen, voor de voortleiding des bloeds , maar 
zijn, daar haar getal grooter is, en zij nict aan 
de eerste werking van het hart zijn blootgesteld, 
van minder sterke wanden voorzien ; overigens 


58 


vindt men ook in de aderen, dat de wanden in 
evenredigheid zijn van den doormeter der vaten, 
zoodat ook de capillaire aderen, die moeijelijk 
van de capillaire slagaderen zijn te onderschei= 
den, maar waarschijnlijk in grooter aantal, dan 
de capillaire slagaderen aanwezig zijn, nog gele- 
genheid geven voor de doorzweeting van de voc- 
dende deelen des bloeds, en daardoor ook reeds 
toebrengen tot de voeding en de verrigtingen des 
orgaans, in hetwelk zij zich verspreiden. Tusschen 
de capillaire (d, i. de kleinste) aderen en slagade- 
ren bevinden zich de middelvaten (vasa intermedia); 
het is niet onbelangrijk te doen opmerken, dat er, 
behalve de anastomosen, welke de slagaderen even 
als de aderen onderling vormen, ook anastomosen 
tusschen de capillaire aderen en slagaderen wor- 
den aangetroffen, waardoor het mogelijk wordt 
dat het bloed, zoo er eenige oorzaak bestaat, die 
deszelfs overgang uit de slagaderen in de aderen 
door de middelvaten verhindert, niet in deszelfs 
loop worde gestuit. Het middelvaatstelsel onder- 
scheidt zich door de volgende eigenschappen : 

L. Terwijl de slagaderen en aderen bij iedere 
verdeeling der takken kleiner worden , verandert 
de doormeter der middelvaten niet: in hoe verre 
dit in verband staat met de grootte der bloedbol- 
letjes, is mij onbekend, maar het is zeker, dat 
de doormeter der middelvaten het grootst is bij de 
dieren, welke de grootste bloedbolletjes hebben. 

IL. De verdeeling der middelvaten is niet boom- 
takachtig, zoo als die der aderen en slagaderen, 
maar is meer eene nelvormige uitbreiding, die zich 


59 


in ieder orgaan in het bijzonder zoo eigenaardig 
verhoudt, dat men het orgaan zonder de minste 
moeite erkent uit den vorm der maasjes van het 
vaatnet en de wijze van deszelfs uitbreiding. 

HL, De wand der middelvaten bestaat slechts 
uit een allerfijnst vliesje van de gladde vaathuid, 
waardoor het mogelijk is, dat het bloed aan den 
invloed der zenuwen worde blootgesteld, hetgeen 
de eerste noodzakelijkheid is voor de voeding des 
ergaans en de uitoefening van deszelfs verrigtingen. 

De middelvaten komen onder twee vormen voor , 
namelijk van de lis en het maasje. De eerste is 
een vaatje, hetwelk zich verheft boven de opper- 
vlakte van de capillaire slagader, waaruit het ont- 
springt, zich dan ombuigt en weder naar de nabij- 
heid van zijnen oorsprong terugkeert, om zich met 
eene capillaire ader te verbinden, waardoor eene 
soort van U gevormd wordt, die in lengte en 
breedte in de verschillende organen verscheiden is. 
Het maasjesvat is een vaatring, welke in vereeni= 
ging met soortgelijke vaten een vaatnet vormt, 
hetwelk naar gelang van de grootte der vaatringen, 
derzelver vorm, de wijze van verbreiding, enz. de 
duizenderlei verscheidenheden kan opleveren, die 
het kenmerkende der vaatverspreiding in ieder or- 
gaan in het bijzonder daarstellen. Het is opmer 
kenswaardig, dat deze beide hoofdverrigtingen van 
vorm de uitdrukkingen zijn van de twee hoofd- 
verrigtingen des dierlijken Jigehaams ; want men 
vindt de lisvormige vaten alieen dáár, waar het 
gevoelsvermogen in hoogen graad ontwikkeld is, 
terwijl men het mazennet dáár aantreft, waar 


60 


afscheiding en voeding werkzaam zijn, en wel 
met dit onderscheid , dat een in de diepte door- 
dringend net der voeding, een, dal in eene effe- 
ne vlakte uitgebreid is, der afscheiding gewijd is; 
iu sommige organen, in welke de beide verrig- 
lingen van gevoel en afscheiding gepaard gaan , 
vindt men het lis- en mazenstelsel vereenigd, zoo 
als b. v. in de slijmvliezen van tong, neus, oog , 
enz., de huid en meer anderen. 

Ofschoon de bloedvaten alleen dienen, om het 
bloed te voeren naar, en te doen stroomen door 
de plaatsen, waar hetzelve voor de voeding en de 
verrigtingen dier deelen kan dienstig zijn, zoo 
worden juist daardoor de middelvaten de uit- 
drukking van het leven, en men kan zeggen, dat 
het werkzame deel des orgaans zich bepaalt tot 
die plaatsen, waar de middelvaten worden aan- 
getroffen ; want deze zijn omgeven door eene stof, 
welke uit microscopische bolletjes bestaat, en 
door Berres moleculen-massa genaamd is. Welke 
de verrigting en het nut van deze moleeulenstof 
zijn, is moeijelijk te bepalen, maar het gaat vast, 
dat er uit of tusschen deze bolletjes buisjes hun- 
nen oorsprong nemen, welke eenen doormeter 
van ongeveer zoos van eenen duim hebben. Men 
onderscheidt twee soorten van buisjes, van welke 
de eene altijd min of meer de rigting der regte 
lijn volgt, zich nooit met andere buisjes verbindt, 
maar door nevenplaatsing grootere takjes en tak- 
ken vormt, van welke ieder uit eene ontelbare 
menigte van oorspronkelijke buisjes bestaat; de 
andere buisjes, die geenen bepaalden loop vol 


61 


gen ‚ maar eene slingerende rigting hebben , 
monden onophoudelijk met buisjes van dezelfde 
soort in , en nemen bij die vereenigingen allengs- 
kens in omvang toe, om eindelijk de grootere 
stammen der watervaten te vormen; de regtlijni- 
ge, niet inmondende buisjes zijn de primitieve ze- 
nuwdraden. Uit dezen oorsprong der waterva- 
ten verklaart men gemakkelijk, hoe het mogelijk 
is, dat men dezelve met kwikzilver kan vullen, 
door eenvoudiglijk het uiteinde der inspuitingsbuis 
in het parenchyma des deels te plaatsen, door- 
dien men ligtelijk de opene mondjes van de water- 
vaten aantreft, die aan het kwikzilver de gelegen 
heid geven, om in de grootere takken te geraken; 
maar ook daardoor is de wederkeerige werking 
van bloed en vaste stof te verklaren, want, ter- 
wijl het bloedvocht, door de pori van de wan- 
den der kleinste bloedvaten doorzweetende, aan 
den invloed der zenuwen wordt blootgesteld en 
de stoffen levert voor de voeding des orgaans, 
d. i, voor de vorming der moleculenstof , worden 
de overvloedige deelen door de inzuigende mond- 
jes der lymphatische vaten opgenomen en langs 
den bekenden weg weder in den bloedstroom ge- 
voerd, Evenwel is het niet alleen uit de inwen- 
dige deelen, dat er voedingsstoffen door de wa- 
tervaten in het bloed worden gebragt, maar het 
zijn vooral de oppervlakten des ligchaams, welke 
met de buitenwereld in aanraking zijn, die door 
de natuur tot hoofdwerkplaatsen der opslorping 
bestemd werden, en wel hoofdzakelijk dat ge- 
deelte van het darmkanaal, hetwelk wij onder 


62 


den naam van dunne darmen kennen, door na- 
melijk dit deel zoodanig in te rigten, dat zich 
op deszelfs slijmvlies het grootst mogelijke getal 
van inzuigende mondjes op eene kleine uitgebreid- 
heid opene: dit heeft zij bewerkstelligd door mide 
del van de darmvlokjes, die het onderwerp van 
deze beschouwing zijn, 

De darmvlokjes zijn kleine verhevenheden, die 
boven de oppervlakte van het slijmvlies der dun- 
ne darmen uitsteken , in verschillende individuen 
niet altijd in vorm overeenkomen, de lengte heb- 
ben van E—l lijn, en de oorzaak zijn van het 
fluweelachtige voorkomen van het slijmvlies der 
dunne darmen. Hun getal wordt door sommigen 
op 500,000, door anderen op 1,000,000 berekend, 
en Mecker stelt hetop vier millioen ; dit nogtans 
is zeker, dat zij in grooteren getale in het twaalf- 
vingergedarmte dan in de lagere deelen der darm- 
buis worden aangetroffen; ook vindt men dezelve 
reeds in het poortiergedeelte der maag; maar hier 
zijn zij zeer klein en hebben, ten minste in al de 
praeparaten, die mij voor oogen kwamen, eene 
kegelvormige gedaante. Aangaande het inwendig 
maaksel van de darmvlokjes heerscht de grootste 
verscheidenheid bij de verschillende schrijvers: 
daar zijn er (Bruxser), die dezelve voor vliezige 
buizen verklaard hebben; Leruwenrnoek geloof. 
de, dat zij tot het spiervlies behooren; anderen 
(Herveriros, Hewson) hielden dezelve voor kleine 
Kerckringsche kleppen; volgens Mascaarxrt bestaan 
zij uit een net van bloedvaten en kleine waterva= 
ten, hetwelk bedekt is met een zeer dun vlies, 


63 


dát uit watervaten bestaat; Rasrar vergelijkt de- 
zelve met de ademhalingswerktuigen der lagere 
diersoorten; Lieseakünn beweerde, dat de vlok- 
jes hol zijn en eene soort van flesch vormen, die 
zich met ééne opening aan de punt van het 
vlokje in het darmkanaal opent; deze flesch met 
hare opening is het begin der watervaten eu 
rondom dezelve verspreiden zich de bloedvaten; 
anderen (HuxreR, Cauiksnask, Henwie, Breuer 
LAxD) niet te vreden met eene enkele opening; 
namen er meerdere aan, en Cruiksnanrk en Hux- 
mer beweren er meer dan twintig gezien te heb- 
ben. De slrijdvraag over het al of niet aanwezig 
zijn van eene opening aan het uiteinde der vlok- 
jes, bleef tot in de laatste jaren toe een onderwerp 
van oneenigheid tusschen de geleerden, en werd 
alleen door vele, meer belangrijke physiologische 
vraagpunten voor eenigen tijd op zijde gesteld; 
maar nog is men het niet regt eens over deze 
zaak, en met verwondering leest men, dat J. Mür- 
ven (Physiol. 1. 1835) zich op p. 250 en 252 
tegen het bestaan der openingen verklaart, en op 
p. 254: « ofschoon met sterke terughouding en 
veel mistrouwen’’ herhaalde waarnemingen me- 
dedeelt van door hem over de geheele oppervlak- 
te der vlokjes heen geziene openingen, waarna 
hij zijne lezers in het onzekere laat of er openin- 
gen bestaan, dan niet, daar hij zegt: « Die 
« Darmzotten, mögen ste nun Oef nungen ha- 
«ben oder nicht, können unmöglich die einzi- 
« gen Organe der Hinsaugung seyn , da sie so 
« vielen Thieren fehlen,' Ook Anxoup laat ons 


6í 


in het onzekere over de openingen der darmvloks 
jes; maar het schijnt, dat de meesten der tegen= 
woordige physiologen zich voor het niet bestaan 
der openingen in de darmvlokjes verklaren (a). 
Berres leert het volgende: de capillaire slags 
aderen, welke aan de grondvlakte der vlokjes 
verloopen, geven het bloed aan het mazennet van 
middelvaten , hetwelk de oppervlakte van het 
vlokje bedekt; de middelvaten storten hun bloed 
uit in de capillaire aderen, die zich veldra tot 
een vrij aanzienlijk adertje vereenigen, hetwelk 
midden door de lengte-as van het vlokje loopt ; de 
middelvaten gaan over in de capillaire aderen aan 
het vrije uiteinde van het vlokje, alwaar zij zich 
ombuigen, hetgeen ten gevolge heeft, dat er een 
klein kuiltje aan de spits van het vlokje ontstaat, 
hetwelk de aanleiding schijnt te hebben gegeven 
tot het aannemen van eene opening aan het uit- 
einde van het vlokje, en waarbij de vruchtbare 
verbeelding van LieserKünn nog eene flesch ge- 
voegd heeft, enz. ; tusschen de middelvaten vindt 


Knee tent 


(a) Wij hebben onze lezers niet willen vermoeijen 
met de wijdloopige uiteenzetting van de denk- 
beelden der verschillende natuurkundigen over 
het wezen en de verrigtingen van de darmvlok- 
jes, daar men dezelve in bijna al de grootere 
handboeken der physiologie aantreft. Voor die- 
genen, welke zich met de litteratuur van dit on- 
derwerp wenschen bekend te maken levert T. 
Hinpenranpt’s Mandb. d. Anatomie des Men 
schen, besorgt von E.H. Wenen, IV B. p. 177 
en 275, eene rijke bron op. 


65 


men ook hier de moleculenstof, uit welké zoo» 
wel zenuwen als watervaten hunnen oorsprong 
nemen ; deze laatsten vormen weldra eenen vrij 
aanzienlijken tak , die naast de ader door het 
midden van het vlokje heenloopt, en, zich met 
anderen van zijne soort verbindende, de grootere 
watervaattakken der ingewanden helpt vormen (a). 
De vlokjes zijn met een zeer dun epithelium be- 
dekt en hunne grondylakte is omringd door eenen 
kring van slijmfollikels, welker mondjes zich als 
kleine openingen in het slijmvlies, dat de vlokjes 
aan hunne grondvlakte verbindt, vertoonen. (Zie 
hierover hetgeen Mürrer zegt in zijne Phystol. I. 
S. 254). De vlokjes zijn dus niet de eenige orga- 
nen der opslorping , zoo als ook Mürrer in de bo- 
ven aangehaalde plaats aanmerkt, op grond van 
derzelver afwezigheid in verscheidene dierklassen; 
maar zij zijn te houden voor middelen ter vergroo- 


(a) Wij herinneren hier aan de waarneming van Crv- 
VEILHIER, welke, wel is waar, door velen (Cf, 
SEBASTIAN, Phystol. special. 8 153.) betwijfeld 
wordt, maar als eene schoone bijdrage kan be- 
schouwd worden tot bevestiging van de leer van 
den Weener hoogleeraar; zie hier wat Cruvrru= 
HIER in zijne „Anatomie pathologiqgue du corps 
humain, Z2me livraison, medédeelt omtrent eene 
tuberkelvorming in de lymphatische vaten van 
het darmkanaal, welke hij daardoor tot in de 
vlokjes vervolgen kon: »Ze même vaisseau lacté 
precevait sucvessivement les vaisseaur de trois val- 
»vules conniventes. Arrivés près du bord libre de 
»ces valvules, les waisseaur lactés se terminaient 

NAT. Tijnscra, D, Vill, St, 1, 5 


66 


ting van de inzuigende oppervlakte. der darm- 
buis («) : op welke wijze dit geschiedt, kan men 
gemakkelijk uit het bovenstaande begrijpen: want 


»par deur, trois, guatre, ordinatrement par trois 
„branches. J'étais bien près de leur origine; je 
»ne la cherchais cependant pas cette origine que 
»je regardais comme impossible à démontrer, vu 
»binutilite des efforts de tant de laborieux inves 
»tigateurs; mats voulant étudier à la loupe et au 
»soleil les points noirs dont les papilles intestina- 
»les étatent tachetées à leur sommet, je ne fits pas 
»peu surpris de voir à cóté de ces papilles notres 
»d'autres papilles jaundätres dans 'épaisseur des= 
»guelles était un vaisseau blanc gui en parcourait 
»toute la longueur et se terminait près du sommet 
»de ces papilles, tantöt par une eztrémité déliée, 
»tantöt par une sorte de renflement. C'était un 
»beau spectacle que la vue de ces racines lactées, 
»yflottant sous Veau, libres de toutes parts à la ma- 
»nière des racines chevelues: deux, le plus souvent 
» trois racines lactées se réunissaient pour consti- 
»tuer unde ces vaisseaur parallèles que Von voyait 
»dans lépaisseur des valvules conniventes. Tous 
» ces vaisseaur parallèles, gui mont paru s’anasto= 
»moser rarement entre eur, venaitent se rendre à 
»un vaisseau plus volumineuxr qui longeait le bord 
»adhérent de la valvule connivente. Dela réunion 
»de ces derniers vaisscaux en naissaient d'autres 
»plus volumineux qui rampaient dans l'épaisseur 
»des parois intestinales, dont ils fraversatent suca 
» cessivement les diverses couches pour venir se ra- 
»mifier sous la membrane péritoncale et se rendre 
»en definitive aux ganglions mesenterigues ” 

A. Meekeren, (Ueber die Willosa des Menschen und 
einiger Thiere, in J. F. Meekru's deutsches Ar- 


67 


het melksap (chylus , geheel geschikt om opge= 
slorpt te worden, komt met de inzuigende mond- 
jes van de oppervlakte van het vlokje in aanra= 
king, en dringt misschien gedeeltelijk tusschen de 
moleculenstof door, alwaar het ook inzuigende 
mondjes aantreft : aldus opgenomen zijnde, is het 
in de watervaten, door welke het, zoo als be- 
kend is, weldra in den bloedstroom gevoerd 
wordt; welke evenwel de bewerktuiging van de 
inzuigende mondjes is en wat er eigenlijk bij de 
opslorping gebeurt, is minder gemakkelijk te be- 
palen en hieromtrent verwijzen wij naar de hypo- 
thesen der physiologie, die dit onderwerp meer 
opzettelijk behandelen. 

Een belangrijk verschijnsel, hetwelk wij niet 
onaangeroerd mogen laten, betreft de vormver- 
anderingen, welke de vlokjes in de verschillende 
tijdperken des levens ondergaan: men vindt na- 
melijk in de vrucht het slijmvlies bedekt met klei- 
ne plooijen, over welke zich een mazennet van 
middelvaten verspreidt, hetwelk zijn bloed uit- 
stort in drie of vier adertjes , welke van den 
vrijen rand van het plooitje, midden door hetzelve, 
naar deszelfs grondvlakte verloopen. Ongeveer eene 


chiv für die Physiologie, NV. Bd. S, 179.) is van 
hetzelfde denkbeeld, daar hij zegt: »Vergrösse- 
»rung der Fláche, welcher an jeden Punkte Ein- 
wsaugungsvermögen zukommt , ist als Haupt: 
waweck aller Falten und Vertiefungen der Schleime 
» haute anzuschen,” 


5 


68 


maand na de geboorte is het als of er zich tus- 
schen de adertjes insnijdingen of insnoeringen in 
de plooitjes vormen, welke allengskens dieper 
wordende, het plooitje, in evenveel deelen als 
er adertjes waren, verdeelen: dit is de oorsprong 
der vlokjes, die in de eerste levensjaren kegelvor- 
mig zijn, en over hunne geheele oppervlakte met 
een mazennet van middelvaten zijn bedekt; lang- 
zamerhand verminderen zij aan hunne grondvlak- 
te in omvang, tot dat zij , omstreeks het 15de — 
18e levensjaar, eene cilindervormige gedaante 
hebben gekregen ; ook dan blijven zij nog altijd 
over hunne geheele oppervlakte met het middel- 
vaatnet bedekt , zoodat de geheele oppervlakte 
de werkplaats is van de verrigtingen des orgaans; 
maar bij toenemenden leeftijd vindt men, dat het 
middelvaatnet aan de grondvlakte begint te ont- 
breken ; de haarslagadertjes verlengen zich van de 
grondvlakte tot aan de overgeblevene middelva- 
ten, die zich aan het vrije uiteinde van het vlokje 
bevinden, waardoor de verrigting van het vlokje 
zich alleen aan het uiteinde blijft bepalen; hier- 
door ontstaat er eene atrophie aan de grondvlak- 
te van het vlokje, zoodat deze in omvang af- 
neemt, terwijl het vrije uiteinde de vroegere uit- 
gebreidheid blijft behouden; hetgeen aanleiding 
geeft, dat het vlokje thans de knodsvormige ge- 
daante van sommige schrijvers verkrijgt, Deze 
-atrophie neemt bij gevorderden leeftijd het. gehee- 
le vlokje in, zoodat men dan niet anders dan 
capillaire vaatjes aantreft, welke echter het bloed 
niet meer naar werkzame deelen te voeren hebben, 


69 


de, steeds kleiner worden, zoodat er eindelijk 
geen spoor van het vlokje meer overblijft. Hier- 
uit wordt de betrekkelijk zoo geringe hoeveelheid 
van vlokjes verklaard, die men op het slijmvlies 
der darmbuis van oude lieden aantreft. 

Ten slotte doen wij de overeenkomst opmerken , 
welke er tusschen de vlokjes van het darmkanaal 
en die van het chorion bestaat, De met het bloote 
oog zigtbare vlokjes van het chorion zijn in de 
volwassen vrucht bedekt met eene groote menigte 
van lisvormige vaten’ welker bestemming langen 
tijd een raadsel bleven voor den anders zoo door- 
dringenden geest van den Hoogleeraar Benres; 
maar daar hij zich bleef bepalen tot het onder- 
zoek van de vlokjes der volwassene vrucht, bleef 
hij steeds het zoo zeer tegen de grondregels van 
zijne leer strijdende verschijnsel waarnemen, tot 
dat hij voor eenige maanden eene inspuiting maak- 
te van de vaten van het chorion eener vrucht 
van vier maanden, alwaar hij tot zijne groote ver- 
wondering en blijdschap vond, dat ieder van de 
zoo raadselachtige lisjes, in de vrucht van vier 
maanden een eigen vlokje is, dat, cilindervor- 
mig van gedaante, met een mazennet van mid- 
delvaten bedekt is, hetwelk zijn bloed uit een 
slagadertje, dat midden door de lengte-as van het 
vlokje loopt, ontvangt, en overgaat in de ca- 
pillaire adertjes, die aan de grondvlakte van het 
vlokje hunnen oorsprong nemen; zoodat de bij 
de vrucht van negen maanden voorkomende lis- 
vaatjes waarschijnlijk niets anders zijn dan capil- 
laire aderen en slagaderen, die als laatste over- 


70 


blijfsel van de bloedvaten van het vlokje te be« 
schouwen zijn. Welke nogthans de vormverande= 
ringen zijn, die de vlokjes van het chorion on- 
dergaan, is nog onbekend en wij wachten hier- 
omtrent nadere onderzoekingen van den Heer 
Bernes af. 


4 


BIJD RAGE 


TOT DE 


KENNIS per MONDDEELEN 


VAN 


EENIGE VLIESVLEUGELIGE GEKORVENEN 
(ANSECTA HYMENOPTER4), 


DOoOoR 


Dr. A. BRANTS, 


enen. 


Het is bekend, dat de voortreffelijke G. R. Tae- 
viraxus het onderzoek, of en hoedanig het op- 
zuigen van vloeistoffen door den tromp der bijen 
plaats had, gedurende tien jaren voortzette, voor 
dat hij besloot zijne bevindingen openbaar te ma- 
ken; en dat hem, volgens zijn eigen getuigenis (a) , 
toen zelfs nog veel, wat duister was, overbleef in 
de wijze, waarop dit zuigen geschiedde; omtrent 
het kanaal, waardoor de opgezogen stoffen in den 
oesophagus kwamen, en in de verbinding dezer 
laatste met de mondholte, 

Nieuwsgierig om dit ingewikkeld vraagstuk eenie 
germate van nabij te leeren kennen, heb ik mij 
eenen geruimen tijd op hetzelve toegelegd, en op 
het voorbeeld van Trevrmanvs de monddeelen der 


(a) Tagvinanus, Wermischte Schriften, IL. pag. 1I6, 


72 


Honighij met die der Wespen vergeleken. Het 
spreekt nu wel van zelve, dat mij, zoo niet meer, 
evenwel veel duister is gebleven, en ik ben er 
ver van verwijderd, mij aan te matigen, de vraag 
over het zuigen der bijen op te kunnen lossen , 
doch niet te min heb ik gemeend mijne opmer- 
kingen, die hoofdzakelijk genoemde dieren be- 
treffen, mede te mogen deelen ; dewijl mij eenige 
onnaauwkeurigheden in den meesterlijken arbeid 
van Treviranus zijn voorgekomen, en ik boven- 
dien de opening van de speekselbuis bij de vlies- 
vleugeligen heb gevonden, en een tot nog toe niet 
beschreven orgaan bij de wespen ontdekt heb. 

Toen ik mij in den aanvang met de bestaande 
beschrijvingen. van de monddeelen der Hymeno- 
ptera ‚welke ons zullen bezig houden, bekend had 
gemaakt, trof het mij, hoe hoogst onvolledig men 
deze deelen ten;allen tijde gekend heeft; ja zelfs 
nog lang nadat Savraxr door zijne belangrij- 
ke theorie den weg had aangetoond, dien men 
fot het erkennen der onderscheiden monddeelen 
moest inslaan. Niettegenstaande dit hulpmiddel, 
hebben de meeste latere schrijvers, al kenden zij 
de monddeelen meer of min volledig, de mond- 
opening zelve, niet gezien, en men stuit daardoor 
bij hen, op bijna evenveel verschillende gevoe- 
lens als er schriften over dit onderwerp bestaan, 
Niet minder heeft dit plaats bij de oudere schrij. 
vers, als Swammervam, Reavmur en anderen , 
welker werken men altijd moet blijven raadple- 
gen, daar hunne verzekering op veelzijdig eigen 
onderzoek gegrond is, 


73 


Het kan nu wel niet anders, of deze veelvul- 
dige en tegenstrijdige meeningen en beschrijvingen 
moeten den aanvangenden beoefenaar groote be- 
zwaren in den weg leggen. Deze toch zal met 
geringe oplettendheid , bij een eenigzins gezet on- 
derzoek, zelfs de meest geachte Schrijvers op 
grove onnaauwkeurigheden betrappen; en daar- 
door eindelijk niet weten, wat van genen, wat 
van dezen te moeten aannemen of verwerpen. Ik 
rekende het uit dien hoofde van eenig belang om 
mijn onderwerp eenigermate toe te lichten door 
het opsommen der voornaamste verkeerde begrip- 
pen omtrent hetzelve, om daarna over te gaan 
tot de beschrijving der monddeelen der eigenlijke 
wespen (Polistes) en wel van die van Vespa 
crabro vergeleken met die der Bijen, voor zoo 
verre dezelve onvolkomen bekend zijn. 

SwammerDaM houdt verkeerdelijk den snuit der 
Bijen voor derzelver eenige mondopening. Iets, 
hetgeen deswege verwondering moet baren, de- 
wijl hij na deze verklaring volgen laat (a) « dat 
« de Wespen bovendien eenen anderen weg heb- 
«ben om haar voedsel daardoor in te nemen.” 
De snuit der Bijen en Wespen is dus volgens hem 
eene buis, door welke vochten worden opgezogen. 

Rravxer heeft daarentegen de mondopening 
der Bijen volkomen gekend (5), doch bij de 


(a) Biblia naturae, II. p. 451. 
(6) Mém. pour servir à l'hist. des Ins., Ed, in 8vo, 
Tom. V. p. 398, 


74 


Wespen. zocht hij deze verkeerdelijk aan de on- 
derzijde van ‘den, snuit (lgwua) aan deszelfs 
grondstuk (a). Volgens hem is de snuit geene buis 
en niet tot opzuigen geëigend, 

LarreivvE kende de monddeelen der Wespen 
nog geenszins in. het. Nouveau Dict. d’ Hist. 
Nat. , Tom. IV. p- 251, evenmin in de tweede 
uitgaaf vanhet Règneantmal (b); de plaats toch, 
welke aldaar voor de mondopening wordt aan- 
gewezen , is die der opening der speekselbuis; 
wat de Bijen betreft , heeft deze uitmuntende Gee 
leerde het gevoelen van Rraumur als waar doen 
kennen (c). 

Treviranus bekleedt in dezen door zijne uitvoe- 
rige beschrijving en naauwkeurige afbeeldingen, 
eene voorname plaats; hij heeft de mondopening 
der Bijen (d) volledig doen kennen; doch bij de 
Wespen heeft hij dezelve niet gezien, en heeft als 
zoodanig beschouwd -(e) hetgeen wij later als 
een, den Wespen eigendommelijk orgaan zullen 
beschrijven; 

Overigens houdt hij den snuit der Bijen voor 
doorboord en tot zuigen geschikt, zoodat deze 
dieren, volgens'hem, twee mondopeningeu zoudeu 


(a) Ibid. Tom. VI. p. 192. 

(6) Règne anim. distribud d'après son org., Ed. II, 
Tom. V. p. 264. 

(c) Ibid. Tom. V. pag. 361. 

(d) erm. Schrift, Tom. MI. p. 126. 

(e) Werm. Schrijt., IL. p. 154. 


75 


bezitten, door welke zij hun voedsel tot zich 
nemen. 

Cauus kleeeft in de eerste uitgaaf van zijn hand- 
boek, wat de Bijen betreft, het verkeerde ge= 
voelen van SwaAmmeRrDAm aan, en volgt ten op- 
zigte der Wespen, de evenzeer verkeerde meening 
van Rracmur («). Hoewel dit in de tweede uits 
gaaf van gemeld werk niet herhaald wordt, wordt 
het echter ook niet herroepen, en het opzuigen 
van vloeistoffen door den snuit wordt als eene 
daadzaak voorgedragen, schoon het op eene an= 
dere wijze dan volgens Treviranvs geschieden 
zoude (5). : 

Cuvier heeft geenszins de bewerktuiging der 
Hymenoptera in dit opzigt gekend; hij schijnt 
bij allen de mondopening aan de onderzijde van 
den snuit aan deszelfs oorsprong gezocht te heb- 
ben (c). Deze verkeerde opvatting vindt men 
weder in de tweede uitgaaf der Legons d'Ana- 
tomie comparée, door Duversor bezorgd, zon- 
der eenige aanmerking op dezelve toepasselijk; 
de aldaar geplaatste bijvoegselen betreffen eenige 
minder belangrijke punten en zijn vrij onvolledig. 

Eerst Saviasr (d) toonde, dat bij de vliesvleu- 
geligen dezelfde orde in de monddeelen , als bij de 
overige gekorvenen plaats vindt, doch dat de ope- 


(a) Mandbuch der Zootomie, 1818, p. 345. 

(4) Mandb. der Zootomie, Kl, ML, Tom. IL. p. 445. 

(e) Vorlesungen ueber vergl. Anat., Tom. 1IL. p. 326 
en pag. 356. 

(dl) Mém, sur les animaux sans vertèbres, 1, p. 12, 


76 


ning van den Pharynx aan de bovenzijde, door 
éen bij anderen ontbrekend deel, den Zpipha- 
rynx (de Epiglotte van Larreice) bedekt wordt, 
terwijl aan de onderzijde van dezelve bij sommi- 
gen, gelijk bij Zwcera een deel wordt gevonden, 
dat hij als de eigenlijke tong beschouwt, en het- 
welk hij Mypopharynxe noemt. Dit is echter 
miet alleen het geval bij Zucera, doch, zoo als 
Mecxer (a) te regt opgeeft, bij alle wespachti— 
gen; Savrenr’s wijze van zien is nu de eenige, 
welke juist is, en niet te min kende hij de mond- 
deelen der Wespen nog onvolledig, gelijk uit het 
vervolg zal blijken, en dit zelfde is dus- van toe- 
passing op die Schrijvers, welke met hem in de 
hoofdzaak overeenstemmen, als Kirev en Spence, 
Duaes, Srravus DourcKueim, Ee: De Sr. 
Faraeaux en anderen. 

R. Waxen (5) helt weder tot de oudere be- 
grippen over, en ziet in de onderlip der vlies- 
vleugeligen een werktuig, tot opzuigen van vloei- 
stoffen geschikt. 

Burmeister (ec) schijnt de meening van Trevr- 
RANus aangenomen te hebben; hij heeft slechts 
eene zijner afbeeldingen afgedrukt, en de daarin 


(a) System der wergleichende Anatomie, IV. p. 106. 
De oplettende lezer zal uit het vervolg ontwa- 
ren , dat hier, door verwisseling van den Epipha- 
rynx met den Hypopharynx, door eene vergissing 
eene daadzaak aan het licht is gebragt. 

(5) Vergl. dnat., pag. 104. 

(ce) Algem. Entomologie, pag. 68. Tab. 3. fig. 24. 


77 


vertoonde deelen, met hunne ware benaming be- 
stempeld. 

Braxpr en Rarzerure hebben den snuit der 
Bijen met groote vlijt onderzocht, en belangrijke 
eigenaardigheden doen kennen, op welke wij la- 
ter zullen terug komen («). 

Ducis (5) en Mecker (ce) hebben door het ge- 
ven van een overzigt over eenige der voornaam- 
ste verschillende meeningen , de verwarring trach- 
ten weg te ruimen, die uit dezelve was ontstaan. 
Dat wij met eerstgenoemden niet altijd kunnen 
instemmen, zal uit het vervolg blijken; dat laatst- 
genoemde door vele verkeerde opvattingen, het 
zijne heeft bijgedragen om de bestaande moeije= 
lijkheden te vermeerderen , zal zich van zelf doen 
zien uit de beschrijving der deelen zelve, tot wel. 
ke wij thans zullen overgaan. 


Het eerste, wat ons bij de Wespen treft, is het 
schijnbaar gemis van de bovenlip (labrum ), zijn- 
de deze bij de wespachtigen alle, min of meer, 
doch bij hetsgeslacht Polistes bijna geheel onder 
het kopschild (clypeus) gelegen, en daardoor 
verborgen; terwijl zij daarentegen bij de Bijen 
voor aan het kopschild gehecht en zigtbaar is. 


(a) Medizinische Zoologie, IL. pag. 179. in de Noot. 
(6) Phystologie compardée, 11. pag. 317 en verv. 
(e) Syst, der vergl. Anat,, IV. pag. 106 en verv. 

. 


78 


Lererzerier De Sr, Faraeaux ís de eenige, die 
deze omstandigheid vermeld heeft («) en daarbij 
te regt opmerkt, dat het verborgen zijn van de 
bovenlip bovendien wordt veroorzaakt door de 
grootte en door den vorm der bovenkaken, wel- 
ke, als zij gesloten zijn, de vooruitstekende spits 
der bovenlip omvatten; zoodat aan eenen wes- 
penschedel, als de kaken gesloten zijn, volstrekt 
niets van de bovenlip is te bespeuren. Het kop- 
schild toch steekt over de bovenkaken heen ‘en is 
vooraan naar binnen omgeslagen, fig. IV en fig. 
II. c.; eerst achter aan dit omgeslagen gedeelte en 
niet aan den voorrand, hecht zich de bovenlip: 
deze is dus gedeeltelijk onder het kopschild gele- 
gen, gedeeltelijk in de ruimte bevat, die tusschen 
de lepelvormige bovenkaken bestaat; terwijl bij 
de Bijen de bovenlip aan den voorrand zelven van 
het kopschild gehecht is en als gewoonlijk de ka= 
ken bedekt. 

In het verwaarloozen dezer schijnbaar geringe 
afwijking, heeft eené eerste verwarring haren oor- 
sprong. Meekeren (b) toch, schijnt wegens deze 
aanhechting der bovenlip onder het kopschild, 
een gedeelte van het laatstgenoemde voor de 
bovenlip zelve gehouden te hebben, en heeft de- 
ze uit dien hoofde voor een gedeelte van den 
Epipharynx genomen. Hij noemt Bpipharynx, 
hetgeen door Tervrranus, onder den naam van 


(a) Hist. nat, des Hymenoptères, 1. p. 478. 
(6) Syst. der verg!. Anat., IV. p. 106. 


79 


hintere Zunge beschreven is \a), en dewijl dit 
deel niets anders dan de bovenlip zelve is, volgt 
hieruit, dat Meeker's Oberlippe het clypeus, en 
dat zijne epipharynz de bovenlip der Wespen 
moet zijn. De Aintere Zunge van Treviranus, 
kan toch niets anders dan de bovenlip wezen, 
daar zij zich, als men het kopschild heeft weg- 
genomen, het eerst vertoond als een harig tong- 
vormig deel, fig. I. f. en fig. VL. a. en fig. II. d, 
op een hoornachtig boogje rustende , hetwelk hier 
bijna geheel onder het kopschild gelegen is, en 
schijnbaar in de mondholte is bevat. Daar nu bij 
de Bijen de bovenlip anders dan bij de Wespen 
aan het kopschild gehecht is; niet onder, maar 
voor aan hetzelve, zoodat deze, als geheel bui- 
ten de mondholte gelegen , nimmer als tong is 
kunnen beschouwd worden, heldert dit de zon= 
derlinge afwijking op, welke volgens Trevrnanus 
bij de Wespen daarin bestaan zoude, dat deze 
met twee tongen zijn voorzien, terwijl er bij de 
Bijen slechts eene bestaat. Mreceker zag de on- 
juistheid hiervan in, doch zijne teregtwijzing is 
even onnaauwkeurig. Dadelijk onder het Za5rum, 
en aan hetzelve gehecht, vindt men een deel, 
fig. 1. e. en fig. VI. 5. en fig. IL. e., dat door 
Treviraxus bij Vespa, vordere Zunge (6), bij 
Apis, Zunge (c) genoemd wordt; dit deel, dat 


(a) Werm. Schrift, U. pl.XV. fig. 7, 8, 9. litt. 7’. 
(4) Werm. Schriften, 1. pl. XV. fig.7, 8, 9e Litt. ZL, 
(€) Ibid. IL. pl. XIII fig. 7. Lit. Z. 


80 


bij Wespen en Bijen aanwezig is, is echter geen 
tong, want het sluit de mondopening van bo- 
ven: het is derhalve het epipharynx van Sa- 
viany. Ook hierin begaat Mercken eene grove 
vergissing ‚ daar hij de vordere Zunge van Trr- 
vIRANUS, die wij getoond hebben den epipharyna 
te zijn, voor Savrant's Aypopharynzx houdt; 
later zalmen zien welk deel, ook reeds door den 
naauwkeurigen TrervirAnus vermeld, met den Aye 
popharynx overeenstemt; wij doen hier alleen 
opmerken, dat men volgens Mecker (a) de mond- 
opening bij Vespa tusschen de beide tongen zou- 
de moeten zoeken, hetgeen alzoo geenszins door 
TrevrRanus is opgegeven, en ook zoo niet door 
Mercken kan bevonden zijn. 

De epipharynx nu is bij de Wespen bijna 
geheel vliezig, en bestaat als het ware uit drie 
bladen, van welke het middelste met eene spitse 
punt in het midden buiten de anderen uitsteekt, 
Met deszelfs bovenst blad hangt het aan het Za- 
Brum ; met het onderst blad is het aan den boven- 
wand van den Pharyna, aan het verhemelte gee 
hecht. Bij de Bijen is de epipharynx een meer 
tongvormig deel, hetwelk de mondopening beter 
dan bij de Wespen sluit. Trevimanus heeft dit 
deel goed afgebeeld, 

De epipharynx schijnt eene holte te bevatten; 
hij toont groote overeenkomst met den snuit zelven, 
daar hij aâm de onderzijde geen eenvoudig vlies 


(a) Syst. der vergl, Anat., IV. p. 106. 


sl 


ìs, mâarsuit “zeer teedere:hoornstreepjes , ‚ welke 
platte-haren- dragen, is te zamengesteld.- Bij de 
Bijen schijnt de onderzijde in de waas gesple- 
ten (a). 

Wanneer men dene/ypeus , het labrum en den 
epipharynx weggenomen sheeft „dan ziet men 
den pharynz blootliggen in de gedaante van 
eenen gelijkbeenigen driehoek , welks top tegen 
de hersenmassa aanligt, wel voorzien van spieren ; 
die het inslikken van het voedsel kunnen bevordes 
ren, en zulks waarschijnlijk door hare bewegin= 
gen alleen zullen-doen, daar: er noch bij Wespen 
noch bij Bijen eene tong gevonden wordt, die 
hiertoe bijdragen kan. De opening van dezen pha- 
rynzx ligt onder den epipharynas tusschen de 
bovenkaken, en heeft evenveel breedte alsde on- 
derlinge afstand dezer laatste bedraagt; dezelve 
loopt , regelmatig «enger wordende, voort,tot 
aan de hersenen, waar zij zich eensklaps aanmer- 
kelijk. vernaauwt tot eenen vliezigen oesophagus, 
welke tusschen de hersenen en het eerste paar 
zenuwknoopen doorgaat. 

De huid, welke den pharynzx-van binnen ben 


(a) Ik heb dit deel niet naauwkeurig genoeg kunnen, 
‚ magaan, doch geloof, dat hetzelve eene nadere 
beschouwing overwaardig is. Men vergelijke 
hier bij hetgeen men ín de Fntroduction to En- 
tomology by Krinnv and Spence, UI. p. 457. 
regel 17 en verv. leest; de eigendommelijke bouw 
der huid schijnt eene eigendommelijke verrigting 

van dit orgaan aan te duiden. 


MAT. riIJpscua. D, VIII St. 1, 6 


82 


kleedt, is de voortzetting „van-die , welke de 
mionddeelen- onderling “verbindt ;-voor aan dex 
pharynx tot op 5 zijner lengte, is deze van bij= 
na hoornachtige stevigheid, zoodat het voorste 
deel “vanhet verhemelte, zoowel als dat der 
benedenzijde “van den pharyne, uit een onres 
gelmatig -hoornplaatje is gevormd , terwijl het 
overige” vliezig is; deze beide hoornplaatjes zijn 
vooraan, waar zij op elkander sluiten, plat; ove= 
rigens zijn «dezelve vrij sterk gewelfd ‚en hier« 
door bevat de mondholte eene vrij aanmerkelijke 
ruimte; terwijl de mondopening zelve, zich als 
een näauwelijks merkbaar dwars spleetje voors 
doet, « Deze omstandigheid is waarschijnlijk de 
reden, «dat men de ‘ware mondopening bij de 
Wespen-niet heeft gevonden. 

Van)» het onderst hoornplaatje fig. III. a.), 
hetwelk het voorste deel van den bodem der mond. 
holte vormt, ontstaat aan iedere zijde eene lange; 
doch stevige graat, fig. III. ce. (apophyses. glosso- 
phyryngiennes, Srraus Duncxueim) ; deze graten 
hellen naar elkander, en schoon hare uiteinden zeer 
kort bijeen gelegen zijn, verbinden zich „dezelve 
niet; zij begrenzen den pharynx aan de zijden 
en vormen een driehoekig raam, aan hetwelk de 
spieren gehecht ‘zijn, die den pharynx in staat 
stellen alle bewegingen ter deglutitie vereischt wor- 
dende, te verrigten (a). \ 


(a) Men zoekt doorgaans de deglutitie bij Insekten 
in hulporgane», bij kaauwende in de uitwendige 
monddeelen, bij zuigende in zoogenaamde zuig- 


83 


Deze spieren zijn de volgende; 

1. Zevatores pharyngis, Straus Durorneim, 
fig. IL. a. Een paar korte spieren, met het eene 
einde aan de uiteinden der graten gehecht, met 
het ondereinde tegen den clypeus bevestigd. 

2. Protractores pharyngis, Srraus Durcxn. 
fig. I. a. en fig. III, 5. Een paar dunne, lange 
spieren , van welke zich eene aan het uiteinde 
van elke graat hecht, en met het ander einde in 
eenen der hoeken van den voorrand van het kop- 
schild is bevestigd, 

3. Constrictor pharyngis. Srraus DurcxKa, 
fig. 1. 5. Aan de bovenzijde van den pharynz 
is tusschen ‘de graten, die denzelven begrenzen 
en het harde verhemelte, eene driehoekige ruimte, 
welke door eene dubbele spierlaag wordt gesloten ; 
aan de bovenste meenen wij den naam, aan het 
hoofd dezer vermeld, te kunnen geven; hare ve- 
zels loopen dwars van de eene graat naar de 


blazen of zuigmagen. Het kwam mij daarom van . 
eenig belang voor, om door eene uitvoerige be- 
schrijving van den pharyaxz aan te toonen, dat 
men zijne toevlagt niet tot genoemde organen be- 
hoeft te nemen. Men vindt dit bevestigd door de 
beschrijving van den pharynzx bij Melolontha 
vulgaris, door Srravs Dunexneim, Considéra- 
tions etc. p. 259. Zie verder mijne beschrijving 
van dit deel bij Panorpa communis in dit Tijd- 
schrift, D. VI. p. 179. Zelfs schijnt het aanwe- 
zen van eenen pharynr naauwelijks bekend. Zie 
Duvoùs Phys. comp., IL p. 346. en Bounmersren 
Algem Entomol., p. 132: 
6* 


84 


andere ; zij vult‘de geheele ruimte tusschen dee 
zelve, Onder deze vindt men: 

4. De Palatini profundt. Een paar platte 

spieren , wier vezels in de lengte van den pharyaa 
gaan, loopende dezelve van de geheele uitge= 
strektheid der graten naar het harde verhemelte; 
Ook deze vullen de gansche ruimte. 
“5. Palatint drvergentes. fig. [. d. Tusschen 
de uiteinden der vezels van de palatinë profun- 
di, achter aan het harde verhemelte, ontstaan met 
verscheidene bundels, een paar lange spieren, 
welke in eene schuinsche rigting uiteenloopende, 
zich voor aan het harde verhemelte, waar de 
epipharynx geplaatst is, aanhechten; daar zij, 
even als de volgende, boven over het harde ver- 
hemelte gaan, veranderen zij met dit, deszelfs 
welving en bewegen daardoor tevens het Zabrum 
met het Zpipharynx, - 

6. Palatint convergentes. fig. IL. ce. Deze 
ontstaan aan de buitenzijden van het harde ver- 
hemelte, gaan schuins tot elkander onder de pa- 
latini divergentes door, ‘en hechten zich voor 
aan hetzelve. 

7. Levator epipharyngis. fig. IL. 5. Eene 
«ongepaarde spier, welke van het midden van den 
olypeus ontspringt, tusschen de palatin? diver- 
gentes en convergentes doorgaat, en zich aan 
den epipharynx hecht, welken zij opligt en daare 
bij den mond opent. 

8. Pharyngo-oesophageus. fig. II. o. en fig. 
UI. d. Aan de onderzijde van den Pharynx 
bestaat, even als aan de bovenzijde, tusschen het 


85 


harde gedeelte van den bodem der mondholte er 
de meergenoemde graten, eene driehoekige ruim- 
te, een driekantig raam, hetwelk door spierve- 
zels gesloten is, doch geheel anders, dan aan de 
bovenzijde. De oesophagus namelijk, is aan de 
benedenzijde van den pharynr onder eenen stom- 
pen hoek aan denzelven gehecht, kort aan des- 
zelfs top. Dezelve hangt aan het driekantig raam 
als een korte trechter, waarvan de pijp niet in 
het midden, doeh digt bij den rand geplaatst is. 
Spiervezels, welke van den ganschen omvang van 
genoemd raam ontspringen, bekleeden dezen trech- 
ter, welke den bodem der mondholte vormt, en 
verliezen zich in den oesophagus. Deze spier- 
laag , welke wij naar de beide deelen, aan wel- 
ke zij gemeen is, genoemd hebben, vergroot en 
vernaauwt de mondholte, en sluit of opent daarbij 
„den slokdarm. 

9. Lingualis. fig. IL. £. Aan de onderzijde 
“van den pharynx is, in het midden van het har- 
de gedeelte van den bodem der mondholte, eene 
lange spier gehecht, welker uiteinde zich aan het 
cephalophragma bevestigt; zij gaat tusschen den 
slokdarm en het eerste paar zenuwknoopen door, 
en loopt midden door den zenuwring, die door de 
sterugloopende zenuw om den Pharynx gevormd 
wordt. Wanneer dezelve werkt, vergroot zij de 
mondholte, waarschijnlijk beweegt zij daarbij den 
hypopharynx; bij andere insekten beweegt de- 
zelve den tong ; van hier derzelver benaming. 

De pharynx is derhalve met onderscheidene 
spieren voorzien; vele derzelve hebben geene zoo- 


86 


genaamde antagonisten ; waarschijnlijk verrigt 
de veerkracht der huid, die de monddeelen onder- 
ling verbindt en die van het harde gedeelte van 
den pharyna zelven, het werk van dezulke , zoo- 
dat de mondholte alsdan zoodanig is ingerigt, dat 
de spijzen door de bewegingen alleen, waartoe 
derzelver wanden in staat zijn, in den slokdarm 
ingebragt kunnen worden, zonder dat eene tong 
of het labrum daarbij werkzaam is; beschouwt 
men deze omstandigheid in den vorm en plaats 
van het labrum zelf, in verband met de boven 
aangeduide eigenaardige structuur van den epi- 
pharynx, dan is het gevoelen dergenen welligt 
zeer aannemelijk, die in het Zabrum en gevolge- 
lijk in het epipharyna, als zijnde dit eigenlijk 
een deel van hetzelve, eerder de zitplaats van 
eenig zintuig zien, dan wel deze deelen als dade- 
lijk ter opneming der spijzen werkende, beschou- 
wen. 

De oesophagus, fig. IL, 3, loopt tusschen de 
hersenen en het eerste paar zenuwknoopen, dat 
met denzelven zamenhangt, als door eenen ring, 
en gaat, achter het cephalophragma om, door het 
foramen occipitale in den hals. Waar dezelve aan 
de achterzijde der hersenen weder te voorschijn 
komt, vindt men een drietal, spieren gehecht, 

ge IL. me. mm. mm. , welke zoodanig te zamen han- 
gen , dat de vereeniging harer aanhechtingspunten 
als het ware eene sluitspier om den slokdarm 
vormt. Twee derzelve zijn aan de bovenzijde ge= 
plaatst, en hechten zich aan de binnenzijde van 
den schedel, vlak achter de eenvoudige oogen; 


87 


‘de “derde bevindt zich’ aan de ‘onderzijde, en 
‘hecht zich aan het cepkalophragma. Ik noem 
deze spieren, welke ‘mij doorgaäns bij dege 
korvenen zijn voorgekomen, fenacula oesophagis 
dezelve sluiten den oesophagus, en schijnen mij 
overigens toe hem bij het doorzwelgen den noo- 
digen steun te moeten verschaffen, dewijl hij aan 
geene vaste deelen gehecht is. 

Op den pharyna en den oesophagus liggen 
de zenuwen van het plantaardig leven, en ‘boven 
deze treffen wij het voorste deel van het hart, de 
aorta aan, fig. II. 4, Schoon beide niet tot ons 
onderwerp behooren, ís hetgeen ik van” dezelven 
zeb kunnen zien, te merkwaardig, dan dat ik 
hij niet zoude veroorloven, dit kortelijk mede 
te deelen, 
“ Het hart, of liever de aorta, ligt op den oe- 
Sophagus, vast aan denzelven verbonden en tus- 
schen beiden ligt een deel van het ongepaard ge- 
deete des zenuwstams voor het plantaardig le 
ven : de terugloopende zenuw van Lroxer. Deze 
loopt even als het hart, onder de hersenen door’: 
Men kan het hart vervolgen tot aan ‘den pharynx 
en zich overtuigen, dat het geenszins aldaar ein- 
digt of n den slokdarm indringt, zoo als Srráus 
Durekuem dit vermoedt (a), doch dat het daar- 
entegen, tven als Lvoner dit reeds bij de rups 
van Cossus ligniperda zag, ruimer wordt. Wij 
bevonden bovendien, dat deszelfs waaden op ge= 


(a) Consdérations etc.-p. 349. 


85 


noemde plaats in de vliezen overgaan, “welke de 
onderscheidene deelen van den kop, zoowel als 
die van. het overige ligchaam schijnen te omhullen; 
zoodat de ruimte binnen deze vliezen bevat, met 
de holte van het hart te zamen hangt, en dat al- 
zoo de vochten, welke het hart.naar voren stuwt, 
in ruimten gedrongen worden, die door vliezen 
ingesloten zijn. Volgens Duats (a) en Bunueis- 
mer (b) zoude het bloed door het hart naar voren 
gevoerd, door de tusschenruimten (Cnterstices) 5 
svelke, tusschen de verschillende deelen overblij- 
ven, terug stroomen ; doch hoe hetzelve uit het 
hart in die tusschenruimten komen konde , was 
cerstgenoemden niet duidelijk ; Burmeister (c) 
heeft echter getoond, dat het uiteinde der aorte 
geopend is, somtijds gaffelvormig gespleten, jt 
bij, Gryllus hieroglyphicus met. drie opene tal- 
ken eindigt; uit deze kan dus het bloed in le 
tusschenruimten vloeijen, Bij eene zoodanige in= 
rigting is echter een regelmatige bloedsombop 
naauwelijks denkbaar; hoe toch zoude het Hoed 
in de onregelmatige. holte , die-de tusschenrumten 
daarstellen, zich in regelmatige stroomen bewe- 
gen kunnen ? Wij meenen, dat dit dan eers! moge- 
lijk zoude kunnen zijn, indien de tussclenruim- 
ten, door de vliezen, welke dezelve bekleeden, 
in regelmatige vakken werden afgedeed, en ge- 
looven dit te kunnen aantoonen. Het komt ons 


(a) Phys. comp. II, p. 442 en 45l, 
(6) dAlgemeine Entom., p. 437, 
(e) Algem, Lntom., pe 168. 


89 


derhalve ‘voor, dat door het ontdekken van den 
zamenhang der wanden van het hart met de vlie- 
zen, die de tusschenruimten’ bekleeden, en door 
het aanduiden dezer vliezen zelve door het gansche 
digchaam „ onze meening eene groote mate van 
waarschijnlijkheid verkrijgt, dat het terugstroo= 
mende bloed in gestoten vaten , die door- deze 
vliezen gevormd zijn, zich beweegt. Genoemde 
vliezen toch , wijken in derzelver maaksel gansche- 
lijk af van dat der fracheër en luchtblazen; 
doch vertoonen daarentegen de eigendommelijke 
musculeusestructuur, die aan de wanden der aorta 
eigen is, doch in veel geringer mate, Wij von- 
den deze vliezen doorgaans: inwendig met vetstof 
bezet, en binnen dezelve, doch altijd in gering 
aantal, eironde-ligchaampjes, welke kleiner dan 
de vetbolletjes zijn; doorgaans zijn deze „E; mil- 
Jimeter lang, zf5 millimeter breed; zij kwamen mij 
voor bloedschijfjes te zijn. Wijders bekleeden de 
genoemde vliezen niet volstrekt alle tusschenruim- 
ten des ligchaams, en dezelve zijn dus niet als 
omhullend cellenweefsel te beschouwen , gelijk 
Varestin (a) den gekorvenen toeschrijft; doch 
veeleer als bloedvaten, maar welker caliber (ten 
minste dat der voornaamste) dat van het hart 
zelf veelmalen overtreft; iets, dat geheel overeene 
stemt met de opmerking, waarvan elk doorschij- 
nend masker ons kan overtuigen, dat de voor- 
waartsche beweging der vochten in het hart, 


(a) VArENtiN, Ziepertorium, 1. p. 66, 


90 


veelmalen sneller is dan de achterwaartsche bui- 
ten hetzelve. 

Het hart ontvangt, gelijk Lrorer (a) reeds 
breedvoerig opgeeft, doch hetgeen miet schijnt te 
zijn opgemerkt , takken van de terugloopende 
zenuw. Hoewel wij dit bij Vespa erabro anders 
zagen, dan Lyoser bij het masker van Cossus 
ligniperda, bleek het ons ook, dat het hart, 
even als bij de hoogere dieren , zeuuwen ontvangt 
van den stam der: zenuwen des plantaardigen le- 
vens. 

Het is bij den hornaar vrij gemakkelijk waar 
te nemen, dat deze zenuwstam de deelen der 
spijsvertering en het hart, op de volgende wijze 
van zenuwen voorziet (5). 

Boven op den pharynax, op het midden van 
den constrictor pharyngis, ligt een bijna drie- 
hoekig zenuwknoopje, hetwelk aan elke zijde 
eenen breeden platten tak naar de eerste zenuw 
knoopen onder den slokdarm (die welke de kaken 
en de onderlip van zenuwen voorzien (ce _) afzendt; 
door deze hangen de beide zenuwstammen te za- 


(a) Anat, de là Chenille etc. pag. &13. 

(4) Zie fig. Ien II. 

(c) De ligging van het eerste paar zenuwknoopcn in 
het hoofd, wordt door Srraus DuncxKuerm te- 
regt als doorgaanden regel opgegeven: even zoo, 
dat de zenuwen voor de monddeelen bestemd, 
uit deze knoopen ontspringen. Wij hebben dit 
altijd bevestigd gevonden. Bij de Zymeroptera 
blijkt bovenal duidelijk, dat de onderlip ook door 
deze knoopen van zenuwen wordt voorzien, 


9 


men en wordt de pharynz, even als de oesopha- 
gus, door eenen ring omgeven, welken de herse_ 
nen en de eerste zenuwknoopen gezamentlijk voor 
dezen vormen, terwijl de ring, die genen omvat, 
hoofdzakelijk door een deel der terugloopende ze- 
nuw gevormd. wordt (a). Ongeveer uit het midden 
van den zenuwring, die den pharynx omvat, ont- 
staat aan elke zijde een takje, dat de benedenzijde 
van den prarynzx van zenuwen voorziet, Uit den 
knoop, welke op den constrictor pharyngis gele- 
gen is, ontstaat zoo wel naar voren als naar ach= 
teren eene ongepaarde zenuw; die, welke naar 
voren gaat, vormt boven het aanhechtingspunt 
der palatini profundt een klein knoopje, en 
zendt uit hetzelve twee voorname takken, naar 
het labrum en den epipharynx, en voorziet te= 
vens de spieren der bovenzijde van den pharynx. 
De ongepaarde tak, welke naar achteren loopt, 
dringt aan den top van den pharynx tusschen 
de levatores pharyngis door, en gaat, als hij 
weder te voorschijn gekomen is, midden over 
den oesophagus, tusschen dezen en de aorta, 
tot op de plaats, waar de bovenste tenacula oe- 
sophagi gehecht zijn; aldaar gekomen, vormt hij 
eenen ring, die tusschen beide genoemde spieren 
Is gelegen, en deze ring omvat de aorta (5), 


(a) Op deze gesteldheid, welke mij altijd is voorge- 
komen, hoop ik bij eene andere gelegenheid 
meer bepaald terug te komen, 

(5) Eenen zenuwring, die het hart omvat, heeft de 
Hoogleeraar Scnnöpen vAN per Kouk bij het 
masker van Oestrus equi gevonden en afgebeeld, 


93 


doch is zoo innig met dezelve verbanden’, dat ik 
zonder het hart te beschadigen, denzelven- niet 
heb kunnen daarstellen; het scheen mij toe, dat 
uit het benedenste deel van dezen ring, een dun 
zenuwtakje ontspringt, dat midden langs de aor- 
ta, aan deszelfs benedenzijde loopt; dit echter 
kan ik niet met zekerheid bevestigen; duidelijker 
‘dan dit, zag ik aan elke zijde van dezen ring een 
zenuwknoopje gehecht, welke takjes aan den fe- 
nacula oesophagt afgeven en uit welke verder 
het gepaard gedeelte van den zenuwstam ontstaat, 
‘hetwelk, zoo als doorgaans bij de gekorvenen, 
uit twee draden gevormd is, waarvan er een, 
aanelke zijde van den slokdarm, naar de inge= 
wanden van het abdomen gaat. 


_ 


Wij komen tot de beschrijving van het deel, dat 
wij vermeenen het eerst te moeten doen kennen, 
en dat wij gelooven de Zijmholte te kunnen noemen. 
Wij vonden dezelve bij de Wespen, eveneens bij 
mannelijke als bij vrouwelijke en geslachtlooze. 

Deze lijmholte bestaat uit een bolrond zakvor- 
mig orgaan, hetwelk onder den pharynx gelegen 


in eene ontleedkundige beschrijving van dat in- 
sekt, welke eerstdaags door het Kon. Ned. In- 
stituut staat uitgegeven te worden. Z.H. G. 
heeft mij vergund, deze overeenkomstige ontdek 
king mede te deelen tot staving van mijne bevin- 
ding. ’ . 


93 


Îs, fig. IL. A, én welks opening derhalve beneden 
de mondopening is geplaatst. Deze holte kan na 
wrillekeur geopend en gesloten ‘worden door een 
nederhangend, klepje, fig. II. f. en fig. III. a. 
en hierdoor wordt men genoemd orgaan niet ge- 
waar, dan nadat het klepje is opgeligt of wegge- 
nomen, Dit klepje is de Aypopharynx, want 
het is een ‘aanhangsel als het ware van het voor= 
ste harde-gedeelte van den bodem der mondholte. 
Ee huid, welke de onderzijde, den bodem van 
den pharynzx inwendig bekleedt , vormt eerst 
den naar beneden hangenden hypopharynx, wel- 
ke hard, bijna hoornachtig is; vervolgens be- 
kleedt zij, altijd perkamentachtig blijvende, de 
geheele lijmholte van binnen ‚ wordt daarna eerst 
vliezig en overtrekt dan de bovenzijde van den 
tromp. De lijmholte is nu eenvoudig eene naar 
buiten geopende, doch door een nederhangend 
klepje geslotene holte onder den pharynz’, daar- 
gesteld door de algemeene huidbedekking, zoodat 
zij zich voordoet als een orgaan ter opneming van 
stoffen, op welke zij geenen invloed uitoefent. 
De huid toch, welke dezelve van binnen bekleedt, 
schijnt aldaar geenerlei verandering in hare za- 
menstelling te hebben ondergaan, en heeft zelfs 
genen zoodanigen graad van stevigheid behouden, 
dat de lijmholte, na plat gedrukt te zijn, haren 
vorspronkelijken vorm weder herneemt, zoodat 
zij, als zij door het dier zelf geledigd wordt, 
derzelver gedaante door hare eigene veerkracht 
kan hernemen. Hetledigen geschiedt waarschijn= 
lijk door de spieren, welke den tromp intrekken ; 


04 


fig. IL. A’, terwijl de lingualis, ‘fig, II. €, door 
den Aypopharynx op te. ligten, de lijmholte 
opent: want deze ‘is zoodanig tusschen eerstges 
noemde spieren. geplaatst, dat zij, als zij zich 
sterk te zamentrekken, op dezelve eene niet. on= 
belangrijke drukking moeten uitoefenen. Althans 
spieren, uitsluitend voor de lijmholte bestemd , 
heb ik niet gevonden ; wel zag ik, dat dezelve 
geheel omgeven wordt door een stevig wit ge= 
kleurd vlies, zie fig. V, dat, hoewel het geen 
dwars gestreepte, in bundels vereenigde spiervezels 
vertoont , echter een eigenaardig, vermoedelijk 
spierachtig maaksel bezit, hetwelk vele der vlie- 
zen , welke de tusschenruimten des ligchaams be- 
kleeden, als ook: het inwendige vlies van den 
eptpharynx eigen is, doch hier is dit zeer sterk 
ontwikkeld; doorgaans vond ik ook de ovale 
ligchaampjes, die ik als bloedschijfjes heb ver- 
meld , aan hetzelve, Hoewel ik niet naar genoegen 
heb kunnen ontdekken of dit vlies eene bijzonde- 
re spierachtige huid is, die op de lijmholte eenen 
mechanischen invloed uitoefent, dan weleen deel 
der omhullende vliezen, geloof ik echter het laatste 
te kunnen vooronderstellen; althans genoemd vlies 
bekleedt ook de onderzijde van den pharynx, 
en hangt duidelijk te zamen met dat, hetwelk 
den snuit inwendig bekleedt. 

Deze lijmholte is, zoo als wij reeds gezegd 
hebben , door den Aypopharynx gesloten , een 
klepje, dat aan de onderzijde van de mondholte 
gehecht is. Trevrmanus heeft dit klepje reeds 


kde 


95 


beschreven en afgebeeld (a), doch het is volgens 
hem een klepje (Klappe), hetwelk den ingang tot 
den pharynx bedekt, 

Wij hebben getoond, dat het integendeel bene- 
den den pharynx gelegen is, en niet dezen, maar 
onze lijmholte sluit; hieruit volgt derhalve, dat 
Treviranvs de opening der lijmholte voor die van 
den pharynz heeft aangezien en dezen laatsten niet 
heeft gevonden (zijne afbeelding op plaat XV. 
fig. 8. bewijst dit voldingend); iets dat ligt kan 
plaats vinden, wegens het eng spleetvormig aan- 
zien der mondopening zelve, 

De Klappe van Trevrmanus is mitsdien de Aypo- 
pharynzx van Savienx, en deze Schrijver is dus de 
eerste, die de vvare mondopening der Wespen beeft 
aangetoond. Larreiere, Mecker en Ducis, heb. 
ben dit met regt als waar aangenomen; doch 
men moet zich hierbij verbazen, dat deze man- 
nen de verzekering van Trevrmanvs, dat de mond- 
opening door een klepje gesloten is, hetgeen noch 
het labrum noch de epipharynzx is, zoo geheel 
hebben verwaarloosd ; en zelfs Savrany's ontdek- 
king van het aanwezen van eenen Aypopharynz 
zoo zeer hebben veronachtzaamd, dat zij deszelfs 
physiologische beteekenis niet eens hebben trach- 
ten op te sporen, 

Hiertoe valt ten eerste te onderzoeken, bij wel- 
ke geslachten het voorkomt: wij vonden het bij 


(a) Tarv. t‚ a. p‚ pag. 134. pl. XV. fig. 6—8, 
litt. v‚ 


95 


alle eigerlijke Wespen , als; Polistes erabro 
vulgaris, holsatica, enz., ook bij het geslacht 
Oedtinerus ; bij alle dezen vonden wij ook eene 
lijmholte, De bedoeling ‚van den Aypopharynz 
schijnt derhalve te zijn, de lijmholte te sluiten; 
Eucera (bij welke Savianr dit orgaan heeft doen 
kennen) zijn wij niet magtig kunnen. worden, 
doch het is waarschijnlijk , dat daar, waar een 
Aypopharynx aanwezig is, ook eene lijmholte 
zal zijn, omdat, waar deze ontbreekt, zoo als 
bij Crabro, Pimpla, ook geen Aypopharynzx 
voorhanden is. Zoo ook is er bij het geslacht 
Apis geen Aypopharynx en evenmin eene lijm- 
holte ; naauwkeurig achtslaande , kan men er 
echter den rudimentairen aanleg van bespeuren en 
men kan zich dien het best vertegenwoordigen uit 
de afbeelding van Trevraanvs op plaat XIII. 
fig. 7, aldaar ziet men bij litt. z/ eene ruimte, die 
tusschen de vooruitstekende onderzijde van den 
pharynx pen den tromp gelegen is. 

Dewijl er bij de wespachtigen eene lijmholte 
schijnt te bestaan, die bij de Bijen ontbreekt , zal 
de beschouwing der levenswijze van genoemde 
gekorvenen de beste weg zijn om de bestemming 
van dit-orgaan te leeren kennen. In deze treffen 
wij twee voorname punten van verschil aan. De 
Bijen bouwen hare cellen ‘van eene stof, welke 
zij in haar ligchaam zelf bereiden, de Wespen 
van opgezamelde stoffen, die zij aan één lijmen, 
en wel voornamelijk van houtvezels. Ten andere 
bestaat.er een graot verschil in de wijze, waarop 
zij hare maskers voeden. De Bijen plaatsen 


97 


tenig voedsel. bij de haren (a), de Wespen voé- 
den dezelve, gelijk vogels hunne jongen (5). Het 
kwam mij dus waarschijnlijk voor, dat de lijm- 
holte, of tot het bouwen der nesten, of, als 
eene soort van krop, tot het voeden der jongen 
betrekking had. In het eerste geval zoude de- 
zelve houtvezel, in het tweede, voedsel van dier 
lijken of plantaardigen oorsprong moeten bevat- 
ten. Hiertoe onderzocht ik den inhoud der lijm- 
holte onder het microscoop, en zag, dat dezelve 
uit zeer kleine stukjes hout bestaat van % tot £ 
millimeter grootte ; enkele reizen zag ik duidelijk 
dennenhout, kenbaar aan deszelfs gestippelde eel- 
len; dikwijls vond ik microscopische plantjes uit 
de afdeeling der a/gae, doch deze zullen zich 
waarschijnlijk op het half vergaan hout bevonden 
hebben, waarvan de Wespen het materiaal voor 
hare nesten nemen, Eenmaal vond ik in de lijm- 
holte een lapje huid eener spin, benevens een paar 
stofjes van kapellenvleugels; ook deze voorwer- 
pen kunnen ligtelijk op het vochtige hout gehecht 
zijn geweest. Om zeker te zijn dat, hetgeen ik 
daarvoor hield, werkelijk houtvezels waren , tracht 
te ik deze stof door Jodium te kleuren. Hier en 
daar bemerkte ik toen eenen geelachtigen tint; 
doch, daar zich nergens eenig spoor van blaauwe 
kleur vertoonde, bleek het, dat er geen amylum of 
zetmeel in aanwezig was, en ik verkreeg de overe 


a 


(a) Béaum. Mém. V. 11. p. 244. 
(4) RÉaum. Mém, VL. 1. p. 229. 


war. rijpscum. D, VIII, St. 1. 7 


98 


tuiging, dat de lijmholte, noch dierlijk, noch plant» 
aardig voedsel, doch alleen houtvezel bevattende, 
tot het bouwen der nesten dienstig konde zijn (e). 

De nesten der Wespen bestaan, zoo als bekend 
is, uiteene soort van papier, dat van houtstuk- 
jes gevormd is; deze zijn aaneen gelijmd met een 
cement, dat vele mieroskopisch-kleine stukjes hout 
bevat. Dit cement scheen mij toe, in de lijmholte 
bereid te worden, 

Later zullen wij zien hoe de opening der speek- 
selbuis aan de bovenzijde van den tromp gelegen 
is, en dat deze laatste zoo ver terug getrokken 
kan worden, dat genoemde opening achter den 
hypopharynx, welke de lijmholte sluit, komt te 
liggen, zoodat de speekselklieren haren inhoud 
in de lijmholte zelve kunnen uitstorten. ' Hier- 
door verkrijgt de veronderstelling, dat uit -de 
vermenging van het zoogenaamde speeksel, met de 
in de lijmholte opgenomene stoffen de lijmende 
massa, het cement gevormd wordt, waarmede 
de Wespen de grootere houtstukjes, welke zij met 
de kaken naar hare nesten dragen, zamenvoegen, 
eene groote mate van waarschijnlijkheid ; te meer, 
daar de stof, die de speekselklieren bereiden , niet 
im de voedingsbuis wordt uitgestort en derhalve 
veeleer tot eenig ander doel dan ter spijsvertering 
geëigend zal zijn, 


(a) Een Mornaar (Vespa crabro), welke eenige uren 
in mijne kamer had rondgeloopen en aan het ta- 
pijt had geknaagd, had in deszelfs lijmholte eeni- 
ge vezels van het katoenen boordsel, waarmede 
het karpet omboord was, 


Het belangrijkste onder de monddeelen van de 
Aymenoptera is ongetwijfeld derzelver tromp. On. 
volledig echter en uiteenloopend zijn de gevoelens 
omtrent den bouw en de verrigting van dit, even 
zonderling , als bij verschillende geslachten ook ver= 
schillend gevormd werktuig, Terwijl Réaumur 
hetzelve bij de Bijen eenvoudig als eene tong be- 
schouwde, en bij de Wespen bovendien als eene 
soort van hand, om bij het bouwen der nesten 
behulpzaam te zijn (a), meenen SwaumeRDAt en 
vele der latere Schrijvers, dat dezelve doorboord 
zij, en dat het voedsel door dezelve worde op- 
gezogen. Taeviranus houdt dit, voor zoo verre 
het de Bijen betreft, voor onwedersprekelijk, en 
verzekert zelfs, de buis te hebben gevonden , door 
welke de opgenomen stoffen uit den snuit, in 
den oesophagus geleid worden (5). Volgens 
hem zijn er dus bij de Bijen twee mondopenin= 
gen boven elkander. Wegens deze omstandigheid 
wederspreekt Duaùs (ec) den genoemden Schrijver , 
en draagt een ander gevoelen voor , hetwelk wij 
hier woordelijk zullen inlasschen, Je suis certain 
gu'un canal étroit règne dans toute sa longueur 
(celle de la langue). On peut len détacher par 

„L'écrasement entre deux verres; mais arrivé sur 


(a) Réaumur, Móm., VI, p. 193. 

(6) Taev. t‚ a. p. pag, 124. pl. XML, 7, pl. XIV, 
fig. 12. litt, 0. 

(a) Physiol, comp. U. p. 317. 


… 


100 

la plague cornée, nommée menton, il m'a pa- 
ru s'ouvrir largement en étalant ses parois, 
de sorte qu'il n'y aurait véritablement qu'une 
ouverture pharyngienne. Deze gevolgtrekking 
verklaar ik miet te begrijpen; zij strookt ook 
geenszins met de volgende woorden: « On peut 
« penser que le miel le plus fluide est aspiré 
« par le tube capillaire et contractile de la lan- 
« gue, tandis que la nourriture solide est di- 
«rectement poussée dans le pharynx par les 
a mandibules.” 

Evenmin als Duets, zag Carnus (a) de ontdek- 
king van Treviranvs bevestigd, en ook ik heb 
nimmer eenigen zamenhang tusschen den snuit en 
den oesophagus bij Bijen of Wespen gezien. Bij 
de Wespen heeft Trevrranus zulk eenen zamen- 
‘hang niet kunnen vinden, en deswege den snuit 
der Wespen niet als zuigwerktuig kunnende be- 
schouwen, zich genoodzaakt gevonden, dezen als 
een orgaan fer ontlasting des speeksels aan te 
merken (5). Duats blijft zich daarentegen in de- 
zen gelijk en houdt zoowel den snuit der Bijen, 
als dien der Wespen tot opzuigen geschikt (ec); 
terwijl Meckeu van het tegenovergesteld gevoelen 
is (d). Larrerrre eindelijk houdt den tromp voor 
een toestel, waarmede vloeistoffen worden opgezo- 
gen, doch niet door eene buis, die in denzelven 


(a) Lehrb. der Zoot. Ed. 2. T. II. p. 445. 
(6) Trev.t a. p. pag. 137. 

(e) Phys. comp, 1. p. 318. 

(d) Syst. der vergl. Arat, IV. 109, 


101 


gelegen zoude zijn , maar doordien dezelve zich met 
de onderkaken zoo te zamenvoegt, dat uit der- 
zelver vereeniging eene goot gevormd werd, in 
welke de vloeistoffen zouden opstijgen (a). Branpr 
en RarzeBure zagen, even als Duets, een haar- 
fijn buisje in den snuit der Bijen en meenen, dat 
door hetzelve het voedsel wordt opgezogen (6). 

Wij zullen trachten aan te toonen, dat bij de 
Wespen alfhans , de snuit geenszins ingerigt is 
om stoffen op te zuigen; doch, of men hieruit mag 
besluiten, dat ook die der Bijen daartoe niet geëi- 
gend zij, komt mij voor, al mag dit overigens 
nog zoo waarschijnlijk wezen, eene te gewaagde 
veronderstelling , zoo lang er niet bepaald aange- 
toond zal zijn, dat de zamenhang tusschen den 
snuit en den oesophagus, welken Tuevrraxus ont- 
dekte, niet bestaat, Schoon wij denzelven niet 
gevonden hebben, veroorloven wij ons niet , de be» 
vindingen van dezen naauwkeurigen waarnemer 
te betwijfelen. Overigens verschilt de snuit der 
Bijen in deszelfs inweudigen bouw aanmerkelijk 
van dien der Wespen, 


Uit de, vereeniging der onderlip met de on- 
derkaken , ontstaat bij de" Aymenoptera een 
ligchaam , hetwelk wij derzelver tromp noemen. 


(a) Nou. Dict. d Hist. nat., IV. 251. 
(4) Med, Zool,, 1. p. 179. 


102 


Deze toestel is voor velerlei bewegingen vatbaar; 
hij kan ver naar voren gebragt en zoozeer we- 
der ingetrokken worden, dat hij geheel onder de 
bovenkaken verborgen ligt ; hierbij wordt hij op= 
genomen in eene diepe insnijding aan de onder- 
zijde van den schedel, met welken hij door twee 
kortere of langere stelen verbonden is, welke 
als de eerste geledingen der onderkaken te be- 
schouwen zijn. B 

De beschrijving van den uiterlijken vorm dezer 
deelen is te zeer bekend, om ze hier uitvoerig in te 
lasschen; wij verwijzen den lezer naar de meester= 
lijke schildering derzelve in den door ons aäange- 
haalden arbeid van Tnrevimanvs, en kunnen als= 
dan volstaan met alleen het middelstuk van de- 
zen toestel te beschouwen. 

Dit middelstuk is het labium , bestaande uit het 
mentum, dat de palpi labtales draagt, en de 
lingua of ligula, welke wij den snuit zullen noe- 
men; deze is tusschen genoemde palp? op het uit- 
einde van het men/um geplaatst, Het men/tum 
zelf is bijna rolrond; aan de onderzijde is ‘het 
met eene groote, uit twee slukken gevormde, 
hartvormig gebogene hoornplaat voorzien; doch 
aan de bovenzijde is het alleen met eene stevige 
huid bekleed, welke vrij ruim is, en eene diepe 
plooi, eene soort van geul vertoont, welke voor- 
aan smal is, doch achteraan wijder wordt (a). 


(a) Trev. t. a. p. pag. 139. pl. XV. fig. 6,8 F- Zie 


onze fig. Ìl. # 


103 


TarviRAnus vermoedde, dat deze het grovere voed- 
sel, hetwelk niet opgezogen wordt, in den pha- 
ryna geleidde. Ook Mecrer (a) kwam dit aldus 
voor. Doch in stede, dat deze geul naar den pha- 
rynx leidt, voert dezelve naar de lijmholte, als 
zijnde deze onder den pharynx, boven den oor- 
sprong van den tromp, gelegen. Behalve deze geul, 
vormt de huid, welke het mentum bedekt, voor aan 
hetzelve aan de bovenzijde eene aanmerkelijke plooi, 
en deze steekt zelfs als eene verhevenheid over 
den snuid heen (5). Het is nu onder deze huid- 
plooi , dat Larreiue de opening van den pharyna 
plaatst (ce); doeh in de plaats van deze vindt 
men er de opening der speekselbuis gelegen. 
Deze is door geen klep of sluitspier gesloten; het 
is mij meermalen gelukt, bij Wespa crabro, een 
fijn kinderhaar van buiten onder voormelde huid- 
plooi door, zonder sporen van eenig letsel in de 
speekselbuis in te brengen (d); een overtuigend 
bewijs, dat de speekselbuis haren inhoud niet in 
den snuit zelven uitstort , zoo als Trevrmanus 
meent (e), doch buiten denzelven, en dat hare 
opening aan de bovenzijde van het menfum, aan 
deszelfs uiteinde gelegen is, zoodat de snuit geen 
orgaan zijn kan, dat ter ontlasting van het 
speeksel dient, 


(a) Mreken , Syst. der vergl. dAnat. IV. p. 110, 
(6) Zie fig. U. z. 

(c) Régne animal, ed, 2. tom. V, p. 204, 

(d) Zie fig. VL. 


le) Tazv. t. a. Pp: päg: 153 — 137, 


104 


De speekselbuis (a) is een donker geel pijpje, 
dat door eenen spiraaldraad, en niet door ringen 
wordt opengehouden; aan deszelfs mond wordt 
het wijder en eindigt met een trechtervormig 
mondstuk (5), van doorschijnende hoornstof ge- 
vormd. 

Behalve deze speekselbuis vond ik geene andere 
deelen in het mentum, dan spieren, zenuwen, 
tracheën en de omhullende vliezen, en dit alles 
heb ik eveneens bij de Bijen als bij de Wespen bee 
vonden, alleen met dit onderscheid, dat bij eerste 
genoemden de deelen meer in de lengte gerekt 
zijn, en dat bij dezelve de lijmholte ontbreekt. 

Wanneer de tromp der Wespen geheel is inge- 
trokken, dan zal de plaats, waar de mond der 
speekselbuis gelegen is, zoo ver terug zijn ge= 
bragt, dat de Aypopharynx, welke de hjm- 
holte sluit, voor dezelve geplaatst is; stort zich 
alsdan het speeksel uit, dan zal hetzelve zoowel 
door de omliggende deelen, als door den Aypopha- 
rynx zelven, belet worden, om anders dan naar 
de lijmholte te vloeijen; hiertoe kan ook de bo- 
vengemelde geul veel bijdragen, als geleidende 
dezelve, zoo als gezegd is, in de lijmholte; in 
deze wordt het speeksel tot het reeds aangewezen 
doel gebezigd. 

De beschouwing van eenen wespenkop met 
ganschelijk ingetrokken tromp , zal beter dan 
eene welligt overtollige afbeelding, doen zien, 


(a) Zie fig. IT. 1. fig. VIT, a, 
(6) Zie fig, VI, 6, 


105 


dat dit bij deze dieren aan geen twijfel onderhe- 
vig is; doch bij de Bijen, waar geene lijmholte 
is, terwijl de speekselbuis zich even als bij de 
Wespen opent, en voormelde geul (a) ook voor- 
handen is, ziet men de bedoeling van deze inrig- 
ting niet zoo gereedelijk in. Er bestaat echter, 
zoo als wij reeds hebben doen opmerken, bij de 
Bijen eene ruimte ouder den pharynx, welke 
eenig speeksel kan opnemen, om daar met de 
wasplaatjes, die aan het abdomen worden ge- 
vormd, vermengd te worden ; wij vinden dit al- 
thans als het gevoelen van Tarvrranus vermeld 5) 
en dit is deswege waarschijnlijk, daar volgens 
Horen (c) de wasplaatjes veel witter en brozer 
zijn dan het was der cellen en zich geheel vere 
schillend toonen, onder den invloed van terpen- 
tijn, olie en zwavel-aether (d), hetgeen uit de al 
kalische hoedanigheid des speeksels, waarmede 
het was der cellen doortrokken zoude zijn, ver- 
klaard kan worden, Wanneer nu het speeksel en 
bij de Bijen en bij de Wespen tot het zelfde ein- 
de wordt gebezigd, moeten ook de deelen hier- 
toe betrekkelijk, bij beiden in de hoofdzaak over« 
eenstemmen, doch bij laatstgenoemden, uit ligt 
te bevatten oorzaken, veel meer ontwikkeld zijn, 
hetgeen dan ook uit het bovengemelde heeft kun- 
nen blijken. 


(a) Trev. t. a. p. pag. 125. pl. XIIL fig. 4. lit. g. 
(4) Med. Zool. 1. p. 189. 

(ec) Nou. obs. sur les abcilles, 11, 468, 

(d) Ibid, U. p. 47 en volg. 


106 


Op het uiteinde van het mentum is de snuit 
gehecht. Die der Bijen is lang en smal, aan het 
uiteinde met een hoornschijfje, als met een knopje 
voorzien, en uit een groot aantal behaarde, hoorn- 
achtige dwarsstrooken te zamengesteld , die den- 
zelven een harig aanzien geven; aan zijne basis 
vindt men ter wederzijde een klein , schijnbaar nut- 
teloos aanhangsel, aan hetwelk men den naam van 
paraglossae gegeven heeft. Deze snuit kan geheel 
haar beneden worden omgeslagen, terwijl die der 
Wespen (Polistes) altijd uitgestrekt blijft. Bij de- 
zen is de snuit veel korter, zelfs breeder dan hij 
lang is, en in drie afdeelingen gespleten ; de mid 
delste dezer afdeelingen is de grootste, en is zelve 
van voren diep ingesneden, zoodat de snuit in vier 
afdeelingen gespleten schijnt; de zijdelingsche zijn 
de kleinste en schijnbaar losse aanhangsels; het zijn 
de paraglossae, doch hier een wezentlijk gedeelte 
van den shuit uitmakende, en uit- en inwendig ge- 
lijk het middelstuk zelf bewverktuigd. (Zie fig. VIT 
en fig. X.) Elke der vier afdeelingen draagt aan 
het uiteinde een hoornachtig knopje. Wijders is 
de snuit der Wespen veel minder harig, dan die der 
Bijen. Doch belangrijker verschil dan dit, is dat 
de snuit der Wespen geheel gesloten is, terwijl 
die der Bijen aan de onderzijde over de geheele 
lengte schijnt geopend, zoo als Réaumur ditreeds 
wist, en door Branpr en RatrzeBure (u) en door 
anderen wordt opgegeven, 


(a) Med, Zool. 11. 179, in de Noot. 


107 


De buid toch, die den snuit der Bijen bekleedt ; 
is eene smallestrook, welker randen naar beneden 
omgebogen en over elkander zijn geslagen; door 
deze van een te buigen, kan men een haarfijn 
buisje ontdekken; zoodat de snuit der Bijen het 
aanzien heeft van eenen harigen koker, die in de 
lengte gespleten is en inwendig een lijnvormig ; 
kraakbeenig buisje bevat; op een klein gedeelte 
aan de bovenzijde na, is deze snuit overal even 
sterk met haren bezet. Die der Wespen is daar- 
entegen geheel gesloten, en aan de bovenzijde 
van eene gansch andere structuur dan aan de be- 
nedenzijde. Aan hare bovenzijde is de huid bol- 
rond gebogen, geel van kleur en gevormd even 
als die der Bijen, uit een groot aantal hoornachtige 
dwarsstróoken, die met korte haren, welke de 
volgende dwarsstrook bedekken , bezet zijn. (Zie 
fig. VII.) De afbeelding dezer strooken vindt men 
bij Trevimanus (a), waarbij echter dient opge- 
merkt, dat de haren zelve zich plat vertoonen, en 
aan derzelver spits verscheidene malen breeder zijn, 
dan aan derzelver oorsprong. De onderzijde van 
den snuit is bolrond gebogen, met eene helder witte 
huid bekleed, die alleen eenige in de lengte loo- 
pende plooijen, welke waarschijnlijk lijnvormige 
hoornstreepjes tot meerdere stevigheid zijn, ver- 
toont ; deze hoornstreepjes ontstaan voor het 
grootst gedeelte uit twee grootere, die men aan 


(a) Tagv.t. a. p. pl. XVI. fig. 2, 


108 


het grondstuk van den snuit ziet (a); dergelijken 
bevinden zich ook in de paraglossae ; verder 
vindt men aan de onderzijde de reeds gemelde 
knopjes; deze (zie fig. IX. 5.) zijn gewis geene 
klieren (5), evenmin vleezige zuigmondjes(c), doch 
eenvoudig bolronde, schotelvormige, bruingekleur- 
de hoornstukjes, aan de benedenzijde van den 
snuit aan de uiteinden der insnijdingen gehecht, 
met de bolronde zijde naar boven gekeerd; 
deze wordt door de harige huid der bovenzijde 
overdekt, zoodat zich deze ligchaampjes alleen 
aan de onderzijde en als uitpuilende knopjes ver- 
toonen; met welke zorg ik dezelve heb nagegaan, 
nimmer heb ik eenige opening in dezelve kun- 
nen ontdekken, en deze omstandigheid, gepaard 
met het ontbreken dezer deelen bij vele Ayme- 
noptera , en wel bij zoodanige, die geene nesten 
vervaardigen , doet mij dezelve veeleer met RíÉau- 
mur (d) beschouwen, als geschikt om de stoffen 
bij het bouwen der nesten gelijk te strijken, dan 
met Duas als organen, door welke iets zoude 
opgezogen worden. 

Het middelstuk van den snuit is, waar het aan 
het mentum gehecht is, veel smaller dan voor- 
aan, doch veel dikker, bijna rolrond, ter- 
wijl het vooraan bijna plat is; dit laatste is ook 
bij de zijdelingsche afdeelingen het geval, Het 


(a) Zie fig. IX. 

(6) Larreiuue, Règne animal, V. p. 
(ce) Dueùs, Phys. comp., IL. p. 318. 
(4) RÉaum., Mem, VL. p. 193. 


109 


middelstuk wordt met het mentum door twee 
hoornstukjes verbonden; het eene aan de boven- 
zijde (a), is een breed strookje; het andere, aan 
de onderzijde, is een schildvormig plaatje met 
Kier uitstekende puntjes (5); beide dienen ter aan- 
hechting van spieren, die in den tromp gelegen 
zijn en denzelven bewegen. Het laatstgenoemde 
hoornstukje verdient eene bijzondere vermelding, 
omdat dit het deel is, dat Réavxur (cj voor de 
mondopening hield; een gevoelen, dat door Gv- 
vreR aangenomen, en door anderen nageschreven , 
eene groote verwarring heeft te weeg gebragt. 

De snuit der Hymenoptera is nu geenszins eene 
solide massa, maar bevat inwendig raadselachtige 
deelen. Bij de Bijen zijn deze door Branpr; 
Rarzenure en Treviranvs het duidelijkst beschre- 
ven. Hoe dit bij de Wespen en anderen gesteld 
zij ‚ vonden «wij nergens vermeld. Wij zullen om- 
trent deze eenige omstandigheden mededeelen „ ter- 
wijl wij voor eerstgenoemde naar gemelde Schrij- 
vers verwijzen. 

Wanneer men bij de Wespen de huid van den snuit 
voorziglig wegneemt , dan vindt men in denzelven, 
een vliezig geplooid, gekreukeld deel, dat even als 
de snuit vier afdeelingen heeft, van welke er eene 
naar elk der zoogenaamde knopjes gaat; dit inwen- 
dig deel van den snuit bevat eene holte en is naar 
mijn inzien, eenvoudig een vlies, dat den snuit in- 


(a) Zie fig. VII. c 
(4) Zie fig. IX a. 
(ce) Béaum, Mem. VI, pl. 16, fig. 2. n. 


110 


Wendig bekleedt; het hangt te zamen met de vlieá 
zen, die de tusschenruimten, tusschen de spieren 
in het menfum bevat, bekleeden, en mitsdien met 
die van het overige ligchaam. Zeer dikwijls heb 
ik hetzelve in zijn geheel onder het microscoop 
onderzocht; bij velerlei, ja aanmerkelijke vers 
grootingen en wijzen van verlichten, heb ik ech- 
ter nimmer eenige andere deelen in hetzelye kunnen 
ontdekken, dan zenuwen en tracheën, welke van 
die uitgingen, welke in het menfum gelegen zijn. 
Naar elk der knopjes liep eene zenuw en eene 
luchtbuis, doch deze bereikten dit niet; de twee 
voorname tracheën der middelste afdeeling anasto- 
moseeren te zamen met eenen dwarstak , waarbij 
mij merkwaardig voorkwam, dat deze tracheën, 
ten minste zeker derzelver dwarstak, niet in eene 
verdubbeling van het beschreven vlies waren ge- 
hecht, doch vrij in de ruimte lagen, die binnen 
dit vlies is bevat, en door de vochten worden 
omspoeld , die zich binnen dit vlies bevinden. 
Mitsdien is de snuit der Wespen hol, en des- 
zelfs holte inwendig bekleed met een vlies, dat 
met de overige omhullende vliezen te zamenhangt, 
zoodat het bloed, indien het zich tusschen ge= 
noemde vliezen beweegt, ook toegang heeft tot 
de holte van den snuit zelven. Wij vonden dan 
ook aan de wanden van dit vlies zelf, de eiron- 
de ligehaampjes, die wij voor bloedschijfjes hou- 
den, en zagen bovendien genoemd vlies altijd 
meer of min, van binnen bedekt met eene stof, 
van welke ik niet waag te beslissen, of dezelve 
vetstof is, dan wel een cougulum der vochten in 


1 


den snuit bevat, daar mijne voorwerpen lang in 
liquor hadden gelegen. Bij drukking tusschen 
glasplaatjes lost zich genoemde stof, die zich voor- 
al in de rigting der tracheën aanzet, in bolletjes 
op, van „35 millimeter grootte, Nimmer heb ik 
eenigen inhoud van anderen aard, dan dezen in 
den snuit gevonden, en het is opmerkenswaardig, 
dat hetgeen ik bij het volkomen insekt in den 
snuit vond, ik even zoo, doch niet zoo overvloe- 
dig in den snuit der poppen, die harer verandering 
nabij waren, aantrof; de stof, die in den snuit 
bevat is, kan derhalve geen voedsel zijn, maar 
is waarschijnlijk vetstof en bloed. Kennelijker en 
gemakkelijker dan bij de Wespen, is dit waar te 
nemen bij die Jchneumoniden, wier snuit niet 
ingesneden is, noch eenig spoor van knopjes of 
opening vertoont, zoo als bij Pémpla. 

Hier is de snuit een eenvoudig vierkant kussent 
je; dezelve bevat inwendig geenerlei organen dan 
enkele tracheën ; nergens is eenige opening of buis, 
die uit dezelve uitgaat, te bespeuren , doch dezelve 
is opgevuld met eene massa, die duidelijk uit vet 
en bloed bestaat. De vetmassa bij deze dieren is 
gevormd uit kogelvormige lappen, die uit kleine- 
re bolletjes zijn zaamgesteld; dergelijke, zoo als 
ik die in het abdomen van het levend dier had 
gezien, vond ik in den snuit terug, doch verder 
ook niets, en deze was er geheel mede gevuld, 
Wat na het doel en de verrigting van den snuit 
der Hymenoptera aangaat, welligt is het te voor- 
barig, eenig gevoelen dien aangaande te uiten; 
intusschen is het zeker, dat de snuit geen werk- 


12 


taig ter ontlasting van het speeksel is. Bij de 
wespachtigen en bij Pimpla is dezelve wijders 
geen werktuig, door hetwelk stoffen worden op- 
gezogen, want hij is niet doorboord, en er be- 
staat geene buis, die uit denzelven in de voedings- 
buis geleidt. Intusschen is het zeker, dat de Wes- 
pen en misschien alle. Hymenoptera, vloeibaar 
voedsel door middel van denzelven tot zich nemen. 
Docks (a) heeft aangetoond, dat dit zoo is, 
doch dat het eerder een pompen dan een zuigen 
is, waarmede dus de zoogenaamde zuigmaag, die 
Trevrmanus (b) beschrijft, even als de inwendige 
bouw van den snuit niets gemeen heeft; hij past 
zijne verklaring alleenlijk op de Bijen toe, doch niet 
op de Wespen; dit is blijkbaar verkeerd: op de 
Wespen is zij evenzeer toepasselijk : ziet men toch 
eene Wesp of Zchneumon in een glas, waarin 
een droppel stroop is ingebragt, dit vocht tot 
zich nemen, dan kan men ligt de werking van den 
snuit bespeuren, Het dier plaatst nimmer de punt 
van denzelven op het vocht, zoo als het zulks 
zoude moeten doen, indien het door de hoorn- 
knopjes opzoog; doch drukt deszelfs bovenzijde 
tegen het glas aan, trekt den snuit alsdan in, en 
herhaalt dit aanhoudend; bij deze verrigting be- 
weegt zich de snuit als de zuiger eener pomp, 
tusschen de maatllen, die het dier onbewegelijk 
houdt, en op deze wijze brengt het de vochten 


a 


(a) Dueìst. a. p. IL. p. 318. 
(5) Trev. t. a. pe pag. 127. pl. XVI. fig. 3-U. 


113 


langs de maxillen in den pharynx. Daar waar 
de onderkaken geen volledigen koker om den 
snuit kunnen vormen, zijn dezelve gewoonlijk 
sterk behaard; het schijnt dus dat deze sterkere 
haarbedekking het afvloeijen der vochten belet. 
Welligt is dit pompen der vloeistoffen een der doel- 
einden, waartoe de snuit dienstig is, wanneer 
haar vorm, haar hiertoe geschikt maakt, want 
bij Pimpla schijnt zij hiertoe, minder ingerigt. 
Wanneer dezelve met hoornknopjes voorzien is, 
kan de snuit bovendien, ingevolge het gevoelen 
van Réavmua, bij het bouwen der nesten behulp- 
zaam zijn; eindelijk schijnt dit deel mij toe, een 
orgaan te zijn, in welks holte de bloedmassa 
eenen vrijen toegang heeft, waar deze welligt 
den invloed der dampkringslucht ondergaat'a), 
dewijl er zich doorgaans eene aanmerkelijke 
hoeveelheid vetstof in vormt. 

Hoe bovengemelde inrigtingen, welke wij bij de 
Wespen hebben aangetoond, te vereenigen zijn met 
den zeer verschillenden bouw van den snuit bij de 
Bijen, waar Swammerpam en Trevimanus een lijn- 
vormig kraakbeen vonden, hetwelk door Baaxor 
en Rarzenuna als een buisje is beschreven, zal 
ik ten slotte trachten uiteen te zetten, 

De uitwendige huid van den snuit der Bijen, 
welke uit harige dwarsbanden bestaat, is zoo 


(a) Bij de poppen welke in hare cellen ingesloten 
liggen, is de snuit altijd gestrekt. Kan dit de be- 
lemmerde toegang der buitenlucht tot de ademe 
halingswerktuigen mogelijk verhelpen ? 

NAT, Tijpscun, D, VIII. St. 1. 8 


114 


als ik reeds heb vermeld , eene platte strook, 
waarvan de randen naar beneden over elkander 
zijn geslagen; vouwt men deze uiteen, dan ziet 
men , dat de buis, die zij vormde, opgevuld is met 
een zonderling weefsel, door Trevrranos beschre- 
ven en afgebeeld (a). Dit weefsel is gehecht aan 
een lijnvormig hoornachtig ligchaam , hetwelk 
midden in hetzelve gelegen is; het ontstaat van 
het-groote hoornsluk aan de onderzijde van het 
mentum, en eindigt met een zoogenaamd kmopje 
(fig. VIJL) ; beneden dit kuaopje, aan de boven- 
zijde van het lijnvormig" hoornstuk , is de uitwen- 
dige huid van den snuit ‘aan hetzelve vastgehecht , 
terwijl deszelfs ander einde aan de bovenzijde 
van het menfum gehecht is, door middel van een 
overeenkomstig ,‚ doch anders gevormd hoorn- 
‘boogje, als wij bij de Wespen hebben doen ken- 
nen (6). Wij vermelden dit, omdat Trevrranus 
aan dit hoornstukje een bijzonder gewigt heeft 
gehecht , door hetzelve onder den naam van 
hornartiger Behälter (c), als van groote belang- 
rijkheid voor te stelten. 

Het bovengemeld weefsel dat den snuit opvult, 
bevat duidelijk een paar zenuwen en hetzelve is 
in een doorschijnend vlies besloten, hetwelk van 
de randen der uitwendige huid van den snuit naar 
het lijnvormige kraakbeen loopt, en als het ware 


(a) Trev.t. a. p. pag. 120. pl, XIII, fig. 6, 
(5) Zie fig. VIL co 
(c) TEV, t. a. p. pag. 121. pl. XIIL. fig. 2, 3. we 


115 


de huid van. deszelfs onderzijde vormt, als men 
zich den snuit uiteengevouwen voorstelt, zoodat 
men zich denzelven kan vertegenwoordigen als eenen 
zeer verlengden, niet gespletenen wespeasnuit, met 
eenen lijnvormigen kraakbeenigen toestel in de huid 
der onderzijde, en welks randen omgeslagen zijn, 
zoodat zij over elkander komen te liggen («). 
Branpr en Rarzezure hebben het lijnvormig 
kraakbeen in zijn geheel afgebeeld (5), en daar 
het niet moeijelijk is dit deel bij Apis terrestris 
en andere groolere soorten daar te stellen, kan 
ik bevestigen dat hunne afbeelding in vele dee- 
len juist is; evenzeer is ook hunne verzekering 
waarheid, dat dit ligchaam een buisje is, en dat 
er zich, als men het tusschen glasplaatjes drukt , 
vochten in hetzelve bewegen (ec), en niettegen- 
staande dit alles vergissen zij zich, door te on- 
derstellen, dat door dit buisje vochten worden 
opgezogen; vooreerst toch zal men bevinden, 
dat zich alleenlijk in het bovenste gedeelte van 
hetzelve, ongeveer in 5 van deszelfs lengte, (fig. 
VLIL van d tot e.), vochten en luchtblaasjes bee 
wegen ‚terwijl het benedenst 5 gedeelte geheel ge- 
vuld , doorschijnend, sterk gezwollen is, en nim- 


(a) Zie fig. XI. 

(b) Med. Zoologie, MI, pl. XXV. fig. 13. 

(le) Med. Zool., ML. pag. 197. Noot. Deze schijnen 
eene gele kleur te hebben, omdat het buisje 
donker geel gekleurd is; de gevolgtrekking dat 
genoemde vochten honig zouden zijn, is dus van 
allen grond ontbloot. 

8 


116 


mer luchtblaasjes vertoont, en dat er boven- 
dien, nergens eenige buis bestaat, die met het- 
zelve zamenhangt. Dit ligchaam nu is, zoo als 
Braspr en Rarzeguaa zeer wel hebben opge- 
merkt, een buisje of kanaal, dat gevormd is, 
doordien hetzelve aan de onderzijde, diep ís ge- 
groefd, en de kanten dezer groeve met haartjes 
bezet zijn, welke in die der tegenovergestelde 
zijde vatten, en de groeve aldus tot een buisje 
doen zijn. Door genoemde haartjes (welke mij 
toeschijnen onderling door een vlies verbonden te 
zijn) van een te buigen, hebben wij hetzelve in 
de lengte geopend en het hier boven gezegde be- 
vestigd gevonden. Dewijl nu dit buisje alleen aan 
de onderzijde te openen is, en dewijl de achter- 
of bovenzijde van hetzelve nergens eenige opening 
heeft, zoo kan de holte van hetzelve niet met die 
van den snuit of met eenige andere holte des lig- 
chaams te zamen hangen, en derhalve kunnen door 
hetzelve geen stoffen worden opgezogen. Ter be- 
vestiging zij het volgende dienstig. 

Het buisje (a) is op het uiteinde van het men- 
tum gehecht, op het hoornstuk aan deszelfs on- 
derzijde , hetwelk de paraglossae draagt (5); 
aanvankelijk is hetzelve plat, daarop verdikt het 
zich aanmerkelijk, is helder wit, doorschijnend, 
en kromt zich naar hoven; vervolgens wordt het 
bruin gekleurd en aan de onderzijde gegroefd, 


(a) Zie fig. 8. 
(6) Zie fig, 8. g. 


17 


vormt dus een gootje, hetwelk spits aanvangt er 
xvaarvan de rauden een aantal haartjes dragen , 
welke tusschen die van den tegenovergestelden rand 
invatten, en zoodoende het gootje tot een buisje 
vormen. Aan de spits eindigt dit ligchaam met 
een gebogen schijfje («) , onder en voor hetwelk, 
de opening (5) van het buisje zelve ligt; op deze 
plaats, voor en naast, doch nimmer door het 
schijfje , dringen vochten en luchtblaasjes , bij 
drukking, uit het buisje; Aef hoornschijfje is 
dus niet doorboord; wijders bewegen zich de 
luchtblaasjes niet verder dan tot aan het gezwol- 
len gedeelte. Bij geslachtslooze Honigbijen heeft 
dit ligchaam in het midden eene dikte van 0,05 
millimeter, het kanaal in hetzelve bevat, ís 0,03 
millim. ruim; het gezwollen gedeelte zal ongeveer 
0,12 millim. breed zijn. Bij Apis terrestris, 
waar het veel grooter is, is het mij gelukt, het- 
zelve in fijne dwarsschijfjes te doorsnijden, en 
deze regtstandig te plaatsen; hierdoor zag ik over- 
tuigend den beschreven gootvormigen bouw van 
hetzelve, en dat de dwarsschijfjes uit het midden 
van hetzelve genomen, eene ruime opening ver- 
toonden (e), doch dat die, welke genomen wa- 
ren uit het gezwollen doorschijnende gedeelte, 
geheel gevuld waren. Dit gevulde gedeelte schijnt 
als uit twee zijdlings aan één gevoegde stukken te 
bestaan ‚ waaruit ik opmaak, dat men zich dezen 


(a) Zie fig. 8, € 
(4) Zie fig. 8 d. 
(ce) Zie fig. 8. b. 


18 


ganschen toestel moet voorstellen als ware het ee 
hoornstreepje of strookje dat, zoodanig gevouwen 
is, dat deszelfs randen beneden aan elkander lige 
gen, terwijl deze, meer naar de spits, een ‘weit 
nig van elkander verwijderd zijn gebleven, waar- 
door het spits aanvangend gootje gevormd is, dat 
“men in onze afbeelding bij fig, VIII. litt. e, ziet; 
‘deze afbeelding stelt het buisje in zijn geheel voors 
het benedenste gedeelte is aan deszelfs onderzijde 
voorgesteld, het bovenste gedeelte is van ter zijde 
gezien. Uit het boven gezegde schijat het mij toes 
dat dit ligchaam , in stede van een buisje tot op- 
zuigen te zijn, veeleer geschikt is om den langen 
snuit der Bijen, als hij gestrekt wordt, te onder- 
steunen , te meer daar dergelijke lijnvormige hoorn- 
stukjes, ook in de paraglossae en aan de boven- 
zijde van den snuit (waar hij van haren ontbloot 
is) (a) te vinden zijn, en door deze heeft stellig 
geen opzuigen plaats, Meer nog dan dit „ pleit 
hiervoor, dat men bij andere Hymenoptera, wier 
snuit, gelijk die der Bijen, lang gestrekt is en 
gedeeltelijk ingeslagen kan worden, zoo als bij 
Sphex en Oedinerus eene inrigting vindt, welke 
naar die bij de Bijen gelijkt, en deze verklaart, 
die men ook reeds eenigzins bij de Wespen aan- 
geduid ziet, en eerst bij Pimpla en anderen, 
„wier snuit zeer kort is, en bijna niet bewogen 
wordt, geheel mist. ij 
Bij eene soort van Oetinerus, welke ik niet 


(a) Trxv. t.a p. pag. 120. pl. XII. fig. 24. y. 


m9 


waag te bepalen, vond ik in de huid van de on- 
derzijde der snuit lijnvormige, harde deelen, van 
welke er zich, naar elk der hoornknopjes een 
begaf; deze vier lijnvormige deelen vereenigen zich 
onderling tot een plat stukje, hetwelk aan de 
basis van den snuit op het hoornstuk der onder- 
zijde van het mentum gehecht is («); bij druk- 
king heb ik nimmer eenig vocht in dezelve zich 
zien bewegen , schoon wel in de ruimte tusschen 
dezelve, en bij doorsneden in verschillende rigtin- 
gen heb ik nimmer eenige holte in dezelve ge- 
vonden; deze zijn dus eenvoudig deelen, welke 
dienstig zijn om den langen snuit van Oedinerus 
stevigheid te verschaffen. Het is derhalve waar 
schijnlijk , dat men overeenkomstige versterkingen 
aan de onderzijde van den snuit bij allen zal aan- 
treffen, bij welke dit deel lang en smal is, over- 
eenkomstig deszelfs vorm en inrigting gewijzigd; 
werkelijk schijnt dit aldus plaats te vinden. 

Bij Pzmpla en anderen, waar de snuit zeer 
kort is, ontbreekt eene zoodanige versterking ge- 
heel, 

Bij Polistes, welke een middelmatig langen 
snuit hebben, vindt men dezelve reeds aangeduid , 
en daar het middenstuk van derzelver snuit voor- 
aan eene aanmerkelijke breedte bezit, vindt men 
de versterking daarmede overeenkomstig, uit een 
groot aantal smalle, draadvormige hoornstreepjes, 
welke straalvormig uit twee grootere van de ba-= 


(a) Ze fig. X. a. 


120 


sis van den snuit naar deszelfs omtrek zich ver= 
spreiden («). 

Bij Oedinerus en Sphex viatica , waar de 
lange snuit in vier smalle afdeelingen is gespleten , 
vindt men den versterkingstoestel.in vier lijnvor- 
mige strookjes verdeeld, en wel voor elk der af- 
deelingen een (6). 

