Google
This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before il was carefully scanned by Google as part of a project
to make ihe world's books discoverable online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country Public domain books
are cur gateways to the past, representing a wealth of history, culture and kiiowledge that's often difficuk to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book 's long journey from the
publisher to a librai'y and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prevent abuse by commercial parcies, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial iise oftheßles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google 's System: If you are conducting research on machine
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount oftext is helpful, please contact us. We encourage the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attrihiition The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement habihty can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and usefui, Google Book Search helps readers
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the füll text of this book on the web
at http : //books . google . com/
Google
über dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Regalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfUgbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun Öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nutzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentliclikeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nichtsdestotrotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen,
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden S ie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-Markenelementen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser Welt zu entdecken, und unterstützt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter http : //books . google, com durchsuchen.
©
TOPOGRAPHIE
DER
STADT ROM IM ALTERTHUM
VON
H. JORDAN.
ZWEITER BAND.
BERLIN,
"WEIDMANNSCHE BUCHHANDLUNG.
1871.
.'V
t ■
f 1",
;* .
109467
BIEINEM SCHWIEGERVATER
JOH. GUST. DEOYSEN
ZUGEEIGNET.
A*
Vorwort
Die Topogrj)])hie der Sladl Hnm in knrznr FaitHung zn
schreiben cmic « sich wenn auch nicht als tinausführbar, so Jodi
als äufserst schwierig, ohne gleichzeitig eine kritische Ausgabe
der Migcnannton Urkunden, d. h. de^ailcnRegionenbucliesunildcr
miltclallerlichen Statt ibescbreihungen vurzulegen: eine solche
aber, wie ich es aüfangs heabsichtigle» anhanKsneise der Topo-
grajihir auf wenigen Bogen beizugcbRnunilaurileiihlojsscnAhd ruck
derTexte zu be«dn-änkcn, gradexii als gefährlich. Denn daesnicbl
Jedermanns Sache ist noch sein kann, die verwickelte Geschichte
di«$or l'rkunilen in ihrem Ztisamnieubange zu verfulgen. so
w&rden sich die aus längerer Ilcscbälligung mit denselben ge-
wonnenen Ansichten, wenn sie zerstreut und gelegentlich mil-
getheilt worden wären, srliwerlich Zustimmung oder, was mir
gleich gilt, sliehhalligcn und für die Sacbe förderlichen Wider-
iipnicli erzwungen haben, während ein*' systrniaiische Darlegung
dcrscll)en dies zu Ibun heans)jrucken müh und darf; freilich
nur denen gegenüber, die im Stande sind eiuzusfheii, dass man
schriftliche Quellen auch dieser DIsciplii) nach Absicht und Ein-
richtung verätaadeu haben muäs, ehe man einzelne Stücke der-
selben als Zeugnisse verwerlhet. Diese Erwägungen habcu mich
VOUWOIIT.
v«raiüu»st lue Urkunden mit aus ITitirli dien iriilersurhiingcn
i'ibnr iliri?!! Worlh uad ilirv licschiclite a\& zwL'ilcik Biuul der
Ti\\to^n]thic: vor dem ersten ?,» veröHentiicheu iiiitl »ladurchfür
tlie DiirsteUiiiif; der lucaleu KntMickelung der SUidt ciue Grund-
lage -in bei'uiten.
Ich bi?üb^ichl,ig(> uitt dieser Arbeit tvcder dns vor nnbezu
viftr/it; .lühren versprorliftne rrkundenbucU zur Hosrhreibuug
der Stadt Ilom zu ersetzen, noch einer von Meisterhand zu er-
wsrleaden volEsländi^'cii krÜiscticD Ausgabe allci-, aucb loaueber
nocli ungetlruckltT Sladlbescbreibumjen vorzugreifen. Uic
Mündel jenes an und für sich anerkcnneosworthcn Planes hier
zu «Tfirlom, ist nicbL mehr an ilitr Zeit; daey ilas zweite Unter-
iicbiueii nldil ilassclbe Schicksal haben müge, wird Jeder mit
mir boll'en. Allcia mein Ziel tnutvste nach dem angegebenen
Gesichts [Hinkte «in wesentlich anderes sein. Meines Erachtcns
ist (las, was den Wcrth eines solchen Corjiuä ausmacht, die
vollslüudige Millheiluug alk-r auch der geriQgfägigstea milLel-
altcrlicheii BeschreÜiungeii einer hinter iler anderen, nicht allein
von untergeordnetejn Werthe sondero sogar hinderlich dem-
jeuigeu, der in dem niittetallerliehen Uwni nur das alte sucht.
Vieluielir hielt ich ns für meine Aufgabe, die Texte dergestalt
zu verarbeiten, dass weiter Fur&chcinle. auch ohne ilie IJnler-
suchuug innner von vorn xn beginnen, sich über die Gesr-hicbte
der Tradition l)ei[iH'in infurniiren können. Es galt iilso na-
montUcb um die älteste Ued.iction der Mirabilien die jfinf^eren
in der Weise zu gni|ipiren, dafa alle aelbsländigen Zuthaleu xu
jener je nach Kedürfnifs ihr unter dem Texte angeschlossen
oder in den Liitersuchungen behandelt, ihr Werth festgesteltl,
alle für die alte T)i|)ograiihie völlig gteiebgiltigen Thorlieiten als
slürend.furtgelnssen worden. Innerhalb welcher Grenzen dias
gcsi'behcii ist , wenleu die Untersui'liungen im Einzelnen zeigen.
Eine voU^irindige Sanimliing, die unzweil'elbalt zitnerichtignngcn
Aula»» g<d)en wird, abzuwarleui erschien aber nicht geboten : das
Vorhaudenc reicJit aus, um in dieser Weise geordnet ein zu-
VüHWOHT.
VII
SU miiKMi bringe iiilcs Hilü zu geliüii von rlcr Jui znülflrn Jahrliiin-
Ucrl erliaUcnvn unti vom zwillftRii bis in.<) füiir/dintc allgrmarh
vvrriiig<>f1eti Stimme von Dcliten Trailittuimn. Sch^erlii'li iili«r
ilrirl'en wir ffir die Pwio»!« vom z^ölfttin Jahrlmmirrt nii vCifk-
wärte, für welche wir Tast aussei) liiütslich auf ija» stigenannle
Liiisi«iller Itinerar und einigo in <lio Miniltjlien anf^ftiunimenc
iiltprt' <^italo^(^ rOmiiichcr Mouumeiile :iu^«wi<>seu ^iiid, nincn
crbcbticben Zuwachs an unedirten Slückcn erwarten. PüT
liiew" Zeil Itilden geifere tit liehe Notizen in l'rkundeii einü widt-
ligc Ei'grtDzun^ der Stadt bcschreihungen. Kind ich schon bei
ihr llnteryuchuug «her die Gesehichte der Miraliilien wenig vor-
gnirbeilet — Firthers Aiisgnbe h»l »ich diesp Auf|;Hbc nirbl ^e-
8lvlU und irh war fast allein darauf angewiesen die Winke de
Rnsdi'f zu beachten — m macht« sich i»ei ihr ßeiiutzunK dinner
l'rkunden noch empfindlicher der Mangel an einer umfüSE^enden
Sammlung ITihlbar. Leber einzelne Fragen habe ich mir »einer
Zeit bei Pb. JalTe Ralhä erholen können und werde am Schluss
des Uandei; aufdiu xu verweisen haben. Seine ficuudlichc Absiclit,
ilen Abscbuilt über die kirchhcheti Hegionen mit mir durchzu-
gehen, hat er niebl melir auäfi'ihren können. Ausser FeuK be-
kannter Abhandlung }ia1 ganz be&onders Nihhys Qeissige Roma
neli' anno IS3S die Arbeit erleichlerl. Auch der (Jeschichte
Romit \Qn Gregomvius verdanke ich natnriirh z:ihlrelrJ)e Narh-
wei&ungen, namcntUcfa aus uDgedruckten Urkunden, was ich um
«omeJir hervorzuheben veranlasst bin. je Öfter ich mit dem Ver-
fahren des Verfassers, wo dexselbe der alten Topograplne Auf-
merksimkeit za schenken für gut findet, in Widerspruch ge-
ralhen hin. Weniger nützlich waren für meine Zwet^ke die
UleraturüJjeraichlen v. Reuuionts, entbehrlich die aut» Kea
uml Gregorovius compiUrten AbKclmille in Dyers llistory of
Ihe cily of Home. Aber e« war Pflicht und Ist nicht unnütit ge-
wesen wenigstens die gr66seren iTkundengummlungen von
KerinJ, GaUetli, Uarini, Hiitarelii und Coppi, die Acta Sanclo-
ram mid d«n Liber tKintificalis selber aufs Neue zu durchlaufen
von WORT.
nnd tiabni den JRtzt allzuweni;; Warhtelen AmleuUingen Allerer
rAmiscIier Gelelirter naclizugeliea , ganz besonders, wo o» sich
um die (leschiclitft rflmiscWr- Kirchen handelt. Freilich konnte
hier so häutig nur Ruf die Lücken hlngenii^gi^n n^rrdcn, di«^
anch nach den Urkundenlbrschungcn Grimaldi», Martinellis,
Zaccaguis. Cancellii'ris u. A. noch heslehen: nine neue Roma
ex ethiiica sacra ist es, die uns fehlt, ond die wst auf der
Grundtage der zu erwartenden kritischen Ausgabe des Libcr
pontidcalifl und sjstnmatisrhcr Shidieii in römischen Ai'chiveu
geschaffen werden kaun. VVie die Dinge jetzt stehen, hielt ich
es daher für gernlhnn, mich auf die ncuutzung der angeführten
Qiidlen UTirl Hilfsmittel im Lauf der Untersuchung zu beschrän-
ken, und statt einer deich nur unvollständigen Stellensanimhmg
in einem Anliange nur einige der durch ihren Umfanji; wirliti-
geren unil durch blus^es Oiliren und K\rerpircn nicht zu er-
Kböpfenden Urkunden mitzutheilen.
Muss ich erwarten gerade auf diesem Gebiete, dessen Be-
arheilung die meiste Mühft gekostet hat. den meisten Wider-
spruch, jri bcrechligli.n Tadel von Seiten der Kenner der mittcl-
alterlirliiMi Quellen zu erfahren, so hoffe ich die Geschichte der
einzigen erhaltenen Stadthesclireihung des Alterlhums zu einem
gcwisseu Ahschluss gebracht zu haben, nie von Prcllcr mit so
vielem Geschick und der iliin eigenen Klarheit hehanHellü
Grundlage der UoherliiifiTiing ist zwar im Wesentlichen oichl
vernirkt worden, allein die aus der Knlstehiing des Boches sich
ei-gehcude Oekonomie dc»«selbrn ist von ihm mehr geahnt als
nachgewiesen, der Zusammenhang drr jüngsten Gestalt desselben
mit dem MitteLilier nirht genflgcnd licachtct worden. Ks waren
hier haupl^hlich die Arbeiten Monimseus üIjlm' die Stadiclironik
nnd über Polemius SUvius, welche zu der Weilerföhruug der
Untersuchung anregten. Wenn iu diesem ersten Hanpllheil
der Untersuchungen nebeo manchem II j^otheti scheu , das
ich als solches nur bedenklich gegeben habe, einiges Neue
methodisch festgestellt sein sollte, so wird dies als eine Frucht
VOHWOnT.
11
iKwfr wie so v'wWv aiidprer Ziel imil Weg weippmlcii ArlM-ilpn
Hommecns auf dem Gebiete der römischen Allerlbiimskuiid« zu
hftrarlilen sein.
Ks hedarf noch der EQt£chul()ißiinf[ wegen eines fehlftnden
und viellcictil wpf^en eine^ in diesen Kreiit nicht geh5rigeii Iji-
pitel». hie Keslft der ArKefnirkunile schiuiien, idiwohl ausser
bistomcbcm /usammerihnntf« mit dem lU-^iuneulmche. hier nls
ErgäoziiDg 80 nothwentlig wie das Verzeichniss der rici, wühreud
die Alischiiilte üIkt die Stadt Umii Iiei Siralton, Plinius, Sulinii»
und nnderun hinzuzufügen unniü^liL-h ei'ifohien, sollten ntchl die
Urenxen dtcst-s Planes üljiTsc}iritteii und zu der Anlegung einer
Stellensammlutig ziirucl(j?rkehrt wnrden, wie xie Rangen uolltr.
Die Nolhwondigkeit aber, jene Biuchsliirke im Zusammenhang
mit der varroiiischon Eiläiileruirs zu lietraclilen, hat mich be-
wogen, auch diese Tollsländig ahziidmcken und eine freilich
über die (irenzen meiner Aufgab« hiuiiusgebende Hutcr^iicbung
ober beiile hier einzulegen, welche jedoch mancher L'nklarheil
und Wiederholung im crsleii Rande vorbeugen wird. Ks i'elill
hier dagegen eine eigene Untersuchung i'iber den caiiitoliniwcben
Stadtplan. Diese wird der neuen Ausgabe der Uesfc dessnliien,
welche vorbereitet ist, beigegcgclwn werden. Audi die l'läne,
ileren Herstellung grossen Schwierigkeiten unterworfen isl,
werden tu dem gleichfalls tn der Ausarbeitung begrilTeneti ersten
Bande der Tii[iogra|)hie geliefcrl und k»nn hier einstweilen auf
KiejuTts PInn dee^ mitlelatlertielien Roms hinter Parthejis Aus-
gabe der Mirabilien verwiesen wcrdi-n.
Der Umstand, d.iss ich eine Reibe von Rdchern nur in
Berlin benutzen und hier nirht nochmal.« einsehen konnte, hal
manche Ucbelsländc gehabt. Ich muss für die dadurch veran-
laiisten l)ngenaui|;keiten wie auch sonst um mancher Vcri^lien
wegen, die ;!um Theil noch au dieser Stelle verbessert werden
könoeu, um Entschuldigung bitten.
Schliesslich sage ich mciueu ganz besonderen Dank für die
diesem Bande zugewendeten and an ihrer Stelle näher beieich-
X VORWORT.
neteii Beiträge den Herren Mominsen und G. Parihey in Berlin,
J. Vahlen und C. Sachau in Wien, meinen Freunden 0. Hirsch-
feld in Göttingen und A. Wilmanns in Innsbruck, und halte nicht
minderin dankbarer Erinnerung die mannigfache Belehrung, die
mir bei einem wiederholten fast anderthalbjährigen Aufenthalt
auf dem Capitole von vielen zu Theil geworden ist: besonders
von H. Brunn und W. Henzen.
Königsberg, im Juni 1871.
H. Jordan.
INHALT.
ÜWTEBSUCHUIHGEN ÜBER DIE BESCHREIBUNG DER XIV s..i«
REGIONEN J— 312
I. Das Alter der ßcgionsbeschreibong uad ihre Ueber-
lieferung 1 — 40
II. Uie Anhäage and ihr Verhältoiss zu den RegiooeD . . 41 — 74
III. DieGreazbesclireibnngderRegioDea nnd das Buch . .
als Gansea 75—138
IV. Eine vermehrte Separatansgabe der Anhänge .... ]39-']78
BEILAGEN. 179—312
I. Die Listen des ersten Anhangs 181 — 236
II. Die Pro cessions Ordnung der Argeer 237 — 290
III. Die capitolinisclie Basis und die Entstehung des fal-
schen Victor 291—312
UiVTERSUCHÜNGEN ÜBER DIE MITTELALTERLICHEN
STADTBESCHREIBDNGEH 313—536
I. Das Fortleben der alten XIV Regionen bis ins zwölfte
Jahrhundert 315—328
IL Das Itinerar der Einsiedler Handschrift 329—356
III. Die Mirabilieo und ihre Redactionen 357—400
IV. Die älteren Abschnitte der Mirabilien 401^420
V. Die Periegese der Mirabilien 421—536
URKUNDEN 537-670
NOTITIA URBIS REGIONUM XIV 539—582
BEILAGEN 583—604
L Die Namen der Strassen der Stadt Rom .... 585—593
II. Die Bmehstiicke der Processionaordnaag der Argeet' 599 — 604
MIRABILU URBIS ROMAE 605—643
BEILAGEN 645—670
I. Das Itinerar der Einsiedler Handschrift. .... 646—663
II. Wege der Processiousordnung Benedicts .... 664 — 667
III. Drei Urkunden 667—670
Register.
INACHTRAEGE: IJM> BEniCHTIGUNGEiN.
8. 3 Dhss di« tu, A d«a Curinsiim keine d«r in ilerNoUtin mit den fte-
g'iocK.'n verbuDflrnrn SchriFtrn rothiilt, beslKligt K. \Vilin«n« Rh.
Mui. 2i, 3H1 f. Sic ist aitcb ihm 's. VH.'
-'—— Z. 21 straichu von.
— 7— 10 NocbiEulraficu ist die bUbur übersoheiie und mit Victor viiilig
überciiiNtimuirnilci Arifziililun^ rlcr Itnuleti Constnolin« in drm Potio-
pjTicm des iN'nxsrtiii ;i.> (v. J. 32j), •nefthc nath EynxRiihardt« Mit-
thciluini; Audi ia iey liarlMrutLcr lls. au lautet: celrbi^Tirna iiinu-quf
Hrliia /lovia optiribtis enilescntit ncr ohgolefa ?nadn p^ vetuatdlem
rtdivivo ctiliu iiittgitiuntMr. nvä'äla ijisa, ijuao aiitea -nio^nifiefntis-
shnrt puiabantur, minf aiiri itice fut^ertlüt btdecoram maiorum par-
fiiuornain prodideriad. lirco [crfirvir diti H».| i'jtxi via^innt suhUmrt
fiorlhut rl ntlHmile.i atin> enittvinai' tffiitum imisitftti ottitUui dfile-
riiitt, id ilfv tton minuji eapid« cortveiiialur hvi ffj-atia quiiiii spwUl-
cidi volvpüile, \a. üon ciiws ad calecumbtu aI«o durfte nicht gti-
dacfil wei den. Vgl. tu S. 223.
23 (Heg. \'l) sind sljitl. der FragrEctRhcn PuDiktfl zn setzen,
— 4fl vgl. 74, Schon Prülltr hat Reg. Vorr. S, IVf. nochti ä|g lict dat V«r-
hüllni.''» der AnLntigfl zu don Rvgianon ricbtiger bturthcilt.
44 20 1. mit ß <ät .\'nt.
50fr. Lututim 8iiinc von HassingDbr&ai'^litdie Pas»iitSS. i[uatluor corun.
{In Riiilin^-rrs ünWrs. 3, 327): concfia^ ot lavu» cum rrg-itU's at rim-
taris uud dus von Hicäslinj; lirrnKSgrftcbc'nc Tc»liiHieiiC: id aedi-
fiiium et fjT pomana et iacui {'/.. 1 1 Aiiccd. Bas, ] .S. i), »n nirbt
mit, dein Ilt'raus^-uber iriicti zu srhreiben ist. Vgl, Muutmscn, .\iinB)i
dein. lil>4S. 2l>" A.
72 J^aif. üjuvurn ma^ : Uull. drlF I. 1863, 209 f.
84 Orr Giiriicltc Stein ist noch vorlintidcn : irTi vcrJnnkp ^ iiirn PnpiPP-
abiJnickllcnicri, wclrhem ihnOiicataliik libciaaudt liultf. Uicicttt«
Zeiln lj<!tiinnt jctit: ,' // S* AEDIKICI- Ichwerde ill« l^ruadritae
mit demäUidtpiBD publieirau.
N\CimiAEÜE UND BERlClirttil.iN(;K\.
XIII
Bötr. Auch üyen lnter|>rtilalioii der Stell« ilci Pltniu« {Kau. ünme S.
3b) ftiht voD der V'araussrtzuiig: ans, da»n n. 2 .YA.Y und n. ?, /.W
tibi-rlier«rt soi. Ei' billif^ liie S. Sil vcrworfi'iic liiti-r])retalioD von
j>er dinttuiit uod i-echatrt itaiiUch: wcud 70 Meilm Strtuiip iiiner-
lialb tiDM Umkruitics \ou I3!.j Mctlc iNufou, sn mÜKScii 3U M«ilcn
Strasie iiinnhalb pioea UmkrCLMCK von ä;^,^ Meilen laufea, 5|^ alter
lifltrage in der Thnt ilrt- (.'i[il'aii{r il(;r Muuer «les Sürviiia. Krwaliiil
n'rrdcn miig unch, <)asä Jul. Mimitolus (Humnuii aulti|uilas ilisjvrt.
hisl. itU. ill , iluiß 1'>M9 S lOl^ir.) ttln 3U Mcilrn für di« .Summe ilcr
Tbornli Stande, die vcrmeintlitihcu 70 rüt- die Suiniue sÜiaiut lieber
StriEsCDlaDgi^ii und S. I:i4 diu Moilcnzuht des Vo]iiiic(is fetr dir
Sunnte di^r Thorabstäad« Rdiccttj uliain viris' zu i^rblürcu sucht.
— Ol UebcrfohcH i»t dir Aunuhmi-. das» dii- nurcJianisdi« Mnucr rinnr
»ach di;» nlluihhlichpu Vcrschw indnn di-r *crvi[int?chpii orricblutra
und darcli cipjii bi;zrir;hiirli!ii /ull^ri^uxt' t'^fx^t ^ui (1)4! Ruosi Arch.
Arx. I9S6, 14T vgl. MamiiiRfN, Küriuhtt! dor säfh«. (ie«. d. WUit.
185Ü, 37d].
~ 105 Die scalae anulariae sind zu streirlieti. Ka vird in dur Arcb. 7,. d.
J. Rercifit werden, das» sir uuiIerR ku erkfürcn siad,
— 115 I. Fonfihammer.
— 117 atrekbe 1 ) nach ckl'u-agü].
— llOrgl. S. i45
— 125 Piir die StuUn in ilw Vita Inuocentii tbcilto mir oachtrÄBltch ihir'
iD8wi«ehcuindrtiKüm|irrn vr)rllelitalsUftiiiwrgi'ruI!i"n«Dr. H.Pabst
rolgoude Variaiileu seiner Hs*. mit: «c Irsen iuucliru Libiana —
trmjAam Mnmuri — clh-ttm mamurtini CiMkM. »■ IX, c/ivww ma-
mvriini Ik-rn. ». IX — cliviini pan'ci I»«jiol. s. Vlll — arUilrata
Cacir, lU^rn., C-)inii. Laon. ». iX, wrftd«ra Atwbrus. s. IX, Vlodoh.
— etulorini Vindoti., Ainbrot., Lcyd. Vos*. Irt.
— ISl SoUlc aduec (»o flie Blleste Clpborliorcning) vom attital. effluet, MTr]
tiica (ron caducus"! Oicit VVSrIorb. ü^, )*) kommen und 'Ruine'
h<^i»«DT
— 14Ö L i. d. M. SM Grunde gfU^m.
— 102 ). TOM HetUar lwr~uriihrini und.
— 166 Auch der Turiacr Catuta); (Capeiicordt (t. W. S. 51) : eceieaia i. Ku-
puti. Uebcr den HRÜi^n s. IIsunr'rlii& Acta SS. Juni [», 51^ uiid
CsBcelltcri, 11 la^o ii. t. w., S. 177.
— — >'acb dem I. AbsDtx J. hkM, iuwi>Ust.ärtdigex.
— 189 Für d» Odeum gi«bl diu iNot- A'J? lUßOD.