Bij Apis eindelijk , wier snuit het langst en het 
meest zaamgesteid is, is deze toestel ook het 
meest ontwikkeld, en naar den vorm van den snuit 
gewijzigd. Deze is bij deze dieren niet gespleten, 
doch tot een buisje opgerold (c); wij vinden dan 
ook eenen versterkingstoestel , die evenmin gespleten 
is-(d), doch die vertoont zich, even als de snuit 
zelve, met omgeslagen randen, en gelijkt daar- 
door op een haarfijn buisje, dat echter, door- 
dien het aan deszelfs oorsprong geene holte heeft, 
maar uit twee zijdelings aaneengevoegde stukken 
bestaat, de sporen draagt van overeenkomstig te 
zijn met de beide middenste hoornstreepjes bij 
Oedinerus: terwijl men, hetgeen met de zijde- 
lingsche overeenkomt, bij de Bijen in de para- 
glossae wedervindt. Het komt mij dus voor dat 
dit gewaande buisje eenvoudig een versterkings- 
toestel is, zoo als SwaAmmerRDAM en Tarvrranus 
hetzelve beschouwd hadden. 


(a) Zie fig. IX. 
(6) Zie fg. X. 
(e) Zie fig. XI. 
(d) Zie fig. VILI. 


121 


Wat nu de massa betreft, die de holte van der 
snuit der Bijen opvult, derzelver inrigting kunnen 
wij niet anders beschrijven dan Trevrranus (e) 
dit gedaan heeft, en hetzij ons oog nog te wei- 
nig geoefend, hetzij onze werktuigen te onvol- 
komen zijn, wij hebben geene volledige overeen- 
stemming tusschen deze en het inwendig vlies van 
den snuit bij de Wespen kunnen ontdekken, en 
vermogen dus geen overeenkomstige functie tus- 
schen den snuit der Wespen en dien der Bijen, 
ook op ontleedkundige gronden beweren; 

En hiermede geven wij onze opmerkingen over, 
met het bewustzijn, van nog weinig te hebben 
verrigt ter verklaring van den raadselachtigen 
snuit der Bijen; doch wij vlijen ons echter door 
het medegedeelde getoond te hebben, hoezeer men 
nog ten achteren is in de kennis der monddeelen 
bij de orde, tot welke genoemde behooren. Eerst 
wanneer men eene volledige kennis van dezelve 
bezilten zal, en deze aan de verschillen in levens- 
wijze zal getoetst hebben, kan men met grond 
verwachten het doel der afzonderlijke gedeelten 
te kunnen doorgronden, Mogt mijn arbeid aan- 
leiding tot zoodanig onderzoek geven, en als 
leiddraad tot hetzelve dienstig bevonden worden, 


Het Joppe, 
December 1840. / 


(ce) Trev. t‚ a, p‚ pag. 120. pl. XIII, 


Fig. I. 


122 


VERKLARING pen PLAAT, 


Hoofd van Vespa crabro, tien malen ver= 


groot; het kopschild en een gedeelte van den 
schedel zijn weggenomen. Men ziet den pha- 
rynx in zijne natuurlijke ligging tegen de her 


senen ; op denzelven , ziet men den zenuwstam 
voor het plantaardig leven. De levatores pha- 
ryngis heeft men in deze figuur weggelaten. 


a. 
be 
€: 
d. 
e. 


fe 


Fig. II. 


musculi protractores pharyngis. 
muse, constrictor pharyngis. 
muse: palatini convergentes, 
muse, palatini divergentes. 


Eppharyna. Lie Trev. t.a.p. XV. 


fig. 8. Z, 


Labrum. ‘Lie Tarv. XV. fig. 8. 7’. 


Doorsnede van het hoofd van hetzelfde 


imsekt; de lijmholte en den tromp zijn in hun 
geheel. afgebeeld, de omhullende vliezen heeft 
men niet kunnen aanduiden. 


de 


musculi levatores pharyngis. 

muse. levator epipharyngis. 
clypeus. 

labrum. Trev. XV. fig. 8. U’. 
Epipharyna. Truv. XV. fig. 8. Ze 
Hypopharynx. Trev. XV. fig. 8. v. 


123 


g. Plooî, onder welke de opening der speek- 

„selbuis ligt. 

g/. geul, welke naar de lijmholte voert. 
(Tzev. XV. 6. 8. F) 

h. de lijmholte. 

h’, spieren, welke den tromp intrekken, 

ë. musculus lingualis, 

k. het eerste paar zenuwknoopen ile den 
slokdarm ; derzelver verbinding met het vol- 
gende paar gaat met de speekselbuis door 
het cephalophragma; hetzelve verbindt zich 
door eenen breeden band met de hersenen 
Z; hierdoor ontstaat een ring, binnen wel- 
ken de aorta, de zenuw des plantaardigen 
levens, de slokdarm, en de pees van den 
muse. lingualis omvat zijn; wijders ver- 
bindt zich dit eerste paar zenuwknoopen 
met den grootsten knaop der zenuwen des 
plantaardigen levens, en vormt met dezen 
eenen ring om den pharynx, en door deze 
zijn beide hoofd-zenuwstammen verbonden. 
Wij hebben getracht in onze figuur aan te 
toonen, hoe die des plantaardigen levens 
tusschen den slokdarm en de aor/a ligt en 
bij » eenen ring vormt, door welken laatst= 
genoemde doorgaat, om zich bij pin de 
omhullende vliezen te eindigen; verder ziet 
men bij  , naast. genoemden ring , het 
knoopje, waaruit het linker parig gedeelte 
van gemelden zenuwstam ontstaat. 

Ll. _de hersenen. 


m. musculi tLenacula oesophagt. 


124 


n. ring: welke de aorta omvat, 

oe musculus pharyngo-oesophagaeus. 

speekselbuis, 

„_zenuwdraden tusschen het Iste en 2de paar 
knoopen. 

3: slokdarm, 

4. aorta. 


DRE 


Fig. III. Hetzelfde hoofd als in fig. 1. van het- 
welk het Zabrum, de epipharynx en de boven- 
zijde van den pharyna is weggenomen, 

a. Hoornachtig voorste gedeelte van den bo- 
dem der mondholte met den daaraan han- 
genden Aypopharynx, in fig.II. bij f. van 
terzijde te zien. 

6, musculi protractores pharyngis. 

ce. apophyses glosso-pharyngaeae. 

d. musculus pharyngo-oesophagaeus van 
binnen. : 

€. opening van den slokdarm. 


Fig. IV. Kopschild van Vespa erabro fem. aan 
de binnenzijde, 


Fig. V. Vlies, hetwelk de lijmholte omgeeft. 


Fig. VL a. labrum. 
6. epipharynx. 
Het eerstgenoemde is opgeligt, om de laatste 
genoemden beter te kunnen vertoonen. 


Fig. VIL. Bovenzijde van den snuit van Vespa 
crabro, 


125 


a. speekselbuis. 

6, trechtervormig einde van dezelve, 

e. hoornstukje, dat aan de bovenzijde den 
snuit met het meutum verbindt, 


Fig. VUL Lijnvormig kraakbeen uit den snuit 
van Apis terrestris. 

a. hoornstukje, waarmede hetzelve op het 
mentum gehecht is, overeenkomstig met a. 
fig. IX en X; de uitstekende punten ver- 
binden hetzelve met dat aan de bovenzijde 
van den snuit, hetwelk Trevrranus Aorne 
artiger Behälter noemt, en overeenkom- 
stig is met c. fig. VIL, 

b. doorsnede van dit kraakbeen, 

ce. gebogen hoornschijfje aan het uiteinde, 

d., opening van het buisje, door deszelfs om= 
gebogen randen gevormd, 

e. het benedenste gezwollen gedeelte van 
hetzelve , met den aanvang van genoemd 
buisje. 

J. spieren, die hetzelve buigen, geheel uit 

_ hare natuurlijke ligging gebragt. 

g. de plaats, waar de paraglossae op het 
mentum gehecht zijn, 


Fig. IX. Onderzijde van den snuit van Vespa 
crabro. 

a. hoornstukje, dat den snuit aan de onder- 
zijde met het mentum verbindt; in het 
midden ziet men de verhevenheid, welke 
Résvxun voor de mondopening hield, 

b. _hoornschijfjes, 


126 


Fig. X. Onderzijde van den snuit van Oedinerus. 


Fig, XL. Doorsnede van den snuit van Apis mel- 
lifica, ongeveer 100 malen vergroot, 
a. het lijnvormig kraakbeen, 
6. de buitenste harige huid, 


Pi 


jdschr. voor Nat. Gesch. Deel VII. de EN 


| 
| 
a 


TEE VI IR 
teendr vL.t prunger, Leiden 


IETS 


OVER DE 


POLYPENSTOKKEN, 


GEVONDEN TE GRONINGEN IN DEN 
HONDSRUG, 


DOOR 


Dr. DASSEN. 


menen emd 


Weinige landen bieden mindere gelegenheden 
aan om het maaksel van den grond te leeren 
kennen dan het onze! Geene bergen, die door 
hunne ontbloote zijden het oog des natuuronder- 
zoekers als uitnoodigen, geene mijnwerken, die 
tot in de ingewanden der aarde voeren, geene 
rotsen, ja, bijna geene natuurlijke bronnen, ge- 
ven aanleiding om de zamenstelling des bodems te 
onderzoeken, De weinige middelen, die hiertoe 
kunnen leiden, bestaan in het waarnemen der op- 
pervlakkige aardlagen, bij het graven van kana- 
len, putten enz.; doch de uitkomsten van zulke 
waarnemingen geven zoo weinig belangrijke bij- 
zonderheden , dat zij veelal verwaarloosd worden. 
Dit is echter te betreuren ; want, kenden wij 
vooreerst slechts de bovenste lagen van onzen 
grond volkomen , zoo was reeds eene groote schre- 
de voorwaarts gedaan. Inzonderheid zouden dan 
verspreide waarnemers, een vast punt hebben, 
waaraan zij hunne waarnemingen konden toet- 
sen; het zoude den lust tot onderzoek opwekken, 
en dit zoude waarschijnlijk , behalve voor de we-. 

KAT. TIJDSCHR, D, VIII. St. 2, 9 


128 


tenschap, ook voor de nijverheid van belang zijn, 

Om eenigzins tot dit doel mede te werken, wil 
ik mijne aanteekeningen mededeelen omtrent eene 
verzameling van in den Hondsrug, nabij Groningen 
gevonden Polypenstokken , welke ik door de goed 
heid van mijnen hooggeachten leermeester, Prof. 
VAN SwinpEREN, heb kunnen onderzoeken. Wel . 
zal ik niet veel belangrijks omtrent dit onderwerp 
kunnen opteekenen, dochik hoop , dat anderen dit 
punt uitvoeriger en beter, dan mij mogelijk was, 
zullen behandelen. Inzonderheid verzoek ik ieder 
in het belang der wetenschap, om bij het vinden 
van zoodanige of andere overblijfselen van dieren, 
op te teekenen, waar en hoe ze ‘gevonden zijn; 
iels, dat geheel ontbreekt bij de door mij te ver- 
meldene voorwerpen. Immers, onder de vele hon- 
derden stukken van Groninger Polypenstokken, 
welke ik gezien heb, is bij geen enkel de vindplaats 
anders aangegeven, dan naar den naam des ge= 
huchts of der streek, iets, dat veel minder betee. 
kent, dan de grondsoort, ywaarin zij gelegen heb- 
ben. Hierdoor verliezen de genoemde overblijfselen 
bijna alle gewigt, hetwelk zij voor de kennis der 
vorming van onzen grond kunnen hebben. Doch 
dit gebrek, eigen aan alle, mij bekende verzame- 
lingen van-Groninger versteeningen, is niet aan de 
oorspronkelijke verzamelaars te wijten: want toen 
de voornaamste dezer verzamelingen ontstonden, 
was het gewigt der versteeningen voor de kennis 
der aarde, nog niet algemeen erkend, en men 
zag dus in dezelven slechts vormen van dieren , 
die meer wegens hunne bijzonderheid, dan wel 


129 


xvegens hun gewigt voor de wetenschap de aan 
dacht boeiden. 

Het zal hieraan ook moeten toegeschreven wor- 
den, dat zij in een betrekkelijk zeer laat tijdperk, 
het eerst in de boeken vermelding vinden, Immers 
het was niet voor het midden der vorige eeuw, 
dat een der vele geleerden, die steeds tot sieraad 
der stad Groningen verstrekten, melding van deze 
wersteeningen maakte, Inzonderheid was het de 
beroemde vas Doeveren, die deze versteeningen 
der aandacht waardig keurde; ja, hij schijnt ze 
het eerst waargenomen te hebben, Ook heeft hij 
lang bet plan gehad, ze naauwkeurig te beschrij- 
ven, gelijk, ve Franco vaN Bemkunev (u) en hij 
zelf (6) verhaalt, « opdat,” zoo als hij zich 
uitdrukt, « ons Groningen in de Natuurlijke His- 
« torie beroemd worde,” 

Door zijn vertrek uit Groningen is dit plan 
waarschijnlijk verijdeld, ten minste het is nimmer 
uitgevoerd geworden, hetgeen te meer te betreu- 
ren is, dewijl Manrixer (c) hem voor zoo iels zeer 
geschikt oordeelde. — Later heeft S, J. Bruamans 
hetzelfde plan gevormd, en weinig tijds voor zijn’ 
dood wilde hij nog naar Groningen overkomen 
om hetzelve te verwezentlijken (d). 


(a) ve Franca vaN Benkney, Watuurlijke Historie 
van Holland, D. 1. St. 2, pag. 808. 

(4) Academische redevoering van vAN DoEVEREN, 
vertaald door van Geuns, 1771, pag. 31. 

(ce) Manriver, Matechismus der Natuur, D.I. pag. 
19%, 

(d) P. Darrssen, Redevoering, vertaald door J. E, 
Wixren, in de aanteekening pag. 95. 


ge 


130 


En waarlijk in die dagen, toen de gebroeders. 
Driessen nog leefden, en dus op konden geven , 
waar zij hunne fraaije verzamelingen gevonden 
hadden, toen kon zulk een plan tot gelukkige 
gevolgen leiden; want Prof, Driessen inzonder- 
heid, schijnt op de plaatsing der versteeningen 
acht gegeven te hebben : immers hij zegt ter loops 
in de aangehaalde Verhandeling, dat er op eene 
diepte van twintig voeten in den Hondsrug andere 
versteeningen gevonden worden als op mindere 
diepten. Im het algemeen schijnen de versteenin- 
gen aldaar niet digt bij de oppervlakte voor te 
komen; ten minste, honderden malen heb ik den 
Hondsrug bezocht met het doel om versteeningen 
te zoeken, maar nimmer iets gevonden van eenige 
beteekenis, 

Immers brokstukken van deze of gene C'alamo- 
pora of Stromatopora , die ik soms aantrof, za- 
gen er doorgaans zoo verweerd uit, waren zoo- 
danig onderscheiden van die, in de verzameling 
aanwezig, dat ik ze geloofde te moeten beschou- 
wen , als door vroegere gravingen aan de opper- 
vlakte des gronds gekomen en aldaar door lucht 
en water bedorven. 

Ik zal dus in de volgende aanteekeningen, om- 
trent de meermalen genoemde versteeningen wei- 
nig kunnen zeggen van de zoodanigen, door mij 
zelven gevonden , dewijl al mijne moeite om 
versteeningen te vinden, mij slechts tot de ont- 
kennende uitkomst geleid heeft, dat zij niet aan- 
wezig zijn in de geringe diepte, tot welke ik heb 
zien graven. Ook bestond de grondsoort , bij dee 


131 


ze uitgravingen aan het licht gebragt, zonder uit- 
zondering, uit de gewone zand- en steenformatie , 
welke, in Drenthe ten minste, geene Polypen- 
stokken oplevert; iets dat ik vrij stellig kan ver- 
zekeren , want sints mijn verblijf in die provincie 
heb ik ze tallooze malen te vergeefs gezocht bij 
het graven van kanalen of putten, Bij alle deze 
gelegenheden heb ik slechts een’ enkelen keer in 
een stuk overgangskalk, een paar conchylien aan- 
getroffen, en eenige landen, waarschijnlijk van 
eene groote vischsoort. 

Ik geloof dus, tot dat het tegendeel zal bewe- 
zen zijn, dat de bedoelde Polypenstokken in eene 
andere grondsoort gevonden zijn, Ik zal nu de 
door mij waargenomen en bestemde soorten opge- 
ven, en tevens uit haren vorm en haar voorkomen , 
zoo mogelijk, eenige gevolgen afleiden. . Bij deze 
opgaven zal ik mij echter tot het volkomen zekere 
bepalen, en geene soorten vermelden, omtrent 
welker bestaan nog eenige twijfel is overgeble- 
ven; want het is mij in dezen minder te doen om 
vele soorten te vermelden, dan wel om uit het 
aanwezen en voorkomen van stellig erkende soor- 
ten gevolgen af te leiden. 

Ik heb voor het overige het werk van Gorp- 
puss (a) tot grondslag genomen, zoowel om de 
hooge voortreffelijkheid van hetzelve, als om het 


(a) Gornruss, Petrefacta Musei Univ. Reg. Borus- 
sicae Rhenanae Bonnensis ete. (iconibus et de- 
seriptionibus illustrata.) p 


132 


aanwezig zijn van een aantal versteeningen te: 
Groningen door den Schrijver zelven bestemd, wel- 
ke dus tot een punt van vergelijking konden die- 
nen in twijfelachtige gevallen, die niet weinig 
talrijk waren. 


1. Achtlleum tuberosum. Gorvruss. |. c, 
tab, XXXIV. fig. 4. 


Deze soort is in de Groninger verzamelingen niet 
zeldzaam; de stukken echter hebben doorgaans 
hunne natuurlijke gedaante verloren , zijn met 
vreemde stoffen opgevuld, en niet zelden half 
vergaan; aan velen ziet men duidelijk, dat zij door 
het rondvoeren in water afgesleten zijn. 


2, Achtlleum cariosum. Gorpruss, 1. c. 
tab. XXXIV. fig. 6, 


Geinkrusteerd op. andere versteeningen , soms 
ook vrij. Is niet zeldzaam, doch doorgaans vrij 
onduidelijk. Sommige stukken schijnen in water 
rondgevoerd te zijn; dit is echter minder duide= 
lijk dan bij de vorige soort, 


8. Manon peziza, Gorpruss, 1 c. 
tab. L. fig. 8, 


Deze soort schijnt zeldzaam; ten minste ik heb 
er slechts drie kleine stukjes van gezien, waar= 
onder slechts een met volkomene zekerheid erkend 
kan worden. Twee van deze stukjes hadden on- 

eregelmatige gedaanten en afgeronde hoeken. 


133 


4. Manon stellatum. Goupruss. |. c. 
tab, 1. fig. 9. 


Van deze soort heb ik slechts een klein stukje 
gezien, waaruit zich niets liet afleiden, 


5. Tragos spaeroides. Goupross. 1, c. 
tab. V. fig. Il. 


Deze soort is op kalksteen door den Heer BreexK- 
Roope gevonden. Uit derzelver voorkomen laat 
zich niets afleiden, 


6. Gorgonia anceps. Goupruss. 1, c, 
tab. XXX. fig. 1. 


In het midden van een stuk vuursteen erkent 
men sporen van deze soort. Deze steen moet de- 
zelve dus in vloeibaren staat omgeven hebben, Zij 
behoort derhalve tot de krijtformatie. 


7. Stromatopora concentrica. Gorpruss. 1. c. 


tab. VIII. fig. 5. 


Deze soort is in den Hondsrug zeer gemeen, 
even als in de verzamelingen, Zelden echter treft 
men volkomen bewaarde stukken aan; dikwerf 
zag ik ze op het aanraken ineenvallen. Aan 
sommige van deze stukken is het zigtbaar, dat zij 
door rondvoeren in het water afgesleten zijn; aan 
de meesten echter is hier niets van te zien, dewijl 
zij te veel vergaan zijn, 


8. Retepora antigua. Goupruss. Lc, 
tab, IX, fig. 10, 


134 


9. Retepora cyathiformis. Gouoruss. 1, c. 
tab. IX. fig. 11. 


Beide deze, niet zeldzaam voorkomende soorten 
vertoonen zich op vuursteenen, of wel als afdruk- 
sels op kalksteenen. Op de vuursteenen moeten 
zij zich gevormd hebben, nadat deze steenen hun- 
ne tegenwoordige gedaante verkregen; want men 
ziet soms op scherpe hoeken of wel op vlakten, 
door scherpe kanten begrensd, deze versteenin- 
gen. In den natuurlijken toestand van de vuur- 
steenen komen deze scherpe kanten noch vlakten 
voor («) , zoodat zij noodwendig het gevolg moe- 
ten zijn van het geweld, dat deze steenen over- 
bragt uit hunne natuurlijke standplaatsen, naar 
hunne tegenwoordige. Op den overtogt dus, of 
wel na hunne aankomst moeten deze Retepora 
soorten geleefd hebben. 


10. Certopora favosa. Goupruss. 1. c. 
tab, XI. fig. 10. 


1. Certopora diadema. Goupross. 1. c. 
tab. XI. fig. 12. 


Van beide deze soorten heb ik slechts kleine, 


afgebroken, met vreemde stoffen meer of min be- 
dekte stukken gezien. 


12. Ceriopora gracilis. Goupruss, 
tab, X. fig. 11. 


emmen ed 


(a) Brupanr, Fraité de Mineralog., Ed, 2, Tom, I 
page 143. 


135 


13. Ceriopora milleporacea. Gorpruss, 
tab. X. fig. 10, 


Beide deze soorten heb ik op vuursteenen, in- 
zonderheid in holligheden derzelve waargenomen; 
niet zelden vertoonen deze teedere overblijfselen 
eene bijna geheel ongeschondene gedaante, zoo- 
dat zij bij het overvoeren der vuursteenen naar den 
Hondsrug nog niet aanwezig konden zijn. Im- 
mers, het is voorzeker onbegrijpelijk, dat dus- 
danige fijne voortbrengselen onbeschadigd konden 
blijven , terwijl oneindig harder voorwerpen, zoo 
als de vuursteenen , verbrijzeld of afgesleten wer 
den. 


14, Ceriopora stellata, Gorpruss. 1, c. 
tab. XI. fig. 11. 


15. Ceriopora polymorpha. Gounruss, 1, c. 
tab. X. fig, 7. 


Beiden zijn zeldzaam en slechts in brokstuk- 
ken, doorgaans versteend, of liever omgeven en 
opgevuld met kalk, aanwezig, 


16. Orbztalitis macropora. Goupruss, 1. c. 
tab, XIL. fig. 8, 


Het eenige stuk, dat ik van deze soort zag, 
was doorgeslagen. Op de breuk herkende men 
gemakkelijk stukken van deze soort, omgeven en 
opgevuld met kalksteen. Voor het overige was 
dit stuk afgerond zonder hoeken, zoodat het 
waarschijnlijk een tijd lang in het water rond is 
gevoerd, 


136 


17. Agaricia boletiformts. Gouvruss. 1. c. 
tab. XI. fig. 12. 


18. Agaricia lobata. Gorpruss, 1, c. 
tab. XII. fig. 11. 


Beide deze soorten zijn niet zeldzaam , maar 
komen doorgaans versteend, en alsdan meer of 
min rond afgeslepen voor, zoodat zij duidelijk be- 
wijzen, van elders aangebragt te zijn. 


19. Agaricta Swindriana. Goupruss. 1. c. 
tab, XXXVIIL. fig. 3, 


Ik heb deze soort in zeer fraai afdruksel op 
een stuk geheel versteende afgeronde koraal waar- 
genomen. Hieromtrent geldt dus het reeds vroe- 
ger omtrent twee soorten van Retepora en Cerio- 
pord aangemerkte, dat namelijk deze soort nood- 
wendig geleefd moet hebben op de plaats, waar 
men ze nu vindt. Immers, ware zij blootgesteld 
geweest aan de werkingen, die den steen, waar= 
op zij zich bevond, afgerond hebben, dan moest 
zij verdwenen zijn. 


20. Zithodendron caespitosum, Gororuss. 1. c. 
tab, XIII. fig. 4, 


Met vuursteen opgevuld en gedeeltelijk over- 
trokken , en âlsdan duidelijk afgerond, of wel in 
kalksteen en dan in brokstukken, Deze soort be- 
hoort niet onder de zeldzamen, 


137 


21. Lithodendron plicatum. Goupruss. L. c. 
tab. XIII. fig. 5. 


Deze zeldzame soort komt hier niet versteend 
voor. Zeer gemakkelijk erkent men er den ge- 
heel ongeschonden vorm des diers in, zoodat men 
als onwillekeurig tot het besluit komt, dat deze 
soort niet uit verre streken naar den Hondsrug over- 
gevoerd kan zijn, Ook de buizen zelve zijn niet 
met versteeningsstof maar met kleine kristallen 
opgevuld, die ik echter niet onderzocht heb. 


22. Zithodendron dichotomum. Gorpruss. 1. c. 
tab. XIII. fig. 3. 


Deze soort komt in versteende en zeer duidelijk 
afgeronde stukken voor, zoodat men soms de ope- 
ning der buizen een ellips ziet vormen van eene 
aanzienlijke doorsnede in de lengte, 


23°. Fungia polymorpha. Gouprovss. 1 c. 
9 tab, XIV. fig. 6. 


Deze niet zeldzaam voorkomende soort, heb ik 
onder anderen vrij gaaf waargenomen op de 
breukvlakte van een’ geheel versteenden ronden, 
doormidden gebroken koraalsteen, zoodat de Fux- 
gia hierop gevormd moet zijn, nadat het koraal, 
waarop zij groeide, versteend en doorgebroken 
was. Om dezelfde reden als vroeger onderschei- 
dene malen opgegeven is, foet men aannemen, 
dat deze soort ook ter plaatse, waar zij nu gevon- 
den is, geleefd heeft, 


138 


24. Diploctenium pluma. Gounruss. 1, c. 
tab. XV. fig. 2, 


Deze soort heb ik slechts in afdruk gezien. 


25. Turbinolta elliptica. Goupruss. 
tab, XV. fig, 4. 


Deze soort heb ik slechts in een weinig ver- 
steend doch duidelijk stuk gezien. 


26. Zurbinolia sulcata. Gorpruss. 1. c. 
tab. XV. fig. 5. 


27. Turbinolia complanata. Goupruss. 1, c. 
tab. XV. fig. 10. 


Beide deze soorten zijn niet in groot aantal, 
maar doorgaans in duidelijke stukken aanwezig. 


28, Cyatophyllum hypocratiforme. Goupruss,. 
Le. tab. XVII. fig. 4. 


29, Cyatophyllum radicans. Gounruss. 1. c. 
tab. XXI, fig. 2, 


30. Cyatophyllum plicatum. Gorvruss. 1, c 
tab, XV. fig. 12, 


31. Cyatophyllum dianthus. Gorpruss, 1 c. 
tab. XVL fig. 1. 


32. Cyatophyllum marginatum. Gouoruss. 1, c. 
tab, XVL. fig. 3. 


33. Cyatophyllum caespitosum. Goupruss, 1, c. 
tab, XIX, fig. 2, 


139 


34. Cyatophyllum ananas. Gorpruss. 1, c. 
tab, XIX. fig. 4, 


85, Cyatophyllum turbinatum. Goupruss. l. c. 
tab. XVI. fig. 8, 


36. Cyatophyllum helianthoides, Goupruss. L. c, 
tab. XX. fig. 3. 


De bovenvermelde soorten van het geslacht 
Cyatophyllum, hebben vele kenmerken in haar 
voorkomen gemeen, zoodat ik, om niet in her- 
halingen te vallen, over allen te gelijk zal spre- 
ken. — Steeds komen zij, of in eene versteende 
massa, welke haar omringt en opvult, voor, en 
alsdan duidelijk afgeslepen, of wel in enkele losse 
buizen en alsdan steeds opgevuld met kalkaardi- 
ge, vast te zamenhangende stoffen, 

Ook deze enkele stukken toonen niet zelden 
op sommige punten afgerond te zijn, zoodat zij 
in hunne geschiedenis eene groote gelijkheid schij- 
nen te bezitten met de andere stukken. Alle de 
Groninger Cyatophylla zouden dus van verre 
aangevoerd zijn, 


37. Meandrina tenella. Gorvruss. 1. c. 
tab, XXL. fig. 4, 


Deze soort, waarvan ik echter slechts een stuk 
zag , is volstrekt niet versteend, en vertoont vol- 
komen hare natuurlijke gedaante, als of het zoo 
eerst uit zee aanspoelde. Onmogelijk schijnt 
het mij, dat zulk een fijn, door niets beschermd 
koraal uit verre streken afkomstig zoude zijn. 


140 


Ik weet het, er is eene andere veronderstelling 
mogelijk, dan die, waartoe de bovenstaande 
aanmerking henen leidt, De omhullende kalksteen 
namelijk, kan vergaan zijn, en aldus het koraal 
geheel vrij achtergelaten hebben. 

De volgende daadzaken echter verheffen zich 
tegen deze stelling: 1. eene groote menigte ver- 
steende koralen toonen duidelijk aan, dat zij vroe- 
ger vergaan dan de omsluitende kalksteen: 2, men 
vindt geene versteeningen , waarvan het eene ge- 
deelte door kalksteen omgeven, het andere ge- 
heel vrij is , het geen noodwendig plaats moest 
hebben, wanneer de natuur zulke teedere ver- 
steeningen, als de Groninger Meandrina, van den 
omsluitenden steen kon bevrijden ; 3, de ge- 
noemde Meandrina is zoo teeder en fijn van 
maaksel, dat zij zelve alle denkbeeld verdrijft, 
dat oorzaken, welke kalksteen konden verteren, 
haar zelve ongeschonden zouden laten, 

Om deze redenen zie ik geene andere mogelijk- 
heid om haar aanwezen in den tegenwoordigen 
toestand te verklaren, dan vast te stellen, dat zij 
geleefd heeft in de streken, waar zij nu gevonden 
wordt, 


88. Astrea porosa. Gounruss. l. c. 
tab, XXI. fig. 7. 


Onder het groot aantal stukken van dit geslacht, 
in de verzamelingen aanwezig, kan ik alleen de- 
ze soort met zekerheid „onderscheiden, Ik twijtel 
echter geenszins, of. een nieuw en herhaald on- 
derzoek zoude het aantal soorten. ten minste tot 


1ál 


een half dozijn verheffen. Tijd en gelegenheid 
beide, ontbreken mij daartoe, zoodat ilk mij moet 
vergenoegen , anderen op dit geslacht opmerk- 
zaam te maken, gelijk in het algemeen alle de 
geslachten der Groninger versteeningen nog drin- 
gend, onderzoekers en beschrijvers behoeven. 

Doch, het algemeene daargelaten, keer ik tot 
het geslacht Astrea terug. Ik geloof geene ge- 
waagde gissing ter neder te stellen, wanneer ik 
vaststel, dat er stukken van hetzelve, van verre 
streken te Groningen aangevoerd zijn, ten min- 
ste velen zijn afgerond, allen bijna zijn half ver- 
gaan; verreweg de meesten zijn versteend, 


89. Columnaria sulcata. Goupruss, 1, c. 
tab. XXIV. fig. 9. 


Deze soort verschijnt doorgaans versteend en 
meer of min duidelijk afgerond, zoodat dezelve 
zonder twijfel, uit andere streken af komstig is, 


40, Catenipora escharoïdes, Goupruvss, Ll. c, 
tab. XXV. fig. 4. 


Deze soort behoort tot de meest algemeen voor- 
komende, onder de Groninger versteeningen. In 
alle vormen van versteening is zij voorhanden, 
zoodat men ze soms aantreft met stukken van de 
kalkrots verbonden , waarin zij oorspronkelijk op- 
genomen werd; soms geheel vrij, als van, eene 
thans levende soort afkomstig. In enkele geval 
len is zij duidelijk afgerond, in andere bespeurt 
men van deze afronding niets. De eerste van de- 
ze stukken zijn stellig in het water rondgevoerd; 


142 


de anderen zijn waarschijnlijk in de nabijheid van 
den Hondsrug ontstaan, iets, hetgeen schijnt be- 
vestigd te worden, door de daadzaak, dat men 
deze soort, zoo wel ten zuiden, als ten noorden 
van Groningen, zoowel in de Eifel en de West- 
phaalsche steenkoolformatiën, als in Gotland en 
Noorwegen gevonden heeft. 


Al. Catenipora labyrinthica, Gorpruss. |, c. 
tab, XXV. fig. 5. 


Ook deze soort is hier niet zeldzaam, en komt 
bij Groningen in groote stukken voor. In het 
algemeen geldt hetgeen bij de vorige soort aange- 
merkt is, ook van deze, 


42. Syringopora ramulosa. Goupruss. 1, c. 
tab. XXV. fig. 7. 


Deze soort vindt men in de natuurlijke gedaane 
te zonder eenige versteening; ook is zij geheel 
versteend aanwezig, en alsdan afgerond, In het 
eerste geval zal zij dus in de nabijheid van den 
Hondsrug geleefd hebben, want onversteend kon 
zij wegens het teedere maaksel onmogelijk verre 
vervoerd worden. De afgeronde stukken zullen 
daarentegen van verre aangevoerd zijn, 


43. Syringopora reticulata. Gounruss. 1. c. 
tab. XXV. fig. 8, 


Van deze soort geldt hetzelfde als van de vorige. 


44. Syringopora caespitosa. Goupruss. |. c. 
tab, XXV. fig. 9. 


Ook deze soort komt volkomen vrij en natuur- 


143 


lijk voor, terwijl. andere stukken geheel ver- 
steend, en tevens even afgesleten zijn als de Drent- 
sche keijen, 


45. Syringopora filiformis. Goupross. 1. ec. 
tab, XXVIII. fig. 16. 


Geene andere, dan versteende en meer of min 
afgeslepen stukken heb ik van deze soort gezien, 


„46, Syringopora verticillata. Gorunross. 1, c. 
tab. XXV. fig. 6, 


Deze niet dikwerf voorkomende soort is door 
gaans versteend; soms echter komen ook geheel 
natuurlijke stukjes voor. Ì 


41. Aulopora serpens.. Gororuss, 1. c. 
tab. XXIX. fig. 1. 


48, Aulopora conglomerata. Gorpruss. 1. c. 
tab. XXIX. fig. 4, 


‚Van deze beide. soorten heb ik slechts ver. 
steende en afgeslepen stukken gezien. 


49. Calamopora alveolaris. Gouvruss, 1. c. 
tab, XXVI. fig. 1. 


50. Calamopora Gothlandica. Gorpruss. 1. c. 
' tab. XXVL. fig. 3. 


Bl. Calamopora basaltica. Gouprvss. 1. c, 
tab. XXVL fig. 4, 


„52, Calamopora polymorpha. Goupeuss. 1. c. 
tab. XXV. fig. 2—5, 


NAT, TIJjpscua, D, VIII. St. 2. 10 


144 


53, Calamopora spongites. Goupruss. 1. cf 
tab. XXVIII. fig. 1, 2. 


Deze vijf soorten, de eenige van dit geslacht, 
die mij met zekerheid als Groningsch bekend zijn , 
hebben in haar voorkomen veel met elkander ge- 
meen. Allen komen zoo wel versteend , en alsdan 
duidelijk afgerond, als niet versteend , zonder 
afslijting, voor, in welk laatste geval de buizen 
dikewerf met kleine kristallen opgevuld zijn. Geen 
geslacht is gemeener en gemakkelijker in den 
Hondsrug aan te treffen, 


54. Flustra lanceolata. Gornruss. 1, c, 
tab. XXXVI. fig. 2, 


Deze soort komt niet anders dan in afgeronde 
steenen voor. 


55, Sarcinula organum. Gorpruss. 1, c. 
tab. XXIV. fig. 10. 


Deze soort is zeer gemeen, komt in aanzien= 
lijke stukken voor, en is soms versteend en afge. 
rond, soms geheel vrij. 


56. Sarcinula costata, Gorpruss. 1. c. 
tab. XXIV. fig. 11, 


Deze soort is niet zoo algemeen als de vorige, 
en is steeds versteend. 


Wanneer men deze opgenoemde soorten terug 
wil brengen tot de verschillende geologische for- 


145 


matiën, waarin zij in de gebergten gevonden wor- 
den, dan blijkt het, dat bijna allen in de Grau- 
wacke en kolenformatie aanwezig zijn (a). 

Vele van deze soorten hebben ‘waarschijnlijk 
niet geleefd, waar men ze nu vindt: want onder 
de zesenvijftig opgenoemden bevinden zich negen- 
entwintig , die niet anders dan in versteende en 
afgeronde stukken voorkomen, terwijl twaalf an- 
deren in dusdanigen en in geheel vrijen, niet afge- 
ronden vorm aangetroffen worden; acht anderen 
daarentegen bieden geene sporen van afronding 
aan; zij hebben haren eigen vorm bewaard en zijn, 
in het algemeen te teêr, om een’ langen weg af- 
gelegd te kunnen hebben. Onder deze drie af- 
deelingen kunnen zeven andere soorten met geene 
zekerheid gerangschikt worden, De opgenoemde 
yersteeningen zijn dus grootendeels van elders 
aangevoerd, maar ook anderen hebben in de na- 
bijheid van Groningen geleefd. Sommigen daar- 
van, gelijk boven bleek, leefden op vuursteen, 
en dezen hebben noodwendig niet kunnen ont- 
staan voor dat de vuursteen verbroken, en uit de 
moederbergen naar de omstreken van Groningen 
overgebragt was. Dit nu toont aan: 1. dat de 
overbrenging der versteeningen plaats gehad heeft 
na de vorming der krijtformatie; 2. dat na deze 
overbrenging, de noodige uitwendige omstandig- 
heden in de omstreken van Groningen aanwezig 
waren, om Retepora-soorten, enz, te doen le- 


(a) pr LA Beene, Geognosie, pag. 517 en volg. 
10 


146 


ven. Doch lang nadat de krijtformatie ontstond ; 
zijn naar de omstreken van Groningen steenen 
overgebragt; want ik heb in den Hondsru® een 
stuk kalk gevonden, dat alle kenmerken, en ook 
eenige versteeningen opleverde aan den Parijs- 
schen grof kalk eigen. Na het ontstaan van deze, 
‘betrekkelijk jonge kalksoort, heeft dus nog te 
‘Groningen het aanvoeren van steenen mogelijk ge- 
weest! Maar van waar zijn de. vreemde verstee- 
ningen naar Groningen gekomen ? 

Het oude denkbeeld door de vroegere Gronin= 
ger natuurkundigen hieromtrent gekoesterd, en 
nog door Professor Driessen (a) gedeeld, schrijft 
dezelve aan Scandinavië toe. Doch slechts van 
zeer weinige kan dit waar zijn, want drieënder- 
tig der opgenoemde soorten komen eeniglijk ten 
zuiden en westen van Groningen voor in België, 
Frankrijk, den Eifel, Thuringen en Westphalen. 

Slechts zes vindt men in Scandinavië en Gro- 
ningen te gelijk, terwijl negen andere soorten, 
en in Scandinavië, en in eene of meer der andere 
genoemde streken voorkomen ; drie andere soor- 
ten zijn tot dus verre slechts bij Groningen gevon- 
den, terwijl de overblijvende vijf soorten, te ver 
van Groningen verwijderd voorkomen , om aan 
eene overbrenging fe kunnen denken. Het klein- 
ste gedeelte is dus slechts uit het. noorden af- 
komstig, het aanzienlijkste daarentegen -uit- zui- 
delijk gelegen oorden. 


(a) P‚, Driessen, l, c, pag. 85 — 94. 


147 


Uit de tot dus verre medegedeelde: daadzaken 
wil ik: thans beproeven, eenige geologische, ge- 
volgtrekkingen af te leiden, 

Het leven van polypen in de Provincie Gronin- 
gen , iets, hetgeen zeker in geen tijdperk aangeno- 
men kan worden veel later dan dat, waarin de ge- 
lijksoortige polypen geleefd hebben, welke in kalk- 
steen ingesloten zijn, schijnt de veronderstelling 
weder in het leven terug te roepen van pe Luc (a), 
welke de Groninger versteeningen , van eenen in 
de nabijheid aanwezig geweest zijnden kalkheuvel 
afleidt. Doch welk eene opeenstapeling van voor- 
onderstellingen ,‚ om dien kalkheuvel geheel te doen 
verwoesten en des niet te min de stukken er van 
in wezen te doen blijven ! 

Doch met zulk een’ heuvel is de zaak geens- 
zins opgehelderd, want de door mij, als oor- 
spronkelijk aangemerkte Groninger polypen zijn 
niet in klompen kalksteen bevat, en hebben dus 
vroeger geen gedeelte van zulk eene rots uitge. 
maakt. Naar het mij voorkomt, hebben zij dus 
in de zee geleefd, welke toen den bodem van ons 
Vaderland bedekte, en zijn van hunne vroegere 
standplaatsen, door stormen, als anderzins los- 
geslagen en op de zandbank gedreven, die nu den 
Hondsrug vormt. Het aanwezen van die zee is 
voor het overige wel aan geen twijfel onderhe- 
vig, want men beschouwe b, v‚ den grond van 
den Hondsrug , van Drenthe enz. , en steeds zal men 


(a) pr Luc, Zettres physiques et morales, tom, V, 
peg. 263. 


148 
genoodzaakt zijn te erkenneú, dat zij uit lagen 
bestaat, wel van verschillende dikte, doch die 
desniettemin duidelijk vaneengescheiden zijn. Der- 
gelijke lagen konden onmogelijk ontstaan, anders 
dan in eene genoegzaam diepe zee, waar alles 
behoorlijk bezinken kan. In deze zee dus, leef- 
den verscheiden der Groninger polypen, en hier= 
door konden zij zich vermengen met de, door 
rivieren als anderzins in die zelfde zee uitgestor- 
te stukken van rotsen en versteeningen, welke 
de omringende bergen leverden; want in het we- 
zen der zaak is niet alleen de Hondsrug, maar is 
ook geheel de Noord-Duitsche en Nederlandsche 
vlakte door die bergen gevormd, of liever over- 
dekt. Alduszijn eene menigte steenen in die vlak- 
te aanwezig, uit Scandinavie afkomstig, zoo als 
zich ook gemakkelijk laat verklaren; want het 
ontstaan van eene graniet-bergketen, die aan zee 
grenst, kan niet nalaten den bodem van die zee 
met brokken te bedekken, die, hetzij met stroo- 
mingen, die door het opwaarts rijzen der bergen 
veroorzaakt worden , hetzij door later, op kleiner 
schaal werkende, gebeurtenissen, gemakkelijk op 
dien bodem konden verspreid worden. Doch tot 
deze steenen en eenige ‘weinige versteeningen be- 
palen zich ook al de stoffen, uit het noorden 
aangevoerd, De andere bergen, welke die zee om= 
ringden, hebben zonder twijfel het meeste zand en 
Ieem , hoewel weinige groote steenen geleverd. 
Het eerste wordt bewezen door de vele verstee- 
ningen uit die bergen te Groningen aanwezig; het 
Iweede wordt in tegenstelling met het noorden 


149 


begrijpelijk uit de, in eene vroeger Verhandeling 
reeds door mij vermelde daadzaak, dat de ber- 
gen, welke de vlakte ten zuiden en westen om- 
ringen, meestal door normale rotsen bedekt wor= 
den, zoodat zij niet gelijk de Scandinavische, 
zich vrijelijk bij het oprijzen in brokken konden 
verdeelen. — 

Men zal dus de eigenlijke steen- en zandfor— 
matie, dikwerf van de latere vormingen onder- 
scheiden onder den naam van diluvium, als den 
bodem der zee moeten beschouwen, die gelijk- 
tijdig met het ontstaan der bergen, welke heden 
de vlakte omringen, aanwezig was. De tegen- 
werping , waarom zich op den bodem van deze zee 
geene tertiaire lagen gevormd hebben, maar de, 
in vele opzigten van deze lagen verschillende 
zand- en steenlaag, is gemakkelijk weg te rui- 
men, wanneer men onder het oog houdt, dat de 
verschillende formatiën, welke men kent, heden 
ten dage niet meer als algemeen overal aanwezi- 
ge vormingen kunnen beschouwd worden. — Ook 
is het meer dan waarschijalijk, dat de zand- en 
steenformatie eigenlijke tertiaire lagen bevat; ten 
minste, deze zijn in de vlakte ook in ons Vader- 
land waargenomen door Prof. van Brepa. Ook 
zie ik niet in, waarom zich de steenen niet over 
den bodem van die zee konden verspreiden, ter- 
wijl zich nog op andere plaatsen tertiaire lagen 
vormden, 

«Dat hier niet die menigte versteeningen aange- 
troffen worden, welke die lagen kenmerken , be- 
wijst niet veel; want eensdeels kent men geens- 


150 


zins’ den rijkdom, dien onze grond. in dit opzigt 
bevat; wie immers geeft acht op denzelven? wie 
zelfs kent ze onder die klasse van lieden,-die het 
meest geschikt is om ze waar te nemen? Doch 
ook aan de andere zijde is het eene. bekende waar- 
heid „dat versteeningen in eenen grond!, welke uit 
zand bestaat, zeer gemakkelijk vergaan, 

De bij Groningen voorkomende versteeningen, 
geloof ik als een bewijs voor deze meening omtrent 
de zand- en steenformatie , te mogen aanzien. 
Maar waarom zijn deze versteeningen ook niet el- 
ders voorhanden ? — Ik geloof , dat de plaats, waar 
zij gevonden zijn, voldoende reden geeft, waarom 
zij daar behouden konden blijven, en ook waar- 
om zij daar waarschijnlijk in meerdere hoeveel- 
heid oorspronkelijk voorhanden waren dan elders, 
waar men dezelfde zand-, leem- en steensoorten 
aantreft. Immers de Hondsrug, de eenige plaats’, 
waar zij bij Groningen aangetroffen worden , is 
bijna twintig voeten boven de omringende allu- 
viale gronden ‘verheven en biedt bij eene geringe 
breedte, dus overal overvloedige gelegenheid tot 
affoop der wateren, Dit moet noodwendig belet- 
ten, dat’ het water hier met die kracht in den 
grond dringt als elders. Hier komen dunne op- 
pervlakkige leemlagen bij , die het doordringen van 
het water nog meer belemmeren, zoodat eenige 
weinige voeten beneden de oppervlakte van ge- 
noemden rug, de versteeningen beveiligd zijn voor 
het vernielend doorzijpelend water ; zij liggen daar 
ten naaste bij even zoo veilig als in eene rots. 
Doch de betrekkelijke hoogte van den rug moest 


151 


ook de aanspoeling der van elders komende ‘verstee- 
ningen bevorderen ‚toen de zee nog de vlakte. be- 
dekte. Die betrekkelijke hoogte toch, was toen 
veel aanzienlijker dan nu, dewijl toen, de “aan 
drie zijden aanwezige alluviale vormingen ont- 
bráken, De Hondsrug was toen dus eene aan- 
zienlijke bank, waartegen de stroom brak’, zoo= 
dat de medegevoerde voorwerpen hier bleven rus- 
ten. 

Zijn deze gronden, waarom de versteeningen 
in den Hondsrug konden blijven bestaan, en in 
grooter hoeveelheid voorkomen dan elders, waar- 
schijnlijk , dan zal het boven, omtrent de steen- 
en zandformatie aangemerkte , niet als van allen 
grond ontbloot beschouwd kunnên worden, Im- 
mers alsdan zijn versteeningen aan die vlakte ei 
gen, opgespoord, versteeningen, die aan de ge 
noemde formatie een veel ouder aanwezen doen 
toekennen dan men gemeenlijk aanneemt; dan ook 
zal men die formatie kunnen beschouwen, even 
als zoo vele anderen, die zeer langzaam volgens 
thans nog werkende oorzaken voortgebragt zijn , 
wanneer men namelijk met Lyrr, het omhoog 
rijzen der bergen, als nog heden ten dage plaats 
hebbende, wil beschouwen. Dit laatste toch is en 
blijft volgens mijne vroeger reeds, met redenen 
bekleede en openbaar gemaakte overtuiging, de 
voornaamste oorzaak, waaraan men het aanwezen 
der Noordsche steenen in ons Vaderland kan toe- 
schrijven. Maar hoe is de zand- en steenenforma 
tie van den bodem der zee honderd en meer voe 
ten boven denzelven verwijderd gekomen? Veel 


152 


kan hierop geantwoord worden , en nog meer 
gissingen kan men neéêrstellen ; doeh, die veel 
besproken doorbraak der Noordzee, tusschen En- 
geland en Frankrijk, alsmede het verminderen der 
wateren in het algemeen, geloof ik om vele rede- 
nen, dat hier inzonderheid niet in aanmerking 
kan komen, waarom ik in den tegenwoordigen 
toestand der wetenschap, dit verschijnsel aan het 
rijzen van den bodem geloof te moeten toeschrij- 
ven. 


ONTLEED- NATUURKUNDIG ONDERZOEK 


VAN EEN’ 


VOET MET ZEVEN TOONEN, 


DoOoR 


Dr. LUYTEN, 
Prosector aan ’s Rijks Hospitaal ter Instructie, 


Door mijnen hooggeachten leermeester, Dr. 
Kerst, in het bezit gekomen dezer misvorming, 
maakte ik gretig gebruik van de gelegenheid, om 
dezelve in alle hare bijzonderheden na te gaan. 
Ik vulde hiertoe de slagaderen, ten einde ook 
deze meer gemakkelijk in haren loop te kunnen 
vervolgen. Daar de verdubbeling van twee toonen 
feeds zeldzamer voorkomt (Mecker , Mandb. der 
path. Anat., 2B. S. 37), en men niet altijd in 
de gelegenheid is, dit onderzoek zoo naauwkeu- 
tig te bewerkstelligen, oordeelde ik de mededee- 
ling misschien niet geheel en al onbelangrijk. 

Niet ín staat, eenige bijzonderheden ten opzigte 
van het voorwerp , waarvan deze misvorming af= 
komstig is, mede te deelen, meen ik echter, let- 
tende op het uitwendig voorkomen, de blanke, 
zachte huid, het volkomen gemis van haren, te 
kunnen besluiten, dat hetzelve tot het vrouwelijk 
geslacht heeft behoord. 


154 


De vier eerste toonen hebben ongeveer dezelfde 
lengte; de vierde is echter meer ontwikkeld dan 
de tweede en derde; “welke beide laatste door 
middel der huid onderling verbonden zijn, In 
beïden voelt men afzonderlijk gescheiden kootjes. 

De afmeting genomen van de geleding van het 
eerste kootje van deneersten toon, tot de gele 
ding van den zevenden toon, met de overeen- 
stemmende ossa metatarsi, bedraagt 11 Ned. 
duimen; de lengte van den hiel tot aan den top 
van den grooten toon bedraagt 24 Ned. duimen. 

Het onder de huid gelegen cel- en vetweefsel 
is in de gewone verhouding; alleen schijnt het 
tusschen de beide verbondene, toonen eenigzins 
vaster dan op andere punten, 

De spieren leveren de voigende afijking.s egen 
De musculus eatensor hallucis deelt zich in twee 
pezen , waarvan de eene op den grooten. toon, 
de andere op de twee laatste kootjes van den 
tweeden toon zich vasthecht,. De derde, met 
den tweeden verbonden toon ontvangt geene uit 
strekkende spier. De musculus ext, digitorum 
brevis (pedals) ontspringt op de gewone plaats; 
deszelfs voorste gedeelte verdeelt. zich in zes pees- 
strooken, waarvan de twee eerste op beide zij- 
den van het eerste kootje- van den vierden toon , 
de vierde op het laatste kootje van den vierden 
toon, de vijfde en zesde op het laatste kootje 
des vijfden en zesden toons zich inplanten, 

In den voetzool verdeelt zich de muse. flex 
digitorum brevis in vier pezen , die zich, in 
tweeën splitsen, ten einde de pezen van den muse, 


155 


Pers longus door te laten, zich vasthectitende 
ophet tweede kootje van den tweeden, vijfden 
en zesden toon. De eerste, derde. en zevende 
toon bekomen geene pees. — Even als op den rug 
van den voet door den musc;. extens. hallucis 
eene pees wordt daargesteld voor den tweeden 
toon, zoo wordt ook hier eene pees meer dan 
gewoonlijk gevormd , gedeeltelijk door den #Aezor 
hallucis longus, gedeeltelijk door den #exor di- 
gitorum communis , die zich op het laatste koot- 
je van den tweeden toon inplant. De derde toon 
ontvangt geene. pees; ook van de muscul? lume 
bricales en interossei is er geene op dezen toon 
ingeplant. 

…… De arteria pediosa heeft hare gewone rigting. 
Er komen uit de door haar gevormde bogt, 
twee arter. interosseae meer dan gewoonlijk, 
welke zich langs de buiten- en binnenzijde der 
overtollige toonen verspreiden. De slagaderen der 
beide verbondene toonen hebben, behalve de van 
elken toon afzonderlijke, bovendien inmondingen 
van beide toonen onderling. 

“In den voetzool vormt de arteria plantaris 
int. en ext. den arcus plant. op de gewone wij- 
ze, twee arteriae perforantes meer dan gewoon- 
lijk ontvangende, uit de arteriae inteross. van 
den rug van den voet. De arteriae collaterales 
der toonen, die uit deze bogt en uit de art. 
plant. interna voortkomen, zijn ook hier meer- 
der in getal. Langs elke zijde der toonen ver- 
spreidt zich eene slagader. Ook hier heeft eene 
bijzondere verbinding plaats, tusschen. de slagade- 


156 


ren der twee met elkander verbondene toonen, 
De inwendige tak namelijk van den derden toon 
is grooter dan gewoonlijk, en heeft gemeenschap 
aan de uitwendige zijde met den uitwendigen tak 
van denzelfden toon; doch geeft bovendien aan de 
imwendige zijde eenen tak, die zich verbindt met 
de bogt, die de beide zijdelingsche slagaderen van 
den tweeden toon vormen. De aderen vond ik in 
evereenstemming met de slagaderen. 

Ten opzigte der zenuwen vindt men alleen daar- 
in eenig verschil, dat er zich een grooter aantal 
nervi collater. aan de toonen bevinden. De drie 
laatste toonen en de uitwendige zijde van den 
vierden toon, worden zoo als gewoonlijk van 
takken voorzien door den ramus ext. nervi muse 
culo-cutanei en den zervus saphen. ext. of pe- 
dis eat. , terwijl de eerste, tweede, derde en de 
inwendige zijde des vierden toons van zenuwen 
voorzien worden door den ramus inf, nervi muss 
eulo-cutanei en nervus saph. int, 

Het beenstelsel wijkt daarin af, dat de vierde 
toon met het vierde navoetsbeen langer en dikker 
is dan het tweede en derde, De ossa farsi leve- 
ren een os cuneiforme meer dan gewoonlijk op , 
waarvan het eerste minder den wigvorm heeft, 

De ossa metatarst zìjn zeven in getal. Het 
derde is dunner en korter dan de overige, des- 
zelfs achterste uiteinde is wigvormig, en vertoont 
op beide zijden eene geledingsvlakte. Op de zij- 
delingsche oppervlakte van de achterste uiteinden 
der naast gelegene ossa metatarsi, bevindt zich 
tevens eene geledingsvlakte, ten einde die van het 


157 


derde os metatarsi te ontvangen. Dit been komt 
dan niet tot de ossa tarsten begint ongeveer een’ 
Ned, duim voor dezelve, zoodat zijn voorste uit= 
einde, ofschoon korter dan de andere, voor de 
andere uitsteekt. Overigens geleedt zich het eer= 
ste os metatarsi met het eerste wigvormig been, 
het tweede met het tweede, het vierde met het 
derde, het vijfde met het vierde en het zesde en 
zevende met het teerlingbeen. De kootjes der 
toonen verhouden zich zoo als gewoonlijk, be- 
halve die van den derden toon, welke slechts 
twee kootjes heeft. 

Het beenstelsel van den derden toon is dus gee 
brekkig gevormd en is het opmerkelijk, dat dit in 
zulk eene hooge mate in het spierstelsel plaats 
heeft, dat niet eene spier zich op denzelven vast- 
hecht. Ook de huid is niet tusschen den tweeden 
en derden toon gescheiden, waardoor evenwel het 
gebrek ten opzigte der beweging door gemis van 
alle spieren wordt te gemoet gekomen. Het vaat- 
en zenuwstelsel is in alle toonen even volkomen. 

Wanneer men dit algemeen overzigt van” ont- 
wikkeling der verschillende stelsels nagaat, meent 
men in den eersten oogopslag, dat dit onderzoek 
pleit voor het gevoelen van den Hoogl. F. Tie- 
DEMANN, dat het zenwwstelsel het regelende en 
vormende beginsel is der overige stelsels bij de 
eerste vorming (a). De verdubbeling of het ge« 


(a) Met omzigtigheid geeft genoemde verdienstelijke 
Hoogl. deze belangrijke stelling in het licht. Men 
vergelijke TirpemANN etc. Zeitschr. für Physiol., 


158 


mis van zenuwen, zoude derhalve oorzaak zijn van 
verdubbeling of gemis. van organen, Gaarne zou- 
de de natuuronderzoeker deze stelling aannemen, 
dewijl hij zoo. doende, een’ stap verder komt, om 
de duisterheden bij de embryogenesis-.op te hel- 
deren. 

Het zenuwstelsel, volgens. Trepemann het eerst 
gevormd ‚ zoude vervolgens de wording der overige 
deelen beheerschen en uit de in het ei voorhan- 
dene, stof de organen doen ontwikkelen. Het 
eerste. ontstaan, van het zenuwstelsel. blijft dan 
nog in het duister, Doch ook dit, indien men de 
stellingen slechts. kon aannemen , zoo als. zij ons 
vorden voorgelegd, zoude voldoende opgehelderd 
zijn, door de Aypothesis van Prévosr en Dumas; 
die den ouden strijd der zaaddiertjes (doch eenig= 
zins veranderd) in het leven hebben. teruggeroe= 
pen, zeggende: « dat niet het geheele hoen of 
«wander-dier. uit de cercarte. gevormd wordt; 
«maar. alleen het zenuwstelsel.” Voor de ver- 
dere. vorming der vrucht is de stelling van” Trene- 
mAxs-voldoende, Al het duistere dan ten opzigte 
der eerste vorming zoude zoodoende tot een zeker 
punt opgeheven zijn, Doch de stelling van Paé= 


waar de Schrijver zijn gevaelen met deze woor- 

‚ den uitdrukt: » Das, End-Resultat hier mitge- 
»theilten Beobachtungen und angestelten Betrach- 
»tunge, ist die Wahrscheinlichkeit (mehr je- 
»doch wage ich nicht zu sagen) dass das .….. 
» Nervensystem das regelnde und formende Prin- 
»cip der thierischen Bildung ist.” 


159 


vösr en Dumas reeds in het licht verschenen zijns 
de, ontdekten de schrijvers dergelijke diertjes in de 
voorttelings-werktuigen der mosselen en slakken. 
Het zenuwstelsel nu dezer diertjes en der menschen 
is niet hetzelfde, Zoo doende waren zij genood- 
zaakt zelve hunne Zheorie omver te werpen (a). 
Nog trachtte svel de gezegde schrijvers in een toe- 
voegsel hunne stelling staande te houden, door te 
verklaren dat het diertje bij het indringen veran- 
deren kon , Annales des’ sciences, Tom. VIL, 
p. 454; doch dit is te gedwongen om er slechts 
eenig geloof aan te kunnen hechten. Wij blij- 
ven dus ten opzigte van het zenuwstelsel in het 
duister. — En, moeten wij voor als nog dit toe- 
schrijven aan een ingeplant vermogen (Nisus for- 
mativus Buumexsacu) hetwelk dit stelsel volgens 
bepaalde wetten laat ontwikkelen, dan kan men 
dit even goed aannemen ten opzigte der overige 
weefsels. Wij worden hiertoe gedwongen, door 
dat wij planten zien ontwikkelen zonder zenuw- 
stelsel ; door dat men bij dieren niet altijd de zee 
nuwen het eerst kan ontdekken, door dat men 
in verschillende waarnemingen (Larremanp, Rv- 
porrur) zenuwen uit werktuigen heeft zien voort- 
komen zonder nog met hersenen of ruggemerg ver- 
eenigd te zijn (Zie W. Vrormk, Mandb. der 
ontl, path., p-292.), eneindelijk, dewijl Cranke 


(a) Meermalen namen deze Schrijvers zulk een spoe- 


dig besluit, zie mijne Missert. de museulorum rien 


bore, p. 2 en 33. 


WAT. Tijnscua. D, VIII. St. 2, Je 


160 


(Meeren, Handb. der path. Anatom., 1 B. 
p. !42 en 143.) in een door hem ontleed, hoofd en 
borst missend gedrogt , de zenuwen over het al- 
gemeen. zag ontbreken. Deze waarneming trekt 
Trepemann, Zeitschr. für Physiol., p. 19, wel 
in twijfel, doch de voornaamste reden van dien 
twijfel schijnt mij toe, dat deze waarneming niet is 
overeen te brengen met gezegde stelling. 

Uit het boven medegedeeld onderzoek blijkt, 
dat in beide overtollige toonen de zenuwen aan- 
wezig waren en zich op de gewone wijze verhiel- 
den, Tot zoo verre pleit deze waarneming voor 
de meening van F. Trepemann,- dewijl men bij 
verdubbeling van zenuwen , verdubbeling van too- 
men zoude kunnen aannemen, Het naauwkeurig 
onderzoek echter schijnt mij het tegenovergestel- 
de te bewijzen. De zenuw- en bloedvaten-stel- 
sels zijn volkomen ontwikkeld in beide toonen. 
Het regelende beginsel der overige deelen volgens 
TrepeMANN is aanwezig geweest, — Het spierstelsel 
echter en het beenstelsel zijn niet in den zorma= 
len toestand. Het laatste is gebrekkig gevormd, 
het eerste ontbreekt aan eenen toou geheel. 

Gebrekkige vorming van stelsels is dus met vol= 
komen ontwikkeling van het zenuwstelsel verbon- 
den, hetgeen strijdt tegen het gevoelen van Prof, 
Trepemann dat gebrekkige vorming van organen 
van gebrekkige vorming van het zenuwstelsel zou- 
de afhangen. Zoowel toch als bij de overige 
toonen, zouden alle deelen aanwezig moeten ge- 
weest zijn, dewijl de zenuwen aanwezig waren. 

Aannemelijker komt het dus voor, dat alle stel. 


161 


sels door eene eigene vormkracht zich ontwikkelen , 
dat deze in het zenuw- en bloed-vatenstelsel op 
eenen hoogeren trap staat dan in de overige, en 
dus bij eene, zoo als Warruer zegt in zijn System 
der Chirurgie, $. 623. « zu grosser (extensiver 
« bei verminderter intensiver) Stärke des bildenden 
« Triebes ” de zenuwen en bloedvaten, door hun 
hooger ontwikkelende vormkracht zich nog vol- 
komen daarstellen , terwijl andere weefsels ge- 
brekkig gevormd gevonden worden, Ik eindig 
dan deze bijdrage met de woorden van onzen ver- 
dienstelijken Hoogl. W. Vrouik: « Zoo wij de 
« wijze nagaan, op welke de vrucht zich in het 
« moederlijk ligchaam ontwikkelt, valt het niet 
«te ontkennen, dat dezelve zich reeds van den 
«eersten aanvang af, als een geheel voordoet, 
«in hetwelk zich niet eerst bet zenuwstelsel 
« vormt, en, wanneer dit voltooid is, de overige 
« deelen zich gaan ontwikkelen, maar in hetwelk 
u alle veeleer een eigen tred houden," 


IL* 


BIJDRAGE 
A0 
MORPHOLOGIE per BOLLEN, 
(MUet eene plaat); 
DOOR 


W. H, pe VRIESE. 


Sedert de nasporingen van Frrenrrcm Casturm 
Mepicos, L. GC. Freviranvs, G. Vrorik en C. H‚ 
Scuuurz , aangaande de physiologie der bollen, 
schijnt dit onderwerp niet zoo opzettelijk de aan- 
dacht der geleerden ‘tot zich te hebben getrok- 
“ken. Het blijft ondertusschen voor onze weten- 
„schap allergewigtigst, en, wel verre van te zijn 
uitgeput , levert hetzelve nog ruimschoots stof op 
tot onderzoek. Vele verschijnselen toch, in den 
bol waar te nemen, zijn noch verklaard, noch 
bekend. Eris geen gebrek aan onduidelijkheid in 
de uiteenzetting van gevoelens, aan verkeerde be- 
grippen , aan eene onbruikbare en, bij den voort- 
gang der organographie, onbestaanbare nomen- 
clatuur : eene zaak , te meer te bejammeren, daar 
het hier een onderwerp geldt, waarvan de dui- 
delijke, op goede gronden gevestigde uiteenzet 
ting en verklaring den sleutel moet geven vooreen 
groot deel van onze kennis der organen en bo- 
venal van den groei, de zamenstelling eu de ont- 


163 


wikkeling van monocotyledonische stengels. 

Het is deze overtuiging, welke mijne aandacht 
sedert eenigen tijd, meer bijzonder op deze zaak 
heeft gevestigd. Ik heb in de laatste maanden 
eenige waarnemingen en proeven gedaan betreffende 
den groei der bollen, om, zoo mogelijk, in som- 
mige, naar mijn oordeel nog minder bekende, ech- 
ter zoo het schijnt door velen voor goed en gron- 
dig bekend gehouden wordende, zaken, tot meer 
bepaalde uitkomsten te geraken. Daar evenwel 
deze nog niet geheel afgeloopen en dus ook niet 
voldoende zijn , wil ik mij hier slechts tot eene en= 
kele bijzonderheid bepalen. Moge de mededeeling 
daarvan niet overbodig geacht, en als een voor- 
looper van andere bijdragen aangemerkt worden, 

Het nu bedoelde verschijnsel isin de horticultuur 
niet ten eenenmale onbekend. Ik vond er in bo- 
tanische geschriften, of slechts ter loops, of eene 
onnaauwkeurige en bijna onverstaanbare vermel- 
ding en verklaring van, en zie daarin eene reden 
te meer om er bescheiden de aandacht op in te 
roepen («). 

In het begin van April des vorigen jaars wer- 
den in den Amsterdamschen hortus de broeibak- 
ken, waarin de zoogenaamde Kaapsche bolgewas 
sen in den vollen grond geloweekt worden, op» 


(a) De hoofdzaak van mijne waarnemingen ten dezen ù 
is, op weinige uitzonderingen en wijzigingen pa, 
door mij op den 23sten April 1840 voorgedragen ín 
de vergadering der Eerste Klasse van het Koninkl. 
Nel, Inst, van Wet., Lett, en Schoone Kunsten, 


164 


geruimd, ten einde eene bijna geheele vernieu- 
wing te ondergaan. Onder die planten waren 
twee soorten van Zxia, welke bijzonder mijne 
aandacht troffen, namelijk Zata lutea en 1. car- 
mosina, Hort, — Toen men de omringende aarde 
van die planten wegnam, zag men de bollen om- 
geven door sneeuwwitte, op lange stelen en in ver= 
schillende rigtingen geplaatste bolletjes, welke bij 
den eersten aanblik, toen het verband met de Zxza- 
bollen zelven nog niet gezien was, eenige gelijke. 
nís schenen te hebben met den gewonen eetbaren 
champignon, zoo als die zich somtijds bij zijne 
eerste ontwikkeling voordoet. Een nader onderzoek 
deed echter al spoedig den waren aard der zaak 
kennen. Het waren niet anders dan kleine bol- 
len op verlengsels of stelen, welker zamenhang met 
de centrale zelfstandigheid van den bol der Zeta 
zeer duidelijk zigtbaar was. Het loof zelve de- 
zer planten was ter hoogte van eenige duimen op- 
geschoten. (Zie Fig. 2. ecc. d. d. d.) 

Eene naauwkeurige beschouwing dier gesteelde 
bollen moet van zelve leiden tot derzelver phy- 
siologische beteekenis, welke , naar mijn oordeel , 
hier niet verre kan te zoeken zijn, 

Van de door mij bedoelde gesteelde bollen zag 
ik er doorgaans twee of drie, zelden meer aan 
elken bol, waaraan zich dit verschijnsel vertoonde. 
Deze bollen hadden stelen van 1—5— 10 —15 
centimeters lengte en ongelijke dikte; zij waren 
vleeschachtig, saprijk, en wit van kleur, Im het 
midden ongeveer bevatteden de stelen eenige wei 
nige bundels van vaten, doch schenen overigens 


165 


„ 


zamengesteld te zijn uit dezelfde elementaire or- 
ganen, als welke doorgaans worden gezien in de 
overige steelachtige organen dezer monocotyledo- 
nische familie. Aan de lucht of aan uitdrooging 
blootgesteld zijnde, worden deze stelen zeer ligt 
ingekrompen tot een dunnen fijnen draad. Aan 
hunne uiteinden dragen zij witte, slechts enkele 
malen (wanneer zij zich boven den grond vertoo= 
nen) min of meer paars gekleurde bolletjes, wel- 
ker ontwikkeling, zoo als ik uit mijn onderzoek 
meen te kunnen opmaken, met die van den steel 
zelven in eene gelijke verhouding voortgaat. In den 
aanvang, datis, als de steel reeds eenige duimen 
langis, vertoont zich de bol het eerst als een klein, 
ondoorschijnend puntje. Vervolgens bespeurt men 
daarin een’ eigen vorm, terwijl de spits van het 
bolletje fijn uitloopt. Eris eindelijk een duide- 
lijke rand, eene grens tusschen den bol en den 
steel zigtbaar, De genoemde rand wordt vervol- 
gens ter plaatse van de aanhechting zamengetrok- 
ken, en is nog slechis door de in het midden ge- 
legene vaten, die uit den steel in den bol door 
dringen, vereenigd. Doch, ook deze schijnen wel- 
dra af te sterven , de bol valt af, of laat zich al- 
thans los, om, op zekeren afstand van de moeder, 
als 't ware een zelfstandig bestaan te gaan leiden, 
En hieruit is mede te verklaren hoe het geschiedt, 
dat, door zijdelingsches ontwikkeling in deze erm 
ook in andere planten, eene soort van verhuizing 
plaats heeft, en eene uitbreiding naar verschillen- 
de punten van den omtrek kan ontstcan, waar- 
van de plantae stoloniferae, onder de Dicoryle- 


186 


donen, zoo veelvuldige voorbeelden aanbieden, 
terwijl daarbij de moederplant niet zelden afsterft. 

De pas afgestooten bol toont aan zijne basis in 
het midden reeds een puntje, zijnde het beginsel 
van hetgeen men in den gewonen bol doorgaans 
discus noemt; er ontstaan aldaar al spoedig wore 
telvezeltjes, de bol doorloopt alle stadiën van 
ontwikkeling even als zijne moeder en aldus gaat, 
ook langs dezen weg de immer voortdurende op+ 
volgende ontwikkeling schier eindeloos voort. 

In dezen gesteelden bol nu erkent men een 
vliesachtig omhulsel, dat eerst eenigzins saprijk en 
vleeschachtig , denzelven geheel en al omsluit, 
daarna, door verlies van sappen uitgedroogd , 
rimpelig en ruimer wordt dan noodig is om den 
bol te bevatten, en aan de punt zich zamentrekt 
tot eene, eenigzins spits uitstekende verlenging. 

Bij de overlangsche doorsnijding van zulk een 
bolletje, ziet men zijdelings eene vaste massa, in 
het midden de centrale substantie en aan den top 
dier massa ontwaart men reeds het beginsel van 
den bol voor eene volgende vegetatie, Zoo gaat 
ook hier als 't ware de reproductie van nieuwe 
individuën tot in het oneindige voort, en draagt 
elke, nieuw ontwikkelde knop alweder het begin= 
sel in zich van eene volgende generatie, 

De steel, welke na het afvallen van den bol aan 
zijn doel (het voortbrengen van een individu) heeft 
beantwoord, en ook geene voeding meer erlangt, 
wordt steeds dunner en saploozer ; eindelijk geheel 
en al te zamen gekrompen zijnde, valt dezelve waar- 
schijnlijk later van het punt af, waarmede hij aan- 


167 


gehecht was aan den bol, waaruit hij ontstond , 
even als vroeger de bol, dien hij droeg, van hem 
was afgescheiden geworden. (Fig. 3—6.) 

In eenige Tulpen , met name Tulipa suaveolens , 
T. oculus solis, T. Clustana heb ik een ver- 
schijnsel gezien, dat met het hier boven beschre= 
vene ongetwijfeld eenige overeenkomst aanbiedt, 
doch waarvan ik, voor als nog, de mededeeling 
moet terug houden. In enkele Hyacinthen-bollen 
zag ik mede dergelijke stengel-, of steelvormige 
ontwikkelingen, waarbij, even als bij de Tulpen 
boven genoemd, de moederbol verloopt, de groei 
echter in geheel tegenovergestelde rigting van den 
scapus plaats grijpt. ) 

Tot hiertoe de beschrijving van het door mij 
waargenomen verschijnsel. Hebben anderen, in- 
zonderheid de physiologen, reeds op dergelijke 
verschijnsels de aandacht gevestigd? De bloemis- 
ten schijnen deze en soortgelijke uitgroeijingen aan 
de bollen ongaarne te zien; zij geven eene slechte 
rekening, want in ieder geval, loopt de zaak 
hier uit op het niet bloeijen van de plant. Er is 
overigens geen juist begrip aangaande het ont- 
staan, de benaming, enz. dezer bolletjes. Men 
spreekt van zinkers , uitloopers, tulpendieven, 
enz. ; alle welke benamingen geene juiste bestem- 
ming hebben en zeker ieder voor zich op bijzon- 
dere verschijnsels in den groei der bollen behooren 
te worden toegepast. 

Men mag met goede reden onderstellen dat 
F. C. Mepreus eene zaak, met die, welke wij hier 
boven beschreven hebben, overeenkomstig, bedoeld 


168 


heeft, terwijl hij handelt over de Allium ni= 
gram, L. Ik was, tot dus verre, niet in de ge- 
legendheid om deze plantsoort in betrekking tot 
het verschijnsel, hetwelk Meprcus hier schijnt te 
bedoelen, te onderzoeken: De scherpzinnige ge= 
leerde laat er zich aldus over uit: « Woch ganz 
«anders ist es bei Allium nigrum, L. Mier 
uentspringen dergleichen ästigen Verläünge- 
wrungen aus dem festen Körper der alte Zwie- 
«len; aber diese Verlängerungen sind nicht 
«mit den Schuppen verwachsen, sondern sie 
«sind ganz frei. Viele dieser ästigen Verlän- 
«gerungen liegen in Wurzelgestalt wagerecht 
«nm Bodem im Umkreise um die alte Zwiebel 
«herum, sind oft einen Zoll lang, und am 
« Ende derselben stehen die jungern Brut- 
« zwieblen an. u. s. w. " (a). 

De Tristan heeft over boldragende knoppen 
eene opzettelijke verhandeling geschreven, waar- 
in evenwel het hier door ons bedoelde verschijn= 
sel niet is behandeld, en in ’t bijzonder Colchi- 
cum autumnale en Allium vineale in hare ver- 
schillende ontwikkelingstijdperken worden be- 
schouwd. Er ontbreekt daarbij echter eene rig- 
tige beschouwing der deelen, én in de verlenging 


(a) F. C. Mepreus, Kritische Bemerk. über Gegen- 
stände aus dem Pflanzenreiche, 1stes Bandes zwei 
tes Stück; en dcta Ac. Theod.-Pal., Tom. VI. 
De inzage van beide deze stukken ben ik ver- 
schuldigd aan Prof. G. Vrourk, zijnde mij der 
zelver inhoud te voren oubekend geweest, 


169 


zelve welke den bol draagt, én in den bol zel. 
ven, die, zoo ik wél oordeel , daarbij niet zoo zeer 
op die verlenging geplaatst, dan wel als eene 
voortzetting van dezelve te beschouwen is. Met 
andere wvoorden: de centrale substantie van den 
gesteelden bol vangt dáár reeds aan bij het punt 
der aanhechting aan den moederbol en doorloopt 
alzoo gewis de substantie der verlengsels aan welker 
punt voorts geen nieuwe bol te zien is, Eene na- 
dere beschouwing van de ontwikkeling diens bols 
zal ons in het vervolg met zekerheid op dit verschil 
wijzen. Hetgeen ne Tristar alzoo heeft afgebeeld , 
is, met hetgeen wij hier bedoelen, niet hetzelfde 
te achten, Zijne waarnemingen verdienden even 
wel eene meer algemeene bekendheid (a). 

Het kan zijn dat behalve beide deze schrijvers . 
ook anderen van de hier door mij bedoelde-zaak 
eenige melding gemaakt hebben. Eene vlijtige 
nasporing echter heeft mij niets van dien aard 
doen kennen. Indien iemand welligt waarne- 
mingen, hetzij eigene, hetzij van anderen mogte 
hebben of kennen, met derzelver mededeeling 
zal hij mij zeer verpligten. Van mijn’ kant zal ik 
dezelve dankbaar erkennen en vermelden. Overi- 
gens meen ik der physiologie geene ondienst te 


(a) Zie: Mist. des diveloppemens de quelques gemmes 
bulbiferes, et principalement de celles du Colchi- 
gue. Par Mr, pr Tuisran, Mém. du Mus. d Mist. 
MNat., Tome X. Paris 1823. p. 36, Pl, I et II. 
Aangeh, door den geleerden TagvinanNus in zij- 
ne J'hysiologie, 


170 


zullen hebben gedaan, door eene zaak, waarop 
in den nieuweren tijd niemand oplettend scheen, 
en waarop voor eene halve eeuw Meprous welligt 
gedoeld heeft, onder de aandacht te brengen («). 

Laat ons, ten einde een juist begrip van onze 
gesteelde bolletjes te erlangen, kortelijk den nor- 
malen Zria-bol beschouwen. Al dadelijk doet 
zich daarbij de vraag op , of hij behoort tot den 
waren bol-, dan wel tot den knolvorm. Veelal 
‘was men gewoon hem te brengen tot de dusge- 
naamde vaste bollen, dat is, waarin de organen 
der bladmaking, althans zoo heet het, voor een 
gedeelte vergroeid zijn tot éen ligchaam. Ik kan 
thans niet wel in eene verdere beschouwing dezer 
zaak treden, maar ik schroom niet te verklaren 
dat ik het er voor houde, dat, zoo al de bena- 
ming van bol, zoo vaak op eene onbestemde wij- 
ze toegepast, minder doelmatig moge geacht 
worden, de namen van fuber , cormus, en welke 
al meer, hier evenmin passende zijn, of dat deze 
althans evenveel als gene verklaren, 

In onze afbeelding stelt Fig Ll. a—f. den 
Ixia-bol voor in zijn gewonen , natuurlijken toe= 
stand. Fig. 9— 10 dienen ter verdere ophelde- 
ring. De bol bevat in zijn midden de centrale sub- 


(a) Ik vond mij zeer teleurgesteld, door bij ErNsr 
voN Bere, die Biologie der Zwiebelgewdchse, 
1837, geene meer degelijke zaken, en niets over 
dit belangrijk onderwerp te vinden, Het is jam- 
mer, dat die geleerde zelf uiet meer geobserveerd 
heeft. 


rl 


stantie, welke den op-, en nederwaartsgaanden 
stengel voorstelt. Men zoude den laatsten gevoe- 
gelijk kunnen vergelijken met een waren pen- 
wortel, gelijk onder anderen voorkomt bij de ont- 
wikkeling van Crocus vernus uit zaad, onlangs 
nog waargenomen door mijn hooggeachten vriend 
Prof. H. C. van Har en mij welwillend medege- 
deeld, De structuur van dezen stengel bestaat, 
in ’t algemeen, uit een celachtig weefsel, waarin 
zoo wel verlengde of vezelige vaten, als spiraal- 
vaten voorkomen, in geene bepaalde orde of re- 
gelmaat verdeeld of verspreid. Hij heeft met de 
omgevende vleeschachtige massa, welke grooten- 
deels celachtig is, geen bepaalden anatomischen 
zamenhang. Aan den top des bols doen zich de 
bladen voor, welke met de bedoelde massa wel 
niet zamenhangen, echter, dezelve omgeven, van 
„onder aan den caudex ontspringen, en boven aan 
den top des bols naar elkander toeneigen. Reeds 
vóór dat de bol zijn volkomen wasdom. heeft ver- 
kregen, is aan deszelfs top binnen het loof, een 
beginsel van een nieuwen bol voorhanden. Deze 
zal een volgend jaar volkomen uitgroeijen. en op 
den eerstgemelden , dien ‘wij moederbol noemen, 
welke alsdan niet meer zal gevoed worden, ge- 
„zeten zijnde, denzelven uitmergelen. Na zelf wor- 
tels geschoten en bladen ontwikkeld te hebben , zal 
hij-een zelfstandig levenvleiden , en den oorspron- 
kelijken of moederbol, door het opslurpen zijner 
sappen, allengskens in omvang doen verminderen, 
ewelke eindelijk zamengekrompen als dood wordt 
afgestooten : eene afstooting , welke volgens dezelf. 


172 


de wetten en waarschijnlijk op eene overeenkom= 
stige wijze geschiedt, als naar welke dit in ande- 
re organen, knoppen, bladen, enz, plaats heeft, 
Er is eene duidelijke afscheidingsgrens tusschen 
het levende en afgestorvene, weldra af te sver- 
pen, deel der centraal-substantie, welke uit den 
ouden in den jongen bol doordringt. 

Hierbij heeft nog een verschijnsel plaats, der 
vermelding niet onwaardig. De afscheiding na- 
melijk wordt ‘bovendien nog bevorderd; door de 
uitgroeijing van vrij stevige wortelvezels uit het 
midden van de basis van den kinderbol, waardoor 
de bollen, die aanvankelijk boven elkander staan, 
in onderlinge betrekking veranderen. De centraal- 
massa, dat is, de steng moet daarbij noodzake- 
lijk langer en de moederbol van zijn kind los ge- 
scheiden , hetzij lager, hetzij ter zijde geplaast 
worden, gelijk onze Figuren 1. a. b. f. en 9. g. 
zulks toelichten. 

Er is ook somwijlen op den moederbol der 
Ixia meer dan één jonge bol geplaatst; zij zijn 
er als zoo vele knoppen, dat is, individuën inge- 
plant, en elk voor zich voorzien van eene cen- 
traalsubstantie en de omgevende vleeschachtige 
massa. 

Maar, als ware zij met zoodanige ‘wijze van 
instandhouding der soort niet te vreden, koos de 
natuur bovendien nog een anderen weg in de 
voortplanting der soort, die, in de Monocotyle- 
donen, zoo veel meer door middel van den on- 
deraardschen stengel, dan door zaden plaats 


173 


heeft , en waarin als 't ware bij voorkeur door 
de voedingsorganen voorzien wordt, 

Er ontstaan namelijk, even als in de meeste 
bolgewassen, nog kleine bolletjes onder aan den 
jongen bol (gemmae axillares) , die inden gewo- 
nen toestand en op de gewone wijze tot hunne ont- 
wikkeling gerakende, geen’ merkbaar nadeeligen 
invloed op den kinderbol uitoefenen. Op kleine, 
doorgaans naauwelijks zigtbare steeltjes gezeten 
(Fig. L. ec.) , worden zij later een eigen bestaan lei 
dende wezens, indien zij daartoe genoegzaam 
voedsel aan de moederplant vermogen te ontleenen. 

De vergelijking van de afwijking, welke wij 
boven in Ixia lutea en IT, carmosina beschreven 
hebben, met de normale ontwikkeling der gem= 
mae axillares, zoo als wij ze noemden, geeft 
ons de gereede verklaring van deze zonderlinge 
zijdelingsche verlengsels: een verschijnsel dat, in 
die mate, bij de bollen ongewoon is te noemen. 
Bij mij althans blijft er niet de minste twijfel 
over, dat deze lange stelen ontstaan ten gevolge 
eener overmatige uitgroeijing van het doorgaans 
zeer korte deel, hetwelk den zijdelingschen bol 
(gemma azillaris) met de centraal-substantie 
verbindt. 

De invloed, dien zulk eene sterke uitgroeijing 
dier stelen op de reproductie van bollen (knop- 
pen) boven aan den top en in de oksels der cen- 
traalmassa en des kinderbols gelegen , uitoefent, 
kan den opmerkzamen waarnemer niet ontgaan. 
Velen der genoemde jonge bolletjes worden mis- 


174 


dragen, of in sommige exemplaren ontbreken zij 
ten eenemale. De kinderbol zelf wordt uitgeput, 
of groeit althans niet genoegzaam, en terwijl hij 
slechts weinig blad voortbrengt, weigert hij ook 
zijne bloem, ten gevolge der stoornis in den was- 
dom welken een gezonde toestand vereischt, 

Maar waarvoor is nu die steel te houden ? Welk 
orgaan stelt hij voor? En in welke verhouding 
staat hij, zoo wel tot het bolletje dat hij aan zij- 
ne punt draagt, als tot de centraal-massa der 
plant, uit welke hij zijnen oorsprong heeft ? 

Hoe moeijelijk het ook moge zijn over de be- 
teekenis van organen te spreken of te beslissen, 
meen ik echter hier mijn gevoelen niet te mogen 
terug houden. 


ZLoude men dien steel niet mogen houden voor _ 


een veranderden , uitgegroeiden bol, of liever 
voor deszelfs centraal-massa? Ik ben niet onge- 
negen tot deze wijze van verklaren over te hel- 
Ien. Ik durf mij bijna vleijen ook anderen in dit 
gevoelen te zullen zien deelen. 
Door eene of andere, ik durf niet beslissen wel- 
ke, naaste oorzaak, meer dan gewoonlijk van 
tusschen den kinder-, en den moederbol als naar 
buiten gedreven, heeft hij nogtans zijne wijze van 
ontstaan uit den oksel van beiden even als de ge- 
wone gemmae axillares. Hij schijnt de vleesch- 
achtige massa, die aan dezen eigendommelijk is, 
‚te‘ missen, en, daar alzoo aan dezelve van het 
„aangevoerde voedsel niet behoeft te worden afge- 
staan, is daarin eene reden te meer aanwezig der 
buitengewone uitgroeijing van dit stengeldeel. Lie 


175 


groote hoeveelkieid voedende stof is tevens de re- 
den, waarom in een, overigens vooral vaatachtig 
deel, zoo als wij boven mede reeds aangaande 
den caudex of de centraal-massa hebben aangege= 
ven, eene zeer groote hoeveelheid coztextus cel- 
lulosus , en‚ zoo als wij reeds zeiden, van ver- 
lengde cellen aanwezig is. De laatstgenoemde cel- 
lenvorm is bovenal eigen aan alle monocotyledoni= 
sche plantendeelen, die zeer sterk groeijen. Men 
beschouwe slechts microscopisch de bloemstengels 
van Tulpen en Hyacinthen. Gelijk nu bij de ge- 
wone gemgnae azillares de steelachtige , in enkele 
individuër &ok wel eens zijdelings uitgebreide, aan- 
hechting EE aart in den kleinen bol overgaat, 
zoo wordt daarentegen hier die steel, als ’t ware 
in het oneindige verlengd ; de bol, dien hij dragen 
zal , ontbreekt nog, en, terwijl de verlenging voort 
blijft gaan, bijft de' bol ontbreken. Zoo althans 
schijnt het te zijn, maar hetis, geloof ik, anders 
met de zaak gelegen. Neen, het is geen steel 
die een’ bol zal dragen, maar een bol van welken 
alleen de verlengde centraal-massa is uitgegroeid, 
Het is eene centrale zelfstandigheid, die aan hare 
punt een knop draagt, even als de moeder der 
kinderbol en deze den kleineren , onder den scapus 
besloten, draagt. Het is de monocotyledonische 
stengel, of, zoo men wil, tak, die zelf een indi- 
vidu, uit zijn punt eene nieuwe gemma te voor- 
schijn brengt. Het is dus iets meer dan een een= 
voudig tusschen geplaatst deel, iets anders dan 
een eenvoudig verlengde steel, Aan iederen knop 
of bol, geplaatst op, of gehecht aan den kinder- 
xar, mijoscna, D, VIII, St, 2, 12 


176 


bol is hij gelijk teachten, en, gelik deze als ' waa 
re zamengedrongen zijn, opdat ik mij van dit 
woord bediene , en aan hunne toppen reeds ters 
stond het beginsel van een nieuw individu besloa 
ten. hebben, even zoo groeit deze steeds uit en 
toont eerst later het nieuwe individu. 

Ik geef gaarne mijne meening voor beter en rij- 
per oordeel. Ik wil trachten, bij eene volgende 
mededeeling , mijn gevoelen, ook phytotomisch, 
nader toe te lichten, en zal elke bescheidene en 
op kennis van zaken gegronde bedenking of tes 
genspraak , in dank aannemen. 

Wij hebben boven reeds gewezen op de analo= 
gie tusschen het verschijnsel, waarover wij hier 
hebben gehandeld, en de p/antae stoloniferae; 
Omdat wij er prijs op stellen wél verstaan en rig= 
tiz beoordeeld te worden, achten wij- ons ver= 
pligt, onder die gewassen te noemen: Solanum 
tuberosum, Adoxa moschatellina, sommige Suxi= 
fragae. Die analogie is bovenal in den vorm, ia 
de wijze van verspreiden en, zoo als het heet, 
in het verhuizen dier planten Maar, men be= 
schouwe vooral de verschijnselen , welke daarin 
plaats hebben, in verband met de structuur. Ver= 
valt dan niet die vermeende analogie? Wij geloo- 
ven, ja, in de meesten, Het onderwerp is uitge= 
breid, het veld van onderzoek, van vergelijking 
is schier eindeloos. « Wij hopen er ons weldra 
eenige schreden verder op te wagen. 


Amsterdam den J8 Maart J84J. 


Fig. 


Fig. 


Fig. 
Fig. 
Fig. 


Fig. 
Fig. 


Fig. 


177 


VERKLARING veg FIGUREN, 


___ 


1. Bol vat Z. carmosina in nat. toestand, 
a) nieuwe bol. 5) oude bol van het vorige 
jaar. c) jonge bollen, welke ontstaan in den 
oksel van den ouden en den kinderbol. d) een 
uit den oksel aán zijne punt naar beneden af- 
hangende bol. e@) wortelvezels. f) penwor- 
tel der centraalmassa. 

2. Bol van Z. carmosina. a) nieuwe bol. 
6) oude hol van het vorige jaar. ecc) bol- 
letjes op stelen. ddd) stelen. e) oorsprong 
van de steeltjes der bolletjes. 

3. Een jong gesteeld bolletje in zijne. eerste 
outwikkeling. 

4, Hetzelfde van onder aan de basis of het 
puut van aanhechting gezien, 

5. Hetzelfde overlangs doorgesneden. 

6. Hetzelfde in een meer gevorderden staat, 
7. Een bolletje met cen kort, eenigzins ver- 
breed steeltje, zoo als hetzelve zich gewoon- 
lijk uit den oksel van den moederbol ontwik- 
kelt, doch welk steeltje, in de hier voorge- 
stelde figuur, twee zijdelingsche uitbreidingen 
maakt. Vergroot. 

8 Een jong bolletje door den steel afge- 
stoolen en gevonden op zekeren afstand van 
de moederplant. 


„9 Een doorgesneden bol met langgesteelde 


jonge bollen. a) nieuwe bol. 5) zijne cen- 
12* 


Fig. 


178 


traal-massa. ec) stengel. e}) beginsel van een 
anderen bol boven op den nieuwen. ff)af- 
gesneden steeltjes van de op stelen gedragen 
bollen. g) centraal-zelfstandigheid , welke den 
ouden bol zijdelings aangehecht heeft, dien 
zij op het punt is om af te stooten. 4) oude 
bol welke bijna geabsorbeerd is, £) centraal= 
massa , welke zich als penwortel voortzet. 
10. Hier is bijna hetzelfde voorgesteld als in 
Fig. 9, maar is echter de oude bol geheel en 
al afgezonderd, 


el 


et 


PLE. MI. 


a 


Jteendr. wv. Lafprangen, Leiden. 


Tijdschr. voor Nat. Gesch. Deel VII. 


BILBI SOBOLIVERI TMIAB CARMOSINAE, HORT, 


PIM. 


leende obalpprenger, Leiden 


GISSINGEN BETREFFENDE DE EERSTE VORMING 
DER CELLEN EN DERZELVER KERNEN IN 
PLANTAARDIGE EN DIERLIJKE WEEFSELS , 
GEGROND OP HET ONDERZOEK VAN AN- 
ORGANISCHE PRAECIPITATEN ; 


DOOR 


P. HARTING. 


Reeds sedert eenen geruimen tijd heb ik mij 
onledig gehouden met het mikroskopisch onder- 
zoek van een groot aantal praecipitaten en der- 
zelver merkwaardige gedaanteverwisselingen. In 
het eerstvolgend stuk van het Bulletin des scien= 
ces physigues et naturelles de Neerlande, zal 
een omstandig verslag verschijnen van de uitkom- 
sten, die dit onderzoek heeft opgeleverd, bege 
leid van de noodige afbeeldingen. Door de aldaar 
in acht genomen scheikundig-stelselmatige volg- 
orde, zijn echter eenige waarnemingen, die wel- 
ligt ook ter verklaring van sommige physiologi- 
gehe daadzaken niet geheel vruchteloos kunnen 
aangewend worden, uit derzelver verband gerukt, 
„en het kwam mij uit dien hoofde, niet ongepast 
voor , den lezers van dit, uitsluitend aan natuurlijke 
geschiedenis en physiologie gewijd tijdschrift, een 
algemeen overzigt van dezelven aan te bieden, 

Beschouwen wij vooreerst kortelijkde algemeene 
uitkomsten der gedane nasporingen, om vervol- 


180 


gens meer opzetielijk stil te staan bij datgene, 
wat eenige toepassing op de physiologie belooft. 
De vorm der door den mikroskoop onderzoch- 
te praecipitaten is zeer verschillend; echter kan 
men dezen tot eenige hoofdvormen terugbrengen, 
waarvan sommigen oorspronkelijk (primetif), an- 
deren opvolgend (consecutif) zijn, Tot de eersten 
behooren: ten Iste het Arisfalvormige, 2de het 
geleiachtige, 8de het moleculaire en Ade het 
doorschijnend vliezige praecipitaat. De beide 
“eersten ondergaan, eenmaal ontstaan zijnde, gee- 
ne verdere gedaanteverwisselingen , zoo als wel 
het geval is met de beide laatsten, waaruit het 
zamenhangend moleculaire — het moleculair- 
vlokkige — , het moleculair-vliezige — (waar= 
van het moleculair-plaatvormige slechts eene wij= 
ziging is), en eindelijk het korrelige praecipitaat 
ontstaan. Dit laatste, hetwelk bet eind-resultaat 
is van de elkander opvolgende gedaanteverwisselin= 
gen, die sommige praecipitaten ondergaan, heb ik 
onder den naam van tertvaire mikroskopische fors 
matie aangeduid, terwijl de overigen tot de secun» 
daire vormen behooren, Omtrent al deze klassen 
van praecipitaten kan men het nadere in het Bu/len 
tin vinden, waar tevens datgene, wat de waarne- 
mingen nopens het ontstaan van kristallen , als 
mede den invloed, dien de warmte en eene langza- 
me praecipitatie op dezelven uitoefenen, verders 
betreffende de gedaante, grootte en beweging der 
moleculen , enz. geleerd hebben, uiteengezet is. 
Het zijn, in de eerste plaats, de vliezige praecipi- 
taten, welke mij toeschijnen uit een_physiologisch 


181 


oogpunt eenige aandacht te verdienen. Deze klas. 
se is zeer talrijk. Pe praecipitaten: van ijzer, 
koper-, kwik-, niekel-, kobalt- en uraniumzou- 
ten door pro{o- en deutocyanuretum potassii et 
Ferri, van ijzerzouten door succinas ammontae, 
wan kalk en magneziazouten door koolstofzure 
potasch en soda enz., bestaan oumiddelijk na de 
vermenging der oplossingen uit groote, van talrijke 
plooijen voorziene, volkomen doorschijnende vlie. 
zen, welke men, des niet bewust zijnde, be- 
zwaarlijk voor eene anorganische zelfstandigheid 
zoude houden, Deze volkomen vliezige toestand 
is echter in de meeste gevallen slechts tijdelijk , 
en gaat na een korter of langer tijdsverloop ver- 
loren. Het zal niet ondienstig zijn, ten einde 
den lezer een juister denkbeeld te geven van den 
gang dezer gedaanteverwisseling, hier een dezer 
praecipitaten , hetwelk dezelve bijzonder duidelijk 
vertoont, eenigzins omstandiger te beschrijven. 
Wanneer men bij de geconcentreerde oplossing 
van chloruretum caleiï (1 deel op 3 —4 deelen 
water) de desgelijks geconcentreerde oplossing van 
suhearbonas potassae voegt, en een weinig van 
het aldus gevormde uit koolstofzure kalk bestaande 
praecipitaat onder den mikroskoop brengt, dan 
ziet men, dat hetzelve gevormd wordt door eene 
vliezige massa, welke 200 doorschijnend is, dat 
zij alleen aan de talrijke plonijen onderkend kan 
worden (zie Fig 1), Dit valt nag meer in het 
oog, wanneer men van ieder der oplossingen 
eenen druppel op het voorwerpglaasje digt naast 
elkander plaatst, en beiden nu bedekt ‘met een 


182 


glasvliesje, zoodat zij in een vloeijen. Beziet 
men dit mengsel door het vergrootglas, dan zal 
men aanvankelijk hoegenaamd niets van eenig 
praecipitaat kunnen ontwaren, maar naauwlijks 
heeft men het glasvliesje een weinig verschoven, 
of ontelbare plooijen doorkruisen het geheele veld, 
zoodat men meenen zoude, de draden van het 
onregelmatige webbe van sommige spinsoorten voor 
zich te hebben. Hieruit blijkt tevens, dat deze 
vliezen geenszins broos en hard , maar integendeel 
zeer buigzaam zijn, Na een tijdsverloop , welks 
kortere of langere duur voornamelijk van den 
hoogeren of lageren warmtegraad, van den min= 
der of meerder geconcentreerden toestand der oper 
lossingen, als mede van nog andere omstandighe- 
den afhangt, waarop wij straks zullen terugko- 
men, beginnen deze vliezen de eerste gedaante- 
verwisseling te ondergaan. De doorschijnendheid 
en buigzaamheid verdwijnt allengskens, het prae- 
cipitaat wordt moleculair-vliezig, d. i, er vormen 
zich in de vliezen tallooze, uiterst kleine ligchaampe 
jes, terwijl dezelven tevens nu bij de minste aan- 
raking ligtelijk scheuren. (zie Fig. 1. a.) Onder- 
zoekt men het praecipitaat eene poos later, dan 
ziet men, dat een gedeelte der vliezen reeds ge= 
heel verdwenen is, en dat, uit kleine moleculen 
bestaande vlokken, derzelver plaats hebben inge- 
nomen. Het aantal dezér vlokken neemt langza- 
merhand toe, en nu bespeurt men ook, dat te 
midden der moleculen, die dezelven zamenstellen, 
grootere min of meer ronde, donkere vlekken ont- 
staan ; deze vlekken of eigenlijk korrels worden 


183 


wan lieverlede grooter en scherper van omtrek, 
terwijl de vlokken zelve doorschijnender worden 
en eindelijk geheel verdwijnen, waarna de kor. 
rels afgezonderd of met elkander vereenigd ach- 
terblijven. Deze bezitten nu nog niet allen scher- 
pe omtrekken en zijn: ook nog meerendeels on- 
doorschijnend, doch ten laatste verkrijgen ook 
de omtrekken eene volkomen scherpte, terwijl de 
meeste, vooral de kleinere geheel of half door- 
schijnend worden. Derzelver gedaante is in vele 
gevallen volkomen bolvormig (zie Fig. 8.), som- 
wijlen ellipsoïdisch (zie Fig. 4), in andere ge- 
wallen meer onregelmatig (zie Fig.2). Eenige ma- 
len heb ik er waargenomen, die een kleiner bol 
letje, als ware het een kern, insloten, andere 
malen bestonden dezelven uit talrijke kleine bol- 
letjes en hadden zij hierdoor een moerbezieachtig 
voorkomen, hetgeen inzonderheid bij die genen 
het geval was, welke zich gevormd hadden in 
eene oplossing van chlorcaleium in gomwater (zie 
Fig. 5). 

Op dezelfde wijze nu, als de beschreven kor» 
rels in het uit koolstofzuren kalk bestaande praeci- 
pitaat ontstaan, vormen zich dezelven ook in alle 
die gevallen , waarin eenig moleculair-vlokkig 
praecipitaat deze gedaanteverwisseling ondergaat. 
Uitnemend fraai is dezelve, wanneer men bij eene 
oplossing van twee deelen sulphas cupri in acht 
deelen water één deel ammonia liyuida van de 
sterkte der Pharm. Belg. voegt. Deze verhou- 
ding is echter volstrekt noodzakelijk, want ge- 
bruikt men eene dubbele hoeveelheid water ter 


184 


oplossing van het koperzout, dan zal men, ook 
na verscheiden dagen het praecipitaat nog onver- 
anderd vinden, terwijl in de opgegeven verhou- 
ding de vorming der korrels bij de gewone tem» 
peratuur reeds na eenige minuten eenen aanvang 
neemt (zie Fig. 6 en 7). Dit duidt derhalve aan, 
dat de praecipitaten alleen onder zekere gunstige 
omstandigheden deze gedaante aannemen, en dat 
dus die gevallen, waar ik tot nog toe het onte 
staan der tertiaire formatie niet heb kunnen waar- 
nemen , nog geenszins bewijzen, dat dezelve vol- 
strekt niet plaats hebben kan, 

Reeds uit het gezegde zal men hebben kunnen 
opmaken, dat de vorming dezer ligehaampjes het 
gevolg is van de onderlinge aantrekking (a) en 
vereeniging der moleculen, die de vlokken zamen- 
stellen, doch eensdeels uit hoofde van de slechts 
gedeeltelijke doorschijnendheid dier vlokken, en 
anderendeels ten gevolge van het meestal zeer 
langzaam elkander naderen der moleculen, is die 
vereeniging eenigermate onduidelijk waar te ne- 
me, doch met de grootste duidelijkheid heeft 
dezelve plaats in die praecipilaten, welke oor- 
spronkelijk uit van elkander afgezonderde mole- 
culen bestaan, zoo als dat, hetwelk ontstaat door 
de oplossing van Ayposulphis sodae met het een 
of ander mineraal zuur te vermengen. Ook hier 
vereenigen zich de moleculen wel eerst tot vlok- 


(a) Over de inwonende aantrekkings- en terugstoo- 
tingskrecht der moleculen zie men almede ‘het 


Bulletin. 


155 


ken, maar deze zijn zeer klein en men ziet hier, 
zonder den minsten twijfel over te laten, hoe de 
deeltjes zich tot kleine bolletjes, en deze weder 
zich tot grootere vereenigen, 

De tijd , welke tot deze volledige gedaantever- 
wisseling vereischt wordt, verschilt aanmerkelijk 
bij de verschillende praecipitaten,: Zou besteedt 
b. v. het eetras argenti hiertoe verscheidene da- 
gen, terwijl het praecipitaat, ontstaan door bij de 
oplossing van chlorbaryum die van koolstofzure 
ammonia te voegen, schier onmiddelijk na de ver- 
menging bij de gewone temperatuur uit ronde, vrij 
groote bolletjes bestaat, zoodat dit bijna aanlei- 
ding zoude kunnen geven tot het vermoeden, als 
of in sommige gevallen deze korrels eene oor- 
spronkelijke vorming waren, doch het tegendeel 
blijkt duidelijk, wanneer men de in smeltend ijs 
geplaatste oplossingen op het mede tot het vries- 
punt afgekoelde voorwerpglaasje onder een mengt, 
en daarop dadelijk onder de lens brengt, als wan- 
neer het praecipitaat blijkt te bestaan uit molecu- 
laire vliezen, die zich echter allen binnen eenen 
zeer korten tijd, tien seconden of daaromtrent ;, 
geheel in korrels yerarideren. 

Deze invloed der temperatuur is bijzonder op- 
merkelijk, Alle gedaanteverwisselingen der prae- 
cipitaten worden door eenen hoogeren warmte- 
graad bespoedigd, door eenen lageren vertraagd. 
Ik heb ten einde de wetten op te sporen van 
den invloed, welken de warmte op de moleculaire 
aaulrekkingskracht uitoefent , cen groot aantal 
waarnemir gen aan het praccipitaat van koolslof- 


186 


zuren kalk gedaan, en schoon ik aanvankelijk bij 
dit onderzoek met eene menigte geheel onver- 
wachte hinderpalen te worstelen had, ben ik toch 
eindelijk in mijn doel geslaagd. Het omstandig 
verslag dezer reeks van waarnemingen hoop ik 
eerlang aan het publiek mede te deelen. Voor- 
loopig moge hier derzelver slotsom eene plaats 
vinden. Detijd vereischt tot de volledige meta- 
morphose bij de verschillende temperaturen wordt 
uitgedrukt door de getallen eener geometrische 
reeks, waarvan voor iederen graad van den hon- 
derddeeligen thermometer 1,15273 de redenis, d.i. 
indien de tijd bekend is, welke het praecipitaat 
noodig heeft, om bij eenen zekeren graad, de 
volledige gedaanteverwisseling te ondergaan, en 
men dien tijd », den graad #en de rede p noemt, 
dan zal de tijd, vereischt voor eenen hoogeren 


m 
er. 


warmtegraad # gevonden worden door 
omgekeerd voor eenen lageren ‘warmtegraad #” 
door pt" —tm, Of deze wet ook toepasselijk zij 
op de overige praecipitaten, dit zullen verdere 
nasporingen moeten leeren, 

Laat ons nu, na deze beknopte uiteenzetting 
zien, in hoeverre deze daadzaken eenige vruchten 
voor de physiologie beloven te dragen. Ik be- 
ken, dat ik met eenigen schroom van het veld der 
waarneming op dat der gissingen overga; echter 
komen mij deze niet te gewaagd voor, om de- 
zelve de aandacht der natuuronderzoekers geheel 
onwaardig te keuren, De grenzen tusschen rij- 
ken en rijken, tusschen organische en anorgani- 


187 


sche natuur verdwijnen toch hoe langer zoo meer , 
en elke bijdrage, hoe gering ook, om de analo- 
gie tusschen de wetten, die de verschijnselen in 
„beide deze groote hoofdafdeelingen der ligchamen 
besturen, aan te toonen, en dus doende het duisa 
tere begrip der levenskracht, door dat der meer 
voor waarneming en berekening vatbare krachten 
der anorganische natuur te vervangen, kan , mits 
dezelve op gronden steune, niet als geheel nut- 
teloos beschouwd worden, 

Scurrimex heeft ons geleerd hoe zich de cellen 
in de plantaardige weefsels vormen, en uit de 
schoone en belangrijke ontdekkingen van ScuwanN 
weten wij, dat ook alle dierlijke weefsels oor- 
spronkelijk uit cellen bestaan. Brown had reeds 
voorlang ontdekt, dat vele cellen kernen bevat- 
ten. Volgens de zoo even genoemde waarnemers, 
ontstaan deze kernen vóór de vorming der cellen, 
welke zich eerst later ontwikkelen. Scurrrpen 
heeft aan dezelven den naam van Cytoblasten ge- 
geven, en waargenomen, dat zij doorgaans één 
of twee , zelden drie of vier kleinere ligchaampjes 
(kernkörperchen) bevatten, terwijl ook Scuwans 
hetzelfde heeft aangeteekend betreffende de cyto- 
blasten in de dierlijke weefsels, Deze cytoblas- 
ten vormen zich te midden van een min of meer 
helder vocht, dat meestal-een aantal zeer kleine 
moleculen bevat (zie Mürrem’s Archiv , 1838. 
Tab. LIL. fig. 2, en Scnwaas’s Untersuchungen , 
Tab. IL. fig. 12). Dit vocht wordt cytoblasteme 
geheelen, Ten aanzien van de wijze, hoe zich 
de cytoblasten in het cytoblasteme vormen, zegt 


188 


Scatvaks (S. 207. Tab. INL fig. 1. e, a en é) 
het volgende: « Ps wird mwerst ein Kernkör- 
perchen gebildet ; uin dieses schlügt sich eine 
Schichte gewönhlich feinkörniger Substdnz nie= 
der, die aber nach ussen moch nicht sckarf 
Begrenzt ist. Andèm nun zwischen die vor= 
handene Moleküle dieser Schichte immer née 
Molekülé abgelagert werden, und zwar wur ih 
bestimmter Entfernung von dem Kernkörper- 
chen grenzt sich die Séhichte nach aussen ùb; 
und es entsteht ein mehr oder weniger begrenz= 
ter Zellenkern.” Men ziet dat deze beschrij- 
ving in de hoofdzaken ovêreenstemt mét die wel 
ke ik gegevén heb van de vorming der korrels ift 
de anorganische praecipitaten. Het eenige onder- 
scheid bestaat in het aánwezen van het kernlig- 
chaampje, maar vooreerst ontmoet men hetzelve 
volgens Scuwann (S. 206) niet in alle kernen, én 
ten tweede is het ook geenszins zeldzaam, dat 
men onder de korrels der terliaire formatie êr 
eenigen aantreft, die ‘zulk een kleiner ligchaampje 
insluiten. Men mag het derhalve, als hoogst 
‘waarschijnlijk beschouwen, dat beiden , zoowel 
de cytoblasten, als deze korrels derzelver ont- 
staan àan dezelfde oorzaak verschuldigd zijn, na- 
melijk aan de physieke aantrekkingskracht der 
moleculen. Volgens ScrwAsn zouden de ‘eylo- 
blasten, ‘die doorgaans vast zijn, somwijlen h ol 
worden; ik geloof evenwel dat bij zulke kleine 
ligchaampies de schijn al zeer ligt hedriegen kan. 
Men vindt ook onder de korrels der praecipitaten 
enkelen, die zoo volkomen doorschijnend zijn, 


189 


dat men dezelve bij een oppervlakkig onderzoek 
voor hol zoude houden, terwijl zij alleenlijk p'ate 
ter, dan de overigen zijnde, het licht minder 
breken. 