— 191 bt ODter den Variacit<>j] des Cur. '^eb'at fehlt A" zu «rcirhwi. —
1d dem Aufsntz über die Brurtoii (Sit/.ijnit.sJjcr. der Müncbener
Akod. ISTtt, ^iflfl.) gipbt Ur. l liieb« "itrits.'itenthfil,*' nnch soinen
Collaliwucn die Variooluti zum Curiusmu und der Nütitio. Ht fwblt,
SIV
AACiiTKAKGif i.No &KRi(;irrii;i'»G»r(.
die Lesart dftr boalen IIa. des Cur. A, falsdi i&t die Angab«, dis»
S (bei ihm D), nisn cinr tier boidnn maassf^ebcndun Ih». der IS'oti-
tia, .4emiliifs auslasse. Muniuiseus Collaliou licNs dus Gegcntheit
iwtilioBson nnci aiiüdriicklich Wstatif^ wir die» J. VotilvD. Die Hs.
liest: Pa/Ufin l'iU Irolh) KUtt». ewilim. aureluis u. s. w. (wie
MomDisrii ungob: irrChiimlich hnlic aiii^h ich ulio ans scioer An|;abe
jxiiiteg; — |}06cbW>rH die /alil fc^blc). Dadurcli vinJ luitürlii^h die
ADDalinic, AoA'i der Nniiic ^emilnii Zusatz dos Curjuamu sei, abol
tiehon iti der Ori^iualurkuiido ^cfebU liAbe, ferner die ancli an und
l'ür Jiich iiirlitiffc: Scliliis^fnlgcj-ung, (last rin jü:i b'LTcr IHnuic dtis
Cotalo^'A, aho (da Cfttitm nii^lit in KctrAüht komm«} l'rolii tSatüi'
eingptretüii »ei, lir^sftitii^t uml Hr. [Irlichs wird sicij riarb uuderca
Griinden iitn^chcn müssen, diu xu liewciis^n, Aas» schon der /usLaiid
iIps Texte» de« llesi<ini?ribniTlifrs die Identiflt-Iruiig dus iioiis .^emiiiim
und >dfcr('ci««'nussf,hlie»sc' ^S. 46iH. Da^sdfr uacb infinpr Ausiclit
srlinn Im HegidDi^iihui-b iiiter|iiklit'te iVniiiv ■■fmudifut in der L'ebrr-
Schrift pontex llfl mit zahll, ist ebenso natürlirb kl* da«s der vub
Ilru. t'rliich» gar tiielit ^cnannl« Silvius pDtdvs f Uli reL-bnet, weil
er den /IrtUtu! um .Srhluüs ah p, Hadriuiii wii^derholt. Ks ist an
dietiff Stelle iiiebt iiili^'lich, die übrige ßciiveisrütiruoit xu prüfen
welche den \innlf- riiMn «Is pims A^tnäüts festhült und ilcii ünu
diiüser BrüeliO !')i) Jahr vor dem dirr fabneisuteu geschehen IüsnI.
Was dic! Melliuüc! auXaa^l, sv uri^tiiunt man abn-mals zu h«ren, dass
eü br«clitens\verth kli, ob die Hhs. «ttieii l'uuLt udrr ein Komma
setzen {S. 1711 und ihtsa die Sti'Iln Ofrsctf. I'rod. 75 poiilis i/iaximi
fponlißcis majr. Morninscn) tertum cum voUimnU in Tibetim rfei'ao-
tum liedvutu, dns 'Schirnidafli' der HulKbrürk«, ait-o üii^ piiae iLif.
41), äl), seien einiftistürKt — di? columnae Nchcioca keiner KrklS-
runi; nu bedurrun — , üass bior alsu dcir pant suliiiiiiu^ 7,ur IJolcr-
achflldiiufc der dun pont.M {tiMieiij Atr Insel marimut heisät (S.
481 vgl, 4S5). — Die von mir vor^'viukljib'une \>rbc»seruLi; des
Lactanz 1,21,6 rührt vou NardinJ her. l>o|;e|;nn ist die Stelle
über da» Piirtojituni hei Kruutv von mir and gi'ddci nickt von ^tsivo
huraagM.fljreu mirden (S. \^\).
'S. 223 I. M« /üm/uj PudmtU.
Wenn es l/rt-rm^f flelrnao je gegeben hat (ürolli 2ü! ?iardiiii —
Nibby 2, 12, darjiua Lrlicba Tof. iu L. S. 126) eo haben aie im
Orifciiial Af.s Cur. und der Not. nicbt stehe» knnnea.
S. 22C Lib, I t. Zach, ü-l: firarj^ü diacania tita üi rt^ioae tectiniia ad fll
et ad Bern. s. 1\J vrhtm aitrenm nnd Annstnü. l c. 2 haxiU/'ii t'reä-
cvntiana re^iwta loeunda via htamurüni aui-b nach l'nbal» An|!abe
(vgl. 70 S. 125) die Ulf., wodurch «bur iiviiin Uudi^Dkci] uit-ht ge-
hobiHi wird.
KACHTRABr.R CND UEBrCHTICI VÜK.'S.
XV
, tS9 GuUotHMu. vjfl. .iVoternita iw«« Ich Cur. R. VI h«rgwt«Ut habe)
nnd TuMCivitaniis iiÄv . 45, 17, 4>.
303 Ich prluKre im ni>Ül Aavrh Uwro Dr. ScWtU intn itta Buch des B.
Hucellai vao leiuein Sohu Hullas mit Zuulxen rersplien int, wn-
ribtfr Ürkfo clexM-lbrn dm Vieloriiis (J5.f"^Sa) Auskunft geben
Meiie rhrnnoIo^iKi:beu BedviikBii aUo wegen den Virlor nud Ktft-
tns mus:! ich aiifgHii-ii.
310 Vämü fiindiim qut wcaiitr Arciani nennt die Ürk. von 1037 bei Ma-
rini Pspiri S. 7fl.
31S H. III Kvs einer voro und am 8chla«H versliimiineltoii Itiilk 'ilata ncl
>. iaeiK« \U. Xli' cilirr. ile Rossi (Bull. erisL 1S69, Klf.) di«
Worte , . . otnnia pasila Itomaf ntjfioftit itrrtia futta venembitem
tüutui» t. Sturmiiai'. Vei'.f«iieu für n^^mir w-r/u?
33^ Nacb AscJibachs BiMiicrkuD^cn iiSer die lüiisirdt^r II«- (lUi. M. 11,
301. ii'i'X} uiÜKüte das Itiuerar xw. 9441 und >»äü ^seLrisbea seiu.
321 Z. 4. I. behau jiti'ii sl. trrtgnpn.
32S Z. Ü. V. 1. «/»(/ «l. üf.
342 Hr. L'rlielM (s. zn S. I'Jl) bczen^ S. 465, ctnss IViehubr» inr HfiurI
grnivlite Absclirift partituriirm tulfe. »ns S^iheidewfg heJusf!
Icli balle nticb au Hänels vun MAUiiiiHnn rävidirteo DruL'k. Ontis d«»
paritttfium des Mdi.sMds au»&r[- Kiiui Kt']et;eu bab«, kuixitc ich
vabl nicht gamcint liahen, D.i.'t parilorium d«r nnsctubricii Bullen
hielt vor Urliclis i\ibby (AduHhi 2, (130 v$L 51ä) fiii- Patidor«.
l'iid was hoiii.tt mm Mcs paritoriym?
343 Sebuü etu<^ l'rk. v. 9<.)U b. Gallotti iieiiot die Kirche SS. Cogtnac et
DamiaBÜraittlijlurrim in mica aurva.
344 Vif. 2 »teilt, nie ich bei noi-bmaliger Einsicht von Mumwseaä Re-
visinn sehe, in i3f>r Tbat s« in der Jls.
36C Deu Aaua. von Siileniii braebt« zuerst Paftencurdl [Hieuzö S. 45)
in Kriiincruni;.
3S2 Den Laul der {iipstlichen via »acta bebaoilelu die von Rcamont
(Geseh d. Slarlt Itom 'i, 1, 47"» ciliften mir uiiiht za Graicht (;c-
komineaoa ^Ecbiiftoa von Adiiivlü, Lateran» e vin inaijgiorc R. l^^ST
und La via saera « del |iapa lär>&. Er ergiebt sich nns Ordu 11. 12,
17; S. Peter — Engelabrücke — ad t. Cvltimi usqtie ad arrum
(«ben S. 413) ■ . (fiilgon Hiiu«ornamL^n) dpirutn piir toiam ngiunnm
Päriomt . . (iliiu«cr) deindc tiique ad viam da catcartüt (S. 43y wud
Naohlr.) — ad t. Lariretüliim pviisilüm (iibcu .S. 35ß) ad porUcum
>. Mord (von da wohl iibci- diu suUta di Marforio) ~ S. L«rcnxu
)■ ■iranda — SS. rnsma e DnmJano — palUieia Frajapawirum
<obMi S. 5U7) . . . [WiM&cr) J'amüiaü Frajaponorum da rartularia
(s. 506) . . . (H■Ultl^r) ot duhiitv. jisque. ad t. McaloMm de cvtlitsaeo
dtinde utque ad i. Uariam de ftrrariit — deinde uapte ad aagU'
imüwm (t
mBLlLSS. £. ».£
I4& X. «•
<to<r«i
IteMHM tili« Jbli^ 1 Pia I»1,HMX'
MVViAAfeMr ■■4 ÖM Ihr äcM h«iBä(*tigl* Caiiictb Act- i
— aW4 «MteAw^MUM n4 b»c trii; rf— — — Cbmwj
«f^h «(». h 2, lat»; j IT
(.»( i^*9««Mr4l t#. R. S. Ml:
Mut !• 4« Kri**a*fMr4BmK 1«. za S. 430) sad 4er % iu Pa
n iWtttmiek 7, HH) «orlLann» mIL JedesTalls ht überall diese
— f72 ». k. HtBirh* fßumam.
■* iM4 Kmeh l'rllrfca «faubl nvcti acuerdiitgi (die BrucLva S. 1G4) die
/mw MtiMt/i'» trn*lhah ventrhrn niicT an cip vrrlorrnes KuDitwei
d^nbHD /u mÜMeit. Kr wird .Naclifnlger haben.
— H\, 4 v«l. de K'ii*! Ilult. rrUt. Il^(;[>, s;tir.
> ms /,wl*i'h«M N. iiffifiirio und SS. tiiovanni e l'aolo gati u ein« ecdetfa
». TrMMi» iTurlncr Catnl. bei Cii|iPiiMidt G. R. S. 5S).
JIUI l'itboi- ill" lilfi' ill>^^K»ll)(^■len riimi«<:li«n Studien Petrarcas Daoli
iiliil UoihIU {\%\. .S. IHtS) hmid^It (ID llox.i, Ku)l. dell' I. 1S70, 31
iiimI Minriit ilnimlbiit »L'lir wnhrscheinllcli, Am die oben S. 393
■jiriiiliKUi) l>oiinri|itiu iirtiij« vim \'.u\i WwaiM ht'.iTÜhrt nnd iwl»
lil'H iinil VM1 itoiirhri(>l»eii iit. — Wün^cbeiidwciLb wäre di
l'tiklliiatliiii rtiii'K Hilden, Wtm uur iJor Vu^eli^i-tiau ilnrstelleDil,
ll(*lNiitii'Ut«n, (t^malt uutf'i- lirban VI (>): vgl. ndnizjaiic intornq
"^STitAEtfEÜNDatRIOHTIGlNGKN".
XVII
■aRnmenll perneauli al eli^i«« oiUMeo A'i Mantova nr^l aaui ISAti
67 (Maato»a ISOS) S. |ÜS— 113. — Die bei Coüiniis (EicerpU de
•atiq. Coiistantinoi». 1&2!>) gedruckte ovyxQKf't i^r naÄaräf xal
vt'ics Fiü/i'ji ie» Mauucl Cbryaolorfls (t U1&) ist oirht »ic Papcrn-
curdt (Kienzo S. -15) lui^ eiue Hi-^icfaieibao^ ilrr Stadt In den all-
gcmeia g^baltcueii Lviipreuuu)tea schimmert die Lfiklure eii4
MirobiliciibDcbü N. U I. 1 15 driri:b.
"S- 378 Ovid. Vgl. BurUtb, AIbr«i)hl *nm Holbcrjtadt S. Xtllf.
— iSI slreicbo uu».
— .IIJS, 10 Di<^ MaaH^aucabea »luil «rfucmlru (a. to k. Ih).
— AlÜpaiaiiuw. f'nlus/aiii. Ir.li nenlv an uieiuer EikJÜi'ung irre: nähet
liogt es an (l«ii fabclhafteu t'oiutianus der Acta PiUti (vgl Alaxs-i
mann KaiNercbruu. r<, 5(S) tu ilcjikeii, nouacli p. t'olrttiani ein
Seiteastiick zu/;. Pilati wäre.