Eene andere vraäg is het, of de moleculen väù 
het cytoblasteme uit organische of anorganische 
stof bestaan. Hier sluit zich eene waarneining 
aan, welke ik reeds vroeger in dit tijdschrift 
(DL. VIL. bl. 213) heb medegedeeld , namelijk dat 
de kernen der bloedschijfjes na de verbranding 
zoo veel onverbrandbare deelen achterlaten, dat 
dezelven nog duidelijk te onderkennen zijn (ziè 
Fig. 10. e. Fig. ll). Scawany nu, beschouwt de= 
ze kernen, en mijns inziens met regt, als cyfo- 
blasten; Ik heb, ten einde te beproeven in hee 
verre dit eehe algemeene eigenschap der cytoblas- 
ten mogt zijn, een dun schijfje van eêne jonge 
uien, in welks céllen dezelve in groot aantal 
aanwezig waren, op dezelfde wijze verbrand, 
doch, alhoewel de omtrekken der cellen zelver 
na de verbranding nog zeer duidelijk waren, zoo 
kon ik echter van de kernen geen spoor meer 
ontdekken. Dit ontkennende resultaat bewijst echs 
ter nog geenszins, dat deze laatsten geen onver 
brandbare bases of zouten bevatten, want de äsch 
kan zich verstrooid hebben , of zoo doorschijnend 
zijn geworden , dat dezelve önmogelijk oùderz 
scheiden worden kan, zoo als zulks noodzakelijk 
plaats moet hebben , indien de overblijvendé deelts 
jes uit eene zelfstandigheid bestaan, die door de 
warmte smelt en glasachtig wórdt, b. v. phos- 
pliorzure kalk, 


190 


Vestigen wij nu, na het verband aangetoond te 
hebben, hetwelk er bestaat tusschen de vorming 
der cytoblasten in de organische weefsels, en die 
der korrels in de anorganische praecipitaten , on= 
ze aandacht op de cellen zelven. Srauve (Journ. 
Ff. prakt. chem. V. S,450), Goerpenr (Poccenp: 
Ann. XXXVIIL. S, 568), Raspam (Chimtie org. 
p. 516), Reaper (Lond. and Edinb. Phil. Mag, 
Nov. 1837. p. 413) en Meren (Jahresber., 1838. 
S. 31) hebben waarnemingen bekend gemaakt, 
die bewijzen, dat de wanden der plantencellen 
door de verbranding hunnen vorm niet verliezen, 
en alsdan. uit anorganische zelfstandigheden be- 
staan. De eenvoudigste wijze, om zich hiervan 
te overtuigen bestaat in het verbranden van een 
gedeelte der epidermis van eenig blad op een glas- 
plaatje, op dezelfde wijze, als ik dit vroeger voor 
de bloedschijfjes heb opgegeven. Ten duidelijk- 
ste herkent men dan na de volkomene verbran— 
ding nog al de cellen en zelfs de omtrekken der 
stomata (zie Fig. 12). Bladeren, die eene dunne 
epidermis bezitten, zoo als die van Rumex ace= 
tosa of van Sambucus nigra, zijn hiertoe het 
best geschikt. Bevochtigt men de aldus verbran- 
de epidermis dezer bladeren met water, dan ont- 
staat er geene verandering, maar door bijvoeging 
eener zeer geringe hoeveelheid acidum Aydro- 
chloricum lost alles zich op. De oplossing door 
warmte verdampt laat een zout achter, dat in de 
lucht deliquesceert, en met oxalas ammontiue 
een praecipitaat vormt. Derhalven bestaan de ver- 
brande wanden dezer cellen althans hoofdzakelijk. 


191 


it kalk, die waarschijnlijk aan koolstofzuur is 
gebonden geweest. Watde dierlijke weefsels aan- 
gaat, zoo weten wij, dat vele ixfwsorta hulsels 
bezitten, die uit kiezelstof bestaan, terwijl ik bij 
de verbranding der bloedschijfjes mede sporen 
van derzelver hulsels zag overblijven, welke, wel" 
is waar flaauw waren, zoo als men ook wel niet 
anders van zulke dunne vliezige deelen verwach- 
ten kon, maar evenwel nog duidelijk genoeg om 
„geenen twijfel over te laten, vooral, wanneer ik 
mij ten dien einde van de bloedschijfjes eens Sa- 
damanders bediende (zie Fig. 10. f, en Fig, 12). 

De meesle der zoo even genoemde waarnemers 
zijn van oordeel, dat deze anorgauische stoffen 
een zamenstellend deel der elementaire organen 
zelven uitmaken, doch volgens Meyer zouden de- 
zelve alleen door de vochten, die de cellenwan- 
den doordringen, in oplossing worden gehouden. 
Het is evenwel hoogst moeijelijk , zoo niet onmo- 
gelijk, om zich de groote hoeveelheid te verkla- 
ren, welke van sommige dezer stoffen, b. v. de 
kiezelstof opgelost zouden moeten zijn, zoo dat 
onder anderen de Spongia lacustris door de ver- 
branding niet minder dan 40 procent van dezelve 
oplevert (Srauve 1, c.). 

Het komt mij derhalve niet alleen voor, dat 
de eerste wijze van zien , veel meer overeenkomstig, 
met de bestaande daadzaken is, maar ik meen 
zelfs, eenenstap verder gaande, te mogen vragen : 
of het zoo geheel ongerijmd zoude zijn, om aan 
te nemen, dat de vorming van alle homogene 

NAT, TijnscuR, D, VIII. St, 2, 13 


192 * 


organische vliezen begint met eene vliezige 
praecipitatie van zoogenaamde anorganische 
stoffen, welke vervolgens tot grondslag dienen 
voor de eigenlijk gezegde plantaardige of dier- 
lijke zelfstandigheden 2 

Tot oplossing van dit vraagstuk is het vooral 
noodig, dat men aantoone, dat zich inderdaad 
op die wijze wanden van cellen kunnen vormen, 
want wij weten thans, dat de cellen, als de 
grondvorm van alle plantaardige en dierlijke weef- 
sels moeten beschouwd worden. Een ieder nu 
kan zieh hiervan gemakkelijk overtuigen. Wan- 
neer men eenen droppel eener oplossing van deu- 
tochloruretrum ferrt (het gewone lig. stipt. 
Looff. is hiertoe volkomen geschikt) naast eenen 
droppel eener oplossing van één deel subearbo- 
nas potassae in drie deelen water op een voor- 
werpglaasje zoodanig plaatst, dat de beide drop- 
pels elkander aanraken, dan ontstaat op het punt 
van aanraking een doorschijnend, bruingeel ge- 
kleurd , vliezig praecipitaat. Na eenige oogenblik- 
ken begint men eene gasontwikkeling te bespeu- 
ren, ten gevolge van het zuurgehalte in de ijzer- 
oplossing ; de hierdoor ontwikkelde, kleine gasbel- 
letjes dringen door de vliezen, en ieder derzelver 
omgeeft zich met een vliezig hulsel; weldra ziet 
men een aantal dezer bolronde vliezige blaasjes 
in den droppel der potasch-oplossing drijven; het 
in dezelve bevatte koolstofzuurgas ontwijkt na 
eenige oogenblikken, en laat de ledige hulsels te- 
rug, waaraan men nu eene groolere of kleinere 


193 


ingekerfde opening ontdekt, door welke het gas 
zich eenen uitweg gebaand heeft (zie Fig. 8). 

Door de kokende geconcentreerde oplossingen 
van chloruretum calcii en van subcurbonas po- 
tassae te zamen te vermengen, is het mij eenige 
malen gebeurd dergelijke vliezige ligchaampjes te 
zien ontstaan: Andere malen kon ik, schoon de 
vermenging zoo veel mogelijk op dezelfde wijze 
geschiedde, niets van dezelven bespeuren, De oor- 
zaak hiervan is echter duidelijk; door het ver- 
mengen der kokende oplossingen is namelijk de 
hierbij plaats hebbende watergasontwikkeling ligte- 
lijk te sterk, zoodat de vliezen dus wel scheuren, 
doch geen tijd hebben , om zich rondsom de gas- 
bellen aan te zetten. Wanneer men bij eene zeer 
geconcentreerde chlorcalcium oplossing eene uiterst 
geringe hoeveelheid salpeter- of zoutzuur voegt en 
nu eenen droppel van dit mengsel met dien eener 
oplossing van subcarbonas potassae in aanraking 
brengt, dan ziet men dezelfde ligchaampjes onte 
staan, als die ik zoo even beschreven heb, doch 
de zekerste methode, om dezelve in grooten ge- 
tale te verkrijgen is de volgende. 

In eene, 8— 10 millim. wijde, van onderen ge= 
sloten glazen buis brenge men 12 gram eener op- 
lossing van | deel chlorealeïum in 20 deelen wa- 
ter en voege hier vervolgens bij 8 gram eener op- 
lossing van 1 deel carbonas (bi-carbonas) potas- 
sae in 6 deelen water. Nu keert men de buis 
om boven een horizontaal geplaatst bord. Na 
eenigen tijd zal men nu op de oppervlakte 
van het vocht eeu iridescerend vlies zien onte 

13" 


194 


staart («), en tevens ontwikkelen zich een aantal 
gasbelletjes, bestaande uit het overtollige koolà 
stofzuur. Brengt men nu een weinig van het op 
de oppervlakte drijvende vlies onder den mikros- 
koop, dan zal men in hetzelve een aantal celach 
tige blaasjes waarnemen, die aanvankelijk alle 
op zich zelven drijven, en waarvan vele dubbe- 
le wanden bezitten, terwijl sommige bovendien 
nog een kleiner kringetje, als ware het een kern, 
vertoonen (zie Fig. 9. «). Opmerkelijk is hierbij 
de sterke schokkende beweging tusschen deze blaas- 
jes onderling, die klaarblijkelijk niets gemeens 
heeft met de gewone beweging der zeer kleine 
moleculen , maar veeleer van electrischen oor- 
sprong schijnt te zijn. Eene wijle later hebben 
velen zich groepsgewijs vereenigd, terwijl zich 
tusschen dezelven de kleine bolletjes der tertiaire 
formatie hebben geplaatst, welke het gevolg. zijn 
der metamorphose van het overige gedeelte van 
het praecipitaat (zie Fig. 9. 5). 

Door deze waarnemingen mogen wij het als uit- 
gemaakt beschouwen, dat de vliezen der anorga- 
nische praecipitaten de noodige buigzaamheid en 
rekbaarheid bezitten, om den vorm van cellen te 
kunnen aannemen, schoon ik er verre af ben, 
van te willen beweren, dat de cellen in de or- 
ganische weefsels op dezelfde wijze als boven be- 


(a) Vele vliezige praecipitaten zijn ligter dan water, 
en zinken dan eerst in hetzelve neder, wanneer 
de gedaanteverwisseling eene zekere hoogte heeft 
bereikt. 


195 


schreven is, te weten door eene gasontwikkeling 
zouden gevormd worden; integendeel is hier veel- 
eer eene uitzetting door eene drupvormige vloei- 
stof aan te nemen. Ook is dit reeds zeer gemak- 
kelijk door de wetten der endosmose te verkla- 
ren, Voorondersteld namelijk, dat het eerste cel- 
lenvlies, zoo als de waarnemingen van Scurriven 
en Scrwanx geleerd hebben, zich aan de kern 
op de wijze van een horologieglas aansluit, en 
het tusschen beiden bevatte vocht geconcentreer- 
der is, dan het omgevende, dan zal het evenwigt 
zich van lieverlede zoeken te herstellen, en het 
reeds gevormde vlies uitgezet en van den kern af- 
gedreven moeten worden. 

Er bestaat echter eene zwarigheid, die op den 
eersten aanblik de geheele hypothese schijnt om- 
ver te werpen, namelijk de boven beschreven ge- 
daanteverwisselingen der vliezige praecipitaten, 
doch deze zwarigheid verdwijnt, wanneer men 
de zaak eenigzins naauwkeuriger beschouwt. Uit 
verscheidene omstandigheden, waaromtrent ik we- 
der naar het Bulletin verwijs, blijkt, dat het 
eenige scheikundige onderscheid tusschen het oor- 
spronkelijke vliezige praecipitaat en het korrelige , 
alleen daarin gelegen is, dat het eerste een aanmer- 
kelijk gehalte aan water heeft. Deze waterdee- 
len verbinden de onzigtbare moleculen der vliezen , 
maar verhinderen dezelven tevens om tot elkander 
te naderen. Indien derhalve aanhoudend nieu- 
we waterdeelen de vliezen doordromgen, dan zou- 
de de gedaanteverwisseling , die alleen het gevolg 
is dezer onderlinge vereeniging der moleculen, 


196 


geen plaats kunnen grijpen, Dit nu geschiedt 
door de, in de organische levende weefsels, nimmer 
geheel rustende endosmose, Door den dood houdt 
dezelve op, en dan bespeuren wij ook inderdaad 
aan vele weefsels een korrelig voorkomen, het- 
welk gedurende het leven of kort na den dood 
niet aan dezelven eigen was. 

Doch er bestaat nog eene andere oorzaak, wel- 
ke deze vereeniging der moleculen tegenwerkt. 
Alle dierlijke en plantaardige vochten zijn slechts 
meer of min geconcentreerde oplossingen van ei- 
wilstof, gom, suiker enz. De kleverigheid dezer 
stoffen stelt het met dezelve bedeelde water nog 
meer in staat, om de gedaanteverwisseling te ver- 
hinderen. Wanneer men bij eene oplossing van 
1 deel chlorcaleium in 4 deelen water eene op- 
lossing voegt van 1 deel subcarbonas potassae 
in 3 deelen water, dan is bij eene temperatuur 
van 12° — 14° G, het geheele praecipitaat binnen 
drie uren tijds korrelig geworden; doch bezigt 
men eene gelijk sterke oplossing van chlorcal- 
eium in met 4 deelen water verdund en gefiltreerd. 
eiwit, dan zijn, na 4 uren tijds, genoegzaam alle 
de vliezen nog geheel doorschijnend. Na 2á uren 
is het praecipitaat wel vlokkig geworden, doch 
er vertoonen zich nog geene korrels, Nog meer 
in het oog loopend is het onderscheid , indien men 
zich van eene gomoplossing, 1 deel op 4 deeley, 
water, bedient, daar alsdan na 24 uren het prae- 
cipitaat nog in geen opzigt veranderd is, Eerst na 
verscheiden dagen hebben de praecipitaten in de- 


197 


ze beide gevallen de volkomene gedaanteverwis. 
seling ondergaan, 

Wanneer wij nu uit alle de medegedeelde daad- 
zaken een besluit zullen opmaken, dan geloof ik, 
dat wij ons niet te ver van de onmiddelijke uit- 
komsten der waarneming verwijderen, door ons 
het ontstaan der cellen en derzelver kernen op de 
volgende wijze voor te stellen, Eerst ontstaat er 
te midden van het cytoblastème een moleculair of 
vlokkig praecipitaat; waarschijnlijk bestaan des- 
zelfs moleculen uit eene anorganische stof. Na 
eenigen tijd ondergaat dit praecipitaat de gedaan- 
teverwisseling , die ik boven onder den naam van 
tertiaire mikroskopische formatie beschreven heb, 
d. i, de moleculen beginnen elkander aan te trek 
ken, en uit derzelver vereeniging ontstaan een of 
meer ligchaampjes, rondom welke zich de deel- 
tjes meer en meer opeenhoopen, tot dat er einde- 
lijk een bolvormig of ellipsoïdisch ligchaampje is 
gevormd, hetwelk de eytoblast of toekomstige 
kern der cel is. Men behoeft hierbij geenszins 
aan te nemen, dat de cytoblasten alleen uit zoo- 
genaamde anorganische stoffen zouden bestaan, 
want er kunnen in dezelve ook organische zelf- 
standigheden worden opgenomen, die in het cy- 
toblasteme opgelost zijn. Deze aldus gevormde 
kern wordt vervolgens het steunpunt voor eene 
tweede, doch nu vliezige praecipitatie; dit vlies, 
hetwelk aanvankelijk bijna in onmiddelijke aan- 
raking met de oppervlakte der kern was, ver- 
wijdert zich hiervan allengskens, en zet zich, 
met de randen aan of om de kern gehecht blij- 


198 


vende, al meer en meer blaasvormig uit, ten ge- 
volge der plaatshebbende endosmose, en hierme- 
de is de eerste vorming der cel voltooid, die zich 
nu aan anderen aansluit, welke op dezelfde wij= 
ze ontstaan zijn; terwijl vervolgens de, aanvanke- 
lijk nog hoogst teedere wanden der cellen van 
lieverlede steviger worden, door de organische 
zelfstandigheden, die dezelve doordringen en met 
dezelve eindelijk een geheel vormen. 

Ikerken gaarne, dat hiermede nog niet alles ver- 
klaard is, want nog altijd blijven de vragen over: 
door welke scheikundige reactie ontstaan hier 
deze praecipitaten ? hoe komt het, dat het vlies 
zich juist zoo en niet anders aan de kern aan- 
sluit? Evenwel zal wel niemand de mogelijkheid 
eener scheikundige reactie in de organische voch- 
ten ontkennen, terwijl deze zoo wel als het laat 
ste punt welligt zoude opgehelderd worden door 
eene juiste kennis van de scheikundige zamenstel- 
ling van het eytoblasteme, de cytoblasten en van 
de cellenwanden zelven. Dit alles ligt nog groo- 
tendeels in het duister, en welligt zijn nog een 
groot aantal waarnemingen onder gunstige om- 
standigheden gedaan noodig, eer men tot deze 
juiste kennis geraakt. 

Met de voorgedragene hypothese schijnt in strijd 
te zijn de waarneming van Samtrvrmen, dat het 
vlies, waaruit de cellenwanden bij derzelver eer- 
ste vorming bestaan, in water oplosbaar zijn zou= 
de. Doch vooreerst kunnen zelfstandigheden, die 
in eene groote hoeveelheid water oplosbaar zijn , 
in eene betrekkelijk geringe hoeveelheid van het- 


199: 


zelve (en deze is immers toch altijd in het cyto- 
b'asteme aanwezig, zoodat derhalve deze zwa- 
righeid ook voor alle andere stoffen geldt, waar- 
uit zich de celle kunnen vormen) onoplosbaar 
zijn, en dien ten gevolge gepraeecipiteerd worden. 
Maar, ten tweede, meen ik te mogen vragen of 
SenrerveN zieh wel ten stelligste van de juistheid 
dier waarneming overtuigd heeft. Door die soor- 
ten van cellen, welke een vocht bevatten, waar 
ia vele organische zelfstandigheden zijn opgelost , 
in water te plaatsen, ondergaan deze cellen eene 
meer of min belangrijke zwelling, ten gevolge 
der plaats hebbende endosmose. Hierdoor wor- 
den de cellenwanden zoo verdund, dat dezelven 
eindelijk naauwlijks of in het geheel niet meer 
kunnen onderscheiden worden. Zoo zag Scuurr- 
ze van de hulsels der in water geplaatste bloed- 
schijfjes eindelijk geen spoor meer, doch door 
bijvoeging van iodium-tinctuur werden dezelve 
desniettegenstaande weder zigtbaar. Dat deze 
kleuring der cellenwanden door iodium, hetzij 
bruin, hetzij blaauw, alleen aan de organische 
zelfstandigheden , waarvan dezelve doordrongen 
zijn, moet worden toegeschreven , spreekt overi- 
gens van zelve. 

Wat de bekende hypothese van Simon en Ascnen- 
sox aangaat, volgens welke olie- of vetdroppelen 
zich in, kaas-, eiwit- of vezelstof bevattende voch- 
ten met een hulsel van deze stoffen zouden omge- 
ven, en aldus cellen vormen, deze moet staan of 
vallen met het bestaan van hulsels der melkbollet- 
jes, waarvan ik mij tot nog toe geenszins heb 


200 


kunnen overtuigen. (Men vergelijke hierover mije 
ne waarnemingen medegedeeld in dit Tijdschrift , 
Dl. VIEL bl. 219). 

Ik twijfel niet, of er zullen zieh noch andere 
daadzaken opdoen, welke met de hier ontwikkel- 
de denkbeelden bezwaarlijk overeen te brengen 
schijnen, doch dit is gewoonlijk het lot van alle 
pogingen, om de wetten der natuur te onderwer 
pen aan de uitkomsten eener steeds beperkte en 
vaak bedriegelijke waarneming. Mogten er ech- 
ter redenen bestaan, of gevonden worden, die 
de slotsom dezer onderzoekingen, — die ik ove 
rigens zelf nog geenszins als gesloten en geheel 
afdoende beschouw — wederleggen, dan zal ik 
een der eersten zijn, om die op gronden steu- 


nende wederlegging aan te nemen en te verde= 
digen, 


Oudewater, 
Februari J84d. 


201 


VERKLARING per AFBEELDINGEN, 


Fig. 1. Vliezig praecipitaat van koolstofzuren kalk, 
verkregen door vermenging der geconcen- 
treerde oplossingen van chloruretum calcis 
en van subcarbonas potassae. a, punt waar 
het praecipitaat moleculair-vliezig wordt. (zie 
bl, 181 en 182). 

Fig. 2, Korrels der tertiaire mikroskopische for= 
matie, ontstaan uit het vorige praecipitaat, 
(zie bl. 183). 

Fig. 3. Die, welke gevormd worden in het prae- 
cipitaat eener chlorcalcium-oplossing door 
bicarbonas potassae. (zie bl. 185). 

Fig, 4. Die, welke ontstaan door 8 deelen eener 
oplossing van 1 deel chlorcalcïum in 40 dee- 
len water te vermengen met 1 deel eener op- 
lossing van 1 deel swbearbonus putassae in 
8 deelen water. (zie bl 183). 

Fig. 5. Die, welke gevormd worden door, bij 
eene oplossing van 1 deel chlorealcium en 
1 deel arabische gom in 4 deelen water, eene 
geconcentreerde oplossing van onderkoolstof- 
zure potasch te voegen. (zie bl. 183). 

Fig. 6. Verschillende trappen der gedaantever- 
wisseling in het praecipitaat der oplossing 
van sulfas cupri door ammonia liguida, 


Fig. 


Fig. 


Fig. 


202 


a. Eerste vorming der korrels in bet vlokkige 
praecipitaat. (zie bl 183). 

7. a, Deze zelfde korrels geheel gevormd 
met derzelver natuurlijke kleur. 

b. Eenige dezer korrels, die platter, dan 
de overige zijn, en eene bruin-gele keen 
bevatten, die waarschijnlijk uit van water 
beroofd koperoxyde bestaat, 


g.8. Vliezige blaasjes gevormd in het praeci- 


pitaat van koolstofzuur ijzer. a. Een derzel- 
yer nog met gas gevuld. (zie bl. 192). 

9. a. Dergelijke blaasjes in het praecipitaat 
van koolstofzure kalk, &. Dezelfde ingeslo- 
ten tusschen de korrels der tertiaire forma- 
tie. (zie bl. 193). 

10. e. Een bloedschijfje van den kikvorsch, 
(635 m. vergr ) 

b. c. d. Voorkomen der bloedschijfjes, 
gedurende de verschillende tijdperken der 
verbranding. (Verg. d. Tijdschrift, Dl, VII. 
bl. 212). 

e, De geheel verbrande bloedschijfjes, 

f. Overblijfselen der hulsels. 


‚11. Geheel verbrande bloedschijfjes van den 


Salamander. 


‚12. Fen stukje geheel verbrande epidermis 


van een blad van Rumex acetosa. a. Over- 
blijfselen der stomata, 


Tijdschr. voor Nat. Gesch. Deel VII. 


| 


a d SN 
C\ Oe 
en Ln ) 

Ot 
pn ) 


ls ttid ae ak 

de eld Wu spe Sr ed wedr ws. 
hd De so cohn Pe oh” HR 

R ariens Aat oi: erk 0 

. ln ane. PE AND beh vj bil R 


NIEUWE BIJDRAGEN 


TOT DE 


NEDERLANDSCHE FLORA; 


VERZAMELD DOOR- 
H. C., van HALL. 


(Lerste Stuk.) 


ee 


Ik heb het genoegen den beminnaren der Vader- 
landsche plantenkennis hierbij weder eenige toe- 
voegselen tot onze Nederlandsche Flora aan te bie- 
den, als het resultaat van vele, mij hieromtrent 
van zeer verschillende zijden gedane mededeelin- 
gen, na de uitgave, in 1836, van het 3e Stuk 
der Noord-Nederlandsche Flora. 

Ik heb dit een en ander te zamen gebragt in 
denzelfden vorm, als de Flora zelve en de daarop 
vroeger in de Bijdragen tot de Natuurkundige 
Wetenschappen verschenen Nalezingen ; weshal- 
ve ik dan ook hier alleen melding heb gemaakt 
van vroeger nog niet als inlandsch bekende soor- 
ten of merkwaardige verscheidenheden ; terwijl 
ik slechts bij de meest zeldzame soorten, waarvan 
tot dus verre niet meer dan ééne of twee groei- 
plaatsen in ons Land bekend waren, ter nadere 
bevestiging nog enkele groeiplaatsen heb bijge- 
voegd, gelijk mij die door onderscheidene beoe- 
fenaars onzer Vaderlandsche Plantkunde, meestal 
mede onder toezending van gedroogde exemplaren 
der planten zelve (hetwelk telkens door het tee 
ken ! is aangeduid) , zijn medegedeeld. 

Groningen 
J5 April J81J. H, G, van Hart. 


NAT. fijvscum. D. VIIL St, 3, 4 


204 


senrssaaanaa 


1. Salicornta herbacea. 

Est planta admodum varia, Formam erectam, 
ramis fere omnibus indivisis (S. virginica L.?), 
ex insula Walcheren acceptam mihi misit orn. 
Dornseirren ! Alia forma est: 


B. procumbens. Cf, Mertens et Kocu I. p. 291. 
Salicornia procumbens Sm. v.H. p. 4. 
Je. Dan, 1621. 


4* Corispermum bracteatum (Viv.), caule to- 
mentoso , foliis bracteisque lineari-lanceolatis, mar- 
gine cartilagineis, floribus demum longissime laxe- 
que spicatis, utriculi subrotundi margine lato alato 
superne denticulato apice exciso. Reicu fl. exc. 
p. 584. 

GC. Ayssopifolium differt a nostris specimini- 
bus fructu vix alato caet.; CG, zifidum fructu 
aptero; C. microspermum fructu apice rotundato; 
et GC. intermedium spicis crassis compactis. 

Ze. Reich. X. 

Flor. Julio. O 


205 


1. geleedde Zeekraal. 

Eene zeer wisselvormige plant, waarvan mij 
exemplaren uit Waloheren , door den Heer A. A, 
DoanserrrEN zijn toegezonden, welke aan de be- 
schrijving van Salicornia virginica van Linnaeus 
zeer nabij kwamen. 

B. nederliggend. 

Behalve de in de Flora onder n°, 2 opgegevene 
groeiplaats, heb ik daarvan ook fragije exempla- 
ren gevonden bij Amsterdam, volkomen overeen- 
stemmende met de aangehaalde afbeelding der 
Flora Danica, en zijn mij daarvan exemplaren 
medegedeeld : bij Bergen op Zoom J. Wrrewaarr ! 
Tusschen Oost- en Westkappel. op Walcheren 
J.E. van pen Taarren! Bij Spakenburg A. A, 
Dorsserrrex ! 

4° schutbladig Vlieszaad , met eene viltigesteng , 
de bladen en de schutblaadjes lijn-lancetvormig 
met kraakbeenigen rand, de bloemen in, ten laat- 
ste, zeer lange en losse aren vereenigd, de rand 
van het rondachtige vruchtje breed, gevleugeld, 
van boven fijngetand en aan den top uitgesne- 
den. Rercnengacn. 

Pl. Bij Zandvoort in Julij 1835, J. U, Mor- 
KENBOEn | 


14* 


206 


7. Blitum capitatum, 


8. Bltum virgatum. 


16. Veronica Anagallis var. latifolta. v. H. 
IL. 3. p. 748. 


17. Veronica scutellatas 

Var. @. pubescens, caule foliisque pubescen- 
tibus. 
- Je, Daun. 1561, 


21" Weromeca polita Fries, in Zeelandia in- 
dicatur a doet. vAn pen Boscn (R. B. van Dex 
Boscn, M. D. Enumeratio plantarum Zeelan- 
diae Belgicae indigenarum, in Tijdschrift voor 
Nat. Gesch. VIII (1841). p, 32. 

28, Gratiola officinalis, 


4l. Polyenemum arvense. Cf, v‚ H. 1, 3. p. 
750 —751. 


Als Crocus vernus. W.— v. H. L 3, p. 752. 
Flor. Martio et imtio Aprilis. 2, 


207 


7. kopvormende Sapkelk. 

Pl. Voeg bij: Bij Dokkum. J. Cock! In eer 
moestuin bij Utrecht. A. A. Dornsetrren. 

8. okselbloeijende Sapkelk. 

Pl. Voeg bij: Op eenen mesthoop buiten Dord- 
recht. C.M. van ve Sanpe Lacoste! 

16. water Berenprijs. De breedbladige ver- 
scheidenheid is ook gevonden langs de Merwe: bij 
Sliedrecht en Werkendam door C, M. van pe 
Sanpe Lacoste ! ‚ 

17. schildzadige Eerenprijs. 

Versch. @. zachtbehaard , met de steng en de 
bladen zachtbehaard. 

Pl. In de Wychensche Veenen. Lacoste ! In 
een vochtig weiland in de buurschap Heringen bij 
Tubbergen, A. L. pe Grrenr Daevux! 

21° Veronica polita Fars is niet zeldzaam op 
Zuidbeveland, volgens Dr. R. B. van.pen Boscr 
in het Zydschrift voor Natuurlijke Geschiede- 
nis, VIII. (1841) bl, 32, 


28. gewoon Genadekruid. 

Pl. Voeg bij: Bij Zwolle. M. Dassen ! 'Eus- 
schen Oss en Ooijen. J. E. van pen Taarren! 

Al. akker Polycnenum. 

Pl. Voeg bij: Bij Werkendam (in één exem- 
plaar). C. M. van pt Sanne Lacoste. 

41* voorjaars en vd 

Pl, Voeg bij ; Deze plant is op twee plaatsen in 
een bosch te Cornjum, bij Leeuwarden gevonden 
eerst door den Heer H. H. Hixxr en later door 
den Heer J. Bakken ! 


208 


45, Schoenus compressus. 1, 


52. Scirpus campestris. 


522 Sctrpus Baeothryon, 


53. Scirpus multicaulis. 
Flor. Junto, Julio. 2. 


632 Eriophorum latifolium. Horre. — v, H. 
I, 3. p. 752. 


65. Cyperus flavescens. 

Te. Dan. 1682, 

Flor. Augusto, Sept. O. 

66. Cyperus fuscus. 

Je, Engl. 2666. 

Var, B. virescens (Horrmann), gracilior, spi- 
eulis angustioribus, glumis basi pallidioribus. 

Flor, Augusto. Q. 


209 


45. zamengedrukte Knopbies. 

Pl. Voeg bij: Aan de Breesaap niet ver van 
Wijk aan Zee, Kennerr en Morkennoen ! In 
groote menigte in een weiland tusschen den Krom- 
men Rijn en Klein Ameliswaard bij Utrecht; ook 
aan het Mallegat bij Katwijk binnen. J. E,‚ van 
pER Trappen ! 

52. veld Bies. 

Pl. Voeg bij: Bij Zandvoort en in het duin 
achter Overveen. KergenT en Morkensoea |! 

52e roodbruine Bies. 

Pl. Voeg bij: In zeer groote menigte in eene 
duinpan bij Wijk aan Zee, Kenrpenr en Morken- 
BOER ! 

53. veelhalmige Bies. 

Pl, Voeg bij: Op veenachtigen heidegrond tus- 
schen Westbroek en Nieuw-Loosdrecht. C. M. var 
De Sanpr Lacoste! en A. A, Donnserren ! Te 
Paterwolde bij Groningen. v. H‚ 

63: breedbladig Wollegras, 

Pl. Voeg bij: In de Hooglandsche veenen bo- 
ven Amersfoort, Dornseirren ! 

65. geelachtig Cypergras. 

Pl, Voeg bij: Bij Werkendam. Lacoste ! 


66. bruin Cypergras, 

Pl, Voeg bij: Bij Haarlem, en op eene zand- 
plaat in de Waal tegen over Rossum, J. E. var 
peR Trarrex! Bij Gorinchem en Werkendam. 
Lacoste, 

Versch. B. groenachtig , slanker, met smalle» 
re aartjes, de kafblaadjes bleeker aan den voet. 


210 


68. Asprella oryzoides. 


Ze. Dan. 1744, 
Flor. Augusto et Septembri, panicula saepius 


yagina inclusa, % 


„69. Alopecurus bulbosus. 
‚Flor, Junio, 4. 


78. Polypogon monspeliensis. B. 
4e, Barreurer t. 115, £‚ 1’, 


Flor. Julio. ©. 
85. _Arundo Pseudophragmites. 


87° Arundo baltica, Früace. — v. H. I, 3, 
p- 756. : 


211 


Pl. Op eene zandptaat achter den: Veerdam bij 
Werkendam. Lacoste ! 

„68.  ristachtige Scherpbloem. 

Pl. Dit gewas, hetwelk wegens zijne late en 
menigmaal onvolkomene bloeijing meermalen wordt 
voorbijgezien, is op verscheidene plaatsen bij Rot- 
terdam wedergevonden door Dumortier; voorts 
aan den Nederwetterschen molen bij Tongeren in. 
Noordbraband, F. Dozr ! Op verscheidene plaat- 
sen bij Utrecht, G, Brorns, J. E‚ vAn pen Trar- 
pen en Lacoste! Op een’ polder in de Merwe 
bij Dordrecht, langs slooten te Dussen in Noord- 
braband; te Maasdam , St. Antonie-polder en 
Mijnsheerenland buiten Dordrecht. van pe Sanpe 
Lacosre | 

69. bolwortelige Vossestaart. 

Pl, Voeg bij: Op de wallen van Utrecht. L. 
Marcuanp | Tusschen Harlingen en Franeker, van 
Arrexa! Tusschen Naarden en Muiderberg. van 
pen Taarpen. In het land van Kadzand Lacos- 
re. Bij Leiden, Kerserr, Morkensoer ! en La- 
coste! Op vele plaatsen bij Amsterdam, Harder- 
wijk en aan de Linde in Friesland. v. H, 

78. Fransch Baardgras B. 

Pl. Bij eene zoutkeet te Zwijndrecht gevonden 
in Julij 1837 en 1838 door Lacoste ! 

85. veen Riet, 

Pl. Voeg bij: Bij Haarlem onder ‘het hout, 


VAN DER Trarpex! Bij den Hartekamp. Krnpenr 
en Morkexnoen | 


87 Baltisch Riet, 
Pl, Voeg bij: Op Schiermonnikoog. Hrxxr ! 


212 


Ze. Dan. 1684, 

Flor. Julio. 4. 

99. Setaria glauca. Cf. v.H, I, 3, p. 758 
et 759, 

Flor. Julio, Augusto. ©. 


100. Arrhenatherum avenaceum. 

Var. B. bulbosum, radice bulbosa, culmi nodis 
villosis. 

Avena elatior B. L. sp. pl. W. 

Arrhenatherum elatius (. Mertens et Kocu 
I. p. 547. 

ee bulbosum, Dumortier, 
Holcus bulbosus, ScnRADER. 
Je. Parisor pe Beauvors t. 1. f, 2; Host, Gram. 


IV. t. 30. 


Ill. Poa bulbosa. Cf. v. H. TI, 3. p. 758 et 
759. 


118: Poa procumbens. Cf. IT, 2. p. 714 et 
I, 3. p. 758. 

Flor. Julio, Augusto, Septembri. O. 

149, y. Festuca ovina y maritima. Varie- 
tas olim cum dubitatione quadam proposita, teji- 
eienda videtur, nam denuo inspectis speciminibus, 


213 


99. gele Naaldaar. 

Pl. Voeg bij: Aan de Bildt bij Utrecht. var 
per Trarpen en DornserrreN | Onder Bussum bij 
Naarden. van nem Trappen! Op vele plaatsen 
aan de Grebbe en bij Darthuizen in de prov. 
Utrecht. v. H. 

100. Aaverachtig Langgras. 

Versch. B. bolwortelig, met bolachtigen wor- 
tel, de knoopen der steng vlokkig-behaard, 

Pl, De gissing reeds vroeger (in mijne Flora , 
I, L. p. 76—77) geuit, nopens het waarschijnlijk 
inlandsche van het bolwortelig Langgras, heeft 
zich nader bevestigd. Reeds TABERNAEMONTANUS 
sprak daarvan als groeijende in Braband, Vlaan- 
deren en Gelderland. Onlangs echter hebben mij 
de Heeren Kernear en MorkenBoeR exemplaren 
daarvan overgezonden, welke zij in menigte ge- 
vonden hadden langs het geheele voetpad tus- 
schen Zandpoort en Wijk aan Zee. Zij groeit 
ook op Zuidbeveland. van pen Boscr.) 

Ill. Bolwortelig Beemdgras. 

Pl. Voeg bij: Bij de begraafplaats te Noord- 
wijk binnen. C, M, van pe Sanpe Lacoste ! en 
C. J. Prince. 

18: nederliggend Beemdgras. 

Pl. Voeg bij : Bij Zwijndrecht. Lacoste ! 


149, 7. Deze, vroeger als twijfelachtig opge- 
vene verscheidenheid , schijnt mij toe een vorm te 
zijn van het roods Zwenkgras, volgens de exem- 


214 


ex herbario viri doct. Beucker Anpreár, haec 
mihi ad Festwcam rubram pertinere visa sunt, 


155% Festuca bromotdes. 
Ze. Dan. 1445. 


156. Brachypodium pinnatum. 


159, Zoltum arvense. 
162. Agropyrum acutum, 


Var. affine Dernanpina loeustis 21-23-floris, 


165. Agropyrum repens. 

Var. ò. glaucum, foliis glaucis. v. H. in Flora 
Batava n°, 486. 

An hue perlinet Friticum caestum Parste 
MroveL Fl. Bat, n°. 607? 


174 et 175. Monta minor et Montia rivula- 
ris probabiliter conjungendae in unam speciem: 
Montiam fontanam. L. 

191: Galium anglicum, Hunson, — v. H. IE, 
p. 764, 


215 


plaren bewaard in het herbarium van Beucker 
ANDREAE, den eenigsten, die deze En hier te 
lande gevonden heeft. 

155* dravikachtig Zwenkgras. 

Pl. Voeg bij: Algemeen te Hilversum van pen 
Trarren ! en Donnserrren ! Op een muur te 
Utrecht. van per TrArPex! — Van den laatsten 
bezit ik tevens exemplaren der echte Festuca 
Myurus bij Hilversum verzameld, 

156. gevinde Kortsteel, 

Pl. Voeg bij: Bij Baambrugge. v. Dn. Trarren. 

159. akker Raygras. 

Pl, Voeg bij: Bij Wehe en elders in de prov. 
Groningen tusschen het vlas. v. H, 

162. spits Tarwgras. 

Pl. Voeg bij: Bij Katwijk aan Zee, G Broens! 
Bij Noordwijk aan Zee, vAn pen Trapren ! 

Versch. B. aanverwant, met 21-23-bloemige 
bloempakjes. 

Pl. Aan het strand bij Muiderberg. G. Backen ! 
VAN DER Tarpen! Op Walcheren. van pex Boscu, 

165. Kruipend Tarwgras, 

Versch, Òò. blaauwgroen , met erg bed 
bladen, 

Pl, Op verscheidene plaatsen binnen ’s lands, 
doch vooral ook aan de zeekusten be v. te Zand- 
voort, Katwijk enz. v. H‚ 

174 en 175. De kleine en water Montia zijn 
hoogstwaarschijnlijk slechts verscheidenheden van 
eene en dezelfde soort. 

191: Engelsch Walstroo. 


216 


192 Galium tricorne. Wirm — v, H. IL, 3. 


p- 764. 
Flor. Julio, Augusto. O. 


201. Centunculus minimus, 


208. lex Aquifolium. 
Var. g. foliis integerrimis, lanceolato-oblongis. 


211, Potamogeton heterophyllum. 
Flor, : Junio, Julio. %e 


‘Obs. Potamogeton heterophyllum, foliis supe- 
rioribus „latioribus  natantibus „destitutum, est P. 
gramineum Linnaer, testibus Waurerena et Frres 
(Asis 1829. p. 398), quod confirmatur icone P. 
graminei, in Flora Danica, t. 222, quamvis alii 
hane ad P. lanceolatum referant; denique ?. gra- 
minei descriptione a Canporr1o n°, 1879. 

215. Potfamogeton praelongum. 

Je. Dan. 1687; Reicuexsacu n°. 323, 

Flor. Junio. %. 

216, Potamogeton rufescens. Cf LI, 3. p- 

766 —767. 

Ze. Rereurxvacr ie, 322, 


217 


PL. Voeg bij: Tusschen Westbroek en Nieuw 
Loosdrecht en bij Utrecht, Lacoste ! 

192: driehoornig Walstroo. 

Pl. Voeg bij: In bouwland aan den krommen 
Rijn bij Utrecht; bij Axel, van per Trarven! In 
bouwlanden bij Hoofdplaat in Zeeland en te Zwijn- 
drecht en Westmaas bij Dordrecht. Lacoste ! 

201. ongesteelde Dwergbloem. 

PL Voeg bij: Bij 's Gravenhage. Z! Op de 
heide bij Zwaag-Westeinde in Friesland. Hinxr ! 

208. gewone Hulst, 

Versch. @. met gaafrandige, lancetvormig-lang- 
werpige bladen. 

Pl. Voeg bij : In het bosch te Veenklooster in 
Friesland. Hixxr. Bij Meppel. A. Vos Houwiax ! 

211, wverschilbladig Fonteinkruid. 

PL. Bij Achtienhoven in de prov. Utrecht. La- 
coste! Bij Westbroek en Renswoude, mede in 
de prov. Utrecht. Donsserrren ! 

Aanm. Welligt behoort het grasachtig Fon- 
teinkruid n°, 223, tot deze zelfde soort, als zij- 
ne bovenste, breedere, op het water drijvende 
bladen, zoo als somwijlen gebeurt, ontbreken, 


215. witgerekt Fonteinkruid. 

Pl. Voeg bij: Bij Soeterwoude en Katwijk, 
Lacosre ! 

216. rosbladig Fonteinkruid. 

PL. Voeg bij: Bij Sliedrecht. Lacoste. Tus- 
schen Albergen en Tubbergen in Overijssel, A. L, 


218 


Flor. Junto, Julio, Augusto Y. 


221. Potamogeton acutifolinm. 
‚ Te Dan. 1747; Engl. 2609; Reicnensacu n°. 309. 
Flor. Junio, Julio. %. 


258. Anagallis coerulea probabikiter nil nisi 
varielas Ax. phoeniceae. 

Obs. Lonicera Diervilla ab orn. vAn per 
Trarrex reperta est prope Wulverhorst in prov. 
Trajectina, at probabiliter ibi olim plantata. 

Solanum guineense. Lam, ad littora Hollandiae 
indieatur a Rercrensacmro (FL exc. p. 391), sed 
hane vix speciem crederem, 


2702 Campanula glomerata. Cf, v. H. TI, 3. 
p. 774. 


2722 Prismatocarpus hybridus, caule erecto 
ramoso, ramis inferioribus elongatis adscendenli- 
‘bus, foliis oblongis, inferioribus obovatis, floribus 
solitariis, laciniis calycis lanceolatis, corolla lon- 
gioribus, ovario dimidio brevioribus. Kocu. Syn= 
opsis Florae Germanicae p. 473. 

Prismatocarpus hybridus v’Honrrien. DC, 

Campanula hybrida, Le, 


219 


pe Grrest Dreus. In zacht-stroomend water tuse 
schen Roswinkel en Weerdinge in Drenthe, v. H. 

221. spitsbladig Fonteinkruid. 

Pl, Voeg bij: Bij Leeuwarden. Hisxr ! Alge- 
meen in slooten om Haarlem Morkenzoen! Bij 
Noordwijkerhout. vAn ven Trarrex! Veel bij 
Utrecht en Groningen. v. H. 

258. blaauwe Basterdmuur. — De Heer vax 
DER Trapper deze plant in bouwland bij Utrecht, 
langs den straatweg naar Amsterdam, gevonden 
en mij toegezonden hebbende, maakt de beden- 
king dat zij waarschijnlijk niet anders dan als 
eene verscheidenheid van de meer algemeene roo- 
de Basterdmuur zal moeten beschouwd worden; 
hetwelk ook mij, naar zijn exemplaar te oordee- 
len, niet onwaarschijnlijk voorkomt. 

Aanm. Lontcera Diervilla (bij Wulverhorst) 
en Solanum guineense Lam. ‘aan het strand der 
Noordzee in Holland) behooren nog tot de twij= 
felachtige inlandsche gewassen. 

270: getropt Klokje. 

Pl, Voeg bij: Aan de Waal tusschen Dreume 
en Heerenwaarden. van per Trarrex! Op den 
Thomaswaard onder Werkendam. Lacoste ! 

272: bastaard Kantzuilvrucht, met de steng 
opgerigt en getakt, de onderste takken uitgerek 
en opgaande, de bladen langwerpig, de onder- 
ste echter omgekeerd-eirond , de bloemen alleen- 
staande, de kelkslippen lancetvormig en langer 
dan de bloemkroon, tweemaal korter dan het 
vruchtbeginsel. Kocu. 

Pl, Hier en daar in het koornland tusschen 

KAT. TIJpscHR. DD. VIII, St. 3. 15 


220 


_ Je. Engl. 375. 
Flor, Julio. ©» 
277. Werbascum cuspidatum, 
Je, ScunaneR Comm. Gott, t. IL, fig: 1. 


829: Chenopodium ficifoltum. Cf. v. H. I, 2, 
p: 720. 

Flor. Julio, Augusto. ©. 

333. Chenopodium foetidum, 


338, Chenopodium fruticosum, 


353, Oenanthe peucedanifolia Porricn, ra- 
dice fasciculata, fibris napiformibus ovalibus ob- 
longisve sessilibus, folis radicalibus bipinnatis, 
caulinis superioribus, pinnatis, omnium laciniis lis 
nearibus, radicalium brevioribus, fructibus oblon- 
gis, basin versus attenuatis, sub calyce. contractis,, 
petalis radiantibus obcordatis basi cuneatis ad 
tertiam partem fissis, Kocru Synopsis p. 292, 

Je. Engl, 348; Porrricu. Palat, t‚ 2, f. 3, 

Flor, Junio, Julio. 4. 


Obs. Oenanthe pimpinelloides. Sm. (adeoque 
et probabiliter Oez. pimpinellotdes nostrae Florae) 
eadem est planta quae Oen. Lachenalit Gueuin, 
teslibus Mertens et Kocx II. p. 415, 416. 

362% Daucus dtloralis, pilosus, pilis caulis de- 


221 


Leiden en Valkenburg. Kerperr en Morkexgoen! 
In een bouwland bij Nymegen. KRAANWINKEL. 

277. puntbladige Toorts. 

Pl. Voeg bij: Op de heide bij Heumen in Gel- 
derland. Lacoste. 

329" gestippelde Ganzevoet. 

Pl. Voeg bij: Aan den molen bij het Karne- 
melksgat bij Amsterdam. v. H. 

333. stinkende Ganzevoet. 

PL. Voeg bij : Te Zwijndrecht, Lacosre! 

338. De heesterachtige Ganzevoet is door den 
Heer Lacoste | gevonden te Zwijndrecht tusschen 
zeeplanten, te gelijk met Medicago apicula- 
ta W., Frankenia pulverulenta en Polypogon 
monspeliensis, en dus daar waarschijnlijk van 
elders aangevoerd. 

8353. groofbloemig Torkruid, met den wortel 
bestaande uit bundelswijs vereenigde raapvormige 
eironde of langwerpige ongesteelde vezels, de wor- 
telbladen tweemaal gevind, de bovenste stengbla= 
den gevind, de slippen van allen lijnvormig, die 
der wortelbladen echter korter, de vrucht lang- 
werpig, naar den voet toe versmald en onder den 
kelk zamengetrokken, de bloembladen straalvor- 
mig, omgekeerd-hartvormig, aan den voet wig- 
vormig, tot op een derde hunner lengte ingesne- 
den. Kocn. 

Pl. Langs den dijk buiten Zwijndrecht; in 
vochtige hooilanden bij Dordrecht zeldzaam, La- 
cosre | _ Zeer overvloedig in laag gelegen land tus- 
schen Lith en Lithooijen. van per Trarven ! 


2* strand Peen, behaard, de haren van de 
15* 


222 


flexis, foliolis lineari-multifidis, involucro subtri- 
phyllo umbella triplo breviore, involucellis mem- 
branaceis, aculeis glochidatis fructus latitudine 
sublongioribus. Sisruonr. Smiru Fl, Graeca et 
Rericuensacu Fl. exc. p. 449. 

Jc. Flora Graeca t. 272. 

Flor. Julio, Augusto. J. 


363: Torilis Helvetica Gm. (Kocu p. 341) ad 
aggera Zeelandiae indicatur a van pen Boscu 1. c. 
p: 23. 

376. Zigusticum Levisticum, 


380. Pastinaca Anethum. GE v. H. IL, 3. p. 
784 —785, 

Flor. Julio, Augusto, Septembri. Q. 

382. Angelica carvifolia (a). 


399: Allium flexum, caule tereti ad medium 
foliato, foliis linearibus, planis pulposis subtus (in 


ennn 


(a) Myrrhis odorata is door den Heer A. J. pr 
BruxN (!) gevonden te Hoogloon in Noord-Bra- 
band. Daar deze plant echter in dat Gewest 
soms aaugekweekt wordt, is het welligt als een 


223 


steng nedergebogen, de blaadjes lijnvormig-veel- 
spietig, het omwindsel bijkans 3-bladig, driemaal 
korter dan de bloemscherm, de omwindseltjes 
vliezig, de stekels van de vrucht haakvormig, iets 
langer dan de vrucht breed is, Siermore. Saru. 
REICHENBACH. 

PL. Rercnexzacu verklaart (in zijne Flora ex- 
cursoria p. 449) deze plant in het jaar 1828 aan 
het zeestrand bij Katwijk gevonden te hebben. 

363: De Torilis Helvetica groeit aan de dij- 
ken van Zuidbeveland , zeldzaam, volgens van 
pen Bosen, t.a.p. p- 23. 

376. groote Lavas, 

Pl. Voeg bij: Bij Nunen in Noordbraband. 
A. J. de Brurs. Te Nieveen bij Meppel. A. Vos 
Houwise | 

380. dille Pastinake., 

Pl. Voeg bij: In een aardappelveld bij Gorin- 
chem. Lacoste ! 

882. Aarweibladige Angelica. 

Pl. Voeg bij: Bij Breda. Rouvcen. (Flore du 
Nord de la France, Paris 1803, L. p. 214-215.) 
Aan de Waal bij Varik, van pra Trarpen. Op de 
waarden onder Werkendam, Giessendam en Slie- 
drecht, Lacoste | 

399: bogtig Look, met ro'ronde steng, tot op 
het midden bebladerd, de bladen lijnvormig vlak 


verwilderd exemplaar te beschouwen. — Zoo 
hebben ook de Heeren KeusenrT en MoLkKENso Er 
de Narcissus odorus, Lb, bij den bouwval van 
Brederode bij Haarlem zien groeijen, 


224 


viva planta) obtuse et leviter striatis, margine acu- 
tis, spatha bivalvi persistente, valvula altera lon- 
gissime rostrata, umbella bulbifera vel capsulifera , 
staminibus edentulis perigonio denique duplo lon- 
gioribus, perigonii phyllis oblongo-obovatis apice 
valde concavis truncato-obtusis sub-emarginatis. 
Kocu. Syn. p. 720. 

Flores rosei, siccati violacei. Folia subtus fere 
laevia , obsolete obtuse striata, at nec sulcata ne- 
que carinata sunt, Koc. 

Allium flexum, Warpsrein et Krrarnen, 

——- carinatum. Fries, Mertens et Kocm. 
II. p. 528. 

Flor. Julio. 4. 


401. Allium oleraceum. 
Flor. Julio. 4 (a). 


4192 Juneus diffusus Horre. Koen Syn. p: 727 
in Zeelandia indicatur a doct. van pen Boscu | e, 
p: 45. 

421: Juncus fusco-ater. v.H. I, 2. p. 720. 


(a) Scilla bifolia groeit op Walcheren , volgens den 
Heer VAN DER FEEN (medegedeeld door den Heer 


225 


gevuld, aan de onderzijde in de levende plant 
stomp- en ligtelijk gestreept, op den rand spits, 
de bloemscheede tweekleppig en blijvende, met 
de eene klep zeer lang gesnaveld, de scherm bol- 
of zaaddoos-dragend, de meeldraden zonder zij- 
tanden en ten laatste tweemaal langer dan het 
bloemdek , welks blaadjes langwerpig omgekeerd- 
eirond, aan den tóp zeer uitgehold, afgeknot- 
stomp en een weinig uitgerand zijn. Kocn. 

De bloemen zijn rozenrood en door drooging 
violetkleurig. De bladen van onderen bijkans glad, 
flaauw- en stomp-gestreept, maar noch gesleufd , 
noch gekield, Kocz. 

Pl. In eene heg bij den kerkweg te Wassenaar. 
J. ScnuuaMAns StTEKHOVEN (in de Flora Leiden. 
sis, p. 293). 

401. moes Look. 

Pl. Voeg bij: Op zandgrond bij Zevenaar, 
J. Wrrewaarr! Bij het Spui in het land van 
Axel. var nen Trarren! Op de wallen van Bom- 
mel en aan den muur van den hoogen dijk bui- 
ten Rotterdam ; langs de Maas bij Hemmen, Gas- 
sel en Katwijk in de heggen. Lacoste ! 

419: Juncus diffusus Hoeve. Groeit op Wal. 
cheren in de duinen. van nex Bosen. 


42ls bruinzwarte Bloembtes. 
Pl. Voeg bij: In het Spoel bij Kuilenburg. La- 
coste ! 


Dozy), en volgens den Heer pr Manafr, bij 
VAN DEN Bosen, t.a, pl. p, 45, doch zeldzaam, 


226 


425. Juncus capitatus, Wrieen. 
Ic. Dan. 1690; Engl. 2644, 


428 Juncus tenuis. Cf. v‚ B. I, 3. p. 790. 
Flor, Julio, Augusto. H. 


438. Rumex aguaticus. 

Species, saepe cum B. Bydrolapatho confusa, 
egregie distinguitur laciniis perigonii fructiferi in 
terioribus cordatis zon graniferis caet. — Rumex 
Bydrolapathum frequenter apud nos occurrit, 

Ie, Rerieuexsacn ie. 553, 


438b Rumex maximus, laciniüs perigonii fru- 
ctiferi interioribus triangulari-cordatis postice den- 
ticulatis, omnibus calliferis, racemis paniculatis 
aphyllis, foliis radicalibus caulinisque inferioribus 
oblongis acutis basi oblique-ovatis cordatisve, pe- 
tiolis supra planis utrinque costa prominula mar 
ginatis. Kocn Synopsis Fl. Germ. p. 614. 

Differt a 2. aqwaticol aciniis omnibus granzfe- 
ris (calliferis) ; a A. Hydrolapatho foliis inferio- 
ribus basi oblique ovatis vel cordatis caect. 


227 


425. kopvormende Bloembies. 

Pl. Voeg bij: Achter Rijzenburg in de prov. 
Utrecht. Kergerr en Morkenzoer! Bij de Bildt 
en tusschen Zeyst en Austerlitz, in de prov. 
Utrecht, Lacoste ! 

428. tengere Bloembies. 

Pl, Het inlandsche dezer zeldzame soort beves- 
tigt zich meeren meer. Op dezelfde plaats , waar 
ik haar in 1821 het eerst vond, is zij in 1839 in 
menigte wedergevonden door den Heer A, A. Donne 
serrFen (!), die dezelve mede op den weg tus- 
schen Amersfoort en Voorthuizen heeft aangetrof- 
fen ; de Heer Lacoste vond haar bij Maartensdijk, 

438. water Zuring. 

Deze soort is niet zoo algemeen in ons land, 
als men vroeger geloofde, toen men haar met de 
oever Zuring (n°. 438:)- verwarde. « De Heer 
Lacoste heeft de echte (!) water Zuring langs 
de Merwe tusschen Gorinchem en Dordrecht op 
verscheidene plaatsen gevonden en mij medege- 
deeld. — De oever Zuring is het geheele land 
door algemeen, 

438b grootste Zuring , met de binnenste slip- 
pen van het vruchtdragend bloemdek driehoekig- 
hartvormig, aan de achterzijde fijn-getand , allen 
korreldragend; de pluimachtige trossen blader- 
loos, de wortelbladen en de onderste stengbladen 
langwerpig spits, aan den voet schuins eirond of 
hartvormig, de bladstelen van boven vlak, aan 
weerskanten door eene uitstekende rib-geraud. 
Kocr, 


Zij verschilt van de water Zuring (n°. 438) 


228 


Rumexr maximus ScureBeR, Mertens et Koen 
Il. p. 616. 

——— aguaticus, et heterophyllus, Merer 
Chlor. hannov. 

Flor. Julio, Augusto. U. 

4402 Rumex conglomeratus Scuren. — v. H 
I, 8. p. 792. 

4492 Scheuchzeria palustris. 

Flor. Junio. U. 


453. Alisma Plantago y graminifolium. Cf. 
Cf. 1, 3. p. 794. 

Flor, mensem fere serius quam Alisma Plan 
tago ipsum. 

482. Polygonum lapathifolium. 

Var. 7 nodosum, caule articulis valde tumidis, 
pürpureis, ochreis integerrimis, Mrover in Fl 
Bat. 602. 

Jc. Bat. 602, 

487 Paris guadrifolia. 


488: Elatine Hydropiper. 

Ie. Engl. 2670; Scnkvun Handbuch t. 109, d. 

Flor. Julio, Augusto (Lacoste), Septembri 
(Broers). ©. 

488b Elatine triandra, foliis oppositis petiolo 
longioribus, floribus sessilibus tripetalis triandris, 
seminibus leviter arcuatis, Kocu Syn, p. 125. 


229 


doordien alle de binnenste bloemdekslippen kor- 
reldragend zijn; van de oever Zuring (n°. 438-) 
doordien de onderste bladen aan den voet schuins- 
eirond of hartvormig zijn enz. 

Pl. Bij Dordrecht. Lacoste! 

4402 getropte Zuring. 

Pl. Voeg bij: Om Dordrecht. Lacoste ! 

449: moeras Scheuchzeria. 

Pl, In Julij 1840, met vrucht, wedergevonden 
in drie moerassige valleijen bij den bouwval van 
de kapel St. Willebrordus tusschen Wijchen en 
Heumen, Lacoste ! 

453, gemeene Waterweegbree, y. lintbladig. 

Pl. Voeg bij: In sloten bij Dordrecht, 3 tot 4 
weken later bloeijende dan Alisma Plantago zelf, 
Lacoste ! 

482. bleekbloeijende Dutizendknoop 7. met 
gezwollen geledingen. 

Pl, Bij Rotterdam en Delfshaven, Mrover. 


487* vierbladig Pariskruid. 

Pl, Voeg bij: Bij Oorschot in Noordbraband. 
A.J. pe Brurn. 

488 kleine Waterpeper. 

Pl. Voeg bij: Langs de Merwe bij Dordrecht, 
Papendrecht, Sliedrecht en op eene plaat bij Krim- 
pen aan de Lek. Lacoste ! 

488 driehelmige Waterpeper ‚ met, tegenover- 
gestelde bladen, langer dan derzelver bladsteel, 
de bloemen ongesteeld met 3 bloembladen en 3 
meeldraden, de zaden slechts even-bogtig, Kocu, 


230 


In Zl Hydropipere semina semicircularitersunt 
curvata. 


Ie, Senkvur Handbuch t. 109, 5. 
Flor. Julio (Lacoste). Q. 


490. Monotropa hypopitys. 


506. Gypsophila muralis, 


509. Dianthus Armeria, 
Flor, Julio, Augusto. O. 


5Il. Dianthus deltoides. 

Var. B. glaucus, foliis glaucescentibus, floribus 
pallidis, albis carneisve. 

Dianthus glaucus, Le ReronenBacm. (Cf. F4. 
Bat. 1, c.) DN 

Je. Bat. 578, A. 

5122 Dianthus superbus, floribus subcorym- 
bosis, squamis calycinis ovatis breve acuminatis 
adpressis, petalis multifidis barbatis, folüs lineari- 
lanceotatis margine scabriusculis, ReicHeNBAcH , 
Fl. exc. p. 808. 

Dianthus superbus. L. W. 

Te. Dan, 578. 

Flor. Julio, Augusto. % (a). 


(a) De gewone Duizendschoon of Dianthus barbatus 
is door den Heer Migurr in een bosch bij Vor- 


231 


Inde Kleine Waterpeper zijn de zaden als in 
eenen halven cirkel omgebogen. 

Pl. Langs de Merwe bij Dordrecht, Sliedrecht 
en aan de Lek bij Krimpen tusschen en met Zl. 
Hydropiper. Lacoste | 

490. woekerend Stofzaad. 

Pl. Voeg bij : In dennen bosschen te Rozendaal 
bij Arnhem. Donsseieren! Te Darthuizen. van 
pen TRAPPEN. 

506. slanke Gaffelsteng. 

Pl. Voeg bij: Te Maarsbergen bij Doorn. Du- 
zors! Bij Werkendam. Lacoste |, 

509. duizendschoon Anjelier. 

Pl. Voeg bij: Tusschen 's Gravenpolder en 
Kwadendamme op Zuidbeveland en te Gassel in 
Noordbraband, Lacosre ! 

5ll. driehoekige Angelier. 

Versch. B. blaauwachtig, met zeegroenachti- 
ge bladen, bleeke, witte of vleeschkleurige bloe- 
men. 

Pl. Tusschen ter Haar en ter Apel in de prov. 
Groningen. v. H. 

512. prachtige Angelier , met de bloemen 
bijkans tuilvormende, de kelkschubben eirond 
kort-toegespitst en aangedrukt, de bloembladen 
veelspletig en gebaard, de bladen lijn-lancetvor- 
mig, ruwachtig op den rand. Rercuexeacn. 

Pl. Op veenachtigen grond , in hooilanden, bij 
Meppel. A. Vos Hovwaink ! 


den, door den leer A. J. pr Bruyn op hooge 
zandgronden bij Boxmeer (de laatste op cene 
opene plaats, ver van tuinen) gevonden, 


232 


519® Stlene gallica. 

05s. Multi inter hodiernos, Means et Koen 
aliique, Stenen anglicam, s. guinguevulneram 
et gallicam conjunxerunt in unam speciem: Sile- 
nen gallicam. 

530. Arenaria tenuifolia. Cf, v. H. IL, 3. 
p: 802. 

Alsine tenuifolia. Kocn. 


535. Sedum refleaum. 

Var. B. glaucum , foliis glaucescentibus. Kocn 
Syn. p. 261. 

Sedum rupestre, RerrcnENBACH. 

Ze. Bat. 563; Engl. 2477. 

539. Sedum sexangulare. 

de. Dan. 1644. 

Flor. Julio, Augusto. %. 


54l. Oxalis stricta. 

Te. Dan. 8783; Bat. 497. 

Flor. Junio, Julio. 4. (etiam ex mea observa- 
tione. Cf. FZ. Bat. 1. c.) 

B4l* Oxalis corniculata, caulibus diffusis pu- 
beseentibus basi radicantibus, foliis ternatis, fo- 
liolis obcordatis, stipulis oblongis petiolo ad- 
natis., pedunculis 2-5-floris folio brevioribus, pe- 
dicellis fructiferis refractis, radice ramoso-fibrosa, 
stolonibus nullis, Koc Syn. p. 144, 

Plantae color glaucescens. vaN pex Boscu |. ce 
p. 14, quem cf. uti et Fl. Bat. 487. 

Oxalis corniculata. Le 


233 


519? Fransche Stlene. 

Pl Voeg bij: Bij Nunen in Noordbraband. 
A. J. pe Brurx! In een stuk boekweit bij Axel, 
VAN DER Trappen! 


530. dunbladig Zandkruid. 

Pl. Voeg bij: Op eene zandplaat aan de Mer- 
we te Werkendam. Lacoste! Op Zuidbeveland, 
VAN DEN Boscu t. a. pl. p. 11. 

535. omgebogen Huislook. Versch. @, blaauw- 
achtig. 

Pl. Te Haren bij Groningen. v.H. Waarschijn- 
lijk ook op meer andere plaatsen. Zie de Flora 
Batava, n°. 563. 

539. zesrjige Huislook, d 

Pl. Voeg bij: Bij Bommel. Dr. Lanpré, In 
het Spoel te Kuilenburg. vAn ven Trarren! Tus- 
schen Deventer en Zwolle en aan den IJssel. bij 
het Katerveer. v. H, 

54l. gele Klaverzuring. 

Eene overblijvende, zeer algemeene plant. 


54l: gehoornde Klaverzuring, met uitgesprei- 
de zachtharige , aan den voet wortelende stengen,, 
drievoudige bladen, de blaadjes omgekeerd-hart- 
vormig, de steunblaadjes langwerpig en aan 
den bladsteel vastgegroeid , de bloemstelen 
2-5-bloemig korter dan de bladen, de vruchtdra- 
gende bloemstelen teruggebogen, de wortel tak- 
kig-vezelig, zonder uitloopers. Koor. 

De kleur der gansche plaut is blaauwgroenachtig. 


234 


Je. Doponrarvs Cruydtboeck p. 918; Dan, 1753. 

Flor. Junio, Julio. ©. 

542: Lychnis coronäria. Lam. — v. H. I, 3. 
p--802 — 803. 


546b Cerasttum brachypetalum Drsrorres,- 
tamquam nova indigena indicatur a Morkenroer 
en Kerzert in Flora Leidensi p. 49, Utrum certo 
distincta sit species, dubito. 

lidem seriptores (p. 50) nostrum Cerastium tri= 
viale (546: ) ad C. triviale B. holosteoïdes refe- 
runt, quod nobis ita non videtur, cum nostra 
planta omnino sit hirsuta. 


571. Euphorbia platyphyllos. Lent 

Differt ab Euph. verrucosa Lam. involucellis 
(bracteolis) subtriangulari-ovatis mucronatis, sed 
non ellipticis obtusis basi attenuatis caet. Nonne 
huc itaque Euphorbia verrucosa. n. G. 4l. pr 
Beijer et v.H. 570. cui sunt involucella subtrian- 
gulari-ovata, mucronata! — « Zuph. verrucosa 
Linnaei dubia est” Kocm Syn. p. 629, 

Flor. Julio, Augusto. © («). 


(«) Euphorbia epithymoides is te Leiden gevonden 
buiten de Morschpoort langs het rasterwerk van 
Oranjelust. Zie MorukENBoER en KergerT, Flo- 
ra Leidensis p. 246. 


235 


Pl. Zeldzaam op Zuidbeveland, var ven Boscr. 
p. 14. 

54 gekroonde Koekkoeksbloem, 

Pl. Voeg bij: In het Oranjewoud in Friesland, 
Hisxr! Aan de Veensloot bij de Meeden (prov. 
Groningen). J.A. W. Porr! Te Midwolde en 
in het Eexter-hamrik in de prov. Groningen, P.J. 
Huisixaa ! 

546> De Heeren Moukexsorer en Kengert heb- 
ben in hunne Flora Leidensis p. 49. de Ceras- 
tium brachypetalum nog als eene nieuwe inland- 
sche plant opgegeven. Of deszelfs soortelijk ver- 
schil echter genoegzaam gegrond is, is mij nog 
twijfelachtig. 

Ook brengen zij onze ruige Hoornbloem tot 
eene meer onbehaarde verscheidenheid , hetwelk 
mij, uit mijne exemplaren, niet alzoo voorkomt. 

571. breedlladige Wolfsmelk. 

P1, Voeg bij : In de bouwlanden te groote Lindt 
en Zwijndrecht buiten Dordrecht. Lacosre! Bij 
Zutphen, J, Wrrewaar ! 


Nar, Tijvscun, D. VIIL St, 3, 16 


236 


586. Rosa cinnamomea, L. — v. IL, 1, 3. 
p 806-807. 

Ic. Dan. 1214; Engl. 2388. 

Flor, Junio, Julio. ph. 

591. Rosa tomentosa, Cf. v. H. 1,3, p. 808, 

Flor. Juxio, Julio. h. 


Obs. Rubus discolor Werner, tamquam Hol- 
landiae indigena indicatur a Rercnensacuio Flora 
excurs. p.603. Similem formam (Rubum argen= 
teum? utraque enim accedit ad Rubum frutico- 
sum) in Zeelandia reperit orn. C. M. van pe 
Sanpe Lacoste! 

602. Potentilla verna. 

Jc. Dan. 1648. (nec 114, quae referenda est 
ad Pot. auream). 


609. Geum rivale, 
Flor. Majo, Junio. hj. 


624, Hypericum dubtum Leers (laciniis cas 
Iyeinis ellipticis obfusts). 

Hypericum quadrangulare L. non Sm. cujus 
Hypericum guadrangulare (v. H. 623), perti- 
net ad Hyp. tefrapterum. Friese 

Flor. Julio, Augusto. 4. 

627. Myperieum montanum. 

Flor. Julio. 4. 


237 


586. Kaneel Roos. 
Pl. Voeg bij: Bij Katwijk en in de Breesaap. 
KergeRT en MorkKENBoeR ! 


591. veltige Roos. 

PL. Voeg bij : Langs den Kapitalen Dam nabij 
Biervliet. Lacoste ! 

Aanm. De Rubus discolor Weine , groeit 
ook in Holland volgens Rricnenzacu. Eene aan- 
verwante vorm (want beiden komen Rubus fru- 
ticosus nabij), de Rubus argenteus? van Weine, 
is in Julij 1839 door den Heer Lacoste (!) gevon=- 
den nabij het fort Nassau bij Breskens. 

602. voorjaars Ganserik. 

Pl. Voeg bij : In de duinen bij ’s Gravenhage. 
Z! Bij Scheveningen Dr, Lanpré. Bij Haarlem, 
VAN DER TRAPPEN. 

609. Anikkend Nagelkruid. 

Pl. Voeg bij : In het Beekberger-woud. J. 
Werewaarr! Bij Langweer in Friesland, Bruins- 
ma en BrormsercenN! Volgens de Flora Fríisica 
p. 86, ook op het kerkhof te Wijkel; bij de stad 
Slooten en te Friens, Bij Voorschoten, P. M. E. 
Gevers Dernoor ! 

624. aanverwant Hertshoot. 

Pl. Voeg bij: Tusschen Raalte en Hellendoorn 
in Overijssel, M. Dassen! Bij Waalderen in Noord- 
braband, F. Dozy. Te Vlagtwedde in de prov. 
Groningen. J. A. W‚ Porr! Bij Bellingwolde en 
Vriescheloo in de prov. Groningen. v. H. 

627. berg Hertshoot. 

Pl, Wedergevonden te Beek bij Nijmegen in 

16 


238 


628, Hypericum pulchrum. 
Je. Rerrcuensacn 447. 
Flor, Julio. Y. 


638. Thalictrum minus. 
Var. @. dumosum, majus, ramosius, foliolis 
saepe fere pollicem latis, Kocu Syn. p. 4. 
Thalictrum majus. Su. DG. 
elatum auct. Germ. 


657: Helleborus viridis. 
Flor. Martio, Aprili. 4. 


657® Eranthis hyemalis. Cf, v. H, 1, 3, p. 812. 
Je. Dan. 1391. (ea). 
678. Lamtum incisum. 


681* Galeopsis canescens. 
Flor. Augusto, Sept. ©. 
685. Betonica officinalis. 


(a) Clematis Viticella is door den Heer A.J. pr 
Bruyn gevonden aan de Maas bij Boxmeer in 
Noordbraband. 


239 


1839 en 1840. Lacoste ! 

628. bevallig Hertshoot, 

Pl, Voeg bij: In het bosch van Rijs, bij Oude- 
Mirdum en Sondel in Friesland. Brurxsma en 
Brornzereen! Bij Beek, Groesbeek en Wijchen. 
Lacoste! Tusschen Garderen en Ermello.J, Wrre- 
waarr ! Aan de Grebbe en te Amerongen. v. D. 
Trarpen. Op den Havelterberg in Drenthe. A. 
Vos Houwisx | Tusschen Zwolle en Deventer. v. H. 

638. Kleine Thalictrum. 

Versch. B. grootbladig , grooter, meer getakt, 
de blaadjes soms een duim breed. Kocu. 

Pl. Tusschen Arnhem en de Tolkamer. Z! 
Aan de duinen tusschen Domburg en Westkappel. 
vAN DEN Boscu t, a. pl. p. 5—6. 

657: groene Nieswortel. 

Pl. Voeg bij: Aan den achterweg van Gro- 
ningen naar Haren en aan den dijk te Arkel bij 
Gorinchem. v. H. 

657» gele Winterlloem, 

Pl. Op Walcheren. ne Marree. 

678. ingesneden Doovenetel (b). 

Pl. Voeg bij: Tusschen Utrecht en de Bildt. 
VAN DER Trappen! 

681: grijswitte Hennepnetel. 

P! Voeg bij: Bij Werkendam. Lacosre ! 

635. gewone Betonte. 

Pl. Voeg bij: In het bosch van Wadenoijen 
in Gelderland. van per Traeves ! 


(4) Mentha viridis is doór den Heer vaN pen Tr pe 
PEN bij Dordrecht gevonden; welligt uit de tui- 
neu ontvlugt, 


240 


694. Thymus Serpyllum. 

Var. angustifolius, foliis lineari-lanceolatis, 
antrorsum latioribus, floribus majoribus, stamini- 
bus exsertis. « 

Thymus angustifolius. ScureBen. 

Te, Bat. 595. 

Flor, Julio, Augusto, Septembri, h. 


706. Rhinanthus erista galli B. pubens. Cf. 
v. H. I, 3. p. 816. 

Flor. Junio. ©. 

713. Linaria spuria corollis 5-calcaratis (Pe- 
loria). 

Obs. Linaria vulgaris a doct. Kersrnr et 
Morkenzoerr prope Harlemum reperta est corollis 
subbicalcaratis et simul floribus pentandris, 

726. Orobanche coerulea. Cf. v. H. I, 3. 
p. 820. 


725b Orobanche minor (Surron), caule sim- 
plici, bracteis ovato-lanceolatis corollae subaequa- 
libus vel ea brevioribus, sepalis e basi ovata acu- 
minatis vel bifidis, corollae tubum aequantibus, 
corolla sensim arcuata fauce verticali, limbo cre- 
nulato, undulato, subaequali, staminibus nudis, 
basi sparse pilosis. v, H. ex M. et K. IV. p. 459—461. 


Planta similis Or. amelhysteae sed minor ; brac- 
teae latiores, basi ovatae; corolla minor, brevior 
inprimis, sensim arcuata, sed ita ut hujus faux ho- 


2ál 


694. veld Thym. 

Wersch. smalbladig, met lijn-lancetvormige, 
aan den top meeslal iets verbreede bladen, de 
bloemen grooter , de meeldraden uitspringende. 
Zie verder de beschrijving in de Flora Batava, 
n°. 595. 

Pl. Welligt even algemeen als de gewone veld 
Thym, althans op alle de heiden van Utrecht, 
Drenthe en Groningen. v. H. 

708. gele Ratelen. Versch. @, zachtharig. 

Pl, Voeg bij: Op de waarden bij Werkendam. 
Lacoste ! 

713. etrondbladige Leeuwenbek, 

De vorm Peloria met 5 sporen aan iedere bloem- 
kroon, niet zeldzaam in de bouwlanden bij Utrecht, 
Lacoste, 1 


726. blaauwe Bremraap. 

Pl. Voeg bij: Bij Dordrecht op Achtllaea Mil- 
lefolium. Lacoste. 

725b Aleine Bremraap, met onverdeelde steng, 
de schutblaadjes eirond-lancetvormig, nagenoeg 
even lang of iets korter dan de bloemkroon, de 
kelkblaadjes uit eenen eironden voet toegespitst of 
tweespletig , even lang als de buis der bloem- 
kroon, welke laatste zacht-gebogen is met lood- 
regt staande opening, fijngekartelden golvenden, 
bijkans gelijkvormigen boord, de meeldraden naakt 
en alleen aan den voet met enkele verspreide haren. 

Deze soort heeft de grootste overeenkomst met 
de rijzige Bremraap (n°. 725*), maar is over. 
het geheel kleiner, heeft breedere, aan den voet 


243 


rizontem spectet ; stamina minus alte inserta. 
Orobanche minor, Surtos. Sm. W. 
Ie. Reicnensacu ic. 876, 877, 879 et 880. 
Flor. Juxio. XY. 


7322 Myagrum dentatum. 

Ic. Bat. 579; Rereunenracu ic. 4204. 

Flor. Junio, Julio. Q. 
_ Obs. Accuratius instituta disquisitione circa hu- 
jus generis plantas, mihi patuit, plantam quae 
Belgice dicitur Dederzaad, esse Myagrum sati- 
vum (HM. dentatum B. integrum. v. H. Fl, Belg. 
Sept. I, 3. p. 820. et Fl, Bat. 579, 9.) ; plantam 
autem, quae frequentius apud nos colitur sub 
nominibus, Muttentut, Karmil, Dodderzaad 
(Gron.) esse Myagrum microcarpon. v. H. (Ca- 
melinam microcarpon Anprerowskr), quod cul-_ 
tura zon transit in Myagrum sativum. 

Subularia aguatica, tamquam planta Hollan- 
diae, indicatur a Fr. Burkrarpr in Botanische 
Zeitung 1835, 2 Beibl. p. 106; sed a me non- 
dum visa est, 

788: Lberis amara. L. — v.H. 1,3. p. 822 823. 

Ie. Reren. ie. 4197. 


740. Lepidium sativum. 
Ze. Dan. 1761 ; Reicu. ic. 4212, 


243 


eironde schutblaadjes , eene kleinere en vooral 
kortere bloemkroon, die zacht gebogen is, doch 
zoo, dat hare opening naar den gezigteinder ge- 
wend is. 

Pl. Bij Katwijk op Zee tusschen de vuurbaak 
en gemeld dorp. F. Dozv. (zie Morkensoeg en 
Kerrenr, Flora Leidensis, p. 202-203). In het 
Spoel bij Kuilenburg. van per Trarpen! Lacoste ! 
(op de wortels van Medicago falcata). 

7382 getande Huttentut, 

Pi. Voeg bij: Te Groesbeek bij Nijmegen ; bij 
Dubbeldam, Zwijndrecht en Werkendam. Lacos- 
me. Bij Leeuwarden T. T. Hixxr. Te Ober- 
gum in de prov. Groningen en digt bij de stad 
Groningen, steeds in vlasland, v. H. 

Aanm. De als oliezaden bekende, doch zeer 
na aan elkander verwante soorten van dit geslacht 
naauwkeuriger vergeleken hebbende, is mij geble- 
ken, dat het Dederzaad is Myagrum sativum, de 
zoogenaamde Huttentut, Karmil of Dodderzaad 
(gelijk het in Groningen genoemd wordt) daaren- 
tegen Myagrum microcarpon. — Dat de Hutten. 
tut door kweeking niet in Dederzaad overgaat is 
mij door eene veeljarige kweeking bewezen. v. H‚ 


738 brllere Scheefbloem. 

Pl, Voeg bij: Te Nunen in Noordbraband, 
A. J. ve Beorn! 

740, gewone Kers, 

PI. Voeg bij: Tusschen Rhijnsburg en Voor- 
hout, in vlasland, van pen Trarven! 


244 


748: Thlaspi perfoliatum, racemis fructiferis 
elongatis, foltis caulinis cordatis sessilibus, ovarii 
loculis 4-ovulatis, caule ramoso, seminibus laevi- 
bus, Kocn Synops. p. 68. 

Thlaspi perfoliatum. L. W. Sm. DC. 

Je. Engl. 2354; Jacourn Austr. 337. 

Flor. Aprili, Majo, ©. 

747 Draba muralis, caule ramoso folioso, 
foliis caulinis ovatis amplexicaulibus, pedicellis 
‚ « « « patentibus silicula glabra .. . . longiori- 
bus, radice simplici. Kocn Syn. p. 65. 

Draba muralis. L, W. DG. M‚et K. IV. p. 558. 

Jc. Engl. 912, 

Flor. Aprili, Majo. ©. 

750. Zsatis tinctoria. 

Jc. Rereuensacn. 4177. 

Flor. Juno. %. 

7602 Stsymbrium murale (L.), caule herbaceo 
basi foliato , foliis adsperse pilosis sinuato-dentatis 
pinnatifidisque , laciniüis ovatis oblongisve denta- 
tis, terminali obovato angulato-dentato, pedicellis 
florem (sub-)aequantibus, petalis subrotundo-ob- 
ovatis in unguem brevem contractis. Kocu Syn. 
P- 57. 

Sisymbrium murale, L W. Su. 

Diplotaxis muralis. DG. Kocu. M. et K‚ IV, 
p: 701. 

Je. Barnerier ic. 131 ; Engl. 1090; Rercner- 
BACH. 4417. 

Flor. Majo, Junio, Julto. ©. 

764: Erysimum strictum, foliis inferioribus 
Iyratis, lobo terminali maximo oblongo ovato, la- 


245 


743* stengomvattende Taskers, met de vrucht- 
dragende trossen uitgerekt, de stengbladen hart= 
vormig ongesteeld, de hokjes van het vruchtbe- 
ginsel met 4 zaadjes, de steng getakt, de zaden 
glad. Kocn. 

Pl. Op den Thomaswaard onder Werkendam. 
Lacoste ! 

747 muur Vroegeling, met eene getakte en 
bladdragende steng, de stengbladen eirond steng- 
omvattend, de bloemsteeltjes openstaande, langer 
dan het onbehaarde haauwtje, de wortel enkel= 
voudig. Koc. 

Pl. Langs een dijkje bij Gorinchem en aan 
oude muren in die stad, Lacoste ! 

750. verwers Weede. 5 

Pl. Voeg bij: Op de waarden bij Werkendam. 
Lacoste | 

760* muur Waterkers, met eene kruidachtige 
aan den voet bebladerde steng, de bladen met 
verspreide haren, golvend-getand of vindeelig, 
met eironde of langwerpige getande slippen , waar= 
van de eindelingsche omgekeerd-eirond hoekig- ge- 
tand is, de bloemstelen ongeveer even lang als 
de bloem, met rondachtig omgekeerd-eirondach- 
tige, tot een kort nageltje zamengetrokkene bloem- 
bladen. Kocu. 

Pl. Aan de Waaloevers omtrent Heerenwaar- 
den, Rossum, enz. van pen Taarren! Bij Wer- 
kendam, Lacosre ! 


764* gestrekte Steenrakel , met de onderste 
bladen liervormig, het eindelingsche blaadje zeer 


246 


teralibus 2-3-jugis minimes , foliis intermediis basi 
lyrato-incisis, supremis indivisis obovatis repando- 
dentatis; petalis oblongo-cuneatis, calyce sesqui- 
longioribus. Kocr Syn. p. 36. 

Erysimo Barbareae affinis, differt floribus lon- 
ge minoribus, petalis inprimis angustioribus; sili- 
quis maturis axi adpressis, caet‚ 

Barbarea stricta. AnprzresowsKr. Mertens et 
Kocu. IV. p. 667; Koen Syn. 1. c. 

——_—— tberica. DC, pr. IL. p. 1áI. 

—_—=— parviflora, Fries, 

Ice, Srunu FI, 43, 

Flor. Aprili, Majo, J. 


764> Erysimum praecox, folis inferioribus 
pinnatis 5-8-jugis, jugis sursum sensim acerescen- 
tibus, ultimo latitudine lobi terminalis subrotundi 
subeordati, foliis superioribus profunde pinnatifi- 
dis, piunis linearibus integerrimis, terminali lineari- 
oblonga. Koer Syn, p. 37. 

Erysimum praecox, Su. Fl, Dan. 

Barbarea ——. Brows. DC, pr. Koen le. 

Te. Dan. 1759; Reicnensacn 4358; Engl. 1129. 

Flor. dÁprili, Majo, Junio. {. 


792. Geranium columbinume 

Oos. Althaea officinalis p. obtusiuscula, Fl. 
Belg. Sept. p. 508. non distinguenda videtur ex 
observatione viri Cl. Murper. Cf. Apothekers 
Woordenboek ML, 2. p. 54. 

Althaea hirsuta ad fluvium Wahalin a doct. 


247 


groot, langwerpig-eirond, de zijdelingsche uit 2 
tot 3 paren bestaande zeer Alen, de middelste 
bladen aan den voet liervormig-ingesneden, de 
bovenste onverdeeld , omgekeerd-eirond „ uitge- 
schulpt-getand ; de bloembladen langwerpig-wig- 
vormig, anderhalfmaal zoo lang als de kelk, Kocn. 

Zij komt der rondlobbige Steenraket nabij, 
maar verschilt daarvan door veel kleiner bloemen , 
door smallere bloembladen vooral, doordien de 
rijpe vruchten tegen de bloemspil zijn aangedrukt 
enz. 

Pl. Bij Dordrecht, Gorinchem, te Vreeswijk 
aan de Lek. Lacoste! Bij Goes, van pen Boscr (?) 
Branpl-p: 8. 

764® voorjaars Steenraket , met de onderste 
bladen gevind, bestaande uit 5—8 paren vinblaad- 
jes, die naar den top toe langzamerhand grooter 
worden, zijnde het eindelingsche paar even breed 
als het eindelingsche rondachtige en eenigzins hart- 
vormige blaadje, de bovenste bladen diep-vindee- 
lig , met lijnvormige gaafrandige slippen, de ein- 
delingsche lijn-langwerpig. Kocn. 

Pl. Bij het Joden-kerkhof achter Overveen en 
op het Bentveld, Kennrerr en Morkrnnoer ! Op 
de waarden bij Werkendam, op zandgrond. La- 
coste ! 

792. duivenpoot Ojevaarsbek. 

Pl. Voeg bij: Vrij overvloedig op de batterijen 
aan het Vossegat en aan het Houtensche pad bij 
Utrecht. var pen Taarren! Op Zuidbeveland, 
VAN DER TRAPpen. 

Aanm. De verscheidenheid 3, stompachtig van 


248 


VAN DER TRAPPEN reperta est, flumine forsan aliun- 
de allata. 


S01® Corydalis cava (Scnweiaaer et Korte), 
radice tuberosa cava, caule diphyllo squama ba- 
silari destituto, foliis biternatis incisis, lacinulis 
obtusis, bracteis integris, pedicellis capsula triplo 
brevioribus, calcare cylindrico apice incurvo. Kocu 
Syn. p. 3l. 

Fumaria cava. Mirrer. 

Corydalis bulbosa. Prrsoon. SprrnaerL Syst. 
veg. 


tuberosa. DG. (CÉ£ v. H, Fl, Belg. 
Sept. I, 3. p. 834 in nota). 

Ze. Sruru. heft. 11. 

Flor. Aprili, Majo. 4. 


816: Anthyllis maritima. 
Flor. Julio, Augusto. Y. 


819 Lathyrus Nissolia L. Koen. p. 199, in 
Zeelandia indicatur a doct. var pen Boscr p. 17. 

844. Trifolium striatum, cf, Fl. Belg. Sept. 
1, 3. p. 840. 

Te, Dan. 1171, 


858. Medicago minima. 


249 


de gewone Heemst (n° 797) zal waarschijnlijk 
moeten vervallen, volgens het onderzoek van prof. 
Murver. Zie Apothekers Woordenboek II, 2. 
bl. 54. — Althaea hirsuta is door den Heer van 
per TraArren aan de oevers van de Waal gevon- 
den, daar welligt door de rivier van elders aan- 
gespoeld. 

SO1® Aolwortelige Helmbloem, met knolligen , 
uitgeholden wortel, de steng met twee bladen, 
doch zonder schub aan den voet, de bladen dub= 
bel-drievoudig ingesneden , met stompe slippen; 
de schutbladen gaaf, de vruchtstelen driemalen 
korter dan de vrucht zelve, de spoor rolrond met 
krommen top. Kocu. j 

Pl, Half in het wild bij Groningen v. H. (Zie 
1, 3. bl. 835 in de noot) Even zoo bij Cornjum 
in Friesland, Baurxsma en Hryxr ! [n een bosch- 
je bij het Haagsche Schouw en tusschen hakhout 
langs eenen achterwal bij het Marendijkje bij Ley- 
den, J. Scnuummans Sreknoven. Bij Valkenburg. 
Fonsren. (Zie Flora Leidensis, p. 14.) 

816: zee Wondkruid. 

Pl. Voeg bij: Aan de duinen op Walcherens 
VAN DEN Boscn p. 15. 

819° Lathyrus Nissolia, L. groeit, zeldzaam, 
op Zuidbeveland, vax pex Boscu. p. 17. 

844. gestreepte Klaver. 

PI, Is in Julij 1840 wedergevonden te Nijmes 
gen, als ook te Gassel in de prov. Noordbraband. 
Lacoste ! 

853, Kleinste Rupshlaver. 


250 


Ic. Engl. 2635. 

Flor. Majo, Junto. Q. 

Ubs. Medicago maculata (cf. IL, 3. p. 840 et 
vAN DEN Boscr l.c. p.15) reperta est prope Am- 
stelodamum. Lacoste! vAn per TrarPen; etiam 
prope Leidam, cf, Flora Leidensis l.c. p. 70 et 
in Zeelandia, vAn pen Boscn. 

865. Zactuca Scariolas 

Flor. Augusto, Septembri. 


880. Mieractum paludosum, 
Flor, Junio, Julio. 4, 


91l. Serratula tinctorias 


914. Eupatorium cannabinum. 
Var. @. folüs omnibus indivisis. 


944, Senecio ovatus. We. 
—- —- Fuchsii, Guru, Kocn Syn. p. 390. 
Flor. Augusto, %Ye 


945. Cinerarta palustris, 

Var. B. hollandica, foliis radicalibus e petiolo 
canaliculato in laminam lineari-lanceolatam pinna- 
tifidam expansis caet. Mrqver. 

Ic. Bat. 608. 

Flor. Septembri. &. (Mrover.). 


251 


Pl. Voeg bij : In het Spoel bij Kuilenburg, La= 
coste | van DER TRAPPEN! en KRAANWINKEL, 


865. wilde Latuws 

Pl. Voeg bij: Bij Werkendam en Sleeuwijk. 
Lacoste | 

880, moerassig Havikskruid, 

Pl. Voeg bij: “Overvloedig aan de rivier om 
Dordrecht en omliggende dorpen; ook buiten Rot- 
terdam. Lacoste ! 

911. verwers Zaagblad. 

Pl. Voeg bij: Op den Havelterberg bij Steen- 
wijk en bij Meppel. A, Vos Houwisx ! 

914. hennepbladig Leverkruid, 

Versch. @. met de bladen allen onverdeeld. 

Pl. Voeg bij: Bij Eindhoven. A, J. pe Bauijn! 

944, eïrondbladig Kruiskruid. 

Pl, Voeg bij: Bij Nijmegen herhaalde malen 
wedergevonden door de Heeren G. Broens! en 
Lacoste! Tusschen Nederlangbroek en Doorn. 
VAN DER TrArrpenN, 

945. moeras Aschkruid. 

Versch. B. Hollandsch, de wortelbladen uit 
eenen diep gesleufden steel uitloopende in eene 
lijn-lancetvormige vindeelige bladvlakte, Migver. 

Pl, Op den uitgedroogden Zuidplas tusschen 
Rotterdam en Gouda, waar zij onder den naam 

Nar. Tijoscun, D, VII, St, 3, 17 


969. Anthemts tinctorta. 


973. Centaurèa Jacea; 

Var. 7. decipiens, arachnoideo-sublanata, fo= 
lis angustis, hine inde dentatis vel pinnatifidis, 
appendicibus exterioribus squamarum involucri 
pectinato-fimbriatis recurvis, Kocu Syn. p. 409-410. 

Je, Rerenexnacu 1316, 


983: Orchis angustifolia, labello trilobo, cal- 
care conico-cylindrico descendente ovario brevio= 
re, perigonii laciniis lateralibus patentibus postea 
sursum reflexis, bracteis omnibus flore longioribus 
trinerviis venosisque, caule fistuloso 4-6-folio, fo« 
lis erectis cauli parallelis, elungato-lanceolatis at- 
tenuatis apice cucullato-contractis, supremo basin 
spicae superante, infimo breviore patulo, tuberi- 
bus palmatis. Kocn Syn. p. 687. 

Flores incarnati, qui purpurei in Orchide lati- 
folia (L.) s O. majali. Reien. ie. 770, 

Orchis angustifolia. Wimmer ct GRABOWSET 
Flor. Siles. 
latifolia B. angustifolia. v. H‚ Fl, Belg. 
Sept. n°. 983, 3. 

Je. Rercnennacr ic. 769. 

Flor. Junio. . 


253 


van wilde Andyvie bekend was, volgens Mrquer 
in de Flora Batava t. a. pl. 

969. verw Kamille, 

Pl. Voeg bij: In het Spoel bij Kuilenburg, 
C. M. van Dijk. Aan de Waal bij Heerenwaar- 
den en Rossum, vAn DER Trarren, Bij Werken- 
dam. Lacoste! ‘Menigvuldig aan de muren in 
de stad Kampen. R. Bonpau! 

973. drooge Centaurie, 

Versch. 7. bedriegelijk , spinnewebachtig-wol- 
lig-behaard, de bladen smal, hier en daar getand 
of vindeelig, de buitenste aanhangsels der schub- 
ben van het omwindsel kamvormig als in franje 
verdeeld en omgekromd. Kocz. 

Pl, Aan de Lek bij Vianen. var per Trappen! 

983: smalbladig Standelkruid, met het lipje 
3-lobbig, de spoor kegel-rolvormig nederdalend, 
korter dan het vruchtbeginsel, de zijdelingsche 
bloemdekslippen openstaande en daarna boven- 
waarls omgebogen, de schutblaadjes alle langer 
dan de bloem, drienervig en geäderd, de steng 
pijpvormig 4-6-bladig, de bladen regtstandig uit- 
gerekt-lancetvormig toegespitst en aan den top 
kokervormig zamengetrokken, de bovenste hoo- 
ger komende dan het begin van de aar, het on- 
derste korter en openstaande, de knollen hand- 
vormig. Kocn. 

De bloemen vleeschkleurig, terwijl zij paars 
zijn in het breedbladig Standelkruid, 

Pl, Op vochtige veenachtige gronden te West. 
broek bij Utrecht. Brnasma! v.H. Bij Amers- 
foort, vas ven Trapper! Bij Wassenaar en Kate 

5 17* 


254 


' 


997: Zostera nana. Rorm. Kocn Syn, p. 680. 


1004° Lemna arrhiza, Hanc esse speciem pro- 
priam multis argumentis eomprobavit J, F. Horr- 
MANN in Zijdschrift voor Natuurlijke Geschie- 
denis IV. p. 282—333 et VI. p. 257—269 et in 
WieGnanN, Archiv für Naturgeschichte 1840, 
p. 158—163, 


1008. Sparganium simplex. 

Obs. Ex paludibus prope urbem Meppel in 
Prenthia, doct. A. Vos Hovwixk mihi hujusce 
plantae formam retulit foliis longissimis, angustís 
uti in Sparganto natante et ex toto fere planiss 
probabiliter formae mutatio, uti in plantis aqua= 
tieis (v. c. in Sagittaria sagittifolia) crebro oc= 
currit; nam missum specimen stigmate lineari, cas 
pitulorum numero caet, ab ipso Sparganio na= 
tante certo differebat, f 


1018: Carex divulsa (Goon.), spica oblonga 
composita , spiculis superne masculis remotis, su- 
premis approximatis, stigmatibus 2, fructibus 
erectis ovatis plano-convexis in rostrum margine 
leviter serrulato-scabrum acuminatis enerviis, glu- 
mis muecronatis fructu brevioribus, culmo debili 
gracili superne scabriusculo, radice fibrosa. Kocu 


Syn. p: 751. 


255 


wijk. Morkexzorr en Kerzent. In het veen bij 
‘Haren, Eelderwolde en Paterwolde bij Gronin- 
gen, waar het gewoon breedbladig Standel- 
kruid niet te vinden is. v. H. 

9972 klein Zeelint. 

Pl. Zuidbeveland. van ven Bosen t. a. pl. p. 43. 

1004: onbeworteld Kroos; eene eigene soort 
volgens den Hoogleeraar J. F, Horrmans t. a, pl. 

Pl. Bij Gouda in eene sloot tusschen Gouderak 
en Ouderkerk aan den IJssel en op meer plaat- 
sen bij Gouda (zie Tijdschrift, Deel IV. bl. 321), 
bij Leiden in den Rhijn bij de Vink, J. F, Horr- 
MANN! Bij ’s Gravenhage. Oxrrp Jun, 

1008. eenvoudige Egelskop. 

Aanm. De Heer Med, Doctor A, Vos Hovwinz 
zond mij eenen, in de moerassen bij Meppel ge- 
vondenen zeer eigenaardigen vorm dezer plant, 
met zeer lange’, smalle als in de drijvende 
Egelskop (n°. 1009, en bijna geheel vlakke bla- 
den ; waarschijnlijk alleen eene verandering van 
_ gedaante, gelijk die bij waterplanten, b, v. bij 
het Pijlkruid (zie n°. 1070), zoo menigmaal 
voorkomt, Van n° 1009 verschilde zij overigens 
genoegzaam, 

1018: gescheiden Rietgras , met de aar lang- 
werpig en zamengesteld, de aartjes aan den top 
‚ mannelijk en verwijderd, de bovenste elkander 
toenaderende, twee stempels, de vrucht opge- 
rigt, eirond, plat-bolrond, in eenen aan den rand 
eenigzins fijngezaagden of ruwen snavel uitloo- 
pende en ongenerfd, de kafblaadjes gepunt, kor- 
ter dan de vrucht, de steng zwak slank, van bo- 


256 


Glumae albae stria dorsali viridi, — « Habitus 
« Caricis muricatae, a qua fortasse nimis argute 
«separatur.” Gaun, II, p. 97. 

Carex divulsa. Goon. W. Sm. DG. Gavp. 

Ie, Mrenerr Gen. tab. 33. fig. 10; Scukvur 
Dd. f, 89; Sturm -H, 57e 

Flor. Majo, Junio. %, 

1025. Carex tereltuscula. Cf. v. H. I, 3. 
p. 854. 

Flor. Majo. Y. 


1028. Carex lastocarpa, 
Je. Dan. 1344 et 379 (ex parte). 


1035. Carex distans L. (non Fl. Dan, 645). 
‘Flor. Majo, Junio. %. 


1036. Carex biligularis. Cf. v.H. IT, 3. p 854, 
Flor, Junto. %. 


1038: Carex leptostachys. Cf. v. H. I, 3, 
p 334 («). 


(a) Carex cerina Dumortier, species a me numquam 
visa, prope Leidam et Wassenaar crescens indi- 
catur in MoLkENsorr et Kerszar Flora Leiden- 


257 


ven eenigzins ruw, de wortel vezelig. Kocn. 

De kalfblaadjes zijn wit met eene groene streep 
op den rug. Volgens Gauprx heeft het de hou- 
ding van het stekelig Riefgras en zoude daarvan 
welligt-al te fijn onderscheiden zijn, 

Pl. Bij Leyden, J. WrrrewaaLr, 


1025. rolrondachtig Reetgras. 

Pl. Voeg bij: Bij Achtienhoven, den Gagel- 
dijk en Westbroek in de prov. Utrecht. var pen 
Trarrex ! Op onderscheidene plaatsen bij Geldorp 
in Noordbraband. A. J. pe Bruxrn! 

1028, wolzadig Rietgras, 

Pl. Voeg bij: In de Veenen tusschen den Ga= 
geldijk en Westbroek en bij Achtienhoven in de 
prov. Utrecht, var peR Terarren! de Bildt. La 
COSTE, 

1035. verwijderd Rietgras, 

Pl. Bij Katwijk. J. Wrrewaarr, In de Hoog- 
Jandsche veenen bij Amersfoort, Dornserrren ! 
Zeer algemeen in de lage veenstreken te Haren, 
Harendermolen, Paterwolde en Eelderwolde bij 
Groningen. v. H. 

1036. tweebindselig Rietgras. 

Pl. Voeg bij: Bij Breskens, Hoofdplaat, Elle- 
woutsdijk , Oudeland, Baarland enz, in Zeeland, 
Lacoste! Op Zuidbeveland. van per Boscu. 

1038: slank-arig Rielgras. 


si p. 308. — Tidem auctores nostram, diu du- 
biam, Caricem sazatilem referunt ad C, rigidam 
Goop. et Koen Syn. p. 755 (ic. Engl. 2047) id 
est ad C, sazatilem. Winn, non L, 


258 


: ' 

1063 Amaranthus sylvestris (Desr.), glome- 
rulis triandris, omnibus axillaribus, spica termi- 
nali nulla, caule primario erecto , secundariis ad- 
scendentibus, foliis rhombeo-ovatis margine undu= 
latis apice integris, infimis leviter marginatis, bra- 
cteis flores subaequantibus. Kocm Syn, p. 601, 

Amaranthus sylvestris; Desr. RricnenBAcH. 
viridis. Arrronr. 


a 


Te. Rerenensacr ic. 667. 

Flor. Julio — Sept. ©. 

1069: Myriophyllum alterniflorum. DG. — 
v. H. I, 3. p. 859. 


1057. Urtica Dodartit, 
Flor. Julio, Augusto. Q. 


1070. Sagr!tarta sagittifolia. 

Var. @. breviscapa , humilior , crassior , racemo’ 
foliis breviore cact, Mrover. 

Jc. Bat. 610 (Mrover). 


1094. Salix monandras 


259 


Pl. Voeg bij: Te Rotterdam in de Plantagie, 
Migver ! Lacoste! 

1063: bosch Amaranth, met driehelmige, al 
Ien in de oksels der bladen geplaatste bloemkop- 
jes, geeneleindelingsche aar, de hoofdsteng regt- 
standig, de zijdelingsche opgaande, de bladen 
ruitvormig eirond, op den rand golvende, aan 
den top gaaf, de onderste een weinig uitgerand, 
de schutblaadjes nagenoeg even lang als de bloe- 
men. Kocn. 

Pl. Bij Baambrugge. vAn per Taarpen ! 


1069: klein Vederkruid. 

Pl. Voeg bij: In eene sloot bij Boxmeer tus- 
schen Alisma natans , Meum inundatum en 
Chara vulgaris. A.J. ne Brorn! 

1057. Dodarts Brandnetel, 

Pl. Voeg bij: Gedurende drie achtereenvolgen- 
de jaren wedergevonden in den tuin der weed 
te Heerjansdam, Lacoste ! 

1070. gemeen Pijlkruid. 

Versch. @. met korten bloemtros , lager en 
breeder groeijend, de bloemtros korter dan de 
bladen. Mrover (in de Flora Batava). 

Pl, Algemeen in de prov. Holland, bepaalde- 
lijk bij Rotterdam. Mrover. 

1094. éénhelmige Wilge 

Pl. Voeg bij: Op Zuidbeveland. van per Boscr. 
In de duinen bij Haarlem en op Amelisweerd bij 
Utrecht. van per Taarren! Te Bloemendaal bij 
Haarlem en aan den IJssel bij het Katerveer, v. H. 


___ 


BIJDRAGE 
TOT DE 


FLORA LEIDENSIS; 


Door 


F. DOZY, 
Med, et Phil. Nat. Doct. 


Het wordt bij de Kruidkundigen van ons land 
algemeen erkend, dat de uitgave der- Flora Bel- 
gü septentrionalis, door den Hoogleeraar van 
Harr, den lust tot onderzoek der inlandsche plan- 
ten bijzonder heeft opgewekt; zoodat het aantal 
der sedert dien tijd gevonden inlandsche planten- 
soorten aanmerkelijk is vermeerderd, en onze 
Flora reeds menige belangrijke bijdrage heeft ge- 
leverd tot de kennis van de verspreiding der ge- 
wassen, Dan het is er veraf, dat dit onderwerp 
zoude uitgeput ‚zijn; het zijn vooral de bedekt- 
bloeijende planten, welke in ons Vaderland een 
naauwkeuriger onderzoek verdienen, dan tot hier- 
toe geschied is. Onze vochtige luchtstreek, de 
menigvuldige moerassen, veen- en heidegronden, 
de vele rivieren, die in haren loop de kiemen de- 
zer planten uit zoo vele verschillende landen me- 
devoeren, onze zeekusten , dit alles belooft onzen 
plantkundigen eenen ruimen oogst van deze soort 
van gewassen. Hoewel nu in de genoemde Flora 
veel meer soorten van eryptogamen worden be- 


261 


schreven, dan voorheen als inlandsch bekend ‘wa 
ren, zoo is het echter niet te ontkennen, dat ons 
Vaderland, bij andere landen vergeleken , arm in 
eryptogamen zoude kunnen genoemd worden , bij= 
aldien onze veronderstelling niet gegrond ware, 
dat het veeleer aan een naauwkeurig onderzoek 
heeft ontbroken, Te meer wordt dit gevoelen be- 
vestigd door mijne verzameling van mossen uit de 
omstreken dezer stad, welke anders niet mosrijk 
kunnen genoemd worden, bij gemis van bosch of 
houtgewas, dat eenigzins dien naam verdient; in 
welke zich verscheidene soorten bevinden, die of 
als inlandsch onvermeld , of nog zeer zeldzaam in 
ons land gevonden zijn. Ik heb het niet onge- 
past beschouwd, om van deze kleine verzameling 
eene naamlijst in dit Tijdschrift te plaatsen, ten 
einde alzoo vooreerst eene geringe bijdrage te le= 
veren tot volmaking van onze Flora; en ten an- 
deren, om de aandacht van jongeren Botanici op 
de beoefening der eryptogamen te vestigen, wel- 
ke ons des winters dezelfde en nog grootere ge- 
noegens verschaft, dan die der phanerogamen , 
gedurende de overige maanden; terwijl zij tevens 
zoo onmisbaar is voor de Organographie en Phy= 
siologie van het Plantenrijk, 

Alle de hier opgenoemde soorten zijn zoo naauw= 
keurig mogelijk bestemd, waarbij mij de zoo vol- 
ledige als prachtige Bibliotheek van den Hoog- 
leeraar Keixwanpr, benevens het Rijks Herba- 
rium ten dienste stonden; het zal mij echter steeds 
een genoegen zijn, om anderen Botanicí mijne 
Specimina ter vergelijking mede te deelen. Ver- 


262 


scheidene afwijkende vormen of variëteiten, wel- 
ke door anderen als soorten worden beschreven, 
heb ik, op eene enkele uitzondering na, niet op- 
genoemd , om deze lijst niet nutteloos te vergroo- 
ten. Bij de algemeen voorkomende soorten heb 
ik geene bijzondere groeiplaatsen aangeteekend ; 
ook heb ik steeds vermeld, welke soorten het mij 
nog niet gelukt was, alhier bloeijende te vinden. 


Phascum cuspidatum, Schreb. 

« B. piliferum., Schreb. 

« y. curvisetum. Dicks, 

« bryoïdes, Dicks. Deze mij in het voe 
rige jaar reeds medegedeelde nieuwe soort, door 
mijnen vriend R. B. van pen Boscn in Zuid- 
Beveland ontdekt, vond ik met de HH. Mor- 
KENBOER en Bounrsse Wis, op zandgrond bij 
den Deijl, in April met rijpe vruchten. 

Sphagnum cymbifolium. Brid, 

« squarrosum. Pers, 

« acutifolium. Ehrh. Deze en de vo- 
rige bij Leijmuiden, aan de oevers der Haar- 
lemmermeer,. 

Gymnostomum pyriforme. Hed w. 
pe « truncatum. Hed w. 
« Heimti. Hook. Bij Kroonenstein 
op vochtigen puingrond. 
Weissta viridula. Brid, Op zandgrond bij het 
Haagsche Schouw. 

«__eirrhata. Hedw. Algemeen, dochzeld- 

zaam vruchtdragend. 


265 


Weissia curvirostra. Brid; Op de duinen bij 
Noordwijk. 

Grimmia pulvinata, Sm. 

Zeucodon sciuroïides. Swaegr. Onvruchtbaar. 

Fissidens bryoïides. Hedw. Op de nieuwe Wan- 
delplaats en bij het Haagsche Schouw. 

« tazifolius, Hedw. Op dezelfde groei- 
plaats overvloedig, 

« adiantoides. Hedw. Bij het Haag- 
sche Schouw en Voorschoten, bij Wassenaar 
in eene duinpan, 

Dicranum scoparium, Hedw.. 

« rugosum. Brid, Bij Katwijk op de 
duinen, minder algemeen dan de vorige; on- 
vruchtbaar. 


« heteromallum. Hed w. 

« purpureum. Hed w. 

« cerviculatum, Hedw. Op veenach- 
tigen zandgrond bij Noordwijk, 

« varium. Hedw. Op de nieuwe Wan- 
delplaats. 


Frichostomum canescens. Hedw. Op de dui- 
nen bij Katwijk en Noordwijk. 
« ericoides. Schrad, Bij de vori- 
ge; zonder vrucht. 
Syntrichia subulata. Brid, Bij Voorschoten, 
den Deijl en Noordwijk, 


« ruralis. Brid, Op de duinen over- 
vloedig en op daken, 

« laevipila. Brid, Op boomstammen 
algemeen, 


Barbula unguiculata, He dw, 


264 


Barbula muralis. Brid, 
Polytrichum pumilum. Dill. Bij Sassenheim en 
Noordwijkerhout, 
« piliferum. Schreb. Bij Noordwijk, 
minder algemeen dan de volgende, 
« juniperinum. Brid. 
« commune. Brid, 
Catharinea undulata. Brid. 
Orthotrichum striatum. Hed w. 


« affine. Brid. 

« « B. Zenellum, Bruch. 

« diaphanum. Schrad. 

« crispum. Hedw. Bij Endegeest, 
Leijderdorp en Katwijk, 

« pulchellum. Hook. Op appelboo- 


men bij Leijderdorp ; de vruchten rijpen in het 
begin van den zomer. 

Bryum androgynum, Hedw. Bij Noordwijk en 
Noordwijkerhout ‚ doch zonder vruchten ge- 
vonden. 

« __argenteum. L. 

« palustre. Sw. Bij Noordwijkerhout, bij 
Leijmuiden aan de oevers der Haarlemmermeer. 
« _ pseudo-friguetrum. Brid. Op läge wei- 
landen; de vruchten rijpen in het begin van den 
zomer. 

« __capillare. Brid. 

« __ hornum. Sw. 

« __ ecaespititium, L. 

« __ carneum. L. Bij Kroonenstein, met rij- 
pe vruchten in Meij; door den Heer R.B. v.v. 
Boscr reeds in 1840 in Zuid-Beveland gevonden. 


265 


Bryum roseum. Schreb. Bij Voorschoten; on- 
vruchtbaar. j 

« __ cuspidatum. Sw. Meest onvruchtbaar. 

« __ Uigulatum, Schreb. 

« _ pyriforme. Sw. Aan den achterweg bij 
Oegstgeest, op de vest bij de aschschuur en op 
stalen bij Spanjaardsbrug, 

« nutans. Schreb, Bij Leijmuiden tuse 
schen het veenmos aan de oevers der Haarlem- 
mermeer, 

Funaria hygrometrica. Hed w. 
Fontinalis antipyretica. L. Onvruchtbaar. 
Neckera heteromalla, Hed w. 

« _pwmila. Hedw. Bij Voorschoten aan 

boomstammen ; zeldzaam en onvruchtbaar. 
Climactum dendroides, Brid, Onvruchtbaar, 
Zeskia complanata. Hedw. Bij Kroonenstein 

op een’ ouden esschen tronk en aan eene stee- 

ne brug bij Endegeest ; onvruchtbaar. 

« __ trichomanoiïdes, Hedw. Bij Voorschoten. 

« _ sericea, Hed w. 

« _ paludosa. Hedw. Bij Leijderdorp. 

« _polyantha. Hedw. Eij Voorschoten, 
Bypnum sylvaticum. L. 

« denticulatum, La 

« Silesiacum. Web. en Mohr. Bij En- 
__degeest en het Haagsche Schouw op vermolm- 

de boomtronken, 

« undulatum. L. Bij Leijmuiden op de 

“ rietvelden door den Heer Buse gevonden. 

« ___ ríparitum, L, Groeit ook op de duinen 

bij Noordwijk, 


265 


Hypnum velutinum. L. 

« confertum. Dicks, Zeer algemeen op 
boomstammen. 

« Megapolitanum. Blando w. Op de dui- 
nen bij Katwijk. 

« murale. Necker. Op steenen; zeld- 
zaam. 

« populeum, Hedw. Bij Voorschoten en 
Katwijk. 


« serpens. Ei 

« myurum. Pollich, Bij Voorschoten 
en Leijderdorp. 

« myosuroïdes, L. Bij Voorschoten, 

« lutescens. Dill. ; 

« albicans. Neck. Op de duinen bij 
Katwijk. 

« rutabulum. Le 

« tamariscinum. Hedw, Bij den Deijl 


en Noordwijk; onvruchtbaar. 

« abietinum. L. Bij Katwijk en Noord- 
“wijk; onvruchtbaar. 

« longirostrum. Ehrh, 

« triguetrum. L. Op de duinen, doch 

zeldzaam bloeijende. 

« squarrosum. Le 

« stellatum. Schreb. Op veenachtigen 

duingrond bij Noordwijkerhout en Wassenaar. 

« chrysophyllum. Brid. Bij Noordwij: 

kerhout op veenachtigen duingrond; bloeit des 
_ zomers, 


« piliferum. Schreb. Bij het Haagsche 


267 


Schouw, Warmond en elders, doch zonder 
vrucht gevonden. 

Hypnum cuspidatum. L. 
« Schreberi. Willd. Bij Warmond, in 
de duinen bij Wassenaar en Noordwijk, maar 
zeldzaam bloeijende gevonden, 


« purum. L. 
« praelongum. L, 
« splendens. Hedw. Im duinen op ver- 


scheidene plaatsen; zeldzaam vruchtdragend. 

« Alieinum. L. Bij Wassenaar, Katwijk 
en Noordwijk aan duingreppels en beekjes, 
doch steeds zonder vrucht. 

« aduneum. L. Bij Katwijk in'eene duin- 
pau, bij Noordwijkerhout aan duinslooten; on= 
vruchtbaar, 

« rugosum, Hedw. Op het Langeveld 
bij Noordwijkerhout. 


« molluscum. Hedw. Bij de vorige, 
maar insgelijks niet bloeijende. 
« cupressiforme, L. 


« Juitans. L, Im duinslooten bij Kat- 
wijk, Noordwijk enz. ; onvruchtbaar. 


Riccia erystallina. L. Tusschen de straatstee- 

nen op de Mare. 

« _glauca. L. Op de nieuwe Wandelplaats; 
het eerst door den Heer Morkexnoer gevonden. 
« _fHuttans. L. Bij Sassenheim, 

« « p. canaliculata. Hoffm. Bij 
de vorige op den grond. 

Nar. Tipscun. D. VIII. St, 3, 18 


268 


Preissta commutata. Nees ab Esen b. Op het 
Langeveld bij Noordwijkerhout, met vruchten in 
Junij gevonden. 

Marchantia polymorpha. L. 

Jungermannia epiphylla,. L. Bij Vnosmiiiete: 
en Noordwijk. 


« multifida. L, Bij Katwijk in eene 
duinpan. 

« Jurcata. L. Minder algemeen dan 
de volgende soorten. 

« dilatata, L. 

« complanata. L. 

« bidentata. L. N 

« heterophylla. Schrad. Op ver- 
molmde boomstammen bij den Deijl. 

« guinguedentata. L. Bij Noord- 
wijk op vochtigen duingrond. 

« sphagni. Dicks. Tusschen het 


„ veenmos bij Leijmuiden. 


Men zal uit deze bijdrage de opmerking weder 
bevestigd zien, dat onze inlandsche Flora vele 
punten van overeenstemming aanbiedt, met die 
van Engeland, wat het vlakke land betreft; zoo 
ook dat de Florae der kustlanden, hoe verschil- 
lend de geographische breedte ook zijn moge, 
vele planten gemeen hebben. Eene nieuwe in- 
landsche phanerogamische plant , welke ik met 
den Heer J. H. Morkensoer onlangs bij deze stad 
aantrof, de Frankenia pulverulenta, geeft daar- 
van een merkwaardig voorbeeld. Deze plant vindt 


269 


men zoo wel in Afrika als in Europa, doch en- 
kel aan de zeekusten of op eilanden, zonder 
dat zij juist eenen ziltigen grond behoeft. Wij 
vonden haar op stalen bij de Spanjaardsbrug , 
welke grootendeels uit puingrond bestaan, die 
met der tijd tot eene soort van lossen kalkgrond 
overgaat, waarop vele andere planten groeijen, 
die bij deze stad anders zeldzaam gevonden wor- 
den, als: Polypogon Monspeliensis, Melilotus 
vulgaris, Arenaria marina enz, Onze Fran- 
kenia stemt volkomen met de beschrijving en af- 
beelding overeen. Zij behoort tot de natuurlijke 
familie der Frankenieën, die hoofdzakelijk van 
de Caryophyllaceae, door de aanhechting der 
zaden aan de kleppen van de zaaddoos, is on- 
derscheiden. Bij de door ons gevondene soort 
zijn de zaden aan het midden derzelven gehecht, 


GROOTE BLOEDNSCHIJFJES 
BIJ 
CRYPTOBRANCHUS JAP ONICUS; 


EENE BIJDRAGE TOT DE VROEGERE MEDEDEELINGEN 
OVER DIT DIER , 


DooR 


J. van ver HOEVEN, 


In April van dit jaar had ik gelegenheid, een’ 
droppel bloed uit den staart van dit dier, ’t geen 
thans te Amsterdam in den tuin van het zoologische 
Gezelschap Watura artis magistra ter bewaring 
is, te bekomen, en, ’t geen ik reeds sedert ruim een 
jaar gewenscht had, mikroskopisch te onderzoe- 
ken. De spaarzame bloedschijfjes vond ik van 
eene buitengewone grootte; reeds met eene ma- 
tige vergrooting van een enkelvoudig mikroskoop 
van Newman te Londen, ’t geen ik bij mij had, 
kon ik de kernen in dezelve onderscheiden. Te 
Leiden terug gekeerd, onderzocht ik den op een 
glasplaatje gedroogden bloeddroppel onder mijn 
voortreffelijk mikroskoop van Prössr. Ik vond 
nu door behulp van den schroefmikrometer, dat 
deze ovale bloedschijfjes gemiddeld  millim. of 
omtrent 5 Par. lijn lang en 2 millim, of 5 Par, 
lijn breed waren. 


271 

Tot nog toe was slechts één enkel dier bekend, 
hetwelk zulke groote bloedschijfjes heeft. Dit 
dier is Proteus anguinus, bij hetwelk deze lig- 
echaampjes gemiddeld „5 Par. 1, lang en „& breed 
zijn. (R. Waexen's Wachträge zur wergleichen- 
den Physiologie des Blutes, Leipzig 1838. S.11.) 
Bij Salamandra maculata en vooral bij Euro- 
pische soorten van Zriton zijn zij veel kleiner; 
bij deze laatste omtrent de helft kleiner en dus 
weinig grooter dan bij Ranae, Men vergunne 
mij , hierin een nieuw bewijs te vinden, dat het 
Japansche dier geene Salamandra, maar een 
Proteide is. Vooraf houde ik mij verzekerd, dat 
ook Siren, Menobranchus, Axolotl enz. groo- 
te bloedschijfjes zullen bezitten, De kern der 
bloedschijfjes van Cryptobranchus japonicus is 
mede ovaal, maar evenwel minder langwerpig dan 
de bloedschijfjes zelve, waar de verhouding tus- 
schen lengte en breedte omtrent als 3: 2 is; bij 
de kern daarentegen is deze verhouding nage- 
noeg 4 : 3, 

Uit deze waarneming volgt, dat de bloedschijf- 
jes van het groote Japansche kruipend dier ruim 
achtmaal grooter zijn dan die van den mensch, 
wanneer men de lange as der eersten met den dia= 
meter der laatsten, die, zoo als bekend is, cir- 
kelrond zijn, vergelijkt. Volgens herhaald on- 
derzoek vind ik de bloedschijfjes bij den mensch 
gemiddeld „2, Par. lijn groot. 

Cirkelronde bloedschijfjes vindt men bij de 
zoogdieren met zeer weinige uitzonderingen, die 
men in den laatsten tijd door de waarnemingen 


272 


van Maxpr leerde kennen. Ovaal zijn zij daaren= 
tegen bij vogels, kruipende dieren en visschen. 
In Junij Ll. had ik gelegenheid ze bij Axarrhi- 
chas lupus te onderzoeken, bij welken visch zij 
tot nog toe, zoo ver ik weet, niet beschreven 
waren. Ik vond ze hier zeer langwerpig, om- 
trent van de gedaante van komkommerzaden, 
„Es Par. lijn lang en +3 Par. lijn breed. Bij de 
meeste overige visschen nadert daarentegen de 
vorm , volgens WaaseR's waarnemingen , meer tot 
het ronde, en is de verhouding tusschen lengte en 
breedte als 3: 2, even als bij Cryptobranchus, 
Bij Acipenser sturio, welke soort Waaner mede 
niet vermeldt, vond ik de lengte „3; Par. lijn en 


150 


de breedte „F5, en deze verhouding dus 4 : 3. 


ka 


OVER DE SOORTEN VAN HET GESLACHT 
LIMULUS, 


poor 


J. van per HOEVEN. 


(Overgenomen uit den Algemeenen Konst- en Letler- 
bode, N°. 41, van het jaar 1840.) 


Ik heb, bij gelegenheid van mijn kortstondig 
bezoek van Londen in Augustus 1840, ook ge- 
tracht nader onderrigt te worden aangaande de 
door Leacu voorgestelde soorten van het geslacht 
Limulus , waarvan de exemplaren in het Britsche 
Museum berusten, en werd daartoe met de meeste 
bereidvaardigheid in staat gesteld door den Heer 
J. E‚. Grar. Toen ik met het opstellen mijner 
Rech. sur U Hist. naturelle et Vanatomie des 
Eimules bezig was, had ik reeds aan den Heer 
Grar om inlichtingen aangaande die voorwerpen 
gevraagd; het antwoord hierop, van 26 October 
1838, ontving ik echter eerst in 'tbegin van 1839, 
toen mijn werk reeds gedrukt was, 

In de Dicttonnatre des Sc, natur. Tom. XIV. 
1819, p. 537, 538 vermeldt Leacu zeven soorten 
van het geslacht Zimulus , namelijk Zimulus 
americanus, Lim. Sowerbit, Lim, Macleait, 


274 


Lim. tridentatus, Lim. Latreillit , Lime rotune 
dicauda en Lim. heterodactylus, welke laatste 
zijn geslacht Tachypleus vormt. Wij hebben in 
onze Monographie reeds aangetoond, dat Zi. 
heterodactylus van Lim. moluccanus Larr. niet 
onderscheiden is. Wij maakten voorts geene zwa- 
righeid, om Zim. Sowerbii met Lim, america- 
nus te vereenigen, terwijl wij gisten, dat Zim. 
tridentatus gebragt moest worden tot jonge voor- 
werpen van Zim. longispina, hoedanige wij 
P), V. fig. 3, 4 hebben afgebeeld. Het was ons 
aangenaam, uit den gemelden brief van den Heer 
Grar le zien, dat hij deze meening deelde; Lracu 
had echter het voorwerp in de verzameling niet 
aangewezen of waarschijnlijk was de. efigwelte 
later weggenomen. Er bleven dan nog Zim. Ma- 
cleait en Lum. Latreillit als onzekere soorten 
over. 

Bij het onderzoek der voorwerpen. van het 
Britsch Museum, gelijk ook van die, welke in de 
verzameling der Zinnean Society en der Zoolo- 
gical Society voorhanden waren, is mij geble- 
ken, dat er geene bestonden, die tot het aanne= 
men van meerdere, dan de vier in mijne Monogra- 
phie beschrevene, aanleiding konden geven. Zim. 
Zatreillit is een klein voorwerp, ‘t geen hoogst 
waarschijnlijk een jong van Zim. rofundicauda 
is, waarvoor de Heer Grar hetzelve aanziet; ik 
zoude althans geene soortskenmerken weten op te 
geven. Zim. Macleait is een jong voorwerp van 
Lim. Polyphemus (Lim. americanus Leacn). 
Er is nog eene in de Dictionn. des Sc. Nat. niet 


275 


vermelde soort in 't Britsch Museum met den naam 
van Zim. australis aangewezen. Het voorwerp; 
dat dien naam draagt, welken Lracu in zijnen 
catalogus had aangenomen, was van Florida ge- 
zonden door Tu. Sar. Het heeft zeer groote -do- 
rens op zijn voorste schild, en is geel en bruin- 
zwart gevlekt. Er is geen twijfel aan, of deze 
soort moet even eens tot Zim. Polyphemus wor- 
den gebragt. De voorwerpen, die wij in de ver= 
zamelingen der Zinnean Soc, en Zool. Soc. za- 
gen, behooren alle tot Zim, moluccanus. 
Als resultaat van ons onderzoek geven wij dus 
de volgende Synonymen: 
1. Zimulus moluccanus, Larn. 
Polyphemus gigas, Lam. 
Limulus heterodactylus, Larz. 
d: Genus Tachypleus, Leacn. 
2. Limulus longispina, v. Dn. Hoever. 
Lim. tridentatus, Leacm (Specimina ju- 
niora). 
3. Limulus rotundicauda, Larr. 
Lim. Latreillit, Lracu? (over deze soort 
zoude ik alleen eenige onzekerheid hebben). 
4. Limulus Polyphemus, Larr. 
Monoe. Polyphemus L. (excl. Synouymia). 
Polyphemus occidentalis, Lam. 
Eimulus americanus , Leacu. 
LEimulus Sowerbii, Leacn. 
Lim. Macleaïi, Leacn. 
Lim. australis, Sax, Lracn, 
Deze soort heeft derhalve tot vier nominale 
soorten van Lreacu aanleiding gegeven. 


276 


Ik wil bij deze gelegenheid nog een woord zeg 
gen over de geopperde twistvraag, of Zimulus 
tot de Crustacea , dan wel tot de Arachnoïdea 
behoort. Er is namelijk geen twijfel aan, dat de 
aanwezigheid van abdominale pooten een ken- 
merk uitmaakt, ’t geen alleenlijk bij Crustacea 
gevonden wordt. Dit alleen zoude reeds voldoen- 
de zijn, om het gevoelen van Srraus DuroxKueimm 
te wederleggen en het doet ons leed, dat wij er 
niet indachtig op werden, dan toen de door ons 
bewerkte Monographie reeds was afgedrukt. 

Voorts moet ik nog opmerken, dat de zes paar 
smalle indruksels op het tweede schild. van Zemus 
lus, waaraan inwendig platte, hoornachtige uit- 
steeksels bevestigd zijn, ons opheldering geven 
over dergelijke indruksels bij sommige drachnoï- 
dea, zoo als op het achterlijf van TeZyphonus en 
Chelifer. Bij Chelifer heeft Trrvinanus deze 
indruksels voor stigmata aangezien en van hier, 
dat hij twee rijen stigmata op de boven en op 
de onderzijde van den buik vermeldt (Vezm. 
Schriften I. S. 18). Ongetwijfeld dienen dezel- 
ve ook hier tot aanhechting van pezen en vormen 
zij de grondvlakte van hoornachtige deelen; van 
hier dat ook Trevrmanvs aan deze vermeende 
luchtopeningen , zelfs bij de sterkste vergrootingen , 
geene aldaar ontstaande tracheën kon waarnemen. 


BIJDRÁGE 
TOT DE ANATOMIE VAN DEN 


STENOPS KUKANG, 
WFCTICEBUS JAVANICUS). 


DOOR 


J. L. C. SCHROEDER vax ven KOLK; 


Hoogleeraar te Utrecht. 


Reeds in het jaar 1826 door mijnen onvergete= 
lijken, der Wetenschappen te vroeg ontrukten 
vriend H. C. var per Boon Meson, toen Hoog- 
Jeeraar aan het Athenaeum illustre te Amsterdam » 
uitgenoodigd om de ontleding van eén in zijnê 
verzameling berustend Exemplaar van den Wyctice= 
bus Javanicus op mij te nemen, waarvän hij dé 
hatuurlijke geschiedenis, voor zoo verre dezelvé 
bekend was, wilde beschrijven, om zoo gezamê- 
lijk eene monographie van dit dier uit te geven, 
voldeed ik hieraan des te gereeder, als de meer- 
dere zeldzaamheid van dit dier meerdere belang- 
tijke bijzonderheden kon opleveren, terwijl het 
mij een dubbeld genoegen verschafte in gemeen= 
schap met mijnen hooggeschatten vriend iets tef 
bevordering van de natuurlijke geschiedenis en 
vergelijkende ontleedkunde te kunnen bijdragen. 

Daar ik echter slechts over een enkél, vrij lang 

Nar. Tijoscun. D, VIII. St. 4, 19 


278 


in spiritus bewaard exemplaar kon beschikken , 
waarvan ik de beenderen ter vervaardiging van 
het skelet zao veel mogelijk moest verschoonen, 
was ik niet in staat eene volledige ontleding van 
alle deelen van dit merkwaardig dier te onderne- 
men, maar moest mij met voorbijgang der spie- 
ren , hoofdzakelijk bij het onderzoek der hersenen 
en eenige zenuwen , van het vaatsysteem, de 
werktuigen der spijsvertering en geslachtsdeelen 
bepalen, 

De uitkomst van dit onderzoek overtrof in de 
daad mijne verwachting, daar ik hier meerdere 
bijzonderheden aantrof, welke in andere dieren 
zeldzaam worden opgemerkt, en waarvan mij 
de opentlijke bekendmaking geenszins onbelangrijk 
voorkwam. 

Nadat ik mijn onderzoek gezamenlijk met mijnen 
vriend had ten einde gebragt, en de noodige teer 
keningen en beschrijving had vervaardigd, liet ik 
de verdere voltooijing van onzen arbeid, en wel 
bijzonder de bepaling van de eigendommelijke 
kenmerken en de vermelding van de leefwijze van 
dit dier aan mijnen vriend over ; dan helaas! 
eene steeds heviger wordende longtering verhins 
derde hem dien arbeid te volvoeren, en maakte 
een vroegtijdig einde aan zijn jeugdig en voor de 
wetenschappen zoo. veel belovend leven. — Mijn 
arbeid, benevens de door mij vervaardigde tee- 
keningen, bleven hierdoor onder de nagelatene 
papieren van mijnen vriend berusten, tot, dat ik 
voor ruim een jaar dezelve, vergezeld van eenige 
zeer, korte aanteekeningen van mijnen afgestorven 


279 


vriend, en van twee zeer fraaije afbeeldingen van 
het opgezette dier en het skelet, welke hij nog 
had laten vervaardigen, door de welwillendheid 
van zijnen geachten broeder den Hoogleeraar VAN 
per Boor Mescu te Leyden, terug ontving. Door 
mijnen hooggeschatten vriend den Hoogleeraar 
J. van per Hoeven aangezocht, deze beschrijving 
in zijn Tijdschrift voor natuurlijke Geschiedes 
nis te plaatsen, voldeed ik hieraan des te geree- 
der, toen bij de doorbladering van dit opstel , 
vele bijzonderheden mij ook nu nog minder be= 
kend voorkwamen, die echter eene nadere op= 
merkzaamheid verdienden; voor zoo verre mijne 
bezigheden mij dit toelieten, heb ik echter bij 
hetzelve verschillende latere werken over vergelij= 
kende ontleedkunde geraadpleegd en hier en daar 
eenige opmerkingen gemeend te moeten bijvoes 
gen. 

De bepaling der soort met eenige zekerheid 
vast te stellen, was echter eenigzins moeijelijk, 
vooral doordien mij geene afbeelding van dit dier 
bekend was, en mij bij nader onderzoek bleek „ 
dat de afbeeldingen van den zoo na verwandten 
Stenops tardigyradus geenszins naauwkeurig zijt, 
en de sehrijvers onderling in eenige punten ver- 
schillen, 

Ongetwijfeld komt dit dier in vele opzigten over- 
een met den Zemur lardigradus of vijfvingerigen 
Euijaard van Vosmaer uit Bengalen (a), waar- 


(a) A. Vosmarmr , Beschrijving van een tot nu toe on- 
bekende vijfvingerige Luijaard-soort, Amst, 1770, 
19« 


250 


van het ecliter in ändere punten weder genoeg 
zaam schijnt te verschillen, om eene bijzonderd 
soort daar te stellen. De Zemur tardigradus 
namelijk schijnt alleen in Bengalen voor te ko 
men, terwijl eene Javaansche species onder den 
naam van Nyetieebus javanicus door Grorrror 
Sr. Hrrarme het eerst beschreven is («) ‚ waartoe 
ook onze species schijnt te moeten gebragt wor 
den; de Zemur tardigraduús schijnt intusschen 
op Java niet voor te komen; ik herinner mij zeer 
goed van mijnen afgestorvenen vriend meermalen 
gehoord te hebben, dat ons voorwerp met meer 
anderen uit zijne verzameling van Java afkomstig 
was. Deze Javaansche soort is door Rarrres 
onder den naam van Stenops Kukang beschres 
ven, waarvan Frscrer alleen als onderscheiden 
kenmerk eene meer spitse snuit aangeeft (5). De 
Hoogleeraar vAn prR Hoeven meent dat dezelve 
met dezen naam van Stenops Kukang moet wor- 
den onderscheiden, onder welken naam hij den 
schedel derzelve in zijn uitmuntend handboek 
heeft afgebeeld (c) , vwaarom wij dan ook dezelve 
met dezen naam verder zullen onderscheiden. In 
de Mammifères van F, Cuvier komt eene af- 
beelding voor onder den naam van Poucan (d) ; 
die uit Bengalen afkomstig is en met den vijfvin= 

(a) Grorrroy, Annal, du Mustum, XIX. pag. 169; 

(B) Ftscuen, Synopsis Mammalium, Stutgard 1829 

pag. 72. b 
(ce) Handboek der Dierkunde, Pl, 19. Fig. 12. 


(d) Grorrroy Sr. Hrnarre et Cuvier, Mistoire 
nat, des Mammif., Tom. Ik 


281 


gerigen Luijaard van Vosmaer overeenkomt, van 
den onzen echter aanmerkelijk verschilt. 

Ik had het geluk dit dier in den zoo rijken zoö- 
logischen tuin te Amsterdam levendig aan te tref 
fen, en hierdoor mij van het kenmerkend onder- 
scheid der beide soorten nog nader te overtuigen. 
Ten opzigte der kleur van dit dier is de afbeel- 
ding van Vosmaer veel getrouwer, dan die van 
Cuvier, daar dit dier, behalve de donkere streep 
over den rug, veel lichter, en gelijk Vosmaer 
zegt, licht geelachtig grijs of aschldeurig is, het- 
welk in de afbeelding van Cuvrer veel te donker 
bruin is voorgesteld, Ik meende door de af beel- 
ding van het skelet en van het opgezette voor- 
werp van mijnen vriend vAn per Boor Mescr, 
dat er in de vingers een soortelijk verschil be- 
stond, en dat dezelve in den Stenops Kukang 
dunner en slanker waren dan in den Stenops tare 
digradus. Ik werd in deze meening versterkt 
door dat Vosmara schrijft: « de duim is langer 
«en dikker dan de andere vingers, waarvan de 
« middelste de langste en de voorste de kortste 
«is (a).” In ons voorwerp daarentegen is de 
duim iets korter dan de voorste vinger en wel in 
beide extremiteiten. De Hoogleeraar van per 
Hoever, die twee skeletten van Stenops Kukang 
en een van Stenops tardigradus in het Rijks 
Museum van natuurlijke historie vergeleken en 
daaraan de vingers gemeten heeft, berigt mij, dat 
er tusschen de vingers geen standvastig verschil 


ee 


(a) Vosmarn |. c. p: 20. 


282 


schijnt te bestaan. Wanneer hij het os metacarpt 
met de twee phalanges van den duim te zamen 
telde, is bij Stenops tardigradus volgens zijn 
onderzoek, de duim korter dan de inder met 
het daarbij behoorend nahandsbeen en veelmeer 
dan zulks bij Stenops Kukang het geval is, bij 
welken hij in de voorpooten beide afmetingen bij- 
kans even groot of zelfs den duim iets langer vond, 
Wanneer er dus een verschil in de vingers tusschen 
beide soorten bestaat, zou het veeleer daarin ge- 
legen zijn, dat de duim met het nahandsbeen bij 
Stenops tardigradus in betrekking tot den wijs- 
vinger korter is dan bij Stenops Kukang en dat 
bij deze laatste soort de wijsvinger in beide lede- 
maten korter is dan bij de eerste, In beide soor- 
ten schijnt de ringvinger of vierde vinger de lang- 
ste te zijn, doch steeds weinig van den middelvin- 
ger te verschillen. Dit alles blijkt uit de door 
hem aan mij medegedeelde afmetingen, waarbij 
voor de twee skeletten van Kukang het midden 
uit de uitkomst der twee maten genomen 1s en bij 
al de vingers levens de ossa metacarpt mede in 
rekening zijn gebragt. 


Stenops Kukang. Stenops tardigradus. 


Voorpoot. 
Duim, 23 Millim. 21 Millim. 
Tweede vinger, 22 « 34 « 
Middelvinger, 37 « 89 « 
Vierde vinger, 39 « 39 « 


Vijfde vinger, 38 « 25 & 


283 


Stenops Kukang. Stenops tardigradus. 


Achterpoot. 
Duim, 32 Millim. 28 Millim. 
Tweede vinger, 35 _« 40 « 
Middel vinger, 45 « 45 « 
Vierde vinger, 47 « 46 « 
Vijfde vinger, 40 « 43 « 


_ De lengte des duims wordt door zijne afzonde- 
ring in het levend dier schijnbaar langer, hetgeen 
waarschijnlijk ook Vosmaer zal bedoeld hebben. 
Ook in de afbeelding welke Auvprrerr van den 
Zemur (Stenops) tardigradus geeft (a) onder 
den naam van Zoríis paresseux is de duim kor- 
ter dan de eerste vinger. Deze afbeelding heeft 
eene veel te bruine kleur over het geheele lig- 
chaam, en verschilt van onzen Kukang , door dien 
deze eene witte streep heeft van den neus af over 
het voorhoofd, en aan de voor- en bovenzijde der 
ooren aan iedere zijde door eene witte vlek getee- 
kend is, die in de afbeelding van Auprperr niet 
voorkomt, en integendeel in de afbeelding van 
den Poucan bij Covrer weder wordt aangetrof- 
fen. Veelligt zoude men de species van Aupeperr 
moeten brengen tot den Wyeticebus major, welke 
door Frscner wordt opgegeven (b), waarmede 
deze door zijne meerdere grootte en kleur schijnt 
overeen te komen; immers geeft Frscnren hiervan 


(a) Histoire des Singes et Makis. 
(B) Synopsis Mammalium, pag. 71, 


284 


op: cinerea; stria dorsali nigra, longitudo 
corporis tota 43 poll., caudae 3 poll. Auriculae 
tenuissimae, ovales , rectae, fere penitus ab- 
sconditae. Pili tenerrimt. Regio ophthalmica 
fusca. In Bengale. Deze beschrijving past in- 
dedaad volkomen op de afbeelding van Aupezenr, 
welke door hare meerdere grootte en. gelijke brui- 
ne kleur althans aanmerkelijk van den gewonen 
Stenops tardigradus verschilt, uitgezonderd ech- 
ter den staart, waarover men in de afbeelding van 
AupenerT wel niet kan oordeelen, echter zegt hij 
in den tekst , geen spoor van staart in het opgezette 
dier te hebben aangetroffen. Kuar, wiens naauw- 
keurigheid ik overvloedig leerde kennen uit eenen 
driejarigen omgang, welke ik met dezen voortreffelij- 
ken, der wetenschappen te vroeg ontrukten Geleer- 
den, tijdens zijn verblijf te Groningen mogt genieten, 
prijst bijzonder deze afbeelding van Aupezear (4), 
maar wil dezelve tot de Zoris gebragt hebben, daar 
hij boven vier en onder zes snijtanden heeft, iets 
hetwelk ongelukkig in de teekening van onzen $te- 
nops Kukang niet is aangegeven , maar in het skelet 
uit dé verzameling van den Hoogleeraar Farmear 
zijn duidelijk zes snijtanden in de onderkaak, in 
de bovenkaak slechts twee (5); de neusstreep lus- 


(a) Beyträge zur Zoologie und vergl. Anat., Frankf, 
1820. pag. 61. 

(&) Eigenlijk slechts een, daar de andere tand bij 
het leven verloren schijnt, waardoor de alveolus 
is digt gegroeid; zoude dit misschien ook som- 
wijlen aanleiding tot verschil kunnen geven, daar 


285 


schen beiden, zegt hij, is graauwit, welke echter 
in de plaat van AuprzerT niet is aangegeven. Het 
is voorzeker jammer , dat de Heer Temminck, wel- 
ke het voornemen schijnt gehad te hebben volgens 
Kuur (a), eene uitvoerige beschrijving met afbeel- 
dingen dezer verschillende specieste geven, dit plan 
nog niet heeft ten uitvoer gebragt. Ook de Hoogl. 
var per Hoever schrijft mij in drie schedels van 
den Stenops Kukang , slechts twee snijtanden in 
de bovenkaak en integendeel bij den Stenops gra- 
eilis en tardigradus vier gevonden te hebben; dit 
schijnt dus wel het meest charakteristiek onder- 
scheid uit te maken, indien dit in alle voorwerpen 
bestendig is, zoo als dit ook in de 19 PL, van zijn 
uitmuntend Handboek Fig. 12a en Fig. 125 is 
aangegeven. De afbeelding echter van den schedel 
verschilt van mijne teekening , en komt mij in om= 
trek niet volkomen juist voor; in mijne afbeel- 
ding is de snuit spitser, de schedel gewelfder, de 
oogholte, vooral aan de voorzijde meer met eenen 
scherpen rand omgeven, de gehoorgang is in mijne 
teekening iets lager geplaatst en houdt het mid- 
den tusschen den ooghoek der Fossa zygomatica 
en den rand van het achterhoofd, welk laatste in 
de teekening van vas per Hoever zeer kort is; 
dit alles komt echter volkomen overeen met den 
bovenvermelden schedel van den Stenops Ku- 


de zoo smalle teedere snijtanden misschien ge- 
makkelijk verloren gaan, wanneer door het za- 
mengroeijen der naauwe alveoli geen spoor van 
dezelve overblijft ? 


(a) Beytráge, \, c. pag. 60. 


286 


kang vaa den Hoogl. Frarxekt, waar âlleen de 
erista wegens den meer gevorderden leeftijd hog 
sterker gevormd is, zoodat ik hieruit tot de naauw= 
keurigheid van mijne aftéekening gerust meen te 
kunnen besluiten. 


De Hersenen. 


Het is bekend, dat over het algemeen de uitge= 
breidheid en grootte, vooral der groote hersenen, 
de hoogte van het standpunt der dieren en derzel- 
ver aannadering tot den mensch aanduiden ; ech- 
ter bevinden zich, vooral indien men alleen op den 
omvang der groote hersenen acht geeft, zulke aan= 
merkelijke uitzonderingen, dat men alleen uit de 
grootte en den omvang dezer deelen bezwaarlijk 
altijd tot den stand kan besluiten, welke een dier 
onder de zoogdieren zoude moeten bekleeden; 
zoo zijn de Ourang Outan en Dolphijn in dit ops 
zigt het naast bij den mensch geplaatst (a), hoe- 
zeer de vorm der hersenen bij den laatsten zeer 
verschilt, vooral door het gemis der voorste en bo- 
venste windingen (6), terwijl dezelve in het ver- 
dere maaksel van zijn ligchaam op zoo veel lage 
ren trap met de overige Cetacea geplaatst is, dat 
de Dolphijn in het systeem der zoogdieren de 
laagste rangen bekleedt, zoodat in de grootte der 
hersenen juist de laagste en hoogste zoogdieren 
het meest tot den mensch naderen. 


(a) TiepeMANN , Zeitschrift für Physiol. H B. S. 260. 
(6) Leurer, Anatomie comparée du syst, nerveur, 


1 Vol. pag. 448, 


287 


Ook de hersenen van den Stenops Kukang bieden 
hier en daar afwijkingen aan, welke het moeije- 
lijk maken zijne regte standplaats aan te wijzen, 
daar eenige deelen meer, andere minder volledig 
schijnen gevormd te zijn. 

In het algemeen kunnen de hersenen van dit 
dier gezegd worden op eene middelmatige hoogte 
te slaan, zoo echter, dat dezelve geenszins met 
de ontwikkeling en uitgebreidheid der halfronden 
bij den hond, en veel minder bij de apen aanwe- 
zig, kunnen vergeleken worden, „maar meer tot 
de vorming der hersenen bij de Zemures schijnen 
te naderen (a), waarbij dan ook het geheele dier 
nader komt, terwijl zij in andere deelen weder 
meer met de hersenen der knaagdieren schijnen 
overeen te komen, bijzonder doorde grootte der 
zoogenoemde #occul aan de kleine hersenen (5). 

De groote hersenen zijn eenigzins ovaal en van 
voren een weinig toegespitst met vrij ronde, ech- 
ter niet talrijke windingen, welke tamelijk sym= 
metrisch en gelijk zijn, Fig. II. a.a. b.b., en in 
deze hoofdafdeelingen door twee grootere schuins 
naar boven en achteren gaande groeven, Fig. IL, 
a. b. meer of min gescheiden zijn. 

In het door mij onderzochte exemplaar was het 
linker halfrond iets grooter en langer, dan het 
regter, zoodat de achterste kwab aan de linker- 


(a) Zie TrenrmanN, Zcones Cerebri Simiarum et Mam- 
malium, Tab, IV. Fig. 1. 

(4) TrenemaANN, Scones, Tab. IV. Fig. Il en 12. 
litt, zg. 


288 


zijde een weinig verder de kleine hersenen bedek- 
te dan de regter, Fig, Il. £.f. en dus heeft ook 
hier de ongelijkheid der halfronden bij overigens 
grootere overeenkomst der windingen plaats, wel- 
ke wij zoo dikwijls bij den mensch aantreffen («), 
‘Deze meerdere overeenkomst der gyri is, zoo als 
bekend is, bij de dieren sterker, dan bij den 
mensch, dezelve wordt ook nog bijzonder bij den 
zoo na verwandten Zemur Mongoz door Tiepe- 
MANN opgemerkt (5). 

De onderste kwabben zijn vrij aanmerkelijk en 
liggen diep in het cranium, Fig. 1. 5. 5. 

De achterste kwabben bedekken bijna de helft 
der kleine hersenen, of liever het voorste gedeelte, 
Fig. IL. f.f. Fig. IIL. f. zoodat zij in dit opzigt 
de hersenen van Zemur Mongoz schijnen te na- 
deren (c); echter zijn zoo wel de voorste als ach- 
terste kwabben minder rond en meer toegespitst. 
De kleine hersenen zijn naar evenredigheid minder 
sterk ontwikkeld, bijzonder puilt het middelste 
gedeelte, of de zoo genoemde worm (processus 
vermiformis) uit Fig. II, e., welk deel bij vele 
lagere zoogdieren, zoo als de knaagdieren groo- 
ter is, b.v. in de Cavia Agyti (d), waarom 


(a) Bijzonder heeft mij meermalen bij den mensch de 
ongelijkheid ‚der achterste corzua der verntricuit 
laterales getroffen, zoodat ik dikwijls het linker 
cornu posterius veel grooter en dieper heb aange- 
troffen dan het regter. 

(6) TrepeMANN, Zeones, 1.1, pag.49. 

(c) TrEDEMANN, l.c. Tab. IV. Fig. 1, 2. 

(d) TIEDEMANN, Lc. Tab, IV. Fig. IL. d, 


289 


dezelve in dit gedeelte meer de vorming der kiei? 
ne hersenen bij de vogelen naderen; de windin= 
gen zijn in dit ‚middelste gedeelte grooter dan 
in de beide halfronden der kleine hersenen, welké 
naar evenredigheid eenen minderen omvang bezit= 
ten, Fig. I en IL. c, c. 

Zeer aanmerkelijk steken echter de beide zoo: 
genoemde #Hocculi ter zijde uit, even als bij de 
meeste knaagdieren, zoodat zij ook hier in eene 
bijzondere holte van het rotsbeen (os pefrosum) 
worden bevat. Tarviranus vond reeds bij eenige 
Apen hiertoe den overgang, doordien hier aan 
de zijde der kleine hersenen de #occulí eene uit: 
puiling maken, die in eene eigene’ uitholling var 
het os petrosum bevat wordt (a) 

De takverspreidingen van den zoogenoemden Ie- 
vensboom iu de kleine hersenen zijn zeer fijn, en 
hebben menigvuldige takken en verdeelingen, zoo= 
dat het mij slechts mogelijk was de voornaamste 
in de teekening te schetsen, Fig. IL. c. 

Op de grondvlakte der hersenen is bijzonder 
merkwaardig de zoo vlakke, naauwelijks merks 
bare verhevenheid van den zoogenoemden pons Vea: 
rblii, waarvan de dwarsche vezels, van de #occuli 
afkomende, met de opgaande uit de corpora pya 
ramidalia zich kruisen, en door elkanderen loos 
pen, doch zoo dat de strengen uit de corpora 
pyramidatia de dwarsche vezels van den pons Vaz 


(4) Tarvinanus, vérmischte Schriften, 3er Barid, 
5, 10, nota c, 


290 


rolii bedekken, Fig, 1; eene vorming, welke mij 
niet bekend is,dat bij eenig zoogdier anders voors 
komt, en met de geringe ontwikkeling der half- 
ronden van het cerebellum zamenhangt, en de 
vorming van dit deel bij de vogelen zeer nadert. 
De pyramidale strengen gaan onafgebroken in 
de erura cerebri over, waar zij onder de zeer 
dunne gezigtszenuwen doorloopen, welke aan de- 
zelve schenen gehecht te zijn, zoo als dit ook el- 
ders voorkomt , doch hetwelk om de teederheid 
en broosheid dezer hersenen, daar het dier reeds 
lang in spiritus bewaard was geweest, moeijelijk 
met zekerheid kon onderscheiden worden. Zeer 
trok het echter mijne aandacht slechts een enkel 
paar van de corpora guadrigemina te vinden, 
Fig. III. g. Indien zich dit zoude bevestigen zoude 
de Kukang zich hierdoor van alle bekende Mam- 
malia onderscheiden, welke deze verhevenheden 
alle dubbel bezitten, en hierin tot de vogelen nade- 
ren (a); misschien echter is het achterste paar zoo 
weinig ontwikkeld, zoo als dit b. v. ook in den 
Mol en Haas plaats heeft (6), dat ils dezelve niet 
heb kunnen onderscheiden, 
De reukzenuwen zijn vrij aanzienlijk, Fig. F, 
en worden door de groote kwabben bedekt, tere 
wijl hare wortels. uit de Sylvische groeve ont= 
spruiten, zoo: als eenigzins in de Figuur is aangee 
geven. Zij zijn in diepe groeven van het os eff= 


1 


(a) Srrrn, de thalamo et origine nervi optici, Haun. 
1834. p. 38. 
(5) Stein, Lc. Tab. VI. Fig. le N°.4. Fig. IX. N°.6. 


201 


moideum, nevens de crista galli geplaatst, De 
gezigtszenuwen zijn zeer dun en vloeijen in de 
doorkruizing ineen, Fig. I; hierachter ligt eene 
vrij aanzienelijke glandula pituitarta, die aan 
eenen dunnen steel van den trechter was vastger 
hecht; door hare platte ronde schijfvormige ge» 
daante nadert dezelye aan de gedaante van dit 
deel bij de knaagdieren (a). 

Het derde paar zenuwen scheen meer uit het 
midden der erura cerebri te ontspringen, dan 
wel anders plaats heeft, Fig. I, z. ; dezelve was 
ren, even als alle andere zenuwen van dit dier, 
uitgezonderd de reukzenuwen, zeer dun, Zoo 
ook het zesde paar, Fig. I. A., hetwelk achterde - 
brug van Varolius ontspringt; de overige zenuwen 
heb ik met geene genoegzame zekerheid in de tee- 
‘kening kunnen aangeven, daar door de broosheid 
der hersenen, en de bijzondere moeijelijkheid om 
de pia meninz van dezelve af te zonderen, het 
zeer bezwaarlijk was, de ware plaats derzelve, 
zonder verbreking der deelen te ‘bepalen, waar- 
om ik liever verkoos in de teekening dezelve niet 
aan te geven, als misschien eene onware. ligging 
aan te duiden. 

Daar ik de vaten met kwikzilver had opgevuld, 
bleek bet, dat de ongepaarde grond-slagader (art. 
bastlaris) langs het midden in eene regte lijn 
doorloopt tot aan de glandula pituitaria, waar 
dezelve zich in twee takken verdeelt en den cér= 
culus Willis vormt, waaruit de arteriae fossae 


(a) Farvinanus, vermischte Schriften, 3er B, S, 16: 


Sylvi ontspruiten, waärvan echter, om afle vêt4 
warfing te vermijden, alleen het eerste gedeelte 
ín de teekening is aangegeven. 

Het eeltachtig ligchaam (corpus eallosum) $ 
Fig. III. A. was vrij groot, Overeenstemmende met 
de meerdere ontwikkeling der hemisphaeren ; ook 
de forni+, Fig. III. &. , is zeer duidelijk, bene= 
vens zijn voorste schenkel, welke zich naar de 
Witte verhevenkeid (corpus candicans) begeeft ; 
hieronder vertoont zich de derde Kiersenholte, waar 
de eenigzins vereenigde gezigtsbeddingen ({hdlamt) 
zijn doorgesneden, Fig. III. &.; achter dezelve; 
en bedekt door de achterste hersenkwabben ligt 
slechts een enkelvoudige vierheuvel, Fig. [II g. ; 
waarboven de glandula pinealis zich vertoont, 
Fig. III, Van den vierheuvel begeeft zich schuins 
naar achtefen de walvula cerebelli, die hier eerst 
eenigzins schuins naar boven loopt, en vervolgens 
zich naar onderen buigt, hetwelk in de teekening 
niet wel heeft kunen worden uitgedrukt. 

De grijze en witte zelfstandigheid der hersener 
konden niet meer duidelijk van elkanderen onders 
scheiden worden door de langdurige werking van 
den spiritus. 

Ten opzigte der zintuigen zullen wij slechts op= 
merken, dat de oogen zeer groot zijn, en wel 
bijzonder de cornea; die zeer bolvormig is, zoo 
als bij de Zemures in het algemeen wordt aans 
getroffen. De scleroticu was zeer dun; de oogze= 
nuw zelve is, gelijk wij reeds boven hebben ops 
gemerkt, veel dunner, dan men uit de grootheid 
van den oogbol zoude vermoeden; het netvlies strekt | 


293 


zich uit tot aan de corona ciltaris,;en vertoonde 
geene gele vlek; de lens was zeer groot, rond 
en geenszins in plaatjes verdeeld, zoo als bij den 
mensch plaats heeft, als dezelve lang in spiritus 
bewaard is; de pupil was rond, en geenszins 
langwerpig dwars, gelijk Cuvren bij de Poukan 
vermeldt (a); de choroidea was zeer zwart. — 
De Hoogleeraar vAn per Hoeven berigtte mij, dat 
onze reiziger S. Morrer beweerde, dat de oogen 
’s nachts zoude lichten; dit is een verschijnsel bij 
het kattengeslacht in de schemering merkbaar, en 
hetzelve moet uit eene terugkaatsing van stralen 
door het, van achteren bleekere gedeelte der cho- 
roïidea (tapetum) verklaard worden (5); daar ech: 
ter hier de choroidea zeer zwart was, kan ik 
naauwelijks geloven, dat dit verschijnsel bij dit 
dier svordt aangetroffen; ook berigte mij mijn 
hooggeachte vriend ; dat hij van den Hoogleeraar 
W. Vrorik vernomen had, dat het levend exem- 
plaar in den zoölogischen tuin te Amsterdam geens- 
zins 's nachts phosphoresceert. Overigens schijnt 
uit de grootte der oogen en bijzonder der cornea 
te blijken, dat dezelve geschikt zijn om zeer vele 


(a) Dit schijnt echter onjuist te zijn, daar ik dezelve 
bij het in Amsterdam levende dier, bij eene matige 
vernaauwing, eenigzins doch flaauw langwerpig 
in eene verticale rigting vond, zoo als bij de Kat- 
ten plaats heeft; bij verwijding der pupil werd 
dezelve echter terstond geheel rond, bij eene 
zeer sterke vernaauwing werd dezelve eveneens 
mede rond. 


(5) Zie ook Mürren, Physiol., Zer B. Ze Abth. S. 314. 
Nart. Tioscnn. D. VIJL, St, 4. 2 


294 


lichtstralen op te vangen en in het oog te verzàa 
melen, en dus het dier geschikt te maken om bij 
nacht te zien; gelijk dan ook het exemplaar van 
den Stenops tardigradus of Poukan in Amsterdam 
zich bij dag verschuilt, en ’s nachts levendiger 
wordt; daar echter bij de meeste nachtdieren, als 
Uilen, het kattengeslacht de choroidea bleek is, 
maakt de bijzondere zwartheid derzelve bij onzen 
Stenops Kukang eene eigenaardige uitzondering. 
Opmerkelijk is het, dat het mij ook bij de zorg- 
valdigste nasporing, welke ik met mijnen overle 
denen vriend van per Boor Mescu hierover in het 
werk stelde, niet mogelijk geweest is, eenig spoor 
van eene traanklier te ontdekken, daar dit deel 
anders, behalve bij de in het water levende zoog- 
dieren, bij alle anderen schijnt aanwezig te zijn, 
Dat hetzelve door het langdurig verblijf van dit nog 
jonge dier in spiritus, en door de kleinheid van 
dit deel misschien zoo zeer was ingekrompen, dat 
hetzelve niet meer te ontdekken en van celweefsel 
en spieren te onderscheiden was s zoude ik bijna 
moeten vermoeden, doordien ik in het cranium 
eene zeer naauwe, ofschoon naar voren buiten de 
orbita aanwezige opening van een traankanaal 
vond, hetwelk ook in de afbeelding van den sche- 
del door mijnen vriend var per Hoeven, Pl. 19, 
Fig. 12, 5. wordt afgebeeld, en vooral in onze 
afzonderlijke afbeelding van den schedel van 
boven, zeer juist is uitgedrukt. Toekomstige on- 
derzoekingen in meer versche exemplaren zullen 
dit moeten beslissen. De oogspieren waren even 


295 


als bij ‘den mensch zes in gelal; en vertoonden 
niels bijzonders. 

De trommelholte van dit dier was zeer-groot en 
vormde eene wijde opening, zoodat het dier waar- 
schijnlijk scherp van gehoor is, gelijk alle dieren 
die bij nacht omzwerven. De sella turatea op 
den bodem van den schedel was plat, en de gro- 
eessus clinoïdei waren klein, 


Hart en Vaatgestel. 


Het is bekend , dat het hartezakje bij den mensch 
en Ourang Outan zeer vast en sterk door kort 
celweefsel aan het Diaphragma verbonden is, 
welke verbinding bij de overige aapsoorten losser 
wordt, en eindelijk bij de andere zoogdieren ge- 
heel ophoudt (a); hierin houdt het maaksel van 
onzen Kukang het midden, dat is, hetzelve komt 
met de lagere aapsoorten overeen, daar het har- 
tezakje slechts met dunne vezels en los celweefsel 
aan het middenrif was vastgehecht, hoezeer dit 
dier in andere punten van de Apen weder zeer 
verre afwijkt, gelijk wij reeds bij de beschrijving 
der hersenen hebben opgemerkt, 

Het hart zelve kywam mij groot voor, en wijkt 
hierin af van het hart der Myrmecophaga , het- 
geen Meeker klein noemt (5), hoezeer ik ver- 
zuimd heb, het gewigt van hetzelve in evenredigheid 


(a) Cuvier, Anat. compar., prem, édit. Tom. IV. 
p- 198. Meeren, vergl, Anat. V.Th. S. 297. 
s (6) Archif für Phys., N.B, S. 59, 
20 * 


296 


tot het ligchaam te bepalen; ik meen dat in hef 
algemeen dit te'zeer verzuimd wordt, want een 
groot hart duidt op eene krachtige. sterke bloed- 
beweging, terwijl bij een klein hart het bloed 
slechts langzaam door het ligehaam zal vloeijen, 
hetgeen gewis op vele levenseigenschappen van hét 
dier eenen grooten invloed moet uitoefenen. De 
vorm van het hart was breed en rond; ook bij ve« 
le Apen, den Loris en andere aanverwandte soor- 
ten noemt Cuvier het hart rond (&) ; hetzelve was 
echter breeder en korter, als ik in eenige aapsoort 
heb aangetroffen; in de holte der kamers was geen 
groot verschil, zoodat beide bijna eene gelijke 
hoeveelheid bloed schenen te kunnen bevatten. 
Cuvren zegt, dat in de meeste zoogdieren de holte 
der beide kamers gelijk is (4); het linker oor 
(aurtcula) was echter iets kleiner dan het regter; 
Cuvier stelt dit algemeen van de zoogdieren (c); 
Mreker voegt in zijne vertaling hier de aanmer- 
king bij, dat deze regel in eenige dieren eene uit- 
zondering lijdt, zoo als bij den Bever, waar het 
linker oor grooter is dan het, regter, hetgeen vol- 
gens Sanrasin weder door eene wijde holader 
zoude vergoed worden (d). 

Volgens mijne waarnemingen heeft in dit opzigt 
eene bijzondere evenredigheid plaats tusschen de 
onderlinge grootte ‚van het linker en regter afrtum 


mensne 


(a) Cuvier, Znat. comp.,‚ Tom. IV. p. 196. 

(5) Anat. comp., Tom, EV. p. 203. 

(c) 1. c. pag. 199, 202. 

(d) Cuvier, vergl. 4nat, von Mecken, IV Th. S;434 


297 


en wel bijzonder tusschen de aanhangende ooren 
van het hart. Uit mijne verzameling van harten, 
welke ik met wasch zeer voorzigtig heb opgevuld, 
blijkt, dat het linker arterieuse atrium en bij- 
zonder het oor zelve, naar evenredigheid tot het 
regter, het kleinst is bij den mensch; bij de Apen, 
als de Sümia Cynacephalus, Cercopithecus vul- 
garis, Semnopilhecus Entellus en andere is het 
regter oor nog wel grooter, maar het verschil is 
minder dan bij den mensch; nog meer nadert de 
grootte van beide tot elkanderen bij den Das, de 
Viverra Civelta, en vooral bij de Ruminantia 5 
althans bij een ongeboren Kalf is het linker afrium 
even groot als het regter, zoo zijn ook beide atria 
en auriculae in het hart van een Varken, en van 
een Sus pecari nagenoeg van dezelfde grootte; 
hetzelfde heeft plaats in het hart van eenen Dol- 
phijn, Delphinus Delphis. 

In een fraai opgespoten hart-van een Haan 
(Gallus Gallinaceus) is het linker atrium reeds 
grooter dan het regter, zoo dat in het algemeen, 
hoe lager men daalt, het linker atrium des te 
grooter wordt. 

Opmerkelijk is het, dat deze verschillende ver- 
houding der afra ook in de vrucht wordt weder- 
gevonden , immersis in den vroegsten tijd het linker 
atrium grooter, tot later het regter tot eene gee 
lijke grootte aangroeit («), en in den mensch en 


a) Barn, Zntwickelungsgeschichte, Ter Th. S. 13, 
128. Varenrin, Mandbuch der Entwickelungs- 
gesch., S, 335, 


268 
haogere dieren eindelijk het linker overtreft, 

Zeer merkwaardig is mij de oorsprong def vá- 
ten uit de dorta bij otizen Kwkang voorgekomen; 
hierin heerscht namelijk veel verscliil in verschil- 
leude dieren; Mrecker zegt, dat bij vele Apen drie 
takken uit den boog der 4orta ontspringen, even 
äls bij den mensch (a). Bij de Sfmia Cytoce- 
phalus, Cercopithecus en Semmop. Entellus vind 
ik integendeel slechts twee takken, waarvan de 
innomihata zich in drie stammen, te weten, de 
regter ondersleutelsbeen- en beide hoofdslagaders 
verdeelt; hetzelfde vind ík in het hart van éen 
Das, een Varken, een Sus pécari en eene Viverra 
Civella; zoo ook bij een Haan; bij den Dolphijn 
(Delphinus Delphis) vónd ik drië takken uit de 
Aorta ontspringen: 

Bij onzen Stenops Kukáng heb ik de verdee- 
ling zeer ongewoon gevonden, vamelijk in twee 
Arteride anonymaê, welke ieder eene Arteria 
subclavia en carotis afgeven; welke vorming 
Cuvier beschrijft äls &igen aan den bruinvisch, 
Delphinus Phocaena, welke dus hierin van de 
Delphinus Delphis verschilt; Mercken noemt in 
eene aanmerking deze wijze van oorsprong te regt 
als de zeldzaamste én voegt hier nog als voor- 
beeld bij de Mus citellus (b). Later heeft Mec- 
ker dit ook nog bij de Vledermuizen, althans in 
den Wespertilio murinus aangetroffen, en voegt 


(a) Meeren, System der vergl. Anatom, V.B, S.303. 
(B) 1e. 8. 96: 


me amer 


299 


hierbij, dat dit ook somwijlen bij den Mol voor- 
komt (a). 

Bijzonder verdienen echter de verdere verdee= 
ling en het beloop der vaten, vooral in de extre- 
miteiten onze aandacht; onderzoeken wij dezels 
ve eerst 22 de voorste slagaderen van den arm, 
Fig. IV. 

De beide Arteriae sutbclaviae verdeelen zich 
zeer spoedig in eene vaatvlecht, welke uit zeer 
fijne parallele vaten bestaat, even gelijk dit vroe- 
ger door Carrisre (5) , en naderhand door den 
Hoogleeraar W. Vrorik (c) en Mecker (d) meer 
uitvoerig beschreven is; deze vaatvlecht wordt in 
den Bradypus tridactylus en didactylus, de 
Myrmecophaga en den Stenops gevonden , maar 
ontbreekt volgens Mecker, in het zoo na ver- 
wandte geslacht Zemur (e). 

De vaatvlecht in onzen Stenops Kukang, wel- 
ke ik zeer gelukkig met kwikzilver had opgee 
vuld, begint reeds zeer hoog aan de azilla, 
loopt midden door den plexzus nervorum, welken 
hij doorboort, even als de enkele slagader bij de 
hoogere dieren en mensch, en begeeft zich ver- 
volgens aan de binnenzijde van den biceps naar be- 
neden Fig. IV, «,5, ce. Hier bedekt dezelve den 


(a) Meeren, System der vergl. Anatomie ‚N.B. S. 302. 

(6) Philos. Transactions, 1800, 1. P. p. 98. 

(e) Disquis. anat. de pecul. arteriaor, extrem. Dispos., 
Amst. 1826. 

(d) Meeken, Syst. der vergl. Anat., V.B. S. 339 sqq. 

(e) Meekeren, 1. c. S, 343, 


360 


nervus medianus g,h, welke achter en onder 
den plexus doorloopende, zich naar den binnen 
condylus begeeft, en door eene opening van het 
os humert doordringende, zich verder naar on- 
deren verliest, — De vaatvlecht zelve verdeelt zich 
aan het onderste einde van het os Aumerz in twee 
deelen 5, ec, waarvan het eene e‚ zich door de 
opg genoemde holte van het been met den zervus 
medianus h, begeeft; hetanderedeel 5, d, toopt 
meer langs den musculus biceps, over het os hu- 
mert, buiten het kanaal naar onderen, d; hier 
geven deze beiden vaten eenen ramus commund- 
cans, terwijl de stammen als arterta radtalis 
d, e, en arteria ulnaris c‚ f,‚ naar onderen loo- 
pen, om zich in de hand en spieren als twee af- 
gezonderde vaatstammen te verdeelen; de plexus 
zelve eindigt bij de bogt voor het wevrelk van 
den arm en in de holte, waardoor het vat zich 
door het os Aumeri begeeft ec, waar de menig. 
vuldige vaatjes zich weder in twee stammen, ar= 
tertia radialis en ulnaris, vereenigen ; de arteria 
radialis loopt lager met den zervus radialis 
naar beneden. i 


Slagaderen der achterste extremiteiten. 


De Aorta zelve loopt langs de ruggegraat op de 
gewone wijze, tot zij een weinig boven het os 
sacrum, op de hoogte van den vierden lenden- 
wervel in twee stammen verdeeld wordt. Uit den 
boog der verdeeling ontspringen vele takken, 
welke parallel zijn, en geenszins gekronkeld of 


301 


met zijtakken, maar ongeveer zoo als door den 
Hoogleeraar W. Vrouik is afgebeeld bij den Ze- 
mur tarsius (a); deze vaten vormen de vlecht 
van het heiligbeen (plexus sacralis) en verliezen 
zich langs het os coccygís. 

De Arteriae dliacae loopen vervolgens onver= 
deeld naar onderen tot 35 lijn (ongeveer 8 Millim.) 
van den oorsprong uit de Aorta , waar zij in de 
vlecht voor de beenen overgaan; een weinig hoo- 
ger echter, voor de vorming der vlecht, ont» 
springen nog uit dezelve de Arteriae hypogas- 
fricae, welke aan iedere zijde eerst eene arteria 
umbilicalis afgeven, en nevens de vlecht onver- 
deeld langs loopen, om zich aan den rand van 
het kleine bekken naar binnen te begeven, waar 
dezelve zich in eenige parallele takken verdeelen, 
en in de aangrenzende deelen verliezen. 

Een weinig lager, hoezeer nog boven den plexus, 
ontspringen uit den stam der Zliacae de boven 
buiks-slagaders, Arteriae epigastricae, echter 
hooger als dezelve in den mensch gewoonlijk ont- 
staan , welke slagaderen, na eenen boog gemaakt 
te hebben, zich onder de regte buikspieren naar 
boven of voorwaarts naar de borst en ribben be- 
geven , waar dezelve zich in verscheidene takjes 
verspreiden, 

Na het afgeven van deze takken gaat iedere 
Arteria iliaca in eenen plezus over, welke uit 
zeer vele fijne vaten bestaat, die volkomen pa- 


(a) Disquis, anat., Tab, 1. Fig. 4. bj 


802 


rallel zonder eenige onderlinge axnastomosis, 
zoo verre men door een vergrootglas ontdekken 
kon; zich naar onderen begeeft; deze vaatvlecht 
daalt vervolgens naar de knieholte onder de mus= 
culus sartorius door, waarop dezelve, na zich 
door de knieholte verlengd te hebben , weder te 
zamen smelt in stammen , welke als arteria tibiae 
dis en peronaea wijder naar den voet zich be- 
geven en in de omringende deelen verspreiden. 
In het begin dezer vaatvlecht ontspringt nog uit 
dezelve de arteria circumflexa ili, en in het 
verloop derzelve geeft de vlecht zelve nog eenige 
takjes aan de omringende spieren en andere dee- 
len. 

Eene anastomosis, gelijk de Hoogleeraar Vro- 
rik beschrijft (a), tusschen. de artertae en ve- 
nae, en die misschien wegens de gemakkelijke 
vergissing bij eene opspuiting der vaten door kwik 
nog wel eenige bevestiging verdient, is mij ner- 
gens gebleken, In de aders zelve heb ik geene 
vlecht gezien, en in een voorwerp, waar alles 
door spiritus meer is zamengetrokken, en de in— 
jectie veel moeijelijker is, zijn de artertae van 
de werde ook veel bezwaarlijker te onderscheis 
den; in een recent voorwerp van den Bradypus 
tridactylus, aan mijnen vriend den Hoogleeraar 
N, G, pe Frememy behoorende, welke mij met 
zijne gewone bereidwilligheid toestond de vaten 
te onderzoeken, ontdekte ik, nadat dezelve zeer 


(a) Lc. pag. 9. Tab. 1. Fig. &. a. a, 


303 


gelukkig door roode en blaauwe wasch waren 
opgevuld, niet alleen eene vaatvlecht der arte- 
Fien, maar ook der aderen, welke beide vlech- 
ten , hoezeer zonder eenige anastomosis, onder- 
ling vermengd waren; zoodat aderen en slag= 
âderen in dezelfde vlecht door elkanderen als ge- 
weven zijn, en door het verschil van blaauw en 
rood een zeer fraai praeparaat opleverden (a) : 
_ hierdoor is het mij miet onwaarschijnlijk, dat bij 
de Myrmecophaga iets dergelijks bestaat, hetwelk 
den Hoogleeraar Vrorik tot het denkbeeld eener 
anastomosis heeft gebragt, hoedanige anasto- 
mosis tusschen dergelijke groote stammen anders 
niet voorkofnt, en ook niet zeer waarschijnlijk is, 
Gelijk bekend is, komt deze vaatvlecht der extre- 
miteiten. vooral bij trage dieren voor, die in de 
boomen klimmen, bij Bradypus , Myrmecophaga, 
Tarsius enz. (6), waarom de meeste Schrijvers 
in de aanwezigheid dezer vaatvlecht de oorzaak 
der traagheid van bewegingen, welke aan deze 
dieren eigen is, toeschrijven. Daar deze dieren 


(a) Zelfs zijn de arteriae tibiales anticae en posticae; 
en ook de radfalis en ulnaris, nadat dezelve uit 
den plezus weder als afgezonderde stammen voort- 
loopen, nog met een uiterst fraai net van venae 
omgeven; opmerkelijk is het dat deze aderen 
geene klapvliezen schijnen te bezitten, daar van 
uit de venae cavae de aderen van alle extremitei- 
ten tot aan de toppen der vingeren op de voor- 
treffelijkste wijze zijn opgevuld, zonder ergens 
eenigen hinderpaal te ontmoeten, 


(b) Zie Vnorik Il, c. pag. 14. 


304 


met hunne extremiteiten of hunnen staart aan de 
boomen hangen, en deze houding zeer lang kun- 
nen voortzetten, waartoe dus eene aanhoudende 
sterke spierwerking gevorderd wordt, zoo meent 
de Hoogleeraar W. Vrorik, dat deze langdurige 
zamentrekking der spieren door den langzamen en 
gestadigen toevloed van het bloed zoude bevor- 
derd worden (a); deze meening komt mij echter 
minder waarschijnlijk voor, het bloed is niet de 
naaste oorzaak der spierwerking, want dan zou- 
den de spieren zoo lang moeten in werking blij- 
yen, als het bloed door dezelve stroomt, maar 
deze werking wordt, als bij alle willekeurige spie- 
ren, door den zenuwprikkel, ten gevolge van den 
invloed des-wils van het dier opgewekt en onder- 
houden. Ook de langzaamheid der beweging kan 
mijns inziens hieruit moeijelijk verklaard worden; 
deze beweging ìs niet altijd bij den Bradypus noch 
bij den Stenops tardigradus zoo langzaam, gelijk 
ik in de levende voorwerpen gelegenheid gehad, 
heb, waar te nemen; en indien oak deze bewe= 
ging langzamer was, dan is, gelijk Duets te regt 
aanmerkt, deze langzaamheid niet alleen in de 
extremiteiten aanwezig, maar in alle bewegingen 


(a) Maee jam diuturna museulorum contractio maxime 
dicta vasorum divisione promoveri videlur. Ete- 
nim si ab una parte eo impediatur, quominus 
sanguis magno impetu in musculos ruat, ilosque 
ad subitam contractionem urgeat, ab altera ettam 
efficitur, ut hie vi magis lenta ct persistente in 
haec organa agat, üllasque potius ad diuturnam 
contractionem cieat. 


305 


tin het ligchaam (a). Eenige spieren , bij vaors 
beeld die der ademhaling, de buikspieren en an- 
dere, bewegen zich bijna altoos langzaam; liever 
zoude ik de snelheid der spierbeweging, altans 
voor een gedeelte, afleiden van de hoeveelheid 
van zenuwdraden en hierna geëvenredigde sterke- 
re prikkeling, welke eene spier ontvangt ; zoo 
overtreffen in dit opzigt de oogspieren in snelheid 
van werking en hoeveelheid zenuwdraden alle ans 
deren ; zoo ontvangen naar evenredigheid de spie- 
ren van den arm en vooral van den voorarm meer 
zenuwen dan de spieren der dij en van het 
scheenbeen. 

Wel blijkt uit deze beschrijving der vaatvlecht 
bij den Stenops Kukang, dat alleen de spieren 
der extremiteiten hare vaten uit de vlecht ont- 
vangen; immers ontspringen de Arteriae epi- 
gastricae en hypogastricae nog boven de vlecht; 
waardoor de oorsprong derzelve hier dan ook 
veel hooger is, dan bij den mensch, doch dit is 
in andere aanverwandte dieren geenszins het ge- 
val; zoo ontspringt bij den Stenops gracilis de 
vlecht hoog in den buik (5), en de plexus sacra- 
Us schijnt, bij afwezigheid van den stáart noch in 
onze species noch in den Stenops gracilis met de 
spierbeweging in verband gebragt te kunnen wors 
den. 

Waarschijnlijker komt mij dus het andere door ' 
td 

(a) Traité de Phystol. comparée, Par. 1838. Tom. 11. 

pag- 500. 
(4) Vrorik 1 c, Tab. II. 


306 


den Hoogleeraar Vrorik geopperde gevoelen voor, 
naníelijk, dat deze vaatvlecht de zamendrukking 
der vaten zoude verhinderen, welke bij het klim- 
men en omvatten der takken ligt zoude kunnen 
ontstaan (a) 

Dit gevoelen schijnt mij vooral bevestigd te 
worden door het kanaal, hetgeen in het opper- 
armbeen aanwezig is, en waardoor een gedeelte 
van de vlecht zich begeeft. (Fig. IV, ec.) Het is 
bekend dat dit kanaal in vele dieren aanwezig is, 
waarvan vooral Tiepemaon in verschillende Apen (5) 
en Home , in den Leeuw (ce) eene beschrijving ge- 
geven heeft, hetwelk naderhand door Mrarer (d) 
in de Myrmecophaga en door Barr (e) in de 
Kat is bevestigd geworden. Later heeft Mecker 
nog vele dieren opgeteld, waar dit kanaal! aanwe- 
zig is, zoodat het slechts, behalve bij den mensch 
en eenige apen, bij die dieren, welke eenen on- 
volkomen ontwikkelden voorarm bezilten, ZoU- 
de ontbreken, waarom dit kanaal vooral tot be= 
scherming der zenuwen en vaten zoude dienen 
tegen drukking bij het grijpen, graven , zwem- 
men of klimmen (f). Bijzonder verdient het op- 
merking, dat Trepemaxn eene verbinding der 4r- 


(a) L. c. pag. 14. 

(5) Mreken , Arch., IV B. S. 54& sqq. V B. 
S. 348. 

(ce) Zeetures on comparative Anatomy, pag, 76. 

(d) Arch., V B. S. 18. 

(e) Meeken, Arch., V B. S. 312. 

(/) Meeren, vergl. Anat., IL B. 2 Abth, S, 362. 
en VB. S, 314, 


507 


feria radialis en ulnaris vond bij de’ Stmia 
capucina onder dit kanaal, waardoor dus, in- 
dien bij het klimmen de Arteria radialis gedrukt 
wordt, aan hare verdere takken door de verbindings- 
tak uit de ellepijpslagader het bloed wordt toe- 
gevoerd (a); dit zelfde heeft echter ook plaats bij 
onzen Kukang (Fig. IV. d). Merkwaardig is 
echter dat bij de Myrmecophaga alleen de zer- 
vus medianus door dit kanaal zich begeeft en 
geenszins de slagaderen (5); bij den Stenops grar 
eilis schijnt de geheele vlecht door het kanaal 
zich te begeven (ec), zoodat hierin onze Stenops 
Kukang het midden houdt. 

Ik betwijfel echter, of deze vaatvlecht alleen 
moet dienen om de slagaderen voor drukking te 
beveiligen; er zijn, gelijk Barvu opmerkt, zeer 
vele dieren, welke klimmen, en ‘bij welke deze 
vaatvlechten ontbreken (d). Indien men echter 
acht geeft op de levenswijze van den Brady- 
pus, dan ziet men, dat dit dier niet zoo zeer 
op de takken staat, maar aan dezelve hangt, en 
wel gedurende eene langen tijd, zoowel aan de 
voorpooten, als zeer dikwijls aan de achterpoo- 
ten, wanneer ik hem gewoonlijk met vrij nedere 
hangenden kop zag eten. Nu is het bekend, 
dat, indien men lang de hand in de hoogte rigt, 


(a) Meeren, Arch, IV B. S. 548, Tab. I. fig. 2, 

(4) Vrorik 1. e. pag. 6. Tab. 1. Fig. 2, Meeken, 
vergl. Anat,, VB. 5. 314. 

(ce) Vuorik Lc. pag. 8. Fig. 2. 

(4) De retebus mirabilibus, pag. 20, 


308 
door de werking der zwaarte het bloed uit dt 
vingers vloeit, en deze bleek en eindelijk eenigzins 
ongevoelig worden; de zwaarte werkt dan op de 
geheele bloedkolom, die in de artertae en ve= 
nae bevat is; deze uitwerking schijnt mij echtet 
verhinderd te worden door de verdeeling van den 
stam in een groot getal fijne takken, door wier 
vereenigde en dus zoo veel versterkte zamentrek= 
king en drukking op de fijnere bloedkolommen;, 
de zwaartekracht geheel vernietigd wordt, zoo- 
dat hierdoor verlinderd wordt, dat gedurende 
het hangen, het bloed uit de extremiteiten tê 
veel terug gehouden en minder ‘wordt toeges 
voerd ; waardoor doofheid en krachteloosheid 
zoude Ontstaan, en dus het dier gevaar loopen 
van de takken te vallen, -Dit schijnt ook bij de 
Myrmecophaga het geval te zijn, wier klaauwen 
meer geschikt tot hangen zijn, dan tot loopen; 
terwijl bij den Stenops de nagel aan de achterste 
extremiteiten misschien hetzelfde doel heeft; zoó 
als. ook Vosmaer bevestigt, dat zijn Luijaard 
(Stenops tardigradus) nederhangende at en ook 
slapende hing, zoodat zijn geliefste stand was 
zich ergens aan vast te houden of te hangen («). 
Immers blijkt uit den hoogen oorsprong der vlecht 
bij den Stenops gracilis, die in den buik reeds 
onder de nieren ontspringt (5), dat de zoo hooge 
Oorsprong derzelve wel niet dienen kan om de 


mem mmm 


(a) Vosmarr, over den vijfving. Luijaard , pagà 
17 sq. 
(B) Vrorik l, c. Tab. II. 


309 


vaten in den buik voor drukking te beschermen. 
En in zoo verre kan ik het boven geopperd ge- 
voelen van den Hoogleeraar Varorik toestem= 
men, dat de lang aanhoudende zamentrekking 
dezer spieren door de vaatvlecht bevorderd wordt, 
doch niet, omdat zij door eenen meer gelijken 
stroom van bloed tot langduriger zamentrekkin= 
gen worden aangezet, maar alleen omdat zij ge= 
durende deze langdurige zamentrekking onder het 
hangen niet van bloed beroofd worden, en dus 
op eene meer indirecte wijze, Men zoude echter 
hier tegen de aanwezigheid van den plexus sacralis 
bij den Stenops kunnen aanvoeren, die geen’ staart 
heeft, en waar dus noch het eene, noch het an- 
dere doel duidelijk is; ik geloof echter te moeten 
aannemen, dat de plezxus sacralis een vereischte 
is, waar een plezus in de achterste extremitei- 
ten aanwezig is; immers zoude het bloed gemak- 
kelijker stroomen in eene wijdere arteria sacrae 
lis dan in den zoo fijn verdeelden plezus der ex- 
tremiteiten, waardoor dus ligt een ongelijke toe- 
vloed van bloed konde ontstaan, en te veel con- 
gestie naar de geslachtsdeelen worden te weeg 
gebragt. Nu vindt echter de aandrang van het 
bloed gelijken tegenstand in den plexus sacralis 
en femoralis, en wordt dus overal gelijkmatig 
verspreid, 

Deze plezus sacralis schijnt dan ook overal 
aanwezig , waar een plezus in de achterste ex- 
tremiteiten voorkomt, zoo als bij den Bradypus, 
de Myrmecophaga, den Tarstus en Stenops graci- 

KAT. TijpscuR. D, VIII, St. 4. 21 


310 


lis (a). Van het nut der overige plezus, welke 
in visschen, vooral den TAynnus en andere, in 
vogelen, in Cefacea en, als zoogenoemd Rete 
mirabile, in verschillende zoogdieren voorkomen, 
zal ik niet spreken, hetwelk mij te verre zoude 
leiden; men vindt het voornaamste hierover bij= 
eenverzameld in de Dissertatie van A, Barra (6)s 


Longen. 


De longen zijn in verschillende kwabben ver= 
deeld en wel aan de regterzijde in vier, aan de 
linkerzijde in drie kwabben; opmerkelijk is het 
dat Mercken bij de Zemur Macaco, Mongoz en 
albifrons regts vier, links twee kwabben aans 
geeft, zoo ook bij den Stenops gracilis (ec), ter= 
wijl de Tarstus volgens Cuvier regts vier, links drie 
kwabben bezit (d), die hierdoor met onzen Ste- 
nops Kukang overeenstemt. Volgens Trepemanr 
bezitten slechts die zoogdieren vier kwabben in de 
regter en drie in de linker long, welke zich door 
snelle bewegingen, bijzonder in de streek van den 
tug onderscheiden, zoo alsde Apen, Makis, roof= 
én knaagdieren (e); ofschoon nu de bewegingen bij 


(a) Zie Vrorik 1. c. Tab, 1. Fig. 1, 3, 4. Tab. IL 

(6) A. Barrr, de Retibus mirabilibus, Berol. 1837, 
cum tabula aenea. 

(c) Mercken, vergl. Anat., VI B. pag. 422. 

(d) Cuvren , vergl. Anat., uebersetzt von Mec= 
Keu, IV Th. S. 182. Cf. drat, comp.,‚ 2e éd, 
Tom. VIL. pag. 157. 

(e) TrEDEMANN, Zoologie, 1 Th. S, 270, 


31 


onzen Kukang minder snel zijn, zoo vordert ectie 
ter de verschillende. houding van den tronk nu 
eens uitgerekt, vooral achterover hangende, dan 
weder voorover gebogen zittende, eene groote 
bewegelijkheid in de ruggegraat en borst, waar- 
door het gevoelen van Tiepemann ook hier nog 
bevestigd schijnt te worden, 

De longcellen zijn naar evenredigheid vrij 
groot; hier en daar waren echter eenige blaas- 
achtige verwijdingen op de oppervlakte als een 
soort van emphyseem; hetzelfde vond Mecker bij 
eenen Bradypus didactylus, doch twijfelt of de- 
zelve niet toevallig door den dood ontstaan zijn (a); 
ook in mijn exemplaar van den Kukang schijnen 
dezelve mij niet natuurlijk; echter zijn de cellen 
ook in de Myrmecophaga grooter, zoodat Mrcker 
hier zelfs eene gelijkheid met Amphibia meende 
te ontdekken (5), hetgeen nogtans voor den Ku 
kang van geene toepassing kan zijn, waar de lon- 
gencellen weinig grooter dan bij den mensch zijn, 

De luchtpijp is zamengesteld uit kraakbeenige rin- 
gen , welke nagenoeg cirkelrond zijn. Volgens Mec= 
KEL zijn dezelve bij den Zemur Mongoz, rufus, 
albifrons en Macaco volkomen, bij den Stenops 
gracilis in het achterste vierendeel afgebroken (c). 
Volgens Duvernor zijn dezelve bij den Zoris en 
den Jarsius onvolkomen en omvatten slechts 


(a) Mreken, vergl. Anat., Ger Th. S. 399. 
(4) Mreker, Arch. Vter B. S, 61, Wergl. dnat., 
Ger Th. S. 400. 
(ce) Vergl. Anat. Ger Th. S, 421. 
21 


312 


3 van het kanaal (a). Misschien moet echter de 
geringe tusschenruimte der ringen van achteren 
bij onzen Kukang aan de verkorting van het 
vliezige gedeelte in den spiritus toegeschreven wor- 
den, zoo als ook Duverxor opmerkte bij Hapale 
midas (b) , zoodat ik hieromtrent niets zekers durf 
vaststellen. Daar echter naar de meerdere of min- 
dere volkomenheid dezer kraakbeenige ringen eene 
mindere of meerdere bewegelijkheid ontstaat, waar- 
door de luchtpijp zich meer of min kan vernaau- 
wen , hetgeen onbetwistbaar eenen grooten invloed 
op het geluid heeft, zoo als ook de Brulaap 
(Alouatte) slechts halve ringen heeft (c), zoo 
zoude men hieruit kunnen besluiten, dat de Kue 
kang slechts eene geringe modulatie van toonen 
kan voortbrengen. 

De rima glottidis is zeer wijd en ver vaneen 
geopend, zoo als ook Mercken van den Zemur en 
Stenops opgeeft (d). De epiglottis is aan de- 
spits uitgehold , zoodat dezelve bijna tweelobbig 
kan genoemd worden; volgens Mercken komt dit 
bij de vierhandigen nimmer voor (e), waarin dus 
onze Kukang eene uitzondering zoude maken, 


mms 


(a) Cuvrer, 2e éd, Tom. VIL. pag. 51. 
(5) Le. pag. 50. 

(c) Cuvrer, Ze éd. Tom. VII. pag. 50. 

(d) Mercken, verg!. dnat. Ger B, S. 543 sq. 
(e) Mecken, 1, c, S. 543. 


813 


Organen van Spijsvertering. 


Gelijk dit dier in vele opzigten zeer merkwaar= 
dig is, zoo bieden vooral de spijsverterings-werk- 
tuigen vele opmerkelijke verscheidenheden aan, 
welke men zeldzaam of niet bij andere zoogdie- 
ren aantreft. 

De tong is vrij groot, nagenoeg een rijnlandschen 
duim lang (27 Mill), breed, met verschillende 
kleinere conische tepels, en van achteren met drie 
kelkvormige tepels bezet, welke zich door meer- 
dere grootte onderscheiden; zij schijnt niet zeer 
bewegelijk, in tegenstelling der overige Makts (a), 
daar haar vrij einde zeer kort is; ook Trrnemann 
beschrijft de tepels op de tong bij den Stenops 
gracilis, welke met die van den Kwkang schijnen 
overeen te komen. Hetgeen hij echter van eene 
soort van tweede tong, onder de andere gelegen, 
opmerkt, die met deeerste door eenen bijzonderen 
tongriem verbonden is (B), is bij onzen Kukang 
niet aanwezig; ook Mecker beschrijft deze zon- 
derlinge inrigting, en zegt dat dezelve bij Zemur 
en Stenops aanwezig is (c). Bij den Kwkang zijn 
in het midden onder de tong de musculi genio- 
glossi ingehecht, zonder eenig spoor van eene der 
gelijke inrigting. Overigens ontbreekt hier, gelijk 
ook bij de overige Makis (d), eene uvula, 


(a) Mreker, versl. Anat., her B. S. 720, 

(4) TreprMANN in Meeker’s Archiv 1819, 5. 352, 
(ec) Mreken, wergl. Anat. her B. S, 720, 

(4) Mecker |, c. S, 714, 


314 


De slokdarm loopt op de gewone wijze door 
de borst, om, na het middelrif doorboord te heb- 
ben, in de maag over te gaan; zijne lengte be- 
draagt bijna 6 centimeters. De rokken der maag, 
zoo wel als der overige ingewanden zijn dun. De 
eurdia, zie Fig. V. 5. e. d., is buitengewoon 
groot, daar de oesophagus a. zich nabij aan den 
pylorus inplant, ‘waardoor dus de kleine bogt 
a. g. zeer klein, de groote integendeel d. e. f. 
zeer grootis, zoodat de cardia het grootste gedeel. 
te der maag uitmáakt, eene vorming aan de Ma« 
kts in het algemeen, en bijzonder, volgens Mercken 
aan den Zemuren Stenops eigen, zoodat de oeso- 
phagus bij den Stenops in het midden der kléine 
bogt, bij den Zemur op het 2 gedeelte derzelve 
zich zoude inplanten (a); hoezeer ook onze Ku- 
Kang tot het geslacht Stenops behoort, komt ech- 
ter de maag hierin met het maaksel der Zemures 
overeen, Het is bekend, dat de cardta bij plant- 
etende dieren veel grooter is, en als het ware 
eenen overgang maakt tot de meer zamengestelde 
magen, bij voorbeeld bij Bradypus en Stmia En- 
tellus. Ik vond in het rectum van den Kukang, 
een zaadje van eene mij onbekende plant; de 
Stenops tardigradus van Vosmarm, at zoo wel 
dieren, vogels, insekten, als vruchten (5) ; mis- 
schien zal de leefvrijze van den Kwkang hiervan niet 
aanmerkelijk verschillen, hoezeer ik, om het na- 
der te beschrijven maaksel der ingewanden zou- 


(a) Meeren, wergl. Anat. l. c. S, 727. 
(6) Beschrijving van den vijfving. Luijaard, bl. 13 verv. 


315 


de vermoeden, dat dit dier meer hard of taai 
plantenvoedsel geniet. De overgang van den pylorus 
is niet aan het regtereinde, maar meer naar bo- 
ven Fig. V. g., zoodat de maag regts in eenen 
kleinen blinden zak f, schijnt te eindigen ; hier is 
het duodenum vrij naauw, doch verwijdt zich, in 
het intestinum jejunum overgaande, zeer aanmer- 
kelijk A. £., zoodat hetzelve zelfs de zntestina 
crassa in wijdte overtreft; deze ingewanden zijn 
echter zeer onregelmatig; spoedig immers volgt 
hierop eene geringe vernaauwing, Fig. V. A. , 
wvaarna zij zich eenigzins, hoezeer in mindere 
mate, verwijden; hierop vernaauwt zich het in- 
gewand weder, Fig. VL. a. en wordt gedurig, 
maar onregelmatig, enger, zoo echter, dat eeni- 
ge plaatsen om hare bijzondere vernaauwing zeer 
merkwaardig zijn; de eerste vernaauwing, Fig, 
VL 6. isde aanzienlijkste en langste, en hier isde 
doormeter van het ingewand, die op de wijdste 
plaatsen, Fig. V. 4. é, 13 millimeters bedroeg, 
tot ruim eenen millimeter ingekrompen; hierop 
verwijdt zich het ingewand op nieuw tot ruim 6 
millimeters bij c‚, waarop na, op ongeveer 6 cen- 
timeters afstand van de vorige vernaauwing, eene 
tweede inkrimping d. ontstaat, welke, hoezeer 
niet volkomen zoo sterk als de vorige, en korter 
dan deze, echter de doormeter van het ingewand 
tot 15 à 2 millimeters verkleint; ongeveer 3 cen- 
timeters lager, nadat het ingewand op nieuw zich 
eenigzins, hoezeer minder sterk, tot 5 millimeters 
heeft uitgezet bij e., volgt eene derde, hoezeer 
iels minder sterke vernaauwing f., waardoor het- 


316 


‘zelve tot 2 millimeters inkrimpt , en na een paar 
kleine verwijdingen tot denzelfden doormeter nage- 
noeg terug keert, om zich, op ongeveer 2t centi- 
meter afstand der vorige vernaauwing , in de dikke 
darmen in te planten bij z. 

In deze vernaauwingen heeft het ingewand eenen 
geringere doormeter dan de oesophagus. Deze 
vernaauwingen, vergeleken met de aanzienlijke 
wijdte van het bovenst gedeelte of het jejunum 
bij A, 2, zouden bijna het vermoeden van eene 
ziekelijke aandoening doen ontstaan, daar ook bij 
den mensch gewoonlijk in het bovenste gedeelte 
der dunne ingewanden verwijdingen plaats heb- 
ben, als het lager gedeelte bij het co/on vernaauwd 
is; echter zijn de rokken der ingewanden in dit 
dier zoo gelijkmatig’ dun, dat zij zeer doorschij- 
nend waren, welke dunheid en doorschijnendheid 
op de vernaauwde plaatsen geenszins geringer wa- 
ren, dan op de wijdste gedeelten, zoodat ik hier 
niet alleen geene zamensnoering of inkrimping kon 
bemerken , maar de vernaauwde gedeelten konden 
ook, zonder het ingewand te scheuren, niet ver- 
wijd worden, zoodat het schijnt, dat dezelve tot 
den natuurlijken staat in dit dier behooren ; hoezeer 
“mischien het langdurig verblijf in spiritus dezelve 
iels moge vermeerderd hebben, zoo moet dit dan 
toch op alle deelen wel gelijkmatig gewerkt heb- 
ben. Ook zijn deze vernaauwingen niet zonder 
voorbeeld, daar Cuvier hetzelfde van den Zoris 
opmerkt, waar ook de dunne ingewanden op 
„vele plaatsen vernaauwd zijn en zich weder ver- 
wijden, en saar de dikke ingewanden de wijdste 


317 


gedeelten der dunne in doormeter niet overtref- 
fen (a). 

De dikke ingewanden zijn op eene eigene wijze 
omgebogen, zoodat dezelve vijf ombogten vor- 
men (Fig. VIL f, 5, g,e,.; zie ook Fig VI), 
welke door een dun mesentertum verbonden wor- 
den, waardoor het gansche color zich in de regter- 
zijde van den buik bevindt; hetzelve loopt naar bo- 
ven in eenen vrij Jangen blinden darm (coecum) uit, 
waaraan eenige’ overlangsche banden zigtbaar 
zijn, Fig. VL. ce, g. Fig, VIL d,e. Dit coecum 
is echter hoogst merkwaardig, daar zich aan het 
einde een volkomene, vrij lange processus vermi= 
formis bevindt, Fig. VI. 2, A, Fig. VIT. d, e. 
Dit is des te opmerkelijker, daar deze processus 
zoo zeldzaam in het dierenrijk wordt aangetrof- 
fen, zoodat, volgens de uitspraak van Cuvren, 
deze processus slechts in den mensch, den Ou- 
rang Outan, Gebbon en Phascolomys aan het 
coecum gevonden wordt, en er bij de Pehidna 
alleen een processus vermiformis zonder coecum 
aanwezig is (6), zoodat dus de Kukang als vijfde 
species, waar een processus vermiformis te gelijk 
met een coecum voorkomt, daar bij moet geteld 
worden. Het coecum is nagenoeg 2! centimeter 
(ongeveer een’ rijnlandschen duim) lang, terwijl 
de processus vermiformis, welke in het midden 


(a) Cuvren, le éd. p. 481, 2e éd. Tom, IV. 2 part. 
pag. 231. 

(4) Cuvren, Ze édit, IV, Tom. 2 part, pag. 214, 
220, 241, 


8318 


amgebogen is, de aaxzienlijke lengte van het cage 
eum genoegzaam evenaart, en met een eigen me- 
senterium, Fig. VL. A, bevestigd is. 

Deze aanwezigheid van een processus vermi- 
formis bij den Stenops Kukang is des te merk- 
waardiger , doordien dezelve bij de aanverwandte 
soorten niet schijnt gevonden te worden. Althans 
schrijft mij de Hoogleeraar W. Vrorik de ingewan= 
den vanden Zemur (Stenops) gracilis te hebben 
nagezien, en kier geenen processus vermiformis 
aan het colon gevonden te hebben. Evenmin 
maakt Kovrr hiervan eenige melding (a), Vooral 
van belang zal het zijn hiermede. de ingewanden 
van den Stenops tardigradus te vergelijken, waar- 
van ik nergens eene ontleding heb kunnen vin- 
den, en waarvan wij ter eeniger lijd eene be- 
schrijving van den Hoogleeraar W. Vrouik dur- 
ven hopen , daar dit dier zich in den zoölogischen 
tuin te Amsterdam levend bevindt, 

Het colon en coeeum zijn overigens even als de 
dunne ingewanden, van eene ongelijke „wijdte; 
het coecum bedroeg in doormeter eenen centime- 
ter, het colon 8 millimeters, terwijl hel op an- 
dere plaatsen naauwelijk 3 à 4 millimeters in 
doormeter halen kan, zie Fig. VI. Het zufesfi- 
mum rectum, Fig. VL. n, evenaart de wijdte van 
den oesophagus of van hel infestinum tenue, kort 
voor zijne intrede in het co/ox ; hetzelve is schuins 
hierin geplant, en loopt over de kronkels heen, 


(a) Dr. vaN Masseur und Keur, Beiträge zur versl, 
„nat., 2e Abth. S. 38. 


319 


Fig, VL. f, g. Eigenlijke dwarsche insnoeringen 
zijn in het coZon niet aanwezig, en de rokken van 
hetzelve waren naauwelijks dikker dan van de 
dunne darmen; zij waren met bruine faeces op- 
gevuld, en in het zxfestinum rectum bevond zich 
een klein zwart onbekend zaadje. 

Eene aanzienlijke lengte van het coecum is ove= 
rigens aan de overige ZLemures en Makis eigen, 
vaar hetzelve langer is dan bij de Apen (a); en 
in het algemeen is het coecum vooral bij plantëten- 
de dieren en zelfs bij omnivoren aanmerkelijk (5). 

De lengte echter van het geheele ingewand is bij 
den Kukang kort; het geheele dier was van de 
punt vanden bek tot aan den anus juist een halven 
Rijnlandsche voet of 157 millimeters lang ; de lengte 
van het gansche darmkanaal, van de punt der 
tong tot aan den anus bedroeg 13 Rijnlandsche 
voet of nagenoeg 55 centimeters, zoodat het ge- 
heele ingewand juist drie en een half maal de 
lengte van het ligchaam bedroeg, waardoor in dit 
opzigt de Kukang met de vleesvretende dieren 
overeenkomt, ofschoon hij ook plantenvoedsel 
gebruikt. Cuvrern merkt te regt aan, dat het ge- 
mis van de lengte der ingewanden bij vele dieren 
door deklapvliezen, die den doorgang der spijzen 
vertragen, als ook door de vernaauwingen ver- 
goed wordt (e). Dit zoude dus zeer door de inge- 
Wanden van den Kukang bevestigd svorden, daar 


(a) Cuvren, 1, ce. Tom. IV. part. 2. pag. 230, 
(6) Covren, Le. pag. 217. 
(ce) Cuvsen, 1, c. pag. 171, 


320 


de vernaauwingen hier zeer aanmerkelijk zijn, 
waarvan zich dan ongezocht het nut laat verkla- 
ren. Hiermede in overeenstemming is dan de 
groote cardia der maag, waarin de voedsels lan- 
ger vertoeven, en vooral de aanzienlijke lengte 
van het coecum, waarin de spijzen eene soort 
van tweede digestie ondergaan, welke hier nog 
volkomener is, daar door het aanwezen van eenen 
processus vermiformis aan het coecum als se- 
cundair digestie-orgaan eene groote glandula 
simplex wordt toegevoegd, die men zeer geschikt 
met het pancreas vergelijken kan, om door hare 
afscheiding de voedingstoffen, die nog niet ver- 
teerd zijn, op te lossen en verder te verteren. 

Overigens komt deze kortheid van het ingewand 
bij den Kukang overeen met die bij de overige 
Zemures en soorten van Stenops. Bij den Ste- 
nops gracilis vond Mecger dezelve als 4: 1, 
Dausexton als 3,5: 1, hetgeen gelijk is aan on- 
zen Kukang, waar wij dezelve tot het ligchaam 
eveneens gevonden hebben als 3,5: 1. 

Eindelijk merkt Cuvier aan, dat het gebrek aan 
lengte door de wijdte gewoonlijk wordt vergoed , 
en dat, indien door de wijdte de kortheid niet 
vergoed wordt, of een omgekeerde evenredigheid 
plaats vindt, de levenswijze van het dier anders 
is (a), Om deze vergelijking wel te kunnen sta- 
ven, is het noodig eerst de verschillende deelen 


(a) Cuvrer, uebers. von Mecken, UI Th. S. 465, 
2 Ed, Tom. IV. Part. 2. p. 209. 


321 


der ingewanden te bepalen, waarvan de lengte 
de volgende is: 


Tong. 'e … « ter. 26 Mill, 
Slokdarm . . « . 57 « 
Kleine bogt der maag 13 « 
Dunne darmen …. . 233 « 
Bieoiin 2° vs Inbound 
Colon van de inser= 

tie van het zrnfest. 

tenue lot aan den 

anus) Tee 015 140 


550 Millimeters. 


Daar echter de wijdte van het darmkanaal zeer 
verschillend is, is hier geene juiste bepaling mo- 
gelijk; de wijdste plaats der dunne ingewanden 
bedraagt ruim 13 Millimeters, de maauwste ruim 
1 Mill., en zoo komt als middelevenredigheid on- 
geveer 7 Mill. , hetwelk dus in evenredigheid der 
lengte zoude staan, als 7:258 —= 1:4l. Bij den 
Stenops gracilis, waar eveneens de lengte der 
ingewanden tot die van het ligchaam is als 3,5: 1 
of 4: 1, is echter de verhouding van den doorme- 
ter tot de lengte der dunne ingewanden zeer ver- 
schillende, daar dezelve volgens Covrer staat als 
6:450 (a) = 1:75; waaruit dus blijkt dat de 
zoo groote kortheid der ingewanden bij den Ku. 


a 


(a) Cuvier, Ze éd, Tom. IV. Part. 2. pag. 184. 


322; 


kang eenigzins door de gemiddelde meerdere wijda 
te vergoed wordt. 

Dit valt echter nog meer in het oog, wanneer 
men volgens Cuvier den omtrek met de lengte 
vergelijkt, wanneer dezelve bij den Kukang na= 
genoeg is als 22 : 288 — 1:13; welke propor- 
tie bij geene der dieren, door Govier vaargeno= 
men, voorkomt («), zoodat naar evenredigheid 
de Kukang de kortste en te gelijk de wijdste in- 
gewanden, niettegenstaande de vernaauwingen , 
welke in dezelve gevonden worden, schijnt te 
bezitten; immers bij den Leeuw is deze evenre- 
digheid als 1:80, bij den Wolf als 1:65; bij den 
Os integendeel, wiens ingewanden buitengemeen 
lang zijn als 1:271 , terwijl bij den Afrikaanschen 
Olifant, wiens ingewanden korter zijn, weder eene 
aanzienlijke wijdte plaats heeft, zoodat, volgens 
de opgave van Cuvier, hier naar evenredigheid 
de wijdste ingewanden gevonden worden, name- 
lijk als 1:18 (5), welke echter in dit opzigt nog 
door onzen Kukang worden overtroffen; het con 
don en coecum is echter weder zoo veel langer, 
daar hierin de Kukang alleen door den Stenops 
gracilis schijnt overtroffen te worden, bij welken , 
volgens Mercken, het colon met het coecum is tot 
hetingewand als 1: 1,6, bij den Kukang als 1 :2, 

Uit deze kortheid van het ingewand moet men 
tot eene minder uitgebreide verdeeling der Arterta 
meseraica besluiten en dus ook tot eenen geringeren 


(a) Cuvrer 1, ce. pag. 209 sqq. 
(5) Cuvrer Ì. c. pag. 212, 


323 


omvang der Vena portarum , hetwelk weder eene 
kleinere lever moet ten gevolge hebben, welke 
dan ook, gelijk wij zullen zien, niet groot is 
volgens dezelfde evenredigheid is dan ook de le- 
ver bij de Aerbivora, waar de ingewanden zoo 
lang zijn, grooter, bijde Carnivora kleiner (a) , 
hoezeer misschien de snellere omloop van het 
bloed in de ingewanden, welke door eene gerine 
gere verspreiding der takken van de Arferia 
meseraica moet worden veroorzaakt, eenigzins 
de kleinheid van omvang van het sysfema por+ 
tarum kan vergoeden, 

Wat de inwendige oppervlakte der ingewan= 
den betreft, zoo hebben wij reeds boven ge- 
zien , ‚dat derzelver rokken buitengemeen dun zijn3 
met het bloote oog scheen de inwendige rok ta- 
melijk effen , door hulp van het mikroskoop bleek, 
dat de inwendige rok der maag vol kleine kronke- 
lende plooijen was, hoedanige op eene grootere 
schaal eene menschenmaag van binnen vertoont, 
die in spiritus is bewaard geworden, en welke 
dan het gevolg zijn der zamentrekking van den 
spierrok , welken de slappere membrana mucosa 
minder volgen kan, die hierdoor in plooijen ge= 
kronkeld wordt. In de holte der ingewanden 
waren zeer vele, doch kleine halfmaansvormige 


(a) TreprmanN, Zoologie, Tom. 1. S. 260. Hier 
door verklaart zich ook, waarom bij de tamme 
Kat, waar volgens Tirprmann l.c. p. 243. de 
ingewanden langer zijn dan bij de wilde, tevens 
ook de lever grooter is, 


324 


klapvliezen (valvulae semilunares), welke zich 
echter weinig diep uitstrekten ; misschien waren 
dezelve door het lang verblijf in spiritus eenigzins 
zamengekrompen; volgens MreckerL zouden deze 
valvulae semilunares alleen aan den mensch ei- 
gen zijn (a). Het @nfestinum rectum bezit ver- 
schillende plooijen , welke volgens de lengte pa- 
rallel naar beneden loopen. 

Het Mesentertum was buitengemeen dun, zon- 
der eenig spoor van glandulae Iymphaticae; 
onder eene sterke vergrooting (ongeveer 300 
maal) bleek , dat behalve de grootere vaten, zich 
eene menigte uiterst kleine haarvaten door het 
mesenterium verspreidden, niet ongelijk aan die- 
gene, welke in de Dissertatie van Dr. Koker uit 
een Konijn onder mijne leiding beschreven en af- 
gebeeld zijn (5). Tevens vertoonden zich onder 
het Mikroskoop in het Mesenterium vele kleine 
vetbolletjes ,‚ waarschijnlijk door spiritus uit het 
weefsel afgescheiden. 

Opmerkelijk is vooral ook de gedaante en zit- 
plaats der milt; deze is zeer klein, lang en naauw 
aan de groote bogt der maag aangehecht, zie 
Fig. V. ec, d, welke plaatsing om de groote bogt 
der maag bij de Zemures algemeen schijnt (c), 
zoodat dezelve bijna onmiddellijk aan de wanden 


(ae) Mreker , verel. Anat., IV Th. S. 509. 

(6) J. Koken, Spec. Anat. Phys. de subtiliori mem- 
bran. serosarum fabrica, Traj. ad Rhen, 1828. 
Fig. &. pag. 59. 

(ce) Cuvier, 2e éd. Tom. IV. Part. 2. pag. 618. 


325 

der maag verbonden scheen, en door trekking 
naauwelijks een zeer klein omentum gastro-liena- 
le zigtbaar werd; hieraan evenredig is het ove- 
rige omentum, Fig. V. e, hetwelk zoo buitenge- 
meen kort is, dat hetzelve den naam van omen- 
tum geenszins verdient, welk gemis van omen- 
tum de oorzaak is van de bijzondere plaatsing 
der milt onmiddellijk tegen de wanden der maag. 
Cuvier zegt, dat het net (grand épiploon) aan 
alle mammalia eigen is (a) , waarvan dus weder 
de Kukang eene uitzondering maakt, die hier- 
door meer tot de vogels en lagere klassen der diee 
ren nadert, waar het net ontbreekt, De milt zel- 
ve d, e, was niet alleen zeer klein en langwer= 
pig, maar scheen ook eenigzins los door het 
peritonaeum omgeven te zijn, zoodat hare op- 
pervlakte zich rimpelig vertoonde, hetgeen mis- 
schien voor een gedeelte aan de zamentrekking in 
spiritus zijne oorzaak te danken heeft; gesteld 
echter ook, dat dezelve bij het leven iets grooter 
zij, zoo blijft dan nog de milt bij den Kukang 
ongewoon klein. ‘ 

De lever is niet zeer groot, van boven stomp, 
rond, van onderen zeer hol, van voren door 
twee insnijdingen verdeeld, zoodat dezelve drie 
kwabben vormt. Aan de onderste oppervlakte, 
eenigzins regts, is de lobulus Spigeli langer dan 
gewoonlijk; hierbij is een kleine lobulus quar 
dratus ; de galblaas is aan de regterzijde in eene 


(a) Cuvren, Ze éd, Tom.IV. Part, 2. p. 626. 
Nar. Tijnscua. D. VLIL. St, 4. 22 


326 


longitudinale groef bevat en tusschen de Zob? in= 
gesloten, zoo echter, dat de bodem der galblaas 
de lever zelve doorboort, en zijn uiterst einde 
weder op de bovenste voorste oppervlakte zigt= 
baar wordt. Heteene gedeelte der galblaas is dus 
geheel door leverzelfstandigheid omgeven, waare 
aan dezelve door celweefsel verbonden was, ove= 
rigens was dezelve vrij groot. Deze doorboring 
der lever door de galblaas komt meer voor, zoo 
ook bij den Stenops gracilis (a), waar echter de 
lever in meer kwabben verdeeld is. Het schijnt 
eenigzins moeijelijk te verklaren, hoe de galblaas 
aan haren bodem geheel in de leversubstantie in= 
gesloten, en hieraan vastgehecht, zich genoeg- 
zaam kan te zamentrekken tot uitstorting der 
gal. Terwijl dit de te groote uitzetting der gal- 
blaas verhindert, moet het tevens waarschijnlijk 
eene langzamere uilstorting van gal ten gevolge 
hebben, welke zich slechts bij kleine gedeelten 
en niet in eene groote hoeveelheid schijnt te kun= 
nen ontlasten; daarenboven kan in dit geval de 
galblaas, welke gedurende het vasten gevuld 
wordt, zich minder sterk uitzetten, daar dit eene 
drukking op de omringende lever moet veroorza- 
ken, en eene langzame ontlasting der gal ook in 
den nuchteren staat moet ten gevolge hebben, 
waardoor dan de ingewanden geprikkeld en mis- 
schien honger moet worden opgewekt, hetwelk 
door de levenswijze van het dier, hetgeen zoo 


(a) Cuvier, 2éd. le. pag. 4&l. Konrn, Beytrd- 
ge,2 Abth. S. 38. 