— 430 Ute Terelilute koinuit schau in den ArU P«lri et Pauli {Acta
Bpocr. cd. TUchCDdorf) S. 37 vor. Der Lcidiiiam des l'etruji »ird
|irorisuriiich i/nb tijyit^^fltvSav ndiju/ovroti rnvftaj^iov tit; tüaov
»alovyiyoy iiatixatöv gelebt. Ferner vgl. die KrÜuaa(Cäi]rdoUDg
bei Walloi-icli (Vitao puut 2, 711): dusceudü ad s. Mariani it
padinam (t. trnnsfiOinHjnumJ ijiiae fd iu.rta («rebtiiUium.
— 439 Cttlcarium Flute tioi S. INicolu «' Cvsarijai, nach welclietii Jui TurinerJ
Catalu^ yitiT Kln-liuti hciss^u (Pjificucurdt G. lt. S. b^). Dea Lm-
ÜKBg ins Platzes vun dellu sliaiiaalci bis S. Nicolu n' Cvuirlui uuj
den colK'^io KuuiitD« «uU oach Crfg-^ritv. 7, 711 AiJinulfi ia iet
mir uieht zagjiuglivhcu SL^hrill Via sucra S. ä nNi;LHeisi?ti.
450 UebtT CüKBpfl^vgi, aucb Diez Wörterbuch 2', 17.
— 4ß0 Ist dsr Nauic particus CiminoruHi stalt cimorum oder crinorum
»n schreiben? vgl. S. GÜS.
46S Tgl. 402. Die baailim Julia odor dotnti» luliae in Lateran (Gr»-
pirav, 2, 7]) ist ein Sciteuslürk zu jener batUka t'lpi/i onJ eio
BoKcis, dass die echte lianiltca Jriiia iui 7. JuhrJiuudcrt bul^L niclit
yergesatü nar, alicIl «vhl kuili Thcil oovh staod.
— S2Ü Für die Ktymaluj^it^ vnii ia m/:ja (v»d media) bürult ^iuh Giejfvrd
viiu 7, 731) auf Jeu Ausdruck für di tuc-ia via bei Sl^n>ni'i]i. Eg
nug als» aeiae l^cklärutng al.i oiüglich gellen , znuiol auch &U ^U-^
Üou d<*r via A|)|'tB ad mediat das heutige Mcsa zn sein sehelst;
dsan mtisste im 12. Jahrlituidert media [meta) mbsvcr»taudeii
«ordeu sein.
"i— 532 I. feehts): ad S. Anffetwn titnptum Scverianum.
— b6Q i. hat S der Not. die Zalilcu dci i^outci u. s. w. wie der Text.
igidu, röffliMhe Top^gnphic. U.
B
UNTERSUCHimGEN
UEBER DIE
BESCHREIBUNG DER XIV REGIO-
NEN.
B*
Di<^ Bciidireibiin^ und StatUlik <Ier 14 augu*:liächen Re-
gioiiiMi ist :iuf uns gckoiuuicii tu zwei nur wptüg vuii einander
V(>räcl)i«ü(!nen Aiis);al>e[i, welrlic Ikarlieitungen einer während
iftT n<*^fi<>run;,' Consliinlin lies tiroäseii rcmnätibltclen lledadioii
dieser Besclnviltiiiig »iiiil. Vdh cliexeii Ausgalten, deren Alter
gleich zn erörtern sein wiril, ist ihl-j die frohere ohne Titel «r-
halten: es ist die soiieiiaünle
Notiliii twi-li:livn.\»men wir diT Kürze lialberbinlieliallen).
In tifiit flantl84;liriflßn tritt diese Ansgahe in VeibindiiUK mit ver-
srliiedoueii aiulureu der Epocltt' dL-rsclben iiahestelienden Schrit-
ten anf:
I. S = M(f. Vlii-fhb. 3-116 (frdhei- 56) 8. XV. Die* kl, wie
Momniseti in .seinem Ctinuuk^'rriphen von 351 ausITihrlieli dar-
yeleßl hat (Abb. der s;ichs. UosellschafI d. \V. 2, 341* (f. bewun-
derst 606 ir.) die Abscbritt einer Ih. etwa des 9. Jabrimn-
derls u;1ejeheu Tiihalls, welclif (Mithielt, mit Aii.ssehliiiiü oineg
nicht zum ui*:>|M'üii^lictif!n Unnztrn j^ehörigen Stiicks:
l) folgenilv von dum Knllit^mpliHn Fnrius Dionysiu» Tilo-
r^lUH ^eiJi'ibricUt^ne rti)i-r /ii^atnniciifi^rtitelite und einem ChriMen
Valentinuä aU Sammlung deilirirte Arlikel: den Kaieiid»r, die
(loiiitularraslen, die Uslerlalel, da» Präfectenveneidinias, Ge-
dächtnis!* tilge der BlMchrife uiul Märtyrer, Verzeithniss der rö-
nii&cbrn Uiseböfc;
*2) die Wchehriinikt die ätadlclimiiik und die Regionen
Itoms. die beiden erAten siehcr im J.tIuv '.VM redigirt.
Ji>fil*n, t4iui*rh«T«po|frapNio. 11, 1
mn MV KR(;ion<e(V.
llvitlc Tiieile scheinen nidit ersl in der von S copii-rlfii
llauili<chrift vL■r^uu(l«:u zu I^t■iu.
II. I)ir!]i>tzl vi'rlu]'ciii% iibci-aus imiu'i' ItuiJic von Al)iif!liririea
bckaunti! llAnd^cluin von S|ici<'r cnlhirlt i'inc uic l-» st;ltL-int,
im *X Jabrliuiiden :£iis:iiiiiiii'ijg(^:«f^t/tr Suiniiilun^ lolgeiKlei-
älüclvE^ (tlm aus ilciti Allerlliuiii äliiiiitiirndi-d geäjterrt):
Aethicuü Co^ouit^rapliie, lliiiprariiim Antonini
(auch simst icgfliiirissiy vcrbuiiJeiil; Arlikul ii her die 7 Berge
iitiil ^Vatt^p^leihl□^KI) (.rnitLi-lliur ^ellutssen aus ileiii Cunu^uiii),
die Gnograiihic des DtcLiil (^rerfasst in Irland Anfang des 9. Jabr-
hundiTts). ilas I'rtu inzm vc r/eiuhiLiji,<. Artikel über die
Keiye, Tiiiire uiid Slrasser izusjuiiiieiigeslellt aus Featus), eiöeil
Abscliuitt de rebus bellicis u. s. w. (autik?) aUercalio Adriarti et
Epicleti. Ha 'st: Urt- lim u^ der Kcgioiicu Ito ms uiiil Cou-
sliiiitiiio|jfls, Aber Vcrrtniidtsriiaflsgradc. die Nolilia di-
giiita tum. bsi:>[|]icrglL'ich IkeiTurzulielieii, daHä daa Pniviiizeu-
verzi-iclmiHü iii-livn eiiiPi'lU';)rl)L'itiiui; des Aidi;uii{s des Curiusum
auch dem Kak-mler dei« PoLi^niiits Silviii>; wm 4-18 i-invcrlnibt in
(UumuisL'U Abti. dei' säcL». üe». der Wiss. 3, 2^). Voa dem
mitlelaiterlicheii tuiiugrajjhisclj&n Abschnitt wird später die
Hede sein.
lU. .1 = cod. Vindob. 1(32 (triilier 328) s. IX. eulhält die
Rrgiüneii llouis und (lunslaiilinDiicU.
IV. B = cod. Laitr. S'.». 67 j». .V. ciithrdt; AelliicLis, Itiuera-
riutii Aiitüuini, den iiiirli in di-r s|i(^i]*i-r Hs. »iliallrniMi AliSL^biiill
von den WasäorU'iiiiiigeu und Uergea. die Itegionen Himis \\^\.
I'arthe» und I'indcr zuiii Ihn. S. XXII). AbsduLften dieser Hs.
siod uat-li Preller S. 15 cotl. Viud. 333 s. XV, coii. Sesior. 2Sti
s. A.)' (bei I'relicr C"), eine übnliebe beiiuUle Flaviu* IMondus
(Prelier S. 16). K*. wird weiti-r iinlen gezeigt wenli'ii, dast* ilie
Notitia auch m\\%l Jn dieser Gi'^lall virlfach Itennt/t nui'dr. Iti
diese lU. die jüngere Kcd^clioii (Curioäum) mitbenutzte, so i^t
ihre UeLersefarit'l HugioHe^ urbis Romae als ;iuä diesem entlelinl
lu bclraehlcii.
Nudi den iiä^. Mi hat die Nutitia Preller zuui crsleiiinJil
heraiiftfpgelieii. Ich habe eine Verglciclniny, gegen dys Kmle
I. ALTER tl^D l'e»KitI.IKFKRr?(G.
a
p
AIjschritt, von A ilm* Hill« des t(f>rrii J. Vahlrn in Wien, eine
Veröle icliuiig roo n tnrini^ni Fii^iinile 0. [lirsdiNd in GötÜDgen
zu itatihcn. Dii- Variniittfii von S sind Moinniscns erwithiiter
Ahbanülung r>ntiminiii>-ii.
Die jüui,'<!rr Ausgabe fiibrl Avn Tilcl Curiosum urltisHo-
mae reip'imum XfHI (iim hiet^'uniMtuis (in ÄlJ) und ist. wcuo ich
mich b(>i der nuivb.sichl (ItT Ihn. nirlit );nt;iiisi-)ii haUc, t'rbiillrn
ausser Zusaniuionliang mit den mit der Motilia veiliundi^nen
StOciten in rtilgi'ndi-n :d((>ti liaiulsrlinCttni:
I. A = c<tcl. Val. 3321 s. VIII, LItidaUlIandsfhrifl, enthält:
ein latcinisdifs (llossar, iliffere>Uiae rerbgrum hisidori iitnioris, de
nominibus hf.braeis, d»s Ciiriui^utii (f. '1'2'r IT.). df inensum u. A.
II. B = cod. Vat. 1984 ». XU (wohl ph*T Ms XI} enthält
Ktiti'U|i, Clu'ouiken, die van Preller (Ausgcvv. Aufs. S. 5Ü8) gf-
druikle Fabel über das Kapilol u, A.
in. C ^ cod. Vat. 3327 t. IX entliJilt (in sog. Iniigobar-
discher Sehrifll Ciccruji IMuii|ipikeu, Soiniiiuni, das Ciiriosutn
(ohne LeLcrsohiift) C. 81 fl.
Vor Preller haltea das Curiosum natU AU Mui'atori (1739)
in den Iiisfi'. Bd. '1, '2t I j und nacli f. uml i-iiii-r AUsrhrifl von
B (Vat. :ilfll vgl. iVftller S. II) nm ItiTiini in IJd. 2 der Itali-
raruni reruni scriptorcs (Floreuz 1770) Col. llt>5 II*. herausge-
geben. Irh babi' Altf, mit I*rt'l!prs Ausgabe »■«■rglichiMi und n^ch-
iräylith nin:h Ilirscliretds Vergleicliung ron Jt m Rathe zieben
können.
Alle ilbrif^icn bis jetzt bekiinTit genonlnnnn Ilnndschrtrtcu
sind junß und wir k^mnen an d[e.ser Stelle iIavoii absehen, sie
ta besprechen. Es wird weiter unten so wolil von demVerhältniss
der allen als »ucb von den jnnij;iMi Hiiiidsvlinrien und di>rea
luterpolalion die Kede sein.
In beiden Auspbeii bestplil die .Scbrifl aus zwei Theileii:
der Bfschreibnn^ di-r \IV Re^'iotien nml den Atif/Hblurgen
ii>n Oertlicbkeiten und Moiiumenleii in den Auhün^f^n: so
werde itb beidü TlieÜe bezeichnen. Vm das Alter der heideu
.\usgiih(>n lind ihres Originals r.n finden, ist es nrithig. einst-
weilen als bewiesen auiiunehinen. da.is jene lieid<'ii Tlieile bereits
DIK \IV HEGIO>K!V.
In iler Original urk um 1«^ «(^rbuadi'ii \täreii und oi^aniscJi zii^am-
meuifchürcn. iiuJ daisä njr licrechtigl siiiiJ, tue in hrtileo Au$-
galien ernüliiiti-ii Muniiinrnlif aU il^ni Original ßiUlelmt zu lie-
trartiten. rlif allein in der älli-n*n (.Nolitiainls Ziuälze drnietWii:
piidtich ilHt>!> IUP jiiiifjcre, welche von den zuiiäclil rr.igtirhen ntit
(■iiipr Aiisnalinm (tiiilpii S) keinen Artikel fnlliäll , di^r iii der
älteren ff^hlte. das Original genauer wied^rgiebt als die!>e.