327 


veel tijd schijnt te slapen, misschien gevorderd 
wordt. Indien men echter kan aannemen, het. 
geen hoogst waarschijnlijk is, dat, gelijk Trepr- 
MANN wil (a), de grootte der galvaten en de hoe- 
veelheid der afgescheiden gal in evenredigheid is 
tot de grootte van het systema portarum, dan 
moet, volgens hetgeen wij boven, over de even- 
redigheid tusschen de lengte der ingewanden en 
de grootte der lever hebben aangemerkt, de gal 
hier in geene groote hoeveelheid worden afgeschei- 
den. 

De nieren Fig. VIII. a zijn boonvormig, klein, 
in geene lobben of kwabben verdeeld , maar meer 
gelijkvormig; in de doorsnede is de corticale , 
klierachtige substantie naauwlijks vaa de inwene 
dige te onderscheiden , en het getal der papillae 
en pyramides Ferreinit zeer gering. De bijnieren 
zijn zeer klein, en boven aan de nieren vastge- 
hecht , echter zijn dezelve in de teekening weg- 
gelaten, om hierdoor de nier beter te kunnen 
aanwijzen. De wreteres zijn ongemeen dun en 
lang; de blaas integendeel, welke door kwikzile 
ver gevuld werd, spande zich tot eenen aanmer 
kelijken omvang uit, e‚, e, c‚ terwijl de urete= 
res schuins aan den achterwand der blaas zich 
bevinden ec, ec, De opening der urethra is on= 
der in de Vagina, waaruit eenige rimpels te 
voorschijn komen, d. 

Hoogst zonderling is de opmerking van Trepe- 


(a) Ueber die Verdauung, 2 B. S. 49. 
22 


328 


MANN, welke bij den Stenops gracilis eene dub- 
belde blaas vond, in ieder van welke zich een 
ureter opende, en die zich onder eenen spitsen 
hoek in eene enkelvoudige urethra vereenig- 
de (a); het schijnt wel, dat dit een toevallige 
lusus naturae moet geweest zijn, daar Kunz 
slechts eene eenvoudige, zeer in de lengte uitge- 
rekte blaas bij dit dier beschrijft en afbeeldt (4). 

Met de organa uropoëtica verbonden zijn de 
geslachtsorganen namelijk de wferus, fubae en 
ovaria, benevens de vagina. 

De uterus zelve is bicornis, doch zoo verre 
verdeeld , dat men dezelve bijna voor dubbeld 
“ zoude kunnen houden, Fig. VIII f, #, waardoor 
dezelve met dien der knaagdieren overeenkomt , 
terwijl de hoornen van denzelve bij de Makis 
zeer kort zijn. Zeer opmerkelijk is dit onderscheid 
met den zoo na verwandten Stenops gracilis, 
waar de uferus slechts tweelobbig is en geens- 
zins gedeeld (c), waardoor dezelve zich zeer van 
onzen Kukang, onderscheidt. De uterus zelve 
was overigens zeer klein, misschien ook door- 
dien dit exemplaar nog jong en niet volkomen 
uitgegroeid was, zoodat ook nog aan de beende- 
ren de epipkhyses overal zigtbaar zijn. 

De fubae Fallopii zijn onbegrijpelijk fijn, zoo- 


(a) TirpEMANN in Mreker’s dreh., 1819. pag-353. 

(6) Kuur, Beyträge, 2 Abth. S. 38. Pl. VI”. Fig. 6, 
N°, 6. 

(c) Kuur, Beytráge, II Abth, S. 48. Pl. VL. Fig. 6, 
litt. 5. 


329 

dat het niet mogelijk was dezelve van het omrin- 
gende, vrij dikke celweefsel te onderscheiden, voor 
ik dezelve van de zijde van den uterus volkomen 
met kwik had opgevuld , welke opvulling buiten- 
gemeen wel en fraai gelukte. Fig. VIII, g, A, 
ziet men dezelve in hare natuurlijke grootte, 
Fig. IX echter zeer sterk vergroot, met in acht 
neming van de ware evenredigheid in dikte tusschen. 
de hoornen van den wferus, a, a en de tuba c‚c. 
In hare loop is de tuba slangsgewijs aan celweef- 
sel c‚ c, d, d en aan haar einde aan het ova- 
rium d, d, d,d verbonden, zoo echter dat haar 
uiterst einde e vrij was, waaraan ik geene fim= 
briae kon ontdekken; aan de linker tuba Fig. 
VIII, #, (ook van de voorzijde afgebeeld, Fig. 
IX), telde ik acht buigingen, of slaugsgewijze 
bogten, aan de regterzijde integendeel slechts zes 
dergelijke wendingen, Fig. VIIL. A; aan het uit- 
einde was eene buitengemeen fijne opening, Fig. 
IX. ce, welke naauwlijks door het vergrootglas 
zigtbaar was; daar echter bij eene geringe per- 
sing zich de kwik hierdoor eenen uitgang baan- 
de, was het mij mogelijk, dezelve met zeker. 
heid te bepalen, en het gemis der /imbriae rondom 
dezelve waar te nemen; hoe hierin een ovulum 
zonder gevaar van graviditas extra-uterina kan 
opgenomen worden , valt mij moeijelijk te begrij- 
pen, doch misschien verandert de vorm nog eenig- 
zins op lateren leeftijd en bij de conceptie. 

Een geringe doormeter der tuba en vooral van 
derzelver kanaal is bij de zoogdieren vrij alge- 
meen ; ik twijfel echter of zij bij eenig zoogdier 


330 


fijner wordt aangetroffen, daar de dikte der gan- 
sche {wba, vooral nabij den uterus, de dikte van 
het borstelhaar van een zwijn niet overtreft; naar 
het einde wordt dezelve, als gewoonlijk , dikker. 

De ovartën zijn onmiddelijk aan het dikkere 
gedeelte der tuba verbonden, zonder zich daarom 
geheel aan het uiteinde der Zwóa vast te hech- 
ten, Fig. VIIL s, Fig. IX, dd, dd. Zij zijn van 
eene onregelmatig vierkante gedaante, van eene 
geelachtige kleur, echter veel vaster dan de band 
van het celweefsel ee, dd, waaraan de fuba 
verbonden is, 

De vagina is zeer lang, Fig. VIIL e, d, en 
van binnen met overlangsche evenwijdige plooijen 
voorzien, om bij uitzetting te kunnen toegeven; 
de lengte derzelve schijnt echter bij den Stenops 
gracilis nog veel grooter te zijn («). 

Naar onderen verwijdt zich de vagina bij den 
overgang in de uitwendige geslachtsdeelen d, en 
is aan de voorzijde met den mond der blaas en 
urethra verbonden, welke zich digt bij de uit- 
wendige geslachtsdeelen inmondt; aan de achter- 
zijde is dezelve gehecht aan het #ntestinum rec- 
tum ‚ hetwelk:in de teekening tot beter inzigt in 
de Vagina is weggelaten. De Cltoris was zeer 


lang. 


(a) Kuur le c. Pl, VI*. Fig. 6. N° 3. 


331 


VERKLARING per AFBEELDINGEN. 
Praar V. 
Fig. 1. 
Grondvlakte der Hersenen. 


aa. Voorste kwabben der hersenen. 

bb. Middelste kwabben en zoogenoemde groef 
van Sylvius. 

ec, Kleine hersenen en #occuli derzelve, 

d. Verlengd ruggemerg. 

e. Reukzenuw. 

f. Gezigtszenuwen en hare doorkruising, waar 
achter de vrij groote glandula pituitaria. 

g. Derde paar zenuwen en hersenschenkels, waar 
tusschen een gedeelte der Arterta bastlaris, 

h, Zesde paar zenuwen; men ziet hier tevens de 
pyramidale strengen over den zwakken pons 
Varolit heen loopen. 


Fig. 2. 
Bovenvlakte der hersenen. 


aa. Voorste kwabben. 

65. Middelste gedeelte der hersenen of einde van 
de Sylvische groef, 

ec, Kleine hersenen en #Aocculi, 

d. Verlengd ruggemerg. 

e. Middelste of wormsgewijs uitsteeksel der klei- 
ne hersenen, 


832 


Ff. Achterste kwabben der groote hersenen , wel- 


ke het voorste gedeelte der kleine hersenen 
bedekken. 


Fig. 3. 
Verticale doorsnede der Hersenen. 


Voorste kwab. 

Bovenste gedeelte der halfronden. 

Kleine hersenen met de daaraan zigtbare, fijne 
levensboom. 

Verlengd ruggemerg. 

Plaats van de hier zeer weinig ontwikkelde 
brug van Varolius. 

Achterste hersenkwab, welke de kleine her. 
senen van voren bedekt. 

Enkelvoudige vierheuvel, door de achterste 
kwab bedekt, waar boven in de diepte de 
glandula pinealis zigtbaar is; onder denzel 
ven loopt de walvula cerebelli. 

Begin van de commissura maxima, 

Fornix met zijnen voorsten schenkel uit de 
corpora mammillaria ontspringende. 

Derde hersenholte en doorgesnedene 4Aala- 


mus opticus. 
Fig. 4. 


Vaatvlecht van den arm. 


AB. De linker arm tot aan de voorhand. 


a, 


«. 


brneaadiken fg Vaten van den arm. 
Vaatvlecht , waar dezelve onder de groote 
borstspier zich vertoont. 


b. 


C. 


€. 


fs 


333 


Splijting der vaatvlecht in twee deelen aan het 
onderste gedeelte des bovenarms, 

Het binnenste gedeelte, hetwelk zich door het 
kanaal van het opperarmbeen begeeft, en 
hiermede tot een vat vereenigd wordt, om 
als ellepijpslagader zich naar den voorarm te 
begeven. , 

Buitenste gedeelte der vaatvlecht, hetwelk 
over het opperarmbeen zich begeeft, en na, 
tot een vat, even als het andere gedeelte, 
weder vereenigd te zijn. hier eenen vereeni- 
gingstak afgeeft naar de ellepijpslagader; 
Spaakbeen-slagader ‚ waar dezelve zich naar 
de hand begeeft. 

Ellepijpslagader. 


g, h. Middelzenuw des arms (nervus mediauus). 


J. 


Plaats, waar dezelve aan de buitenzijde der 
vaatvlecht onder de borstspier zich vertoont; 
h. waar dezelve, na zich onder de vaat- 
vlecht door begeven te hebben, aan derzelver 
binnenzijde door het opperarmbeenskanaal 
naar beneden loopt. 


Fig. 5. 


Maag en een gedeelte der dunne darmen. 


a,b,c, d,e, f. De maag door ingeblazen 


a, 


lucht uitgezet. 
b. Een gedeelte des slokdarms. 


b,e,d. Cardia, welke hier zeer groot is. 


d,e. Milt, die zeer naauw aan de maag is vast- 


gehecht, 


334 


e. Gering spoor van net, 

fg. Pylorus, welke bij g. in het duodenum 
overgaat. 

A, Verwijd gedeelte der dunne ingewanden, 
waar het duodenum eindigt, 

ë, Volgende verwijding van dit ingewand. 

k. Plaats, waar hetzelve eenigzins enger wordt. 


Dunne en dikke darmen. 


a,b,e, d,e, f, g. Onderste gedeelte der 
dunne ingewanden. 

5. Aanmerkelijke verenging des dunnen darms. 

e. Plaats, waar dezelve op nieuw wordt uit- 
gezet. 

d. Volgende vernaauwing, welke een weinig 
korter en minder sterk is. : 

e. Nieuwe doch eenigzins geringere uitzetting. 

f. Derde vernaauwing, welke echter minder sterk 
is en spoedig in eene geringere uitzetting over- 
gaat. 

g. Laatste yernaauwing en intrede in den dikken 
darm, 

g, h. Blinde darm (coeeum) van eene aanzien- 
lijke lengte , waarop een spoor van eenen lan- 
gen band zigtbaar is. 

2, A. Wormsgewijs verlengsel (processus ver- 
miformis) met zijn mesentertum; hetzelve 
is bij A omgeslagen, 

g, ll, m, n. Pikke darm (colon), welke in de 
rondte omgebogen is, en hier en daar aan- 


335 
zienlijke vernaauwingen vertoont, en bij x in 
het rectum overgaat. 


Fig. 7. 


Dikke darmen van de achterzijde. 


a, 5, ec. Einde des dunnen darms en ingang in 
den dikken darm, 
d,e. Processus vermiformis. 
„Jg: he Bogten en wendingen des dikken darms 
van achteren gezien. 


Fig. 8. 


Nieren en baarmoeder. 


a, 5, ec. Nier met eenen zeer dunnen pisleider. 

cec. Pisblaas door kwikzilver uitgezet, 

cc. Intrede der wreferes onder aan de blaas, 
waarvan die der regterzijde is afgesneden. 

d, e. Vagina in het lang van achteren geopend, 
waarin longitudinale plooijen zigtbaar zijn. 

d, Orificium urethrae, waar vele plooijen za- 
menloopen, 

J. Uterus bicornis , welks deeling denzelven bijna 
dubbeld maakt, 

g‚h. Regter hoorn van den uterus en de zeer dun- 
ne, in zes bogen gekronkelde fwba Fallopii, 
welke in deze Figuren iets dikker dan natuur- 
lijk om de buitengemeene fijnheid heeft moe- 
ten worden afgebeeld. 

he. _Ovartum aan de tuba vastgehecht. 

t, Linker uba in acht bogen gekronkeld. 


336 
Fig. 9. 


Linker hoorn van den uterus en Tuba Fallo- 
pi, zeer vergroot. 


aa,b. Einde van den hoorn van den uterus, waar 
dezelve bij 6, in de zeer fijne tuba overgaat. 

6, c. Zeer fijne tuba, welke slangsgewijs met 
acht bogen verloopt, en, allengs dikker wor- 
dende, bij ce. eindigt, waar eene kleine ope- 
ning zigtbaar is, Franjes waren niet aans 
wezig. ' 

dddd. Ovarium, waaraan voor een gedeelte 
de {wba is vastgehecht. 

ce, dd. Celweefsel in den vorm van eenen band, 
waaraan het dunne gedeelte der Zwba ver- 
bonden is, 


EENIGE AANTEEKENINGEN 


OVER HET GESLACHT 
STENOPS van ILLIGER, 


EN DE DAARTOE BEHOORENDE SOORTEN , 


DOOR 


J. van DeR HOEVEN. 


(Medegedeeld als Bijlage tot de voorafgaans 
de Verhandeling van den Hoogleeraar 
SCHROEDER VAN DER KOLK.) 


Mijn vriend Scrroepen van per Kork heeft mij 
aangemoedigd om eenige aanteekeningen, dje ik 
hem na de lezing zijner ontleedkundige opmerkingen 
over den Javaanschen Stenops in een’ brief had me- 
degedeeld, verder uitgewerkt als bijvoegsel op zijne 
Verhandeling te laten volgen. Ik vond mij tot de- 
ze bekendmaking te meer opgewekt , om daardoor 
tevens in de gelegenheid te zijn den Heer Directeur 
van 's Rijks Museum C. J. Temmer sopentlijk 
dank te zeggen voor het welwillend afstaan der 
fraaije teekeningen van het skelet, den kop en de 
pooten van den Kukang, welke ik thans achter 
de Verhandeling van mijnen geachten Utrechtschen 
ambtgenoot laat volgen, ter vervanging van de 
afbeeldingen, die de overledene Hoogleeraar van 
pen Boox Mescu naar cen jong en nog onvolwas- 


338 


sen dier had doen vervaardigen. De Heer Tremminex 
zelve schijnt het voornemen thans te hebben laten 
varen om iets over de natuurlijke geschiedenis van 
den Kukang bekend te maken, van welk voor- 
nemen Kuxr reeds in zijne Beiträge op de door 
SCHROEDER VAN DER Kork aangehaalde plaats mel- 
ding had gemaakt. 

De makis of Prosimii vormen in de dierkun- 
dige stelsels der latere schrijvers eene natuurlijke 
familie, welke door Linnaeus in een enkel ge- 
slacht, Zemur genoemd, vereenigd was. Van 
dit geslacht telde Linnaeus in de tiende uitgave 
van zijn Systema naturae (1758) nog slechts drie 
soorten op: Zemur tardigradus, Lemur Catta 
en Zemur volans ; in zijne twaalfde of laatste uit- 
gave telde hij er vijf; thans kent men er meer dan 
twintig , die verschillende gezera vormen. De Ze- 
mur volans vormt het geslacht Galeopithecüs van 
Parras, hetgeen de nieuwere op geene genoegza- 
me gronden gewoon zijn in de nabijheid der vle- 
dermuizen te plaatsen, maar hetgeen evenwel van 
de overige Lemures, waartoe het overigens nadere 
verwantschap heeft, in vele opzigte afwijkt. Al 
deze dieren hebben de snijtanden der bovenkaak 
aan de buitenzijde der tusschenkaaksbeenderen ge- 
plaatst, zoodat de voorrand van den mond van 
boven zonder tanden is. De onderste snijtanden 
liggen bijkans waterpas, met de punten naar voren 
gerigt. Alde soorten zijn aan warmere gewesten 
van het oostelijk halfrond eigen, de meeste leven 
alleen op het groote eiland Madagaskar. 

Sedert eenigen tijd heb ik bouwstoffen verza- 


389 


meld tot eene monographie van deze natuurlijke 
familie der ZLemures of Prosimit. In het Rijks 
Museum van natuurlijke geschiedenis vond ik ver- 
scheidene voorwerpen, die mij tot het bekendma- 
ken van enkele, nog geheel nieuwe of niet genoeg- 
zaam gekende bijzonderheden zullen in staat stel- 
len , zoodat ik mij vlei dat deze arbeid voor de we- 
tenschap niet geheel nutteloos wezen zal(a). Voor 
het tegenwoordige wil ik mij alleen tot het ge= 
slacht Stezops van Irvicer bepalen, en kortelijk 
mededeelen wat mij aangaande de daartoe behoo- 
rende soorten bekend is. 

In de tandformule komt dit geslacht met Ofo- 
lienus en Lemur (ook met Cheirogaleus, zoo 


(a) In het Museum bevindt zich thans een schedel 
van den Zichanotus Indri, van den Zich. laniger 
(den -Avahi van JourpaN, /'Fnstitut 1834. N°. 62. 
p. 232), van Cheirogaleus, van Stenops Potto 
enz. Sommige van deze, in de verzamelingen nog 
weinig bekende schedels zijn thans ook uit de 
Parijsche verzameling bekend geworden in het, 
door zijne uitmuntende platen merkwaardige werk 
van BLAINVILLE, Ostéographie. Ik wil hier in 
?t voorbijgaan opteekenen, dat, volgens het geen 
thans bekend is, de tandformule van Zichanotus, 
die ik in mijn Mandboek der Dierkunde 11. bl. 658 
niet met zekerheid had kunnen opgeven, voor de 


maaltanden 5T 


: is, 200 men de daar aangeno- 


mene beschouwing der onderste hoektanden volgt. 
Cheirogaleus heeft hetzelfde aantal tanden, als de 
ware Lemures bezitten, en is van Zemur door 


de osteologische kenmerken van den schedel niet 
onderscheiden, 


340 E 


dit waarlijk een afzonderlijk geslacht is) overeen. 
Het volwassene dier heeft bij al deze genera in 
het geheel zesendertig tanden. Gewoonlijk be- 
schouwt men de horizontaal in de onderkaak ge- 
plaatste zes tanden alle als snijtanden; reeds Lux- 
NAEUs gaf tot kenmerk aan zijn geslacht Zemur : 
dentes primores inferiores sex. Van. deze zes 
tanden zijn de vier middelste zeer dun, bijkans 
haarvormig; de buitenste merkelijk sterker, Den 
bovensten hoektand, over wiens benaming geene 
onzekerheid bestaan kan, daar de naad van het 
tusschenkaaksbeen achter de snijtanden loopt, 
ziet men, als de mond gesloten is, achter dezen 
buitensten tand van de onderkaak, en daarente- 
gen vóór dien tand geplaatst, welken men ge- 
meenlijk als hoektand der onderkaak beschouwt. 
Nu is, bij de roofdieren niet slechts, maar ook bij 
de Apen, gelijk men in elke verzameling van dier- 
schedels zien kan, de bovenste hoektand bij het 
sluiten van den mond achter den ondersten gelegen. 
Bij Tarstus had ik daarom ook reeds de onderste 
zijdelingsche tanden als hoektanden beschouwd 
en f snijtanden opgegeven (Handb. der Dierk. 
II. 656), terwijl er volgens F. Cuvier (des Denls 
des mammifères) 4 snijtanden zouden aanwezig 
zijn. In lateren tijd heeft men, zoo als uit de 
ostéographie van Bramsvure blijkt, in Frankrijk, 
volgens deze wijze van beschouwen de tanden 
der Zemures tot de formule der Amerikaansche 
Apen gebragt en wij gelooven dat hiervoor zeer 
veel waarschijnlijkheid is. Wanneer namelijk als 


3ál 


ware onderhoektand bij Zemur de buitenste der 
zes horizontale tanden beschouwd moet worden, 
dan is de, tot nog toe als onderste hoektand be- 
schrevene tand een valsche maaltand en het getal 
der maaltanden is onder en boven aan weêrszijde 
zes. Van Zichanotus wordt dan de tandformule: 


Fneisivi &, canini T=i’ molares Ed Van dit 
geslacht en van Zursius is gevolgelijk Stenops 
onderscheiden door vier snijtanden in de onder, 
zoo wel als in de bovenkaak, terwijl het zich van 
Zemur door digt bijeenstaande, zeer groote oogen 
en door eenen korten of in het geheel geenen 
staart onderscheidt. 

Onder den naam van Zemur tardigradus heeft 
Lixsaeus twee soorten verward, den Stenops gra- 
cilís en Stenops tardigradus. Den eersten kende 
hij uit het exemplaar, het geen Sena beschreven en 
afgebeeld had; zie Museum Ad. Frider. 1754 fol. 
Aldaar lezen wij dan ook cauda omnino nulla 
(p. 4), terwijl in het Systema naturae gezegd 
wordt cauda fere nulla. 

Er zijn mij thans drie of vier soorten van Stenops 
bekend. Ik aarzel namelijk eenigzins om tot dit ge- 
slacht te brengen den Zemur Potto van Gm. , welken 
Couvin (A. ant. 1. p. 109. sec. éd.) tot het ge 
slacht Otolienus bragt. Het Rijks Museum bezit 
van dit dier eenen schedel, die tot een zeer jong 
voorwerp behoort en nog al de kiezen niet heeft. 
Evenwel is de geheele vorm gelijk aan dien van 
den schedel van Stenops, De afbeelding van Bos- 
MAN, die dit dier onder den naam van Potto of 

Nar. Trjoscun,- D. VIII, St, 4, 23 


343 


Zuyaard vermeldt (w), is zeer ruw. Daar ik van 
den staart in de beschrijving niets lees, zou ik bij- 
kans vermoeden dat deze er door den teekenaar 
bijgevoegd was en dat dezelve veel korter was. 
Evenwel heeft de Zool. Soctefy te Londen in 1831 
een voorwerp van Sterra Leone door den Chirurgijn 
J. Borre ontvangen, ’t geen niet anders dan deze 
Potto van Bosuaxr schijnt te zijn en ’t welk eenen 
staart van middelmatige lengte had. De beschrij- 
ving, die Bexnerr er van geeft , doet ons behalve 
de bijzondere kortheid van den ndex der voorste 
ledematen, ook de kleine, zijdelings geplaatste 
oogen kennen, eene van de overige soorten zeer 
verschillende inrigting (5). Wanneer wij dus deze 
Afrikaansche soort, uit welke Bexnerr een nieuw 
geslacht (Perodicticus) gevormd heeft, afzonde- 
ren, blijven er drie Oostindische soorten over. 
Deze soorten kan men in twee groepen verdee- 
len. De eerste groep, waartoe slechts eene, wel 
bekende soort behoort, onderscheidt zich door 
een slank ligchaam, langere pooten, vier kleine 
snijtanden in de bovenkaak, die onderling in 
grootte niet verschillen, eenen spits opgewiplen 
neus, en het geheel gemis van staart. Stenops 
gracilis. Dit dier is van de punt van den neus 
tot aan het achtereinde van den romp omtrent 
2 decimeters lang. Er zijn vijftien paar ribben 


(a) Beschrijving van de Guinese Goudkust, Amsterd. 
1737, 4°, bl. 30, 31. fig. & tegen over bl. 29. 

(U) Zie Proceedings of the zoological Society, Loudon, 
P.I. 1830, 1831, p. 109, 110, 


343 


aanwezig. De tusschenkaaksbeenderen klimmen 
schuinsch naar boven tot de neusbeenderen. op, om 
met dezelven eenen kokervormigen snuit zamen te 
stellen. De oogkassen staan zoo digt bij een , dat 
de tusschenwand op zjjn smalste gedeelte weed 
één millimeter dik is. 

G. Fiscuer onderscheidt ín zijne Anatomie der 
Makis, (Frankf, am Main 1804. 4°, p. 28) van 
deze soort, die hij Zoris gracilis noemt, nog 
eene tweede, Zoris Ceylonicus. Deze naam ‘is 
slecht gekozen, daar de Zoris gracilis op Ceilon 
leeft; maar daarenboven schijnt dezelve slechts op 
een ouder voorwerp van hetzelfde dier te berusten. 
Latere schrijvers hebben dan ook deze soort niet 
aangenomen. 

De tweede groep van soorten van het geslacht 
Stenops (aan welke Grorrror Sr, Hrrarme den 
naam van Wycticebus geeft, terwijl hij van den 
Stenops gracilis het geslacht Zoris vormt) bevat 
grootere, min slanke dieren, (bij volwassene is 
de afstand tusschen den snuit en de punt van het 
staartbeen meer dan drie decimeters). De vier 
snijtanden in de bovenkaak zijn ongelijk ontwik. 
keld, de buitenste, naast de hoektanden, zijn zeer 
smal en vallen dikwerf uit, De tusschenkaaks- 
beenderen steken niet naar voren onder de neus- 
beenderen uit, Er is een zeer korte staart aan- 
wezig. Men telt zestien paar ribben, De kleinste 
afstand tusschen de beide oogkassen bedraagt 
van á tot 5 millimeters. Het scheenbeen is lan- 
ger dan het dijebeen, terwijl bij de vorige groep 

23 * 


844 


het dijebeen, even als in het menschelijk skelet 
het grootste der lange beenderen is, 

Dat bij Stenops gracilis de ledematen betrek- 
kelijk langer zijn dan bij deze groep, blijkt reeds 
bij de eerste beschouwing van opgezette dieren 
of van skeletten. Ik vond de achterste ledematen 
bij Stenops gracilis omtrent zoo lang als den 
romp. In een geraamte van dit dier, waarvan de 
geheele wervelkolom slechts 15 centimeters lang was, 
was het dijebeen 7 centimeters lang; even lang 
was het dijebeen in een skelet van den Kukang 
waarvan de wervelkoiom 27 centimeters lang. was. 
Ook is bij de laatste groep de ruggestreek iets 
korter dan de lendenstreek, terwijl bij de eerste, 
waar ook een paar ribben minder aanwezig is, 
de lendenstreek langer dan de borststreek is. 

Tot de tweede groep behooren twee soorten, 
Stenops tardigradus en Stenops Kukang. Bei- 
den zijn zeer aan elkander gelijk en moeijelijk te 
onderscheiden. Onze reiziger S. Mürrer schijnt 
ook slechts ééne soort aan te nemen, daar hij zegt 
dat Stenops tardigradus, benevens Bengalen, 
Siam en andere oorden van het vaste land , de 
eilanden Java, Sumatra en Borneo bewoont (a). 
Hoe men ook over de grenzen van soort en locale 
verscheidenheid denke, zeker is het dat er eenig 
verschil tusschen de Javaansche voorwerpen en 


(a) Verhandelingen over de natuurl. Geschiedenis der 
Nederl, overzeesche Bezittingen, folio. Zoölos. 
2e aflev. p. 18, (Leiden 1840). 


345 


die van andere gewesten bestaat. Op Sumatra 
en Borneo komt eene soort voor, die van den 
Bengaalschen Stenops niet verschilt. De Kukang 
van Java daarentegen onderscheidt zich van den 
Bengaalschen door langeren snuit en door een wit 
voorhoofd. Bij den fardigradus houdt de witte’ 
plek tusschen de oogen even boven dezelve op , 
bij den Javaanschen Séfenops wordt dezelve bree- 
der en tot eene ruitvormige, het voorhoofd be- 
dekkende plek. Ook schijnen bij de Javaansche 
voorwerpen de kleine zijdelingsche snijtanden der’ 
bovenkaak ligter uit te vallen of geheel te ont< 
breken; van daar heeft Grorraor Sr. Hramr 5 
welke reeds twee soorten aannam, zijnen Nycti- 
cebus javanicus door dit getal van twee snijtan- 
den van den fardigradus onderscheiden (a). De 
wilte plekken achter de oogen zijn ook bij Ja- 
vaansche voorwerpen veel duidelijker, bij Bengaal- 
sche somtijds naauwelijks bemerkbaar. (De af- 
beelding van F. Cuvrer maakt hier eene uitzon- 
dering). — Wij zouden, daar de naam Kukang 
ook aan de andere soort gegeven (b), en daaren= 
boven eene barbaarsche benaming is, deze alléén 
op Java levende soort, Stenops Javanicus noe- 
men, en dezelve aldus kenschetsen: Stenops , cau-' 
da brevissimá, cinereo flavus, strid dorsali Ju- 
scà, maculd albá frontali, dentibus incisiwis 


(a) Ann. du Muséum, XIX, 1812. p. 164. 
(B) Pankinson Journal of a Voyage to the South Sea 
(bij G, Frsenen, Anatomie der Makis, 1, 33.) 


346 


superioribus duobus tantum, rostro subaculo, 
elongato. Hab. in Ins. Java. 

De andere soort, die op Borneo, Sumatra en 
en op het vaste land van Indie voorkomt, blijft dan 
den naam van Stenops tardigradus behouden, 
en zou door de volgende kenmerken onderschei- 
den kunnen worden: 

Stenops caudá brevissimá, cinereo-flavus, 
striá dorsali fuscá, fronte fuscá, striá albá 
ënter oculos angustá , supra oculos evanescente, 
dentibus incisivis superioribus 4, rostro obtu- 
stusculo. 

Tot deze soort behooren al de bekende af beel- 
dingen van Vosmaer, Aupenzear en F. Cuvren. 
De Javaansche soort is nog niet afgebeeld, ten zij 
veelligt de houtsneefiguur in #he Gardens and 
Menagerie of the zool, Society, Vol. I. 1830 
p: 119, hier toe behoore, hetgeen mij waarschijn- 
lijk voorkomt. Overigens is de schedel van far- 
digradus steeds door den korten snuit te onder- 
scheiden. De neusbeenderen zijn bij het volwas- 
sene dier ruim twee millimeters korter dan bij den 
schedel van Sfenops javanicus. 

Of er ook eene soort van deze groep op het 
eiland Geilon voorkomt is zeer twijfelachtig. De 
Nycticebus ceylonicus (niet te verwarren met 
Loris ceylonicus van G. Frscrer) berust alleen 
op eene plaat van Srza en wordt voegzamer uit 
de lijst der bekende soorten achterwege gelaten. 

Hetgeen men van de leefwijze dezer dieren 
kent, bepaalt zich tot eenige weinige bijzonder- 
heden. Het zijn nachtdieren, die in groote bos- 


347 


schen leven , en dus meer geschikt zijn om op boos 
men te klimmen dan om op den grond te kruipen. 
Hun gehoor is scherp. Zij bewegen zich lang- 
zaam, behalve wanneer zij op hunne prooi toe- 
schieten, die zij met de voorpootea schielijk aan= 
grijpen. Hun voedsel is gedeeltelijk uit het plan- 
ten- en gedeeltelijk uit het dierenrijk ontleend, zoo 
als jonge bladen en vruchten, kleine zoogdieren 
en vogels „die zij slapend betrappen , en voorzeker 
vooral insekten. Dat hunne oogen ’s nachts lich- 
ten, gelijk onze verdienstelijke reiziger Mürrer 
verzekert, willen wij geenszins betwijfelen, hoe- 
zeer de ontleedkundige onderzoekingen van den 
Heer van per Kork zulks miet schijnen te bevesti- 
gen. Wij betwijfelen alleen, zoowel bij dit dier 
als bij de andere zoogdieren, dat dit verschijnsel 
aan een waar uitstroomen van een door het leven 
voortgebragt licht zou zijn toe te schrijven. 


VERKLARING per AFBEELDINGEN. 
Praar VI en VII, 


Fig. 1. Skelet van den Sfenops javanicus of 
Kukang in volwassenen leeftijd, 

Fig. 2. Schedel van hetzelfde dier van boven 
gezien. 

Fig. 2ben ec. Schedel van het jonger voorwerp van 
wijlen den Hoogl, van pen Boon Mesou, 


Fig. 8. 


348 


waarvan de Hoogleeraar ScrROrDER van 
per Kork zijne ontleedkundige beschrij- 
ving ontleend heeft. 

Schedel van eenen volwassenen Stenops 
tardigradus van boven gezien. 

Dezelfde schedel van ter zijde geteekend, 
Kop van den Stenops javanicus van 
voren. 

Regter vaorpoct van hetzelfde dier van 
binnen gezien. 

Regter achterpoot van hetzelfde dier; 
eveneens van de binnenzijde. Deze drie 
figuren (5—7) zijn op Java naar het 
leven geteekend, 

Kop van den Stenops tardigradus naar 
een voorwerp van 's Rijks Museum, van 
Bengalen afkomstig, door mij afgetee- 
kend, 


Alle figuren zijn in natuurlijke grootte, Behal= 
ve fig. 25, 2e en fig. 8, zijn wij dezelven aan de 
goedgunstige mededeeling van den Heer TeumincK 
verschuldigd. 


g 
Pb 


UITSTAPJE NAAR DE BOSSCHEN VAN DE 
GEBERGTEN MALABAR ‚ WAYANG EN 
TILU , OP JAVA; 


DOOR 


Fa, JUNGHUHN. 


Uit des Schrijvers aanteekeningen zamengesteld , 
door W‚ H. pr Vrrese. 


Van de hooge bosschen van den Gédé begaf ik 
mij naar de ‘wildernissen der Zuidkust, en be- 
zocht, in de eerste dagen van October, de baai 
Palabuan Ratu. Ik had daarbij het oogmerk, 
om barometrische waarnemingen te doen, en 
wel digt aan de zeekust, welke met de door mij 
op de bergtoppen gedane geen grooter verschil 
dan van acht dagen zouden opleveren, ten’ einde 
voor de berekening der hoogten een’ meer zekeren 
grondslag te erlangen. Anderdeels stelde ik mij 
daarbij voor, om de vegetatie van de kust en der 
duinen in deze baai nog eens nader in oogen- 
schouw te nemen. 

Na mijnen terugkeer te Tjanjor, had ik de 
hoop gevoed, mij in de gelegenheid te zullen ge- 
steld zien, om eene reis te doen naar de meest 
oostelijk gelegene gedeelte van Javae Daar ik 
evenwel dezen wensch niet mogt vervuld zien, 


350 


besloot ik , in afwachting eener nadere vervulling 
daarvan, eenige nasporingen te doen in het ge= 
bergte van Malabar. Ik begaf mij derhalve den 
Iden October, 1839 , de postroute volgende , 
van Tjanjor naar Bandong op reis. Terwijl de 
weg eerst in eene noordelijke rigting door de dessa 
Tjanjor heenleidt, neemt dezelve van dit punt 
af, waar het koffijpakhuis van Zjanjor staat, 
eene oostelijke rigting, en strekt zich alzoo door 
bebouwde streken , welke allengs en zacht glooi- 
jende lager worden, in eene bijna regte rigting 
uit. Hier wisselen kampoensboschjes en rijst- 
velden elkander af. Op de braakliggende lan- 
den tieren de digt opeenstaande Cyperussoor= 
ten, reeds op zekeren afstand door hare bruin- 
gele tinten kenbaar, welig voort. Tusschen die 
velden ziet men hier en daar kleine moerasjes, 
waarvan enkele geheelenal schijnen begroeid te 
zijn met de haarfijne blaadjes der Utricularia 
Jlexuosa Vaur, met kroontjes, die als gele stip- 
pen schemeren op de graauwe zwemmende blad- 
massa’s. In andere vertoonen zich de reusach- 
tige bladen van Welumbium spectosum, wel- 
ke zóó digt tegen elkander geplaatst zijn, dat 
er, ter naauwer nood, hier of daar eenig gedeel- 
te zigtbaar is van den waterspiegel, waarin zich 
het beeld van de prachtige rozeroode bloemkroon 
der heilige Lotusbloem van de Braminen verdub- 
belt. Deze streek is 12—1300 voeten boven de 
zee verheven, zijnde de grootste hoogte, op wel- 
ke ik de Zotos op Java aantrof. 

Voor ons verhief zich, in een blaauw verschiet , 


351 


uitstekende boven de armen van het Rendang- 
gebergte, de Burangrang, welke wij te gemoet 
streefden, terwijl wij noordwaarts, in de tusschen. 
ruimten van deze bergen en het Gédésche voore 
gebergte Pesser, de zonderlinge spitsen en torens 
der Krawansche kalkbergen herkennen, die zich 
boven de vlakke of heuvelachtige landen, waarop 
zich geene boomen vertoonen, verheffen, 


Eerst aan gene zijde van de eerste post-station 
Sukamandrie, buigt zich de weg naar het O. Z. 
O., om zich vervolgens, in verschillende krom- 
mingen, tot aan de verdeeling der zacht en ge- 
Lijkmatig nederwaarts stroomende rivier Zjisok- 
kan , voort te zetten. 

Volgens daar ter plaatse door mij gedane baro- 
metrische waarnemingen, is de bedding der rivier 
716 voet boven de zee verheven; wij waren ale 
zoo sedert Tjanjor, hetwelk 1450 voet boven de 
zee ligt, 734 voet afgedaald. De regteroever 
der rivier evenwel, ter plaatse van de post-station 
Tjisokkan , is 150 voet hooger dan het diepste der 
bedding ; — zoodanig, dat de bedding, terwijl 
de oevers aan beide zijden bijna even hoog zijw, 
een smal kanaal, dat eene diepte van 150 voet 
heeft, vormt, hetwelk zich, door de schilder- 
achtigste kronkelingen, eenen weg baant door het 
gebergte, De wanden van dit kanaal zijn zeer 
steil of volstrekt vertikaal, en gevormd uit stuk- 
ken trachiet en lava van allerlei grootte, door 
een cement van vulkanischen oorsprong, tot eene 
vaste rotsmassa, als ware het, zamengeklonken. 


352 

Talrijke steenblokken dezer gebrokkelde rotsmas= 
sa (welke van de wanden afgestort, of uit de bed- 
ding losgespoeld zijn) liggen verstrooid in den 
vloed, die zich somwijlen tot 50, ja zelfs 40 
voet tusschen de steile wanden beklemd, schui- 
mend over deze blokken heenstort, om daarna 
weder, op eene breedte van 100 en meer voeten, 
rustig voort te streven, en vormen watervallen van 
5-8 voet hoog, welke de geheele breedte der 
bedding innemen. 

De weg is in deze rotssoort zeer diep uitgehou- 
wen , die op de eene zijde tot de bedding van den 
stroom nederdaalt en van daar weder omhoog 
voert, Men houdt zich thans bezig door eene, 
in eenen enkelen boog, over de rivier gelegen brug 
beide te verbinden. 

Van gene zijde, van den oever des Zyjisokkans 
tot aan de vallei van Zyifarum , zes Engelsche 
mijlen verder , is het terrein wederom vlak, zich 
slechts zachtkens en boogswijze verheffende en 
verlagende, Daarna rijst het weder, zijnde eigen- 
lijk niets anders dan de voortzetting van de vlakte 
van Tjanjor, welke gelijkmatig neigt naar het O. 
en N.,O., en slechts van het dal der rivier 7jz- 
sokkan wordt doorsneden. Wildernissen van hoog 
gras, en groepen van kleinere, min schaduwrij- 
ke bosschen bedekken de onbebouwde, en niet 
door menschen bewoonden ruimte tusschen de 
beide slroomen. 

Het diepste gedeelte van de bedding der rivier 
Tjitarum ligt daar, waar de rigting van den weg 
is, slechts 673 voet boven de zee, en alzoo 777 


353 


voet beneden Tjanjor, zijnde dit het laagste punt 
tusschen Tjanjoren Bandong. De diepte bedraagt, 
aan den linkeroever, volgens mijne waarnemin- 
gen, 253 voet, De massa van water van de Tjjz- 
tarum was thans slechts half zoo groot als die 
van den Tjisokkan, hoezeer evenwel de ontwor- 
telde, overal tusschen de rotsstukken als ver- 
strooide boomstammen van eene sterke aanzwel- 
ling van den stroom, gedurende den regentijd, ge- 
tuigden. Gelijk daar, zoo bestonden ook hier 
de rotsstukken uit afgebrokkelden puddingsteen , 
uit welks oorspronkelijk witachtige grijze massa 
eene groote hoeveelheid zwartkleurige punten uite 
stak. De linkerwand dezer diepte bestaat uit 
dergelijke conglomeraten, welke horizontaal bo- 
ven elkander gelegen zijn. Maar, aan den reg- 
teroeverkant doen zich kalkrotsen voor, welke 
wij slechts tot het plateau van Bandong veelvul… 
dig zien. In het jaar 1838 was ik deze rivier 
nog overgevaren; nu vond ik dáár eene houten 
brug, die den overgang niet weinig gemakkelijk 
maakte. Aan den regteroever rijst het terrein 
in eene oostelijke rigting , en vormt aldaar de gol- 
vende, grootendeels met indigo beplante vlakte 
van Radja-mandala, welke zich 5 Engelsche 
mijlen ver tot aan 7jipaddat uitstrekt. Vandaar 
af draait de weg, op en neêr, in talrijke krom- 
mingen, doch immer bovenwaarts. Hier verhef- 
fen zich kalkrotsen, waardoor grotten en sple- 
ten heengaan, in schilderachtige kruinen, waar 
steile wanden hun verblindend wit door het groen 
der bosschen doen heenschemeren. Op cen’ 


354 


grooteren afstand van den weg vertoonen zich 
eenige (van het Kendang-gebergte afgescheidene } 
boschrijke, doch minder hooge bergruggen, wel- 
ke de vlakte Radja-mala ten noorden begrenzen, 
en deze van de Krawangsche gebergten afschei- 
den. Den met bosschen overdekten , geheelen- 
al onbewoonden voornaamsten bergrug des Ren- 
dangs ziet men aan de regterzijde, of zuide- 
lijk, alwaar , op eenige palen afstands van 
den weg, de vlakte den voet des bergs begrenst. 
Daar ter plaatse moet, gelijk men mij althans heeft 
medegedeeld, een arm van den Zytfarum, drie 
mijlen ver onder de rotsen, door eene kalkholte 
heenstroomen, welke slechts door vledermuizen 
bewoond wordt, 

Van Zjipaddat klommen wij op tot Zjisitu , 
omgeven , aan beide zijden, door schilderachtige 
rotsen van madreporen en schelpkalk, op wel- 
ke zich de schoonste plantengroei vertoonde. Wij 
hadden weldra het hoogste punt van den weg 
bereikt, en bevonden ons aan den noordelijken 
voet van eene kalksteenmassa, welke zich gelijk- 
matig, als ware het, trapswijze verheft en in lou- 
ter afzonderlijke kubieke of prismatische stukken 
verdeeld schijnt te zijn. Dit punt ligt op 2346 
voet hoogte boven de zee verheven. In eene 
noordelijke rigting ontwaart men een dor, slechts 
met allang-allang bewassen, nu eens vlak , dan 
weder heuvelachtig land, in de rigting van Kra- 
wang. Vóór ons ten O. N. O. verheft zich met 
den breeden top en met het prachtige groen zij- 
mer oorspronkelijke bosschen de berg Buran- 


355 


grang met zijn’ breeden’ gespleten top tot op eene 
hoogte van bijna 6000 voeten; terwijl zich in de 
laagte aan de zuidzijde van den voet des bergs 
het heerlijk schoone plateau van Bandong uit- 
breidt, hetgene slechts aan de westzijde door 
eene keten van heuvels, die van het noorden naar 
het zuiden loopen, doorsneden is. Hier boden 
zich aan ons oog rijke, zeer bevolkte dorpen met 
kudden van karbaauwen aan, terwijl het Rexr- 
dang-gebergte niet dan wildernissen aanbiedt, en 
zich naauwelijks hier en daar bezijden den weg 
iets anders vertoont, dan de hut van een’ Ja- 
vaan, die zijnen reizenden landgenooten rijst of 
andere levensbehoeften verkoopt. 

Door de welwillende hulp van den Heer Resi- 
dent Hora Srccama, wien ik daarvoor mijn’ op- 
regten dank betuig, zag ik mij in de gelegen- 
heid gesteld, om in 5E uur tijds den weg af te 
leggen van Tjanjor naar Bandong. Bijzondere 
vermelding verdient hier de stoutheid, waarmede 
de Javaansche voerlieden dikwijls van de hooge 
en steile bergen benedenwaarts rennen in gestrek- 
ten galop, zonder dat hun eenig ongeluk over- 
komt. Ook ik daalde op die wijze af, en be- 
reikte, mijnen weg nemende over het plateau en 
langs de posten Padarawang en Tjimajo, Ban- 
dong , alwaar mijn oog zich vestigde op de zich 
in zuidelijke en oostelijke rigting steeds hooger 
en hooger vertoonende bergen , den Patuha, 
den Zio en het Malabaarsche gebergte, het doel 


mijner reis. 


Ik werd dáár zeer gastvrij ontvangen door 


356 


den Adsistent Resident Nacer, wiens welgebouws 
de woning aan de postroute is gelegen. Voor het 
huis ligt een terras, aan welks zijden men JV- 
ringi-boomen (Ficus benjamina) aantreft, wier 
loof de woning beschaduwt, De overige wonin- 
gen zijn veelal slechts hutten van bamboes, door 
Javanen bewoond. Op den middag, van 1—4 
ure, wanneer de huisgenooten zich voor eene poos 
ter rust begaven, had ik tijds genoeg, om de 
planten, door mij ingezameld, te onderzoeken en 
in te leggen. Na dien tijd verzamelden zich de 
leden van het gezin veelal voor het huis, ontvine 
gen somwijlen bezoek van den Regent van het 
district, wiens komst en vertrek met al de eigen- 
aardige staalsie en plegtigheid, den Javaanschen 
Grooten eigen, plaats had. Vervolgens plaatste 
men zich aan den intusschen aangerigten disch. 
Het voorname produkt van het regentschap 
Bandong is de koffij. Men beproeft er ook de 
kultuur van zijde en thee, hebbende evenwel de 
laatste nog geene zeer gelukkige uitkomsten op- 
geleverd. De uitslag der eerste is evenmin gunstig 
te noemen; de eoccons toch, worden, ten gevol- 
ge van eene ontaarding der wormen zelve, van 
jaar tot jaar kleiner. De vlakte zelve heeft, in 
onderscheidene rigtingen, eenen diumeter van 
15 —25 Engelsche mijlen , zijnde grootendeels 
met rijst beplant, terwijl zich de koffijtuinen 
uitstrekken op de vruchtbare hellingen der ge- 
bergten, welke deze vlakte van alle kanten om- 
geven. In het jaar 1839 bedroeg de bevolking 
aldaar 188000 inwoners, door welke 31 millioe- 


357 


nen koflijboomen werden onderhouden. Van de- 
ze waren reeds 22 millioenen vruchtdragende, 
en daarvan bestond de helft, in dusgenaamde , 
tuinkoffij , dat is, die rondom de hutten en 
dorpen geplant wordt. Deze 22 millioenen strui- 
ken nu, leverden in dat jaar, 110000 Pikols 
koffijboonen (van 125 pond) op, ieder van wel- 
ke, bij de overgaaf in 's lands magazijnen, met 
3E guld. door de Regering betaald werd. 

Den avond bragten wij in de opene lucht door 
op het terras, over hetwelk zich de oude Wa- 
ringi-boomen verheffen, Eene diepe stilte heersch- 
te dan alom; de maan verlichtte de geheele 
streek ; eene frissche avondkoelte verving de warm- 
te van den dag, en verkwikte onze, door dezelve 
afgematte ligchamen, Is eenmaal het licht der 
zon met volle pracht ondergegaan, alsdan be- 
geeft zich de Europeêr, zoowel als de Javaan, ter 
rust. Deze rust nu, waarin al wat ademt, ver- 
keert, deze doodelijke stilte van den nacht, die 
onbewolkte, prachtige hemel en de heldere glans 
der maan maken op den Europeschen vreem- 
deling een’ diepen, met geene woorden te be- 
schrijven’ indruk. Geen enkel blad der Warin= 
gis werd bewogen, terwijl de breede schadu- 
wen van dit geboomte, de plaats van ons ver- 
blijf bedekten, Van uur tot uur klonk ons de 
klokslag van den nabij gelegen’ Dalam in de 
ooren, en weêrgalmde tot op verren afstand in 
het nachtelijk uur. Het was alsof die diepe stil- 
te aan deze toonen eene hoogere beteekenis gaf, 
terwijl dezelve de herinnering van zoo menig va- 

KAT, TijpscHa, D, VIII, St, 4, 24 


358 


derlandsch tooneel in mijne ziel terugriep. 

De streek van Bandong , welke niet is gelegen 
in het midden van het plateau, maar meer in 
deszelfs noordelijkste gedeelte, naar de zijde van 
den voet van den Tankoeöang-Prahoe, ligt op eene 
hoogte van 2140 voet boven de oppervlakte der 
zee, en heeft eene gemiddelde temperatuur van 
78,5. De regter-kraterwand vanden Tankoebang- 
Prahoe ligt bijna juist in het noorden van die 
plaats. Ik verliet Bandong den 19den October, 
en doorliep het plateau langs eenen voor rijtuie 
gen toegankelijken weg, welke zuidzuidoost- 
waarts voert, naar den Malabar, in eene regte 
rigting over de vlakte. Het weder was heet; 
al de gebergten, welke het plateau omgeven van 
den Boerangrang in het N. N. W. om de zuid 
tot aan ten westen Pafoelia, waren zigtbaar, 
en tot op een’ afstand van 20 —30 voet hoog 
zweefden als 't ware ondoorschijnende, melk- 
witte plekken dauw , even als een lijkkleed uit- 
gestrekt, Alle grassen en andere gewassen wa- 
ren nat van den buitengemeen sterken dauw, 
welke eerst tegen S ure begon op te stijgen en 
zich in een’ half doorschijnenden damp. op te los- 
sen, door welken het gebergte met eene paars- 
blaauwe kleur heenschemerde, De in die stre- 
ken wonende Europeërs verzekerden mij , dat de- 
ze nevelvlekken in het Bandongsche tot de zeer 
gewone verschijnselen behooren, en dat dezelve 
na alle heldere nachten, en deze nemen door- 
gaans 2 van het jaar in, worden waargenomen, 
Daarbij daalt de temperatuur doorgaans tot op 


359 


50 graden, terwijt het minimum van den warmte. 
graad, vóór zonsopgang, gewoonlijk 609—62 be 
draagt. Uit deze omstandigheden, de groote koel- 
te van den nacht en de dikke vochtige nevels, 
schijnt dan ook de afwezigheid der kokospalmen, 
die voor het overige van de hutten der Javanen bij- 
na onafscheidelijke naburen, verklaard te moeten 
worden; deze palmen toch schijnen hier niet te 
kunnen gedijen, en worden daarom ook te ver- 
geefs gezocht in de bosschen om de dorpen van 
dit plateau, Men vindt er slechts bamboes, pi- 
sangs, nangka’s en den kapokboom met zij- 
ne waterpas staande takken, Bombax pentane 
drum, L, Ik stak hier den vloed 7yitaroem ; 
welke, bij eene breedte van 50 voet, van het 
oosten naar het westen zachtkens door dit pla- 
teau voortstroomt, over, en landde weldra aan, 
in eene zuidelijke streek van het plateau, aan den 
voet van eene kale, slechts hier en daar met 
wild groeijend gras bedekte rots, welke aan den 
noordelijken voet van den Malabar is gelegen. 
Ik had, tot dusverre, met geene mogelijkheid 
eenige noemenswaardige verhooging van de vlak- 
te kunnen waarnemen; dezelve schijnt, van Bax= 
dong af tot hier toe, overal eene gelijke hoogte 
te hebben, en (met uitzondering van kleine on- 
effenheden) volkomen waterpas en vlak te zijn. 
De diameter wisselt hier af van den eenen oever- 
kant tot den tegenovergestelden, tusschen de 15 
en 30 Engelsche mijlen; de grootste uitgestrekt 
heid is van het oosten naar het westen, in welke 
uiteinden nog groote streken woest en onbebouwd 
24 * 


360 


land liggen, terwijl de middelste, noordelijke en 
zuidelijke streken in rijstvelden zijn herschapen. 
Op die woeste plaatsen vindt men of gras- en 
glaga wildernissen, waarin zich de Javaansche 
Hoofden, om den grooten rijkdom aan wild, ge 
woon zijn met de jagt, vooral op herten, te ver- 
lustigen ; of het zijn veengronden, met soorten van 
Cyperus begroeid, of moerasachtige plaatsen 
(Rawa's), met verschillende soorten van water- 
planten bedekt. De grootste dezer Rawa's, wel- 
ke een paar Engelsche mijlen lang is, is gelegen 
in de zuidoostelijke rigting der vlakte, en moet, 
aan deszelfs ééne zijde, dienen ter bedekking van 
een fort, hetwelk men juist bezig is daar te bou- 
wen. De twee bergpassen, nabij de bebouwde 
streken van Soemadang en Garoef, zijn daar ter 
plaatse, waar de bergen het laagste zijn, Deze 
bergpassen nu, moeten, bij vijandelijke aanval. 
len, naar het verdedigingsstelsel van Java, vol- 
gens den Kolonel van ver Wijk, door het fort 
beheerscht worden, 

Het geheele plateau van Baxndong doet zich 
voor als de bodem van een meer, De gronden, 
welke voor de waarschijnlijkheid van dit gevoe» 
len pleiten, zijn de volgende: 1°, de volkomen 
horizontale rigting; 2°. het overal omgeven zijn 
van die streek door bergen, we:ker voet zich op- 
eens en geheel steil van de vlakte afscheidt; 
3°, het nog voorhanden zijn van eene zeer groo 
te en uitgebreide Rawa, en 4°. de uitwatering 
van deszelfs zeer aanzienlijke watermassa, welke 
van de gedeeltelijk zeer hooge en boschrijke ge- 


361 


bergten, met honderde beken, afstroomt door 
eene eenige rivier, den Zyjstaroem, die zich, in 
het westelijk gelegen Kalkgebergte, door eene 


’ 


naauwe spleet een’ doorgang gebaand heeft. 
Tusschen steile en hooge rotswanden beklemd, 
wringt zich, als 't ware, de rivier over de rots- 
klompen van het afgebrokkeld gebergte schui- 
mende door, terwijl dezelve in de vlakte van 
Bandong zoo zacht en vreedzaam voortvloeit; 
bij zware regens echter, wanneer er veel water 
van de bergen afvloeit, overstroomt zij een groot 
deel der vlakte, en verandert, als scheen zij het 
beeld van vroegeren tijd terug te geven, op 
pieuws in een meer, terwijl de groote water- 
massa het plateau van Bandong niet zóó spoe- 
dig door een enkel afleidingskanaal, het bed der 
Tjitaroem-rivier, kan ontledigen. 

In het midden is het plateau 2140 voet hoog 
boven de oppervlakte der zee, zijnde deze ook de 
hoogte van de Dessa Bandong; de bedding van 
den Tjitaroem bij de brug tusschen Bandong en 
Tjiandjor, is 678 voeten hoog. Daardoor ont- 
slaat, voor de niet aanmerkelijke uitgebreidheid 
van het westelijk uiteinde van het plateau, door 
het gebergte tot aan de brug, eene lengte van 
niet meer dan 20 Engelsche mijlen, een verval 
van 1460 voet, hetgeen, te meer daar honderde 
rolsslukken en afgescheurde steenblokken hier en 
daar, als ’'t ware, als zoo vele dammen, de bed- 
ding der rivier opstoppen, een onoverkomelijke 
hinderpaal moet blijven voor de bevaarbaarheid 
van den jitaroem: eene zaak , welke zoo uiterst 


262 


wenschelijk zoude zijn voor de verzending van 
koflij en andere produkten uit het Bandongsche. 

Nadat ik aan den zuidelijken oever (men ver- 
gunne mij die uitdrukking) van het Bandong- 
sche plateau was aangeland, vervolgde ik mijnen 
weg in eene oostelijke rigting. Daar, gedurende 
den regentijd, de vlakte aldaar veranderd is in 
eene soort van zee, loopt de weg er eenigzins 
hooger aan het afhangen van het gebergte, en zag 
ik mij genoodzaakt, ten einde de platte vlakte te 
vermijden ,‚ mijnen weg te nemen langs al de 
bogten en krommingen van den oever. Slechts 
dáár ter plaatse, waar een heuvel zeer ver voor= 
uitsteekt, even als eene soort van voorgebergte, 
doorsnijdt de weg dat uitstekend gedeelte en loopt 
over hetzelve heen. Het is op zulke plaatsen, 
dat men, bij het aanleggen van wegen , den grond 
uitgehouwen en de rotsen ontbloot heeft. 

Men ziet daar inzonderheid stukken trachiet, 
welke van buiten reeds verweerd en in eene wit- 
te, brokkelige massa veranderd zijn, terwijl zij 
inwendig nog eene vaste zwart-graauwe kern 
hebben. Op eene enkele plaats, op vele honder- 
den voeten afstands van den oever, waar zich een 
kleine kegelvormige berg even als een eiland 
boven het plateau verheft, ontwaart men werke- 
lijk afgeronde trachietbrokken, van eene dikte 
van 63—123 duim , welke in een mergelach- 
tig, ligt, zeer breekbaar deeg bevat zijn, en 
daarmede in horizontale, zelden dikkere lagen 
dan van één’ voet boven elkander liggen. Hier 
en daar ziet men in dit deeg nog de verweerde 


363 


kristallen van hornblende en feldspath, welke 
men door derzelver witte kleur, vooral op ze- 
keren afstand, verkeerdelijk voor kalk zou kun- 
nen houden. Uit hoofde nu van die overstroo- 
mingen, liggen deze zuidoostelijke streken der 
vlakte, langs welker oevers wij onzen weg na- 
men, woest; de weinige dorpen en velden, die 
men hier aantreft , liggen tegen het afhangen der 
bergen. Bij deze gesteldheid is zeer in 't oog 
loopend het, van tusschen het gras voorkomen 
eener groep van 3—4, vijftig voet hooge pal- 
men, welker loof gelijkt op dat van den Boras- 
sus flabelliformis, maar zich daarvan gemak- 
kelijk laat onderscheiden door de uiterst lange, 
golfswijze gefronselde slippen, welke aan den ge- 
heelen palm een gefronseld en als 't ware verward 
aanzien geven; terwijl men nergens in den om- 
trek eenig exemplaar van deze soort van palmea 
kan ontdekken, en deze vorm in andere gedeel 
ten van Java niet voorkomt. Hoe komen nu de- 
ze drie palmen op dit plateau? 

Ik zag mij genoodzaakt, het lang en ver voor- 
uitstekende woeste, noordelijke voorgebergte van 
Malabar om te gaan, ten einde tot het oostelijk 
afhangen dezes bergs te komen, en vervolgde daar- 
na den weg naar het O. Z, 0. tot het dorpje 
Malabar-Tjiparai. Ik ontmoette op mijnen weg 
eenige honderden Pedatties, welke, terwijl zij 
zich in een’ langen trein langs den berg voorwaarls 
bewogen, een zeer eigenaardig aanzien hadden. 
Men verbeelde zich groote, schijfvormige raderen , 
welke, bij het langzaam omdraaijen, een zeer 


364 


eigenaardig gedruisch voortbrengen; op de assen 
dezer raderen rusten kleine, langwerpige, vier- 
hoekige kasten, met een’ top, dakswijze gevormd 
en uit bamboes gevlochten, en die alzoo, als ‘t 
ware, een huisje vormen, uit welks voorgevel 
de Javaan uitkijkt, terwijl hij met de zweep 
het span regeert. Twee geweldig groote buffels, 
welke grijs van kleur en plomp als olifanten 
zijn (Bos bubalus), trekken deze wagens, waar- 
van de een digt op den anderen volgt, voort. 
Deze waren alle beladen met koffijboonen, en 
werden naar het naaste magazijn gevoerd. In 
streken, waar zich goede, voor de karbaauwen 
geschikte weiden bevinden, worden de dieren 
uitgespannen, de karren in een’ kring geplaatst 
en aan elkander gebonden , ten einde alzoo, 
gedurende den nacht, zoowel de dieren als de 
aanvoerders in het midden daarvan hún ver- 
blijf kunnen houden, Deze burg van wagens 
wordt door eenige wachtvuren, welke tevens 
kunnen dienen tot het koken van rijst, verlicht. 
Voor het dorpje Zjiparai staken wij de kleine 
Rast Tjirassea, welke zich in den 7jitaroem uit- 
stort, over, en bestegen , zuidwestwaarts, een zich 
allengs verheffend terrein, dat, eerst kort gele- 
den, met Jati-boomen (Tectonia grands) beplant 
was, welke boomen de voor het overige zoo rij- 
ke natuur der Preanger-Regentschappen niet van 
zelve voortbrengt. Tusschen deze jonge boomp- 
jes groeijen zóó veel malacca-struiken (Hmblica 
officinalis) en wies zulk welig gras voort, dat 
het geheele plantsoen eigenlijk meer geleek op 


365 


eene wildernis, in welker groen honderd duizenden 
purperroode en gele bloemtrossen van Curcuma 
longa schemerden, en waartusschen zich gan- 
sche kudden van hertebeesten met snelheid be. 
wogen. Vervolgens namen wij onzen togt weder 
door eene streek van rijstvelden, terwijl wij, 
steeds hooger en hooger klimmende , meer en 
meer het gebergte naderden, van welker bosch- 
rijke onbewolkte toppen van tijd tot tijd een 
fijne dauw als regen nedervalt,. De donkergroe- 
ne bosschen zijn, als ’t ware, met scherpe lijnen 
afgescheiden van het lichte groen der grassen, 
waarmede het afhellende gedeelte van den berg 
begroeid is; slechts in bergkloven strekt zich dit 
bosch beneden deze grenzen uit. Daar ter plaat- 
se nu, waar de weg tot zulk eene boschstreek 
naderde, vertoonde zich de schoone boom Kitt- 
wich, welke juist bloeide en van boven tot onder 
met witte bloemtrossen bedekt was, die op dat 
schoone groen prijkten, even als de bloeitop- 
pen van Sambucus nigra zich gewoonlijk ver- 
toonen (Millingtonta Roxb, n. Sp. , M. sambuci- 
na mihi (a) ). 


(a) Millingtonia sambucina n. sp. » Foliis impari- 
pinnatis, oblongis acuminatis , supra laevibus, 
nitidis, subtus cum nervis mediis rhachidibusque 
Jerrugineo-tomentosis, floribus paniculatis, termi- 
nalibus, pedunculis pedicellisgue paniculae ferru= 
8 tneo-tomentosis.” 

Arbor 60'-elegans, ambitu floribus albis ubi- 
que tecta, 
Flores hermaphroditi, Calicis sepala 5, minu- 


366 


Tusschen de bergen voortgaande, en wel in eene 
O. Z. O. rigting de koppen van den Zjariang , 
en in eene westelijke de boschrijke hoogte van 
den Malabar vervolgende, bereikte ik ten 1 ure 
den Passangrahan in het Malabarsche bij Tji- 
parai, doch liet de hoop varen, van hier te zul. 
len geraken tot eenige kennis van den zamen- 
hang en de rigtingen der zoo talrijke bergrug- 
gen en koppen, die bijna alle tot in de wol- 
ken reiken. Ik besloot derhalve, den volgenden 
morgen de hoogste toppen van deze streek, en 
wel den Malabar te beklimmen, in de hoop van 
op dezen togt mijn herbarium aanzienlijk te zul- 
len vermeerderd zien. Ik bragt dezen dag door 
in den Passangrahan , terwijl ik mij bezig 
hield met het onderzoek van verscheidene plan- 
ten, en den avond doorbragt met het stellen van 
deze aanteekeningen. Ik zond intusschen tien 


ta, ovata, inaegualia. Petala 3, ante anthesin 
valvata , rotundato-ovata , acutiuscula , pallida 
guoad colorem et habitum Sambuco nigrae similta. 
Stamina duo fertilia et 3sterilia. Filamenta fer- 
tilium bast dilatato-fimbriata, apice in opercu= 
lum concavo-erectum, bifidum; dilatata ; antherae 
operculo affixae, geminae, minutae , globosae, 
ceraceae, vitellinae. Filamenta sterilium petalis 
opposita , sacciformia , sacco duplicato aperto. 
Germen superum, stylo simplici coronatum. Bac- 
ca globosa, intus cava, embryone ad basin huic 
affizo, minuto. 

Mense Octobri. Zr sylvis montis Malabar, 
3-4000'. 


367 


mannen voor mij uit naar het gebergte, ten cin- 
de de sporen van rhinocerossen na te gaan, en 
hier en daar den weg te banen, door struik- 
gewassen te kappen. 

De Passangrahan (a). Malabar Tjiparai ligt 
3312’ boven de oppervlakte der zee verheven, 
en wel op een klein uitstekend gedeelte van het 
afhangen van den Malabar, zijnde aan de cene 
zijde begrensd door een klein moeras, in hetwelk 
zich gedurende den geheelen nacht een zeer dui- 
delijk gekwaak van vorschen deed hooren. 

Duistere wolken bedekten al de toppen der 
bergen, toen ik den 20sten, des morgens, met 
de Javanen mijne woning verliet, om de ooste- 
lijke helling van het Malabarsche gebergte te be- 
stijgen. Hoewel ik tot mijn geleide slechts tien 
personen verlangd had, vond ik echter, bij mijn 
vertrek, hetzelve uit een aantal van vijf en twin- 
tig, zoowel Hoofden als gemeenen bestaande. 
In die streken van Java, bij voorbeeld in de 
residentie Buitenzorg, waar de Europeërs meer 


(a) Met den naam passangrahan duidt men op Java 
aan, alle eenzaam in het gebergte liggende ge- 
bouwen, geheel en al uit bamboesriet gemaakt 
en doorgaans onbewoond, slechts nu en dan die= 
nende, om dezen of genen Inspecteur of Contro- 
leur der kultuur tot nachtverblijf te verstrekken. 
Ook de Javaansche Hoofden houden zich daar 
maar zelden en kort op, en alleen op den tijd» 
waarop de koffij geplukt wordt, of wanneer men 
een’ reiziger verwacht, dien zij er alsdan ont- 
vangen en herbergen, 


368 


gemeenzaam zijn geworden met de Javanen, kost 
het vaak groote moeite, om zich de allernoodza- 
kelijkste dragers (Koeli's) aan te schaffen, maar 
hier, waar de inlander zelden het aanschijn van 
een’ Europeër aanschouwt, en met de leefwijze 
der Europeërs ten eenemale onbekend blijft, wor- 
den deze behandeld op de wijze der Javaansche 
Grooten, welke meenen des te hooger in achting 
te staan, hoe grooter hun gevolg is van Hovelin- 
gen, Mandoren en gemeenen , welke evenwel 
daarbij niets anders te doen hebben dan hen op 
den togt te vergezellen. 

Wij legden nog eene kleine lengte te paard af 
door koffij-plantaadjen , stegen daarna bij eene 
beek af, waar, behalve glaga en varens, nog 
eene ongeloofelijke menigte van pisangs en Llette- 
riën groeiden. Hier begaven wij onsin de donkere 
bosschen, welke de steile helling van den berg 
bedekken, en daar vooral uit Amentaceën , 
inzonderheid Castanea Tungurrut bestaan. Niet 
dan met moeite drongen wij door de ongewoon 
groote hoeveelheid Calamus-soorten , namelijk 
van rofang korrot (meer naar boven rotang bd- 
lis), welke het lagere gedeelte van het bosch ge- 
heel en al vervulden, en wier stekels bijzonder 
gevreesd werden door de ongeschoeide Javanen, 
Hier en_daar ontmoette ik eenen Europeschen vorm 
van Fungus; — hier een’ Polyporus, — ginds 
een’ Boletus, welke volkomen geleek op Bole- 
tus luridus, — of eene Clavaria (Clav. crista- 
ta, stricta), — zelfs Bovista gigantea op den 
vochtigen bodem en Aethalium flavum op doode 


369 


stammen. Geheele nevels van wolken omgaven 
ons, om ons dien dag niet meer te verlaten. Ook 
zag ik daar soorten van Podocarpus, en eene 
boomachtige Melastoma, de Astronia specta= 
bilis, Br., en deze vergezelde mij tot aan de 
hoogste toppen. 

Na drie uren te hebben geklommen, bereikten 
wij die toppen langs Rhinoceros-paden, en von- 
den er de tien Javanen, welke den vorigen 
dag waren vooruitgezonden, Hier werden vuren 
ontstoken, en werd de voorraad van spijs, waar 
van wij ons voorzien hadden, genuttigd. Ik liet 
daarna uit boomtakken en loof van boomvarens 
eene hut opslaan, en een gat loodregt zes voet 
diep in den grond graven , hetwelk een’ voet mid= 
dellijn had; bij welken arbeid de Javanen eene 
groote behendigheid aan den dag legden. Zij 
spleten namelijk het uiteinde van eene bamboes- 
buis of riet in een aantal stralen, welke zij van 
elkander verwijderden of uitspreidden in de ge- 
daante van een’ omgekeerden trechter. Met dee 
zen bamboestrechter stampten zij op den grond 
(die trouwens slechts uit weeke bruine humus 
bestond) ; zij ontledigden vervolgens den trechter, 
zoo dikwijls die met aarde gevuld was, en maak- 
ten aldus in minder dan een kwartier uurs het 
gat, in welks diepte de thermometer onverander- 
lijk stond op 57,5, terwijl de hoogte van den 
top, volgens den barometerstand , was — 7090’. 

Terwijl mijne Javanen zich op die plaats aldus 
bezig hielden, kruiste ik, slechts van een paar 
jagers vergezeld, over den top des bergs, ten eine 


370 


de te botaniseren. Deze top is van het Z, Z. O, 
naar het N, N. W. gerigt, en verheft beurtelings 
de steile koppen, of daalt weder naar beneden. 
Ik bevond mij nu op de hoogste oostelijke top- 
pen. Dit gedeelte van den berg is met oorspron- 
kelijke bosschen begroeid. Dikke lagen van loof- 
mossen bedekken hier alle boomstammen, en 
zelfs daar oog, waar de wsneae afhangen, too- 
nen zich, als 'tware, geheele kussens van mos- 
sen. Den bodem van bet woud bedekken mos 
sen, talrijke grassoorten, Iycopodiën, varens, en 
vormen eene dikke laag , door welke men geen’ voet 
vooruit kan zetten, zonder geheel en al bevoch- 
tigd te worden; Sanicula montana Reinw., eene 
Viola, Balsamina micrantha, Bu. , Polypodium 
Dipteris , L., eene Valeriana, een Ranunculus, 
een Plectranthus en eene composita met bloemen 
als eene Centaurea (Vernoniae species) bevol- 
ken hetzelve. Het lagere hout vormen soorten 
van Rubus, Laurineën, Gaultheriae , en Tha 
baudtiae, en welde Thibaudia rosea (mihi), wel- 
ke wel 30 voeten hoog wordt ; — verder Piburnum 
en de eigendommelijke Myrica Javantca, Br. 
Al deze struiken en kruiden woekeren daar in de 
schaduw van de eigenlijke boomen des wouds, wel= 
ker physiognomie vooral door de volgende soorten 
bepaald wordt: 1e door de digt bebladerde Puspa 
(Schima Noronhae , Rw.) met hare groote, 
sneeuwwitte bloemkroonen , welke overal over den 
grond verstrooid liggen, en met haar jong loof, 
waarvan de rozeroode kleur reeds op een’ verren 
afstand den boom doet kennen, die eene hoogte 


371 


bereikt van 60 voet. 2e, 3e door twee soorten 
van Podocarpus, welke zich onder allen het 
veelvuldigste voordoen, namelijk Pod. nereifo- 
lus, Laus., aan wiens takken vooral vele }s- 
neën hangen, en P. ümbricatus Br., door welks 
fijn loof, dat niet ongelijk is aan dat van den 
jeneverboom , de wind, even. als door dennen en 
lorkenboomen, ruischt. Ik vond hier nog boomen 
van die soort, welke honderd voet hoog waren, 
en wier regtlijnige stam aan de basis de, voor 
deze streek, buitengemeene dikte van drie voet 
heeft, 4° Door Astronia spectabilis, Br., een’ 
bijna veertig voelen hoogen boom, waarvan de tak- 
ken eene meer piramidale dan hooge kroon vor- 
men, en waarvan de groote evenwijdig-gerib= 
de, doorgaans regtstandige bladen hem reeds van 
verre als eene Melastomacea doen kennen. 5° Door 
Dicalyx sessilifolius, Br., een boompje van 
40—50 voet hoogte, welks lederachtige breede 
bladen zich naar de punten der takken zamen- 
dringen, en digte rondachtige kroonen maken van 
een zeer donker gekleurd groen, gedragen door 
lange, slanke takken. De bloemen zijn wit en wel- 
riekend, en komen te voorschijn uit het midden 
der bladen aan het uiteinde der takken, welke 
dezelve in den vorm van eene roset omgeven. Deze 
bebladerde takken zijn bijna kransvormig om 
den hoofdtak geplaatst. 6: Door een schoon, slank 
boompje, welks bloemkroonen, zoolang als zij 
gesloten zijn, kleine dunne cilinders vormen van 
eene vale lilakleur , en de bloemen herinneren 
van eene ZLactuca, Het is; Polyosma dlicifolium, 


372 


Br. 76 Door eene Zugenia, welke 30 voet hoog 
is (Jambosa lineata Do.), met eene kroon van 
zeer uitgespreid loof, en als ’t ware besneeuwd 
met talrijke bloemen, welke dezelve overdekken. 
8: Niet minder veelvuldig komt daar voor, eene 
soort van lauriergewas, hetwelk ik, wegens ge- 
brek aan bloemen en vruchten, niet kon bestem= 
men, met dunne stammen en takken, in welker 
oksels de bolronde, groene vruchtjes opeenge- 
drongen zitten, Tusschen deze boomachtige vor- 
men, sommigen van welke (de Podocarpt en Di- 
calyx) zich door een’ bijzonderen habitus van al 
de overigen onderscheidden (a), kwamen nog 
boomvarens voor. — De eerste derzelve, van 
welke wij hier eene bijzondere melding maken, 
is een bijzonder sieraad der bosschen te ach- 
ten. 

9) Chnoophora lanuginosa, J. De steng is 
dun, palmachtig, altijd evenwel min of meer 
scheef gebogen. Dezelve verheft zich somwijlen 
40 —50 voet, en vormt van boven een scherm van 
5—8 kleine korte bladen, welke volkomen op de- 
zelfde wijze gesteld zijn als stralen van een rad, 
Zij ontstaan alle op dezelfde hoogte, kransvor- 
mig aan de punt van den stam, die geenszins ver- 
lengd, maar afgeknot is. Hierdoor onderscheidt 
zich deze varensoort gemakkelijk van al de ove- 
rige boomvarens, evenzeer als door het geringer 


ed 
(a) Op de takken zag men hier en daar zeer schoone 
vermiljoenkleurige Byssi, welke als zijde dezel- 

ve bedekten, 


373 


aantal (doorgaans toch telt men slechts 5-8, zel- 
den meer dan 10). Daar nu, gewoonlijk geene 
oudere afhangende bladen aanwezig zijn, heeft 
dit gewas een zeer eigenaardig, wel kaal, echter 
bevallig voorkomen, niet ongelijk aan dat van 
een’ palm. Aan het boveneind van den stam 
(caudex) ontwaart men de digt opeenstaande die- 
pe en scherp omgrensde groeven der afgevallene 
bladstelen , terwijl de stam daarentegen van onderen 
met geheele kussens van mos als overdekt is, De 
ribben of nerven van het loof zijn bedekt met zeer 
lange, bruinachtig-gele, zwakke en ligt afval- 
lende schubben. De drie volgende boomvarens 
hebben een’ veel korteren stam, welke zelden (al- 
thans riet in deze streek) hooger wordt dan 10—15 
voet, en welks top, aangezien het loof op ver- 
schillende punten ontstaat, niet is afgeknot, maar 
verlengd. Derzelver bladen zijn grooter in aantal 
dan bij de vorige soort, en stijgen eerst in een’ 
hoek naar boven, alvorens zij zich schermswij- 
ze uitbreiden, Deze vormen zijn : 

10) Cyathea oligocarpa, 5., welke alleen aan 
de basis van een’ hoofdsteel van onderen met bruine 
schubben bezet is, die, hoewel ook niet blijvende, 
evenwel minder teeder en vergankelijk zijn, dan 
die van de vorige. 

11) Zeer overeenkomstig daarmede is C. oligo- 
carpa, var. elongata, J., waarvan de ribben 
van het loof niet geschubd zijn , terwijl dáár alleen 
de jongere, nog zamengerolde bladen met donker- 
bruine, zeer vergankelijke stroo-schubjes zeer digt 
bezet zijn. Dit jonge loof is zeer kort en aan de 

Nar, Tiypscun, D, VIJL St, 4, 25 


374 


punt van den stengel digt nevens elkander gee 
plaatst. 

12) Bij den eersten aanblik ziet men reeds, bo- 
ven alle andere vormen, eene filix arborea... 
fusco-hirta sterilis .„.., kennelijk door zeer 
lange, digtstaande rossige haren, welke al derib- 
ben van het loof bedekken. 

Deze nu zijn de hoofdvormen, welke in die 
hooge aloude bosschen voorkomen. Vele boom- 
stammen hebben hier eene regtstandige rigtings 
andere zijn echter gekromd en op allerlei wijzen 
geslingerd, en naderen daardoor den Aubzitus al- 
pinus, die zich nergens zóó schoon voordoet, als 
in de bosschen van den Mandala-wangie. 

De dikke wolken bleven ons steeds omgeven en 
‘benamen ons het uitzigt naar alle kanten. Het was 
daarbij in de lucht doodstil. Slechts van tijd tot 
tijd liet zich een klein windje gevoelen, hetwelk 
het loof van Podocarpus imbricata bewoog, 
en weder spoedig ging liggen. Men hoorde ter 
naauwer nood het lkwelen eens vogels. Ik be- 
sloot hier den nacht door te brengen, en den 
volgenden morgen af te wachten, in de hoop, 
dat alsdan de nevels zouden zijn nedergeslagen. 
Daar men echter, zelfs bij het helderste weder, 
uit de digte bosschen, welke den bergtop bedek- 
ken, geen uitzigt naar den omtrek heeft, liet 
ik toebereidselen maken , om een’ der grootste 
boomen, welke zich hier vertoonen, met gemak 
te beklimmen. Ik wilde Rotan zoeken, om eene 
gevlochten ladder te doen vervaardigen ; doch 
ik kon mijne Javanen niet dan met de grootste 


375 


moeite tot den arbeid brengen, Zij hadden in 
hunne hutten kleine vuren ontstoken, en zaten om 
dezelve als vastgenageld. Ik vond mij genoodzaakt, 
hen daar met geweld uit te jagen, en zag vaak, 
wanneer ik er den een’ had uitgedreven, er den 
ander’ weder in terugtreden. De koude scheen hun 
in deze hooge streek allen lust om zich te bewegen 
te hebben benomen, en liever zaten zij stil en be- 
wegingloos bij hunne vuren, dan zich door loo- 
pen te verwarmen, Toen ik mijne togtgenooten 
ten laatste zóó ver had gebragt, dat zij Rotan 
gezocht en tot den gemeenschappelijken arbeid de 
handen aan het werk geslagen hadden, kwamen 
niet alleen de handen, maar ook de tongen in 
beweging. Toen scheen ieder lid van het gezel- 
schap iets te bevelen te hebben; toen was het als- 
of aller stemmen zich tegen elkander verhieven, 
en ontstond er een zoo vreeselijk alarm, alsof 
het hier een’ Babelschen torenbouw gold, Een 
aanschouwer, die onbekend is met de gewoon- 
ten der Javanen, zou bij zulk eene gelegenheid 
gelooven, dat er een bloedige strijd was aange- 
vangen. Doch bet ligt geheel en al in den aard 
van het Javaansche volk, om, wanneer zij iets 
buitengewoons zullen doen, daarbij een hevig 
geschreeuw en alarm aan te heffen. De ladder 
was eindelijk gereed , en mijn observatorium op= 
gerigt op de takverdeeling van een’ Podocarpus. 
De schemering was aangevangen, en de zilveren 
maan scheen door de hier en daar vaneengeschei- 
den nevels, Ik beklom de ladder, en zag in het 


zonderlingste schemerlicht de duistere gebergten 
25 * 


376 


in het zuiden en. het oosten’, terwijl in de dalen 
een donkere nacht was; hier zag ik bergtoppen 
opdagen in het licht der maan, en de wolken 
even als spookgedaanten daartusschen zweven- 
de, — ginds een woest boschachtig terrein , slechts 
bewoond door buffels, tijgers en rhinocerossen 5 
maar aan de andere zijde, slechts op 15 palen 
afstands van daar verwijderd, het schoone Ban= 
dongsche plateau, op welks boschaadjen, die 
hier en daar door de nevels heenbraken, de maan 
haar glansrijk licht deed stralen. 

Doch dit helder licht duurde slechts kort; er 
deden zich voortdurend nieuwe wolken op , breid- 
den zich uit en stortten in een’ zeer fijnen regen ne- 
der. Door eene volslagene windstilte bleef deze 
regen, zonder de geringste tusschenpoozing, ge- 
durende den ganschen nacht aanhouden. Ik had 
mijne toevlugt genomen in de hut, doch de bla- 
den der varens en zelfs die van Pandanus, wel- 
ke ik daarover, bij wijze van een dak, had uitge- 
spreid, lieten den regen door, Ik bragt aldus een? 
slapeloozen nacht door en verbeidde met ongeduld 
den naderenden morgen, alswanneer de thermos 
meter slechts één graad lager dan des avonds was 
gedaald, namelijk op 51° F. 

Aldaar tot 8 ure verblijvende, hoopte ik nog 
eenmaal een helder uitzigt op de gebergten te zul- 
len hebben. Doch te vergeefs; de regen stroomde 
onophoudelijk uit den hemel, en wij zagen ons ge- 
noodzaakt om — doornat zijnde, — over den door- 
weekten , modderigen bodem van die bosschen de 
terugreis te aanvaarden. Eerst toen wijden Pas- 


377 


sangrahan waren genaderd, alwaar het eveneens 
had geregend, aanschouwden wij weder de zon; 
terwijl echter het met regt ongastvrij te noemen 
en in deze maanden onbewoonbaar gebergte zelf 
in donkere wolken voor ons verborgen bleef, 

Van de oostelijke afhelling van den Malabar, 
waarop de Passangrahan gebouwd is, overziet 
men slechts een gering gedeelte van het plateau, 
Men ziet het oostelijk- of O. Z. O, deel in de 
diepte liggen. Op den vlakken, nu eens geel- 
bruinen, dan eenslichtgroenen, of grijzen grond, 
ziet men donkere vlekken, lange strepen en tal 
rijke dorpen, met de bosschen, welke dezelve om- 
ringen. Van de bergen, die de vlakte rondom 
omgeven, zijn van dit punt slechts de volgende 
ziglbaar : 

In de reeks van den Tunkoeban-prahoe en den 
Boekit-Toengoelin het N. 5° O., welke een’ scheef- 
afgeknotten kegel heeft , is eene keten , die zich met 
vele toppen verheft, en zich uitbreidt van het 
westen naar het oosten in de rigting van den Zum- 
pomas, Eene tweede keten van den Zunkoeban- 
prahoe, welk gebergte dus dubbel is, loopt voor den 
Boekit-Toengoel, en is dus nader aan het plateau, 
in de rigting van het W‚ N, W. naar het 0.4.0 , 
en eindigt in den stompen kegel van den Manglaj- 
ang ‚dien men ten N, 10° O, van hier aanschouwt. 

Over de zuidoostelijke helling nu van beide 
deze ketenen, loopt de weg naar Soemadang ; de 
gemelde helling evenwel verheft zich op nieuws 
in den minder hoogen berg Boekit-Djarian ten 
N.N,O, van hier, terwijl de regte (zuidooste- 


378 


lijke) glooijing derzelve weder op nieuws stijgt in 
den veel hoogeren, stompen en onregelmatigen 
Soembitan ten N. O. Zoo hangen deze drie ber- 
gen, welke dezerzijds het naast aan het plateau 
zijn gelegen, namelijk de Manglajang , Boekit- 
Djartan en Soembitan, door een zich zeer ge- 
leidelijk uitbreidend en boogswijs hoog land (of 
tusschen ruggen van bergen) te zamen. 

Ik schatte de verhevenheid van dit hooge land 
op 3000, den Djartan op 4000, den Maglajang 
op 5500, en den Soembitan, die met zijn’ top de 
wolken bereikt, op 6 à 7000 voet. De Sume- 
bitan is de hoogste N. Westelijke punt van eene 
keten, welke zich van het N. W. naar het Z. O. 
uitbreidt, weinig uitstekende toppen heeft, en 
schijnbaar althans in het O. 30° N. eindigt. 

De glooijing aan de zuidwestelijke zijde hangt 
door middel van het hooge land, uit bergruggen 
gevormd ‚ over welke de weg van het plateau naar 
Garoet voert, met nieuwe bergketens te za- 
men, welke zich van daar herwaarts uitstrekken 
tot den Malabar. De meest uitstekende punt, 
waarmede dezelve aanvangt, isde Mandala-wangie 
ten O. N.O. van hier; van daar strekt dezelve 
zich uit, zich verheffende in vele zeer ongelijke 
koppen, en zich (zoo als het ten minste schijnt) 
in vele dubbele, ja zelfs drievoudig (evenwijdige) 
takken verdeelt, van het N. N. O. en Z. Z. W. 
tot aan den top van den Rakoetak, welke zeer na- 
bij, tegenover den Malabar, in het O. Z, O. van 
hier is gelegen. De voet van deze bergketen al- 
zoo, vanden Maxndala-wangte tot den Rukoetuk 


379 


begrenst de zuidoostelijke, en de «voet van den’ 
Soembitan de oostelijke streek van het plateau, 
Regelregt in eene oostelijke rigting van hier, 
waarschijnlijk tot den achtersten (dat is, van hier 
meest verwijderden) tak van de Mandala-wangie-, 
keten behoorende, steekt de Goenong Agoeng met 
den beruchten vulkaan Goenong Goentoer uit, 
terwijl er ook nog aan deze zijde van den 


Goenong Goentoer , tusschen twee ketens, midden 
uit de bosschen, kolommen van damp te voor- 
schijn komen en de plaats van een’ nog niet be 
zochten krater aanduiden. Van den Rakoetak 
af, draait zich deze keten zuidwaarts om, en 
loopt van het N, naar het Z, tot aan den 
Poentjak Tjat in het Z. 59° O. van hier, zijnde 
de laatste het (schijnbaar) hoogste punt in deze rig- 
ting. Hij bereikt de wolken. De toppen der ke- 
ten tusschen den Rakoetaken Poentjak Tjaï ver- 
schillen onderling weinig in hoogte. Digt nabij 
het zuiden van den Rakoetak bevindt zich de 
zoogenaamde Tankoeban-prahoe, eene met de 
hoofdrigting van de keten zich dwars, namelijk 
van het W. Z, W. tot O. N. O., rigtende, korte, 
eenigermate gebogene verlenging, waarvan de 


380 


holle zijde naar den Rakoetak gerigt en door eene 
diepe vallei daarvan afgescheiden is. De westelijke 
voet van de Rakoetak-keten loopt op den Mala- 
bar (op welks oostelijke afhelling wij ons bevin- 
den) aan, en hangt daarmede te zamen door een 
hoog land, hetwelk 4000 voet boven de opper- 
vlakte der zee is verheven. Al deze talrijke berg- 
ruggen en ketens zijn bedekt met donkere en 
onafgebrokene bosschen; slechts de onderste dee- 
len der glooijingen van die bergen, welke aan 
bebouwde landen, zoo als aan het Bandongsche, 
grenzen, hebben eene lichtgroene kleur; terwijl 
zich de bosschen met scherpe grenzen afscheiden 
van de Allang-allang- en Glaga-wildernissen. De 
geheele ruimte, tusschen-deze ketens en de G. 
Goentoer , schijnt met verscheidene evenwijdig loo- 
pende ketens vervuld te zijn, welke zich van het, 
noorden naar het zuiden, of van het N. N. O. naar 
het Z. Z. W. uitstrekken, en bedekt zijn met on- 
doordringbare hooge bosschen, nog door geen’ 
menschenvoet betreden. 

Ten einde evenwel voor het minst een gedeelte 
van deze gebergten, en voornamelijk de streken 
bezuiden den Malubar, te leeren kennen, begaf 
ik mij den 23sten weder op reis. 

De weg voerde ons van de gemelde Passangra= 
han, in eene zuidelijke rigting, langs de af helling 
van het Malabarsche gebergte, bijna nog 6 palen 
ver door koffijtuinen, dan eens tusschen bergklo- 
ven, dan weder op de hooge bergruggen, en 
nam daarna zijne rigting tot in de oorspronke- 
lijke bosschen, door welke hij eerst voor kor- 


381 


ten tijd gebaand was door de inspanning en 
arbeid van vijf honderd menschen , gedurende 
eene maand lang in het werk gesteld. Dit was 
geschied op bevel van den zeer iijverigen Assi- 
stent-Resident van Bandong, den Heer Nacer, 
die de koffijkultuur zeer uitbreidt. Deze weg, 
welken men alleen te paard kan afleggen , wisselt 
in hreedte af tusschen vier en zes voet en meer, 
en ligt aanvankelijk in eene zuidelijke en zuid- 
westelijke rigting. Daarna loopt hij, wanneer 
hij zich van de helling van den Malabar ver- 
wijdert, en het uitgestrekte, vlakke, boschach= 
tige terrein (Aylaea) heeft verlaten, en den Mala- 
bar en Wajang doorsnijdt, in eene westelijke 
en voorts noordwestelijke rigting, ten einde la- 
ter zich weder naar de hoogte te begeven, en 
strekt zich eindelijk in eene noordwestelijke rig- 
ting uit, om de bergruggen in het zuidwesten 
achter den 7loe te beklimmen, dan de wildernis 
te verlaten, en verder door de koffijtuinen van 
Gamboeng voort te loopen. 

Zoo lang wij ons (dezen weg van den Malabar 
volgende) nog in de koffijtuinen bevonden, zagen 
wij de bergketen, welke aan onze linkerzijde 
in het oosten gelegen was, van Rakoetak tot aan 
Poentjak Tja. De bosschen echter intredende, 
verloren wij weldra alle uitzigt. Hier nu boden 
zich aan ons oog niet dan duizenden van boom- 
slammen aan, welke met geheele kussens van mos 
bedekt waren, en op welker takken eene groote 
menigte van varenkruiden tierde, Het loof dier 
boomen vereenigt zich , 60— 100 voet boven 


382 


den grond, tot eene soort van dek, hetwelk ter’ 
naauwer nood, hier en daar, den blaauwen hemel 
ter aanschouwing geeft, en over de woudbewo- 
ners een’ altijddurenden nacht verspreidt. Deze 
bewoners zijn herten; wilde stieren (Bos sou- 
da), welke hier bij wijze van kudden omzwer- 
ven; rhinocerossen, welker plompen gang men 
door een geheel bosch hoort weêrgalmen ; tijgers, 
die zich ligtelijk verraden door de afdruksels hun- 
ner pooten in de weeke humus. Voor het overige 
zijn het alleen apen, welke, behaive de vogels, 
de met bloemen overdekte toppen der hooge boo- 
men bevolken (Hylobates leuciscus, Semnopi- 
thecus maurus), en die, van den eenen tak op 
den anderen springende, in het woud eene soort 
van geruisch doen ontstaan als dat van een’ na= 
derenden stormwind. De ruimte tusschen de boom= 
stammen wordt aangevuld door eene menigte Sci- 
tamineën (Eletterien), door Musaceën (Musa ? 
paradisiaca, den wilden pisang der Javanen), 
welker lichtgroene, reusachtige bladen zich, vooral 
op meer vochtige en dieper gelegene plaatsen, bij 
honderden naast elkander ontwikkelen en verhefe 
fen; voorts door soorten van S(robilanthes, en 
stammen van den schoonen Pinang oetan (Areca 
Sp. Pinanga Br.) van 15 —20 voet hoog, welker 
menie-roode vruchttrossen door de takken heen- 
schemeren ; van eenige struikachtige soorten van 
Aralia, en talrijke andere struiken of kleinere 
boomgewassen , tusschen welke men , hier en daar , 
op eenen kandelaberswijze verdeelden stam, de 
blaauwachtig groene bundels van bladen van een’ 


383 


Pandanus, of het loof van Angtopteris erecta, 
Horrm. aantreft, die zich, zonder stam, slechts 
in zeer geringe mate verheft boven den bodem, 
maar welks lange bladen zich uitspreiden op de 
wijze van eene boomachtige varensoort. Van de- 
ze vormen is in het woud dan eens deze, dan 
weder eene andere de meest heerschende; maar 
nergens ontbreken er boomvarens, die wel niet 
gezellig, echter zeer menigvuldig voorkomen, ter- 
wijl zij hare bladschermen over de bosschen uit- 
spreiden. Behalve de Cyathea oligocarpa J., en 
Chnoöphora lanuginosa, J., vond ik hier voor- 
al, veelvuldig voorkomende, de dlsophila exten- 
sa, R. Br. Van alle varens is deze de minst 
aanzienlijke, terwijl de verspreid staande gevinde 
bladen, wier stekelige middelrib slechts hier en 
daar aan de basis bezet is met puntige, bruinach- 
tige, zeer ligt vergankelijke schubben, zich ver- 
heffen op een’ dunnen, naauwelijks tien voet hooe 
gen slam, waarin geene groeven der likteekens 
van afgevallen bladen zijn, doch waaraan daar- 
entegen de overblijfsels der bladen lang blijven 
zitten. Hoe veel te meer majesteit en pracht ont- 
wikkelt daarentegen de veel krachtiger CAnoö- 
phora glauca, Bu, die, als de bewoneres eener 
veel warmere streek, aan de bosschen van deze 
gebergten, ten eenemale ontbreekt ! 

Ik heb mij hier slechts bezig gehouden met de 
meest uitstekende vormen van het lagere hout, ter- 
wijl voor het overige de talrijke planten uit de ver- 
schillende familiën (als vooral de Myrtaceën en 
Rubtaceën) hier niet kunnen worden aangeroerd. 


334 


Doch meer karakteristiek-dan alle andere vor- 
men zijn, in het inwendige dier bosschen, de 
Palm-lianen, of Rotan-soorten, wier gevind loof 
men overal in de hoogte en de laagte aanschouwt, 
en welker strengen dit woud in de meest ver- 
schillende rigtingen doorloopen, en niet zelden 
loodregt van de hoogste boomtoppen naar bene- 
den vallen, 

Maar veel bezwaarlijker is het, het hoogere 
hout te kennen, dan die lager groeijende bur- 
gers van dit woud, welke eerstgemelde alleen 
takken en bladen dragen aan hunne schier hemel- 
hooge kruinen, Hier waren het inzonderheid 
Poespa-boomen (Schima Noronhae, Reinw.) en 
Amentaceën , namelijk kastanje- en eikenboo- 
men, welke het woud zamenstelden,. De eikels 
van Quercus mollucana, costata en pruinosa, 
Bu., de stekelige vruchten van Castanea Java- 
ica (Santintin) en de groote sneeuwwitte bloem- 
kroonen der Poespa, op den bodem als gestrooid, 
met de vruchten van soorten van Fragraea, die, 
hoewel zelve boomstammen vormende, op ande-= 
ren parasitisch leven, Tusschen deze vormen ver- 
toonde zich nu en dan eene soort van Fcus 
(Kiëra), met een’ in stralen uitloopenden stam, 
die zich schielijk in takken verdeelt , en een’ 
hoogen, gewelfden top heeft, of eene Cedrela 
febrifuga, of eene Saurauja (S, rosea n. sp.) (a), 


(a) Saurauja rosea n. sp.: foliis magnis, obovatis, 
obtusis, glabriusculis, tenuiter glanduloso-serra- 
tis, petiolis, ramulis junioribus nervisque mediis 


385 


wier takken , onder de groote geribde bladen, van 
boven tot beneden bezet waren met bloemen, 
welke de schoonste rozenroode kleur hadden, of 
eene groep van Celtis orientalis, die men ligte- 
lijk erkennen kan, aan de regtstandige gladde 
stammen. Daartusschen vertoonde zich ook eene 
boomachtige Urtica, met groene, slap neêrhan- 
gende bloemtrossen. De aanraking daarvan deed 
een brandend gevoel ontstaan. 

Het was ongeveer 10 ure toen wij de hoogste 
streken van den weg aan de zuidoostelijke af- 
helling van het Malabarsche gebergte, waar slechts 
eene enkele Astrona, of een Podocarpus im- 
bricatus tusschen de overige boomen te voor- 
schijn trad (op eene hoogte van 5000’), bereikt 
hadden, en aanvingen, om weder zacht en al- 
lengs in het woud af te dalen. Wij verwijder- 
den ons alzoo meer en meer van het Malabarsche 
gebergte, en bereikten de landstreken, welke de 
uitgestrekte vlakte zuidwaarts van den Malabar 
daarstellen, en de groote boschvlakte (Aylaea) 
vormen, die, op deze hoogte van 4200—5000', 
nog op Java bestaat. 

Hier, ongeveer in het midden tusschen den 
Wajang en den Malabar, begon zich eene soort 
van bamboes te vertoonen, welke aan het bosch 


subtus strigoso-tomentosis, pedicellis uniftoris in 
ramulo aggregatis confertissimis, Né unc. longis 
laris ‚floribus roseis. Arbor 50—60' alta. Oct. in 
sylvis primar iis inter montes Malabar et Wayang, 


alt, 5000’, 


386 


een geheel eigenaardig aanzien gaf, terwijl de 
schoone Soewankoengpalm, mij tot dusverre nog 
onbekend, zich aan mijn oog vertoonde. De 
Bambusa kon ik, wegens het ontbreken van 
bloemen, niet bestemmen, maar, te oordeelen 
naar de afwijking in den Aabitus, is dezelve ze- 
ker eene nieuwe soort, zoo niet een nieuw ge- 
slacht. De stengels (de halmen, eulint) zijn ech- 
ter ook aan de basis zode- of bundelvormig 
vereenigd (caespitosus), zijn in het oogloopend 
dun, en aan den voet zelden-dikker dan 12, en 
in het midden naauwelijks zoo dik als een duim. 
Zoodanige dunne bamboesstengels stijgen uit ééne 
gemeenschappelijke basis — terwijl zij schielijk 
van elkander afwijken ,.— bij honderden in de 
hoogte, en hechten zich eenigermate. slangswijze 
en gebogen aan de hoogste boomen, uit welker 
toppen zij, boogswijze en in bundels weder naar 
heneden vallen. Deze neêrgebogen bamboessten- 
gels hebben inderdaad een zeer aangenaam voor- 
komen ; terwijl zij zich , met hun zeer fijn verdeeld 
loof , dat eene lichtgroene kleur heeft, ineenvlech- 
ten, en van eene hoogte van 50—60 voet diep 
op den weg neêrhangen, waar zij, door het 
zachtste windje bewogen, steeds langzaam heen 
en weder slingeren. 

Deftiger dan van dezen , is het aanzien van den 
Soewankoengpalm , welke slechts zeer eenzaam in 
de bosschen groeit, zoodat men op eene uitge- 
strektheid van 5 Eng. mijlen van den weg er 
naauwelijks 3 of 4 individuën van aantreft. De 
stam is doorgaans slechts 9 duim dik, en verheft 


387 


in en zich, in eene buitengemeen 
Ty regle rigting , tot op eene 
7 Yr” hoogte van 60—70 voet; 


en de uiterste lagen van het hout 


zijn zoo hard, dat het zon- 
5: EN der behulp van bijlen onmo- 
ie gelijk is, den stam om te 
houwen; de gewone hak- 
messen der Javanen althans 
zijn daartoe ten eenemale on= 
toereikende, aangezien men, 
na een’ arbeid van eenige 
uren, naauwelijks eene vore 
van een paar strepen diepte 
kan verkrijgen. Het loof ont- 
staat niet krans- of scherm- 
vormig uit de punt van den 
stam, zoo als bij de Kokos= 
== palmen, maar het ontstaat 


== S= uit meerdere punten, afwis- 
ess selend, op verschillende hoog 
ten van het boveneinde der stengels, die tamelijk 
verwijderd van elkander zijn , waardoor eene 
stomp-piramiedvormige kroon wordt gevormd. 
De hoofdbladstelen gaan in horizontale rigting van 
den stam uit (vormende daarmede een’ regten hoek), 
en maken, in hunne buiging, van boven slechts eenen 
gering convexen boog. Het loof is dubbel gevind; 
de bladen zijn slap en hangen neder. De insnijdin- 
gen der bladen zijn langwerpig-trapeziumvormig 
of langwerpig-driehoekig , en aan de bovenste helft 
aan den rand onregelmatig-gescheurd , ingevreten 


388 


en in enkele punten verlengd; de eindslippen der 
bladen zijn driehoekig, met afgeknotten en uit- 
geknaagden bovenrand. De vruchttrossen komen, 
onder het onderste loof; uit den stam te voor- 
schijn; zij zijn zeer lang, en er hangen gewoon- 
lijk 2—3 zoodanige aan elken stengel. 

Is dit welligt eene nieuwe soort van Arenga 2 
Het was mij niet wel mogelijk , dezen palm 
naauwkeurig te bestemmen, door volslagen ge- 
brek aan de daartoe vereischte literarische hulp- 
middelen, 

De weg, zich aanvankelijk zuidelijk, en daar= 
na zuidwestelijk rigtende, en in dien loop me- 
nigwerf over de zich slangswijze bewegende beek 
Tjisankot heenloopende, ging nu voort in eene 
westelijke rigting over den. vlakken bodem van 
het woud, welke hier rijkelijk begroeid was 
met zeer scherpe en brandende netels, Procrís 
paludosa, Br. en P. hirsuta, Bru. Zeer weel. 
derig groeide hier Sphaerta hypoxylon op al- 
le stammen, in vereeniging met eene, nog on- 
beschrevene Sphaerta, zeer nabij komende aan 
S. alutacea Pers., en welke zich in den vorm 
van kleine zuiltjes, bij honderden naast elkan- 
der geplaatst , verhief, Geheele boomstammen 
zag men als overtrokken met uitgebreide Poly» 
poren (P. resupinati effusi), terwijl eene groo- 
te menigte takken karmijn-rood waren ge- 
kleurd, door Sphaeria coccinea, waarmede zij 
bedekt waren. Bijzonder echter trof het mij, 
hier den Agaricus emeticus, Sanärr., te vinden, 
welke zich, met bloedroode hoedjes, hier in de 


389 


boschjes en op de wegen vertoonde, even als in 
den herfsttijd in de bosschen van Europa. 

Ten einde den berg Wayang te bezoeken, aan 
welks glooijing ik dezen morgen van eene verhe- 
vene plaats van den weg dampen had zien op- 
stijgen, verliet ik den hoofdweg en baande mij, 
geholpen door mijne Javanen, in eene streek , 
waarin ik mij tegenover den Wayang meende te 
bevinden, een zijpad, in eene dwarse rigting van 
het noorden naar het zuiden. Wij vonden, bij 
het weder opstijgen , weldra de bedding van eene 
beek, in welke wij uitgebleekte en gezwavelde 
stukken steen zagen, waarom ‘wij meenden ons 
de nabijheid van eene vulkanische verschijning 
te kunnen voorstellen. Wij vervolgden den loop 
van deze bedding, en landden, na aanhoudend 
opklimmen, omstreeks den middag aan in eene 
streek , waar wij, van achter de boomen, witte 
dampen zagen te voorschijn komen. 

Duidelijk was de bodem van het woud in deze 
streek bij den Wayang (5770 voet hoog) onge- 
lijk drooger, dan in de door ons, tot dusverre, 
doorwandelde woudstreken (welligt omdat de 
bodem hier aan het afhangen van den berg en 
in de nabijheid van den krater gekloofd is en uit 
opeengehoopte gebrokkelde steenen bestaat); en 
ook de lanen waren hier zeldzamer, terwijl de 
boomen minder met woekerplanten en mossen be- 
dekt, maar daarentegen drooger en kaler waren. 
De stammen rezen regtlijnig, als kolommen in de 
hoogte. 

De meest uitstekende van alle was 1°. de Ki- 

Nar. Tijoscun. D. VIJL. St. 4, 26 


350 


tambaga (welligt eene Calyptranthes-soort),; 
welks gladde, bruinachtig-roode , koperkleurige 
stam voorzeker het eerst van alle het oog van 
den wandelaar tot zich trekt. Bijna aan de ba- 
sis in meer of min stompe ribben uitloopen- 
de, verheft dezelve zich, even als eene bronzen 
zuil, 60—80 voeten hoog, om eerst van boven 
de prachtige fijne kroon van schoone, kleine 
blaadjes te ontplooijen. De opperhuid ‚van den 
stam maakt zich in kleine stukjes los, even als 
bij onze dennen, en ontbloot de roodachtig- 
bruine schors, van waar de boom den naam 
heeft van Ai- (dat is hout) tambaga (koper) ver- 
kregen heeft, De schors en het hout te zamen 
gekookt, geven eene bruinachtige colatuur , vaar- 
mede de bewoners dezer bergen hunne katoen 
gewoonlijk zwart kleuren. De bladen zijn klein, 
lancetvormig en in eene lange stompe punt ver- 
lengd , tuitvormig-parkementachtig, gaafrandig, 
glad eu glanzig, terwijl „dezelve, gewreven zijn= 
de, eenen aromalischen geur verbreiden. Zij zijn 
doorschijnend-gestippeld, met fijne, evenwijdig 
loopende, dwarse aders, welke zich, aan beide 
zijden, in eene met den rand evenwijdige lijn 
vereenigen, Ik vond dezen boom niet bloeijende , 
evenmin als: 

2°, Kajoe koelt tiepis (welligt eene Memecy- 
lon 2), een’ boom met eerstgemelden zeer overeen- 
komstigen even zoo hoog. (Folia ovato-oblonga, 
acuminata , remote-serrata, membranacea, ve- 
nösa, laevia, nitida.) Voorts, zijn in deze bos. 
schen de heerschende vormen: 


391 


3°. Kajoe pinkoe, een boom, welks gevinde 
bladen met die van de Cedrela overeenkomstig 
zijn. 

4°, Kajoe angriet (Nauclea lanceolata, Br), 
met regtlijnigen, doch geenszins gladden, maar 
oneffen’ stam en ronde kroon van het loof, 

‚5°, Kajoe tjaranak, een boom van ontzettend 
grooten omvang, waarvan de doorgaans gedraai- 
de, van onderen in ribben uitloopende stam, op 
eene geringe hoogte boven de basis, bijna gaffel- 
vormig kranswijs uitloopt in wijd uitgebreide 
takken, 

6°. Acer Javanicum , mikt , komt in deze 
bosschen zeer menigvuldig voor. 

7°. Podocarpus nereifolius is in deze streek 
niet zeer hoog. 

S°, Een eik, met regtlijnigen, zuilvormigen, 
bijna gladden stam en ronde kroon, met groote, 
zeer schoone groene bladen (Q. depressa, Br.) 

9°, Astronia spectabilis, naauwelijks 50 voe- 
ten hoog, en hier en daar eenzaam staande tus- 
schen de andere boomen. De gemeenste boom 
van alle echter, die het eigenlijke hout uite 
maakt, was 

10°. De schoone, reeds meermalen door ons 
vermelde Poespa , met eene digte , rondachtige, 
donkere kroon, op een’ hoogen stam, welken 
men herkent aan de onevene , spletig-hokkige 
schors, 

In deze bosschen, welker majestueus voorko- 
men vooral aan de Puspa- en Ki-tambaga-boo- 


men is toe te schrijven, ons bevindende, zagen 
26* 


392 


wij opeens , achter de boomstammen, eenen op 
het donkere groen des wouds zeer sterk afsteken= 
den witten damp opstijgen. Nadat wij eerst hier 
eenig voedsel hadden genuttigd „ sloegen wij onze 
huitenop, en bewerkstelligden de noodige zaken, 
ten einde ons een bruikbaar nachtleger te verschaf- 
fen. Terwijl zich nu de Javanen bezig hielden 
met het vellen van jonge boomen , met het zoeken 
van pisangbladen tot het bedekken der hutten, 
of met het snijden van gras tot het voederen der 
paarden, welke wij, om zoo te zeggen hadden 
nagesleept, verliet ilk het bivouac, om den aan 
hetzelve grenzenden krater te bezoeken. Wanneer 
men het bosch uittreedt, ziet men opeens eene 
kale van alle vegetatie ontbloote ruimte van het 
afhangen des bergs voor zich, welke, naar alle 
rigtingen, 700 voet breed en aan de minst uit- 
gebreide zijde door het woud omgeven is, De 
melkwitte kleur van den bodem en de witte op- 
stijgende dampen maken, ook in dit opzigt, 
met het groene woud een treffend contrast, 
Onmiddellijk aan den rand van deze uitgestrekt 
heid, aan de grens van het woud , vertoonen zich 
eenige planten en struiken, welke men in deze 
bosschen voor het overige nergens aantreft. Be- 
halve eene Melastoma (M. asperum L.), Thin 
baudia vulgaris, Mum, Vireya retusa, Br.; 
en eene rankmakende Zycopodium, zag ik eeni- 
ge Mertenstae en Polypodta, namelijk Polypo= 
dium vuleanteum, Br., maar vooral eene Pfe- 
ris (Pt, incisa, Tuurs.), welke ik ook in het 
Diengsche gebergte nergens anders aantrof, dan 


393 


in kraters en met dampen omgeven. De bladen 
van Vireya retusa waren geheel en al omgeven 
met een poederachtig, geelachtig grijs bekleed- 
sel, hetwelk zich uit de zwaveldampen gepre- 
cipiteerd en daarop had nedergezet, terwijl die 
dampen voortdurend de kleine boschjes van deze 
planten doortrokken, en, niettegenstaande dit 
alles, pronkte dit gewas met deszelfs scharla- 
kenroode bloemen, Zullen nu deze gewassen 
werkelijk dien bodem dezes kraters verkiezen? 
Het is moeijelijk te gelooven. Eene enkele Pfe- 
ris uitgezonderd, welke een’ moerassigen, vooral 
ijzerhoudenden bodem verkiest, behoeven deze 
planten niets anders dan eene opene , drooge 
plaats, waar de zon en de vrije hemel dezelve 
kan beschijnen. In de schaduw van vochtige 
bosschen gedijen deze planten niet. De Zycopo- 
dia (P. vulcanicum, Br.) moeten, om krachtig 
voort te woekeren, een’ rotsigen bodem hebben, 
welke zich, op Java, voorzeker nergens elders 
bevindt dan in kraters. 

Deze uitgestrektheid is gelegen aan de weste- 
lijke helling van den Wayang. De hoogste 
koppen van dezen berg, die (gelijk alles in den 
omtrek) met digte bosschen bezet zijn, en zich 
niet hooger dan 5C0 voeten boven het diepste 
van den bodem dezer uitgebreidheid schijnen te 
verheffen, ziet men den eenen in het oosten, den 
anderen in het noorden ; zij vormen eene kleine, 
van het noorden naar het oosten zich uitstrek- 
kende ligging. Aan de helling nu schijnt, mid- 
den door het woud heen, eenmaal eene secundai- 


394 


re vulkanische uitbersting te hebben plaats ge- 
had, welke den oorsprong gaf aan die naakte 
vlakte. 

Hel is eene salfatara, welke nog talrijke, in 
werkingzijnde Fwmarolen heeft, en welks grond, 
aan het afhangen des bergs gelegen, zeer sterk 
glooijende is, De rigting van deze solfatara is 
naar het westen , terwijl dezelve in het bed van 
een klein beekje uitloopt, hetwelk tusschen wit- 
achtige gerolde, verbrokene steenen aan de so/- 
Jetara een ondrinkbaar water ontleent, van een’ 
sterk zamentrekkenden smaak, en waarschijnlijk 
veel zwavelzuur bevattende, De opgeheven boe 
dem bestaat bijna alleen uit ontlede steenmas- 
ga's, over welke men, ten einde er niet in te 
zakken, niet dan met veel moeite zijne schreden 
wendt, en zulks te meer in. den regentijd , wan» 
neer deze stoffen, als ’t ware, zich geheel en al 
in eene soort van brij veranderen. Men ziet de= 
gen grond als bezaaid met honderde kalkige, on. 
regelmatige stukken rots van verschillende groots 
te, waarvan de meeste, ten minste wat de opper. 
vlakte aangaat, afgebrokkeld zijn; terwijl men 
slechts weinig vaste trachyt, of trachyt-lavabloke 
ken, doch onder deze eenige van eene geweldige 
grootte, aantreft, De kleur van den grond is wit. 
achtig, terwijl ook de zwarte kleur der afgehrok- 
kelde steenen reeds voor het grootste gedeelte 
verbleekt is, Vele daarvan zijn aan derzelver 
zijden en aan de basis met zwavelbloemen en 
spiesvormige swavelkristallen overtrokken, welke 


395 


de schoonste gele kleur hebben. Onder de mees- 
te dezer rotsblokken vond ik eene zeer zonder- 
linge, witte, zilverglanzige, vezelige, uit zeer 
fijne lange naalden zamengestelde, zeer ligte 
zelfstandigheid , welke er bijna uitzag als asbest, 
die echter, bij nader onderzoek, bleek te zijn za- 
mengesteld uit wezel-aluin, namelijk bisulphas 
aluminae. Voornamelijk door de ongewoon groo- 
te hoeveelheid, waarin dezelve voorkomt, is deze 
merkwaardig, terwijl hij zich immer op nieuws 
schijnt te vormen door de werking van de zwa- 
veligzure dampen op de aluinaarde, de trachyt- 
en de lava-rotsen,, In de so/fatara is alles le- 
ven, Uit duizende kleine openingen en sple- 
ten sissen zwaveldampen, die bijna onzigtbaar 
zijn, en welke men, uitgezonderd het geruisch, 
ook aan den reuk en aan de warmte der met 
zwavel bedekte spleten herkent. — Uit andere 
groote openingen en spleten van rotsen, stijgen 
geheele kolommen van waterdampen op. Hier 
hoort men een donderend onderaardsch gedruisch 
van water , dat voortdurend door de dampen 
wordt opgeheven en neêrgedrukt ; ginds ziet men 
als ’t ware waterketels, die, gelijk de Kawa- 
Fringo in het Diengsche gebergte onophoudelijk 
borrelen en schijnen te koken; deze liggen in 
het diepste gedeelte der solfatara (alwaar al 
het water te zamenloopt), terwijl de groot- 
ste Fumarolen , wvelker waterdampen slechts 

ee wa kken zwavelgeur hebben, zich in de 
hoogste, het meest zuidoostelijk liggende streken 
derzelve, bevinden, — Daar ziet men onophoudes 


396 


lijk witte wolken van damp, even als bollen, 
opstijgen, en een groot gedeelte van de helling 
van den berg omgeven. 

Een fijne stofregen, welke van 1 tot 3 ure 
aanhield, dreef mij naar het bivouae terug, waar 
ik mijne Javanen, die intusschen wt boomtak= 
ken de hutten opgeslagen en dezelve met pisang- 
bladen bedekt hadden, bij het vuur vond zitten, 
Ik stond verbaasd over hunne geringe gevoeligheid 
voor den rook, die mij bijna had doen stikken, 
terwijl zij zich daarin geheel en al lieten. inwik- 
kelen, 

De hoogte van deze laagste streken dezer so/- 
Ja!ara bedraagt, volgens waarnemingen , welke 
ik ten 4 uren deed, 5780 voeten. Daar het we= 
der was verbeterd, begaf ik mij, tegen den 
avond, nog eenmaal naar de solfatara, wel 
ke, vóór mijne komst op die plaats, wel door 
wilde koeijen , maar niet door menschen ;was bee 
treden geworden. Ik zag toen den berg Mala- 
bar ten N., en de middelste punt van den drie- 
hoofdigen Ziloe in het W.N. W. Achter den 
Tiloe strekt zich van het N. naar het Z. de nog 
veel hoogere berg Breng-Breng uit, welke, ten 
westen van hier, zich als de hoogste vertoont, 
terwijl achter denzelven, in het westen , 15° noor= 
delijk van daar, de Patoeha uitsteekt. — Alles 
sat men hier ziet, de geheele uitgebreide vlakke 
ruimte, tusschen dit punten den Zoe, zuid- 
waarts tot aan de zee toe, alle bergruggen en 
toppen zijn met bosschen bedekt; — in deze on- 
melelijke wouden is welligt de solfatara de 


397 


eenige onbegroeide plek. Hier geeft de opge- 
woelde, uitgebleekte bodem, met zijne woest en 
wild op elkander gestapelde rotsbrokken, die van 
boven zwartachtig, en aan de zijden verbleekt, 
of met zwavelbloemen geel gekleurd zijn, uit 
honderden openingen dikke dampen, welke zich 
als 't ware onoplosbaar bolvormig verheffen, en 
een groot gedeelte der bosschen, welke den kra- 
ter omringen, in hunne bleeke nevels wikkelen, 
Wanneer men deze gele drommen, die wolken 
van sulfer, ziet, en men hoort dat geruisch van 
borrelen en bruisen, dan meent men niets te her- 
kennen dan verwoesting, waarvan de oorzaak nog 
niet is opgehouden. — Digt daarbij lacht het 
groene woud den wandelaar tegen, als ware het 
om hem gerust te stellen, en te getuigen van de 
krachten der natuur, waarin alles, volgens eeu- 
wige welten, rustig en harmonisch, geschiedt, 


399 


Ik verliet deze solfatara, toen de zon, welke 
achter het- Breng-Breng-gebergte begon te zin- 
ken, reeds haar avondschijnsel deed vallen over 
de toppen van het Wayang-gebergte. Reeds sche- 
merde het in het woud, over welks gewelfde op- 
pervlakte ik mijne blikken sloeg. Reeds begon de 
nacht zijne vleugelen over hetzelve uit te brei- 
den , en over de wonderen, die het verborg. Die 
nacht nu werd door een’ helderen maneschijn 
verlicht, terwijl de geheele natuur kalm was, 
en de stilte slechts nu en dan werd afgewisseld 
door een groot alarm in het woud, door een ge- 
weldig gedruisch in de toppen der boomen, ver- 
gezeld van een hevig geschrei, alsof het woud 
van een wild heirleger werd doortrokken. Het 
waren geheele drommen van apen, die, welligt 
door tijgers vervolgd, als het ware in ’t wilde 
voortvlugtende , van den eenen boom op den 
anderen sprongen. Dan weder werd het eenige 
uren lang stil, terwijl het maanlicht schilderach- 
tig schemerde op de gewelfde en golvende op- 
pervlakte der boomtoppen. 

Ik had reeds al mijne plannen in dier voege 
ingerigt, dat ik mij, in die streek, eenige weken 
lang kon ophouden, ten einde een groot gedeelte 
van de boomen dezes wouds te leeren kennen. 
Daarna was mijn voornemen, mij zuidwaarts 
te begeven, in eene rigting, in welke, gelijk 
mijne Javanen mij opgaven, zich een groot meer 
midden in deze onmetelijke bosschen moet be- 
vinden; een meer, hetwelk ongeveer 1% Eng. 
mijl lang en breed moet zijn, en een eilandje 


400 


en eenige wèelsmakende vischsoorten moet bevat= 
ten. Van daar zou ik dan mijne reis voortzet- 
ten naar het oosten van Java. 

Berigten van Batavia komende, moesten mij 
daarvan, tot mijn diep leedwezen, doen afzien. 

Ik verliet op den 2ásten, des morgens vroeg, de 
solfatara vanden Wayang. De temperatuur van 
het bosch beliep, vóór zonsopgang, 52° F., bij 
tamelijk heete luchtsgesteldheid, Wij bereikten 
weldra den hoofdweg weder, die diep in het 
schaduwrijke bosch, onder de boogswijze zich 
buigende ranken van het bamboes, immer voorte 
liep naar het westen; komende wij, alzoo , voor- 
bij twee heete bronnen, van welke de eerste, 
omgeven door een met gras begroeid moeras, 
digt aan de Zjisankoi ligt, en reeds op verren af 
stand te herkennen is aan de dampen, welke 
hier opstijgen, — terwijl de tweede, naauwelijks 
eene Engelsche mijl van deze gelegen, nabij het 
beekje Zyjbeurum te voorschijn treedt. Ik zag 
namelijk daar een opene plaats in het bosch, liet 
mijne karavaan op den hoofdweg halt houden, 
en daalde toen, slechts van een paar jagers ver- 
gezeld , eenigzins naar beneden. Naauwelijks ech- 
ter waren wij van tusschen het geboomte te voor- 
schijn gekomen, of wij zagen een’ troep wilde 
stieren, van welke eenige graasden, andere zich 
in het warme water schenen te baden, voor ons 
uitspringen en als ’t ware stormenderwijze in het 
bosch dringen. Mijne jagers losten hunne gewe- 
ren, maar te laat, De oevers van.den Zjibeu- 
rum zijn hier tot een klein grasveld verbreed, het» 


402 


welk van rondom omgeven is door bosch. Ik vond 
hier eene Fragaria (F. indica, Axpr.)en eenen, 
van twee tot drie voet hoogen, Ranunculus, voor 
het overige niet ongelijk aan den B. Zanugi- 
nosus, L., welke zich tusschen de grassen ver- 
hief, en het beeld eener vaderlandsche weide in 
mijne gedachten terugriep. Maar de boomva- 
rens, welks zich hier en daar boven den met 
gras bedekten grond verheffen, en met het lichte 
groen van hun schermvormig loof op de donkere 
topgewelven der wouden prijken, herinnerden 
mij weldra waar ik mij bevond. Hier komt het 
heet water op talrijke plaatsen, ter breedte van 
15 voeten, te voorschijn , hebbende een’ warmte- 
graad van 120°F., zijnde zonder reuk of smaak, 
en vloeijende in debeek Zyzbeurum, welke, even 
als de Jjisankoi, op den berg Malabar ont- 
springt. 

Hoe verder wij in de westelijke rigting in het 
bosch doordrongen, en aanhoudend, hoewel al- 
lengs en zeer weinig merkbaar, neêrwaarts daal- 
den , — met des te meer majesteit deed zich het 
woud voor, en des te prachtiger en hooger ver- 
toonden zich de heerlijke boomen met derzelver 
schoon gewelfde toppen, welker verscheiden- 
heid, die men reeds, bij de meest vlugtige be- 
schouwing van de zoo menigvuldige eigendomme- 
lijkheden van den habitus, den stam, de takver- 
deeling, het loof, en van de wijze, waarop zich 
dit in elkander vlecht en eene soort van gewelfden 
top vormt, erkennen kan, oneindig schijnt te we- 
zen. Hoe veel nieuws en verwonderlijks zal hier 


' 403 


nog te vinden zijn; hoe vele dezer woudreuzen 
mag men alsnog onbekend achten, en hoe groot 
zouden de verdiensten van de Regering ten op- 
zigte van de wetenschap zijn, indien zij slechts 
een’ teekenaar naar deze bosschen zond, die zich 
met niets anders bezig had te houden, dan met 
het getrouw afbeelden van al die honderden 
soorten van boomen, in derzelver geheelen Aa- 
bitus ! Veel komt hier voor de Cedrela febris 
Juga, met den reusachtigen hoogen stam, en de 
zich wijd rondom uitbreidende takken, om, op 
eene hoogte van meer dan honderd voeten, eene 
groote kroon van loof te vormen, hetwelk ge- 
makkelijk te erkennen is aan de gevinde, bun- 
delvormig zamengestelde bladen, en aan de witte 
bloemen, welke overal op den grond verstrooid 
zijn. Vele Pothos-soorten klommen hier langs 
de boomstammen , terwijl eene overgroote menig- 
te lianen met hare ranken hier door het ge- 
boomte kruisten. Ik zag Cissus-soorten, voor- 
zien van stengen, welke, aan derzelver voet zoo 
dik als eene dij, spletig en hokkig waren, en 
tot in de toppen der boomen opstegen, als ’t 
ware schijnende te wedijveren met rotang-scheu- 
ten en klimmende bamboesstengen. Een enkele 
Soewankoeng-palm verhief zich daartusschen met 
deszelfs piramidale kroon, terwijl soorten van 
Amomum , Eletteriae, boomvarens, Panda- 
nus-soorten , kleine Pinang-palmen (Pinanga, 
Br. sp.) en Pisang-stengels het bosch vervul- 
den. 

In eene streek van het woud, waar de Zjibeu= 


404 


rum in de Tjisankot valt, en de laatste voor de 
vierde en laatste maal door den weg wordt door- 
sneden, deed ik cene waarneming, en zag, bij 
eene temperatuur van 70°, eene luchtdrukking van 
655,00 nullimeters. Dit nu, berekend naar den 
barometerstand van 764,35, dien ik veertien da- 
gen vroeger, op hetzelfde uur, bij eene tempe- 
ratuur van ongeveer 87°, aan het strand, bij de 
baai Palaboeroan-Ratoe waarnam, volgens de hy- 
psometrische Tafels van Hoexen „ geeft eene hoog- 
te van 4120 voet voor dit punt. (De verande- 
ring toch, welke de drukking der lucht, op Ja- 
va, gedurende den tijd van een paar maanden 
ondergaat, is bijna onmerkbaar; terwijl de da- 
gelijksche veranderingen regelmatig terugkomen.) 
Het veelvuldig voorkomen van Scitamineën, 
Pisang, en boomvarens op deze uitgestrektheid 
bosch van 4000 voeten hoog, terwijl de breedte 
van den Wayang tot den 7iloe bijna 10 palen 
bedraagt, kan ons geene bevreemding baren. Op 
den 7090 voet hoogen top, het hoogste punt 
van den Malabar, toch, vond ik 4 soorten van 
boomvarens; terwijl Cyathea oligocarpa miht 
en Chnooph. lanuginosa, mikt, zeer weelderig 
groeijen op den 9300 voet hoogen top van den 
Manellawangie. De Pisang (Musa paradisia- 
ca, L.) komt overal voor op Java, in vochtige 
bergkloven, op eene hoogte van 5000, ja zelfs 
van 6000 voet, zijade aldaar nog zeer gemeen, 
en, hetgeen belangrijk is, dezelfde soort, welke 
ook in de heete gebergten aan het strand gelegen 


405 


van 500—1000 voet hoog (b. v. tusschen Djok- 
jokarta en Patjitan) in overvloed groeit. 

Aan gene zijde van de Zyjisokan steeg de 
weg op, in de rigting van een’ kleinen bergrug, 
vanwaar wij het uitzigt hadden over de woud- 
vlakte in het N. W. naar de rigting van den 
Tiloe, en in het O. Z. O, naar den Wayang, 
welken mijne Javaansche geleiders verkeerde- 
lijk hielden voor den Malabar, Dezelve is on- 
der de overige bergtoppen van deze keten, van 
welke men eenen kegelvormigen in het O. 35° 
Z , den Wayang in het O. Z. O., eenen ten O. 
15° Z., eenen in het O, en eenen in het O, N. 
O. ziet, slechts weinig uitstekend, echter ken- 
baar aan de kolommen rook, welke midden uit 
het woud opstijgen. (Men zie het profil.) 

In deze streek werd ik de sporen gewaar van 
een pad, naar het zuiden foopende, en ver- 
nam van mijne geleiders, dat hetzelve door de 
bosschen leidt tot het zeestrand, Deze streken 
bij het strand van Zjidamar zijn bewoond, en 
het is van deze plaats, dat de bewoners der ber- 
gen hunne behoefte aan zout verkrijgen. Uit 
hoofde van de wilde dieren, ondernemen deze 
lieden den togt slechts in gezelschap van 10—20, 
hebbende zij, uit hoofde der ongebaande wegen, 
een’ tijd van drie dagen noodig, om, in de naast- 
bij zijnde bebouwde streken van Zjidamar, daar, 
waar een passangrahan, met name Jambang- 
tenga, ligt, te bereiken. 

Nu scheen het terrein, hoe meer wij den 7loe 

KAT, TIJjpscuu. D, VIII, St, 4, 27 


406 


naderden , ongelijk en gekloofd, terwijl de weg ; 
die hetzelve aanvankelijk nog in eene westelijke 
en noordwestelijke rigting doorsnijdt, nu eens 
zich in de kloven voortzet, en dan weder de 
ruggen der hoogten bestijgt. Het terrein bezuiden 
den weg moet duidelijk eerst hooger stijgen, 
voordat hetzelve zich strandwaarts rigt; alle be- 
ken toch storten zich noordwaarts van daar uit 
in den Jjisankot, die eerst zuidelijk van den 
Malabar afstroomt , en vervolgens, in plaats van 
in eene zuidelijke rigting voort te loopen, zich in 
eene westelijke rigting buigt om den Malalar, 
en, na eenen zeer zonderling krommen loop, 
tusschen de bergen Zoe en Malabar (hoewel 
nader aan den voet - des eersten, dan aan dien 
van den laatsten) zich in het plateau van Bax- 
dong vertoont, om zich daar met de rivier 
Tjitaroem te vereenigen. Over nog eene andere 
beek, de Tjiseroa, welke, van den Breng-Breng 
afstroomende, zich eveneens uitstort in den 7jz- 
sankoi, stegen wij, in de helling van den 7vloe, 
steeds hooger en steiler naar boven. Hier werd 
mijne aandacht getroffen door een’ schoonen 
palm, welks loof, van eene ongemeen schoone, 
lichte, pisang-groene kleur , ons voorkwam ge- 
hecht te moeten zijn aan een’ stam, die de dikte 
kon hebben van eenen Pinang-palm (Areca com- 
munis). Toen wij evenwel dezen stam in het 
bosch zochten, om denzelven te kappen, was er 
nergens een te vinden, en bemerkten wij, dat de- 
zelve, in den vorm der Sirenen, wier ligcha- 
men gezegd worden van onderen in eene slang 


407 


te eindigen, zich in een’ dunnen Rotang-stengel 
verandert ,‚ welke slangswijze door het woud 
kruipt. Ik heb deze Ca/amus-soort nog niet be- 
stemd; de Javaansche naam is Rofan poebbosoe, 

Steeds bedekt door de schaduw der bosschen, 
rigtten wij onze schreden in eene zuidwestelijke 
rigling over den bergrug, die achter den Zoe 
is gelegen (namelijk tusschen laatstgenoemden berg 
en de Breng-Breng-keten), en stegen toen van 
eene hoogte van ongeveer 5000 voeten aan die 
zijde der helling af, zagen nu weder de koffij- 
tuinen, staken tweemaal over de beek 7yfsonda- 
ri, welke tusschen den Breng-Breng en den 
Tiloe in ’t algemeen noordelijk (of in eene N. N. 
westelijke rigting) naar beneden loopt, en kwa- 
men, omstreeks 4 ure, aan den passangrahan 
Gamboeng aan. 

Deze passangrahan, geheel en al gebouwd als 
die te Tjiparai, ligt op een zeer sterk vooruit= 
stekend gedeelte van den berg, in het midden 
van koffijtuinen, aan de N, westelijke helling van 
den 7loe , Wiens boschachtig gedeelte hieruit 
vier stompe bergtoppen (van het N. N. 0. naar 
het Z, A. W. gerigt) gevormd heeft, van welke 
men den hoogsten en middelsten in het Z., 35° O. 
aanschouwt. In. eene westelijke rigting verbindt 
zich daaraan (meer zuidwaarts) de boschrijke rug 
van den Breng-Breng , die ons in het uitzigt op 
den Patoeha hinderlijk is, tevens het plateau van 
Bandang aan onze blikken onttrekt, en zulks 
door een boschachtig voorgebergte van den 7v/oe, 
dat zich in eene noordelijke rigting uitbreidt voor 

27” 


406 


het uitstekend bergachtig gedeelte Gamboeng, 
eu waarvan de voornaamste toppen ‚de namen 
Tjihodja en Poebboet dragen. Alleen de berge 
keten van Zjisondari ziet men links af van dit 
voorgebergle liggen, en daarachter nog eenige 
koppen tot de rij van den Patoeha behoorende: 
namelijk den Zambak Roejong in het westen 
10° Z,, den Rassapoejang in het W. 10° N. en 
andere, De streek van de Jjïsondari zal in het 
westen zijn. 

Gamboeng is 3980 voet boven de oppervlakte 
der zee gelegen. Eene bijzonderheid, op de plan- 
ten-geographie betrekking hebbende, mag ik hier 
niet onvermeld laten. Zij betreft de grens van 
Liquidambar Altingiana, Br. Ik had, reeds 
langer dan 14 dagen, deze schoone boomsoort niet 
meer gezien, terwijl ik in de bosschen van het 
Malabarsche gebergte daarvan geen spoor ont- 
dekte. Te dezer plaatse echter viel dezelve mij 
terstond in het oog. Aan de regterzijde van de 
beek Zyjtsondart (niet aan het afhangen van het 
gebergte Tiloe, noch ook aan de overige bergen 
der regterzijde) is geen enkel individu van deze 
boomsoort te vinden, terwijl zich tegenover de 
klove, door welke de Tjisondart afstroomt, ge- 
heele bosschen uit dezelve gevormd, verheffen, 
Zoodanig bosch ontwaart men tegenover Gam- 
boeng ‚, hetwelk , uit hoofde van de koffijkultuur , 
voor de helft geveld is, en daar, als 't ware met 
eene scherpe lijn van Zrythrinae afgesneden, 
deszelfs geheele front den aanschouwer aanbiedt. 
Be laatste, die de koffijtuinen omgeven, zou men, 


409 


hoezeer door de lichtgroene kleur voor het oves 
rige genoegzaam te onderscheiden , naauwelijks 
herkennen, gelijkende dezelve schier op eene mat 
van gras , achter welke zich de Rasamala-reuzen , 
met duizendtallen van hemelhooge, lichtgrijze 
stammen, als zuilen verheffen. Het is mij niet be- 
kend, dat de Rasamala (Lig. Altingiana, Br.) 
zich ook buiten Java, op andere naburige eilan= 
den, bevindt; ik betwijfel dit echter (a). 
Zoo was dan het geheele voorkomen van dezen 
schoonen boom binnen de streek van 2000 —4509 
voeten bevat, op de bergen Salak, Gedéen Pa 
toeha, en op de weinige ruggen van de tusschen 
den Gedéen Patoeha, en tusschen den Patoeha, 
en Tiloe liggende Kendang- en Breng-Breng-ke- 


(a) Wij herinneren onzen lezeren de volgende mede- 
deelingen uit de Verhandelingen van het Zata- 
viaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschap- 
pen, als: Vde Deel, 2de druk, 1827, het stuk 
van Nononna, bl. 48, dAltingia excelsa, ge- 
naamd Rasamala; bl. 65, Relatio plant. Ja- 
vanensium, ilerfactione usque in Bandong recog- 
nitarum a Dno NoronNna, Het laatstgemelde stuk 
is niets anders dan eene opgave van meer dan 
700 Javaansche planten met Latijnsche en inland- 
sche namen; IXde Deel, bl. 1. Over de hoogte 
en verdere natuurlijke gesteldheid van eenige ber= 
gen in de Preanger-Regentschappen; eene voor- 
lezing, gehouden door den Hoogleeraar C, GC. 
Rrixwanprt , aldaar vooral p. 29; Xde Deel, 
Over de gesteldheid van het gebergte Gedé, door, 
C, L, BLume, 

pr Vrarse, 


410 


tenen, welke boven die hoogte van 2000 voet 
uitsteken, beperkt; terwijl de oostelijke grens, 
over welke geen enkel individu voorkomt, slechts 
werd daargesteld door de beek Jyjisondari. De- 
ze streek was ook vroeger bezocht geworden door 
Prof. Rerinwarpr. 

Ik verliet Gamboeng den volgenden morgen, 
en wel langs eenen weg, welke zich slingert om 
den oostelijken afhang van den ongelijken, labi= 
rintvormigen uitstekenden top van het voorge- 
bergte 7loe , en aan het afhangen van den 
berg, den linkeroever van de beek 7'j/ragt volgt, 
tot in het plateau. Hier kreeg ik den berg Ma- 
labar weder in het gezigt, die, naar zijne 
verschillende toppen, eene menigte van namen 
voert, als: Boendang, Klottok, Gamboeng, 
Tikoehoer , en welks top met eene groote klove 
is doorbroken, als die van den Safak, welke 
zich in eene N. westelijke rigting opent. De 
zuidwestelijke afhelling loopt in eene zachte 
glooijing tot over den voet van den 7iloe, bren- 
gende daar den Zjisankoi voort, dien wij, vroe- 
ger, in het plateau waren overgestoken. Nabij 
Bandjaran , niet ver van de brug, die over den 
Tjisankoi ligt, ging ik spoedig voorbij den voet 
van het Malabarsch gebergte. Dáár vervolgt 
de vlakte tusschen dit voorgebergte en den Ziloe , 
den. loop van den Zyisankot nemende, in eene 
bogt naar het zuiden. 

Van het hoogste punt van het plateau, waar 
de Zjisankot zich in de Tyztaroem uitstort, het- 
zelfde, waar men gewoonlijk de rivier overvaart , 


41 


en men aan den vlakken oever doorgaans niets 
gewaar wordt , behalve volkomen evenwijdige en 
horizontale aardlagen van £—l1 voet dikte, en 
nu eens door eene roode, dan weder door eene 
bruine kleur onderscheiden, nam ik de bergen 
in de volgende rigtingen waar : 

Den hoegsten top van den 7iloe Z. Z. W. 

Den hoogsten top van den Patoeha W. 30° Z, 

Tombai-roejong W.Z. W. 

Het midden van den Malabar 2. 

(voorgebergte van denzelven van het OW.) 

Rakoetak L. 30 O. 

Mandalawangie O. 20° Z. (a). 

Soembilang O. 10° N. 

Manglayany N. O. 

Boekit-Toenggoel N. N. O, 

Tankoeban-Prahoe N. 5° W. 

(in het midden) 

Boerangrang N. 15° W. 

(in het midden) 

De lagere, slechts op eenige toppen met bosch 
bedekte keten van de Tjisondari strekt zich van 
het zuiden naar het N. in het plateau uit. De ber- 
gen Boerangrang, Tankoeban-Prahoe, Boekit- 
Toenggoel en Manglayang zijn slechts verschillen- 
de toppen (of kraters) van dezelfde keten; en 
evenzeer behooren de Mandalawangie en Ra- 
koetak tot eene en dezelfde keten. 


Emms 


(a) Niet te verwisselen met den Mandalawangie, 
den hoogsten top van het Gedd-gebergte. 


412 


Spoedig kwam ik , ingevolge de door mij ont» 
vangene bevelen, wederte Bandong ente Tjand- 
jor aan, van waar ik mijn’ terugweg naar Ba- 
tavia aanvaarde, dwars over het gebergte Gedé, 
door welks bloesemrijke bosschen, uit Zhibaudiae 
en Zeptospermum-soorten bestaande, ik afdaal- 
de, om weldra deze prachtige natuurtooneelen te 
verwisselen met ....… de ziekenzalen en de lijk- 
kamer van het hospitaal te Weltevreden. 


PE December, 1839. 


BOEKBESCHOUWING , 
LETTERKUNDIGE BERIGTEN 
EN 


VERTALINGEN. 


ketis 


_BOEKBESCHOUWING, LETTER- 
KUNDIGE BERIGTEN 
en VERTALINGEN. 


mm DIN 


HERINNERINGEN 


AAN 
FRANZ JULIUS FERDINAND MEYEN; 


DOOR 


W. H. ve VRIESE, 


„> Non utigue solo planctu muliebribusque lamentis, sed 
„„admiratione potissimum et aemulandi contentione 

s memoria Magnorum Virorum est condecoranda, ” 

T. HEMSTERHUSIUS , Oratt. p. 152 


en 

In het laatstverloopen jaar ontviel der kruidkun- 
dige wetenschap meer dan één harer verdienstelijke 
beoefenaren, wier namen steeds met roem in ha- 
re geschiedboeken zullen vermeld staan, Wie is 
er, die, bekend met den omvang en de letter- 
kundige voortbrengselen onzer wetenschap, de 
verdiensten niet op prí{is stelt van den voortreffe- 
lijken Jacovix, in leven Hoogleeraar te Weenen, 
of van P, J. Repouré, wiens kunstpenseel en ta- 


lenten ons de prachtige teekeningen en monogra- 


a* 


á 


phieën over de Rozen en Lelie-gewassen ver- 
schaften ? Wie kent niet, wat de Fransche na- 
tuurkenner en! Iconograaph Turein voor de we- 
tenschap verrigt heeft? En wie eindelijk is er, 
die, de vorderingen der natuur-wetenschappen aan- 
schouwd hebbende, niet met de grootste belang- 
stelling de treurmare vernomen heeft, dat Dr. 
Franz Jumus FerpinasD Meren, in leven Hoog- 
leeraar te Berlijn, aan de natuur den tol betaald 
heeft? Wij hebben het van onzen pligt geacht, 
aan dien man eene, zij het dan ook zwakke, 
hulde toe te brengen, waarop zijne verdiensten 
aanspraak maken, De wetenschap is hem duur 
verpligt. Zijn arbeid is, ook onder ons, op hoo- 
gen prijs gesteld. Zijne werkzaamheid en echt 
Duitsche vlijt grensden schier aan het onmogelijke 
en ongeloofelijke, Zijn aanzijn was een merk- 
waardig verschijnsel, een voorbeeld ter navólging 
en ter waarschuwing. De morgen van zijn leven 
was met luister aangebroken en scheen een’ schoo- 
nen dag te voorspellen, Maar, de Albestuurder 
had het anders besteld; want, eer nog zijne zon 
den middag bereikt had, werd haar glans plot- 
seling beneveld en het levenslicht uitgebluscht, 
om niet meer voor de menschen te schijnen ! 

De bijzonderheden van zijn leven komen hier 
hoofdzakelijk op neder («). 


(a) Ik ben de kennis daarvan verschuldigd aan dem 
Hoogleeraar H. F. Link, te Berlijn. Deze ontving 
de mededeeling daarvan, voor mij, van MEYEN's 
broeder, aldaar. 


5 


Merex zag het eerste levenslicht te Zelsit, in 
Oost-Pruisen, op den 2Ssten Junij van het jaar 
1804. Zijn vader was daar President van het 
Handelsgericht. Toen deze, in 1811, aan den 
zevenjarigen zoon ontviel, bleef Mevex alleen toe- 
vertrouwd aan de zorg zijner moeder. Op het 
Gymnasium te Tilsit, ontwikkelde zich in den 
jongeling reeds meer en meer de zucht voor na- 
tuurkennis en bepaaldelijk eene bijzondere nei- 
ging tot de beoefening der kruidkunde, onder de 
leiding van den hoofd-onderwijzer List. Bij gebrek 
aan het noodige tot bekostiging zijner Academische 
studien, besloot Mever, in 1819, alzoo slechts 
vijftien jaren oud, zich aan de studie der artse- 
nijbereidkunde toe te wijden. Hij verbond zich, 
tot dat einde, te Memel, bij eenen apotheker, 
voor zijne dusgenoemde leer-, of eigenlijk dienst- 
jaren. De toestand der pharmaceutische weten- 
schap was toenmaals, in Duitschland, even min 
als die der natuurkundige wetenschappen in ’tal- 
gemeen, waarvan zij de toepassing is, zoo, voor- 
treffelijk als in onze dagen. Welligt waren ook 
de plaatselijke omstandigheden in den artsenijwin- 
kel, waarin Merex zich verhuurd had, minder 
gunstig. Althans geheel andere verrigtingen, dan 
de beoefening van wetenschappen, waren hem ten 
pligt gesteld. Zulke bemoeijingen lachten hem 
weinig toe, Hij zag al spoedig om naar eene be- 
tere gelegenheid, om zijnen lust voor studie ge- 
heel bot te vieren, en zich ontslagen te zien van 
werkzaamheden of dienstbetooningen , waartoe 
zijn geest weinig geschiktheid overliet. Een ou- 


6 


der broeder, te Berlijn, nam hem, in 1821, bij 
zich. Dien man zij dank en eer toegebragt voor 
het vervullen van den broederlijken liefdepligt, 
welke zóó veel moest bijdragen tot de vorming en 
ontwikkeling van den jongeling , die later als 
man, eene zoo eervolle plaats in de geleerde we- 
reld bekleed heeft. Die broeder stelde hem, de 
gelegenheid open om het Joachimsthaler Gymna- 
sium in gemelde hoofdstad te bezoeken. Op het 
laatst van 1822 begon hij zich, op het Konink- 
lijk Militair genees- en heelkundig Instituut al 
daar, toe te wijden aan de studie der geneeskun- 
dige wetenschappen. Op den 2den October 1826 
verwierf hij den graad van Doctor in de genees-, 
en heelkunst, en gaf als zijne Academische proeve 
een geschrift, hetwelk hem deed kennenals gron- 
dig beoefenaar der physiologie (a). 


(a) De primis vitae phaenomenis in fluidis formativis 
et de circulatione sanguinis in parenchymate, Be- 
rolini. 1826. De volgende regels, welke wij uit 
dit Academisch geschrift hier overschrijven, doen 
ons zien hoe hij, reeds in 1823, en dus als jon- 
geling van negentien jaar, waarnemingen deed 
omtrent de gewigtigste onderwerpen der physio- 
logie, welke de eerste geleerden van onze eeuw 
hebben bezig gehouden. Hij schrijft aldaar, 
bladz. 17. » Materia seminalis plantarum pollint 
»inest, mucilaginosa oleosa grumosa est, quae 
»membrana pollinis rupta maxima vi procedit, eë 
»in aqua circumvagans clara luce et magna oug- 
»mentatione adveniente , innumerabilem copiam 
»particularum parvarum ostendit, guibus motus 
»proprius insilus est, a qua causa, easdem ani- 
»maleula seminalia plantarum esse ex analogia 


7 


Zijn immer rustende geest vond, ookin de uit 
oefening der pligten van militair-arts, te weinig 
zelfvoldoening. Hoe schoon ook de geneeskunst, 
hoe waarlijk verheven haar doel en hare strek> 
king zijn, zij schijnt een groot deel van hare 
aanlokkelijkheid te verliezen voor hem, die zich . 
heeft toegewijd aan die wetenschappen, welke 
tot eene wiskundige zekerheid of tot eene meer 
inwendige kennis der natuur leiden, Hij zoekt 
naar de harmonie en vindt die, in ’t geschapene 
overal zigtbaar. Hij schijnt het disharmonische, 
onkundig om het te verstaan en te ontraadselen , 
te vlieden, slechts vermogend om de natuur op 
eene empirische wijze te helpen, om tot haar even- 
wigt terug te keere. Zoodanigen zijn intusschen 
slechte dienstknechten van Aesculaap. Zij doen 
wél, zich te onthouden van eene kunst, die, zij 
moge al in een’ wijsgeerigen zin, nog veel te wen- 
Ee os 


»cum animalibus puto. Ouae fere magnitudinem 
»et formam Monadum habent, sed paulo post ma 
»teria erupta moriuntur. Sed ad hanc observa- 
»tionem factendam bona instrumenta et maxima 
»intentio reguiruntur.” Meyer heeft later dit 
gevoelen, dat trouwens niet door hem ’t eerst 
was voorgedragen, steeds blijven verdedigen en 
de aanwezigheid der gemelde diertjes in het stuit» 
meel, in vele hunner eigenschappen toegelicht, 
Zie: Veber Spermatoroën der Vegetabilien, in 
WieGmaNN’s Archiv, 1838, 2tes Heft. pag. 212, 
Hij mogt zich in later tijd verheugen in ’t bezit 
van een Plöslschen microscoop. — » Ipse vidi,” 
vervolgt hij, » mottonem spontaneam particularum 
»pollinis post eruptionem pollinis, jam ante tres 
»annos et paulo post virwn Cl, Linx de hac obser= 


8 


schen laten, echter der volkomenheid meer en meer 
tracht te naderen, wat hare toepassing aangaat, 
op den hoogsten prijs te stellen is, en tot de meest 
gewigtige aangelegenheden van den. mensch be- 
trekking heeft, 

Meren zette zijne botanische studien steeds voort, 
Hij gaf vooral in Tijdschriften eene reeks van ver- 
schillende, grootere en kleinere verhandelingen 
uit. In het jaar 1830, verscheen zijne Phytoto- 
mie, een werk, waarin een schat van eigene waar- 
nemingen en onderzoekingen wordt gevonden. 

Maar, hij wilde ook, ware het mogelijk, de 
natuur aanschouwen en bewonderen dáár, waar 
zij al hare kracht en majesteit ten toon spreidt, 
in de tropische gewesten. De gelegenheid om 
eene reis om de aarde te doen, werd gretig door 
hem aangenomen. In Julij 1830 verliet hij Ber- 
lijn, en op den 8sten September daaraanvolgen- 
de, begaf hij zich te Hamburg, aan boord van het 
prachtig Koninklijk Pruisisch koopvaardijschip 
de Prinzess Louise, genaamd naar ’s Konings 
jongste dochter, thans de Gemalin van Z. K. H, 
Prins Frederik der Nederlanden. De gezagvoer- 
der was Kapt. Wenpr, wiens bekwaamheid en 
welwillendheid later steeds door Meyer zijn ge- 
prezen. Het was de derde reis om de wereld van 
wege het Pruisisch Gouvernement, met een mer- 


»vatione certiorem feci, qui artem eam falsam esse 
»putavit, sed observattonibus saepe repetitis tamen 
»rem ut a me observabatur mundo erudito diju- 
»dicandam tradam.”’ Hij is in volgende jaren 
meermalen op die waarnemingen terug gekomen. 


9 


cantiel doel ondernomen. Aan Dr. Meyer werd 
niet alleen de geneeskundige verzorging der equi- 
pagie, maar tevens de last opgedragen om, daar, 
waar het mogelijk zoude zijn, natuurkundige na- 
sporingen tedoen. En, op welke wijze hij aan 
dien last gehoorzaamd hebbe, blijkt uit vele zijner 
geschriften, maar bovenal uit de mededeeling zij- 
ner reize, waarvan alleen de historische beschrij- 
ving twee zware boekdeelen in, kwarto formaat 
beslaat. In 1832 keerde hij van zijne reis terug, 
en gaf, ondersteund door de welwilleadheid van 
den Koning, het bovengemeld geschiedkundig 
gedeelte van zijne reis uit («). Wij achten het 
overbodig en bovendien onmogelijk, om over de 
verdiensten van dit werk in ’t kort te spreken. 
Genoeg zij het, dat er duizenderlei zaken in voor- 
komen, niet alleen tot de natuurlijke geschiede- 
nis betrekking hebbende, maar tot statistiek , 
ethnographie, topographie, meteorologie, enz., 
en waaruit althans blijken kan met hoe grooten 
ijver Meyen, aan wien niets scheen te ontgaan, 
in die betrekking is werkzaam geweest, Pat onder 
al die mededeelingen over zoo verschillende vakken 
van wetenschap, veel moet voorkomen, hetwelk 
een nader onderzoek vereischt, laat zich gemak- 
kelijk bevroeden, Over vele zaken, in dat werk 


(a) Zie: Meise um die Erde in den Jahren 1830, 
1831 en 1832, Berlin 1834, quarto. 1. s 1—493, 
IL, s, 1411, 1835. Dit werk is door onzen ge- 
leerden landgenoot Dr, G. Acken SrrariNcH in 
het Nederduitsch bearbeid en aldus onzen land- 
genooten meer algemeen bekend geworden. 


10 


voorkomende, is hij, en dikwijls te regt en grondig 
bestreden. Meren heeft, wanneer hij zich in zulk 
een’ pennenstrijd gewikkeld zag, zijne te voren 
geuite meening of uitspraken wel eens al te zeer vast= 
gehouden. Het: « magn? ingenit multaqgue ni- 
hilominus habituri” enz. is eene gulden les , welke 
ieder kundig man zich diep moest inprenten (a). 
Eene overgroote menigte van natuurvoorwerpen 
moet, naarik gis, op diereize, door hem zijn bij= 
eengebragt. Zijne physiologische geschriften wijzen 
op een aantal derzelve, welke door hem zelven 

waren aangevoerd, en waarvan het onderzoek niet 
zelden tot gewigtige nasporingen en ontdekkingen 
geleid heeft, Wij herinneren , uit den overvloed van 
zaken, welke ons te binnen komen , hierbij slechts 
aan den bouw der Varenstammen, en aan de cela 
lulae fibrosae, zoo schoon door Purkinsr 1m de 
helmknopjes aangewezen , en uitmuntend door 
Mexen toegelicht in eene allerbelangrijkste soort 
van Stelis , op Lucon ontdekt, en in vele exotische 
Orchideën, door hem gezien; Het doorbladeren 
alleen van Mevyen's Marlemer Preisschrift en 
zijn Neues System der Pflanzen-Physiologie 
kan hiervan elken belangstellenden de overtuiging 
geven , terwijl ons bestek niet gedoogt in bijzon- 
derheden dienaangaande uit te wijden. 

In Augustus van laatstgemeld jaar benoemde 
de Kening hem tot Buitengewoon Hoogleeraar 
in de Philosophische faculteit, bijzonder voor het 
vak der kruidkunde aan de Universiteit te Berlijn, 
en schonk hem-bovendien eene buitengewone jaar= 


(a) Cersus VIII 4, 


1 


wedde. Hij was die eervolle benoeming verschul- 
digd aan de hooge aanbeveling van den verdienste- 
lijken Minister von ALTENSTEIN en van ALEXANDER 
von Homrorpr, zijne twee voorname begunsti- 
gers. Nu vermogt hij zich geheel en al aan zij- 
ne physiologische nasporingen toe te wijden. En, 
hoe kwijtte Merex zich in de hoog vereerende 
betrekking hem opgedragen? Hiervan getuigen 
de vruchten van zijnen arbeid. Hij deed dit op 
eene wijze, die bewondering verwekt en me- 
dedoogen tevens. Want zijne gezondheid werd 
door dien grenzeloozen ijver , waarvan wij onder 
de tegenwoordig levende natuurkundigen geen 
tweede voorbeeld aan hem gelijk kennen, ten 
eenen male ondermijnd, De waarschuwingen zijner 
vrienden en dierbare betrekkingen vermogten hem 
in geenen deele terug te houden van zijne in- 
spanningen en schier onafgebrokene nasporingen , 
van welke slechts eene rust van weinige uren, ge= 
durende den nacht, hem deed verpoozen. Geen 
wonder is het dus, dat zijn ligchaam niet lange 
weérstand bood. In den nacht van den 1sen op 
den 2ien September dezes jaars, overviel hem in 
den slaap eene beroerte, welke een einde aan zijn 
leven maakte («). Hij mogt slechts den ouder- 
dom van 36 jaren bereiken. 


(a) In denzelfden nacht stierf een ander zeer ver- 
dienstelijk kruidkundige, mede slechts 36 jaren 
oud, HenmanNN Jurrus Scnuures, bekend door 
de voortzetting van het door zijn’ vader begonnen 
Systema vegetabilium, en als mede-redacteur van 
Daxcran’s Polytechnisches Journal, 


12 


De Universiteit te Bona benoemde hem eers- 
halve tot Doctor Philosophiae. De Koning van 
Pruisen vereerde hem de groote gouden medaille 
voor de beschrijving zijner reize. Door het Fran- 
sche Instituut, door Terrer's Genootschap te 
Haarlem , en de Academie van wetenschap- 
pen te Göttingen, werd hij met goud bekroond. 
De Academie van Natuuronderzoekers, de Bo- 
tanische Societeit te Zonden, het Silezische 
Gezelschap voor Vaderlandsche Kultuur, en de 
Koninklijke Maatschappij voor Horticultuur te 
Berlijn droegen hem het lidmaatschap op. In 
den loop dezes jaars (1840) werd hij benoemd 
tot Algemeenen Secretaris van laatstgemelde in- 
rigting , welke onder de belangrijkste instellingen 
„voor wetenschappen in Europa mag worden ge- 
rekend en, wel niet in omvang , maar zeker in 
degelijkheid harer geschriften, met de Hortzeultu- 
ral Society van Londen mag wedijveren. Die 
inrigting heeft zich dus slechts eenen kleinen. tijd 
in zijn bezit als Secretaris mogen verheugen. 

Hij was in 1834 gehuwd met Mathilde Guse. 
Als plotseling in diepen rouw gedompeld, be- 
treurt de met hun vierjarig zoontje achtergelatene 
weduwe den dood hares echtgenoots. 

Meren heeft gearbeid in een der schoonste tijd- 
perken der planten-physiologie en niet weinig tot 
hare ontwikkeling bijgedragen. Wij mogen niet 
afzijn om van eenige zijner geschriften eene meer 
opzettelijke melding te maken. Zijne Phytoto- 
mie (a), geschreven op een’ vijfentwintig arigen 


(a) Uitgegeven te Berlijn, in 1830, in Oectavo, 


13 


leeftijd, is, naar ons oordeel, met al het gebrek- 
kige, dat een onrijpe leeftijd, en destand en aard 
der zaken toen medebragten, een verdienstelijk 
werk. Ik geloof niet, dat men dit zal betwijfelen , 
maar ik meen het toch te moeten en ook te kun- 
ren bewijzen. Er was toch sedert het drietal 
geschriften van Ruvoreur, L. GC, Trevrnanus en 
Lisk , als antwoorden op de Göttinger prijs- 
vraag, in 1806 uitgeschreven, en sedert het beken- 
de stuk van Krrser bij Terrem’s Genootschap in 
1812 bekroond, geen algemeen hoofdwerk op- 
zettelijk aan den geheelen omvang der phytoto- 
mie toegewijd, verschenen, Eene menigte van 
belangrijke ontdekkingen , vooral van bovenge- 
melde geleerden , van Dv-Perrr-Trovans, Bars- 
seau-Mineer , Ronear Brown , De Canmore, 
L.C. Trevirasvs, en zoo veleanderen, waren in 
afzonderlijke verhandelingen voorgedragen; maar 
aan een algemeen, kritisch overzigt van al wat 
in het gebied der Phytotomie verrigt was, was 
niet voldaan, — Zonder nu te willen treden in 
eene beoordeeling van de waarde van Mevean’s 
kritiek, of van zijne geschiktheid en bevoegdheid 
daartoe op dien jeugdigen leeftijd, zien wij ech- 
ter, in dat werk, niet alleen eene vrij volledige 
zamenstelling van onderzoekingen van anderen, 
maar honderden van 's mans eigene, microscopi- 
sche waarnemingen, Zijne Phytotomte biedt ons 
den eersten arbeid aan, waarin de voorhanden 
zijnde bouwstoffen ‚ naar de behoefte van den tijd, 
tot een meer wetenschappelijk geheel en onder 
algemeene gezigtspunten voorgesteld zijn, De ver- 


14 


deeling van het celweefsel in verschillende soorten , 
is, door Meven, in dat werk het eerst voorge- 
steld en later in al zijne geschriften over phy- 
totomie, met eenige wijzigingen herhaald gewor- 
den, Niet dat wij al hetgeen door hem voorge- 
dragen is, beamen ; maar wij meenen, dat in dit 
geschrift overvloedig daorstraalt de zucht tot eige- 
ne waarneming der natuur, en die oorspronke- 
lijkheid, welke volstrekt alles, wat uit zijne pen 
is gevloeid, kenmerkt, en hem, gedurende zijne 
korte verschijning op het tooneel der wereld, als 
een’ man van genie heeft doen achten. Zijne ver- 
handelingen over de beweging der sappen (a), 
de Priestleysche stof (5), de physiologie der Al. 
gen (c), de zelfstandige beweging der molecu- 
len (d), den inhoud der cellen in de. planten (e), 
welke rijk zijn aan eigene en niet zelden zeer 


(a) Ueber die Circulation des Lebensäftes, in den 
Pflanzen; von F.J. Meven. Zinnaea. 1. Bd. 
IV. Heft. Oct. 1827. S. 632— 671. 

(B) Veber die Priestleysche grüne Materie, wie ueber 
die Metamorphose des Protococcus viridis in 
Priestlya botryoïdes und in Ulva terrestris. a. a. 
O. IL. Bd. Drittes Heft. Juli 1827. p. 388 — 410. 

(c) Beiträge zur Physiologie und Systematik der 

Algen, in Nova Acta 4. C. L.C. Tom, XIV. 
Vol. 2. p. 436. 

(d) Historisch- Physiologische Untersuchungen über 
selbstbewegliche Moleculen in Ron. Brown’s Verm,' 
Schr. von GC. G. Ners von EseNseecK, IV. Bd. 
S. 326— 498, Nürnberg 1830. 

(e) Anat.-Phys. Untersuch ueber den Inhaltder Pflan- 
zenzellen, Berlin 1828, 


15 


goede waarnemingen van blijvende waarde, meest- 
al vóór bet uitgeven van zijne Phytotomie be- 
kend gemaakt, hadden den Schrijver doen ken- 
nen als gelukkig onderzoeker van vele der gewig- 
tigste vraagstukken der Physiologie. 

Wij herhalen het, als het eerste grondige en 
de geheele phytotomie omvattende geschrift, na 
Kresen's prijsverhandeling, steekt de Phytotomie 
van Meren, daarmede op eene zoo treffende wij- 
ze af, dat het eerstgenoemde werk in vele op- 
zigten, eene slechts historische waarde heeft be 
houden ; iets hetgeen zeker niet weinig pleit voor 
de vorderingen der wetenschap in zulk een kort 
tijdsbestek, Volgen wij, in het opvolgend tiental 
jaren, Meren, arbeidende in de wetenschap, om 
ons te overtuigen, dat deze sedert 1830 (a) eene 
ongeloofelijk hooge vlugt heeft genomen, en ten 
einde het deel te kennen’, hetwelk die ijverige na- 
tuuronderzoeker daaraan gehad heeft, 


(a) De waarheid hiervan is, mijns bedunkens, onbe- 
twisthaar. Meven zelf heeft zich daaromtrent een- 
raal, onvoorzigtig genoeg, verklaard. Zijne bij 
Teyrer’s genootschap in 1835 bekroonde prijsvere 
handeling begint hij, met te zeggen, dat de Phyto- 
tomie, sedert de laatste vijf jaren, einen ausseror- 
dentlichen Schwung genomen heeft. Men herin- 
nere zich, dat hij vijf jaren vroeger, in 1830, 
zijne Phytotomie had uitgegeven. Ik geloof niet, 
dat hij er dien zin aan gegeven wilde heb- 
ben, als of hij de reformator In de wetenschap 
ware, Maar, het is niet te ontkennen, dat men 


aldus aan anderen, dikwijls onwillens , aanstoot 
geeft. 


16 


Na zóó veel inspanning op den reeds lang be- 
arbeiden, maar nog slechts ten deele ontgonnen 
grond, kon het wel niet anders of Meren moest 
in, maar vooral ook buiten zijn vaderland (» nec 
est propheta in patria” schrijft Linnaeus aän 
onzen Bormann) («) veel naam verwerven. Zijn 
boek werd overal in Europa gelezen en deszelfs 
schrijver zag ook zijn’ naam opgenomen onder 
die der aanzienlijke mannen in de wetenschap. 
Er was nu voortaan geen onderwerp in de we- 
tenschap, waarover Meyer zijn eigen gevoelen 
niet uitbragt; er kwam geene bijdrage van eenig 
geleerde te voorschijn, welke den toets van Meren’s 
kritiek niet te doorstaan had, en weldra trad hij 
op als gestreng beoordeelaar van den arbeid van 
allen, die zich, in welk opzigt ook, voor de we- 
tenschap trachteden verdienstelijk te maken. Dit 
blijkt , onder anderen, uit den brief door Meven, 
op den 15 Julij 1833 uit Berlijn geschreven aan 
de Académie Royale des Sciences, te Parijs (b), 
nadat gemelde geleerde Instelling, ter beantwoor= 
ding voor hetzelfde jaar had voorgesteld eene 


(a) Zpistolae ineditae, CArour Lannaer. Zx auto- 
eraphis publict juris fecit H.C. vaN Har, 
Gron. 1830. Epist. V. 

(6) Eene Hoogduitsche vertaling daarvan door den 
Schrijver bezorgd, is afzonderlijk uitgegeven on- 
der den titel van: Ueber die Bewegung der Säfte 
inden Pflanzen, Ein Schreiben an die Königliche 
Academie der Wissenschaften zu Paris; Deutsch 


bearbeitet und. mit: Anmerkungen verschen, Berlin 
1834, 


17 


prijsvraag over den omloop der sappen in de 
planten, waarop één enkel antwoord, van Prof. 
C. H. Scuuurz, te Berlijn, was ingekomen, wel= 
ke geleerde reeds in 1829 over hetzelfde onder- 
werp aan de Parijssche Academie eenige we=" 
tenschappelijke mededeelingen aangeboden had, 
Laatstgemeld schrijven van Scevrrz nu was de re- 
den, waarom Meven vermeende zich tot die 
Academie te moeten wenden, met het doel om de 
algemeene toepassing van eenige beschuldigingen, 
door Scuurrz, zoo het heette, den Duitschers 
ten laste gelegd, te bestrijden, en tevens eenige 
geschriften , in Duitschland over dat onderwerp 
verschenen, meer algemeen te doen bekend wore 
„den. Het valt altijd moeijelijk te beslissen, in 
hoe verre, bij wetenschappelijke geschillen, per- 
sonen met zaken vermengd worden. Het is ge- 
noeg bekend, dat zulke twisten niet zelden op 
spitsvindigheden uitloopen. Maar het is niet min- 
der waar, dat door dezelve, in de wetenschap- 
pen, ook wel eens groote zaken zijn uitgemaakt. 
En, om ons hier slechts tot voorbeelden uit de 
physiologie te bepalen, heeft wel iemand meer 
van aanvallers en tegenstrevers te verduren gehad, 
dan de groote ontdekker van den bloedsomloop 
in de dieren? en is er wel eenige ontdekking 
voorgedragen, die, in later tijd minder is betwij- 
feld geworden? Zoo zal het welligt ook gaan 
met de leer van den omloop der sappen in de 
planten, die, zij moge dan door Scnorrz of 
door anderen, ontdekt of aangewezen zijn, zee 
b 


18 


ker door hem op eene voortreffelijke wijze is toe- 
gelicht, en in de hoofdzaak door niemand meer 
kan worden betwijfeld (a). 

„In den bovengemelden brief nu, heeft Meyer de 
aandacht. der Fransche Academie ingeroepen op 
zijne eigene , vroeger bekend gemaakte ontdekkin- 
gen, betreffende de beweging en den omloop der 
sappen in de planten en zijne geschriften over 
dit onderwerp (5) 

De verhandeling van Scnurrz verkreeg den 
Monthyonschen prijs, maar aan Meyen werd me- 
de voor zijne mededeelingen eene gouden me- 
daille vereerd, en de uitspraak over zijn geschrift 
bewees bovendien , hoe hoog men het bij de eer= 


--(a) Zijne voornaamste geschriften, over den omloop 
en de beweging der sappen zijn de volgende: 
Ueber dem Kreislauf des Saftes im Schöllkraute 
und in mehreren andern Pflanzen. Mieroscopt- 
sche Beobachtungen und Entdeckungen von Dr: 
C.H. Senuurz, Berlin 1822, — Veber den Kreis- 
lauf des Saftês in den Pflanzen, 1824, — Das 

System der Circulation in seiner Entwickelung 

u.s.w , Stuttgardt 1836. — Sur la circulation ef 

sur les waisseaux daticifères dans les plantes, par 
le Dr. C‚ H. Schuurz, Paris 1839, Laatstgemeld 
werk is de, reeds in 1833, door de Fransche 
Academie bekroonde prijsverhandeling. 

_ (B) Zie: Nova Acta Acad. Caes… Leop. Nat. Cur. 
Vol. XII. Tom. U. — Anatomisch-phystologi= 
sche Untersuchungen ueber den Inhalt der Pflan- 
zenzellen, Bérlin 1828. — Zinnaca, von 1827. 
p: 632670. — Mova eta dead, G. L. C, 
Tom. X. p. 1l, 


‘ 


[9 


ste geleerde Instelling in Europa had aangeschres 
ven («). Het vraagstuk van den omloop der sap- 
pen is sedert immer een twistappel geweest tus- 
schen deze twee verdienstelijke mannen, Moge al 
aan dezen of genen kant te groote vaslhoudend- 
heid aan vroeger opgevatte meeningen hebben 
plaats gehad, wij hopen dat, ten slot, de “we- 
tenschap er bij zal hebben gewonnen. 

In het jaar 1835 bekroonde Teyren’s Tweede 
Genootschap, te Haarlem, eene verhandeling van 
Merex op eene nieuwe door hetzelve uitgeschre- 
vene physiologisch-botanische prijsvraag , waar- 
bij men de vorderingen der wetenschap, sedert 
Kresen’s wel bekend geschrift had gewenscht te 
zien opgegeven. Hetzelve had verlangd om uit- 
eengezet te zien, wat men, vooral ten gevolge 
der verbeteringen van het microscoop, sedert 
Kresen’s verhandeling, beter of anders had leeren 
kennen: Dit stuk zag in 1836, te Haarlem het 
licht, onder den titel van: Veder die nevesten 
Fortschritte der Anatomie und Phystologie 
der Gewächse, von F.J. F, Meven. Dit, in 
vele opzigten, merkwaardig boek doet ons ver- 
baasd staan over de reuzenschreden der weten= 
schap, in den korten tijd van naauwelijks twin- 


(a) In het rapport der Commissie, van wege de Fran- 
sche Academie benoemd, tot beoordeeling van de 
verhandeling door Scnuurz ingezonden, wordt 
onder anderen, van den brief van MevenN ge- 
zegd: » Son Mémoire nous a Clé très utile; il a 
contribué à éclairer nôtre jugement.”” 


b* 


20 


tig jaren , tot eene ongekende hoogte opgevoerd ; 
terwijl zij in het begin dezer eeuw, nog in zoo 
menig opzigt, gevestigd was op de uitspraken van 
Grew , Marpramr en onzen landgenoot van Leeu- 
WENHOEK , wier geschriften de XVIlde eeuw tot 
sieraad hebben verstrekt («). Het overgroot aan- 
tal van eigene nasporingen in het gebied der ont- 
leedkunde, door Mevex in dit boek bekend ge- 
maakt, moet de meest gespannen verwachting 
overtreffen. Zoo ergens, in ons land zeker, is 
dit werk algemeen bekend geworden, gelezen en 
herlezen door elk, die onder ons in die wetenschap 
eenig belang stelt. Het Teylersch Genootschap 
heeft met de bekrooning en uitgave groote dienst 
gedaan aan de geleerde wereld, aan studerenden 
in de wetenschap, vooral in ons vaderland, en ook 
aan zijn' eigen naam. Dit zelfde geschrift evenwel, 
hoezeer voortreffelijk , heeft zijne schaduwzijde, 
in welks beschouwing wij liefst niet verre willen 
treden. De achtingswaardigste geleerden in ons 
land hebben over het werk van Meren, bij Tey- 
rER’s Genootschap , uitspraak gedaan. Meren is 
bovendien van het tooneel der wereld afgetreden , 
en elk bezwaar tegen hem aangevoerd, ware nu 
te spade ingebragt te achten , dewijl van zijn’ 
kant nu geene tegenspraak meer te duchten is, 


(a) Over laatstgemelden zie men: H. C. vaN Haur, 
over Axroxr ran LEEUWENHOEK en zijne ver- 
diensten voor de Kruidkunde; Tijdschrift voor 
Mat, Gesch, 1, bl. 163 en verv. 1534. 


21 


Maar, liefde voor de waarheid doet ons met ge- 
paste bescheidenheid vragen , of een genootschap, 
dat op den roem boogt, van onder de eerste in- 
stellingen voor wetenschap en geleerdheid in Euro- 
pa te behooren, dien roem niet nog meer zoude 
vermeerderd hebben , zoo hetzelve zich bij de uite 
gaaf der verhandeling van den jeugdigen schrijver, 
aan wien men het eermetaal had toegekend, daarin 
eenige meerdere wijzigingen, ten opzigte van de 
wijze van beoordeelen van den arbeid van ‚an- 
dere geleerden had voorbehouden. Doch wij wil- 
Jen ook ten dezen liefst een bescheiden stilzwij- 
gen bewaren; want de toen reeds fachtigjart- 
ge Secretaris van Teyrer’s Genootschap, de ver- 
dienstelijke en zoo te regt beroemde Martinus van 
Marum, heeft mede zijne loopbaan hier geëin- 
digd. Groote inrigtingen voor wetenschap , zoo 
als die, aan welker hoofd van Marum eenmaal zoo 
eervol gestaan heeft, vorderen in de eeuw van be= 
weging, die wij beleven; mannelijke jaren en man- 
nelijke kracht. Maar den afgeleefden grijsaard 
voegt het zijner hoogere belangen meer uitsluitend 
indachtig te zijn, een’ gevestigden uaam niet te 
overleven, en daar, waar hij niet vermag staande 
te blijven, in tijds te wijken, om zich niet door 
den stroom te laten wegslepen (a). 


(a) Het verdient opmerking dat, tot hiertoe, niemand 
in ons vaderland de nagedachtenis en verdiensten 
van VAN Marum, naar eisch, opentlijk vereerd 
heeft, Zijn naam was Europeesch en stond niet 
zelden naast dien van den grooten ALEXANDER 


22 


Maar, zoo wij in Meyen’s geschrift niet doors 
gaande die gematigde en bezadigde stemming je- 
gens andere geleerden erkennen, welke wij in 
den nederigen , eenvoudigen en waarheidzoeken- 
den natuuronderzoeker zoo bij uilnemendheid 
wenschen, zullen wij hem daarom ten eenemale 
veroordeelen? Zeker niet, zoo wij billijk willen 
oordeelen. Want, al moeten wij ook om deze of 
gene reden, in eenig opzigt, onze goedkeuring 
onthouden, er is zoo veel tot verontschuldiging 
van den overigens zoo verdienstelijken man te zeg- 
gen „ dat wij eene leemte in zijn geschrift, die 
bij ons algemeen is opgemerkt, te meer daar zij 
den vorm der zaak betreft, niet zóó hoog aan- 
schrijven. Meyer toch was in de geleerde we- 
reld opgêtreden met al het vuur der jeugd op een’ 
vijfentwintigjarigen leeftijd , met ongeloofelijke 
geestdrift bezield, voorzien met voortreffelijke ta- 
lenten, bewust van eigene kracht, begunstigd 
door invloedrijke mannen, en aangespoord door 
aanvankelijke goedkeuring aan zijne eerstelings- 
proeven ten deel gevallen. Moedig hield hij het 
hoofd naar boven, en terwijl hij met eene vaart, 
waarvan de snelheid den rustig voortgaanden-dui- 
zelen doet, voorwaarts streefde, scheen hij nie= 
mand te ontzien, en was hij de gestrengste van 


voN Humsorpr. Alleen de Heer Quírerer, Se- 
cretaris der Brusselsche Academie van Weten- 
schappen, heeft vaN Marum, als lid dier instelling 
geparenteerd, 


23 


alle beoordeelaars. Hij heeft zeker, zoo doende e 
meermalen gedwaald. Maar velen heeft hij gron- 
dig en deugdelijk teregt gewezen. En, zoo al de 
wijze, waarop zulks geschied is, velen niet over- 
eenkomstig moge schijnen met bescheidenheid en 
beleefdheid, welke de een den ander in de ge- 
leerde wereld verschuldigd is, zij mogen bedenken , 
hoe het in die geleerde maatschappij: vaak gesteld 
is. Zij heeft veel goeds, veel edels, en beöogt 
het schoonste doel. Maar is de toepassing daaraan 
immer overeenkomstig? Neen, want zij, die haar 
zamenstellen zijn menschen, met al de onvolko- 
menheden, welke den mensch gewoonlijk aankle- 
ven. Is niet soms de republiek der letteren, 
de hatelijkste aristocratie? Zijn er niet mannen 
van grooten naam en gezag, die in de weten- 
schappen den toon geven, en wier verdiensten 
aan hunnen naam weinig gelijk zijn? Ziet men 
er niet, die, op elke minder goede wijze, lief- 
de voor de wetenschap voorwenden om zich goud 
en eer te verschaffen ? en dit niet zelden ten kos- 
te van de eer, den goeden naam, ja van de rust 
van anderen en die van hun eigen gemoed? Het 
is bedroevend, maar waar, ook in de weten- 
schap, die bij uitnemendheid schoon en beminne- 
lijk is, ontbreken zulke voorbeelden niet! Ik, 
meen , dat zulke omstandigheden bij het beoordee- 
len van geleerden niet mogen worden uit het oog 
verloren. Merex heeft niemand gespaard. Hij 
heeft dwalingen aangewezen, zonder aanzien des 
persoons, en op zich zelven alzoo in ruime mate 


24 


toegepast gezien de waarheid van het oude spreek- 
woord, « veritas odium parit.” 

Meren schreef letterlijk met meer snelheid de 
vruchten zijner nasporingen en overdenkingen ter 
neder, dan anderen in staat waren ‚ ze te lezen en 
te bestuderen. Hiervan hebben ‘wij menigmaal de 
overvloedigste bewijzen gehad. Er is in de laat- 
ste tien jaren geen onderwerp van planten-ont- 
leedkunde behandeld, of Meyen heeft er eenig 
deel aan genomen. — Men sprak niet over phy- 
totomie, of hij werd er bij genoemd. Men heeft 
geen onderzoek over eenig onderwerp dier we- 
tenschap. ondernomen, of Meven’s geschriften 
moesten geraadpleegd worden. 

De Maatschappij van Wetenschappen te Göt- 
tingen , bekroonde in 1836 eene ‚ in 1835 aangebo- 
dene, prijsverhandeling van Dr. Meven, over de 
afscheidings-organen in de planten (a); een in vele 
opzigten uitmuntend stuk, waarin een der moei- 
jelijkste ‘onderwerpen der physiologie door eene 
reeks van nieuwe nasporingen is toegelicht, en 
waar het geschilpunt met Scmuurz mede niet is 
vergeten. 

In het zelfde jaar 1836, zag mede een ander uit 
voerig werk, over de aardrijkskundige verbreiding 
der gewassen, van Meyen, het licht (5). Wij wil- 


Knee 


(a) Veder die Secretions-organen der Pflanzen, von 
EF. J. F. Meven, mit 9 Kupfertafelen, Berlin 
1837. in Quarto. 

(6) Grundriss der Pflanzengeographie, mit ausfürli- 
chen Untersuchungen ueber das Waterland, den 


25 


len niet beslissen of hetzelve in wetenschappelijke 
waarde aan ’s mans overige geschriften gelijk zij, 
en op de geschiedenis der kultuur-planten zoude 
zeker meer dan ééne, niet ongewigtige bedenking 
zijn te maken; maar het blijkt genoeg, dat Meyer 
den meester in het vak (a) heeft nagevolgd , die 
met zulke stoute irekken, in zijne onwaardeer- 
bare geschriften, ons heeft wedergegeven en als 't 
ware heeft uitgestort, de verhevene indrukken, 
welke de natuur vooral in tropische landen op 
zijne ziel gemaakt had. Men vindt overigens hier 
veel van het bekende, maar ook vele nieuwe toe- 
passingen van de door von Humzorpr gestelde re- 
gelen en erkende natuurwetten terug, in verband 
met physische geograpbie. Meryen's boek kan, 
in dit opzigt, worden gehouden voor eene belang - 
rijke bijdrage tot de bevestiging van een deel der 
botanische wetenschap, welks wetenschappelijke 
grondlegging men zeker aan niemand meer dan aan 
den onovertroffen vox Humzorpr verschuldigd is, 
MeyenN’s uitwijdingen zijn nu en dan zeer schoon 
en ongetwijfeld getrouw, als waren zij midden in 
de schoone natuur ter neder geschreven (6). 


Anbau, und den Nutzen der vorzüglichsten Cul- 
turpflanzen , Berlin 1836. 

(a) ALEXANDER voN HumsoLpr, in zijne: Znsich- 
ten der Natur, Tubingen 1808 en 1826. 

(4) Treffend is inderdaad Meven’s natuurschildering 
van een Urwald, bij onweder, in de tropische lan- 
den, — Wij schrijven daarvan de volgende woorden 
hier af. Zie p. 196. » So majestätisch schon der 
» Anblick eines Urwaldes ist, so grossartig ist der- 


26 


Wij hebben van Merens hand meer dan een’ 
arbeid over botanische geographie en cliniatologie, 
en noemen hier vooral als zoodanig de verhande- 


Emmet 


»selbe im Kampf/e mit den wilden Elementen. Der 
» dufenthalt in einem Urwalde bei heftigem Or- 
» kane wird als furchtbarer geschildert, wie der 
» Kampf mit den tobenden WWogen im offenen Mee 
pre; doch schon minder heftige Stürme erregen 
»grossartige Naturscenen. Wenn der heftige Sturm 
»die Kronen jener riesigen Stämme der Urwälder 
werfasst und este und Stämme gegen einander 
»schüttelt, dann wird die Luft mit furchtbaren 
»Rauschen, Toben, Knarren und Krachen er= 
»füllt; selbst die machtigen Lianen werden Zzcr= 
»sprengt und die modern deste und Stämme stür- 
»aen zu Boden. Zu grossen Massen werden die 
»Parasiten aus den Gipfeln niedergeworfen und 
»die Bäume entledigen sich ihrer grosser Früch- 
»te, welche, meistens mit harten Schalen um- 
»hullt, mit heftigen Krachen zu Boden fallen. 
»Der Regen, anfangs durch die dichte Blät- 
»terdecke aufzehalten, stürtzt nun in desto grös=- 
»seren Massen herab, urd vergrössert das Schauer- 
»liche des Augenblicks; fast alle Bewohner die- 
»ser Walder geben ihre Unruhe durch klägliches 
»Geheul und Geschrei zu erkennen; die Affen, 
»die grossen Fledermäuse, das ganze Meer der 
»Vögel ruftlaut durch einander, und das Geguak 
»der Laubfrösche und anderer dieser Familie, 
» oft paukenförmig ertönend, giebt die grosse Noth 
»des Augendlicks zu erkennen. Nur die Fnsekten 
»schweigen, welche lange vorher jenen Aufruhr 
»verkiindet haben, und sitzen verstechkt auf der 
wuntern Fläche der Blätter, bis Alles vorüber tst 
pund die Sonne wieder freundlich die Gipfel be- 
»scheint.”” 


27 


ling over de vegetatie van het Himelaya-gebergte 
en die over het klimaat van China (a). Beide wa- 
ren op Meren's eigene onderzoekingen gegrond, 
en het laatste getuigt op nieuw van zijnen lust tot 
onderzoek, ook in zaken , welke zich slechts zijde- 
lings aan de zijne aansloten. 

Merens meest omvattende arbeid was voorze- 
ker zijn Weues System der Pflanzen-Phystolo- 
gie, hetwelk hij zelf wilde beschouwd hebben als 
eene verbeterde uitgaaf der in 1830 uitgegevene 
Phytotomie (b). Hij heeft het opgedragen aan 
zijn’ leermeester en vriend H. Fr. Lik, dien hij 
te regt onder de grondleggers der Duitsche Plan- 
ten-physiologie noemt. 

Er zijn in de laatste tien jaren vele werken 


(a) Vergleichende Bemerkungen ueber, die Verbreitung 
der Vegetation in den grössten Hohen des Hi- 
melaya und in Hoch Peru, von F. Meven (Vor- 
gelesen am 8 Mai 1836 zr der Geogr. Gesellsch. zu 
Berlin.) in WieemaNN’s Archiv. für Naturges. 
Il Jabrg. viertes Heft, Berlin 1836. 313. — 
Ueber den klimat. Verhältniss des südlichen Chi- 
na’s in Nova Act. dead. C. L. Car. Nat. Cur. 
XVII, 1. 1836. Men vergunne ons, dat wij eeni- 
ge der voornaamste geschriften van MryreN, zoo 
verre ons geheugen ons dezelve te binnen brengt, 
aanvoerende, ons ontslagen rekenen van de ver- 
melding zelfs van het meest wetenswaardige door 
Meven te boek gesteld. Ons bestek is daarvoor 


te kort. 
(4) Verschenen Ister Band in 1837. 1IIter 1838. IIIter 
1839, te Berlijn, in Octavo, gezamentlijk ruim 


1209 bladzijden beslaande, 


‘ 


23 


voor physiologie in het algemeen verschenen. Wij 
noemen hier vooral dat van De Cannorre (a), 
waarlijk beter dan men het mogt verwachten van 
een’ kruidkundige, die al zijne pogingen heeft aan- 
gewend voor een’ systematischen arbeid , waardoor 
hij voor onze wetenschap en zeker ook voor zij- 
nen roem een monumentum aere perenniusheeft 
gevestigd. Wij wijzen voorts op dat van den be- 
roemden TrevrrAnus , een’ man , wiens lof uit onzen 
mond aanmatiging zoude kunnen schijnen, doch, 
wij kunnen dit niet terug houden, wiens physiolo- 
gische geschriften (en inzonderheid geldt dit van 
zijne Physiologie der Gewächse (b)), den door 
veeljarige ondervinding grondig geoefenden, scherp- 
zinnigen beoordeelaar, en gematigden man, op 
elke bladzijde doet kennen. Voorts noemen wij 
Meven’s geschrift, van het laatstgemelde, door 
meer algemeene beschouwingen en door minder 
organographische, maar meer zuiver anatomische 
behandeling te onderkennen. Het is in het alge- 
meen gematigd, doch noodzakelijk weder eene 
kritiek, waarbij allen worden beoordeeld, die in 


(a) Physiologie végétale, 3 Vall. 1832, De schrijver 
genoot de eer, dat The Royal Institution, aan dit 
zijn werk in 1836 eene gouden medaille toeken- 
de. Hetzelfde geleerde ligchaam schonk er toen 
eene aan Hersenen, voor zijne bepalingen van de 
loopkringen der dubbele starren. Het werk van 
Dr CANpoure was toen reeds verouderd! 

(6) Bonn 1835. 


29 


onzen tijd aan de phytotomie werkzaam zijn. 
Alle waarnemingen van anderen zijn aan een 
hernieuwd onderzoek onderworpen, eigene waare 
nemingen zijn hier menigvuldig, de beoordeeling 
van anderen is doorgaans billijk en regtvaardig, 
dikwijls verschoonend. Men moet dit boek gele- 
zen hebben en herlezen om het te ‘waarderen. 
Wil men weten, waardoor het eigenlijk uitmunt, 
wij gelooven zulks in twee woorden te kunnen zeg= 
gen: door eigen grondig en herhaald onderzoek. 
Belangrijk is de vergelijking van dit werk met de 
Harlemer Preisschrift, zoowel wat aangaat de 
wijze van bewerken, als de velerlei nasporingen , 
waardoor het latere werk eerstgenoemden arbeid 
overtreft, 

De jaarlijksche berigten over den voortgang der 
planten-physiologie, door MeyenN , sedert vele ja- 
ren gegeven, hebben al wat van dien aard im- 
mer is verschenen, verre overtroffen. Een jaar- 
lijksch overzigt over onze geheele wetenschap te 
geven, is thans bijna niet meer doenlijk, en het 
was dus wél gezien om een harer voorname deelen 
daartoe te kiezen. 

ZLoodanige Jahresberichte zijn in de laatste 
jaren van vele takken der natuurkunde gegeven. 
Voor de kruidkunde zijn er geene verschenen, 
welke meer waarde hebben, dan die van Wike 
srRÖM , aangeboden naar 't voorbeeld van den 
grooten Benzeumvs, aan de Zweedsche Academie 
van Wetenschappen, en van MeyeN , geplaatst in 
Wieamann's Archiv, en ook, althans in de laat- 


30 


ste jaren, afzonderlijk uitgegeven (a). Meven’s 
Jahresberichte waren vrij volledig, en doorgaans 
kritisch bearbeid. Maar dat de Schrijver bij zulk 
een’ veel omvattenden arbeid wel eens gevaar moest 
loopen, om de meeningen van anderen, in allerlei 
talen te boek gesteld, min juist over te nemen, 
en die verkeerd opgevatte meeningen dan nog te 
bestrijden, is ligt te begrijpen. Van daar ook de 
Berichtigungen en Zusätze, zoo dikwerf op 
Meren's Jahresberichte gegeven, waarop hij zich 
niet altijd heeft kunnen verantwoorden of verde- 
digen. Het nut van zoodanige berigten is overi- 
gens, zoo zij naauwkeurig zijn en doelmatig gebe- 
zigd worden, groot. Zij dienen tot grondslag voor 
de geschiedenis der wetenschap; zij doen, wan- 
neer billijkheid en regtvaardigheid daarbij op den 
voorgrond staan, ieders nasporingen en verdiensten 
in het juistelicht uitkomen. Zij dienen den gron- 
digen beoefenaar der wetenschap tot herinnering , 
den drlettant tot een apercu rapide, en den- 
genen die, zonder de wetenschap te beoefenen, 
toch wil schijnen een geleerde te zijn, stellen 
zij de gelegenheid open, om, zoo als men dat 
noemt, op de hoogte der wetenschap te zijn. 
Het laatste is er juist niet de voordeeligste zijde van 
te achten. Hoe meer toch de wetenschappen in 


(a) Jahresberichte ueber die Resultate der Arbeiten im 
Felde der Physiologischen Botanik. Von dem 
jahre 1834—39. in Wrieem, Zrch. in verschil 
lende jaargangen. 


31 


compendiaire vormen gebragt worden, des te 
verder verwijdert men grondige kennis en ge= 
leerdheid. Zij bevorderen oppervlakkigheid; zij 
maken halve geleerden en opgeblazen snoevers, 
die voor menschen van het vak lastig, voor de we- 
tenschap meestal niet dan schadelijk zijn. 

‚ Merex was gewoon, zijn Jahresbericht voor 
eene zijner gewigtigste wetenschappelijke bemoei- 
jingen te houden. Zoodanig moet het ook we- 
zen, ten zij het alleen voor eene boekverkoopers- 
speculatie gehouden worde, of (wij voeren hier 
Meven’s eigene woorden aan) afdale tot eene 
opgave van titels van boeken en verhandelin- 
gen, welke ieder leek zoude kunnen zamen- 
stellen. Hij meende, dat het eene kritiek tevens 
moest worden, en heeft die ook gegeven; hoe- 
wel hij zelf verklaarde, het groot bezwaar te be- 
vatten, om de vaak tegenstrijdige gevoelens en 
waarnemingen , waartoe de physiologie zoo veel- 
vuldige aanleiding geeft, juist te waarderen, te 
toetsen, en, zoo mogelijk overeen te brengen, 
Wij spreken niet eens van de moeite om alles bij- 
een te zamelen, alle letterkundige hulpmiddelen 
te raadplegen, en schier tallooze Tijdschriften, 
Annalen, ‘enz. na te sporen , opdat niets der 
vermelding waardig worde voorbijgegaan en de 
te leveren arbeid alzoo een kritisch repertorium 
worde , op al wat in den afgeloopen jaarkring 
belangrijks is voortgebragt. Veel van de zwarig- 
heden van dien arbeid, welken hij zes jaren lang , 
tot geen gering sieraad van WieGmann's Archiv, 


32 


miet steeds toenemenden ijver en degelijkheid van 
zijn werk, heeft volgehouden , werd gematigd 
door de rijke hulpbronaen voorhanden te Berlijn, 
naar ons oordeel, meer dan eenige hoofdstad in 
Europa , het middelpunt van geleerdheid , inzonder- 
heid voor natuurkundige wetenschappen, te noe= 
men. De uitgebreide boekerij van Prof, Link stond, 
met vele andere publieke en bijzondere verzame- 
lingen, Meven ten dienste. Men zond aan hem of 
aan Prof. Wrramasn , Tijdschriften en Bijdragen 
uit alle landen van Europa , en alzoo vond ieders 
arbeid bij Meven eene gewenschte plaatsen vermel- 
ding. Op die wijze heeft ook de Redactie van 
het Tijdschrift voor Natuurlijke Geschiedenis, 
immer getracht den arbeid van Nederlandsche ge 
leerden , welke daartoe steeds zoo welwillend en 
ruimschoots hebben bijgedragen, buiten af te 
doen bekend worden. Meven’s Jahresberichte 
zijn, door Engelschen en Franschen vertaald, en 
alzoo volstrekt wereldkundig geworden, 

Zullen wij nu in bijzonderheden opsommen, in 
welke opzigten en door welke onderzoekingen 
Meren zich voor de wetenschap, vooral der phy- 
totomie, verdienstelijk heeft gemaakt? Wij laten 
dit liefst, ook omdat wij die bijzonderheden niet 
genoeg kunnen aanwijzen. Hoezeer toch niet ge- 
heel onwetende omtrent hêtgeen in de nieuwere 
physiologie is voorgevallen, kunnen wij echter niet 
altijd bepalen, wat aan Mevex, wat anderen geleer- 
den toebehoort, „Want de arbeiders zijn vele, en de 
bouwstoffen worden van allerwege, ja nict zelden 
van gelijken aard en op gelijken tijd, aangevoerd, 


35 


Wij zouden ook niet durven zeggen, dat ots vols 
strekt alles, wat door Meren’s genie en Meven's 
pen is voortgebragt, in den ruimsten omvang be- 
kend is. Door de optelling alleen van alle zijné 
verhandelingen zouden wij ons aan wijdloopigheid 
schuldig maken. Zeer belangrijk zijn ’s mans phy- 
siologische beschouwingen van de geslachten C2a- 
ra (a) en Spirogyra, zijne mededeelingen over 
het ontstaan van schimmels op doode insekten (5), 
die over de stengelvormige ontwikkeling van Fu- 
cus pyriferus L. (c), over de opperhuid in 
de planten (d), (waarbij, gelijk hij steeds ge- 
daan heeft, de beschouwuigen van BRoNGNiART 
over de culicula, doorgaans worden bestreden) , 
over den brand in de Mays, de Brufknospen 
der Loofmossen, de bewegingen in sommige plan= 
tendeelen (e), over de formatie van sommige or- 
ganen (f), over de Azollen (g), over lagere 


(a) Linnaea, II. 3. Jan. 1827. p. 55—81. U. 3. 
Juli 1827. p.419—433. Zie ook over zijn nieuw 
geslacht Actinomyce, aldaar II, 3. Juli 1827, p. 
433 — 45. 

(5) Wriecm. Archiv. 1. 6. 1835. S. 354 — 357. 

(ce) 1. L. IL. 3. 1835. S 389 —392. 

(4) Ll. II. 2. 1837. S, 211. 

(e) 1.1. DIL. 5. 1837. S. 419 — 434, 

(f) Eene belangrijke bijdrage, geplaatst in Mür- 
LER’ Ss Archiv für Anat., Phys, u.s. w. 1839. III. 
p: 255 — 280. 

(#) Nova Acta Acad, C. L.C, Nat. Cur, Vol. XVIII. 
Tom, VIII, 


€ 


34 


Algenformen (a), enz. enz. _ Maar, hoogstge- 
wigtig voor de physiologie. zijn Meyen’s onderzoe- 
kingen over de voortplanting, het plantaardig ei, 
de kiem, enz, , waarbij hij vooral optrad als be= 
strijder van Enpricuen’s nieuwe theorie dienaan- 
gaande, twee jaren vroeger bekend gemaakt (5) 
Het opzettelijk geschrift, waarin Meyer die nieu- 
we theorie heeft bestreden, was het laatste. ge- 
schenk, ons van zijne hand toegekomen, en wel= 
ligt het laatste, dat de wetenschap hem verschul- 
digd is (ec). Reeds in zijne physiologie had 
Meren de bewuste hypothese bestreden, en het 
onderhavig geschrift is er weder opzettelijk aan 
toegewijd. Hoofdzakelijk komen zijne opmerkin= 
gen daarop neder : 

Niet aan alle Phanerogamen (zegt Meren) aldaar , 
iseen kiemzak eigen, zoo als Minzer en Spacu (d) 


(a) Ll. 1. XIV. L. pag. 769. en woorts XIII, II 
p: 839 , waar hij over de rotatie van het cellensap 
handelt. 

(8) Zie: EnpuicneR’s, Grundzfge einer neuen T heo- 
rie der Pflanzeugung , Wien-1838. — Tijdschrift 
voor Nat. Gesch., VI deel, n°. 3. bladz..87 — 98, 
Boekbesch, 

(ce) Woeh einige Worte über den Befruchtunsakt, und 
die Polyembryonie bei den höheren Pflanzen, Ber- 
lin, 1840. Gebrek aan plaats in. ons Tijdschrift 
heeft ons buiten de gelegenheid gesteld om van 
dit geschrift, tot nog toe , opzettelijke melding te 
maken, 

(dl) Motes p. sa L'histoire de lembryogenie végdtale, 
par M. M. Mimpen et SpacH, Comptes rendus. 
1839, 18 Mars. 


35 


bij vele grassoorten dien hebben aangetoond.’ Hij 
wijstaan, dat bij Phaseolusen Alsine media, de 
punt van den saecus embryonalis, bij ontbreken= 
de bevruchting, uit het, eivlies naar buiten groeit, 
zoo. als dit ook door Garrrirm bij, Santalum ge= 
zien was, Hij vermeldt voorts. de. wijze van ver= 
eeniging, en het-daardoor ontstaan van «een kiem- 
blaasje, en hoe zich verder door. de afscheiding 
van, eene eenvoudige bolvormige cel, aan de ba- 
sis van zulk een blaasje „ het, eerste beginsel van 
de kiem vormt , terwijl het overige van dat blaas- 
je het deel uitmaakt, dat de kiem „draagt, … Hier- 
uit volgt dus, dat de kiem niet onmiddellijk haren 
oorsprong heeft uit het stuifmeelbuisje,  Vervol- 
gens vormt zich die bolvormige cel tot eene rij 
van cellen, die later de cotyledonen daarstellen, 
Hij beschouwt daarna. de. ontwikkeling van de 
kiem bij Monocotyledonen en, komt hier tot uit- 
komsten, welke evenzeer tegen Enpricuer’s leer. 
wijze strijden, Uit de natuur en de eigenschap- 
pen der fovilla , de spermatozoën, enz. ont- 
leent hij gronden tegen Scurerpen’s bekende theo- 
riën. Belangrijk zijn ook de waarnemingen over 
polyembryonie , dat is, het aanwezig zijn van 
meer dan eene embryo in een! en denzelfden sac- 
eus embryonalis, van welke er dan doorgaans 
slechts ééne tot volkomene ontwikkeling geraakt. 
Uitvoerige afbeeldingen versieren deze schoone 
bijdrage, uit welke wij slechts de bovenstaande 
bijzonderheden in algemeene trekken konden voor- 
dragen, en waarop wij later meer opzettelijk de 


Bandacht onzer geëerde lezers zullen vestigen, 
ie 


36 


Ook in het vak der dierkunde heeft Meren vers 
schillende belangrijke zaken bekend gemaakt. 
Hieronder rekenen wij vooral de stukken, welke 
behooren tot zijne reis om de wereld («), waartoe 
ook Wrireamann de jonge, heeft medegewerkt. 
Hij gaf ook eene toelichting tot de synonymie van 
Chinchilla, waarover van ven Hoeven vroeger had 
geschreven , en met welk onderwerp Meren, blij- 
kens zijn schrijven daarover, minder scheen ver- 
trouwd te zijn. Hij heeft het gevoelen van Eunex= 
BERG omtrent de Znfusoria polygastrica bestre- 
den, en is, zoo ver ik weet, door dien geleerde 
nog niet wederlegd. Daar Meren in dit vak min- 
der scheen ingewijd te zijn, en zijne verdiensten 
vooral in phytotomie uitkomen, onthouden wij 
ons van verdere vermelding van dit onderwerp. 

Heeft Meren groote ontdekkingen in de we- 
tenschap, welke hij bij voorkeur beoefende, ge- 
daan? Wij zouden dit niet durven bevestigen. 
Maar, zijne verdiensten omtrent de wetenschap 
in het algemeen waren groot. Hij had een’ die- 
pen blik in de organische natuur, en heeft een 
nieuw leven, een’ sterken spoorslag gegeven aan 
het phytotomisch onderzoek. Hij was gewoon 
zelf na te sporen, niet te vreden met te berusten 


(a) Beiträge zur Zoölogie, gesammelt voh Mzrer, 
auf eine Reise um die Erde, in Nova Acta Acad. 
C. L. C. Nat. Cur. XVI. 1. 1834, Men zie 
daarover: J, vAN DER Hoeven, Berigten-over 
de uitbreiding der natuurlijke geschiedenis en ont= 
leedkunde der dieren, in het jaar 4833, in het 
Tijdschr, voor Nat, Gesch., I. en II, Deel. 


37 


in de uitspraken van anderen. Hij was een man 
van genie, van een helder onbekrompen oordeel, 
en die de gelukkige gaaf had van een uitmuntend 
geheugen te bezitten. En, bij al datuitgeven van 
zoo velerlei geschriften, gaf hij (oor-, en oogge- 
tuigen hebben het ons verzekerd) uitmuntend on- 
dersvijs. Hij hield zich uren lang, op bijzondere 
daartoe bepaalde lessen, bezig met microscopische 
oefeningen voor de jongelingschap van de Uni- 
versiteit te Berlijn. Hij deed bovendien nog nu 
en dan met de studenten botanische exeursiën. 
Hij teekende uitmuntend naar microscopische ver- 
grootingen. Men bedenke daarbij, dat bijna al 
zijne geschriften de vruchten zijn van microsco= 
pisch onderzoek, hetwelk de grootste opofferingen 
kost aan lijd, dat een onvermoeid geduld ver- 
eischt, de sterkste inspanning geeft voor het 
gezigt, en in een voorbeschikt ligchaam den aan- 
leg tot apoplexie niet weinig vermeerdert, door 
het bloed steeds meer en meer te doen ophoopen 
in het hoofd, dat daarbij steeds in gebukte hou- 
ding moet verkeeren — en, ‘wie verwondert zich 
dat, bij al die inspanning, bij al dat geweld, 
den physieken en intellectuelen mensch aange- 
daan, ten zoo kostbaar leven moest bezwijken. 
In dit opzigt is Meren, hoe voortreffelijk ook, 
een voorbeeld ter waarschuwing. Wat hij voor 
de wetenschap nog had kunnen doen, zoo hem 
een langer leven vergund ware, is niet te bereke 
nen. Met reuzenschreden ging hij voorwaarts, 
en op eens wordt zijne vaart gestuit, zijn levens- 
draad verbroken ! 


38 


Wij hebben getracht, Mrerex naar verdiensten 
en naar waarheid te huldigen. Zoo wij dit doel 
niet ten volle bereikt hebben of hem, naar ’toor- 
deel van sommigen, te ruimschoots prezen of te 
hoog aanschreven, men houde ons dit ten goede, 
wien dankbaarheid aan den man, wiens geschrif- 
ten ons tot leering waren, tot het nedersteller de- 
zer Herinneringen heeft aangespoord. 

Mogen de vruchten van het genie, dat hier zoo 
kort heeft geschitterd, steeds ten beste voor onze 
schoone wetenschap worden aangewend. Moge de 
nakomeling, die billijker en meer onbevangen kan 
oordeelen, dau het tegenwoordig geslacht, aan 
Meren’s verdiensten eer en regt doen wedervaren , 
en zijn voorbeeld velen aansporen om onver- 
moeid voort te streven in het onderzoek der nae 
tuur, Dan zal hij, hoezeer in ons oog ontijdig 
weggenomen, niet nutteloos hebben gearbeid. Dan 
blijft hem in de herinnering van allen, die zijn’ 
arbeid op den waren prijs hebben gesteld, steeds 
eene onverminderde eere toegekend, en staat zijn 
naam in de, geschiedenis der wetenschap duurzaam 
met gulden letteren aangeteekend, 


Amsterdam J December J840, 


B. 


39 


mmm 


Histoire d'un petit erustacé (Artemia salina 
Leacu) auguel on a faussement attribué la 
coloration en rouge des marais salans mê- 
diterranéens. Suivi de recherches sur la 
cause réelle de cette coloration; par N. 
Jour ‚ Docteur ès sciences, Professeur 
d'histoire naturelle au collége royal, Mont- 
pellier, Boeua et Comp, 1840, 4°, 


Wanneer de waarde van een wetenschappelijk 
geschrift afhing van de ligchamelijke grootte van 
het onderwerp, waarover het handelt, dan zou 
dit werk als onbeduidend moeten beschouwd wor- 
den. Doch in de kennis der natuur moeten wij 
de belangrijkheid van het onderzoek naar eenen 
anderen maatstaf bepalen. Het kleine Crustaceum , 
nog geen 12 millim, lang, hetwelk Lracu Arte 
mia salina genoemd heeft, is in het uitmuntend 
geschrift, waarvan wij hier eene aankondiging ge= 
ven , naauwkeurig en vrij volledig beschreven, 
zoo dat wij het nu beter kennen, dan vele ges 
slachten van gewervelde dieren, Het diertje heeft 
elf paar zwempooten, niet tien, gelijk Raöker 
in de Linnean Transactions verkeerdelijk had 
opgegeven, welke dwaling in de meeste werken, 
zoo als b.v. in dat van Desmaresr, overgeno- 
men en ook in ons Handboek herhaald is. Ei- 
genlijk verschilt dit geslacht niet veel van Brane 
chipus. De kop heeft twee zamengestelde gee 
seelde oogeu eu een stipje in het midden, 't geen 


40 


de Schrijver als enkelvoudig oog beschouwt, 
doch waaromtrent wij volgens zijne beschrijving 
geene voldoende zekerheid hebben. Twee zijde- 
lingsche , beweegbare aanhangsels, even als naar 
achtergebogene hoornen, ontspringen aan den kop 
onder de sprieten. De Schrijver heeft onder meer 
dan 3000 voorwerpen geene andere dan wijfjes 
aangetroffen. De volwassene wijfjes hebben aan 
den grand van het achterlijf eenen zak met eijeren 
gevuld, waarin de onvolkomene eijeren uit twee 
zakvormige buizen of ovar{a schijnen te geraken. 
Het dier is eijerleggend en levend-barend (ovo- 
viviparum) tevens; in den zomer brengt het ge- 
meenlijk levende jongen voort. Zoo er al man- 
nelijke voorwerpen onder deze soort voorkomen 
(welke de Schrijver evenwel nooit aantrof), dan 
zijn de Artemiae toch ook zonder paring door 
verschillende generatiën heen, vruchtbaar, even 
als de bladluizen, gelijk de Schrijver door afzon- 
dering van jonge voorwerpen heeft aangetoond, 
De Artemtae ondergaan, even als vele Crustacea , 
bij verschillende vervellingen eene aanmerkelijke 
gedaanteverwisseling en zijn in haar eerste levens« 
perk korter, breeder, met slechts twee paar poo- 
ten foorzien en zonder oogen. De afbeeldingen 
van het dier in dezen toestand (Pl. I. fig. 5, 6.) 
komen op eene alleropmerkelijkste wijze overeen 
met die van Carripeden in het eerste levenslijd- 
perk , welke Bunaersrer heeft medegedeeld (Bez- 
träge zur Naturgeschichte der Rankenfüsser, 
Berlin 1834), zoo dat wij de Cc ripeden meer 
nog met Branchipus en Artemia, dan met Cy= 


ál 


pris en Limnadia zouden willen vergelijken. Wij- 
meenen op dit punt de aandacht te moeten ves- 
tigen van hen, die in ’t vervolg gelegenheid mog- 
ten hebben, jonge Cirripeden waar tenemen. Het 
komt ons niet onwaarschijnlijk voor, dat Bala- 
nus , Anatifaenz. metamorphosen zijn van schaal- 
dieren uit de groep der Phyllopoda „ metamor- 
phosen van vereenvoudiging en teruggang (rück- 
schreitende Metamorphosen). Ook in het in- 
wendige maaksel van Arfemtia en volkomene Cér- 
ripeden ontbreken de punten van overeenslem- 
ming niet. 

Een tweede onderwerp van deze verhandeling 
is de oorzaak der roode kleur van de vergader- 
plaatsen van zeewater, waaruit men door verdam- 
ping zeezout bekomt, Daar in deze vergaderbak- 
ken de gemelde diertjes in groot aantal voorkomen 
en daar zij dikwerf rood gekleurd zijn, meende de 
scheikundige Payer de roode kleur aan Artemia 
salina te moeten toeschrijven ; maar, wanneer het 
water door uitdamping in eene zeer geconcentreer- 
de oplossing van zeezout veranderd is, treft men 
er geene Artemiae meer in aan, hoezeer het dan 
juist het sterkst rood gekleurd is. Van daar dat 
Tunprx aan een’ Protococsus deze kleur toeschrijft. 
Jorr toont aan, dat het verschijnsel aan een klein 
infusie-dierlje, 't geen hij Monas Dunalii noemt, 
moet worden toegeschreven, en dat de roode kleur 
van de Arfemiae zelve een gevolg is van het inzwel- 
gen dezer infusie-diertjes, waardoor haar darmka- 
naal wordt gekleurd en rood doorschijnt. 

Drie platen vergezellen dit geschrift, Wij kun- 


42 


nen vooral de eerste op steen gegraveerde als zeer 
wel uitgevoerd prijzen. « Zij: schijnen gekleurd ste 
moeten zijn, volgens de verklaring ; ongelukki- 
gerwijze is echter ‘ons exemplaar slechts van’ on= 
gekleurde platen voorzien. 

J. v. D.H. 


Ee: 


1. Fossile Ueberreste von einem Affen und 
einigen andern Säüugthieren aus Grie- 
chenland , beschrieben von Prof. Dr. An- 
DpREAS WaanerR, in München. 

2. Beschreibung einiger never Nager welche 
auf der Reise des Herrn Hofraths v. Scuo- 
BERT gesammelt worden, mit Bezugnahme 
auf einige andern verwandte Formen, 
vom Prof, Dr. A. Waaxer (Separatabdruck 
aus den Abhandl. der II Classe der Ke 
bayer, Akad.der Wiss, , III. Bd Abth, IL. 4°.) 


1. Aan den voet van den Pentelikon waren de 
fragmenten van fossile beenderen verzameld, wel- 
ke het onderwerp der eerstgemelde verhandeling . 
uitmaken, Hier onder bevonden zich verscheide- 
ne maaltanden van de door H. v. Meven als 
Equus primigentus aangeduide soort uit de ter. 
tiaire formatie van Eppelsheim (zie dit Zijdschrift, 
Deel II, Boekbeschouw. bl, 136), - Hieruit leidt 
A. Wacner het besluit af, dat ook deze over- 
blijfsels uit Griekenland tot de tertiaire formatiën 
moeten gebragt worden. Het belangrijkste voor= 
werp onder dezelve is een fragment van eene bo- 


43 


venkaak , welke tot de vierhandigen behoort, 
Nog voor weinige jaren waren fossile overblijfsels 
van apen in de geologie geheel onbekend. Eerst 
in de laatste jaren heeft men er in Indië, aan den 
voet van het Himalaya gebergte, eu in Frankrijk, 
in de omstreken van Auch (Departement du Gers) 
sporen van aangetroffen. Hierbij voegt zich nu 
ook dit overblijfsel uit eene tertiaire formatie van 
Griekenland. De Schrijver maakt met veel be- 
hoedzaamheid uit de tanden het besluit op, dat 
de aapsoort der voorwereld, waartoe het door 
hem onderzochte overblijfsel behoorde, in het 
midden stond tusschen Hylobates en Semnopithe- 
‘eus en hij noemt haar Mesopitheeus pentelicus. 
2. In de tweede verhandeling beschrijft de- 
zelfde Schrijver eenige knaagdieren afkomstig uit 
de, door vox Scuveerr in 1836 en 1837 onderno- 
mene reis naar Egypte en Palestina. Hierbij zijn 
ook eenige verwante dieren van elders afkomstig 
vermeld. Vooreerst wordt hier eene soort van 
Myoxus uit de omstreken van den Sinaï beschre- 
ven en afgebeeld, die het naast met M, nitela 
overeenkomt. De Schrijver vormt met deze soort 
en M, nitela een nieuw ondergeslacht Zliomys, 
tgeen zich vooral door grootere eenvoudigheid 
van de maaltanden der bovenkaak van M. gls 
onderscheidt, en geeft aan haar den naam van 
Eliomys melanurus. Verder beschrijft hij eene 
nieuwe soort van stekelmuis Mus russatus, even 
als Mus dimidiatus (Mus hispidus Burants, 
Mus megalotis Lranrensr.) op den Sinaï gevon- 
den, en geeft er de volgende diagnose van op: 


44 


AI. flavus, pilis nigro-apiculatis , gastraeo 
sordide albido, aurticulis mediocribus, an- 
gustis, albo-pilosis, dorso toto aculeato, plan- 
tis aferrimis (Tab. IUU. fig. 2). Hierop volgt 
de beschrijving eener stekelmuis van het Ameri- 
kaansche geslacht Zoncheres, naar twee in spiri- 
tus bewaarde specimina uit Brasilië, met afbeel- 
ding van den schedel, onder den naam van Zox- 
cheres (Nelomys) obscurus, Eindelijk volgt hier 
de beschrijving van twee nieuwe soorten van 
springmuizen, Dipus aulacotis (van de afdeeling 
met vijf teenen aan de achterpooten) en Dipus 
macrotarsus (met drie teenen aan de achterpoo- 
ten), van welke beiden mede eene gekleurde af- 
beelding gegeven wordt. 
J. v. po. H._ 


| 


Spicilegia ornithologica exotica auctore Jo- 
ANNE Freperico Branpr, Potentissimi Ros- 
sorum Lmperatoris a Consiliis Status, 
Academiae Caesareae Setentiarum Petro- 
politanae membro ordinarto, et Muse Zoo- 
logict et Zootomiet Directore, Ordinis St, 
Wiladimiri Equite et complurium Europae 
soctelatum dilerartarum Sodali ete. eic. 
Fasciculus F. Ex Aectorum (Mémoires VI 
Série; sciences nat.) Tom,l. P. IL sepan 
ratim tmpressus. Petropoli 1839. 4°. (Met 
vijf sleendrukplaten, waarvan vier gekleurd.) 