Hiernach blanden in dem Original fulgcnde von Coiiatanlin
gebaote oder deiliciiti* Mununieiite:
1. boiUica CuHslanimiam U. IV und Auhaii^ (dafür basUiea
nofa das l^irlusum in di-r F{i>>;itin. iibm* ConslanthtiaiM im
Anhangt. Krhalteit; t^ribaut uacb liOS.
2. pijriieiis ComiiiHtini (K. Vll). Sonst unbckaoiil.
'd. arctts Cominitiini (K. I\). ViellvirUl di<r »a{{. Janiis qaa-
driri'uiis am \V-libi'uiit.
4. Ihermae ConniaatiMaHaf. \\\. VI und Anhang). Ziitu Tlicil
iTliaJten.
hagi-<^t!ii H'liJten in dem Original:
5. equm Constantini, nur voti der Sltftreii Notitia (R. Vdl) or-
w;lb[it. (Ii'dirirt ^131.
6. ikt Triiiiii|ihl)u;^en Coostantins um Colusscuiii, vrrichtrt
nach 315.
7. di'V zuerst dj^m Uiunnliii^, S«ihii ihw Masnilius. dann dem
(Iiiiifilaniiti dfidicirte i-rlialtene Itinidti^nipel (jeLzl Vuihall«
der Kirdirr SS. (.iosina r Hainianu], d<^in Coiimtanliik dedi-
cirl nach Mti.
Zri diesen l>alen knnimnii nnd^re. ivelch'* dnifi Aller ili?i-
brideii .^iisgalten bnsltinmen: mii' in di>ni Anhange der iiluge^reti
Aiis|^ftbc llndel sieb:
8. dei' itti iHJii'e 357 errliihteln Obelisk des Cuiistantius
tAnmi. 17, I, U).
in beJdi'n Au.sKabvii rehJi-ii:
9. iKr. nidii-scheinlicli nührt-ml der Uefjieriin^ tlew jünsereu
Tlie<jd4)>ius uiut Vuleiitiiiiiiii (-125 — 4'Ai) gebaulF^ itnlrk^.
Hierzu siiinrnt voi-iielVIich. diiss in dem Anhang 2 dii> ln-
pfinuriii noi'ti nnler di>ii üllentlirlien .\ri£[alieii liguiiroD,
•
T Htm v^tmtm.mmiVSG.
nrihri'od unter Thrntlnsiii^ iithl Valctitininii im J. 439 (lad
ijewcrbe tlcr lenoMes vorbolnn wurtifl (lU-in. Crimiiialrpcht
S. 86ft). nie MiVylicIilteil, dass Itednclurt'ii der lTkiin<le
nach 4119 rergesscn hSlIen die^tciii Artikrl zu slreichrn,
erMiifitU mir (i!igcij;oii sehr schwach.
10. Ujp Aur7,rth)un^ der unter ArcddiuH und lloiionus im i.
403 rcstaurirlcn 14 Stadlthorn dn- neuen Mauer.
Vini itippt-n Daten sU\(\ zur Itesliiniiiuiii! dos Alters beider
Anfig'rfbeii iinil des verlorenen Oiigiiial^ 1 - )j und S Ijereils v<jii
Preller ja den Regionen $. &ä 11'. itiul von Mumiutien (Al>li. der
sächs. Gespllsrlwll derWissensrh. 2. 001 IV.l Iicninppzopen wor-
den: ivälu-end l*rfil!t;r die Krwithnunn; des (ilen Ohi-Iisken (n. S)
zur Hi-sliitirnuDg des lerminus u quo für das Curiosum richtig
benatzr, niiTknrtrdij^er weise a)ii>r »trht dessen .MrliierwiihniiDg
zur Hos lim mu 11^' de^ lerminus nd f|iieni lU-r Noriti». Imt zuerst
Muitiiiisen i\pn letzlercn Schhiss Rezo^eu: die Noiiiis) als+i isl vor,
d:is Curiosum »ach 357 redigirt. Wi'iler hfti derselbe Uenierkt.
daiisdJe>'olitia nicht vor 331 reili^lrtisl, denn 3i4Mu*iml(u.5| den
tqims ComtaHlini, dessen Dedication iioi h der von dem Vei-fasser
iliT einsiedler hiseliririensitininlmig "iii li;i&j' Kelesenen Inschrift
l'in batiilica' iätmtatüversläitdlich ilarausKotnat^hl norden, Muiiini-
sen, Heriehte der siielis iles. lsr»(}, "iVlVl) i-hen in dieses Jahr
nUl. Die wcitergr-bende ])i-hiai|ilitii|^. dii^is diß >utitiu nicht
xwiscben 'A'-ii und obl, sondern 'i'M {{esehritdjt'u sei, weil sie in
IIhs. mit der in diesfiii .lidiii' jj;i'schrieln'(ieri Well- und SlaiK-
cJu'unik verbunden und die.^n mit Itiirk-^irlit auf jene rntv^orfeu
I zu sein »clieine, winl sieh hei genauerer Lnleräucliuug als uu-
ballhar erwei-^eu. Has Febh-n des eqtntx Consfaiitini in ih-ri» jim-
goren Curiosum ist wohl i;rn Verbellen dcsjcuiticii. dcsr den Ar-
I clietyiuis «t'brieb (unlen). tndticb bebt Mounriseu mit Recbt
hervor, dasä da^ <lm ConsfatUiui (l\. W) ib-i' Nulitta vtin den
AliH-lirediern lieiTribri-, da sonsl rc^fliniist^i}; dns tlivns bei
' diesem Kaiser feUll. Fiic die jiui«^e.re Ausgabe b'wst Motnmseii
den S|*ielrauni znisclieii '^Ttl und dem Sien Jjilirliiinderl (In
wckhem tlic .IltKttk-HaiiiUeluil'i A ^;(■sch^iel»etl istj idlen, Kn kann
mil voller ßet;|immLheil behi
-■K trr ieemvcT.
An fom natrfMi* «f VMirmtMni {m. 9) rUmtm *Mt^fmi Jie
AMuMi« d» Oawmm ««r fpälatav 4M fiitrl. «^
Fefalcn in 6len Obdisliea iKe AKfaMiinpnMl Aer Noiilii t<
357. Nil );ro«c«r WahrMbaalkhknl wird dai< FrhJ>ra der 14
Draea Stattittiure (d. lOj fär die Atirassoog vor 443 aBfefnlirt
wrril«>n ki'>aura. IVLrr hr'tAe [Uten ist unten aufttrikli n
hmdelo. Hit dicMn Anialz kaoiMe kli Mf Bcdie» t«o
R^ 8. 61 mifftHtKÜtc Anficht znrOcb, dass das Ciiriosnm
iC* *\» Holiorilu. ohne den vrin ihm ;iogcfüiirtpa finiiid al?
cbfR aazuerkf-iincD. dait» die Ifanlicji riec Lonsuntin iir Curio-
Mini al^ ntfpa hczciciinfl werde: no^oD (.'Irirli mehr. Da$is dazu
aurh die cprat-iiürlien Ri^'etilhi'iniliriikeileD wohl stiinmeii. i^t
ebenrallf unten zu zei^ea.
Ergiebt ikb hieraus zagleich, dass das Origin^ vor der
Oe-dioaljiin de^ rquiu Constantim {^^i) ge^cliriehen \sU so fragea
»ir »fiter, oh nicht engere Grenzen aus der En^ähnung und
811* der .NiehIrmähDiitig iler übrigen Itaiileii t^unslantins sieb
tqifihtin. E» i«t l>ekannt, das5 eine neibe vno Bauten, welche
Maxentlus he)fonnen oder hereils rollemlel hatte, naeh seiner
Nierierliige hei punte nii*lle den Xauien des -Siegers erhielten.
ViL'tor Caes. 40, 2r>: adhtte atHcta opera, tjuacmagnifief fonslru-
Terni, Yrhis fnnum at^ue batilicam. Flava merUis patres sacrtMre .
a quo ftiam posl ci'rcut maximut excuUtu miriftce atque arl lavnn-
dum imUtuUtm opus r^lerix /uiuW tnutlo tlispar. Der Kaiserkatalug,
der nili Mrinid,'- (f 'V2:t) sclilifsst, unter MaxentiitsS. (»18,33 M.:
l<ot iwp. femptmn Ko}tnip arnf ef fdbrkaluut est, thertnas in FaltUio
fecil et eirtum in cater.itmbas. Da»; der Tcni|)el der Venu^ und
n»uia 'fanum Vrbis iiei Victor) von Ma^ienlins restaurirt \f\. das
r.v'i^t die t>in>lruriiiin der /um Tlieil crhalleueu eellue (Nihbj U.
anl. 2, 73^ f., vgl. Ilenz^m Ruil. 1S68, 63). Dies gc^liah vor
308: die Münzen dirses Jahi-es wipeti tien T. der HonKi (nnteii).
Von »eitlen Tlicrniei» acildfiii l';diilin ist sonsl Milils liekannt:
die von Einigen für diese gehaltenen bftbmir Pataiinae sind viel-
mehr I^iflacmae (&. Ans Verz. <ler viri ii. d. \V.) iiml da? halrtemn
impfraiori» einer Urkunde v. .1. UT'i (MillHielli Anit. tiaiiuikl.
1 A|>|)end. n. 'II) Uu\, wie tinten gezeigt werden fioll, eine he-
2%ßRUKl^Ertl(iV(
iinlfi flpiitiing iiicbl xii. — hasit i)i>r eirot» aif rniecumtHU iltr
iioth hfiiti' vor [Mirtü S. Sj-hasiiaiio ^rhülitriio ist. steht Ttjst seil
(lern Jaliri' IS2r>, in wrlrlii-in Nibhy iiiKrr (Vii Tnimmerii ilrs
Eingangftlhoni ilip Deilir^licmsinsrlinft g^'ftiiiflfMi hat. Sie lautet
nafh liHIeriii:)nns Ahsrhrift in Har^hcsis OpiT«^' 3, iri6 (hesser
als bei Xibi>y Rum» anl. 1 , 633 Or. I EltiO) : lUvo Romuh n'obiUs}
m(emoriaej v(iro) cos. or{it\Uuaiio) 11, fiUo d{omm') n{os{ri)
Maxent[i], vi Auginsli) »epoW, .t- (?) tUvi )fnximiani
Mn\i\oris ac [\u,nioris Anrjmti^] hie iVdicütiini i.st al.'^o im Jnlire
3<)d erfolgt, und Coiislantin sclii^iiitdicsos (iclirMidf nicht iimge-
laiifl zu liatten^ also ixt ilir nfth<*1irg;cnilrViTiiiii1liiiiig. I)pi Vii-tor
sei daß maximnn (U\n\fx f.ircm\ zu .«tiTirlicn iiml »lor ctrcm
ad enterumbas ^'«'meint. iiiiziilässig. — Dio frfilicr von den
To|»ogra|ihrti rilsrhlidi als Fi-irilrnslrmpol hcy.c'tchnclc. Rtiiiip
iüt die von Virlor Pi-w.'ihiil(^ basilka {hnsilira (JomtmUmiana orirr
nova ia uneirri-n LIrkunrIru). [la an <lrr \V;i}irheit iles lti;ricliU
(Nibhy n. ant. 2. 218 Hiinson Iteschr.:!, l,29«i nirht wi xwpifpln
ist, (lass zwischen den Zie^'t^ln illesei« Gf^Ii^ocIp!; ein'' Milnzo <Ibs
Maxenliiis vom Jalire 3ilS sich gcfiiiidpn habe (ps ist die von
Kckhel 8, ;tti vi>r]:rirbn»lr inil. «Irr Aursclirift imp. Maxmtms P.