De beroemde Schrijver geeft in dit eerste stuk 


45 


eene mönographische proeve over het geslacht 
Phaëthon. Dit schoone geslacht is in deszelfs 
familie, die der Steganopoden, eene herhaling 
van Sterna en Larus. Door deszelfs snelle en 
hooge vlugt trekt de Phaëthon de aandacht der 
zeevarenden tot zich; hij vergezelt dik werf de sche- 
pen onder de keerkringen, nu eens als eene glin— 
sterende stip zich in de lucht verliezende, dan 
boven den mast klapwiekende of zich pijlsnel op 
eenen vliegenden of op een’ aan de oppervlakte der 
zee zwemmenden visch nederstortende en met zij- 
nen buit weder naar omhoog opstijgende. De 
twee lange staartpennen, met korte vedertjes 
voorzien, worden door wilde volken-tot sieraad 
bij plegtige optogten gebezigd, en de Caraï- 
ben doorboren er hunnen neus mede tot een ver- 
siersel, 't geen zeker ongemeen mag genoemd 
worden. Het kunsteloos nest, waarin gewoonlijk 
twee eijeren liggen, wordt op steile rotsen van 
eilanden aangetroffen, Baanpr onderscheidt drie 
soorten , welke vroegere schrijvers gewoonlijk 
slechts als verscheidenheden aanmerkten: Phaë- 
thon phoenicurus Gm., Phaëthon aethereus L. 
en Phaëthon flavirostris Branpr. De laatste is 
le petit paille en queue of paille en queue blanc 
de l'ile Ascencion van Burron; dezelve is klei- 
ner en heeft een’ gelen bek; de twee eerstgenoem- 
de soorten hebben een’ rooden bek , maar bij de 
eerste zijn de twee lange staartpennen met zeer 
korte, roode, bij de tweede met witte, minder 
tegen de spoel aangedrukte baardharen voorzien. 
Het Rijks Museum te Leiden bezit al deze drie 


46 


door Braxpr opgenoemde soorten , waardoor wij 
in de gelegenheid zijn om de juistheid der be- 
schrijvingen en afbeeldingen te kunnen waarde- 
ren, Ook de tong, het tongbeen en bovenste 
strottenhoofd zijn in deze morographie beschre- 
ven en afgebeeld, De tong heeft aan haar grond 
stuk een’ knobbel, welken de Schrijver als eene 
epiglottis beschouwt. Ì 

J. v. vo, H. 


nn. 


Ueber die Lymphherzen der Schildkröten. 
Vorgetragen in der Königlichen: Akademie 
der Wissenschaften zu Berlin am J4 Octo- 
ber J839 von J, Mürren. Berlin 1840. 4°. 
(Met eene plaat. Afzonderlijk ‘afgedrukt uit 
de Verhandelingen van de Akademie der We- 
tenschappen te Berlijn.) 


Over de kloppende verwijdingen van het wa 
tervaatstelsel, die men lymphatische harten noemt, 
is vroeger in dit Tijdschrift melding gemaakt. De 
Hoogleeraar Mürren heeft ze thans ook bij de 
orde der Chelonii ontdekt. Het eerst zag hij ze 
bij eene versch onderzochte landschildpad, later 
ook bij ZEmys europaea en eindelijk bij eene le- 
vende zeeschildpad, Chelonia mydas, die 140 
pond zwaar was. Bij de zeeschildpadden zijn de 
Iymphatische harten het gemakkelijkst op te spo- 
ren; zij liggen er onder het laatste der platte 
beenstukken , welke de middelrij van het rugschild 
vormen, digt achter het boveneinde van het on- 


47 


genaamde been, slechts door celweefsel en eenig 
vet bedekt. Bij het onderzochte voorwerp van 
Chelonia mydas waren zij omstreeks-L duim in 
middellijn en van eene onregelmatig ronde ge- 
daante. Zij trokken zich omstreeks drie of vier- 
malen in elke minuut te zamen. Na het afsnijden 
van den kop en het wegnemen der meeste, inge- 
wanden duurden deze bewegingen nog tot den 
volgenden dag voort, hoezeer zij zwakker wer- 
den; op prikkeling der achterpooten volgden niet 
slechts de gewone reflexie-bewegingen der anima- 
de spieren, maar ook het lymphatische hart van 
de zijde, waarvan men den poot geprikkeld had, 
trok zich te zamen. De inwendige oppervlakte is 
over het geheel glad, maar met talrijke openingen 
van de intredende lymphatische vaten, waaraan 
klapyliezen geplaatst zijn. Uit de harten, ontsprin- 
gen korte afvoerende lymphatische vaten, die naar 
eene ader loopen, welke aan de binnenzijde bij 
elk der harten, gelegen is, Deze ader. gaat naar 
woren , verbindt zich met verscheidene andere ade= 
ren uit de spieren. der-dij , tot eenen aanzienlijken 
stam, die de vera renalis advehens uitmaakt en 
ook met de vena umbilicalis te zamen hangt: 


J, v. » H‚ 


ed 
- — 


Die mikroskopischen Forschungen im Gebie- 
te der menschlichen Phystologie, darge- 
stellt von Orro Kösrrin. Zine von der Me 
dicinischen Facultät zu Tubingen gekrönte 
Preisschrift, Stuttgart 1840. 8°. 


Het kan ons oogmerk niet zijn, van dit werk 
eene inhoudsopgave te geven. Het is eene wel- 
geordende zämenstelling van de nieuwere ondere 
zoekingen in een belangrijk en uitgestrekt veld der 
hedendaagsche wetenschap. Van welk nut der- 
gelijke overzigten zijn, kan ook uit het voor ver- 
scheidene jaren uitgegevene werk van Lun (PAy- 
stologische Resultate der Vivisectionen neuêrer 
Zeit, Kopenhagen 1825.) blijken. Wij achten 
het daarom voldoende, op een dergelijk handboek 
over de mikroskopische onderzoekingen, die niet 
minder dan de vivisectiën tot opheldering der 
Physiologie dienen, opmerkzaam te maken „ en het 
vooral aan jeugdige beoefenaars der Geneeskunde, 
die de wetenschap om haar zelve liefhebben en 
haar hooger achten dan eene enkele broodstudie, 
aan te bevelen, 

J. v. po. H, 


BOEKBESCHOUWING, LETTER- 
KUNDIGE BERIGTEN 
EN VERTALINGEN. 


mn es 


EENIGE AANMERKINGEN, 


BETREKKELIJK HET WERK VAN 


D. JUSTUS LIEBIG, 
GETITELD : 


Die organische Chimie in ihrer Anwendung 
auf Agricultur und Phystologtie; 


DOOR 


Prof, C. A. BERGSMA. 
ne 


Wanneer geleerden , welke om hunne verdien- 
sten en menigvuldige geschriften algemeen bekend 
zijn, de vruchten hunner nasporingen en onder- 
zoekingen verzamelen, om daarmede algemeen 
nuttig te zijn, dan verdienen zij in het bijzonder 
den dank en de erkentenis van allen, welke in 
de uitbreiding en vermeerdering van kennis belang 
stellen, 

Het bovengemelde boek van Lrepia is eene po 
ging, om de scheikunde toe te passen op den 
laerdbouw en de natuurleer. Het is een zeer be- 
langrijk werk , waarin veel kennis en een fijn 

d 


50 


oordeel overal doorstralen; het is daarom zeer 
nuttig voor een ieder, die den aard der levende 
ligchamen en derzelver betrekkingen tot de om- 
ringende zelfstandigheden kennen wil; doch den 
toon, waarin het geschreven is, kan men onmo- 
gelijk goedkeuren, omdat Lregre, zonder daar= 
voor genoegzame gronden te hebben, alle beoefe- 
naren der kruidkunde aanvalt, en eigentlijk wil 
aantoonen, dat alleen scheikundigen juiste denk= 
beelden hebben, omtrent de verrigtingen der be- 
werktuigde ligchamen. 

Hetgene ik hier zal mededeelen, is niet zoo zeer 
om het werk van Lreera in deszelfs geheel te be= 
oordeelen, of om zijne verdiensten in eenig op-= 
zigt te betwisten, maar alleen, om aan te toonen, 
dat hij de kruidkundigen in het algemeen onregt- 
vaardig beoordeelt, en dat hij zelf door vele stel- 
lingen bewijst, niet genoeg met den vorm en 
aard der planten bekend te zijn, waardoor hij 
tot minder juiste gevolgtrekkingen verleid wordt. 

De naam van den Schrijver is bij velen eene 
gunstige aanbeveling, en wanneer een man als 
Lrepre , verkeerde opvattingen mededeelt, zal 
zulks voor de wetenschappen , en vooral voor 
hen, die met derzelver beoefening naauwelijks bee 
gonnen zijn, nadeelig kunnen worden, 

Het werk verdient door elken beoefenaar van 
natuurkundige wetenschappen gelezen te worden, 
maar ook daarom moeten eenige verkeerde opvat- 
tingen niet voorbij gezien worden. 

Liezie meent, dat het niet noodig is, de proe- 
ven van anderen te beoordeelen, en de gevoelens, 


51 


waarmede men niet instemt te bestrijden (bl. 37) ; 
maar niet alles kan door den evenaar bepaald en 
door getallen uitgedrukt worden, en waarom 
zoude het voor de wetenschappen niet belangrijk 
zijn, verkeerde gevolgtrekkingen aan te toonen, 
om daardoor tot meer juiste oordeelvellingen te 
geraken. Hij neme, het mij niet kwalijk, maar 
ik acht het van genoegzaam belang om aan te 
toonen, dat Lreer in sommige opzigten ongelijk 
heeft. 

Ik zal eenige van zijne gezegden, zoo mogelijk , 
woordelijk vertalen, om daardoor mijne lezers, 
welke het werk niet bij de hand hebben in staat 
te stellen, mijne gronden beter te beoordeelen. 

In het Hoofdstuk over de opneming van de 
koolstof , zegt hij bl. 31 en verv. 

« Het gevoelen, dat het koolstofzuur een voe- 
ge. dingsmiddel voor de planten is, dat zij de kool- 
« stof in derzelver eigene zelfstandigheid opnemen, 
«is niet nieuw; het is door de schranderste en 
« bekwaamste natuuronderzoekers, door Parrsr- 
urey, SexrpreR, IncenmOuss, pe Saussune en 
«anderen voorgedragen, bewezen en verdedigd.” 

« Er is in de natuurkunde naauwelijks een on- 
w derwerp, voor hetwelk men beslissender en dui- 
« delijker bewijzen heeft. Waardoor laat het zich 
«nu verklaren, dat het door de meeste planten- 
« physiologen in deszelfs omvang niet aangenomen, 
a dat het door velen bestreden en door sommigen 
« als wederlegd beschouwd wordt? Voor dit al- 
«les te zamen genomen , zijn twee oorzaken, 
« welke wij thans toelichten willen. ” 

d* 


52 


« De eene ‘van deze oorzaken is, dat-in de 
« kruidkunde alle vermogens en krachten in het: 
«nasporen van. de zamenstelling en het maaksel 

«tot de kennis van den uiterlijken vorm besteed- 
«zijn; dat men de schei- en natuurkunde, bij 
«de verklaring van de eenvoudigste verrigtingen 
«niet geraadpleegd heeft; dat men derzelver on- 
« dervindingen en bepalingen, als de magtigste 
«hulpmiddelen tot kennis niet aanwendt; men: 
« gebruikt ze niet, omdat men verzuimt , dezelve 
« te leeren kennen.” 

Alle ontdekkingen in natuur- en scheikunde, 
«alle verklaringen der. scheikundigen , moeten 
« voor hen zonder gevolg en werking blijven; 
«want zelfs voor de meest uitmuntenden zijn 
« koolstofzuur , ammoniak , zuren en grondstoffen, 
« klanken zonder beteekenis ; het zijn woorden zon= 
«der zin, woorden van eene onbekende spraak, 
«die geene betrekkingen, geene gedachten op- 
« wekken. Zij doen als onbeschaafden, welke de 
« waarde en het nut van de kennis eener vreemde 
«letterkunde zooveel te lager plaatsen, en met: 
« zooveel te meer minachting beoordeelen, als zij, 
er minder van verstaan, en zelfs die genen on= 
der hen, die haar verstonden , zijn niet begrepen 
« geworden (a). ” 

-« De physiologen verwerpen in het opsporen 


mmm 


(a) Hier plaatst Lirpic eene noot, welke echter de 
vertaling niet waardig is; want wie, die zijne 
werken ingezien heeft, zal Reum voor een we- 
zenllijk groot kruidkundige houden. 


53 


« van de verborgenheden des levens de scheikun- 
« de, en evenwel kan zij het alleen wezen, wel- 
«ke den goeden weg daartoe verstrekken kan. 
« Zij verwerpen de scheikunde , omdat zij ont- 
« bindt, terwijl zij naar kennis zoekt, dewijl zij 
« niet weten, dat zij even als het mes der ont- 
« leedkundigen, hetwelk het ligchaam , het werk- 
«tuig, als zoodanig vernietigen moet, zal het 
«rekenschap geven, over de zamenstelling, het 
« weefsel en de verrigtigen van hetzelve (a). Zij 
« huldigen de uitspraak van Harrer en schrijven 
« aan de levenskracht toe, wat zij niet begrijpen, 
a wat zij niet kunnen verklaren, even als men 
« voor dertig jaren alles door galvanismus opge- 
« helderd achtte, in eenen tijd, waarin men den 
«aard van de electriciteit het allerminst kende. 
« Moet men zich dan verwonderen, wanneer men 
«in de plaats van verklaringen en inzigten, 
« slechts beelden, slechts veronderstellingen vindt? 
« Kan men van hen iets anders dan vergissingen 
« en verkeerde besluiten verwachten ? " 

« Het is de duitsche natuurphilosophie , welke 
« haren naam zoo ten onregte draagt, die de 
« kunst verbreid heeft, zonder grondige onder- 
« zoekingen en waarnemingen zich rekenschap 
« van de verschijnselen te geven ; eene kunst, 


(a) Ook hier geeft Juepro eene noot, dan, men 
kan geene waarde hechten aan hetgene uit Bun- 
pact aangehaald wordt. De natuurphilosophen 
hebben nimmer in Nederland veel weêrklank ge- 
vonden, 


54 


«welke men bij jonge lieden zoo lang vinden 
«zal, als werken zonder moeite of inspanning, 
« aanmoediging en erkenning vinden zullen. Zij 
« kweekte de stomme en doove kinderen der dom- 
« heid en van het gemis van alle gaaf tot waar= 
« neming. Zijis het, welke in de voorlaatste jaren 
« allen voortgang in deszelfs kiem verstikte. 

« Zoodra de physiologen de geheimvolle levense 
« kracht in een verschijnsel ontmoeten, verloo- 
« chenen zij hunne zinnen en vatbaarheid, het 
«oog, het verstand, het oordeel en nadenken; 
«alles wordt verlamd, zoodra men een verschijn= 
«sel voor onbegrijpelijk verklaart. ” 

« Voor deze allerlaatste oorzaak zijn er nog 
« vele latere. Van den ring af, waar de keten 
« aanvangt, tot aan ons, zijn nog vele onbekende 
«schakels; zullen deze schakels voor den men- 
« schelijken geest onaanschouwbaar blijven, wel= 
« ke de wetten der beweging van de hemelligcha- 
« men nagespoord heeft, van welker bestaan slechts 
« een zintuig hem onderrigtte, wien op onze aarde 
_« nog zoovele hulpmiddelen ten dienste staan.” 

« Wanneer zuivere aardappelstijfsel, in salpe_ 
« terzuur opgelost, een’ ring van de zuiverste was 
« nalaat, wat kan dan tegen het besluit van den 
« scheikundige aangevoerd worden, dat ieder kor- 
«reltje stijfsel uit concentrissche lagen van was 
«en zetmeel bestaat, van welke de een de ander 
« wederkeerig zoowel tegen de inwerking van het 
« water als van den aether beschermen? Kan men 
« tot besluiten van deze soort, welke den aard 
«en de betrekking op het volkomenste verkla- 


55 


« ren , door het microscoop geraken? Is het mo- 
« gelijk, door zuiver werktuigelijke middelen in 
«een stuk brood, het gluten voor het oog zigt- 

« baar te maken , de kleinste deeltjes van het 
« gluten in hunnen zamenhang en vertakkingen? 
« Dit is door geen werktuig mogelijk, en echter 
« behoeven wij dat stuk brood slechts in eene 
« laauwwarme afkooking van gekiemde garst te 
«te leggen, om alle stijfsel, alle zoogenaamde 
« dexterin als suiker te zien oplossen. Men be- 
« houdt ten laatste niets over dan het gZuten in 
« de gedaante van de fijnste spons, welker klein- 
« ste poriën slechts door het microscoop zigtbaar 
« zijn.” 

« Ontelbare hulpmiddelen van deze soort biedt 
« de scheikunde aan tot onderzoeking van den 
«aard der organen. Zij worden niet gebruikt, 
« omdat niemand dezelve noodig heeft. ” 

« Men kent met zekerheid de voornaamste or- 
« ganen en verrigtingen van dieren, welke met 
« het bloote oog niet zigtbaar zijn, maar in de 
« natuurleer der planten, is een blad altijd een 
« blad. Maar een blad, hetwelk terpentijn-olie, 
« citroen-olie voortbrengt, moet eene andere ge- 
a steldheid hebben , dan een blad, in hetwelk 
« zuringzuur gevormd wordt. De levenskracht 
« bedient zich in hare eigendommelijke verschijn 
« selen steeds van bijzondere werktuigen, van ie- 
« dere verrigting van een bijzonder orgaan. De 
« op eenen citroenboom geplante rozentak brengt 
« geene citroenen, zij brengt rozen voort. Men 
« heeft oneindig veel gezien, maar het zienwaar. 


56 


« digste is nog niet beproefd, om gezien te wor- 
« den.” 

« De tweede oorzaak is, dat men in de phy- 
«siologie de kunst niet kent proeven te nemen, 
« eene kunst, welke men gewis alleen in de werke 
« plaatsen der scheikundigen leeren kan.” 
enz, enz. 

Dit zal voor eene proeve, hoe Lrezie over de 
kruidkundigen oordeelt, wel kunnen volstaan, 

Wij zien daaruit, dat de kruidkundigen we- 
zentlijk beklagenswaardige menschen zijn; te kort- 
zigtig om iets anders te zien, dan den uiterlijken 
vorm der planten, en dat nog maar oppervlak- 
kig; want voor hen is een blad maar een blad, 
en meer niets. Van andere wetenschappen , waar- 
door zij de natuur van naderbij zouden kunnen 
leeren, begrijpen zij niets; zij kennen zelfs de 
meest algemeen bekende zaken niet. Zij weten 
niet wat koolstofzuur is; hoe zouden zij dus iets 
van de natuurleer der planten begrijpen; hetgeen 
zij nog onderzoeken, is door geheel verkeerde 
middelen; dat zij microscopen gebruiken, en zoo 
nog iets trachten na te sporen, is geheel verkeerd, 
Zij kunnen geene proeven doen, omdat zij het 
niet in een laboratorium voor de scheikunde ge- 
leerd hebben. 

Hij betoogt verder door met opzet daartoe op- 
gezochte voorbeelden, dat zij geene proeven kun- 
nen doen; doch mag ik vragen: heeft men’ dan 
geene andere proeven genomen dan die, welke 
door hem (bl. 37 en 38) vermeld zijn? Het ne- 
men van proeven is minder kunst, dan daaruit 


57 


immer juiste gevolgen af te leiden; dit echter 
kunnen de kruidkundigen volgens Lreere in het 
geheel niet; hunne gevolgtrekkingen zijn altijd ge- 
heel verkeerd. Dan ik moet nu hierbij aanmer- 
ken, dat ook de scheikundigen wel eens verkeer- 
de gevolgtrekkingen maken, en dit zal ik in het 
vervolg met eene proef van Harric, door Lregie 
medegedeeld, trachten te staven. 

Omdat men alles zoo maar niet moet gelooven, wat 
men ons verhaalt, zoo wil ik nog vragen, waar 
Priestrer gezegd heeft , dat de planten de koolstof 
uit het koolstofzuur opnemen? Ik heb het tot 
nog toe in zijne werken niet zoo duidelijk voor- 
gedragen en bewezen gevonden, Ook heb ik nog 
nimmer eene roos op een’ citroenboom zien groeijen. 
Waar verrigt men dan wel zulke entingen? Of 
zullen wij die met de verhalen gelijk stellen, dat 
men zwarte rozen verkrijgt, door gewone rozen 
op zwarte bessenboomen te enten, waaraan me- 
nig tuinman vergeefs zijne moeite besteed heeft? 
En hoe moet men het zich verklaren, dat men 
nog al veel van scheikundigen invloed en verrig- 
tingen in de werken der planten -physiologen 
vindt, alszij zoo geheel in de scheikunde onbe- 
dreven zijn, Dat zij niet allen de scheikunde vol- 
komen en grondig verstaan is niet onnatuurlijk, 
wanneer men nagaat, dat deze wetenschap zich 
nog dagelijks uitbreidt. Maar dat zij op de schei- 
kundigen zoo neêr zien, als Lresia op de kruid. 
kundigen, dit geloof ik niet; integendeel; ik ver= 
trouw, dat zij zich steeds verheugen, wanneer 
zij door de vorderingen der scheikunde voorge- 


58 


licht, den aard, de zamenstelling en de verrigtin=. 

‚gen der planten beter leeren beoordeelen; doch 
men zal mogelijk tot het besluit moeten komen, 
dat Lreria den voortgang en de outwikkeling van 
kennis bij de planten-physiologen niet gevolgd is, 
daar hij genoeg te doen had met alle belangrijke 
proeven , welke zooveel tot uitbreiding der schei- 
kundige kennis hebben bijgedragen, en dat hij nu 
bij toeval eenige boeken, als die van-Revm in han 
den gekregen heeft. Meyer heeft hij wel inge- 
zien maar niet gelezen, want dan zoude hij zeker 
zoo scherp in zijn oordeel niet geweest zijn; en 
vreemd is het zeker, dat een zoo verdienstelijk 
man zulke scherpe grenzen maakt tusschen de 
natuurkundige wetenschappen, welke elkander 
zoo noodig hebben. 

De beoefenaren van de natuurleer der planten 
zijn vooral in de laatste jaren tot meer opgeklaar- 
de denkbeelden gekomen , omtrent den invloed van 
den dampkring en den bodem op het leven van 
de planten; echter vindt men daarvan niets in 
het werk van Liezi. Hetgene daarin voorkomt, 
is in volkòmene overeenstemming met de beschou 
wingen van vroegere natuurkundigen. Om de 
planten bekommert hij zich eigentlijk zeer weie 
nig; derzelver organen zijn hem bijna onverschil- 
lig: eene plant is voor hem niet veel meer dan 
eene retort in een laboratorium. 

Liesre zegt te regt, dat er in de natuurleer 
der planten vele dwalingen ontstaan zijn door de 
vergelijking van planten en dieren (bl. 24) ; maar 
waarom vervalt hij meermalen tot zulke vergelijkin— 


gen (bl. 45, 47, 49, 117 en 149)? Is de adem- 
haling der planten , zoo als die door hem aange- 
nomen en verdedigd wordt, niet het volkomenste 
bewijs van eene te ver gedrevene vergelijking 
van overeenstemming tusschen planten en dieren? 
Lreere zegt, dat al het koolstof van de planten, 
geheel en alleen uit den dampkring opgenomen 
wordt (bl. 18), en echter erkent hij, dat door 
de wortelen ook koolstofzuur in de planten ge- 
voerd wordt (bl. 22, 45, 46, 56 en 120), en 
zelfs dat de dampkring en de grond aan de plan- 
ten hetzelfde voedsel verschaffen (bl. 1C5). Hoe 
moet men zulks overeenbrengen? Of zoude men 
dit daardoor moeten verklaren, omdat hij be 
weert, dat die koolstof grootendeels aan den bo- 
dem terug gegeven wordt? (bl. 55.) De ontle= 
ding van het koolstofzuur door de bladeren en 
groene deelen, is volgens hem buiten allen twijfel, 
(bl. 18 en 19.) Later erkent hij, aan de bladeren 
eene kracht en geschiktheid toe te schrijven , wel- 
ke hij niet begrijpen kan (bl. 121), en hierin mag 
hij ook de verklaring zoeken , waarom de kruidkun- 
digen en physiologen het opnemen van koolstof 
door de bladeren uit den dampkring in twijfel 
trekken (bl. 24). Volgens hem zijn de bladeren 
aanwezig, om slijfsel, houtvezel en suikerte ver- 
schaffen (bl. 115), hetwelk toch wel niet waar- 
schijnlijk is, wanneer in dezelve alles voor de 
geheele plant moet bewerkt worden, 

Liesria zegt zonder eenige bedenking, dat de 
bladeren koolstofzuur inzuigen en zuurstof uit- 
ademen (bl, 19), doch is die verrigting zoo ge- 


60 


makkelijk te begrijpen? Waardoor ontstaat de 
ruimte, tot opneming van het koolstofzuur geschikt? 
Kunnen wij eene luchtledige ruimte in de plan- 
ten veronderstellen ? en zonder” dezelve kunnen 
wij ons het inzuigen van koolstofzuur niet voor- 
stellen, en dan nog wanneer zoodanige ruimte 
konde verondersteld worden , zoude zeker de 
dampkringslucht die ruimte aanvullen, maar nu 
moet nog daarenboven verondersteld worden, dat 
de toegang alleen vergund. wordt aan het kool- 
stofzuur. En wat eene uitademing van zuurstof 
ten gevolge van het door de bladeren ontlede kool- 
stofzuur betreft, deze is evenmin met den aard 
der planten overeen te brengen. Hoe is het toch 
mogelijk, dat men zulke verrigtingen als volko- 
men bewezen kan aannemen? Eene eigentlijke 
ademhaling bij de planten is niet denkbaar; alle 
proeven, waarmede men dezelve heeft willen be- 
wijzen, laten eene andere verklaring toe, welke 
meer in overeenstemming is met alles, ‘wat wij 
bij de planten waarnemen. 

Dat de hoeveelheid koolstofzuur in den damp- 
kring voorhanden, groot genoeg is, om in de 
behoeften van de planten te voorzien (bl. 20), 
kan nog niet bewijzen, dat het daarom door de 
bladeren en groene deelen der planten opgeno- 
men wordt. Echter schijnt Lrerra veel aan zoo- 
danige berekeningen te hechten, Zij kunnen zeer 
nultig zijn voor de wetenschappen, zoo zij maar 
niet moeten dienen, om dwalingen te versprei- 
den. 

Dat Ligsre de organen der planten niet kent, 


61 


kan’ men-afleiderr uit zijne beschouwing van den 
plantenwortel , welke hij vergelijkt met eene 
spons, welke alle vloeibare stoffen, metral wat 
daarin bevat is, opneemt, en het overige wat niet 
dienstig is, weer afscheidt (bl. 85). Hij acht de 
afscheiding van stoffen door de wortels als vol- 
komen bewezen (bl. 49, 147 en 148) ; maar zou- 
den de proeven van Macarre Paincees wel zoo- 
veel bewijzen, als hij veronderstelt? Want wie 
zal beweren, dat de uiteinden der wortels bij de- 
ze proeven onbeschadigd waren ? 

Hoe de wortelvezelen de verrigtingen der bla- 
deren kunnen overnemen , zoo als Lregre beweert 
(bl 45), begrijp ik niet, ten minste in de veron- 
derstelling , dat de bladeren door den invloed van 
het hecht het koolstofzuur ontleden en zich de 
koolstof toeëigenen.  Lrrzra zegt te regt, dat men 
in de natuurleer der planten vooral de waarheid 
moet zoeken, en bijaldien men het oordeel. van 
anderen niet kan toestemmen, en derhalve moet 
tegenspreken, moet men daarvoor meer afdoende 
voorstellingen geven (bl. 37). Het is om daaraan 
te voldoen, dat ik trachten zal, zoo kort moge- 
lijk den invloed van den” dampkring en van den 
grond op het leven van de planten te vermelden, 

Het koolstofzuur van den dampkring wordt niet 
door de bladeren van de planten opgenomen en 
ontleed , maar al wat meer in den dampkring 
voorkomt, dan dezelve bevatten moet, ‘wordt 
door den grond opgenomen, en in het water, 
hetwelk daarin voorkomt ‚opgelost, Door regen 
en dauw wordt de hoeveelheid koolstofzuur in 


62 


den grond steeds vermeerderd, De zamenstellen- 
de deelen van den grond hebben verschillende 
eigenschappen, in betrekking tot de vochtigheid 
en het opnemen van luchtsoorten, waarvan vooral 
de onderscheidene vruchtbaarheid onder overigens 
gelijke omstandigheden, afhangt. Een groot gee 
deelte koolstofzuur wordt daarenboven ten koste 
van de zuurstof des dampkrings in den grond: ge- 
vormd ; waarschijnlijk wordt door de ontleding 
van het water, dit ontstaan van koolstofzuur be- 
vorderd , zoo als door Lrieeie wordt aangetoond 
(bl. 290). s 

De bladeren onderhouden het verband van de 
plant met den dampkring ; zij bevorderen de door- 
‘waseming en daardoor de levensverrigtingen. der 
planten ; hiertoe is noodig het aanvoeren van 
voedsel door den wortel, of wel dat het vroeger 
alzoo geschied is, zoodat er genoegzame sappen 
voorhanden zijn, als wanneer de plant zoolang 
op eigene sappen teert, tot dat zij uitdroogt. 
Wanneer de bladeren ontbreken, vermindert de 
doorwaseming en geschiedt dan nog door de ove- 
rige oppervlakte van de plant: zoodat daarom de 
levensverrigtingen nog niet ophouden. De eenige 
onmiddelijke invloed van den dampkring, welke 
men kan aanwijzen, wordt alleen door de zuurstof 
van denzelven te weeg gebragt. 

Al het voedsel wordt door de wortels opgeno 
men en al de koolstof komt langs dien weg in 
de planten. 

Dat er iets uit de planten door de wortelen 
wordt afgescheiden , is geheel onbewezen , en niet 


63 


waarschijnlijk: ook de veronderstelling , dat die 
afscheiding tot de verrigtingen van de planten 
noodzakelijk moet behooren, kan noch uit de za- 
menstelling der wortelen, noch uit den aard der 
opgenomene stoffen afgeleid worden. 

Tot de ontwikkeling van eene plant is noodig 
eene verbinding van koolstof en eene verbinding 
van stikstof, benevens eene hoeveelheid water. 
Het koolstofzuur en de ammoniak, in den grond 
voorkomende , worden in water opgelost, te ge= 
lijk met hetzelve in de planten gevoerd, en het is 
van deze zelfstandigheden, dat de organische stof- 
fen ontstaan; om zich dit voor te stellen, heeft 
men niet noodig zijne toevlugt te nemen tot eene 
ontleding van koolstofzuur. Lieni erkent zelf, 
dat het veel waarschijnlijker is, dat de planten 
in tegenwoordigheid van koo'stofzuur het water 
ontleden, en dat het waterstof met het koolstof- 
zuur verbonden wordt, waardoor de zuurstof 
zoude vrij worden (bl. 60), en hij zegt, dat op 
die wijze en door eene afscheiding van koolstof- 
zuur en opneming met zuurstof de vorming en 
verandering van alle stikstof-vrije bestanddeelen 
van de planten kunnen verklaard worden. (bl, 63.) 

Volgens deze beschouwing is de ontkieming van 
de zaden en de groei van de planten, eene ge- 
lijksoortige verrigting , en men behoeft niets te 
veronderstellen, hetwelk in strijd is met onze 
denkbeelden, welke wij in andere omstandighe- 
den van de verrigtingen in de natuur hebben, 
Men behoeft dan niet eenen omloop van sappen 
aan te nemen, zoo als men zulks vroeger deed, 


64 


om dezelve met den bloedsomloop te kunnen vers 
gelijken, schoon men van dien omloop bij de 
planten geen voldoend bewijs konde geven (a). 
‘Het is meer overeenkomstig den aard van de plan- 
ten om aan te nemen, dat de sappen zich door 
de geheele plant, door cellen en vaten versprei- 
‘den, en dat het verbruikte, of hetgeen als water 
doorwasemt , door nieuwen toevoer langs den 
wortel vergoed wordt. 

De vorming van de organische stof geschiedt 
dan door het geheele planten-ligchaam , overal 
waar leven is, overal waar voeding en afschei- 
ding plaats grijpen; door eene gedurige vereeni- 
ging van zuurstof met koolstof, en van koolstof- 
zuur met waterstof ontstaan nieuwe bewerktuigde 
stoffen. en wordt er de hoeveelheid zuurstof , 
welke met het waterstof verbonden was, vrij. Dee 
ze zuurstof kan of eene nieuwe verbinding met 
koolstof aangaan, of wel in den dampkring ont- 
last: worden. Het is op deze wijze, dat men de 
eigene warmte bij de planten moet verklaren en 
de afscheiding van zuurstof en koolstofzuur naar 
omstandigheden kan-plaats hebben, al naar dat 
door warmte en licht de levensverrigtingen bevor- 
derd. worden. Op deze wijze heeft men eene 
goede verklaring van die proeven, welke de ont- 
leding van. het koolstofzuur door de bladeren 
moesten bewijzen, gemakkelijk gevonden; want 


(a) Men kent eene beweging in de eigene sappem, 
maar dat is geen bewijs voor den omloop van de 
planten sappen in hel algemeen. 


65 


die proeven geschieden immer boven water, éri 
Zoo, dat het koolstofzuur , door hetzelve opgelost 
in de wortels of afgesnedene gedeelten van de 
planten konde indringen, en dat de zuurstof door 
de bladeren in de lucht konde medegedeeld wor- 
den, Zoo er nu geen water ontleed wordt, zoo 
kan het koolstofzuur, door de planten afgeschei… 
den worden, Er zijn mij geene proeven bekend, 
welke niet op die wijze kunnen verklaard wor- 
den, en men ziet alzoo gemákkelijk in, waarom 
koolstofzuur zonder water door de planten niet 
veranderd wordt. De proef van Harrie door 
Lrerrc medegedeeld, om te’ bewijzen , dat het 
koolstofzuur in den grond niet volstrekt noodza- 
kelijk is tot den plantengroei (bl. 195), bewijst 
niets, omdat het koolstofzuur van den dampkring , 
welke tusschen de gewasschen kwarts konde op- 
genomen worden, al begoot hij met overgehaald 
water, evenwel de koolstof aan de plant konde 
verschaffen. 

Uit deze bedenkingen kan men afleiden, dat 
zoo het scheikundig gedeelte van het werk van 
Liezic , boven alle bedenking goed is, de toe 
passing in vele opzigten zeer gebrekkig is, door 
gemis aan de noodige kennis der plantén en dérs 
zelver organen. 


Februarij JEIJ. 


66 


Ueber den Hirnanhang und den Trichter. 
Jnaugural-Dissertation von Jos. Encer, 
Med. Doctor. Mit zwei lithographirten Tae 
feln, Wien 1839, 4°, 


Onze kennis aangaande de verrigting der ver- 
schillende deelen van de hersenen is nog zeer bee 
perkt en de armoede in dit gedeelte der weten- 
schap wordt gewoonlijk in de physiologie met on- 
zekere gissingen en hypothesen bemanteld, In de 
voor ons liggende Verhandeling vindt men, behal« 
ve eene met vlijt bewerkt overzigt van de ver- 
schillende meeningen over den aard en de functie 
der Aypophysis of glandula pituitaria, ook 
eenige nieuwe en naauwkeurig beschrevene waar- 
nemingen omtrent ziekelijke afwijkingen en ont- 
aardingen van dit gedeelte der hersenen, die door 
afbeeldingen zijn opgehelderd. Aangeboren mis- 
vormingen in dit deel zijn hoogst zeldzaam, daar 
entegen zijn ziekelijke afwijkingen bij volwasse= 
nen, vooral bij hen, die zich aan het misbruik 
van sterken drank overgeven, veel minder zeld. 
zaam. Des Schrijvers waarnemingen pleiten niet 
voor het gevoelen van Wenzer, dat er tusschen 
ontaardingen der glandula pituitaria en epilep- 
sie een naauw verband zou zijn. Onder de twaalf, 
door hem uitvoerig medegedeelde waarnemingen 
was er slechts eene bij welke epz/epste had plaats 
gehad. Dikwerf vond men in dit deel sereuse bla- 


67 


zen, of vetgezwellen. De verschijnsels met deze 
ontaardingen verbonden, zijn niet van dien aard, 
dat men daaruit met genoegzame zekerheid tot 
eene aandoening van dit deel besluiten kan, maar 
kunnen ook ten gevolge van ziekelijke gesteldheid 
in andere hersendeelen ontstaan zijn; evenwel 
schijnen krampen, onzekere en onvaste beweging , 
‘hoofdpijn, zwakheid van het gezigt, daarop vol- 
gende blindheid , voorts duizeligheid, walging en 
braken, deze ontaardingen gemeenlijk te verge- 
zellen, De Schrijver is van meening dat men de 
Aypophysis met de kleine hersenen kan vergelij 
ken; hij noemt het eine Nachbildung des kleinen 
Gehirns in sehr verjüngtem Masstabe, gleich- 
sam das kleinste Gehirn in der Schedelhöhle, 
en gelooft daaruit ook de betrekking van beide 
deze hersendeelen tot de beweging te kunnen ver- 
klaren. Bij aandoeningen van de Aypopkhysis 
worden vooral zamentrekkingen der buigspieren, 
bij die van de kleine hersenen zamentrekkingen 
der uitstrekkende spieren opgewekt; de Aypo- 
physis veroorzaakt bewegingen naar voren, het 
cerebellum bewegingen naar achteren; de Aypo- 
physis werkt op het bovenste gedeelte der darm- 
buis, de kleine hersenen werken op derzelver on- 
derste gedeelten en op de geslachtsdeelen. Wij 
vergenoegen ons met deze meening slechts te ver= 
melden en wagen ons niet aan eene beslissing over 
hare meerdere of mindere aannemelijkheid. 


J. vo H. 


e* 


Zur Anatomie der Amphibien. Von Kanu 
Voer, Doctor der Medicin. Bern 1839. 4°. 


De Schrijver dezer kleine bijdrage had reeds in 
Mürrer's Archiv, 1839, eene beschrijving van de 
kopzenuwen van Python tigris (Python bivitta= 
tus van Kür) gegeven, welke met afbeeldingen 
was opgehelderd. Hier worden eenige, aldaar in= 
geslopene onnaauwkeurigheden naar herhaald on- 
derzoek verbeterd en vergelijkende heschouwingen 
van de zenuwen bij andere Reptilia ingevlochten. 
De drie beweegzenuwen van het oog zijn aanwe- 
zig; den zervus patheticus had de Schrijver 
vroeger bij Python over 't hoofd gezien en den 
abducens als facialis beschreven. Voorts geeft 
de Schrijver hier eenige, tot nog toe niet beken- 
de bijzonderheden over den zervus sympathieus 
van den Krokodil. — Het tweede gedeelte van 
dit stukje behelst eene, met figuren op eene wel- 
uitgevoerde steendrukplaat opgehelderde, beschrij 
ving van het hart van Python biviltatus. Hier 
hadden wij gaarne gezien, dat de Schrijver zijn 
onderzoek vergeleken had met dat van Scuremm, 
in het Ille Deel van het door Treprmaxn en de 
gebroeders Trevrmanus uitgegeven Zeitschrift für 
Phystologie (1827). Wij meenen daaruit te zien, 
dat, hetgeen hij Mortenstiel, Bulbus aorticus, 
noemt, door Senremm reeds als Zegelförmiger 
Varsprung vermeld was. Dergelijk een kegel. 


69 


vormig deel, waaruit de arteriën voortkomen, 
heeft ook het hart der Krokodillen. Overigens is 
het altijd bij de beschrijving van het hart te wen- 
schen, dat men het in zijne ligging en verbinding 
met de overige deelen en niet uitgesneden onder 
zoekt. Want in het laatste geval wordt de bena- 
ming der vaten onzeker, en, hoe zelfs de uit- 
stekende ontleedkundige Brscrorr door deze om- 
standigheid tot de misvatting gekomen is, om bij 
zijne beschrijving van het hart der Krokodillen 
de twee artertae subclaviae voor carotides en 
de ware carofis voor eene arteria subelavia te 
houden, hebben wij bij eene vorige gelegenheid 
doen opmerken. 


Jever 


Beiträge zur Anatomie der zusammengesetz— 
ten Augen mit facettirter Hornhaut. Von 
Frrepricu Win, Assistenten am Naturae 
lienkabinet der Universität in Erlangen. 
Mit einer Kupfertafel. Leipzig 1840. 4°, 


Eene onder de leiding van den uitnemenden 
Waaser opgestelde Verhandeling, welke behalve 
door zaakrijken inhoud en oordeelkundig gebruik 
der litteratuur van het onderwerp, zich ook door 
nette uitvoering der afbeeldingen onderscheidt. 
De dikte van de cornea en de lengte en breedte 
der kristallenzen zijn bij meer dan twintig soorten 
van insekten en bij drie Crustacea mikromelrisch 


70 


bepaald. (Bijzonder trof ons de dikte der cor= 
nea bij Bombus, fig. XI). Door kristallen ver- 
staat de Schrijver hier, 't geen vroegere Schrij- 
vers, zoo als Jor. Mürrer (en Waanen zelve), als 
glasachtige ligchamen beschreven hebben. Warz 
vond namelijk bij Crustaceaen Lepidoptera eene 
doorschijnende, niet tot de gezigtszenuwen be 
hoorende, maar zelfstandig bestaande massa ach= 
ter de glasachtige kegels, en neemt uit de analogie 
ook bij overige insekten derzelver aanwezen aan, 
Deze massa zou alsdan het glasachtig vocht zijn en 
de daarvoor liggende kegels zouden kristallijne 
lenzen moeten genoemd worden. Ook een Aumor 
aquaeus zoude niet ontbreken, daar eene weeke 
doorschijnende massa de facetten der corzea van 
de grondvlakten der kegelvormige lenzen scheidt, 
Daar evenwel de cornea uit vele (vijf of meer) 
lagen of hoornplaten bestaat, zoo men veelligt 
deze doorschijnende massa met even veel grond 
als de binnenste , nog weeke laag van dit hoorn= 
achtig bedeksel kunnen beschouwen, 


J. vn. Hi 


71 


Echiniscus Bellermanni, Animal erustaceum 
Macrobioto Hufelandii affine, Joanni Joa- 
cuimo BeLLERMANNO, Philosophiae Doctort 
ac S. S. Theologiae Professori publico or- 
dinario semisaeculari cet. cet. Die XXIL 
Augusti Anni MDCGCXL Sacra nuptiarum 
semisaecularia cum uxore suavisstma Cunis- 
TINA Scrorcu celebranti dedicatus a gene- 
ro Dre Caroro Avavsro Sreismurpo Scnurrt= 
zE, Anatfomes et Physiologiae in Univ. 
Gryphiswaldendi Prof. P.O., Magno Bae 
darum Duct a Consiliis aulae , Academia= 
rum aliarumgue soctetatum doctarum non= 
nullarum sodali. Cum tabula lithographti- 
ca, Berolini 1840, 4e, 


Op het gouden bruiloftsfeest van zijnen schoon= 
vader geeft Prof. Scuuurze aan dezen een peete- 
kind, 't geen in deze bladen beschreven en, daar 
het slechts &— 2 lijn groot is, in meer dan le- 
vensgrootte is afgeteekend. Dit diertje is lang- 
werpig , in negen ringen verdeeld , heeft vier paar 
korte pooten, die op den derden, vijfden, ze- 
venden en negenden ring zijn geplaatst, en met 
vier vingers of nagels eindigen, vier sprieten of 
draden en twee stekels aan den kop en twee een- 
voudige oogen. Het leeft in grachten tusschen 
conferven en in regenwater , vervalt door droog- 
te in schijndood, en kan daaruit, volgens den 
Schrijver ook nog na een tijdsverloop van meer 
dan drie jaren, weder door bevochtiging wor- 


72 


den opgewekt. De beschrijving van dit diertje 
verdient met erkentelijkheid door de beoefenaars 
der dierkunde te worden aangenomen. Of het 
werkelijk tot de Zsopoda behoort, gelijk de 
Schrijver wil, komt ons eenigzins twijfelachtig 
voor. Sprák de Schrijver niet van de door hem 
waargenomene eijeren, wij zouden bijkans op het 
vermoeden komen, dat hier eene larve van een of 
ander extomostracon was beschreven; doch wij 
zagen later, dat ook Nrirzscu zulks van Arctis 
con of Macrobiotus vermoed , maar dit gevoelen 
daarna als eene dwaliug verworpen had. (Wira- 
MANN's Archiv für Naturgesch. 1. 1835. S. 379.) 
J. v. ». H. 


ee 
Nog een woord over Kuroraa’s gevoelen: over 


het trapsgewijze ontstaan der bewerktuig= 
de wezens op den aardbol. 


Als bijvoegsel tot mijne aankondiging van het 
geschrift van Kurotaa (Zie dit Tijdschrift, VIT, 
Boekbeschouwing , bl. 3— 10), moet ik berig- 
fen , dat, volgens een’ brief uit Petersburg, dien 
ik voor eenigen tijd ontving, het geslacht Syodór 
gegrondvest is op eenen tand, die niet tot de klas- 
se der zoogdieren, maar veeléer tot de orde der 
hagedischachtige dieren schijat te behooren, ‘Ook 
is de geologische formatie, waarin dit overblijf- 
sel gevonden werd, geenszins bewezen werkelijk 
een tot de steenkolenformatie behoorende zand= 


sleen te zijn. 
J.v.»n H. 


BOEKBESCHOUWING, LETTER- 
KUNDIGE BERIGTEN 
Ex VERTALINGEN. 


VERZAMELING van BERIGTEN 
OVER 


AMPHIOXUS LANCEOLATUS, 


EENE VISCHSOORT UIT DE ORDE DEK 
CFCLOSTOMATA; 


MEDEGEDEELD DOOR 


J. van peR HOEVEN, 


Een gewerveld dier, niet slechts zonder eenig 
spoor van reuk-, smaak-, gehoor- of gezigtswerk- 
tuig, maar ook zonder hart en hersenen, lager 
bewerktuigd derhalve dan de meeste week- en ge- 
lede dieren, komt mij zoo merkwaardig voor, 
dat ik mij voorstel, bij vele lezers van dit Tijd 
schrift belangstelling te vinden , wanneer ik hun, 
volgens een onlangs uitgegeven geschrift van den 
voortreffelijken Raruke, hetgeen zeker niet in 
aller handen is, nader met hetzelve bekend make. 

De naam, welken dit dier draagt, is aan het- 

{ 


74 


zelve gegeven door W. Yarrerr, in zijne Histo- 
ry of british Fishes, Vol, II. London 1836, 
p. 4°8. Daar dit werk aan Raraxe alleen bij 
den titel bekend was, willen wij hier uit Yar- 
rELy’s beschrijving, het hoofdzakelijke mededee. 
len. Hij zag er slechts één enkel voorwerp van, 
'tgeen hij van den Heer Coven ontving, die het 
op het strand bij Po/perro levend gevonden had. 
Het was zoo doorschijnend, dat men de ingewan— 
den door de bekleedsels kon onderscheiden. Het 
ligchaam is zonder schubben, zijdelings plat ge- 
drukt en loopt aan beiden zijde spits toe. Eene 
enkele rugvin loopt langs de geheele lengte van 
het ligchaam; andere vinnen zijn niet aanwezig ; 
de mond ligt aan de onderzijde van het voorste 
einde des ligchaams, is eng, langwerpig en heeft 
aan elken rand eene rij van dunne draden. 
Reeds YanrerL haalt eene beschrijving aan, 
die de groote Parras van dit dier gegeven heeft 
in zijne Spicilegia Zoologica, Fasc, X. Berolini 
1774, p. 19. Men vindt aldaar ook (Tab. I. 
fig. 11) eene afbeelding van het dier, welke zoo 
zeer met die van Yarrrerv en RarmkrE overeene 
stemt, dat er over de juistheid dier aanhaling 
geen twijfel kan overblijven, Parras echter bragt 
het dier niet tot de klasse der visschen, maar 
noemde het Zimar lanceolatus (a). Ook hij zag 


(a) Wij voegen hier de beschrijving van Parvas bij, 
opdat onze lezers zoo veel mogelijk alles bij één 
vinden, ’t geen tot dit merkwaardig voorwerp 
betrekking heeft : 


75 


slechts een enkel voorwerp , tgeen hem, in wijn- 
geest bewaard, werd toegezonden, en ’t geen, 
even als dat van YarrerL, van de zee, die En- 
gelands zuidwestelijk gedeelte , het graafschap 
Cornwall , omspoelt, afkomstig was. 

Het dier schijnt zeldzaam te zijn, waarschijn- 
lijk omdat het onder het slijk en in het zand op 
den bodem der zee zich verbergt, en veelligt ook 
overal spaarzaam voorkomt; dat het overigens 
niet tot de kust van Corzwall beperkt is, blijkt 
uit de Verhandeling van Raruke, die zijne voor- 
werpen bij het stadje Molde in Noorwegen (om- 
streeks op 63° N. B.) gevonden heeft, er anderen 
‘van de Zweedsche kust in Stokholm zag en er 
ook van Dr, Gauze ontving, die ze uit de Mid- 
dellandsche Zee naar Koningsbergen had overge- 
bragt. Ook een Italiaansch Dierkundige, Gosra „ 
vond dit dier bij Napels en beschreef het onder 
den naam van Branchiostoma lubricum, in een 
geschrift, hetwelk wij niet gezien hebben, en 
waaruit Raruke ons een uittreksel- mededeelt, 

Men kan gevolgelijk, hetgeen tot nog toe over 
dit dier is bekend gemaakt, tot deze weinige aan- 


» Corpus anceps, planum, lineari-lanceolatum, 
utringue acutissimum. Margo undigue limbo meme 
branoso auctus ; sublus vero ad duas tertias longi- 
tudinis margo bilabiatus est, sulcatusque, ut sit 
guasi pes limacinus angustissimus. 

Tentacula plane nulla, Latera striis obsoletis, 
antrorsum obliguatis, prope dorsum augulo recur- 
vatis, ut quasi latus pisciculi desquamatum refen 
rant,” 


J* 


76 


halingen bepalen : 

Limax lanceolatus. Parras, Spicilegta Zool. 
X. 1774, p. 19. Tab. IL. fig. 14. 

Branchtostoma lubrteum. Costa, Cennt Zoo- 
logtct ossia deserisione sommaria di 
talune specie nuove di animali, Napo- 
h 1834. p. 40. 

Amphioxus lanceolatus, Yarrr, Watural 
History of British Fishes , IL. London 
1836, p. 468-472. The Lancelet. 

Amphioxus lanceolatus. Bemerkungen über 
den Bau des Amphioxus lanceolatus, 
eines Fisches aus der Ordnung der 
Cyclostomen von Herinieum Rarnxz. 
Mit einer Kupfertafel ,, Königsberg 
1841. 42. 

De naam Amphioxus door Yarreru uitgedacht, 
drukt de aan weerszijde spits toeloopende gestal- 
te, als die eener weversspoel, op eene eigenaar- 
dige wijze uit. De lengte van het diertje is van 
12 duim (zoo groot isde afbeelding van YarrerL) 
tot 1 duim 8 lijn (van deze grootte is de af- 
beelding van Parras en zoo waren ook de groot» 
ste voorwerpen, die Raruxre aantrof). Volgens 
Cosra evenwel zou het tot 3 duim lang kunnen 
zijn. De grootste dikte in het midden van den 
romp is 1E lijn, de hoogte van het ligchaam ter 
dier. plaatse, de rugvin medegerekend, 2 lijnen 
van de Parijsche voetmaat, Eene versmalling of 
groef of opening, waardoor de kop van den romp 
zou zijn afgescheiden, ontbreekt geheel. Wan- 
neer men voor de visschen of gewervelde dieren 


77 


eene afdeeling van Acephala had, even als bij 
de weekdieren, dan zou AmpAhiorus daar onder 
geteld kunnen worden. Op eenigen afstand van 
het voorste einde des ligchaams ziet men de mond- 
opening, die zich als eene langwerpige spleet 
vertoont, welke zich tot eenen eironden vorm 
kan verwijden. Bijkans op twee derde van de 
lengte ligt eene Tweede zeer kleine opening, op 
eene kleine trechtervormige verhevenheid, De- 
ze opening is echter geenszins de anus, maar 
eene uitmonding van de buikholte, zoo als die bij 
„Ammocoetus , Petromyzon en ook bij andere 
visschen voorkomt. Dezelve ligt hier echter vóór 
den anus en op grooteren afstand van dezen, dan 
bij andere visschen , waar zij achter den laatsten ge- 
vonden wordt. De aznus ligt, eveneens op eene 
kegelvormige verhevenheid, aan de linker zijde en 
is mede eene kleimme ronde opening. 

Afzonderlijke kieuwopeningen zijn noch aan de 
zijden, noch aan den onderkant des ligchaams te_ 
vinden , waardoor Amphtoxus zich van alle ove- 
rige visschen onderscheidt, 

Eene onpare vin gaat onafgebroken niet slechts 
langs de geheele rugzijde voort, maar ook rond- 
om het voorste gedeelte des ligchaams tot aan den 
mond, en, aan het achtereinde eene soort van 
pinna analis vormende, langs de buikzijde tot 
aan de opening der buikholte, Op den rug is 
deze vin zeer laag, iets hooger aan het achter- 
einde en aan de buikzijde ; hier vertoont zij eene 
diepe, langwerpige insnijding. 

Deze vin is in verhouding tot hare hoogte ta= 


78 


melijk dik en door, van elkander verwijderd staan- 
de, kraakbeenige stralen ondersteund, die aan de 
rugzijde onverdeeld zijn, aan de buikvin voor 
den anus uit twee zijdelingsche deelen worden 
zamengesteld en aan het achtereinde der buikvin 
geheel ontbreken. Borst- en buikvinnen zijn niet 
aanwezig. 

De huid is naakt, glad, niet slijmerig en half 
doorschijnend, zoodat de spieren des ligehaams 
en de verschillende ingewanden sterk door haar 
heen schijnen (a). De levende voorwerpen, die 
Raruke waarnam, hadden eene licht rozenroode 
kleur; bij het eene was de kop of liever het voors 
einde zwart, welke zwarte kleur in graauw over= 
ging, hetwelk zich vervolgens met het rozenroode 
vermengde, 

Deze beide voorwerpen stierven spoedig na dat 
zij gevangen waren, zoodat er geene gelegenheid 
was, om vele opmerkingen over hunne gewoon- 


(a) Van hier en door de platgedrukte gestalte heeft 
het dier eenige gelijkheid met het geslacht Zeptoce- 
phalus van GroNovrus en PENNANT (zie de door 
ons daarvan gegevene afbeelding in het Zandhoek 
der Dierkunde, Pl. XIII. fig;1l). Reeds Panvas 
maakt bij zijne beschrijving van Zimax lanceola- 
tus op die overeenkomst opmerkzaam. YARRELL 
merkt hierop verder aan , dat, hoezeer ook de 
stwepen ter zijde van het ligchaam, door de door= 
schijnende zijdelingsche spieren veroorzaakt, deze 
overeenkomst vergrooten, Zeptocephalus zich ech- 
ter door zijnen, hoezeer kleinen kop met kaken 
en tanden en door zijn kieuwdeksel van Zm- 


phiozus onderscheidt, t. a. p. p: 469, 470. 


79 


ten of levenswijze te maken. Wanneer men ze 
met rust liet, bleven zij op den bodem van het 
glas onbewegelijk als stokjes liggen; wanneer 
men ze daarentegen aanraakte, dan kromden zij 
hun ligchaam en maakten eenige bewegingen naar 
voren, waarop zij weder in rust kwamen. Het 
door YarrerL beschreven voorwerp, hetwelk de 
Heer Cover gevangen had, was volgens dezen 
zeer levendig (very active), zoodat het jammer 
is, dat hij ons verder niets van deszelfs bewegin= 
gen heeft medegedeeld, Rarnke kon niet waare 
nemen, dat zij zich met den mond aan het een 
of ander door zuigen vasthechten, gelijk andere 
Cyclostomata gewoon zijn te doen. 

De opperhuid is van aanmerkelijke dikte, On- 
der dezelve ligt eene laag van digt bijeen geplaat- 
ste korrels, die yvan binnen hol. zijn, Veelligt 
zijn het slijmkliertjes, hoezeer Rarnxe geene ope- 
ningen op de huid kon waarnemen ; daarom laat 
hij het onbeslist, of het ook veelligt slechts bes 
waarplaatsen der roodachtige kleurstof van de 
huid zijn. De zwarte kleurstof, die hij in een 
zijner voorwerpen, aan het vooreinde des lig- 
chaams opmerkte, lag in dergelijke zakjes, on 
der de laag der vermelde korrels of cellen, Over- 
al glinstert de ep:dermis, bij het levende zoo wel 
als bij het doode dier, en speelt met de kleuren 
van den regenboog even als bij vele ringwormen, 
'tgeen door zeer fijne, digt bijeen staande, dwarse 
groefjes in de opperhuid veroorzaakt wordt, 

Even als bij de overige Cyclostomen loopt ook 
bij Amphtozus langs den rug cene streng (chorda 


60 


dorsalis), die steeds ook bij de hoogere gewer- 
velde dieren den eersten grondslag der wervelko- 
lom uitmaakt, (Zie ons Handboek der Dierkun- 
de, IL. bl. 116, 176, 375.) Deze streng bestaat 
hier uit eene gele , geleiachtige kerr en eene wite 
te, vaste, vezelachtige scheede, die niet in rin= 
gen verdeeld is, en hoofdzakelijk uit kringvormi- 
ge, digt bij één liggende vezels bestaat. Er zijn 
derhalve geene afzonderlijke wervels aanwezig. 
Deze ruggestreng (niet te verwarren met het dik- 
werf ook zoo genoemde ruggemerg) is bijkans 
rolrond en loopt naar weerszijde dun en spits uit, 
tot aan het door de vin omzoomde uiteinde des 
ligchaams. Zoo ver naar voren loopt zij bij geene 
ons bekende soort van Cyclostomen, ook niet bij 
de embryonen van meer volkomen gewervelde die- 
ren. De scheede dezer ruggestreng is eng om- 
sloten door een dun, uit verdikt cellen weefsel 
zamengesteld hulsel, uit hetwelk naar boven toe 
aan wweêrszijden twee vezelachtige platen voort= 
komen , die tot elkander naderen en eindelijk za- 
menvloeijen. Op deze wijze ontslaat boven de 
chorda dorsalis een kanaal, waarin het rugge- 
merg, het centrale gedeelte des zenuwstelsels, vere 
vat is. Evenwel is dit geheele kanaal daarmede 
niet opgevuld , maar wordt door een dun vliezig 
tusschenschot in twee ongelijke afdeelingen gea 
scheiden, waarvan de onderste, grootere het rug- 
gemerg ,‚ de bovenste daarentegen een met vet 
doordrongen celweefsel in zich sluit. Boven de- 
ze laatste afdeeling vereenigen zich dan de plalen 
tot eenen kam, op welken de kleine kraakbeenige 


Sl 


stralen der rugvin rusten. Aan de onderzijde gaan 
van het hulsel der chorda dorsalis eveneens twee 
platen af, die in het vooreinde kort zijn en sterk 
van elkander afwijken, naar den staart tot elkan- 
der komen en zich eveneens verbinden als die van 
den rug zulks tot omsluiting van het ruggemerg 
doen. In het naauwe kanaal, ’t geen op deze wijze 
inden staart gevormd wordt, loopt een bioedvat of 
waarschijnlijk een paar vaten [wera et arteria: 
caudalis]. In het weefsel dezer platen vindt men 
in den romp en kop tusschen de vezelachtige dra- 
den duidelijke kraakbeenige ligchaampjes in groot 
aantal verspreid, Van eene schedelholte bespeurt 
men niet het geringste spoor; ja zelfs het voorste 
gedeelte van het kanaal voor het ruggemerg loopt, 
even als het achterste, langzamerhand enger toe, 
Het ruggemerg zelf is driehoekig op de door- 
snede, vertoont in het midden een naauw kanaal 
en daaronder twee zwartachtige punten, die ten 
deele door eene dwarse eommissuur vereenigd 
zijn; er loopen namelijk twee strepen van eene 
zwartachtige zelfstandigheid midden door het rug- 
gemerg in deszelfs geheele lengte. Het loopt, 
eveneens als het kanaal, waarin het ligt, naar 
de beide uiteinden des ligchaams spits toe. Even 
min als er een schedel aanwezig is, worden er 
derhalve hersenen aangetroffen. Ook schijnen al 
de zenuwen slechts als ruggemergzenuwen be- 
schouwd te kunnen worden, en noch eenen zervus 
vagus, noch eenen nervus trigeminus kan men 
hier opsporen. De zenuwen doorboren de zij= 
delingsche wanden van het vezelachtige kanaal, 


82 


waarin het ruggemerg ligt en loopen naar de uit 
celweefsel gevormde tusschenschotten , die de bun- 
dels van de beide zijdelingsche spieren des lig- 
chaams afscheiden. De spieren van het dier ver- 
toonen een even eenvoudig maaksel als het ze- 
nuwstelsel, Behalve eenige spierbundels, die tot 
den mond betrekking hebben, bestaat het spier- 
stelsel hier bijkans alleen uit zulke bundels, die 
met de musculi laterales der overige visschen 
overeenkomen, 

De mondopening is door eene huidplooi gez 
vormd , waarin eene kraakbeenige streep besloten 
is, welke de meeste dikte heeft aan het achter- 
einde, en naar voren dun wordt. Aan het achter- 
einde vormt deze huidplooi eenen boog; naar voren 
loopt zij dun uit, komt in eenen scherpen hoek aan 
weêrszijde zamen en gaat in de vin over, die 
zich als voortzetting der rugvin om het voorste 
einde des ligchaams heenbuigt. Er is dus slechts 
ééne lip aanwezig, die evenwel uit twee gelijke, 
zijdelingsche deelen bestaat. Aan elke zijde staat 
op deze lip aan den buitenrand eene rij van voe- 
lertjes of draden (cirri, tentacula). Wanneer 
de mond gesloten is, liggen deze cirrí digt op el- 
kander en raken aan die van de overzijde, Men 
vindt er aan elken kant ongeveer dertig, en elk 
dezer voelertjes wordt door eene kraakbeenige 
straal ondersteund, die zonder geleding uit het 
kraakbeen der lippen voortspruit. Door spieren, 
die bundels van de overlangsche buikspieren zijn , 
worden de twee zijdelingsche deelen van het 
kraakbeen der lip van elkander verwijderd, en 


83 


wordt de mond verwijd, Het sluiten van den 
mond schijnt alleen door de veerkracht van het 
lip-kraakbeen veroorzaakt te worden. 

Het slijmvlies der mondholte is vrij dik en des- 
zelfs epithelium vertoont hetzelfde kleurspel als 
de opperhuid. Slijmklieren kan men in den om- 
vang der mondholte niet waarnemen. Evenmin 
is er eenig spoor van tanden te zien. 

Op de mondholte volgt die der kieuwen. De 
opening, die uit de eerste tot haar geleidt, is van 
aanmerkelijke grootte, en wordt door eene kring- 
vormige plooi van het slijmvlies omgeven, welke 
door eene rij van dunne, eenvoudige, vliezige 
cirri omzoomd is, 

Uit de mondholte komt men onmiddellijk in een 
kanaal, hetgeen zonder buigingen of kronkelingen 
te vormen, digt onder de echorda dorsalis tot 
aan het einde van de buikholte voortgaat en hier 
aan de tweede der beide, aan de buikzijde lig- 
gende openingen zijnen uitloop heeft. De voorste 
helft van dit kanaal is het ademhalings-werktuig ; 
de achterste, slechts weinig langere helft, is de 
darmbuis, 

Het ademhalings-werktuig heeft de gedaante 
van eene tamelijk wijde pijp, is aan zijn einde 
zeer vernaauwd en trechtervormig , overigens bij- 
kans van dezelfde wijdte, van voren rolrond, 
van achteren door de omliggende ingewanden zij- 
delings zamengedrukt. Aan hetzelve zijn behalve 
de twee, reeds vermelde openingen, waarvan de 
voorste in de mondholte , de achterste in het 
darmkanaal overgaat , geene andere openingen 


84 


aanwezig. Het water wordt dus ter ademhaling 
door den mond opgenomen en bij de uitademing 
ook weder door den mond ontlast. 

Daar de ademhalingszak aan de rugzijde tegen 
den wand der buikholte aanligt en daaraan is vast- 
gehecht, heeft hij slechts aan de onderzijde een 
bekleedsel van het buikvlies, en bestaat buiten 
dit omkleedsel uit twee vliezen, waarvan het bui- 
tenste uit een digt celweefsel bestaat en het bin- 
nenste een dik slijmvlies is. Tusschen deze twee 
rokken loopen aan de buikzijde twee overlangsche 
bloedvaten, die van achteren eenigzins naauwer 
worden en digter bij één liggen, Bovendien zijn 
aan de binnenzijde van het middelste vlies talrij= 
ke, vezelachtig kraakbeenige strepen of draden 

vastgegroeid, die in twee rijen liggen en schuins 
naar achteren en beneden loopen. Aan het on- 
dereinde zijn zij afwisselend in twee draden ge- 
spleten of eenvoudig; de onverdeelde draden zijn 
niet met elkander verbonden; de verdeelde daar- 
entegen loopen verder en raken in het midden aan 
elkander, waardoor eene soort van traliewerk 
ontstaat, Door deze kraakbeenige draden is het 
slijmvlies geplooid en vertoont de kieuwzak ook 
uitwendig vele dwarsstrepen, De zamentrekking 
van dezen zak geschiedt waarschijnlijk door druk- 
king van de zijdelingsche spieren, terwijl de veer- 
kracht van de kraakbeenige draden, die allen min 
of meer boogvormig gekromd zijn, deszelfs uit- 
zetting bewerkt. 

Dat het ingeademde water ook door de ach- 
terste trechtervormige opening in het darmkanaal 


85 


geraakt, is wel niet onmogelijk ; evenwel is deze 
opening te eng om bij zamentrekking van den 
kieuwzak veel door te laten en zulks is ook on- 
waarschijnlijk, daar de spijsvertering geheel on- 
mogelijk gemaakt zoude worden, wanneer water 
in groote hoeveelheid dikwerf door de darmbuis 
heen stroomde. Ook vond Raruke bij vier van 
de door hem ontlede exemplaren, het geheele 
darmkanaal met spijsbrij geheel opgevuld, ’t geen 
bij eene dergelijke doorspoeling onmogelijk kon 
hebben plaats gehad. Deze spijsbrij was wit, be- 
vatte geene vaste deelen noch aarde, en vertoonde 
geene sporen van den bijzonderen aard van het 
voedsel dezer dieren. Het is mogelijk, dat Am 
phioxus de huid van andere dieren doorboort en 
derzelver vochten zuigt, of wel zich van doode 
dieren voedt, die reeds in ontbinding zijn over- 
gegaan. 

Het darmkanaal is bij den aanvang eng. Dit 
korte, naauwere deel, ’t geen met den slokdarm 
kan worden vergeleken, verwijdt zich vervolgens 
plotselings , zendt een’ blinden zak, die zeer wijd 
en lang is, naar voren uit, eu wordt vervolgens 
weder langzamerhand naauwer, Eene overlang- 
sche plooi, gelijk de darm van Petromyzon en 
Ammocoetes bezit, vindt men hier in het 
darmkanaal niet, De blinde zak, waarvan wij 
spraken, kan met de maag der overige dieren 
vergeleken worden, doch is door geene banden 
of plooijen aan andere deelen vastgehecht. Men 
bespeurt niets, 't geen men met eene lever, eene 
milt of alvleeschklier zou kunnen vergelijken. 


86 


Evenmin kaa men sporen van pis-afscheidende 
werktuigen ontdekken. 

Binnen de holte des ligchaams ziet men aan 
weêrszijden eene lange reeks van ligchamen, die 
bij den eersten opslag eenige gelijkvormigheid met 
gewone baksteenen hebben, Het zijn onregelma- 
tig langwerpig vierzijdige, uit celweefsel bestaan 
de en ronde korreltjes bevattende lappen, waar- 
van de middelste grooter zijn, dan die naar vo- 
ren en naar achteren liggen. Zij strekken zich 
van achteren tot bij de eerste opening der buik- 
holte uit, Aan weërszijde ziet men er omtrent 
twintig. In onderscheidene voorwerpen vertoon- 
den zij eene zeer verschillende ontwikkeling. Bij 
een exemplaar hadden zij eene helder witte kleur; 
bij anderen ‘waren zij geel. Raäruke beschouwt 
deze deelen als de voortplantingswerktuigen (ovd= 
ria; bij het voorwerp, waarin zij wit gekleurd 
waren , waarschijnlijk testes). Eijerleiders en af 
voerende buizen zijn niet aanwezig, eveumin als 
bij verscheidene andere visschen, en de eijeren 
(of het sperma) komen gevolgelijk in de buik- 
holte , waaruit zij door hare opening digt voor de 
pinna analis, waar zich het achtereinde der 
geslachtsdeelen bevindt, worden ontlast. Ook zag 
R. eenmaal dergelijke gele ligchaampjes (eijeren) 
als in deze deelen vervat zijn, verspreid en vrij 
in de buikholte liggen. 

Naar een hart heeft R, bij Amphtorus te ver- 
geefs gezocht. Hij meent stellig te mogen verze- 
keren, dat het bij dit dier ook in de daad niet 
voorhanden is, en dat de bloedsomloop hier dus; 


87 


Even als bij de ringwormen, alleen door bloedva= 
ten geschiedt. Wat hij van de vaten ontdekken 
kon, komt hier op neder. Twee vaatstammen 
loopen, gelijk wij reeds vroeger vermeld hebben, 
aan de onderzijde langs het midden van den 
ademhalingszak en worden naar voren toe eenig- 
zins wijder, Zij zenden takken uit in de plooijen 
van het slijmvlies der kieuw , en gaan van voren 
in het ringvormig klapvlies over, 't geen de mond 
holte van den ademhalingzak afscheidt. Hier ver- 
eenigen zij zich en vormen daardoor een derde 
vat , dat digt langs de chorda dorsalis voort- 
loopt en in den staart dringt, Vergelijkt men dit 
vat, gelijk zulks natuurlijk voorkomt, met de 
aorta der overige visschen, dan zijn de twee 
eerstgemelde vaatstammen als kieuwaderstammen 
te beschouwen. Naast deze aor/a loopen twee 
andere stammen , die Raruxke niet tot achteren 
toe vervolgen kon, maar welke waarschijnlijk 
ook in den staart dringen, Van de fijne takken , 
die deze stammen uitzenden, zag Rarukr eenigen 
duidelijk in den kieuwzak overgaan. Deze laat- 
ste vaten zouden dus aderstammen des ligchaams 
zijn, die tevens de plaats van slagaderstammen 
voor de kieuwen vervangen. Het aderlijk bloed 
wordt, in slagaderlijk veranderd , opgenomen in 
de twee vaten, die aan den ondersten wand der 
kieuw loopen en van daar in de aorta overge- 
voerd, die het vervolgens naar de verschillende 
deelen des ligchaams, het ademhalingswerktuig 
uitgezonderd , doet toestroomen. 

Er blijven nog twee, eenigzins raadselachtige 


88 


‚deelen ter beschouwing over. Aan weerszijde 
namelijk vindt men onder de huid, aan de bui- 
tenzijde der geslachtsdeelen, een in de lengte 
loopend kanaal, dat in het midden wijder is, 
dan aan het voorste en achterste gedeelte. Van de 
inwendige hoite des ligchaams en de daarin ver- 
vatte ingewanden zijn dus deze twee buizen door 
een peesachtige omkleedsel (fascia superficialis 
interna) en door spierbundels afgezonderd. Naar 
achteren buigen zij zich tot elkander en eindigen 
elk met eene spleet aan de zijde van de opening 
der ligchaamsholte. Naar voren loopen zij spits 
en blind uit op delip, maar vertoonen , iets lager 
in de mondholte, eene overlangsche spleet, waar- 
door men gemakkelijk, even als door de onderste 
spleet, een varkenshaar kan inbrengen. Slijm 
heeft Rarnke nooit in aanmerkelijke hoeveelheid 
in deze kanalen waargenomen. Hij veronderstelt, 
dat zij veelligt als aanvoerende buizen voor het 
zeewater naar de mond- en kieuwholte dienen, 
wanneer het dier met het voorste uiteinde des lig- 
chaams onder het slijk steekt of zich in andere 
dieren ingedrongen heeft en dus met den mond 
niet ademen kan; eene gissing, die ons vernuftig 
uitgedacht toeschijnt. 

Uit deze beschrijving volgt, dat Amphioxus een 
gewerveld dier is, daar het eene chorda dorsalis 
bezit, en een daarop liggend ruggemerg. Dat 
het met de Cyclostomata overeenkomt, blijkt uit 
het maaksel van den mond en de naakte huid, 
Doch evenzeer onderscheidt het zich, zoo wel door 
gemis van verscheidene organen , als door het 


80 


maaksel van die, welke aanwezig zijn, op eene 
merkwaardige wijze, deels vande Cyclostomata, 
die tot nog toe bekend zijn, deels van alle ove- 
rige gewervelde dieren. Hart, hersenen, nieren 
ontbreken ; desgelijks alle zintuigen, Het skelet is 
hoogst eenvoudig , zonder schedel, zonder kraak- 
beenige ringen om de ademhalingswerktuigen. De 
kieuwen van AZmmocoetes vormen mede wel, even 
als bij Amphiorus, eenen enkelen zak, maar de- 
ze zak heeft toch vele zijdelingsche openingen. 

Eindelijk ziet men uit de beschrijving van dit 
merkwaardige dier, dat vele vande door Cuvrer 
en andere Schrijvers opgegevene kenmerken der 
gewervelde dieren, als niet wezentlijk noch alge- 
meen, moeten wegvallen. Als algemeen gelden- 
de kenmerken van dezen fypus kan men alleen 
de volgende aannemen : 

Eene ruggestreng (chorda dorsalis), die of ge- 
durende het geheele leven aanwezig blijft, of door 
eene wervelkolom wordt vervangen, en éen op 
deze streng of op de wervelkolom gelegen rug- 
gemerg. 

Reeds de meening van Parras, die dit dier tot 
de mollusca bragt , toont de onvolkomenheid van 
deszelfs maaksel, Minder vreemd zou het geweest 
zijn, zoo hij het bij de ringwormen had geplaatst. 
Men kan vele bijzonderheden aanwijzen, die het 
tot deze doen naderen. Zekerlijk staat Am- 
phiozus op den laagsten trap en als op de grens- 
lijn der gewervelde dieren, 


Fig. 


99 


VERKLARING ver AFBEELDINGEN. 


L. a. 5. Amphtoxus lanceolatus natuurt, 
grootte ; volgens de afbeelding van Pauras, 
Spic, zool, Tab, I, fig. 11. 


‚2. Hetzelfde dier, volgens de afbeelding van 


YarrELL, Watural History of british Fis- 
hes, II, p. 468. 

3—12, Deze afbeeldingen zijn overgenomen 
uit-de monographie van RaAruke. 


‚3. (Raruke fig. 1). Een Amphiorus, drie- 


maal vergroot, van de linkerzijde gezien, 
a. Het voorste, 5, het rug-, ec, het achterste 
onderste gedeelte der vin; d, de vleeschmas- 
sa van de zijdelingsche spieren; dd, de 
uiteinden dezer spieren; e. de linker mondlip 
met hare voelertjes (de mond was in het afs 
gebeelde exemplaar bijkans gesloten); f, /. 
het linker, uit eene rij van lappen gevormde 
geslachtsorgaan, 't geen door den buikwand 
heen gezien wordt; . de aarsopening. De 
met kruisjes aangeduide strepen wijzen de 
plaatsen aan, waar het ligchaam is doorge- 
sneden, om de afteekeningen van fig, 9—12 
te ontwerpen. 

4. (RaArnke fig. 2). Het zelfde exemplaar , 
eveneens van de linker zijde gezien, nadat 
de wand van de ligchaamsholte, het grootste 
gedeelte der zijdelingsche spieren en het ge- 


Fig. 


Fig. 


91 


heele voortplantings-werktuig aan de linker- 
zijde was weggenomen. «a, a. Ademhalings- 
werktuig; 5. begin van het darmkanaal; c, 
blinde zak van hetzelve; d. achtereinde der 
spijsbuis ; e‚ e. ruggestreng ; f, f. de, hier 
slechts ten deele zigtbare, vezelachtige plaat, 
welke van de ruggestreng afgaat om het rug- 
gemerg te omsluiten, 
5. (Rarnxe fig. 3). Hetzelfde exemplaar van 
de buikzijde; (hiervan is alleen het achter- 
einde in onze afbeelding overgenomen) e. de 
opening der buikholte; f,f, de aarsvin; 
Z- de aarsopening. 
6. (Raruxe fig. 4). Een eveneens op de rug- 
zijde liggend exemplaar, waarvan de buik- 
wand in de lengte opengesneden en ter zijde 
uitgebreid is; (van deze figuur hebben wij 
slechts het voorste gedeelte overgenomen) 
a, a. kanalen in de wanden des ligchaams; 
5, b. ademhalings-werktuig of kieuwzak; e. 
blinde zak der darmbuis;s f, / geslachts- 
werktuigen. 
7. (Rarnxe fig. 5). De mondholte en het 
voorste gedeelte van den kieuwzak aan de 
onderzijde geopend en zoo blootgelegd, dat 
men derzelver inwendige vlakte overzien kan; 
van den kieuwzak is de onderwand wegge= 
sneden. a. Het voorste deel der vin; 5. het 
bovenste deel van het slijmvlies der mond 
holte, met hetwelk de groef, die door de 
ruggeslreng en de zijdelingsche spieren ge- 
vormd wordt, bekleed is; c, c. het doorge- 
8 * 


‚Fig. 


Fig. 


: Fig. 


92 


snédene kraakbeen der lip; d. plooi van het 
slijmvlies, welke de mondholte van de kieuw- 
holte afscheidt ; e. het begin van den kieuw- 
zak; f,f. de voorste uitmondingen van de 
twee zijdelingsche kanalen, 

S. (Rarnxke fig. 6). Een klein stuk van de 
rugvin, sterk vergroot; « , a. vinstralen. 

9. (Rarnxe fig. 11). Eene loodregte door- 
snede van het ligchaam, welke op geringen 
afstand achter de mondholte gemaakt is (Zie 
fig.3T). a. Ruggestreng met de vier uit haar 
ontspringende platen ; boven haar is het rug- 
gemerg en boven dit de uit celweefsel en vet 
bestaande streng zigtbaar; 6. bundel der zij- 
delingsche spieren; c. kieuwzak; d, d. zij- 
delingschie kanalen. 

10. (Rarnxr fig. 12), Eene dergelijke door- 
snede in het midden van den romp (zie fig. 
8); a, bene. als in de vorige figuur; 
d, blinde zak van het darmkanaal; e, eijer- 
stokken; f, f. zijdelingsche kanalen. 


ig. 11. (Raruxer fig. 18). Eene dergelijke door 


snede door het achterste gedeelte van den 
romp (men zie jj in fig. 3); a en 5, even 
als in fig. 10 en 11; ec, darmkanaal; d. pin- 
na analis, 

12. (Rarurr fig. 14). Eene loodregte door- 
snede van eenige, in den staart liggende dee= 
len, nog meer vergroot dan de vorige figu= 
ren. a. Ruggestreng; b. de kam, in welken 
de beide platen, die de ruggestreng naar 
boven uitzendt, zijn zamengegroeid; c. de 


Gezch. D. VII 


Nat 


8 
o 
” 
5 


RAT 
NOS n 


a. & sen pe mmenmenes 


katadiacheet dt oe 


ae ms B je 
q ws 
5 OE won ae edenis 


Lig zh 


GEE 


& 


SS 


dE EG a dS 


r Sj 


Gaper 


YARBELL 


q 
/ 


AMPHIOXU68 LANCEOLATD: 


93 


kam, in welken de van de buikzijde uit de 
ruggestreng voortkomende platen zamensmel- 
ten; d. eene uit celweefsel en vet bestaande, 
zeer dunne streng; e. ruggemerg. De vorm, 
dien het ruggemerg hier op de doorsnede aan- 
biedt, blijft in de geheele lengte van dit deel 
nagenoeg onveranderd, 


Anatomisk-physiologiske Undersögelsé over 
Salperne af Dax. Frep. Escunrour, Pro- 
fessor ved Kjöbenhavns Universitet. Kjö- 
benhavn 1840. 4°. (Met 5 steendrukplaten ; 
afzonderlijk afgedrukt uit Vid, Selsk, nature 
og math. Sk. VIIL) 


Hoezeer de natuurlijke geschiedenis en de ont- 
leedkunde der Salpae, sedert den arbeid van Co- _ 
vrien (Ann. du Wustum d’ Hist. nat. IV.), die in 
1804 het licht zag, vele bijdragen ontving door 
de geschriften van Savranr, Cramtsso, Meven, 
Lesson en anderen, komt het ons echter voor, 
dat de waarnemingen van den Heer Escuxreur, in 
de voor ons liggende Verhandeling medegedeeld, 
door omvang en naauwkeurigheid al de overige 
overtreffen en vele gewiglige punten tot meerdere 
helderheid gebragt hebben. Daarenboven zijn 
de platen, die bij dit geschrift gevoegd zijn, uit- 
nemend geschikt om de beschrijving te verduide: 
lijken, De waarnemingen van den Schrijver be- 
rusten vooral op drie in wijngeest bewaarde ex- 


9 


emplaren ‚ welke hij in Hamburg van eenen koop- 
man in naturaliën verkreeg, en welke hij meent 
tot de soort te behooren, die Qvor en GaArmmarp 
inde Annales des Sc. natur, onder den naam 
van Salpa cordiformis hebben bekend gemaakt. 
Tot eene leerrijke vergelijking dienden eenige 
exemplaren van eene kleinere soort, Salpa zoe 
naria. 

Over de benamingen van rug- en buikvlakte, 
voorste en achterste einde heerscht een groot ver- 
schil tusschen de Schrijvers. Cuvier, Cramrsso 
en Merex wijken in dat opzigt zeer van elkander 
af, 't geen in de beschrijvingen tot veel verwar- 
ringen aanleiding geeft. Lesson beweerde, dat 
de Salpae in zee eene loodregte rigting aanne- 
men , met het gedeelte, dat de kern bevat (wel- 
ke door de darmkronkeling en de lever gevormd 
wordt), raar beneden gekeerd; zulks zou een 
nood wendig gevolg van de meerdere zwaarte van 
dit deelzijn. Dit gevoelen wordt door den Schrij- 
ver verworpen, terwijl hij zag, dat zijne exem- 
plaren in zeewater eene waterpasse stelling aanna- 
men , en‚ wanneer men het uiteinde met de kern 
naar beneden drukte, altijd weêr. tot de vorige 
rigting terug keerden. De gewone ligging is dus, 
gelijk ook Cramisso opgegeven had, de water- 
passe. Het dier neemt voorts, gelijk uit de ge- 
heele inrigting der openingen en derzelver klap- 
vliezen blijkt, het water tot de ademhaling met 
de breede spleetopening aan het eene uiteinde in, 
en stoot het door de engere, bij het einde , waar 
de kern ligt, uit, waardoor een stroom in de 


95 


tegenoyergestelde rigting ontstaat, zoodat het uits 
einde met de breede opening bij de beweging naar 
voren gekeerd is, Daaruit volgt evenwel nog niet, 
dat dit deel werkelijk als het voorste einde moet 
beschouwd worden, en Cuvier was van eene te- 
genovergestelde meening. De Schrijver gelooft 
echter, hierin van Cuvier te moeten afwijken, 
daar de waterstroom ook het voedsel aanvoert; 
en men den ademhalingszak derhalve als eene ver- 
wijde mondholte beschouwen kan. Als buikvlakte 
beschouwt Escarrcur die gene, welke ook Cuvier 
daarvoor hield, en waaraan de kieuw is opge- 
hangen, omdat hij het centrale deel van het ze- 
nuwstelsel aan die vlakte waarnam; het dier keert 
evenwel deze zijde naar boven, waarom Meyer 
daaraan den naam van rugzijde gaf. 
Plaatsgebrek laat ons niet toe, den Schrijver in 
al de ontleedkundige bijzonderheden van zijne, 
meer dan 99 bladzijden beslaande Verhandeling 
te volgen. Wij moeten ons dus met enkele bijzon- 
derheden vergenoegen. Het centrale deel van het 
zenuwstelsel ligt op het meest uitgeholde gedeelte 
van het middeldeel der buikvlakte, niet ver van dat 
uiteinde des ligchaams , aan 't welk de breede spleet- 
opening is, en heeft omtrent 5 lijn breedte en 3 1, 
lengte ; het bestaat uit twee, achter elkander lig« 
gende, ronde knoopen , waar naast aan elke zijde 
een halfmaansvormig zijdelingsch deel geplaatst is. 
Vele zenuwdraden loopen straalswijze en in eene 
regte rigting van deze knoopen uit. Twee zijde- 
lingsche takken, die de overigen in dikte over- 
treffen, gaan naar het eersle paar der ademlias 


96 


lingsspieren en vertegenwoordigen veelligt den, in 
lagere dieren zoò algemeen voorkomenden zenuw- 
ring om den mond, Tusschen deze zenuwknoo- 
pen en het voorste uiteinde ligt een langwerpig 
deel, 't geen Meren als mannelijk geslachtsdeel 
beschouwde, maar hetwelk Escnrieur veeleer als 
een werktuig tot gevoel dienende, meent te moe- 
ten aanzien en met de vier blaadjes om den mond 
der tweeschalige Acephala vergelijkt. Het heeft 
eene langwerpige gedaante en is door eene over- 
langsche spleet in twee bladen verdeeld , die eenen 
inwendigen, gladden en eenen uitwendigen , ge- 
streepten rand bezitten. Tusschen het uitwendig 
bekleedsel des ligchaams, de vaste, doch door- 
schijnende schaal en de kringvormige spieren van 
den ademhalingszak , ligt eene tusschenruimte, die 
eenen zilverglans vertoont , welke door een sereus 
vlies, ’t geen die ruimte zakvormig omkleedt, 
voortgebragt wordt. Mikroskopisch onderzoek 
leerde hier hetzelfde fijnere maaksel als in de mem- 
branae serosae der hoogere dieren opmerken, 
cellen namelijk, grootendeels zeshoekig en alle 
eene kern insluitende. De spieren bezitten eene 
groote elasticiteit. Derzelver fijner maaksel ver- 
toont vezels met fijne dwarsstrepen, even als bij 
de gewervelde en gelede dieren door mikrosko- 
pisch onderzoek bekend zijn geworden. 

Het is bekend, dat Craarsso omtrent de wij- 
ze van voortplanting der Sa/pae, de zonderlinge 
meening heeft voorgedragen, dat eene generatie 
van afgescheidene dieren met eene van zamenhan- 
gende, in eene keten vereenigde , afwisselt. Tot 


97 


een snoer vereenigde Salpae brengen dus allen 
afzonderlijk levende voor (proles solitaria), de- 
ze weder eene proles gregarta. Het moederdier 
is derhalve steeds gelijk aan hare kleindochter en 
aan hare zusters, niet aan hare dochters. De 
ketenvormige vereeniging van de kiemen in Sa/- 
pae is echter zoo zelden waargenomen, dat noch 
Meren , noch Lesson zulke voorwerpen zagen. 
Meren hield dan ook Cmaarsso’s waarnemingen 
voor onnaauwkeurig en meende, dat deze dieren 
altijd als enkele individuën geboren worden, om 
zich eerst daarna zamen te voegen. (Zie dit Zijd- 
schrift, Deel Il, 1834, Boekbeschouwing, bl, 67). 
De exemplaren evenwel van Sapa cordiformis, 
door Escurrcur onderzocht, bevatten zulke krans- 
vormig zamengesnoerde kiemen, Daardoor werd 
dus Cramisso's opgave bevestigd, dat zamenhan- 
gende ketens van Sa/pae reeds in het moederdier 
vereenigd waren; daardoor had ook de Schrijver 
gelegenheid, de ontwikkeling dezer dieren na te 
gaan en wtlnemend op te helderen. Hij neemt 
evenwel de meening van Cramisso over de af- 
wisseling: in proles solitaria en gregarta niet 
aan, maar gelooft veeleer , dat kransvormige kie- 
men alleen bij oude, volkomen volwassene voor- 
werpen voorkomen en dat jonge voorwerpen al- 
tijd eene proles solitaria voortbrengen. 


JS, zv. pes He 


| 


D, F. Escurronr, Anatomisk Beskrivelse of 
Chelyosoma Macleayanum, Kjöbenhavn 1841. 
4°, (Met eene steendrukplaat; bijzonder af- 
gedrukt uit Vid, Sel. zaturv. og math. 
Sk. IX. D.) 


Prof, Escurrcur ontving van zijnen onver= 
moeiden vriend, den Kapitein Luitenant Hornörr, 
aan wien hij ook vroeger de exemplaren van 
Clio borealis verschuldigd was, die tot zijne ont- 
leedkundige beschrijving van dat weekdier ge- 
diend hebben, eene rijke verzameling van lagere 
dieren, afkomstig van de Kaap de Goede Hoop, 
waaronder twee voorwerpen waren, die hij voor 
exemplaren van eene soort van Áscidia erkende, 
en later reeds onder den naam van Chelyosoma 
Macleayanum , door Broprrrr, en Sowerznv be- 
schreven vond (Zoological Journal, Ne, 17. 
London 1827). Deze kleine, omtrent 1 duim lan- 
geen £ duim breede, platte, door eene hoorn- 
achtige schaal bedekte en met de eene vlakte op 
vreemde ligchamen vastgehechte voorwerpen , wa- 
ren goed genoeg bewaard om tot een ontleedkun- 
dig onderzoek te dienen, waarvan de uitkomst 
niet onbelangrijk is. Vooral is de vaste aanhech= 
ting van het dier door korte spiervezels aan de 
bovenste plaat der schaal merkwaardig, térwijl 
het aan de onderste slechts door twee sterke voe- 
dingsvaten bevestigd is, Ook verdient het ver- 


99 


melding, dat de Schrijver in de nabijheid van den 
grooten zenuwknoop eene blaas vond met eene 
witte stof gevuld, en een daarmede verbonden 
kolfvormig deel, welke inrigting hij voor een ge- 
hoororgaan aanziet, Deze zaak verdient allezins 
nader onderzoek, Zoude men dan in 't algemeen 
gehoorwerktuigen- bij andere mollusken kunnen 
opsporen, dan bij de Cephalopoden 2 
J. vo. H, 


nd 


H. Srannius Erster Bericht von dem Zootos 
misch-physiologischen Institut der Univer- 
tät Rostock. Rostock 1840. 


Behalve een kort verslag van hetgeen het In- 
stituut voor Ontleedkunde te Rostock, na een 
bestaan van slechts 2X jaar, reeds bevatte, behelst 
dit berigt eenige ontleedkundige ‘waarnemingen 
over Delphinus Phocaena, bijzonder over des- 
zelfs zenuwstelsel. Een’ nervus olfactorius kon 
Sraxstvs noch bij een dolfijn-foetus, noch bij het 
volwassene dier waarnemen, De verspreiding en 
takverdeeling van den rerv. facialis komt in de 
hoofdzaak met die bij de overige zoogdieren over- 
één. Er zijn acht halszenuwparen aanwezig. De 
vier laatste vormen, met het eerste paar rugzenu- 
wen , de vlecht, waardoor de stam der zenuwen 
voor de vinnen wordt zamengesteld. Hoezeer 
uiterlijk bij de cetacea geene sporen van achter- 
sle ledematen zigtbaar zijn, ontbreekt echter de 


100 


zenuw niet, die tot de achterste ledematen be: 
hoort. Overigens vindt men hier eenige opmer- 
kingen over dwarse kraakbeenige uitsteeksels aan 
het borstbeen, over sommige spieren, en over de 
vervelling, die het foerus voor deszelfs geboorte 
ondergaat, 

J. v.». H‚ 


ee 


Munus natalicium anatomieum de novis sub 
lingua bursis, in hominibus et mammali= 
bus nuperrime observatis, quae ad ranu- 
las et lyssas pertinere videntur, D. Govo- 
FREDO FrriscrHMaAnN, Anatomiae et Physio- 
logiae Professori publico ordinarto, In- 
stitutt anatomie Directori, Soctetatis Phy- 
sicosmedicae Erlangensis, Academiae Cae- 
sar. Leopold, Naturae Curiosorum, So= 
cietatis philosophico-medicae herbipolita- 
nae etc. Sodali, Patruo suo, grata mente 
oblatum a D. Frimerico Lumovrco Freiscre 
MANN, Erlangensi Prosectore. Accedit Ta- 
bula chalybi inoisa, Norimbergae 1841. 4°, 


_ Door Scurrerr en Becranp zijn de ontleedkun- 
digen met kleine, ronde, somtijds in vakjes ver= 
deelde blaasjes bekend geworden, die in de die. 
pere lagen van het celweefsel liggen, en aan wel- 
ke men den naam van bwrsae mucosae subeuta- 
neae gegeven heeft. In het boven opgegevene 
gelegenheidsgeschrift , heeft de Heer FrerscumAnN 


CI 


twee dergelijke, bijkans drie lijnen groote beurs- 
jes beschreven, waarvan een aan elke zijde in 
den musculus genioglossus bij het frenulum lin- 
guae, achter de opening van de uitloozende buis 
der onderkaaksklier gelegen is. Ook bij zoogdie. 
ren van verschillende orden vond de Schrijver de= 
ze klieren, somtijds door tusschenschotten en cel- 
len verdeeld. Bij vogels, kruipende dieren en 
visschen schijnen zij niet voor te komen, of wer- 
den althans bij de door den Schrijver onderzoch- 
te soorten der genoemde klassen niet gevonden, 
Hetgeen men Ranula noemt, is volgens den Schrij- 
ver eene ziekelijke aandoening van deze, onder 
den tong liggende beursjes, 
J. vp H. 


ee) 


Actinien , Echinodermen und Wiürmer des 
Adriatischen- und Mittelmeers nach eige. 
nen Sammlungen beschrieben, von Dr, 
Aporrn Epvarp Gause, Privatdocenten an 
der Universität zu Königsberg. Mit einer 
Steindrucktafel, Königsberg 1840. 4°. 


Aan de goedheid van den Schrijver zijn. wij 
ten, met gekleurde figuren versierd, exemplaar de- 
zer kleine, maar belangrijke zoologische bijdrage 
verschuldigd, welke in den handel niet dan met 
ongekleurde afbeeldingen schijnt verzonden te 
zijn. Wij vergenoegen ons met aan de lezers 
van ons Tijdschrift beknoptelijk den hoofdinhoud 
van dit werkje te doen kennen, 


- 102 


In de eerste plaats worden hier verschillende 
soorten van Actiniën beschreven, namelijk Act, 
rhododactylos Gruzz (fig. 1), Act. bimaculata 
(fig. 4), Act. atrimaculata Grurr, Act. rue 
Oripunctata Groupe, Act. aurantiaca Drrue 
Curasr (fig. 5), Act. Zebra Gruner, Act. Cha- 
maeleon Grune (merkwaardig door hare kleurs- 
verandering), Act. rosula Enr., Act. Mesem. 
bryanthemum Err. et Sor. (Act. rubra Grav. et 
Derre Corase, Act, corallina Risso, Act, Zo- 
nata Raruxe), Act. adspersa Grav. (Act, con= 
centrica Risso, Act. Cari Derre Curase), Act. 
Cereus Er. et Sor,, Rare, (Act. viridis Grav.), 
Act. elongata Grume, Cribrina bellis (Act. 
bellis, Grav., Act. pedunculata Prxnanr), Cri- 
brina effoeta (Act. effoeta Basten, Act. Rone 
deletit Drrun Cras, L'Actinie brune Cov.), 
„Act. carcintopodos Orro, Deure Curasm (Medu- 
sa palliata Farr., Act, picta Rrsso). Uit de 
opgave dezer soorten ziet men tevens, welke sy- 
nonymen ‚ volgens het onderzoek des Schrijvers tot 
ééne soort behooren. 

Onder de Zehinodermata beschrijft de Heer 
Groze hier naauwkeurig Comatula mediterra-= 
nea Lam. , Gorgonocephalus verrucosus Lau. 
{waarvan hij niet gelooft, dat de Euryate medi- 
terranea van Risso zich als soort onderscheidt), _ 
Ophiura lacertosa Lam., Oph. pentagona Lam., 
Oph, squamata Laum., Oph. moniliformis Guu= 
BE, Oph, cordifera Deure Curase, Oph. seu- 
dellum Grurr, Oph. rosularia Lam. , Oph. fra- 
gilis Mürr. (waarvan hij gelooft, dat Oph. Fe- 


103 


russaci en Cuvieri van Derve Crvase slechts vä- 
rieteiten zijn), Asterias cortacea Grume (A, ro- 
sea van MürverR?), Ast. subulata Lam., Ast. 
seposita Lam., Ast. glacialis Lam. , (waartoe hij 
als verscheidenheid rekent Asf. Savarest van Der- 
re Curse), Ast. aurantiaca L., Ast. bispinosa 
Orro, Ast. platyacanthos Pureer (veelligt het- 
zelfde dier als Asf. bispinosa, in jongeren leef- 
tijd), Asf. pentacanthos Drive Crrase, Ast. 
membranacea Retzrus, Spatangus flavescens 
Mürr. , Spat. afropos Lam. , Spaf. carinatus 
Lam., Eehinus sazatilis L., Ech. Neapolitanus 
Derrr Curase, Pech. esculentus L., Ech. miliaa 
ris Lam., Bch. neglectus Lam., Cidaris hystrix 
Lau., Holothuria regalis Cuv., Hol. Sanctort 
Derrr Crrase, Hol. tubulosa Mürr., Hol, mame 
mata Guuse, Mol. Catanensis Groumr, Sticho= 
pus cinerascens Brannr, Sporadipus impatiens 
Fonsk., Spor. glaber Grore, Spor. stellati 
Derre Curse , Spor, maculatus Brannr, Psolus 
granulatus Grusr, Phyllophorus urna Grouse, 
Cladodactyla doliolum Parr, Clad. Dicyue- 
marit Cuv., Clad, Syracusana Gruner, Chiri- 
dota Chinit Groure, Chir. pinnata Goune, Ha- 
plodactylos mediterranea Guore. Als nieuwe 
geslachten komen in deze lijst voor, PAyllopho- 
rus en Maplodactylos. Het eerste geslacht, ’t 
geen in het midden staat tusschen Sporadipus en 
Cladodactyla, heeft de voeten (tubuli suctorië) 
over het geheele ligchaam verspreid staande, niet 
in rijen, en de tentaeula zijn niet schild- maar 
boomvormig verdeeld, Het geslacht Maplodacty- 


104 


los is eene afdeeling der Holothuriën, ‘welke mef 
het geslacht Ziosoma van BraANpr naauw ver- 
want is, doeh uit hoofde van hare niet schildvor- 
mige maar eenvoudige, rolronde fentacula, een 
afzonderlijk geslacht vormen moet. 

In de derde plaats worden hier verscheidene 
soorten van wormen beschreven, onder welken 
naam hier de Schrijver zoo wel de ware ring- 
wormen (Axnulata), als de onduidelijk of in't 
geheel niet gelede wormen bevat, die vrij in het 
water leven. Uit de familie der Sspunculini bee 
schrijft hij hier Sipunculus nudus L., Sip. ver- 
rucosus Cuv. en Anoplosomatum utriculus Gru- 
rr (fig. 3). Dit laatste, een nieuw geslacht vor- 
mend dier, is volgens een voorwerp in wijngeest 
slechts onvolkomen beschreven. Uit de afdee- 
ling der Frematoda beschrijft Grume Phoenicu- 
rus varits Run., Tristoma papillosum Driesine 
en Polyporus Chamaeleon Grure (fig. 2), een? 
2 lijnen langen, parasitischen worm , eenmaal door 
hem tusschen de kieuwbogen van Sparus ery- 
thrinus gevonden, welke langwerpig is, naar 
achteren spits, aan den rug met eenen opstaan- 
den doorschijnenden zoom (als eene rugvin) voor- 
zien, en welke aan de buikzijde eenen derge- 
lijken, minder hoogen kam heeft , aan weerszijde 
van welken twaalf knobbels in eene rij liggen. 
Aan velen dezer stompjes zaten kogelvormige zuig- 
napjes, die aan de anderen waarschijnlijk waren 
afgebroken. Bij het levende, melkwitte dier “wa- 
ren kleine , bruine vlekjes ziglbaar , die zich uit- 
zelten en eene goudbruine of oranje-gele kleur 


105 


aannemen konden. Uit de familie der Planariae 
worden hier Stylochus folium en Planaria tre- 
mêllaris Mürr. beschreven. Stylochus folium 
Groupe (fig. 12), is een platworm met boomvor- 
mig verdeeld darmkanaal en slechts eene mon- 
ding, en deze soort bereikt in vergelijking tot 
onze zoetwatersoorten eene aanmerkelijke grootte. 
Op de rugvlakte ziet men twee cilindervormige 
voelertjes, die zich schielijk terugtrekken en uit- 
steken kunnen. Uit de familie der Zeptoplaneën 
beschrijft Gruner Zeptoplana pellucida en Thy- 
sanozoon Diesingi, beide nieuwe soorten. Thy- 
sanozoon Diesingt (fig. 9) vormt tevens een 
nieuw geslacht, 't geen digt bij Eurylepta staat, 
doch niet glad, maar op den rug met digt op 
een slaande papillen of vlokjes bedekt, Veelligt 
zijn Planaria Broecht van Risso en Plan. tu- 
berculata van Derre Curase als overeenstemmen- 
de met deze soort te beschouwen, Onder de Fa- 
milie der Gyratricinen beschrijft Grunr Ortho- 
stomum rubrocinctum n.sp., eene, veelligt nieu- 
we soort van het geslacht Amphiporus van Enrene 
BERG en Akrostomum.Stannii, een nieuw geslacht, 
met een kort, nedergedrukt ligchaam en den 
mond en anus aan de uiteinden van het ligchaam 
tegen elkander over geplaatst. Uit de familie der 
Nemertinen worden hier beschreven Pola deli- 
neata Derre Crrase (fig. 8, a, b) , Meckelia 
annulata Gruner (fig. 7. a, b), Borlasia annu- 
lata Enn. en Borlasia viridis Gruner; uit die 
der Mirudineën , Pontobdella muricata L., 
Pontobd. verrucata Lracn en Pontobd. lubrica 
h 


106 


Grouse. Hierop volgen de wormen met borstel- 
haren (setae). Uit de familie der Serpuleën be- 
schrijft Gruar Sabella gracilis, Sab. latisetosa 
(fg. il), beide nieuwe soorten, Sab. unispira 
Cuv.; voorts verscheidene soorten van Serpulae, 
waarvan hij dikwerf alleen de buizen zonder het 
dier zag, en Spir. nautiloïides. De soorten, die 
uit de {familie der Amphitriteën vermeld worden, 
zijn Terebella multisetosa Grunr , Ter. cirrata 
Sav. en Arenicola piscatorum. Uit-de familie 
der Maldaneën van Savreny beschrijft hij C/y- 
mene Palermitana Gruner, uit die der Zchiv- 
ren, Sternaspis thalassemoides Orro en Sipho- 
nostomum papillosum Grurr, uit die der Chae- 
topteriën eene soort van Chaetopterus, uit die 
der Ariciën, Aricia Cuvieri Aun. en Eow., Ar. 
Latreillit Aun. en Epw. en Cirratulus Lamarc- 
kit Aup. en Evw., uit die der Vereiden, Glyce- 
ra Rouxii Aun. en Enw., Wephthys Neapolita- 
na Grume, Vepht. Homberg Avn. en Enw., 
Hesione pantherina Risso, Nereis Dumerilii 
Aup. en Epw., Wereis pulsatoria Monr., Nereis 
cultrifera Grumù (fig. 6), Wereis Costae Gru- 
Br, Vereis splendida Gruner, Nereis imbecillis. 
Gruner , Syllis montlaris Sav., Syll. vittata 
Grunr, Syll. gracilis Grune, Phyllodoee cla- 
vigera Aup. en Epw., Phyll, Rathhit Grune, en 
Phyll. Geoffroyi Aun. en Epw,, uit de familie 
der Zuntceën, Lumbriconereis qguadristriata 
Gauge, Zumbricon. Nardonis Gruner, Zumbrie 
con. unicornis Grusr, Diopatra Baeri Grusn 


(Gg. 10), Deop. simplex Grunr, Onuphis tubt- 


107 


cola Mürr., Eunice Gallica Sav., Eun, Stci- 
diensis Gruee en Eun. Harassit Aun. en Enw., 
uit de familie der Amphinomen, Pleione carun- 
culata Pau. en Euphrosyne foliosa Aun. en 
Epw., uit de familie der Aphroditeën, Sigalion 
Herminiae Aun. en Enw., Sig. Mathildae Avn. 
en Eow., Polynoë elegans , Polyn. plumosa, 
Polyn. extenuata, Polyn. fasciculosa, Polyn. 
maculosa (alle nieuwe soorten), Polyn, squa- 
mata Sav., Aphrodite (Halithea Sav.) hystrix 
en Aphr, aculeata Basr, Uit deze inhoudsop- 
gave blijkt, dat dit werkje, behalve door de be- 
schrijving van vele nieuwe vormen, ook door het 
aantal der gevondene soorten, een duidelijk bewijs 
geeft van des Schrijvers vlijtig onderzoek, en eene 
belangrijke bijdrage oplevert tot onze kennis nopens 
de fauna van de Middellandsche Zee, De meeste 
soorten zijn in de golf van Napels gevonden; bij 
elders gevondene is steeds de plaats, waar zij 
werden aangetroffen, naauwkeurig opgegeven. 
J. vp. H, 


De Apodis cancriformis Scnaerr. anatome 
et historia evolutionis. Commentatio guam 
scripsit Ennesrus Gusravus Zappacu, Phil, 
Dr. A. A. L. L. Magister. Accedunt qua- 
tuor tabulae lithographicae. Bonnae apud 
A. Mancum, 1841, 4°, 


Het geslacht Apus is door vele Schrijvers, uit 
h* 


108 


hoofde van eene zekere overeenkomst in uitwen- 
digen vorm in de nabijheid van Zimulus geplaatst. 
Een naauwkeuriger onderzoek nogtans van de 
uitwendige deelen , toont reeds aan, dat deze 
rangschikking willekeurig is, en 't geen men tot 
nog toe van het inwendig maaksel van Apus, 
door de onderzoekingen van Garne en Berruorp 
had leeren kennen, hoezeer zulks niet meer dan 
uit enkele fragmenten bestond, bevestigde volko- 
men, 'tgeen men uit dat onderzoek reeds moest 
opmaken. Wij hebben dan ook in onze Rechera 
ches sur Hist. nat. ef U Anatomie des Limu- 
les, in eenige bijzonderheden aangewezen, dat 
beide geslachten, Zimulus en Apus , in eene na- 
tuurlijke rangschikking der schaaldieren, geens- 
zins in elkanders nabijheid moesten geplaatst wore 
den. Ondertusschen behoorde eene uitvoerige ont- 
leedkundige beschrijving van Apus cancriformis 
nog steeds onder de destderata der wetenschap. 

De onvermoeide Scrarrrer had reeds voor 
negentig jaren den uitwendigen vorm van dit 
zoetwater-diertje met naauwkeurigheid doen ken- 
nen en liet volgens den toenmaligen toestand der 
wetenschap weinig meer te wenschen over (a). 
Maar ’t geen de tegenwoordige toestand der we- 
tenschap als toevoegsel tot dien arbeid vorderde, 
is thans door eenen jeugdigen Schrijver, wiens 
arbeid ons veel van hem voor de toekomst be- 


(a) Der krebsartige Kiefenfuss mit der kurzen und 
dangen Schwanzklappe, Regensburg 1756. 4°. 


109 


looft, op eene loffelijke wijze daaraan toegevoegd; 
Het werkje van Zanpacu is derhalve eene ont- 
leedkundige monographie, die blijvende waarde 
bezit, en in de boekverzameling van elken beoe= 
fenaar der wetenschap eene plaats verdient. Wij 
onthouden ons daarom te eerder van eene volle- 
dige inhoudsopgave, maar teekenen. slechts eeni- 
ge bijzonderheden, die ons door dezen arbeid be- 
kend werden, kortelijk op. 