f. A»g. coHs. conserv. urb. atiae. itni Hni Toin])cl der Uonia). so
isL sl«? von Maxoiititis vor 'O^ jl:i-IiiuiI. liass dii-si> ßasitira riiich
nach 357 'die niMic' hi:issl, kann, wie m-hmi IVf.llpr S. (il be-
merkt, nicht auri'iillcD. UicäP Urzrichniin^ k'iiniitc sie im 4^e-
Rcnsalz zu diTi iilirrpn (dif IrUim j^flifiri'n ilrr Zeil ih-r \nixinine
ho) im Volkiimundp. Ian(;r fiihrcn. Ilioitctiiinisi-h (also vor 'Mi'i
deilicirt) ist der arcm novux (lt. VIT], wahrsrheinlit-b sind es
die ihio templa nova Speiet Fortitnae (Notilia H.VII. f^. iinlrn). Hie
ßczriichniing not>Hs ist iftrhnisrh in'rbl spIIrii. in späterer wie in
fnihei-LT Zeil. Wenn di*; Cluonik unter dem Jalirc 413 (Ron-
ralli 2, 15S> hcrir.ht»'t teriilenitit staluae et portirti twva, so sind
diesp kixfivn \vAbrsrlipinli<h die poilicns maxhmc des Theo-
(Wi^iitsGralian und Vajßiitiuirn, welche dii^ Inschrift der cinsiodler
.Sjunmliinj: nennt (n. I;t = tiriii. 172, 1). Hir-s henierkt de
Hüssi (IIiill. di arcli. christ. 1667, 2**), wfticlier die Nutiz als
iiaedirl aus eior^r IH. von S. Gallen puhlicirt. Der von Caliguhi
1
ÖmXTVRfiGTffXEI*.'
declicirle Tciii|f4>l dos Aiigii^ilus bfi-sf^t in i\vn Arvaliirtfn aus üvr
Zeitdfs (;!au(tiuü und des Tialha kurzw?^ temphim nopum (Marini
1 12, Hi;n/,in. Annali 18ti7. 2 17, *iü& llertiu-s 2, Vi), auch in den
Actftii des .falirt's 'M) templuui (fm AuijHsti noiiwn (Heiizen, Sravl
nol bosco dei trat. arv. S. Ö3 Z. 174j. Eine liisclirirt vom Jalire
11)8 (Or. 158) neniiieiii te'»phuimoum{sii) zuUnvillil, eine iiridere
m Kalania ein forum Hortim (H^nZ"*» 56137). IClivas anders i^lehl
CS ndt den ^Iciclifalls te<'hni$cli .-m> benaniitcn cmiae und tabert\a€
veieres, tiovae. dei- nota via. damals der eiitzi^fu via ausspr der
sacm, und seit SPl^linlills Scvei-us nü( tien casira nova der
f^MiCes sm^uiares iMmni Arv. 54^1 f.). Dass, wo Verwechslung
nicht nii'tglirli w;ir, 4Mii stili-Iißp Ausdruck srdi liuigrn! 7.t;\\ ft'liielt,
Isl hrgreillirli und riclilip wird in B«?lrcn'des iempium not:»m von
Marini a. Ü. lit^mi^rkL: 'che nuovo si i>ar^ cnnliniiato a uumi-
narlo ancli«' ([uariiJn ura, giä vei-thiu, e di cio luolli üst-mpj s'in-
ronlrau tuLlavia tra nui'. Die im lüier puTitilli'.'iti!« als itmplKtn
Homuli bezcicJinctc Kotunde vor SS. Cusnia t: l^auIiaJH). J. h.
wie oacli Canina di^ Rossi zoigt (Bull, di arrli. thrist. !867,
66 II".), der 'IVnipt] de^ Sohns iks Masoutius. ist, nach der noch
im HHi^n Jiiftriiurtderl erhuUctien liiscJu"ift C'omtaH(i[tni] Maximo
{triH]tnp\ka.lori] g^weihr wnnloit', die Dedicaliun also muss er-
folfTl sein niclit aliein nach I>!"2, sondern aucli nmh Slöi denn
seit ilieseni Jahre i'Cdirl IJonstantin auf den Mfinzen den .Namen
Maau'mus (Keklie] 8, 94, vgl Or. llenKCii 557Ö . 557S). Da aber
derTcni|)el zwischen der flatirlica Coiistanlins und dem Fausll-
ncnleni|ir| auC Apt sonst so genau beschriebe neu tirenziinii' der
4len Region liegt, su wäre er sdiwerllcli von dem Herausgeber
des Originals üttcrgimKen werden, wenn derselbe ihn schon alä
ifniphtiit CoHsiatümi hliiu- ;iulTrdiren können.
Wir kuminen zu den nicht von Maxentiu^ begonnenen
Wrrken. Vielleicht (;t':h"irt dazu die sonst unbekannt«* pttrtfma
Consiiintiiti (n. 2) ; narh Victoi' sirher die ihfirmae Cousfantmitwae
(4). Wir kennen eine Itealaiiralion dcrsellien im Jahre 443
(Or. 1 147), iluH Jahr ihrer Heiüealion nicht. Heiui iln.ss ilte vuii
dem Stadt[)rii teilten and CuiimiI ile-s J. 't:i4 Anieiits l'aidinuK
luniur (Corsini Serien praef. S. IS5fT.) ^eMzte Eln'eninürbrill:
I. ALTER l^nin lEUKKUKPl-llOfM:.
0
Ufnat^i ucbfs Romtu- ihmimi niislro CutislüHtino Maj:iiao Pia
Feliri rktori iic triniUf<linton sfmprr .iiiyiHtro) u. s. w. al* oliue
iirand 'in Ihcnniii tdiiMtinilitii' geriiiidcii (clU. zei^l Kiriarus, der
sie 'in rronlispiziij tuiusdaiii iloinus |iro|)e S. Süveslnira" sah
(dft Hussi. Le primc racc^ilte S. UJ2 f.). Per arctn Comtamiiti
<lt- XI) iüt nalirschriiilicli der crliultcnc Janus t|uaclnri'0us am
Vdabrum, was ttunsi-n /ai^rsl liiMiiirkl Imt (3. I. 363). Di«
B»**l;'t(igung dieser Vfrmiillinng firHlrl .Nissßn (Tcntplum S. 210)
in iWx üi'ieiitiruiig des llebflmlcs und zwar diircli lulgciidr Cuin-
bimlinn: unter itnii KnlfniliTilülcn, Huf wnlctift ah rtründiings-
Uipir d(f> Orienlirung des <^>.)iiiiii)es ftilirt , mMI keitin /.ii einem
Jiinii^leii)|ie1 pasHcn, dagegen i>t iliiruutir, weuti man »ich an
die Oslfnmr h.nll, der 23. Aupust {Vvfrannlia), durch Circus-
S|Mfle ausgezeichnet, woiin man sieh an die Westfront hält, der
29. Oclolier, zur I-'eier des Einzugs Cntistaiiliiis iiaeh dem Sie^e
fther Maxentiue ebenfalls durch (^ircu^spiel« gefeiert. Also Bei
das (ieMiidc zum Andenken an iloii Sipf( hei ponte aioUr. cr-
rielilet. — llie Mtere Ausgidir. wcliJie möglichL-rniJsi' nachdem
Todp Omstanlins (337) redigirt ist, nnnnt den Bogen arrus divi
VoHsiatttini . die sirher narh 337 rcilipirt« jünune lässl das divi
hier wie Ihm andern ennpecrirk'ii Kaisern (unten) Ittrt.
So hleiUeti aU verwendbare Italen nur übrig: das Fehlen
des im Jahre 334 dedicirten equus Cottslantini ("ben: denn nur
die Nolilia erwähnt densetitnn) und di-s ei'halleih'n Triinuph-
lH>}<ens. Hüss dieser, (dnvuhl auf den Grenzen von 3 Regionen
stehend (II, ill, X). fehlt, ist. wie »ccher bei Preller S. 60
richtig gesehen hal, nur erklärbar, wenn er zur Zeit der Ab-
Fa5§un|( deB Originals noch nirlil. existirte. Aber «ann ist er er-
riehiet? Die Itedicaiinnsinschrill über dem ilnu|iüiiigen (auf
beiden Seiten wicderlndl und riaeh dem be^terlialrfneii Exeiii-
{dare ^regeiiüber dem Oolof'.senm genau facsimilirl hei ile KoKüi,
hnll. ili arch. cribl. tsiJ3 S. öS) laiilrt: mpieriilorit Caes\ari\
Flitii'io) l-otisfn)tri\»n ■llnj'ijim f*. F. .hnßuntii) s, j^. if.\ R.. tjHoit
inttmetn divinilnfis iHettfis miKjnitndiite rum wvifrVpi mo Htm de
tyraiiHO (fiiain de onmi eius farUu)Hf imo (rmpore timtia rem pu-
blicam hUux f$t aimia. (intun ([riH]mpliis i'HSf^JWtfi (/iVatö (die
IM
DIE XIV REfilO-VEV.
Biii-liHlubrn in f | i*in(l »uf dem Strin prfiänzl: wo sie zum TheJI
ni»r1i nntik iliul Mclirr Kiiiil. haUfi- irli sie iliclit pingrkl;iti)iiiiTt].
Inncriuilti Aps Ilnp«ii« übpf »icn Itrliefs BlnUt liheraiori urbis und
funilatori ({nifliM, filipr den ,SKitPiiIj('};en gegenüber dem Culcw-
iKMim (links) votis X (riThls) volr.i XX. gegp-iifilifr S. Gregnrio
(link«) xk. X (rcrht!«) sk XX. Tillt-inniit ^<:^)nst;llltiil iVilft 37),
C^VRilimi (Heinr XatsUif^ in den iiiudeneger 0|>|>. reJig. lett. e
iiiiinili r. IM tiriil V kniin rrli nirhl fiiis«'li<'n) um] ile Hussi i-ind
t\n- Aiinirlil , iIjiss <lii' decennnlia im .1. 315 zu nmii gefeicrl, in
ilti^hcm itihrw drc tir^nnaUa gelobt und in «lemsfttben »\»o der
Triiiiri|ili!i(iRcn, iIpshoh Rjhi nchmi 3r2 narii der Bcsie^'ung ihs
MHvriiiiiifl bi-giiTHii-n h-ibt-n iimrliio, tledicirf, worden sei. Dazu
koTriml, du»» der Namen Afaxi'mtts «rst seil 355 von Conslaiilin
ndii|itirt ist Per jiirhef ilalirl*! 'IViiiinpJibufjeii dn'S Ctinstantin
m SitjÜN V. J. 31.') Ii.'il Uli bmd<^n Sr-ilen der llciU|)tinsrlirifl ili«
KonncI rof(«j X und Tnitf(ifw) XX. lieber diese wie die unseres
lltigen^i \nl. Krkbcl H, (TS. Slrber false-b also ist ilir; vi.n Ndiliy
(iL ivnl. I , I'l7t iiiirgeslellte Ansiilit. dai^s der Itogen im Jahre
dftr virennaUtt (3*i0) nach der Itesiei^aiug des l.icinius geweibt
M'i. hiiss derselbe liiiniiltiiariKrb geltaiil. iiitil mit ftfliefei und
StJiluen eines z^rsirtrlcn Trajaiislmgciis pesclimüekt ist, isl be-
kaiinl. Unss die» niehl der Bogen vom Forum des Trajnii sein
kISnne, wahrr^chninlieb ober der llitgen aitf der via Appia sei,
ueletien die l'rkundt; norli als bestehend in der ItenHegina
nennt, isl rine sebr ansjni-elif tnle Vennuibiing vcin IVeller S. 62.
Pie geuituer« rnlersuehiiiig viui <b' Kosiii bat pezejgl, dass aueh
dir BKVke. «uf rlenen die llaniilinM'brifl sieht, von cinrni alleren
l*eb.mde hernilinMt, und Ite^te tichöner Ornamenl«* und In-
schrillen y. . ruHti. fflA» ) aufwfiseii. — Sicher also isl das
(triiiinal vor 334, Mahrscheinlieh vur 315 vcrfiisüt, narb diesem
Jubre inui** also der Tenipel des Itiunulus, vor dem.selben
iiii^sM'n die liebinnle I - -1 dcdieirt wurdru spin; was freilich
fftr die ansgedehnleu Tbernwii (4) lu glnnbrn einige Mnbr
ko!t(r>t. Iiide,«sen srbeini an der Schhi!L$fo^nin^ fe^^igeballen
lerden lU ninssen.
D«ss in dem l>i-i]Einal keine SUtlen des rhrislUchen Cultus
l ALTKR U.ND ( EBERrJEFEÜLNC.
11
*
genannt werUeu. hat die ven>chi«denstfn Auslrgiingcti erfahren.
Rtmyrti I, 175 »ollir thimiis auf <lit^ EiilKfrhiin^ <l«>8 Iturhrs vor
Ci>nsuinlin schtit-isiteii, Prdler S. 59 aus Ai'tn Fchloii ät^T hasiliea
S. Peiri avbva ileiti Gatannm uud Friijiamim {K. XIV) auf die Ab-
fassung vori^nnuliiii^ itirrtrrKii'chniliinhljirisfiiiiliii; Mtuniiisvo
S. B02 nähert sich Uuiisen. Dagegen mt^inte liecker T(i|i. S. 709.
der Verfasser habe durch dieses Stillschweigen sein lleidcnfhinn
bekaBOl. Mir schcini keine dirst-r Jfeiniinypii durf;hziisr.hla[i:en.
I£s mu^ vor Allem fc^lgcliKlleii werden, dass i\»i Itueh in äiinen
brJ4len Theiirn keine BeschnMhiing von Mcrkwilrdigkeilen, min-
dern ein aus nmtlirhfrn Materialien ziipanimengestcllli*^ Aelen-
hlüt'k iät. >im h:it ivi:\r de Kossi u. U. uiiseiaati(ier|;esetzl, das»
die früher mit I'urerhl für spätere Curreeliir gphahi^iieii Worte
iler Inschrift des Triun)|ihbugt;nK ütstinrlH ifivmlatix {f>. ausser
de Hosi^iHcnzen xuOr. lOTö und Bull, dell' Inst. tSiiS. 16S. Iteber.
Kuinen S. 430) als eini; redende Verbeugung des zum grösatcn
Theil heidnischen Senats vor der dctmaLs bereits ollVnkundig
gewordenen «'hristtichrn (^•cäiniiuii^ di>s koiscrs zu betrachten
sind. Allein so <irrfukundi<> dlosi^ (^F'sinniin}; sein uiochle, m
unbestreitbar es vielleiehl sein mag. ila?s, wie derselbe nusffihrl,
schuii kurz vor dd* Krrir.hlutJg des llngeuü (3 1 3) im kutscriicheii
Pillast im Lal<<:ran d^r rrrtnisrhn Bisehuf i'e.sidirli-, und Tuil k»iser~
licheui (leide Kirrhen gebiiut wiirileu, ao lä.s»t .tirh dnr.li daraus
für unsere lirkuodi; gar kein .Schluss ziehen. Denn die Aufzeich-
nung tler Slüttt^n des ehriätlichr'u (Jriltus und iliv .Sl;iti.>itik der
Stwil und städtischen Vefwalliinß iimssten zwei grundx erscbiedene
Dinge bleiben: jenr bat sieb nie in ilas Sehnnin diesfr eingo-
fögt Während im GesebsHsverkehr nocli bis ins liic Jahr-
hundert hinein die alle tintheilung in 14 llrgidnen sich Iradi-
tione]} ei'hielt, bat die Besrbreibuug di^r heili-ien Orte ihtch nicht
an diese angeknüptl und nicht anknüpfen könnrn. !>Lir ft'ir die
Märiyrei'gräher vor den 'rimri-ii Iidi, wiir wir sHien wrrden, ilas
tudi 403 zu den Rfgionrn hin/.ijnekninnirnr Verzeiehnif^s der
neuen Thore mit rhristlirhen .Nanir'ii ein<' |ws8en<le Grundlage.
trsl i'oleiuius Silvius (.4JS) fQ^'t in einer für Zwecke der Be-
lehrung gemachten Bearbeitung der Anhiiiige die cellnlae mar-
12
OIK \(V HEGIO.NKN.
tyrum, noch spilter^iiclMrin« (unter iuülinian'l in udei' aus einem
ähnlichen Hfirlilpin ihn ecrlrsiae np'mtoforum iinil iht' coemettria,
ubi convettiimi el sepelhtnt liinzii. In Ji-r oheii be-ijirucht'nen
Sammlunj! vuni Jahre 354 siiitl zwar mit der St^dtchronib. At'X\
lU'giont'R, ilcn Consuht- tind PrüfpctcnviTzeichnissfU rtic Liste
der römischeu Bischöfe uud der (iedeuktaiise dieser iiuil ilcr
Mäilyrcr zum Haudgcbraurh filr dl^i:^tliche Leser vereinigt,
allpin «lifsn Acten ilrr rt'imisflii'n Küvlio und ilii- tU-v Stadt- un«l
Slaalsvcn\allnng siiiJ «t-der iu cimni gemeinsame!! Arcliiv le-
walirl. noch vuu demselben Uedactioosiiersonal augeCcrtigl wor-
dpii. Lind finide. das? niicli in dieser SainmUing ein Vcrzcichniss
der Kirchen- und Milrlyrerstülteii ntich pL-hlt, eine notitfa prcfe-
fiamm und ein Traclal de (ocis Sanciomm erst im "len Jahr-
ImnderL zum Vorscliein kommt (heide erlialten. de Hossi Rom»
sfktterr. I. 13Sff.), isl gewiss ein starker lleweis mohrdafiir, d.iss
aus deniKihlcndiT chrislliclien Luealitfilen kein anderer Scliluss
zu ziehen ist , »l.-i tUss das (original äich sirenr; in den Grunzen
des hanzleislUs (j;rhal(eu umi dass die Ausgaben an dem ofti-
deUeii Charaliler des liuclis vNielits geändert hul)eii. — Der Än-
lianfj; fnhrl uns Ferner di(> 1iaiii|itt>iridtis('he (rarnisun in drr
(>rt;afliäalir>n , wie sie Se|»tiniitis Scvcrus rervollidän'tit^t hatte.
zum Theil di(j Lager uml Wachtjiosten derselhen als noch be-
stehend Vor: es fällt auf, dass. neben den c(t$(ra fquifum sin-
gnlarionim duo zwar die cdkortes praelorioe X, nii-lu aber die
caxtra ptüetorm erscliciiirn und diese in der Ölen Reginn eben-
falls in dem Original niclit i^laiidcn. !<(vndeni von der älteren
Ausgabe (redigirl nacb uder in 'i'M) liin^tugetTigi sind. Ks Ul
bßzetit^t, dass fa>n.«lantin narli rier it>Rsi<>^'Ulig ili^s M.'i\enliiis die
I'räturiancr aHdöste und ihr La^er aufhob (Zosinms 2. 17 rä
tfQovQKi itai}tlm' vgl. Victor Gacs. 4'). 2-II. Uasseihe berichtet
Lac'l:in/ (de nirirt. peis. 2fi) viiii llrdi-rtus \bfxitriianus: c«5/rfl
pivloria stixtulfrat, »urirbl darni aber vi>n wiHifs pauci qw' Ro~
Miflc m castn'x reticti erauf. llonslimtJn wird denn unli) anrli 4his
Lager bis iiiif dlr> drei nmli erlialleiien und schnn dfimats bereits
einen Tlieil <trr llelVstigung Itilrleiiden Ansseiiniaiiirni zer^tOrt
bähen, tielleii-bt gteirli iiarb dt'm Siegt-, und so mag deshalb
] AKTRK (JM) IKBKKMKffc'Kt N(^.
13
Original iirk II iiiJ« wf^ilei- ia der 6t4*ii Region mwh im An-
liiiiige (Ins Lii;;cr crMäliDiicn, wa[iren<l naliirlirli <1?r iVame
an flfir Lucililiil hiirtüii Itlürii iiiul .sie ^u vun itejn It<-Jiii'tiir iler
Noiitia wieder nsi-tigcU'ngf'ii wi-rdr-it kuniili'. Siinl imti dii; im
Aiihiiiisie üruSlinlcii nf/iwfct A so vn-nig wh iV\<; cohorlen VII
vitfUittn die Wjiditiiosiftii , stuuli-ni die Tru]it>riilln!ilr »«liier,
so kann diflüe .Nutiz des Aiihiinttx leirhl niis dpr vnrrunsLaiili-
iiisiThcii Ki-dni-li<M) iiiil liernbur i;eiiinniiien worden seiu (vgl.
unten). Wli; die l'rätcirianfr NtliHiiieu ja auch dip eqtates
sintfiiiarei durcb üoustautin l)e£€iti{(t zu sein und daher linden
sich ilire wie dpr l'rätuniiiier Undisirilleii In S. Cuslatizü und im
Msiisidenm der Helena (de itossi Itull. dell' In^t. 1St>:i, 07). dar
nirht hierher gehurt da» arnjibifheatrum ca$ireu»€, dessen Zu^e-
ItOnVkeiL zu deu Prrilurianeni niclit liezeugt hl. iLiidlii-li liedurf
■•s Wühl kaum der Kt'nalinuuj.', üass wie die Kr\>^idi[)unf; dttr
aedtcntae in den vki, so die der casira vicdmariorum im 2teii
Anhaute Nirliis fiilsrhuidet. Pies« ntxtrn, als /u ili-m Organis-
mus der Verwaltung gehörig, konnlen seihst niicli Absrhatrung
des heidnischen Slantäeultuä in linoiu Buche nie dfitt vur-
ÜPgendK norh em^'dtnl »erilcii.
Ule Terniiuolu(;ie und die Siirudic der beiden Ausgaben
zeigen hedeiilendc Versdiiedeidieil. UurchtteH cuiTej^tei* ist die
üllrre Nütilia; aher niiUelallcrliche llarharismon sind auch im
(^uriosuin tiaoz vt-reinzell und. un $k v<irkununeii. mizweilclhafl
niehl, den» Redüelur zuziisi'liielli(iit. tianz vereinzelt stelil zu-
näclutt die lef^endenarlli^e Iti^uiej'kiuig ii) der l'Uffn IU'f,'iüU Her-
atlrm sm& ieiraw meiiiam afOünleut) sub ifutm phrimam awi
f0$itus est (wek'lie sch«ni i'inlji'r Jteg. S. 51 als {lliisseni l>e-
xcichnct hal). Vielleicht sind i^heuralls Ghisscmc die Erklärungen
im Ureviar lacos Iqutfä est piilm uud htnuue] tjnwt est sicesmi
(das schttn tun Hieniiuiiius yehrauclilG Wurl war, wie norh
jelzt i» oiiiifien (iiifiendeu Italiens 'cesso'. ilas gewöhiilichcl. —
Im Üebrigen lassen sich diu h)i},'cnihiimii<.hkciten der Sprarlie
inid Ausdnicksweis** s*-hr wohl mit iler iint;i*nmiimeni'n Zeil
der Abrassnitg vereinigen. Sie. mägen t^leich hier mit denen der
14
niK \IV RF.GinNK\.
Was Kunächsl dir iiritrirllf Slilisirun^ tU^ Ittirlir^ ati^Hil,
so ist (liosf in der »Itcien Notiliii »IrMiger frst^fbnlleti, als im
Curiusuui. lUc i%utilia aeiiiit lai^t (laroh;j«^hcii(l die ctiuserrirten
Kaiser «.Ecklifl §, lliS) mit ibr<'r ullicielleii Kozeicliiititi^: Jim
Veri Parthicl «t ttivi Traiani (H. I(, divi -Vfxanilri iW. IV). rfr'ui
Traiani ^R. VIII), diot AntOHmi, dwi Se^m i^H. Xli, cndlirli divi
Constantmi (It. \I): das (^uriusum lässt iiiil Ausnafime des tiivi
Veti (\{. I) üherall den Titol IWi-t. ba^^s die .\i)litia liipr iiiil Aus-
itadrae des rlivi Coiti(anfim (ivorülKT »bcn S. 5) ik'in Ongiitaf
folgt, leidel keiDen iCweirttJ ; dasst'llx.- wird ebvolulls tempbtm dwi
Cfaudii, äin'ie Fiinsiiixae (II. II), divorum füifl l>spiMiaHf iR.VIIJl
gesagt lialH'ii, wi-ldicn Kaiscra in ItL-iilni lledactiuucu itci' Titel
fehlt, lo di«.'!<elbe It^itie gch&rL lüe genaiu-re Üezeiclinting d^r
Teiniifl tu <Ut Kutiiia: lemplum Homae ft Vaieris, hm» Sla-
lom [l\. IV), h»ts Victoris (H. X) (statt Hunwp, Ions), dazu
Omiiim p. H. amenm {\\. VIfl; aurevm fehlt Im llur.), auch tetn-
plum Ciaudif {[{. II: Ctaudinm Cur.), t. Fhrae (U. VI: Fhrüm
Cur.): dagi'geit Iialjoii licidn Cererum, die N'nlilia FoiiHHimn {K.