De maag heeft aan weêrszijden blinde takjes, 
waaraan kleinere blinde zakjes vastgehecht zijn, 
en vervult met deze klierachtige aanhangsels het 
geheele voorsle gedeelte van den cephalothorax. 
Het darmkanaal is wijd en loopt regt door het 
achterlijf. Bij elke vervelling of vernieuwing der 
schaal, wordt ook het inwendig vlies van het 
darmkanaal afgelegd en door een nieuw vervan- 
gen. Andere aanhangsels of klieren, behalve de 
blinde zakjes, die zijdelings aan de maag bevestigd 
zijn, schijnen er bij Apus niet aanwezig. Het 
daarin afgescheiden vocht is doorschijnend, met 
vele witte korrels; of deze aanhangsels speekselklie- 
ren zijn, zoo als de Schrijver meent , zouden wij 
niet durven verzekeren. Als ademhalings-werktui- 
gen moet men niet alleen de kieuwvormige aan= 
hangsels der pooten, maar volgens den Schrijver, 
ook vooral het schildvormig deel aanmerken, 
dat met den cepkalothorax zamenhangt, en 
waarin het bloed verschillende stroomen vormt. 
Het bloed is rood en de bloedligchaampjes zijn 
tamelijk groot; het is jammer, dat de Schrijver 
ze niet afgebeeld en gemeten heeft, Het lang- 


110 


werpige hart ligt in den rug in eene holte, 
die door een vlies, ’t geen langs het geheele lig- ' 
chaam voortloopt, van de onderste buikholte, 
waarin het darmkanaal en de ovaria liggen, is 
afgescheiden. Het is in elf segmenten verdeeld, 
en ontlast naar voren het bloed in een trechter= 
vormig deel, waaruit geene vaten ontspringen, 
maar uit welks breeder uiteinde het bloed door 
eene opening in de tusschenruimten der deelen 
uitstroomt. Dit deel noemt de Schrijver minder 
juist een cor arfertosum, Door zijdelingsche 
openingen geraakt het bloed bij de diastole van het 
hart in deszelfs holte; bij de zamentrekking, die 
zich, even als de uitzetting, over het geheele hart 
uitstrekt, sluiten zich deze spleten en wordt het 
bloed naar voren gestuwd. Met bijzondere zorg 
is het zenuwstelsel onderzocht en afgebeeld. De 
hersenzenuwknoop is bijkans vierkantig; uit de 
twee zenuwen, die den ring om den slokdarm 
vormen, ontspringen met eene knoopvormige zwel- 
ling , twee zenuwen, welke zich in het /abrume 
tot eenen kleinen knoop vereenigen. Deze zenuwen 
zijn die van het vegetative leven en verspreiden 
“kare takken hoofdzakelijk in den slokdarm. De 
zenuwstreng van het dierlijk leven telt meer dan 
zestig knoopen. De eerste knoopen zijn wezent- 
lijk dubbel en door twee dwarse zenuwen ver- 
bonden, doch lager vloeijen de zijdelingsche dee- 
len meer in één en vertoont elke zenuwknoop in 
't midden een rond gat, ’t geen in de laatste 
knoopen verdwijnt; deze komen zoo digt bijeen, 
dat ook de tusschen de strengen liggende ruimte 


1 


zich slechts als eene opening vertoont, en einde- 
lijk verdwijnt ook deze, en de zenuwstreng is 
slechts een enkele, beurtelings breedere en smal- 
lere draad. Uit elken knoop in het voorste ge- 
deelte des achterlijfs, ontspringen zes zenuwen, 
waarvan twee uit de bovenste oppervlakte met 
eenen dubbelen wortel voortkomen enin de buik- 
spieren zich verspreiden. Twee dikke zenuw 
stammen ontspringen aan weêrszijden uit den 
vier- of vijfentwintigsten knoop , loopen naar ach- 
teren, zwellen in eenen driehoekigen knoop aan, 
en geven dan twee takken, waarvan er een in 
den staartdraad (seta caudalis) dringt. De Schrij- 
ver zegt hiervan: »xervus et propter originem 
et propter situm satis memorabtlis, qui Apodis 
propríus esse videlur, neque aliüs in Crusta- 
eceis neque in Insectis quod scio, adhuc obser- 
vatus est.” Ondertusschen komt deze zenuw 
volkomen overeen met eene dergelijke „ die wij 
bij Zimulus beschreven hebben. Van zintuigen 
schijnen bij dit dier alleen de oogen gevonden te 
worden. Behalve de twee zamengestelde oogen, 
neemt men gewoonlijk als eenvoudig oog een stip- 
je aan, 't welk tusschen de achterranden van 
deze twee gelegen is. Het ontleedkundig onder- 
zoek van den Schrijver deed hem echter dit deel 
geenszins als gezigtswerktuig kennen ; maar er is 
voor de zamengestelde oogen een spoor van een- 
voudig oog aanwezig, 't geen bij het jonge dier 
meer ontwikkeld is en gevonden wordt vóór dat 
de zamengestelde oogen nog aanwezig zijn. Wat 
de geslachtsdeelen betreft; de takvormige eijer- 


12 


slokken vervullen bijkans het geheele achterlijf ex 
komen in twee eijerleiders zamen , die aan weêrs- 
zijde in de lengte van den eersten of tweeden 
ring des achterlijfs tot den zeven- of achtentwin- 


tigsten voortloopen. Bij den elfden ring gaat uit 


elk dezer eijerleiders een wijd kanaal naar het 
elfde paar pooten, door welk kanaal de eijeren 
in een beursje geraken, 't geen aan dat paar 
pooten gevonden wordt. De Schrijver meent, dat 
Apus tweeslachtig is en beschrijft aan den laat- 
sten ring des achterlijfs twee ligchaampjes, die 
hij als uitwendige mannelijke geslachtsdeelen be- 
schouwt. Er zou dan eene paring en wederzijd- 
sche bevruchting, even als bij vele buikpootige 
weekdieren , plaats hebben. 

Belangrijke waarnemingen over de ortwikke- 
ling en gedaanteverwisseling van het dier, nadat 
het uit het ei is voortgekomen, besluiten de Ver 


handeling. 
J. v.». H. 


113 


L'Homme américain (de U Amérigue méridio- 
nale), considéré sous ses rapports physto= 
logigues et moraux par Arcrpe n'oRBIGNY, 
Chevalier de l'Ordre royal de la Légion 
d'honneur, Officier de la Légion d'hon- 
neur de la République bolivienne, Membre 
de plusieurs Académies et soctêlés savan- 
tes nationales et étlrangères, auteur du 
Voyage dans U Amériqgue méridionale etc. 
etc. IL Tomes. Paris 1839. 8°, et Atlas in 40. 


Reeds vroeger hadden wij onze lezers over dit 
Werk onderhouden, wanneer wij hetzelve niet 
eerst onlangs, geruimen tijd na de uitgave , ont- 
vangen hadden. Bij de schaarschheid van wer- 
ken, die door eigene waarnemingen tot wezentlijke 
bevordering onzer kennis van de natuurlijke ge- 
schiedenis des menschen verstrekken, is ons dit 
werk welkom, ’t welk een reiziger tot schrijver 
heeft, die van 1826 tot 1833 in Zuid-Amerika 
doorbragt. 

D'ornraxy neemt aan, dat er slechts eene en- 
‘kele menschensoort bestaat, waartoe alle volken 
van onzen aardbol behooren. Zich overigens ont- 
houdende van alle hypothesen over de wijze hoe 
Amerika bevolkt is, bepaalt hij zich bij het on- 
derzoek der tegenwoordige bewoners, spoort der- 
zelver physiologische en morele kenmerken op en 
tracht ze in groepen te rangschikken. Het hoofd- 
resultaat dezer rangschikking is, dat Zuid-Ame- 


114 


rika,. voor zoo ver de Schrijver hetzelve door 
eigene nasporing kent (omtrent van den 12° 7, B. 
totaan Vuurland) , door drie hoofdrassen bewoond 
wordt: het 4ndo-perwaansche, dat der Pampa's 
en het Guarani-brastliaanschee 

Tot deze drie hoofdrassen kan men de onder- 
scheidene volksstammen brengen, die door som- 
mige schrijvers al te zeer vermenigvuldigd zijn, 
welke dilwerf uit verschillend geschrevene namen 
van hetzelfde volk , twee of meer volken in hun- 
ne bijeengeraapte lijsten vormden. 

Aan den Oostkant van Zuid-Amerika, tusschen 
den Oceaan en de Paraguay leven Brasiliaansche 
volken , de Guarani’s en Botocudos, van eene 
middelmatige grootte en gele kleur. Dat zij zich 
ook ten N, van den Orenoco hebben verspreid, 
tracht D'orzreny uit de berigten van Hummoror 
aan te toonen, en hij meent, dat de Caraïben 
Guarani’s zijn. 

In het midden van Zuid-Amerika leven de 
Pampas (a), welke zich tot aan de straat van 
Magellan uitstrekken. Deze volksstam is meer 
bruinachtig of olijfkleurig, en de gestalte is groo- 
ter. De Patagoniers, wier grootte vroegere be- 
rigten zoo zeer overdreven hebben, zijn volgens 


(a) In de Peruaansche taal beteekent Pampa eene 
grazige vlakte en de naam der matie is van haar 
omzwerven in de onmetelijke vlakten tusschen den 
36° en 39° Z. B. ontleend. Zie ApeLuno’s Mi- 
thridales oder allg. Sprachenkunde, UL. 2. 1813. 
S. 421. 


115 


onzen Schrijver gemiddeld Im, 73 lang. Opmer- 
kelijk is het, dat ook de vrouwen eene groote 
gestalte hebben, terwijl anders, volgens de on- 
derzoekingen van Ismo. Grorrror , onder volken , 
die zich door ligchaamsgrootte onderscheiden, de 
lengte bij beide seksen zeer zou verschillen, 

Aan de Westzijde van Zuid-Amerika eindelijk , 
leeft het Ando-peruaansche ras, in Peru, Bolivia, 
Chili, aan de Westzijde van de bergketen van 
Sierra novada en op het Vuurland (de zoogenoemde 
kleine Patagoniers van vroegere reizigers). Deze 
volken zijn van eene kleine gestalte , eene olijf. 
bruine kleur, hebben een plat of naar achteren 
wijkend voorhoofd enz. In Bolivia bij S4£ Cruz 
de la Sierra worden onder de Pampa’s, tusschen 
deze en de Ando-peruaansche volken ingesloten , 
volkeren gevonden, die van de Gwarant’s afkom. 
stig zijn, welke tot daar zijn doorgedrongen (tus- 
schen 15° en 20° Z, B). Eveneens vindt men 
ook zuidwaarts tusschen 32° en 34° Z. B. volks- 
stammen van Gwarani's aan den mond en den 
regteroever van den Rio de la Plata. 

De naam van koperkleurig menschenras past 
slecht op de bewoners van Zuid-Amerika. In de 
door den Schrijver onderzochte gewesten zag hij 
geenen enkelen koperkleurigen Amerikaan. Wij 
zeiden reeds, dat de kleur der huid bij de Gua- 
rants en Brazilianen geel is, bij de overige 
Zuid-Amerikanen bruin-olijfkleurig. De donker- 
der kleur van sommige volken is geen gevolg van 
warmer klimaat, Veelligt heeft de vochtigheid 
en de daarmede verbonden overvloed van bos- 


116 


schen invloed op de bleekere kleur van sommige 
Amerikaansche volken. In Bolivia komen onder 
den Antisischen volksstam, die tot het Ando-pe- 
ruaansche ras behoort, gevlekte menschen voor 
(hombres overos), welker vlekken door geene 
huidziekte zouden veroorzaakt zijn. 

De zonderling plat gedrukte hoofden in de gra 
ven der oude Aymara's zijn eene, door kunstige 
drukking voortgebragte mismaking en geenszins 
een nationale vorm, — Het is overigens jammer, 
dat de Sehrijver niet meer gelegenheid gehad 
heeft, om schedels van onderscheidene volksstam- 
men bijeen te zamelen, In dit opzigt zijn de be- 
rigten, die hij mededeelt , zeer schraal, 

Vele statistieke tabellen zetten aan het werk 
groote waarde bij, hoezeer het niet te verwach- 
ten is, dat alle deze opgaven op volledigheid en 
naauwkeurigheid aanspraak kunnen maken; 200 
vinden wij b. v. op p. 38 van het eerste deel in 
de Missie van San Rafaël het getal der manne= 
lijke kinderen beneden 3 jaren op 223, dat der 
vrouwelijke van dien leeftijd op 77 opgegeven, 
zonder dat de Schrijver deze zonderlinge anoma- 


lie verklaart. 
Je ve DH. 


BOEKBESCHOU WING, LETTER- 
KUNDIGE BERIGTEN 
EN VERTALINGEN. 


Zconographie déscriptive des Cactées ou Es- 
sais systematigues et raisonnés sur U His- 
toire Naturelle, la Classification et la 
culture de cette famille, par Cu. Lemaire, 
Ire Livr. Paris. Folio, 


Hij , die nog voor weinige jaren de geschiedenis 
der Cacteën had beoefend en wel meende te ken= 
nen, doch, sedert, de verzamelingen daarvan in 
België, Frankrijk en Duitschland, niet gezien heeft, 
zoch de literatuur daarover heeft bijgehouden, 
is, ten gevolge van de groote uitbreiding, welke 
aan dit onderwerp ten deel viel, een vreemdeling 
geworden in deze schoone afdeeling van het plan- 
tenrijk, De Schrijver van het hier aangekondigde 
werk heeft, meer dan anderen, tot die uitbreiding 
bijgedragen, zoo wel door zijne Genera Cac- 
tearum, als door zijne Cactearum Horti Mon- 
villiani accurata descriptio, Lut. Par. 1838. 
Onze landgenoot Miover gaf, sedert, ook zijne 
Genera Cactearum inhet Bull, d. Sc. phys. de 


Neérlande , en eene Monographie van Melocactus 
Ë 


118 


inde Acta Acad. Leop Car. Nat. Cur.; ter- 
wijl Prerrren en Orro, in Duitschland, het hunne 
bijdroegen, en de steller dezer regelen mede eene 
geringe poging daartoe beproefde, 

let hier bedoelde werk overtreft alles, wat in 
de Iconographie der Cacteën ooit is verschenen, 
in pracht, keurigheid van uitvoering en schoon- 
heid van koloriet, — De voor ons liggende afle= 
vering bevat de beschrijving en afbeelding van 
Echinocactus horizontalonius, en E.hevaëdro- 
phorus. Het werk zal op zijn minst twee hon- 
derd koperen platen, met een gelijk aantal vel- 
len druks bevatten. De afbeeldingen worden in 
natuurlijke grootte gegeven, vooral vän vroeger 
niet, of slecht afgebeelde soorten, met bloem en 
vrucht. De inschrijving geschiedt voor 100 afle- 
veringen. De 100 eerste inschrijvers ontvangen al 
de afleveringen, welke hoven het aantal van hon- 
derd worden gegeven, gratis. Elke aflevering van 
twee vellen folio, met twee platen, kost 5 francs. 

p. V. 


| 


Ueber den Bau der Balanophoren, so wie 
über das Vorkommen von Wachs in ihnen 
und in anderen Pflanzen, von H. R, Goer- 
peRT. (Acf. Acad. Cqes. Leop. Carol, Nat. 
Cur. Vol. XVIII Suppl.) 


Pe Balanophoren zijn, even als de overige 


119 


soorten van de familie der RAfzantheën, parasis 
tische, doorgaans, op de wortels van andere 
planten groeijende gewassen, van een’ zoodanig 
verschillenden habitus, dat sommigen genegen 
schijnen, deze familie als niet natuurlijk te be= 
schouwen. In 1774, werd door Forster de eer- 
ste soort, B. fungosa, ontdekt. Onze beroem- 
de landgenoot Brume vond, later, op Java, twee 
soorten, B. abbreviata en elongata, Juxcnuur 
ontdekte bovendien B. alutacea, maxima, glo= 
Gosa, Het parasitismus is, in die afdeeling, na= 
gegaan door R‚, Brown, Bruxe en Uscen , heb- 
bende laatstgemelde, over dit onderwerp, eene 
klassificatie voorgedragen, welke mij toeschijnt 
minder, in allen deele, steek te houden, ook 
omdat dezelve veel te ver gaat. 

De Heer Jurxervur heeft, uit Java, aan Prof. 
Nees vox Esexneck eenige exemplaren in spiritus 
van B. alutacea, B. maxima, B. elongata en 
B. globosa afgezonden. Deze heeft Goerrenr, 
in de hier aangekondigde verhandeling, in alle 
opzigten, uitvoerig en naauwkeurig beschreven. 
Wij deelen hier slechts de resultaten van zijn 
phytotomisch onderzoek mede, en deze zijn on- 
geveer de volgende; 

1°. In het celweefsel van het middelligchaam, 
substantia interior, is, even als in alle de ove- 
rige deelen der plant, inzonderheid in betrekking 
tot de aanwezigheid der cytoblasten, de grootste 
overeenkomst, terwijl de Schrijver getuigt, dat 
hem geene enkele phaneroganische plant bekend 


Ad 


120 


is, bij welke, in alle de organen, zelfs in den 
toestand der hoogste ontwikkeling, de rudimenta 
der eerste formatie, de cellenkernen , nog aanwe- 
zig zijn. Hierdoor, evenzeer als door het ge- 
halte aan was, onderscheidt zich deze soort van 
gewassen, door een wezentlijk kenmerk van de 
voedingsplanten, welke daarentegen zetmeel in 
de cellen bevatten. 

2°. Eris in deze Balanophoren, in het gehee- 
le parenchym , eene soort van was, door G. met 
den naam van balanophorin aangeduid, In dit 
opzigt verschillen zij mede van de andere. plan- 
ten uit de afdeeling der Rhizantheën, welke het 
was óf slechts op en nabij de huid, óf in slechts 
uiterst geringe hoeveelheid, met de overige, in= 
wendige deelen, vermengd hebben. Scybalium 
b, v. en Cynomortum hebben, volgens Unacer’s 
onderzoekingen , eene aanzienlijke hoeveelheid 
zetmeels, in de cellen, en het is hoogst merk- 
waardig , dat, van dit laatstgemelde bestanddeel, 
bij de Balanophoren, geen spoor aanwezig: is, 
zoodat het was hier. eenigermate de plaats van 
zetmeel schijnt te vervangen. Ik kan hier bij- 
voegen, dat het ook mij, bij herhaalde door- 
snijdingen, niet gelukt is, eenig amylum aan te 
treffen, 

3°, Eene derde bijzonderheid is deze, dat er 
een dubbel vaatstelsel voorhanden is, waarvan 
het eene, vreemd aan de woekerplant, uit de 
moederplant ontspringt en voor de organa wege- 
tationis dient, terwijl het andere, zich vormende 


121 


in het cellenweefsel der plant, bestemd is voor 
de fructificatie of voor hoogere ontwikkeling. 

4°, Het zoogenaamde corpus intermedium, 
dat ontstaat ter plaatse, waar de aanhechting met 
de moederplant is, behoort tot de eigenlijke woe- 
kerplant, moetende alzoo niet worden gehouden 
voor eene pseudo-metamorphose ; terwijl ook 
dit deel volstrekt niet wordt veranderd door den 
groei van de moederplant. Hiermede komen ook 
overeen de waarnemingen van JUNGHUHN. 

5° De kieming moet, te oordeelen naar de 
structuur der ovarta, waaraan een paar slijlvor- 
mige verlengsels zijn, als ’t ware plaats hebben 
door enting, hoezeer zulks nog niet door waar- 
nemingen is bevestigd, 

6°. De natuurlijke klassificatie is zeer moeije- 
lijk, Het corpus radicale gelijkt, in velen, 
op het takkig r%A{%oma der varenkruiden, De 
bloemkolven daarentegen gelijken, in hare uit- 
wendige vormen en ontwikkeling, veel op de 
Cycadeën en Coniferen, volgens AcArpu ook op 
de Urticeën; terwijl de vrouwelijke bloeiwijze 
doet denken aan de Aroideën en Pandaneën. De 
structuur van het rhizoma is duidelijk monoco- 
tyledonisch ; hoezeer de vaatbundels op eene veel 
eenvoudiger wijze zijn vereenigd, dan die van de 
Monocotyledonen. Zoude hier het bestendig aan- 
wezig zijn van de cellenkernen, welke gewoonlijk 
slechts in in den aanvang voorhanden zijn, ook 
niet wijzen op eenen meer eenvoudigen ontwik- 
kelingstoestand? Letten wij daarbij op derzel. 


122 


ver staat van afhankelijkheid van andere gewas- 
sen, en bovenal op de zoo eenvoudig gevormde 
voortplantingsorganen , welken , immers zoo veel 
wij thans weten, de kiem geheel en al ontbreekt, 
zoo is het waarschijnlijk het doelmatigste om de 
Balanophoren met de overige Rhizantheën, in 
eene plantengroep vereenigd, naast bij de Varens 
te stellen, 

Eene nadere beschouwing en vermelding van 
het, tot dus verre, bekend gewordene aangaan- 
de de zitplaats van het was in de planten, inzon- 
derheid van derzelver oppervlakte, besluit dit ge- 
schrift , hetweik op nieuw getuigt van des Hee- 
ren GoerreRT's grondige wijze van onderzoeken, 
en hetgeen, naar ons oordeel , te houdenis, voor 
eene wél geslaagde poging , om de Balanophoren 
op eene phytotomische wijze systematisch te rang- 
schikken, De Heer Gorrrenr ontvange voor de 
beleefde toezending van hetzelve onze opregte 


dankzegging. 
p. V, 


ann. 


Filicum species in Horto Regio Botantco 
Berolinensi ecultae, Recensitae ab Henn. 
Frio. Link, Horti Regi Botaniei Directore. 
Berolini, 1841, 


De beroemde Prof. Lik gaat steeds voort om, 
op eéne voortreffelijke wijze), der wetenschap be- 
vorderlijk te zijn. De tegenwoordige uitgaaf be= 


123 


wijst dit op nieuw, en doet hem kennen als een 
grondig beoefenaar der pteridologie, over welke, 
in den laatsten tijd, zoo vele en zulke voortreffe- 
lijke geschriften van anderen zijn verschenen. 
Dezelve doet ons tevens de kennis maken met 
een gedeelte der kultuur van een’ der voornaam- 
ste Europesche tuinen; hoezeer men overigens 
niet kan zeggen, dat, met de beschrijving van 
den Berlijnschen tuin, groote spoed wordt ge- 
maakt. In 1821—1822 verschenen twee boek- 
deelen, welke slechts weinige familien bevatte- 
den, zoodat het te vreezen was, dat, op die wij- 
ze, aan dit werk niet ligt een einde zoude zijn 
gekomen, Dit plan schijnt door den Schrijver te 
zijn opgegeven. 

Het tegenwoordig geschrift bevat beschrijvingen 
van meer dan 300 soorten van varens, welke 
thans in den Berlijnschen tuin worden gekweekt. 
In 1809 waren daar 59 soorten, in 1813, vol- 
gens den, toen ter tijd, door Scurecurexpan den 
vader, uitgegeven catalogus, 12 soorten. Sedert 
is dit aantal zoo aanzienlijk vermeerderd. (In 
het midden van 1840 bezat de Amsterdamsche 
hortus slechts een tiental exotische soorten. Thans 
hebben wij er 125, en slagen vrij gelukkig in de 
kultuur.) De inrigting van het werkje van Lixk 
kan tevens dienen voor de studie der Felices. 
De beschrijvingen zijn kort, de synonymen niet 
uitvoerig, terwijl een register de bruikbaarheid 
van het werkje vermeerdert. In de nomencla- 
tuur is Schrijver, in menig opzigt, van de overige 


124 


Schrijvers over deze natuurlijke groep, zeer, wel- 
ligt te veel, afgeweken. 


p. V. 


Persistance de la vie dans les végétaua, ou 
observations sur la faculté que présentent 
les végétaux de conserver longtems leur 
puissance, végétative, et de produire des 
racines et des bourgeons; par M. Péris, 
(Aan. d. Se. nat. II. Serie , XV. Bot. 
Mai. 269.) 


De Heer Pépin geeft, in het bovengemeld stuk- 
je, zeer belangrijke waarnemingen over den lan- 
gen levensduur, of liever het vermogen om de 
levenswerkzaamheid te behouden, niettegenstaan= 
de de velerlei omstandigheden, die daarop een’ 
zeer schadenden invloed vermogen uit te oefe- 
nen, en, naar alle waarschijnlijkheid, het leven 
geheel moesten uitblusschen. Tot deze waarne- 
mingen behoort, onder anderen, die van een 
stam eens oranjebooms van 16 duim dik, in 
1833, door PÉpin gezien, in een’ tuin in Vor- 
mandie, welke lang was verwaarloosd, zoowel 
door gebrek aan water des zomers, als van de 
noodige beveiliging in den winter tegen de stren- 
ge koude. Men had den boom weldra, als dood, 
weggeworpen, en vier jaren lang bleef dezelve , 


125 


in eenen kelder, liggen, dienende tot steunsel van 
allerlei vaten. Na dien tijd, bespeurde men, dat 
de schors nog groen was, en besloot men, door 
zorgvuldige behandeling, te beproeven, in hoe 
verre de groei nog weder zoude kunnen geluk-. 
ken ; met dit gevolg, dat, in 1837, deze zelfde 
slam eene fiksche kroon had, Een ander, niet 
minder merkwaardig voorbeeld , levert de ge- 
schiedenis van de oranjerie van den Graaf pr 
Curarorais, voogd van den Prins van ConmÉ, 
welke in 1762 of 1764 moet hebben plaats gehad. 
Deze oranjerie, gelegen in een’ tuin van het te- 
genwoordige Quartier Mont-martre, bevatte 300 
groote oranjeboomen, in schoonheid gelijk aan 
die van Versailles en van de overige Koninklijke 
tuinen. Toen de bêzitter, door order van het 
parlement, uit zijn vaderland werd gebannen, 
gaf hij, vóór zijn vertrek, last, om alle de toe- 
gangen van zijn hotel en ook van zijne oranjerie 
te sluiten, terwijl den opzigter van zijne kwee- 
kerij stellig werd verboden, om, gedurende de 
ballingschap van zijn’ meester, die zes volle ja- 
ren duurde, binnen dezelve te komen. Zoo ble- 
ven dus die boomen, al dien tijd, zonder ver. 
sche lucht en ontvingen niet de minste vochtig- 
heid, Na de terugkomst van den eigenaar waren 
alle die gewassen, vroeger elks bewondering, 
geheel en al als dood, en toonden zij zich slechts. 
als squelelten. Aan eene gepaste behandeling on- 
derworpen, bleven zij nog een geheel jaar in 
denzelfden toestand, als scheen alle levenskracht 


126 


uit dezelve te zijn uitgedoofd. Men liet intus- 
schen niet na, voor dezelve onvermoeid te zorgen , 
met dat gevolg, dat, in een volgend jaar er 100 
weder in groei kwamen, en later zeer schoone 
boomen zijn geworden, Ten einde omtrent den 
graad van levenswerkzaamheid, dien onderschei- 
dene gewassen hebben , te oordeelen, heeft Píé- 
pin zelf vele proefnemingen gedaan en gezien, 
dat vele boomen, na van wortel en kroon ont- 
roofd te zijn, vele jaren achtereen, op alle pun- 
ten van de oppervlakte knoppen uitbragten, ter- 
wijl dezelfde, op nieuw geplant, zeer wel zijn 
uitgeloopen. Hij zag dit b, v. in Morus alba, 
in Populus nigra vijf jaren achtereenvolgend. 
Bijna alle boomen hebben eenige, zoogenaamde 
stationnaire knoppen, welke zich, zoo slechts 
in derzelver omtrek eenige vochtigheid: overblijft, 
onder geschikte omstandigheden , kunnen ontwik- 
kelen. Hoe lang nu het leven somwijlen, op dat 
ik mij zoo uitdrukke, buiten werking kan we- 
zen, althans kan schijnen te blijven, daarvan 
biedt onder anderen een treffend voorbeeld aan, 
eene Ceratonta siligua (Caroubier) in Egypte, 
waarvan BovÉ gewag maakt (zie: Axn. d. Sc. 
nat. Zie Sér. T.L. p. 74.), welke voor 300 ja- 
ren zoude zijn geplant, en tijdens de Fransche 
expeditie geveld werd. Uit een gedeelte van den 
in den grond gebleven wortel, zoo het heet, 
hetwelk, door omwerking van het terrein, tij- 
dens het graven van eenen put, was ontbloot ge- 
worden, ontwikkelden zich, in 1826, dus na 


127 


verloop van dertig jaren, waarschijnlijk door de 
bijkomende vochtigheid, drie fiksche takken, 
welke, na drie jaren, reeds eene hoogte hadden 
van 3—4 ellen. 

Ons bestek gedoogt niet te treden in de ver- 
melding van alle de belangrijke bijzonderheden, 
door Pévix aangehaald, en welke niemand zal 
betwijfelen, dat van gewigt zijn, niet alleen in 
betrekking met planten-kweekkunst, maar in- 
zonderheid tot de physiologie der gewassen. 

Ik wil hier echter nog een paar door mij zel- 
ven gedane waarnemingen bijvoegen, welke mij 
voorkomen der vermelding niet onwaardig te 
zijn. 

In December 1837 ontving ik, door de wel- 
willendheid van den Heer DreperinkK, voormalig 
West-Indisch Ambtenaar, eenige gedroogde Su- 
rinaamsche planten, Onder deze bevond zich 
eene Agave, welke in de oksels der bloemsteel- 
tjes aan de rhachis, bolletjes droeg, welke 
duidelijk leefden, Gedurende de koude maanden 
Januarij en Februarij van 1838, bleef die plant 
onbedekt liggen op eene tafel, in een vertrek, 
waar niet gestookt werd, Ik beproefde, na de- 
zen tijd, zeker wel wat laat, of deze bolletjes 
nog zouden willen groeijen. Tot mijne verwon» 
dering verkregen wij daarvan, in onzen hortus, 
drie exemplaren, welke thans vrij stevig zijn, 
en mij toeschijnen te behooren tot de Fourcroya 
gigantea, Vest. 

Een ander voorbeeld, misschien nog merk- 


128 


waardiger, ook wegens het voordeel, dat deze 
zaak aanbragt, moge hier volgen. 

Ik had mij, in de maand Oetober des vorigen 
jaars, beleefdelijk gerigt tot den Hoog Edel Ge= 
strengen Heer Vice-President van den Raad van 
Nederlandsch Indië, thans waarnemenden Gou- 
verneur-Generaal, Mr. P. Merkus, met verzoek , 
om, door de welwillende tusschenkomst van 
Z.H. Ed.G., een segment te erlangen van een 
volwassen Cycas circinalis, hetwelk ik wensch- 
te te bezigen tot een ontleedkundig onderzoek 
van dien, den kruidkundigen nog zoo onvolledig 
bekenden slam, Het behaagde Z.H. Ed.G. met 
den bodem hef Schoon verbond, gezagvoerder 
Kapt. Drajer, in April jl. uit Indië vertrokken, 
en in ’'t begin van Augustus alhier aangekomen, 
aan mij, in eene stevige houten kist, welke de 
lengte had van 1 Nederl, el en 75 duimen, op 
eene breedte van eene halve el en gelijke hoog- 
te, te doen afzenden een’ zwaren slam van de 
bovengemelde plantsoort, lang 1 el 37 duim, 
van onder 39 duim, in het midden 30, en nabij 
den top 17 duim middellijn hebbende, Het on- 
derste stuk van den stam was gelijk afgezaagd, 
zóó dat er geen spoor van eenig worteldeel aan- 
wezig was. De top was ongeschonden. De op- 
pervlakte van den stam was zóó gaaf, als een 
Cycas-stengel zijn kan. De kist was overigens 
aangevuld met eenige doode stammen van Cala- 
mus, Pandanus , Loranthi op Tectonia gran- 
dis, en een aantal nog levende individuën van 


129 5 


Agave Rumphii, Ik bespeurde weldra, dat deze 
slam niet dood was, en kon niet van mij ver= 
krijgen, om dit voorwerp, hoezeer ik daardoor 
eene allerbelangrijkste bijdrage moest missen voor 
mijn voorgenomen botanisch onderzoek, te gaan 
in stukken snijden, De stam werd, in de eerste 
dagen van September, in eene der warme kassen 
van onzen hortus, in eene tamelijk groote kist ge- 
plant; hij deed al ras den top uitloopen , hebbende 
dezelve nu reeds 7 uitmuntend schoone bladen, 
welke, met derzelver stelen, nagenoeg eene lengte 
hebben van 2E Nederlandsche ellen, terwijl zich, 
na dien tijd, reeds weder vele bladen in ontwik- 
keling toonen, Dit gewas is voorzeker een sie- 
raad van onzen tuin te achten, terwijl, zoo veel 
mij bekend is, nergens, in eenigen tuin van ons 
vaderland, zich een zoo prachtig individu van 
deze soort bevindt, Ik heb, in de geschiedenis 
van dit gewas, bij Reenr (Hort. Ind. Malab. 
Amst. 1682. III. p. 13), deze merkwaardige ei- 
genschap van zoo lang de groeikracht te behou- 
den, op de volgende wijze aangetoond gevonden : 
« Tanta est," zegt de Schrijver, « hujus arbo- 
« rés fertilitas, ut recisus ejusdem ramus ters 
« rae vel levius commissus in novam arborem 
« progerminet, quin dmo experimento comper- 
« tum dicitur, rejectum trunci frustum novas 
« radices emillere, et in arborem denuo re« 
« nasci; guodgue magis mirandum, si vel per 
a annum, vel etiam plures annose terra evul- 
«sa servelur sicca arbor, et postea terrace 


130 


«veommittatur, revirescere, cujus rei fidem 
« faciunt. Japonenses , gui ob admirandam 
«wejus cum ferro sympathiam, arborem hanc 
« Sotectsou, hoc est, a ferro virescentem naucu= 
«pant : haec guippe eum radicibus suis e ter- 
«ra evulsa, et in aprico loco siccata revi= 
«viscit, ubi arena fervida scoriïs ferri ad- 
«mixta substernitur. Etiam prodigi instar 
«essef, st verum forel, quod de hac arbore 
«referunt, viz. ramos a trunco abruptos, cla= 
«visque ferreis eidem denuo affixos pristino 
« virort reddi. Insuper ubt languescit haec 
«arbor, ramosque quasi emortua dimittit, 
«irunco elavos ferreos infigunt, atque ita ad 
«virorem reduct perhibent.” 

Het is bekend, dat , volgens de hier genoemde 
methode, planten van eene reeds. aanzienlijke 
groolte, uit alle werelddeelen naar Engeland wor- 
den overgevoerd , inzonderheid palmen. Wer- 
den zoodanige proefnemingen in 't groot in onze 
Oost-Indiën gedaan , dan waren ook de Hol- 
landsche tuinen, zonder groote onkosten, bin- 
nen weinige jaren , de schoonste der wereld. 

De mededeelingen van Púrin, vele waarvan, 
hij zal dit zelf bekennen, alledaagsche zaken zijn, 
moeten ons, dunkt mij, leiden tot gewigtige re- 
sultaten , miet alleen wat betreft de kultuur der 
gewassen, maar ook tot de aanwending van het 
hout, tot constructie te bezigen, betrekking heb- 
pende. Blijkt toch ook hier niet op nieuw, uit 
het voorbeeld der oranje-boomen boven vermeld, 


131 


dat het leven, in het hout, moeijelijk kan ge. 
zegd worden te zijn uitgebluscht, En is het niet 
juist daardoor, dat hetzelve immer de vatbaar- 
heid kan bezitten, tot het voortbrengen of doen 
ontwikkelen van die lagere organismen, welke in 
hetzelve eenen allesvernielenden invloed kunnen 
uitoefenen, de dusgenaamde drooge en natte rot- 
ting voorafgaan en veroorzaken, en de schoon- 
ste bodems, dikwijls in een ongeloofelijk korten 
tijd, verwoesten? Zullen uitwendige bedekking 
door bijtend sublimaat-kwik , of het doordringen 
van pyrolignite de fer dat kunnen voorkomen? 
Moge de tijd dit eenmaal bevestigen, en de 
ijverige pogingen, omtrent welker doeltreffende 
aanwending men, nog zoo te regt, twijfels kan 
opperen , eenmaal met den besten uitslag bekroond 
worden. 


p. V. 


Ficus Saussureana , description d'une nou- 
velle espéce de Figuier; par A. P. pr Can- 
porrr (Lue à la Société de Physique et 
d'Histoire Naturelle à Génève, le 1 Avril, 
1840.) 


Hoewel niet gewoon zijnde van enkele soorts- 
beschrijvingen van planten , in ons Tijdschrift, 
verslag te doen, willen wij op dit stuk, eene 
uitzondering maken, als zijnde hetzelve een der 
laatste geschriften van de hand van den beroem… 


133 


i 
den, thans aan de wetenschap ontrukten nr Car 
DoLLE, ons door den Heer ArrPgonse pe CANDOLLE 
toegezonden. De plant was aan Tueop. pe SAus- 
SURE gegeven, onder den naam van Galactd- 
dendron nova spectes. Dezelve heeft in zijn? 
tuin gebloeid, in 1839, behoort tot het eigenlijk 
geslacht Ficus, dat nu reeds 150 soorten telt, 
heeft de meeste affiniteit met Ficus cortacea, en 
komt, in meer dan een opzigt, overeen, met de, 
hoewel nog steeds onvolkomen bekende, Frcus 
ferruginea van Drsronraimes. Omtrent het va- 
derland is niets zekers, Na eene uitvoerige be= 
schrijving, ook van de #florescentia, volgt de- 
ze diagnose: « F. Sausstreana; ramis teretibus 
«apice hirsutis, petiolis hirsutis, foliis lan- 
« ceolatis basi longe-cuneatis apice breviter 
« acuminatis, integerrimis, penninerviis, supra 
«nctidis utringue glabris , receptaculis subge- 
« minis sessilibus, globosis subdepressis seri- 
« ceo-villosts.” Eene goede afbeelding versiert 
dit geschrift, hetwelk eene bijdrage is tot de na- 
dere kennis der, nog zoo onnaäuwkeurig beken- 
de, Fieus-soorten, en hetwelk voorzeker is be- 
werkt met die naauwkeurigheid , welke den 
Schrijver steeds eigen was. 


p. V. 


133 
NECROLOGLE, 


Een groot verlies heeft de natuurkundige we- 
tenschappen getroffen. De voortreffelijke Aucusre 
Prrame pe Canporre, Hoogleeraar in de Kruid- 
kunde te Génève, werd, voor weinige maanden, 
aan zijn vaderland, zijne dierbare betrekkin- 
gen en de wetenschap, tot welker opbouw hij 
zóó veel heeft toegebragt, door den dood, ont- 
“rukt. Reeds voor een geruimen tijd was de 
droevige mare van zijn vermoedelijk naderend 
einde door de geleerde wereld te gemoet gezien, 
toen, op den 9den September dezes jaars, zijn 
door voorafgegane ziekte en overmatig inge- 
spannen arbeid, ondermijnd ligchaam bezweek, 
Hij bereikte een, wel is waar niet zeer hoo- 
gen , ouderdom van 68E jaar, maar, welken 
men , in aanmerking genomen zijne veelvuldi- 
ge en degelijke geschriften, waarmede hij de 
wetenschap verrijkt en de diensten, welke hij 
aan zijn vaderland bewezen heeft, zeer lang kan 
noemen, Niemand heeft ooit meer of beter voor 
de wetenschap gearbeid dan hij. Het juist ver« 
band tusschen de onderscheidene deelen der 
kruidkunde is nimmer duidelijker aangewezen 
dan door den Prodromus van pr Canmouur. 
Met welk eene vlijt en naauwkeurigheid, deze 
voortreffelijke geleerde, ook dit werk, heeft be- 
arbeid, is onder anderen, daaruit op te maken, 

k 


134 


dat hij met alle Kruidkundigen der geheele we- 
reld, welke tot dien arbeid op eenigerhande wij- 
zen vermogten bij te dragen, in briefwisseling 
was. Alle reizigers, vooral zij die vreemde we- 
reiddeelen bezochten, deelden hem de schatten , 
welke zij hadden te zamen gebragt, voor zijnen 
arbeid’, mede, Was alzoo pe Canvorre , sedert 
vele jaren, het middelpunt, en, om zoo te zeg- 
gen, de aanvoerder der wetenschap geworden, 
hij was tevens de geen, tot wien allen zich be- 
gaven, of wien allen raadpleegden, bij het be- 
arbeiden van belangrijke gedeelten der taxono- 
mie, Daartoe stond dan ook zijne bibliotheek en 
zijn herbarium elk ten dienste. ’s Mans beroem- 
de zoon, sedert lang zijn opvolger in het Hoog- 
leeraar-ambt, de Heer Arrronse ne CANDOLLE, 
heeft mij onlangs medegedeeld, dat het boven- 
gemeld, onvoltooid gebleven werk , door zijne 
zorg , onder medewerking van Dr. Benrnax, 
Donar, GarsrBacu, Crorsy, Durr, Dercarsye, 
en die van hem zelven, zal worden vervolgd, 
terwijl het VIllste, reeds ver gevorderde deel, 
naar alle wvaarschijnlijkheid, in het jaar 1842 
zal verschijnen, Niettegenstaande zulke verdien- 
stelijke medearbeiders, meenen wij, dat, vooral 
in dit opzigt, 's mans verlies niet te herstellen 
is. Zoo wij wel onderrigt zijn, is zijn leven 
door hem zelven beschreven. Moge eene meer 
bekwame pen dan de onze, zijner nagedachtenis 
de welverdiende hulde brengen. 
p. V. 


det dn 


135 


en 


Prijsuitschrijvmg der Eerste Klasse van het 
Koninklijk Nederlandsche Instituut van 
Wetenschappen, Letterkunde en Schoone 
Kunsten, aangekondigd in hare Openbare 
Vergadering , den 3fsten Augustus J81J, 


Daar de orde der Buideldieren (Marsupialia), 
dieren bevat, welke alleen de eigenaardige voort- 
plantingswijze met elkander gemeen hebben, maar 
in andere opzigten zoo geheel verschillen, dat 
men enkele tot deze, andere weder tot gene orde 
van zoogdieren zoude kunnen brengen, wenscht 
de Klasse de vraag beantwoord te zien: 

Of men de orde der Buideldieren, gelijk zij 
laatstelijk door Cuvier is voorgesteld, behoort te 
behouden, dan wel of men beter zou doen, de 
geslachten, welke er in bevat zijn, over de ove- 
rige orden van zoogdieren te verdeelen ? 

De Klasse verlangt, dat de beantwoording 
dezer vraag ruste op een vergelijkend ontleed- 
kundig onderzoek van al de groepen, welke door 
Cuvren in de orde der Buideldieren bijeen ge- 
bragt zijn. 

De antwoorden worden vóór den laatsten Fe- 
bruarij van het jaar 1843 ingewacht, 

De stukken, welke naar eenen prijs dingen, 
moeten in de Nederduitsche, Fransche , Latijn- 
sche, Engelsche of Hoogduitsche Taal, maar met 
de algemeene Italiaansche Letter geschreven zijn, 

k* 


136 


en aan den vasten Secretaris der Eerste Klasse, 
Prof. G. Vrouik, vrachtvrij bezorgd worden. 

Tot dezen uitgeloofden prijs worden alle Ge- 
leerden uitgenoodigd, met uitzondering alleen van 
de Leden der Klasse, als welke van alle mede- 
dinging worden uitgesloten; onder welke bena- 
ming echter noch de Buitenlandsche Geassocieer- 
den, noch de Korrespondenten begrepen zijn. 

De in te zenden stukken moeten met eene an- 
dere hand, dan die van den Auteur, geschreven 
zijn zonder naam, maar de kwaliteit en woon- 
plaats des Auteurs zullen gesteld moeten zijn in 
een afzonderlijk verzegeld papier, tot opschrift 
dragende dezelfde spreuk, of hetzelfde kennelijk 
teeken , waardoor de Verhandeling, waartoe het 
behoort, onderscheiden is, 


BLADWIJZER. 


(N. B. De letter B. beduidt Boekbeschouwing of Lette 


Berigten.) 
Acer campestre. „ « 13, Actinia Rondeletii, B. zon 
== Javanicums « « 3gre === rotula, . „ B, 10% 
—— Pseudoeplatanus, 13. === rubripunctata. B, ro2, 
Achillea Millefolium, „ 26. —= viridis, « «B. 102, 
Achilleum carnosum. , 132, === zebra, „ „ «B. 102, 
mm tuberosum, « « 132, mmm zonata. … «B, 102, 


Acorus Calamus. . . 4ú. 
Aecrostomum Stannii, B, 105. 
Aethusa Cynapium. „ ar 
Actinia (Ueber .… …. von A, 


E. Gavze). « „ B. zor. 
—_— adspersa. „ B, ro2, 
— atrimaculata. B, roa. 
m— aurantiaca, B. zro2, 
mm bellis, …« «B, 102, 
mmm bimaculata, B, 102, 


== carciniopodos. B, 102, 


mm Câri,  « « «B. 1032. 
_—_ CEFEUS. „B, 103 
mmm chamaeleon, Bs zro2, 
_— CcOncentrica, B, rog, 
mm Corallina. „ „B. zo2. 
elongata. « «B, 102, 
mem effoeta, „ B, roa, 
mem mesembryanthemum. 
B, 103, 
mem pedunculata, B, roa, 
mm pica. _ , ‚B. zo3, 


Adoxa moschatellina. . 176. 
Aesculus Hippocastanum, 
13, 
Aegopodium podagraria. ar. 
Aethalium flavum, „ . 368, 
Agaricia boletiformus, . 136. 
—— lobata. «  …. « « 136, 
—_— Swindriana, „ . 136, 
Agaricus emeticus. „ „ 388, 
Agrimonia Eupatorium. 18, 
Agropyrum acutum, „ arú. 
_— TEPEns. « « « « 2, 
Agrostis vulgaris a, flor, al= 
bis, . 50 
== vulgaris 4, flor, purp, 
— vulgaris p. gigantea. 
—— vulgaris d, aristata. 
—— vulgaris €. stolonifes 
ra. 


nee en® sie 


Alchemilla arvensis. „ 19, 
mem vulgarise « « « 19e 
Alisma Plantago, « « 4te 


BLAD WIJZE RE 


Alisma Plantago 2. lanceo- 
Tatum, … « … «út 
a ede y. graminifo- 


Bialas aile ele . 228, 


Allang-Allang. « « « 354 
Allium carinatum. « … 224. 
mn (leXUMe ee « « 22e 
— oleracéum, « 65. 
em Ursinum. …  « Áò, 
Alnus glutinosa, « « &te 
Alsine marina «: minor. IIe 


—_— == ff. obesior., 11. 


== peploides. „ « « ir 
——= tenuifolia. . F1, 232 
Alsophila extensa, « … 383. 


Althaea hirsuta. . 246, 219» 
== officinalis 2, obtusius- 
culasren nst an ne l0s 


Alopecuroideae. . .… « 49. 
Alopecurus agrestis: Lg. 
— bulbosus. … « « 240, 
_ geniculatus. « 210, 
_— pratensis, enteren lie 
Amaranth, * « … «… « 259: 
Ámaranthaceae. « « shy 
Amaranthus sylvestris. 253, 
== viridis, . . « » 258, 
Amiminéae. …… « … f « 21e 
Ammocoetus. « B. 77, 85, 
Ammophila arenaria. « 50, 


Amphibiën (Je v. p. Hor- 
ver, Verslag van K‚ Voer, 
zur Anat. der). „B, 68. 

Ampbioxus lanceolatus. (J. 
VAN DER Hoeven, Berigten 
Over). vee Be 73, Z6. 

Amphiporus. … .B. 136. 

Anagallis arvensis, „ « 34, 


Anagallis coerulea, . 218, 
Anarrhichas lupus. « … 272» 


Anemone Ranurculoides. 6, 
Angelica carvifolia, « 22a8 
—== sylvestris. «  * are 


Angiopteris erecta. « . 383. 
Angustiseptae, « . « toe 
Anoplosomatum utriculus 


B. 104 
Anthemis cotyla. . « 264 
== tinctoria, _… « + 252» 


Anthriscus cerefoliume 23, 
Eed sylvestris. « « « 23e 
—— vulgaris  „ « « 23, 
Anthoxanthum odoratum. 


úge 
—=— _ odoratum panicula= 
LUID in a oer ok (arn Sean ide 


=—— odoratum villosum. áge 


Antbyllideae. . « ‚- 14. 
Antbyllis maritima. „ 248, 
== vulneraria, . „ . 15. 


Aphrodita aculeata. B. 107, 


—— hystrix. . « 107. 
Apis terrestris, « , « 115. 
Apium graveolens, . , 21, 


Apus cancriformis. (J. v. ps 
Hoeven, Verslag van Zan- 
pacn’s Commentatie over) 

B. ro7. 

« … 332 

« 269, 

« 232 

« 388, 

Arenicola piscatorum, B, 106. 

Aricia Cuvierii, … 

—— Latreilliie „ 


Aralia, 
Arenaria marina, … 


== tenuifolia. … „ 
ren game et den 


« 5, 106, 
e » 106, 
Armeria maritima, . … 3úm 


BLAD WIJZE R. 


Armeria vulgaris, « « 34 
== pubescens, » « … òú, 


Armoracia rusticana. « g. 


Aroideae. …« » …. « há 
Artemia salina, . . B. 39. 
Artemisia Absynthium. 25. 
—— maritima, „ 25. 
—= vulgaris, « «…. « 25. 


Arrhenatherum avenaceum. 


212, 
mmm elalius. « « « «JO. 
Arundo baltica. . « . 210, 


— Pseudo -phragmites. 
210. 
Asarum Europacum. … 38, 


Asparageae. « « …. . bhe 
Aspidium Filix mas, 54, 
_— dilatatum. . . , She 


Asplenium Ruta muraria, 
5h. 

Asprella oryzoides. . „ aro. 
Aster Tripolium vulgaris, 
25 
mm eG, radio albo. 25. 
mn em y, radio deficiente, 
Asterias aurantiaca, B. 103. 
—— bispinosa. « « 103. 
103, 
To3, 
103, 
103, 
to3. 
mt Savaresi. „ « , 103 
Astraea. porosa. « « « th0, 
Astronia spectabilis. 369, 371, 


mmm COriacea. * «5 
me glacialis, « « « 
—= membranacea, », 
— pentacanthos. « „ 
mem platyacauthos. „, 


Sgr. 
Atriplex hastata, . . 35. 
mm hiortensis. ‚ ‚ … 36. 


37 


mmemn JäTiNA, 0 « 


Atriplex microcarpa. « 37. 
spatula. (ett MEM TI 3E; 
=—= salina. … ……-« 37 


Augen (J. van pen Hoeven, 
Verslag van F. Wir, Beis 
träge zur Anatomie der 
zusammg.) « … «B. 69. 

Aulopora conglomerata. 143, 


== SEFPENS. „ . « « The 
Avena elatior. « « . 212, 
—=— fatua. . e Sr: 
== flavescens, … . « 5re 
=== Praecox, _. … … Ste 
mem Sativa, . , « e Be 


Baardgras. , « …. . . arm 


Balanus. …. … B. úr. 


Ballota foetida. « ‚ . 33, 
Balsamina micrantha. „ 370. 
Bandong. ee el #1 3505 
Barbaria. … « ‚ . «246, 
== iberica. „ . . « 246, 
— parviflora, e 246. 
mm SITUClA: «© « « . 246, 
mmm vulgaris, _… « « 246, 
Barbula muralis. . . 263, 
—== unguiculata. „ „264, 
Basterdmuur. „ « . . arg. 
Beemdgras. „ « . . 213, 


Bellis perennis. . « . 25. 
Berberideae. . . . . 7 
Berberis vulgaris. „ « 7, 


Berula angustifolia. „ ar, 
Beta vulgaris. „ . „ 36, 
Bêtuláy alba emo's tn 
mm alba pendula, « „ út, 
== alba verrucosa, … út. 
Betonica oflicinalis, , . 33. 
Betulineae, … » …é úte 


B L A 


25. 
25. 


20. 


Bidens cernua, « « … 
—— tripartita, … … « 
Biesen ie hedge Teatre? 


Blitum capitatum . « 206, 
—= glaucum, « « « 36. 
—em rubrum, « « « 36. 
Bloembies, ,-. . 225, 227. 


Boerangrang. « « «-« 358. 
Boletus luridus. … « 368. 
Bollen. (W.H, pe Vase, 
Bijdrage tot de kennis 
der). . ron vere e 16 
Bombax pentandrum. . 359, 
Boragineae. … « « « 29. 
29: 
. 363. 
ro5e 
ro5. 
. 364. 


Boragd, ae ec de 
Borassus. … « … 
Borlasia annulata. « B, 
—— viridis, EEN) 
Bos bubalus, « …. « 
— souda, , « « « « 382, 
Bovista gigantea. « .… 368. 
Brachypodium pinnatum. 
rh. 
ee sylvaticum. stel re Dd 
Bradypus didactylus. . 209. 
— tridsctylus. « « « 299 
Brauchiostoma lubrieum, B. 
75, 76. 
Branchipus. . ‚B. 39. 
Brassica oleracea. « … g, 
—— oleracea «. campestris, 


== oleracea B. asperifolia, 

g. 
== oleracea y, annua. g, 
_— nigra. 5 Wonders 
Bremraap. … ve ve ‘re lit. 
GT 
52. 


Briza media. «… … « 
Bromus mollis. ‚ « 


D WIJZE R, 


Bromus racêmosus, « 52, 
mm sterilis. « « « « 52e 
e= tectorum. « « … 52. 
Brunella vulgaris « « 33. 
—— vulgaris 2. flore laete 


FOSeo, « e « … . « 33. 
Bryum androgynum. . 265. 
—— argenteum. « « 265, 
== Caespilosum,. „ « 265. 
== capillare « . „ 265. 
mm CarNeUm,. « « … 265 
— cuspidatum, « « 265. 
== hornum. « « « 265. 
== ligulatum, « « « 265, 
—= nutans. , , … « 265. 
—— palustre, „ « « 265e 


== pseudo -triquetrum, 
p 265. 

—— pyriforme, « … « 265. 
Bupleurumtenuifolium, at, 
Burangrang. « . . .35t 
Bursae sub lingua, beschr. 
door Frerscnmann. B. too. 


Batomus, … sere te “te 
Cakile maritima. . … 10, 
Calamagrostis epigeios, 5o, 
== lanceolata. . . « 5o, 
Culamopora. « « « « 130. 
—— alveolaris, . „ . 143. 
Callitriche sessilis: . « 20, 
Callitrichimeae. „ « « 20, 
Caltha palustris, . « … 6. 
Calycifloreae, « … « « Tú. 
Cardamine hirsuta, « 8 
—== sylvatica, … « 8. 
Camelina sativa. . « « 9e 


Campanula glomerata. 218, 
—— bybrida, « « « « 218 


BEA D W WW 4 BR 


Campanuea rapus culoides. 
210. 

Casporze (de dood van pe) 
B, 133. 

Carduus crispus, ‚ « 26, 
—— polyacanthos. . „ 26. 
Garlineae, … «ie ee 27: 
Capsella bursa pastoris. zo. 
Carex aremaria. . « « 48. 
— biligularis, . « « « 45, 
— caespitosa, « « « « 48. 
== cerina. «ie  e © 256, 
— disticha, … « . … 48. 
— distans, « « «69, 256, 
== divulsa. « « » « « 254 
— glauca. « … « « 
— hirta. ebs tedere 
— laevigata. « « « « 
— lasiocarpa. « « « 
— leptostachys. . « 
— leporina. « « « 
muricata. « « « 
pseudo cyperus, . « 
riparia, … « …  « 
teretriuscula. . . 
vulpina, « 
Carlina vulgaris. « « 27. 
Carum bulbocastanum. 21. 
Castanea Tungurrut. . 368. 
Catenipora escharoides, 1ó1. 
== labyriuthica. . 343. 
Catharinea undulata. … 264. 
Cavia Aguti. . « „ «288. 
Gedrela febrifuga, « « 390. 
Gellenvormiug in plantaar- 
dige en dierlijke weefsels, 
17g: 

Cerastium brachypetalum, 
adh. 


. mmm ÍaVOSa, « . « « 


„ Chelidonium majus. 


Gerastium glomeratum. 
== pumilum. … 
— semidecandrum. „ 


12. 
12. 
12. 
me triviale, „ . « « 12. 
=—— vulgatum 8. subvisco- 
BUIS eetset ve a 

Centaurea calcitrapa. « 27. 
== Cyanus: « » « « 27e 
== jaCla.  « « » « 27% 
Centaurieae, « . « « 27. 
Céntunculus minimus. 216, 
Ceratophylleae. . . « 20. 
Caratopbyllum submersum, 
20, 

Cercopithecus vulgaris. 297» 
Cercopora diadema. … 134. 
13. 
13e 
135. 
135e 


== gracilis, „ « « « 
—— milleporacea, « » 
== polymorpha, « . 
— stellata, …e … …-335. 
Chaetopterus, « „B. 106. 
Cheiranthus fruticulosus. 7. 
Cheirogaleus, « . « . 339. 
Je 
Chelonia mydas. „ B. 46, 
Chelyosoma Macleyanum, B, 

98, 99e 
Chenopodeae. « « « » 35. 
Chenopodium album, . 36, 
== ficifolium. „ « . 220, 
. 220 
« 220. 
35e 
36, 
‚ B, ro3. 
es 108, 
Chnoophora glauca, „ 383, 
mmm Janugiuosa. « « 372, 


mm foetidum. « « 
mm fruticosum. … 

== murale, … … « « 
—=— polyspermum, . „ 
Chirodota Chinii, 
== pinnata, . « 


EAD WIJ A BR 


Cbrysanthemum inodornm. 


26. 
eme Marit,  « « « « 26, 
— Leucanthemum. . 26. 
—— Parthenium, « « 26, 


Gidaris hystrix. „ «B. 103, 
Cirsium arvense, « … 26. 
—— lanceolatum, ‚ « 26, 
—= palustre, 
GCichorium Intybuse „ 27. 
Cineraria palustris, … 26, 
== palustris hollandica, 
250. 
Circaea lutetiana. „ vo. 
Cirratulus Lamarkii. B. 106, 
Girrhipedes, .… „ . „ ár. 
Cynarocephalae, „ « « 26, 
Cladodactyla doliolum. B. 
03. 
== Dicquemarii. . B. 103. 
== SyraCusand,. » 103. 
Clavaria cristata, „ „368, 
grieta 1”, sliste 07368. 
Clematis Vitalba, © . 5, 
—— Viticella,. . « 238, 
Climacium dendroides, 265, 
Clymene palermitana, B. 
106, 
Gochlearia danica, . „ 9. 
—— oflicinalis. « ‚ . ge 
Colchieum autumnale, 168. 
Columnaria sulcata, . 1ár» 
Comatula mediterranea. B. 
102. 
af. 
23, 
Constrictor pharyngis. 83. 


Compositae, « .. 
Conium maculatum, „ 


Conyza squarrosa, « . 25 


Convolvulaceae, . « …« 29. 
Convolvulus arvensis. . 29, 
—— sepium. « … « « 2% 
—= soldanella. . . „ 29, 


Corispermum bracteatum, 


20e 
Corydalis bulbosa. . . 248. 
mmm CAVA. « , e « « 248. 


== claviculata. , « « 7e 
—— digitata. « « « … 7 


—_— tuberosa. … « « 248. 
Corylus Avellana. … . 39, 
Corynephorus canescens. 5o. 
Cossus liquiperda, « … 87. 
Crataegus monogyna. Ig 

oxyacantha. „ … 19. 
Crepis biennis, « . « 28. 
—_— teclorum. … « « 28. 
== VITEDS, + « « « 29 
Cribrina bellis, . . Be 102 
—— cffoeta. « « ., 102 
Crithmum maritimum. at. 


Crocus vernus. «171 , 3o6. 
Cryptobranchus 
(groote bloedschijfjes ven 
dit dier , door J. van pra 


Japonicuse 


HoEvEn). « « « 
Curcuma longa, « « « 365. 
Cyathea oligocarpa. . 373 
—— ologocarpa var. elon- 

gata. . . « « « «378. 
Cyathophyllum apanas. 138. 
—— caespitosum, « «139. 
— dianthus. … « « 13e 
mm helianthoides, . „ 159. 
—— hypocrateriforme. 138. 
== marginalum. … « 238, 
138. 


e 270. 


— plicatum, « « 


BLAD WIJZE RK 


Gyathophyllum radicans. 138. 
— turbinatum, … 139 
Cydonia vulgaris. …. . 19. 
Cyuoglossumn officinale, 29. 
Cyuosurus cristatus, « 5te 


Cyperus. « « « « „360 
mmm flavescens. « « « 208 
—— fuscus, « « « .208, 
Dactylis glomerata, 

== glomerata £. abbre= 


Wiata. … soir JF 
Darmvlokjes …. « « « 56, 
Datura stamonium. …. 3r. 
Daucus Carota. . „ . 220. 
mm Carota B, sativus. 220: 
mmm littoralis. « « « 220, 
Delphinus Delphis. . 298. 
== phocaena. B. 99, 298. 
Dianthus armeria. 11, 230. 
mmm barbatus: „ « « 230s 
_—— deltoides. . „ « 230. 
_—— deltoides , foliis glaucis: 


_ glaucus.  » « 230, 
—— superbus. … « » 230 
Dicalyx sessilifolius, …37re 


Dicranum cerviculatum, 2634 
mm heteromallum. «263. 
. 263. 
me SCOparium,. « 263. 
mmm VariUM, « „ 263. 
Diopatra Baeri, . . B, 106, 
—— simplex. « . ,‚ 106. 
Diploctenium pluma. » 138. 
Diplotaxis muralis. _, 244» 
Dipsacus sylvestris, . . 26. 
Dipus aulacotus. „B, 44 
mmm MaCrotarsus, bh. 


nd purpureum, . 


Ir 


Doovenetel, . „ « .23g 
Draba muralis, « « « ge 
== Verna. « « « … 9 
Duizendknoop. « « « 482. 
Duizendschoon. . » . 230, 
Dwergbloem, ongesteelde, 

217 
Echidna, ……s os «347 


Echiniscus Bellermanni.B.71. 
Echinodermata. « … B. 
Echinus esculentus. „ 


102, 
103. 
1038 
Toe 
„ 103 
Eerenprijs.. … « « « 207, 
— ==, schildzadige, … 
mm, Water. « « « « 
Egelskop. « & « « . 
Elaeagneae. … « « « 
Elatine hydropiper. . . 
me triandra, . . « 
Eliomus. … « 


mm miliaris, . n 
—=— neapolitanus, « „ 
=—— saxatilis.  ‚ « 


207 
207. 
255 

38, 
228 
228, 

63. 


» 43e 
Elymus arenarius, « . 53e 


Embliea officinalis, « . 364 
Empetreae. … « « « 384 
Empetrum nigrum. . 38, 
Entomostracon. „ . B. 72, 
Enumeratio plantarum Zeee 

landiae auctore R, B, van 

Bosca, » « 


mem melanurus. — , 


ea 
Equisetum arvense, … 55, 
em limosum. … « « 5e 
— palustre, … « « 55 
Emys europaea, « B, 46. 
Eranthis hiemalis, „ «238. 


Erigeron acris, „ . « 2% 


BLADWIJZER 


Erigeron canadensis. . 25, 
Eriophoron angustifolium. 
48. 
_—— latifolium, « « « 208. 
Erodium cicutarium, « tú 
—— moschatum. « … He 
Eryngium campestre, « 21. 
meme MAritimum, „ « 2Ie 


Erysimum cheiranthoides, 


g. 
mmm PraCCOX. « « « 276. 
vem Barbarea. « « « 246. 
_— strictum. —. « « 246. 


Erythraea centaurium, 29. 
== pulchella. « « « 29. 
Wrcera. ze ve 1 adel ron 
Eunice Gallica. To7. 
=—— Harassii, « « 107. 
== Siciliensis. . «,, 107, 
Eupatorium cannabinum. 


al, 250, 

Euphorbia epithymoides, 
23le 
mmm CXIJUA « « « » 39. 
== helioscopia, . « 39. 
== Lathyris. ‚ . « 39 
=— paralias. _°. « 32, 
— peplus. « . « … 32, 
Euphrasia odontites, „ 32. 
—= officinalis, „ « . 32, 


=_— officinalis G, flor, albis. 

32, 
Euphrosyne foliosa, „ 32. 
Euryale mediterranea. B. 103. 
Eurylepta. « « . « » 105. 


Fagus sylvatica, . . . 39. 
Festuca arundinacea, « 52. 
== B, villosa. « . . 52, 


Festuca bromoides. . 21% 
—-— heterophylla. . . 5r. 
—— ovina y, maritima. Sr 
—= rubra. « … « « 2e 
== rubra &. villosa « 2the 
Festucaceae, « « « « Ste 
Ficus Benjamina, „ «356. 
== Saussureana, «B. 131. 
Filices horti Berolinensis. 
B. 122, 

Fissidens adiantoides. , 263e 
—— bryoides. „ « . 263. 
_— taxifolius, „ « «263. 
Flora Leidensis, (F. Dozr, 
Bijdrage totde). . . 260. 
Flustra lanceolata. . « 164» 
Fonteinkrnid. „’. « 265, 
Fontinalis antipyretica. 265, 
Fossile Affen. (A. Wacner, 
über). . « . B. 42 
Fragaria indica, „ « ho2. 
—_ VESCA:  « « e « 28. 
Fragraea. « . « … « 38ú» 
Frankenia, . . . « « 268. 
Fraxinus excelsior, « 29. 
Fumaria cava, « … «2/8, 
Funaria hygrometrica. 265, 
Fungia polymorpha. . 137» 


Gaffelsteng , slanke. . 23r. 
Galanthus nivalis, « « áge 
Galeopithecus. „ …. . 338. 
Galeopsis canescecns. . 238. 


—=— Tetrahit. . « « 33. 
Galium Anglicum, . „ 2tú. 
== Aparine. ‚ « « 2h, 
== Aparine Vaillantii. 24 
== mollugo. . . » 24 
== palustre, « … « 2. 


BL A.D W 
Galium tricorne, « … 2% 
e= vErUINs « e « … 2. 


Gallus gallinaceus. « „ 297: 
Ganserik , voorjaars. « 237. 
Ganzevoet, gestippelde, 221 
— heesterachtige. «221. 
mmm stinkende, « « « 221: 
Gaultheria. « « «370: 
Gédé, . . « «« « 349 
Genadekruid , gewoon. 207. 
Geranium columbinum, 246» 


— dissectum, …. « « 13° 
— molle. Bme F elis 9. 
— phaeum, . 19 
— pratense, . … « « 13. 
= Robertianum. « « 13. 
Geum rivale, „ „18, 236. 
me urbanum. ee e … 17 
Gabbonbs é jor odin. 3L7s 
Glandula pituitaria, B. 66. 
Glaux maritima,  « 34. 
Glechoma hederaceum. 33, 
—_ hederaceum majus. 33, 
Glycera Rouxii., B. 106. 
Glyceria distans. « Sr. 
—— fluitans, ws 51, 
—— maritima. « … « St 
—- spectabilis. « « « St 
Gnaphalium dioicum, „ 25. 
— Íuteovalbum, . « 25: 
—— uliginosum. « « « 25, 
Gorgonia anceps. . 133. 
Gorgonocephalus _verruco- 
ee ares tl Ip 
Grimmia pulvinata. „263, 
Gryllus hieroglyphicus, 88. 
Gymnostomum _ Heimii. 
262, 
me pyrilorme, _« « «262, 


JJ ZE R 


Gymuostomum truncatum, 
262, 


Gypsophila muralis. „ 230 


Halirvaus pedunculatus, 36° 
Pertulacoides. « 36 
Hapale Midas. . « 313 
Haplodactylos mediterranea, 


B. 103, 
Havikskruid. . . « « 251, 
Hedera Helix. « « « 23. 
Helleborus viridis: « « 218. 
Heleocharis palustris, . 47. 
— palustris minor. « Á7- 
— uniglumise … « » Á7 
Helmbloem. « « « « gs 
Helminthia Echioides. . 28, 


Hennepnetel, . . « « 239 
Hertshoois « « « 237==23ge 
Hesíone pantherina, B. 106 
Hieracium auricula. „ 29 
— paludosum. . 250. 
— pilosella. et $011AGe 
— umbellatum, « « 29. 
Hierochloa odorata. « 4gs 
Hippophaë Rhamnoides, 38, 
Hippuris vulgaris, „ « 20, 
Hirnanhang und denT richter, 

(3. van pen Hoeven, Verslag 

van J, Eserr, über den). 


B. 66. 
Holcus bulbosus. . ‚212, 
== lanatus, 2e es » 50e 
mi mollis. ,e „a vers» 00p 
Holothuria regalis. B. 103. 
— Catanensis, … «‚) 103 
— mammata, … «s 103, 
— regalis. hiteatsis. 04e 
— Sanctori. « « « 103 
— tubulosa, eem 10% 


B LAD WIJZE R. 


PHomme Américain, par A. 

D’Oasicsr. . « « B. 115. 
Hordeum maritimum.. 5á. 
—— murinum, … … … Sh 
— nodosum, « » « òúe 
— vulgare. « « « « 5à 
Hinslook «eve e 20de 


Nals oee vre tre 217e 
Humulus Lupulus, , . 39e 
Hutchinsia petraea. „ 10. 
Huttentut, « « « … « 243. 
Hydrocotyleae, . „ . . 21. 
Hylobates, . « . „B. 43. 

Leuciscus, , . «382. 
Hyoscerideae, . „ . . 29, 
Hypericineae, . . . … 13, 
Hypericum dubium. „ 236, 
—_— montanum,. . … « 236, 


238. 
236, 

13. 
266. 
267. 
266, 
266. 
266, 
267, 


—— pulchrum. . . . 
—— Qquadrangulare. „ 
—— tetrapterum. „ . 
Hypnum abietinum. … 
mm aduncume « « « 
== albibans.. « « « 
—— confertum, « « « 
—= chrysophyllum. … 
—— Cupressiforme. _« 
—— cuspidatum. „ «267. 
—- denticulatum. „ . 265, 
— filicinume « « ‚267 
e= fluitans. « e « « 267, 
—_— longirostrum, « « 266. 
mm lutescens. … … … 266, 
—— megalopolitanum. 266. 
— molluscum, « « « 267. 
—— murale. … … « « 266, 
—— myosuroides, „ » 266, 
—= MyUrUs. « … « « 266, 
—— piliferum. . „ « 266, 


Hypaum populeum. 

—=— praelongum. 
— purum. « « 
== riparium, 
—— rugosum, _… « 
—— rutabulum. „ 
Schreberi. « … 
serpens. « … « 
silesiacum. … » 
splendens, « « 
squarrosum, . 
stellatum. … … 
sylvaticum. . « 
tamariscinum. « 

triquetrum,. » « 
uudulatnam. . « 

velutinum. «… » 
Hypochaerideae. . 
Hypochaeris radicata. 


lie balec Fl loopt Ae 


Iberis amara, . « « 
Ichneumonides. . « 
Ilex Aquifolium, « 
Inula Helenium. « 
Iris pseudacorus. 
Isatis tinctoria. « « 
Isopoda, « … « 
Ixia carmosina. « « 


‚mm lutea, « … « « 


Jambosa lineata. … 
Jasione montana. . 
Jati-boom. . « … « 


. 


. 


. 


afz. 
1ITe 
216, 
25. 
hb 
able 
72e 
173. 
164. 


372. 
29. 
384. 


Juglans regia, . « « « 39e 


Juncaceae, . « 
Juncus acutiflorus. « 
— Bottnicus. « « « 
_ bufonius. « « « 


. bri, bb. 


{6e 
Á7e 
47. 


— Capitatus: « « « « 226. 


B LAD WIJZE Ri 


Juncus compressus. _- 46. 
— compressus elongatus. 47. 
=— compressus scapigerus. 
á7. 
== conglomeratus, « » 45. 


_— me B. effusus. . 45, 
=— diffusus. « «22; 225. 
mm fusco-ater. « « … 22. 


=— glaucus, « … « « … úô. 
=— lamprocarpos. …. « 46. 
m_ maritimus. « … « « ú5. 
== obtusiflorus. . …. … 46. 
== HENUIS. „ «© « « « 226. 
Jungermannia. « « «268, 
— bidentata. „ « . 268. 
—— complanata. « «» 268. 
—— dilatata. „ . … . 268. 
—= epiphylla. « » « 268. 
—— furcata. » … « « 268, 
—— heterophylla. „ . 268. 
—- multifida. …. „ . 268. 
=— quinquedentata. „ 268, 
—— sphagnie « » « » 268. 


Kamille, verw. « . « 253. 
Kantzuilvrucht , bastaard. 


219 
Kers, gewone, … « » 243 
Klaver , gestreepte. . 249 
Klaverzuring, gele. . 233. 
—— gehoornde, « „ . 233. 
Klokje , getropt. … «219. 
Knautia arvensis, « « 2í. 


Kunopbies , zamergedrukte, 
209» 

Kochia hirsuta. . « « 35. 
Koekkoeksbloem , gekroone 
de. . ,„.….…« « « 235 
Kortsteel, gevinde, … 215, 


Krawang. . . … 4 « 35he 
Kruiskruid, eirondbladig. 
25te 


Eabiatae. „istie Me 
Lactuca saligna,, . « 
== scariola, _. « « 
Lamium album. . . . 
== amplexicaule, „ 
== IDCISUM, © . . 
—— purpureum. 
Lappa major. « » » 
— tomentosa. … … « 
Lapsana communis. « 
Lapsaneae, « « «. » 
Tarus, tn Be 
Lathyrus Nissolia. . , 
== pratensis, « « » 
== tuberosus, « … . 
Latiseptae. . . … … . 
Lemma arrhiza. « … » 
== gibba, …. « « « 


32. 
28, 
250, 
33e 
33. 
33, 
33. 
27. 
27. 
27. 
at. 
75. 
248. 
17e 
17. 
ge 
25he 
43. 
— Minor. « … … « 43 
—_ trisulca. „ « « «-ú3. 
Lemur... …s ve Se « 340. 
=— — albifrons. „310, Site 
mmm Catta. « « « « « 338, 
mmm Macaco. « « 310 
== Mongoz, 268, 310, 3tr. 
. Jit. 
… 281. 
. « Jor, 
… 338. 
Leptocephalus. . «B. 77. 
Leptoplana pellucida. „ 105. 
Leontodon autumnalis. 27, 
Lepidium campestre. … zo. 
— ruderale. ‚ … « 
— sativum,  « 


a* 


mm rufus, « « 
_— tardigradus. … 
mm tarsiuse. « 
mmm VOlans. « … « 


B Ls Ax Do WIJ Zo Er Ri 


She 
265. 
265, 
265, 
265. 
== trichomanoides, « 265. 
Leucodon sciuroides, « 263. 
Levensduurzaamheid in de 
planten, door Péris. B, 
Taú. 

. Jhr. 
. 33e 
Lrezic’s. organische Chemie, 
B. 49, 

Ligusticum Levisticum, 222. 
Ligustrum vulgare. „ ag. 
Limax lanceolatus. B. 74 , 76, 
Limulus, (J. van per Hoe- 
VEN ‚ over de soorten van) 


Lepturus incurvatus, « 
Leskia complanata. _ « 
== paludosa, « « « 
== polyautha. « « « 
mem SETICEI, «se 


Lichanotus. …. … « 
mmm Indri. « « 


273. 
ee americanus. … « 273 
mm australis, « « 275. 
= heterodactylus. « 276 
men Latreillii.. «  ::,-275e 
== longispina, « « « 276» 
mmm Macleaii,  « 273, 275« 
=—_— moluccanus. … « 27ú: 
== polyphemus. . « 275, 
—_— rotundicauda, « . 274 
emme Sowerbii. « « «273: 
== tridentatus. „ « 27% 
Linaria cymbalaria. … 3r, 
ene „Elatine,. . „outer «-3Ee 
emee MINOK. aoe ee dte 


—— spuria. « « «òf, 240. 


—— vulgaris. . « « « 3e 
Linum catarcticum, „ … 12, 
— usitatissimum, « … 12, 


Liosoma, … « « .B. 104. 


Liquidambar Altingiana, kog- 
Listera ovata. . « « … &he 
Lithodendron caespitosume 


136. 
mm dichotomum, … « 1974 
== plicatum, « « « 1970 


5e 
5e, 
—— perepne cristatum. 5e 
— perenne tenue. « Súe 
Loncheres, …… «B. ú4úe 
Lonicera Diervilla. 218 , 
219 
Loris ceylonicus. 343, 346. 
— gracilis. , « … … « 343 
— paresseux. « « « 
Lotus corniculatus, … 
— corniculatus £, hirsutus: 
— py, tenuifolius. 16: 
Lumbriconereis Nardonis. B. 
106, 
=—— quadricristata. B 106, 
== uuicornis,  … « B. 106. 
Luzula campestris. . ‚ ú7. 
Lycium barbarum. . « 3r. 
Lychuis coronaria. „ … 234 
. 23ú. 
—— flos cuculi. « ‚ « IIs 
4 
EE. 
ga 
39 
33. 
3e 
She 
20. 


Lolium arvense. «… … « 
mn perenne. eV etg 


_— 


mm diurna,. « … « 


== Githago. « « 
== vespertina, _… « 
Lycopodium, « ‚ … … 
Lycopsis arvensis, … , 
Lycopus europaeus. _… 
Lysimachia nummularia, 
—— vulgaris. 
Lythrum salicaria, « « 


Macrobiotus, … . 
Makis. ette 4e 


BEADWIJZ ER 


Malabar 
— Tjiparai. « « . . 367. 
Malacca-struiken. … . 364. 
Malcolmia maritima, . g. 
Malva rotundifolia. . . 13. 
== aylvestrid tss 130 
Mandalawaugie. . . . árr. 
Manglayane. . « . «ár. 
Manon stellatum. „ . 133. 
Marchantia polymorpha. 258, 
Marrhubium vulgare. . 33. 
Matricaria-Chamomilla. 26, 
Meandrina tenella, . . 139. 
Meckelia annulata. B. ro5. 
Medicago lupulina, . . 15. 
maculata. „ 15, 250. 
== mioima. … … 18, 248, 
Medusa palliata, „ B, 1o2. 
Melampyram  arvense. 32, 
Melastoma. … » « « 369. 
== asperum. ‚ « «392 
Melica ciliata. … . . 5t, 
‚ Melilotus vulgaris. _« 269. 
Melolontha vulgaris. … 83. 


39. 


Memecylon, . . . .3j0. 
Mentha arvensis. „ . 33. 
e= sylvestris. … . » 32, 


Menyanthes trifoliata. „ 29, 
Mescurialis annua. „ . 39. 
Mertensia. . « « … » 392. 
Mesopithecus pentelicus. B, 
. 43. 
Mespilus germanica. . 19. 
Meren. (Herinneringen aan) 
B,8; 

Mikroscopische Forschungen 
im Gebiete der menschl. 


Phiysiol, B. 48. 


Millingtonia Roxb, . „ 355. 
sambucina. « 365. 
Monas Dunalií. „ „B. úr. 
Monddeelen van vliesvleu- 

gelige insekten, door A. 

Baants. ot, eee GI 
Monotropa hypopitys. 230. 
Montia minor. 2tú. 
— rivularis. « « .2túe 


Maus botryoides, . . . ú5- 


— citellus, ,„ . . « « 298. 
— dimidiatus. ‚ ‚B. 43. 
— hispidus, … . . 63. 
— megalotus. « « «» 43 
=erussatuss wets 265, 
Myagrum dentatum. . 22. 
Myosotis caespitosa. . 29. 
—= hispida. „ . « « 29 
—= intermedia, . . … 29 
sertatriekas. BENEN TS 


Myosurus minimus. „ 6, 
Myoxus. … « … «B. 43. 
glen % te ee 9 Ge 
—- miteila. «  «,, 43. 
Myrica javanica Br. „370. 
Myriophyllum alterniflorum. 


258. 
=—— spicatum. . . . 20 
Myrmecophaga. . . « 295. 
Myrrhis odorata. … «222, 
Naaldaar, gele. . , « 213. 
Nagelkruid. „ . « « 237. 
Najadeae. . « ‚ … . h2 


Narcissus odorus, „ . 2238 
Nasturtium Amphibium, 8, 
— officinale. … « … 8. 
— palustre, , « « « 8 


BL AD WIJZ E BR, 


8. 
. Jt. 


Nasturtium sylvestre. . 
Nauclea lanceolata, 
Neckera heteromalla. « 265. 
—— pumila, « . 265e 
Nederlandsche Flora, (H. C, 

van Harn, Bijdragen tot 

de). «7e 203: 
Nelomys. … . « «B. ú4ú. 
Nelumbium speciosum, 350, 
Nepeteae. « … « « … 33. 
Nephthys Hombergii, B, 106. 
. B, ro6. 


—— Neapolitana, 


Nereis Gostae, „ « 106, 
—= cultrifera. « «5, 106. 
—- Dumerilii, …« «,, 106, 
—= imbecillis. „ . 106, 
—— pulsatoria, . «,, 106, 
—— splendida, . « ro6. 
Nieswortel. « . ., 239. 


Nuphar luteum, . . „ 7. 
Nycticebus Javanicus. 272, 

280; 345, 346. 
. 283. 
Nympbaea alba. . « « 7, 


mm MAjOr, «  « 


Oedinerus. „ … «96, 120. 
Oenanthe fistulosa. „ 21. 
—— peucedanifolia. „ 220, 
=—— pimpinelloides, . 220, 
Oenothera biennis. „ rg, 


Ojevaarsbek. . . « . 247- 
Onobrychis sativa. . . 16. 
Ononis repens. … « Kos 
=—— spinosa B, flor. coeru- 
lescentibus. . „ . « rú. 
Onopordon Acanthium. 27. 
Ontstaan der bewerktuigde 
wezens op den aardbol, 
(J. vo po. Hoeven, nog een 


woord aangaande Kuronca’s 
gevoelen over het). B. 72, 
Onuphis tubicola. ,, 106» 
Ophioglossum vulgatum. 54, 
Ophiura cordifolia. . „, 102, 
—— Ferussaccii. « « ‚) 102. 
== fragilis, … … «3 102 
—== lacertosa, « „5 102 
—— moniliformis _.„, to2 
—— pentagona. « … „j 
— rosularia, … 
=—— scutellum, . ,,, 102 
Opbrys muscifera, . … 
Orbitabitis macropora. 
Orchideae, . . « . … bfe 
Orchis angustifolia, „252, 
—— latifolia 4, angustifolia 
252 
ble 
úbe 
bh. 
33e 
bte 
ble 


eze MOTO, «ee 
—_ Jatifoliae … « « 
—=— — pallidiflora, „ 
Origanum vulgate, . « 
Ornithogalum nutans. » 
== umbellatum, « … 
Orobanche coerulea, . 240, 
== Galii, … « 32. 
== caryophyllacea, … 32, 
. «240, 243. 
Orthostomum rubrocinctum, 


—— minor. 


B, 105. 
Orthotrichum affine, … 264. 
—— tenellum, … . « 264e 
— Crispum. _… … « 264, 
—== diaphanum, … „264 
—=— pulchellum. . , 266, 
== striatum. … « . 26úe 
Otolicnus. « . « « + 339 
Orang outan. …. « ‚317 
Oxalis corniculata, «. „ 233, 


BL AD WIJZE R, 


Oxalis stricta. « . 14, 232, 


Pandanus. . « « » . 376. 
Panorpa communis, « 83, 
Papaver Argemone, «7. 
=—— officinale, . . . 7 
mem Rhoeas, «… . « … 7. 
mm sOmniferum, « . 7. 
Paraglossae. . . . « 116. 
Parietaria diffusa, . „ 39. 
Paris quadrifolia. „ . 228, 
Parnassia palustris. . …« ro, 
Pastinaca Anethum. 


… 222. 
== Sativa. « « « « 21° 
Pedatties. . . « . . 363. 


Perodicticus. . & . « 342. 
Petasites officinalis. …. 25, 
Petromizon, „ B. 77, 65. 
Phascum bryoides, « . 262, 
— Curvisetum, « « 262, 
mem Cuspidatum, « «262. 
mm piliferum. … « « 262. 
Phaëton aethereus, B, 45. 
=—— flavirostris. …« 45. 
— phoeniceus. « „ 65. 
Phaseolus nanus. …. 17. 
Phleum arenarium. . 4g. 
— pratense, „ 3g. 
Phoeniculus varius. B, 104. 
Phragmites communis. 5o, 
_ Phyllodoce clavigera, B, 106. 
—_ Geoffroyi, « » 106° 
—— Rathkii, . . „„ to6, 
Phyllophorus urna. ‚ „ 103. 
Phyllopoda. . . ., Ar. 
Pimpinella magva, . . 4. 
Pisum arvense, « ‚ . 17. 
17, 
« B. 105, 


mm Sativum. « 
Planaria Brochi, 


Planaria tremellaris, B, 105. 
== tuberculata. « „ 105. 
Plantago coronopus. « 35. 
== lanceolata. „ « « 35e 
36. 
em maritima. « « e 3de 
Plectranthus. « « « . 37% 
Pleione. carunculata, B. 107. 


== MAjOr. es ee 


Poa annua. « « « « SI 
= bulbosa, « « « « 212% 
=— cOMPressa. « « « Ss 


— pratensis 4, latifolia, 5r. 
— pratensis 2, augustifolias 
"Dre 

=— pratensis y, variegata, 5r. 
Podocarpus. « « « « 369. 
=== imbricatus. _« « 371. 
— nereifolius. ‚ « 371. 
Polia delineata, . . B. 105. 
Polygonum Amphibium a, 
natans. … « … « « 38. 
—— Ampbibium 4, terres= 
Urbe or hel betr 
38, 
38. 
38. 
38. 


== aviculare. …. « « 
== convolvulus. . « 
—— Fagogyrum. …. « 
—_— Lapathifolium, , 
mm Persicarias « « « 38. 
== Tataricum,  « 38, 
Polistes. 7, 77e 
=— Crabro, « « « « 96. 
== holsatica,  « « 96. 
— vulgaris. « « « 96. 
Polycnemum arvense, 206, 
Polygala vulgaris. « « ro, 
Polynoë elegans. . B. rog, 
mm Exlenuata, …« « 107, 
mem fasciculata. . « 5, 109, 
107% 


mmm maculosa, « «sj 


BLADWIJZER 


Polynoë plumosa, „B. 107. 
Polyosma ilicifolitum. « 371. 
Polypenstokken in den 
hondsrug te Groningen, 
beschreven door Dr, Das- 
BEND oe ocen drere ole 
Polypodium dipteris. . 370, 
mm vulcanicum, « 392, 
mm vulgare. « « . « 5ú. 
Polypogon Monspeliensis, 


269. 
Polyporus Chamaeleon, B. 

104. 
Polytrichum commune, 264, 
mm juniperinum. « « 264. 
mm piliferum, …. « « 266. 
mm pumilum, « « « 264, 
Pomaceae. « « « « « 19 
Pontobdella lubrica. B. 105, 
—— muricata. « «9 105 
mm verrucata. « «9, 109, 
Populus alba, . « « 40, 
== monilifera. « « « Áo. 
== nigra. … « « « « ú0. 
== pyramidalis. „ « 40. 


== tremula. « « « úo. 
Potamogeton acatifolium. 218 
h2. 


. 216, 


== CriSpUS. «ee 
—— heterophyllum. 


_ natans. … « « « Áte 
pm pectinatus, alleeen Ale 
—— praelougum. „ «216. 
== rufescens, « . ‚216, 
Potentilla anserina, « 18 
me argentea. « « « 18, 
== nemoralis, , « . 18. 
—— reptans, « « « « 18, 
== Tormentilla.  ‚ 18. 
Poucan. « « « « « 280. 


Preissia commutata, „ 268. 
Primula acaulis. . . . 34. 
Prismatocarpus hybridus. 
218. 
—— speculum, « … « 29 
Procris hirsuta, „ « . 388. 
=—— paludosa. „ « . 3838. 
Rrosimii, vent st 588 
Proteus anguineus. . . 271e 
Protractores pharyngis. 83. 
Prunus avium, . 17e 
. 17, 
17. 
17. 
. 19. 
Pulicaria dysenterica. „ 25, 
Pulmonaria officinalis. 2g, 
Puspa. « … . « « «39e 
Prijsvraag (Zoölogische) van 
het Instituut. . „B. 135. 
Pyrola rotundifolia, . ag. 
Pyrus communis. „ „ 19. 
=== malus. … «erde 
Python bivittatus, «B. 68, 
— tigris. 68, 


=—— Cerasus. 
== domestica, „ 
== insitilia, « … 


== Padus. « 


pet 


Quercus costa. . . 384. 
=—— depressa. « « «3gr. 
—— moluccana. . « … 384. 
== pruinosa. « « . 384, 


Radja mala, 
— mandala, « « . 
— Rakutake . . « 
Ranunculus, . . 


e 30e 
« 353. 
. bir. 
« 370 
=== aCris. „ « « « « 6. 
== aquatilis a, peltatus. 6. 
—_— aquatilis 4, truncatus. 6, 
mame aquatilis p tripartitus, 6 


B L 


Ranunculus aquatilis d, pan- 
RDE; scare ade 
e= ‘aqualilis e‚, succulentus. 6. 


== arVEDSIS. … « « … 6, 
Ee AUrICOMUSs, _… « «6 
— bulbosus. s artec Gl 
BEAP icartan  smulet vele „be 
— flammula, ad rslieta bb 
— lanuginosus, « « h02, 
— pbilonotiss _‚ « … 6 


em FEPEDS, _« « « « 6, 
—_ = prostratus, „ … 6: 
=— sceleratus. … « … 6, 


Rasamala. . « . « « 40g 
Rasi Tjirassea, . « . 364, 
Raygras, ee …-255. 


Rendang-gebergte, . 
Retepora antiqua. « « 133. 
mm cyathiformis. « 134. 
Rhamnus catarctica. ‚ 14, 
Rhinanthaceae, . « … 32e 
Rhinanthus crista galli B. 

pubens.. . „ « « «240. 
mn MajOre « … « « 32. 
Ribes grossularia, … . ar, 
pe == glanduloso-setaceura, 
. at. 
mmm Î, pubescens. „ 21. 


== Uva Crispa, « « « 24 
Riccia canaliculata, . « 267. 
= crystallina. , _ « . 265. 
mm fluitans. « « « « 267, 


mm glauca, . £ « … 267 
Rietgras, gescheiden. „ 
mmm TOlrond, . . . 
e—.slankarig. «  « 
mm twweebindsclig. 
mnd verwijderd, is © 


255, 
257. 
257. 
257. 
257 


. 35E. 


AD WIJZE B 


Rietgras , wolzadig. … 2574 
Rosa canina a, vulgaris, 18. 
— canina 8. dumetorum, 18. 


— canina p, collina. « 18. 
=— Cinnamomea. . « « 236, 
== rubiginosa, … « « 18 
— tomentosa, „ ‚ « 18 
Rotang Korrot, „ . . 368, 
Röutböllia iucurvata. « 54e 
Rubia tinctorum, « … 23. 
Rubus... » eral 870. 
=— CAESlUS, „ … « « « 18. 
== discolor, „ 236, 237. 
— fruticosus, « … « « 18, 
== Idaeus, «vs « « « 18, 
Rumex acetosa. „ . „ 38. 
— acetosella, ‚ « « « 38, 
== aquaticus. « « » » 226, 
== conglomeratus, « « 38 
== CrispUS. _ « « « « 38 


— bydrolapathum, . « 38, 
37e 
. 226, 228, 


— marilimus. _« « « 
— Maximus. « 


— obtusifolius, „ . « 38. 
== palustris. « « « « 37. 
=— pratensis, „ . . … 38. 
— sanguineus „ « « 38, 
Ruppia maritima, „ … 42 
— rostellata, es aderlijke 
Rupsklaver. „ „ . « ag 


Sabella gracilis. „ „B, rob, 
— latisetosa, « « « 106: 
== unispira, … « « 106, 
Sagina apetala. „ . « rr 
me procumbens, „ « « te 
Sagittaria sagittifolia. . 258, 
Salamandra, . « « «274. 
3 


B LAD WIJZ E B 


35. 
35. 
ko, 
ho. 
ho. 
ho. 


Salicornia herbacea. » 
== procumbens. … « 
Salix alba, „ . « . 
— aurita, … . … se 
=— amygdalina. „ « . 
= Babylonica, « - « 
_—_— capraea, . … . 
_ CINErea, « « « « 
== fragilis, « . « - « 
— monandra, « « … « 
— viminalis. „ … » . 
== angustifolia, « . « 40. 
Salpa cordiformis. EN 
Salperne. (J. var ver Hor- 
ven, Verslag van D. F, 
Escnnrcar , Anatomiskphyss 
Undersögelse over) B, 
93. 

Salsola Kali, . . . « 35 
Sambucus nigra. « . 365. 
Samolus valerandi, . « 34. 
Sanicula montana, « « 370» 
Saponaria vulgaris, . … Ir. 
Sarcinula costata. … . zhú. 
mm OFgARUMG « « « Elbe 
Saurauja rosea, « … « 384: 
Saxifraga tridactylites, „ 21. 
Scabiosa Columbaria, . 24» 
Scandix pecten. „ « . 23. 
Scheuchzeria palustris. 228. 
Schildkröten (J. van per Hor= 
ven , Verslag van J. Mür- 
LER, über die Lymphher- 
zen der) B, 46 
Schima Noronhae, „ . 370. 
Scilla bifolia. . . 45, 224, 
Scirpus Baeothryon: „ 208. 
mmm COMPrESSUS, « « Á8. 
mm marilimus, « « « ú8 


ho. 
39. 
ko. 
ho. 


hoe 


Scirpus multicaulis, ‚2084 


—— Tabernaemontani, 47e 
Scleranthus annuus, « 204 
Schoberia fruticosa. … 35. 
mm maritima.  … « 35 


Schoenus compressus. » 208, 
— nigricans. « . « á7 
Scutellaria galericulata. 33e 
Secale cereale. . + « 53. 
Sedum reflexum, „ « 232. 
_ rupestre, « . « « 232. 
=— sexangulare, « . „ 232, 


— Telephium, . „ . ar. 
Semnopithecus. « B, 43% 
—_— Entellus, . « 297, 
mmm MAUCUS, « « « « 382* 


Sempervivum coronopus. 


Io 
== tectorum,. « « « 2I. 
Senecio Erucifolius, …. 26. 
— Fuchsii. ,„ « « « 250. 
—_— Jacobaea, . « « 26e 
mmm VISCOSUS,  « « « 26. 
== vulgaris, « « « 264 
Setaria glauca. « . « 212 
_ verticillata, « .. 66 
== viridis, : « … « « áô. 


Serratula tinctoria. „ « 25%. 
Sherardia arvensis. „ 23 
Sigalion herminiae. B. rog. 
— Mathildae, … ., 107% 
Silene gallica. « . » 232 
== noctiflora, « « » « 232 
Simia Cynocephalus, . 297, 
=— Entellus. „ « « « 3rúd 
Sinapis arvensis. « « % 
— arvensis B. orientalis, _ g, 
Siphonostómon papillosum, 

B. 1064 


BLAD WIJZ E RR, 


Sipunculus nudus. B. roú: 
Sisymbrium Alliaria. « g. 
officinale. . . . 9 
mmm murale. … „ … « íe 
=—— Sophia. . « « « 9e 
mm Thalianum. « « 9 
Solanum dulcamara, « 3r. 
— Guineënse, „ « «218. 
— nigrum. « … « « 3e 
— tuberosum. « „ «176, 
Sonchus oleraceus arvensis, 
28. 

— =— g integrifolius 28, 
_ me B, runcinatus. „ 28. 
_ me (y, lacerus,. « … 28, 
Sorbus aucuparia. « . 19. 
Spargauium ramosum. 43 
simplex. . … « « 63. 
— scoparium, … « « 1ú, 
Sparus erytbrinus. B. roú, 
Spatangus atropos. , to3. 
== Carinatus, … « « 103, 
… flavescens. , . . 103. 
Spergula arvensis, « . tr. 
— nodosa. « « « . « It 
Spiraea Ulmaria, .. 17. 
Sphaeria alutacea. . « 385, 
=— Coccinea, „ « … . 388. 
=— hypoxylon. „ . «388, 
Sphaguum acutifolium. 262, 
— cymbifolium, . « . 262, 
m S(UAFFOSUM, « « » 262, 
Sphex viatica. . „ . 120, 
Spicilegia ornithologica no- 
va, auct. Branpr. B, 44. 
Spirula nautiloides. ,, ro6. 
Sporadipus glaber, ,, 103. 
e impatiens, « . ., 103. 


Sporadipns stellatus. B. to3e 


— maculatus, « ‚ 103 
Stachys palustris. . « 33. 
Statice Limonium. « « 34e 
Stenops gracilis, . „ « 285. 


Stenops javanicus. . « 345. 
Stenops Kukang. (Verh, van 
J. L. C, Scurorpen vaN 


per Kork, over). . 277: 
— polto. « « « « « 33ge 
— tardigradus. …. . « 279: 
Sterna. « … … « «Bs 45. 


Sternaspis thalassemoides. B, 
106, 


Stichopus cinerascens. B, 103. 
Strobilanthes. . « . . 382, 
Stromatopora. … … - 130, 
== concentrica, „ «133. 
Stylochus folium. „ B. ro5. 
Subularia aquatica, „242, 
Succisa pratensis, „ …. 24. 
Sukamandrie. « « . . 351 
Sus pecari, « « « . 297 


Tachypleus. « « « » 
Tanacetum vulgare. „ 26, 
Taraxacum officinale. « 28, 
—— officinale 3. arcuatum, 


274. 


28. 
Tarsius. …. . .3og, 3ir. 
Tarwgras. . « . . . 415. 


Taskers , stengomvattende, 

245. 
Tectonia grandis. „ . 36ú. 
Teesdalia nudicaulis. . 
Telyphonum. „ . 


10, 
e « 276, 
. B. 106. 
Lob, 


Jhe 


Terebella cirrata. 
— multisetosa, 
‘feucrium 


» 9 
scorodonia, 


3 * 


B LAD WIJZE BR 


Thalictrum elatum. … 5e 
— flavum. « «eee Je 
_— Mmajus. « « « … « 238. 
=— minus & dumosum,. 5. 


Thibaudia rosea. … « 370: 
Thlaspi arvense, _, 10, 
== perfoliatum. « « … 26ú 


Tbrincia hirta, … « « 
=— hispida, « .e « 27 
Thym, veld-. « . » 2ún. 
Thymus angustifolius. ‚ 240. 
— serpyllum, 
Thysanozoön Diesingi, B, 


27. 


. «20, 


105, 
Tilia grandifolia, . « 13. 
— parvifolia-. „ . « 13. 


Filoes ten ere 
Pjitmajor „WE 35: 
Tjanjor, „ «… « « dhg, 361. 
Fjisitu. „se «356 
Tjitaroem. « « 352, 359. 
Tjiparai.  « « « . 364 
Tjisokkan. … « „ « « 351. 


Torilis Anthriscus, . . ar. 
== Helvetica, « … 222, 223. 
me NOTOBAS Ps se et Bd 
PorkruiaEn eeen er SET 


Tragopogon porrifolius. 28. 
— pratensis. „ « … « 28. 
Tragos sphaeroides, 
Trichostomum canescens, 

263. 
« 263. 
53. 
16, 
16. 
16, 
16, 


— ericoides, … ‚ „ 
Trifolium acutum. „ . 
mm AIVEDSE, v «se 
e— fragiferum. … … « 
— pratense flor, albis, 


‚e= procumbens «» majus, 


e 133 


16, 
53e 
Da, 


Trifolium repens. « . 
— == & tubulatum, 
— e= Ô, aristatum, 

me == y.obtusum. „ 53, 
— —=— d, glaucum, « 53, 
— striatum, « . « « 248. 
Triglochin maritimum, ár, 


— palustre. … … « « ár 
Triticum aestivum, „ 50e 
_ vulgare, betrek 0, 


Tristoma papillosum, B, 10, 
27e 
167, 


Mitanni. Ee 
Tulipa clusiana, . « , 


== oculus solis. „ ‚ „ 165, 
— suaveoleus, ‚ « « úú 
— sylvestris. „ « « « hl, 


Turbinolia complanata, 133, 


— elliptica,. . « ‚ „138, 
=— sulcata, . « « ‚ « 138, 
Tussilago farfara. „ . 25, 
Typha angustifolia, . 43, 
— latifolia, …« « « « ú3, 
Typhaceae, « « … … úd 


Uitstapje naar de bosschen 
van de gebergten Mala- 


bar ‚Wayang en Tiloe, op 
Java, door F‚ Juacuvun, 
349, 

Ulex Europaeus, ‚ ‚ 1úe 
Ulmus campestris, „ .« 3g, 
== maior. % nrden dor 
= suberosa, ‚ « « « Jg 
Umbelliferae, . « « … 21, 
Urtica dioica, ‚ . 39, 
— Dodartii. ‚ , . «258, 
=— UFEDS, «  … «258, 
Urticeae, , overe Ap 


B IA DWI ZeER. 


Urticularia flexuosa, «350. 


Valeriana officinalis. « 24 
Valeriana olitoria. « …« 24. 
Vederkruid, . „‚. « 259 
Verbascum cuspidatum, 220. 


— Thapsus. . „ « 3t 
Verbena officinalis. « 34. 
Vernonia. . „ » « » 370. 


Veronica Anagallis var, la- 

AO nde es 
== agrestis. …  » „ 32, 
== aIVEDSIS. » . … . 32. 


— — nana, aile stekene 
=— — polyanthos. « 32, 
— — officmalis, … . 31 


=— — polita. 32, 206, 207, 


== — scutellata, „ . 206, 
=— — pubescens. « « 206, 
Vespa crabro, …. . . 73. 
Vespertilio murinus, „ 298. 


Viburnum Opulus, „ 23. 
Vicia lathyroides. . « 17. 
e= sativa, … . . . 17 
=— SEpium. . . . … 17, 
Vinca minor. „ . . . ag 
Viola canina. « « . . 20, 
— odorata. ‚  ‚ « 10, 
ee — , alba. . 10, 
mn Sylvestris, . « „, „ ro, 
tricolor «, vulgaris, ro, 
_— —— Î, arvensis, 10, 
_ — y. Syrtica, „ 10, 
Viverra civetta, „ . „ 297. 
NNSRAR > … 2055 


Voet met zeven toonen , be- 

schreven door Lorren, 153. 
Vossestaart. 
Vroegeling, .. « 


‚ 310, 


… 245, 


Walstroo.(driehoornig). 217. 
Waterkers, (muur). . 245, 
Waterpeper. (driehelmige\, 

229. 
me (kleine). „ „ 229, 231. 
Waterweegbree (y. lintbla- 


IE) Binet genn els nn elen 22e 
Wayang. . ....3ág 
Weede. (verwers). « . 245. 
Weissia cirrhata. „ „ 262, 
=— Curvirostra, . . „253, 
— viridula, „ , . , 262, 
Wilg. (eenhelmige), . 25g. 
Winterbloem. „ . . 239. 
Wiringi-boom, « . . 356, 
Wolfsmelk, , . . . 235. 


Wollegras.(breedbiadig), zog, 
Wondkruid, (zee). . . alg. 


Zaagblad, (verwers). . 251, 
Zandkruid. (dunbladig), 233, 
Zanichellia palustris a, mae 
JOKare Reede Wee gebe 
—— — Â. repens. ha, 
eg. stipilata, . 
Zeekraal. (geleedde), . 205, 
Zeelint, (klein). „ . . 255, 
Zostera marina... . . IEN 
=== =— angustifolia, , 42, 
her er er 13, 25he 
Zoötoraisch-physiologischen 
Institut der Universität Rose 
tock, (J, vas per Hoeven, 
Verslag van: Srannius Be- 
richt von dem), .B. roo, 
Zuring, getropte. „ . 226e 
7 grootste, , . „ 227: 
meen Waler. ** 7 7 gag, 
Lwenkgras , ( dravikachtig J. 
215, 


—___— 


DRUKFOUTEN. 


p: 5 l 2, Exogenae Dicotyledoneae, lege Exogeneae sive 
Dicotyledoneae. 
9 Ie ile media A, L. lege media L. 
marina Bat. lege A, marina Bat, 
» 15,9, Ih: B Bonnines, lege B Willdenowii Bonnicu. 
» 4e, inter lineam 4 et 5 inseratur : Syn. S, amygdalina 
L,, van Har 108g. 
S. concolor Koca. 
„176. reg. 5. groeit deze lees groeit gene 
„348. „ ri. regter achterpoot Lees linker achterpoot 
"340, > 3 Tru lees Tuor. 


BLAD WIJZER, 


Iste bl, kol,2, reg. 11. v. 4. staat boletiformus lees boleti- 
formis 
_» 55 '» _4-v.0. voeg bij: bl. 5o. 
3de bl. kol.2, ,, 16. v-0, staat structa Zees stricta 
Gide bl, kol. 2. reg. 8. v-0. staat Callitrichimeae lees Calli- 
trichineae 
Sde bl, kol.r, reg. 1. v. b. staat Campanuea rapus culoides 
lees Campanula rapunculoides 
nm Ie 7 13e VeO, staat teretriuscula lees teretiuse 
cula 
6de bl, kol, 2. onderste regel : Conyza squarrosa, 25. moet 
staan onder den vijfden regel op dc ade 
kolom. Á 
2e » 13e ve b. staat liquiperda lees ligniperda 
2 2,» Je V-Oe staat ologocarpa lees oligocarpa 
DE bl. kol, 1. reg. g.v.b. voeg bij: bl. 51. 


BERIGT voor pex BINDER. 


Pl. Vl en VII zijn verkeerd genommerd en Pl. VII (de 
afbeelding van het skelet van Stenops javanicus) moet 
voor Pl, VI worden geplaatst, 


ZD 


he 8 He & eee, Poser 
en 3 Shear 


a APG bie Nast, Khmer Has Ae 


a | E sr 
ir Ord zi Ten BOG EE 
B Na Wreed DOE 


en OET Ee, "Ape ter, dei zee 
Bes Ke ad Grande vna ded 
A k ke 0e! Gi ORE Ver ke he 


‘ eng 4 


ORN dre 

of 4 ek Hes gj 

Nn À pas 5 0 we iris de Wu; 
it Keen ae awk, vals hompoi 


Ae 
3 Hen 4 0 0 be De MJ bene, 
ann 
(4 98 Ni 14 
4 be Bie: dn ed 


te Bn Bl ani (, en 


et ee peur 


E hd bes 
ag il 
r RE SE WE ADA 1 MIE DD 
elit He BRU etna, rt 
bij OP ie 8 Zo hi” à pe 
CR $ Le meen 
se kaden vraa DN 
AN ’ eh Si q 
Dr r Weird rg 
x his on one De if 
fe u 54 Pek rn 4 
Tik, » PN à 
kh 
cp hi 
BER. ul 
5 ) 


‘ 
E 
4 
1d 


aA San SA GP 


GAN 


AAA ifs AAA wan aliteardeeend Ae, 
vhs Tad, AA aas AN Alana U 
sa RAN RAA: A N An 


A 


- ‘ 1 
Nast ds if AA eN AA „An 
nj A Pach aA 


Î 


A AI IA 


LAAR Hi AAA GEA AAA. AA rf AA N AAN 


Pi ras, 


MAN en ne 


Ak PAAR AEEA CEN mi nd Ass VN AAN ha 
JA NieAand Hag Pan AAT AA aA LAAN AEN RN ANRA He 
NAAN ERAN A aoricAR LL AAA oet aat ONM 


mens 
q rend 


a nd 
EN man