XI) und das (lurtosum (It. VIII) t. Caslornm el Mi»ervae txva
BczeicIiiiLiug der Verciuigiiu^^ brider Tctn|)el durcii fluiiiitiau
(wie fUo Sl.idrclii'oi]ik, e/ M'tmrvitf läsest die IVut. aus). Amli in
diesen it^zeichoiiiigen fotgt die Nulitia gf«wi».s kna|>|)er d^m Ori-
giutd. Cüust't|m'uli'i\vfisc mfissuu wir also dasäelbe wobl für
die -Sclireibutig \titi aedkulne. vieoinatfislh . ntrafores aniicli-
men. Diese drei Worte werden in AS der Nolilia rt-^gfd-
mflssig aitsgi'srhHcbeii , eltcnsu rogclinnsüii}^' in der ülli'gtcti Ils.
des Curitfsum aliji;ekrtrzt: aed. (dafiir h.lutifi aedeat, im HiTviar
adftii) . . atrai. . . vicomaij. VVonii nun BC dafilr ineist aedw,
mcomüSjunm {mcoma^uo, vkomagn.), cttralürin {mratürie, citra-
times) setzen, währeud II dvr Nütitia dui'i-h srnm AhkArziingen
seine .\l)]irin(!igkeit M.tm Curiu^uui licneist, »o ivigKU diese
AtilliisiMi^eti, liass aiirli dir Originale von ltt~; i]ie Abkürzuiigeu
hatten, und irh musste also die abgekfirzteu Formen in den Text
de» Üurio.suni aufnelnncn. Unssclln.' i;iJl Min den lliilmrlcn der
Vigiles. Dit.s Ciiridsiitn und It der iSolilia siliruilien regelinäs^tg
cehorle« l ij>is VJI) w'i/iVmhi , die Nolilia reKelniässig rtjfiortem I
I. ALTE» tiftü trEHEIlUEFEßlNG. |5
17/) vigitum. Es ist iitiüt^nklh-ir, das« der Kcdachir ih» {'.a-
Iriusuiii iitil i_liins(.'([iieiiz dicrscn L ii»iiiii (;f-8i.-hric)ien hat. rii?liiiohr
[wü'd IT coliori. I fiijilnm gräetzl buljiMi, was deinn.ndi elii-nfulLi
MD üea Text aiifzuufliiiieu nur. DJv Zalikii ondlicb li»Ue ich
i'oii8i^«]iioit( in /iililzutclii'ii iiiu^p<)nii.'kl, w'w ilies in JtT ültestca
lU. (i«s CuriuMini A fast nu^Datiiii^lo^ j,'eä<:hiHifln is(, Jiu besten
lUss. tltir Nutilta (Sichvrlicil baljc ich nur fiir A) schwaükeii ui-
iMuferu, als ^e in <Ier Hegel die Idt-iiißren )t;i[deQ in /iililzeiitieii,
die t^riiäsei't'ii der insnla« und y«<ks meiert in ^^\(ru-ll aosdrückeii.
Daüs die OriginalurUuude^ nie es der Stil eines soli-lieti dllicißtlffii
bleririilus und dessen Uelißi-sichlliclilieit rtirdert. regeimässig die
itjihlzeifhcn iicselil hat, kmtii «ohl utehl zweifelhaft seiu. üie
tAiisirht Prelters al»ii, DaHi nelcheni (S. 58) die Ahhürzungeii
. üäiiiiiillicli der 'im L;i|]idai'titile' al))^efa^ten Origiriahirkuiid« m-
l^gehurteu. ist uubültbar.
Ferner koiuinl Stu-aebe und Ortiiographie in Deti-aclit. Uie
iGenelive der Ken Dfcliiiatioii in Kigennatneu Iniilen im Curio-
iSDu» regelmässig auf trs; Sfnces, Ayri'ijpef. caiTuce», Dianes, l)o-
twitics, Galbes, Gites (d. Ii. Geles), Feh'de.*, libies, Mntiilies, Mar-
i (iatiei (so der Anhang, in tlerllegiim Marciani), St/res. Man wird
Iciciit äeben, dass die beste <Jc»laU der ^oliLiu S Jasl el«'[i:*i> re-
Igebiiüssig die Formen auf ^f^ da^'t-gen AÜ iiirhl »elten die auf
n haben; 1) ist ahliMn^ig vom Cnriihsum. Der Kalender des
I'hüücalus V. J. 3EJ4 bat neben .hmae, FotHOiae, Lmaed'ie For-
men Dianes, Mammes \h. Sej^I.; doeli wuld ^ Mammae, d. b.
Mammfse, wie dt'aetae iHammeae im Vülk.smiinde ad mitminam
luesseü) Minervts, dns vou UellurJ (Frag'ni. veall^fii veleiis Koiuae
rS, 1) herausgt'gehcne Itild itiit Darstellung vou llcbriude» der
[Käste von Ptiteoli b(il[nea) Fuvstims. I>ie»e lteis|iie]e der Form
[auf es siud den übrigen süinmllidi sputen und ^^ie itic der
alleren Korni anf («s der viilgfire» Spriiebc ;ui)^eiiui*igrn bei Nene
,lFurtneol. I, 121. vgl. Bficholerlictünation S.U4) hinzuzufikgen,
lF*5 wird »Uo angeiiuumicH werden diiifeu, dass dns beiden Re-
'darlioDeii zu (irundc liegende llri|,;mid von diesen Kurnicii frei
war. — Kbeiiäo ;^ind dem Ciirioänui und lilc und dii ticr lls. A.
iler .Not. eigen die heltToeli tische Form Abancanfis für Abtts-
ie
»IB XIV KKG[OMn.
cmli (K. 1) , cochlidae TOr cocttlides (Anbaug), yentaftjflHS (H. X),
amjAillifaler um Awu.s. iiiiiphiOiralntui ciislrenstm iit «ItT .'ilun:
amphilheaier h:it zneinial die St^iUcht-üiiik S. 04*}, 7 647,21 liei
Mumnisen): ihenier [?lbeafrum qnt in der ölen, y««/ Diir B der
Nol.)'. I«?i<]*' rit-iliulioniüi /«/wi?(arw5 (H. II, im Aiili.iDf; htpananae
das Cur., /Mpfliiar/« dif .Not.). wirtceJfi (Aiiliaug), coa/ras (K. \ II : so
das Cur. und S der Not., rostra Aß). Von dicsea Furtneii iiiügmi
tilso einige vii^lleiclit schon in das DriKinitl eins'-'lriiiifiPii tc"»'^'''!
sein: strhoii die Vuly;ar3|»riiLlic ihn rt'imblilvanUflicn ZfU Iial aluT
Fitrnien wiii maeellm, r.otitpi{us, foms, casteUtm u. a. (,\euB
I. 549 tl"., UiVlieJpr S. 3), ilic »|>ätBr<? porlica (oben S. 7i niaeso-
Icus, poäftts (StiKKctiiLiiiik S. ü4S. 25( aufziLweigi^n. — Eiidlicl]
hlportkum ahsiilatum (K. IV, abstdaiam X der Nol.) und manja-
rititn'um Jt. Villi beiden Uccon^^iuiion gemeinsam. Das leniinim^
übelinn im l'.m: (Anlianfi) hrain'bt iiicbl njil l'rcllt'r S. 221 aus
vorschwelitüideni aiiulia erklärt /u wmleti. — Die OrÜmgraiihii^
ist «heiifaLU im Curioäum barboiischer als in d«r Notilia: jenes
schreibt b IVir c in lubia (K.IV. VII,\.XH, Lifire,* (It. III), Flabimn
(R.VI), hf&liUa, fimceUaria (Anliang, letzteres aueli A der Not.),
exciivitoria (Hreviar) ; cntlespicftn (II. Xi, Giies filr (iefae, und capet
(II. IX, W(i A di.T.\(il. L'lienso, und It. XI, uti sn aucii AJ> der Noi.),
Flaminmen {«in i'cpclmässig dasÄlillclallcr), SHlaauM oder Syl-
lanmtf (It. V), Mimianfium (U. 111) und lusiiieni (11. V), wie A der
Ntit-, Genfea Uliil luermilfiiiw: die N'ulilia in ilii'et' bi-slcu Ctesliill
hat daCür überall die coirccten Formen. Üin Sc-Iireiliuiiftm
nyinpliaenin n\wfeum, cochlidem cocUdtun, scholam scolam scbwan-
kt'ti, wie das On(,'iiial ^esdiwaukt balieii wird. Uass dRS:»e|be in
dein Abschiiilt fdior die Obeliski'U ttmusolemn (B. der Nnl.,
mavsufenm S). nielit musHenm iCurioä.) oder me^oteftm (denn
(las Ut daii nicruA^^THL in A der Nut.) gehabt hat, ist ßhenfalls
nacli den Autoritäten ^vabrädleinlicb: dasü übrigens maesolaeum
schon die Kasten von l{i|>alnmsuiie (('.. 1. L. 1 8. 472 z. J. 75ät
»ehreibeii und die» itdcr mesolaeum (z, B. Renier n. 512) auch
sun^t auf liiüclirilXeu nielil selten ist. i^\ bekaiiiil (v^l. Schiu-liat-dt
Vocal. 2, 3'il f., wo nuL'b iili. {loul. Sle)ihaaiis II c. b2 in hf.u
qui mosifffi» ajipi'Uttiui IiiiizuziitTigen ist). Endlirli erkennt man
d
ALTER Uni> CEBRRUet'EKirNG.
17
tlfim Sihura licider nercDsinnmi (XC des Cur.. S dßr Not.,
nDtircnil Sn(na-a}H H deä Cur., AH der Nut. habcu) die Vulks-
laUB<ipr.ichi^ w\f. in ilcin Selmra ih-r InsdiriD- \m Marini .^rv.
'347" : denn in beiden Sclii-eibungcn ii^l der^filtie i-L:iu( au.^jze-
drückt (vgl. Scliuchai'dt 2, 209). — Man sieht aUo, dass in das
j^ingere Curiosiim die Eigen Ihömlichkeilcn nicht völliger Bai'-
barei. sondern des Vulgärlateins starker nk in 4lie Nutili.i einge-
drungen und dusiä das Original zum größten Theil von deoselbeu
frei gewesen ist.
Haben wir bisher ans chronnlog Indien Indicien Aw. Z«it
beider Ausgaben und des Original festgestellt und die Indicien
der Sprache und Tenninulugir mit jenen in Einklang gefunden,
(äo liegt uns nun ob, eine Analyse des Textes leider Ausgaben
Torxunehtnen, welche der L"ntersin'hung über Tlan und AusfQh-
rung des vi;Hi)rcnon Original als Crundldgo. dienen niu^-
Hie ITandscbrifllct) de^ jüngeren Ciiriui^um stimmen unter
einander genau üborein: dass weder 11 noch C aus A abge-
geädiriebcn sind, ist (olmohl die Verstümmelung von A im An-
bang unter oftetrien jungen ftatiuns »um krumtr) wahrscheinlich;
dass B nirht au>i C, folgt z. Tt. ans dem P(4ileti der <ie<iif.ufae in
n. I\ in C. Hingegen weichen die llandschrifleii der altereu
Ausgabe sehr erlieblivh vuu eiuaudcr ab und Preller hat richtig
erkannt, dass dii: IhiMdsuhiin II i-itie scllistandi^c Rediii'liiin in-
sofern darütclll, als darin der Text der beiden Ausgaben mit
Zugrundelegung der älteren cimihinlrt ist. Es ist sebi- nmglich,
ja mir wahi-srheinlii h, dag? diese Arbeit nälier an das lOte als
.in das Tite Jnhrhinuiert zu rücken und eine jener niittelalter-
licben Redaetionen (st, für welche die Textgestaltung des Solni
ein hekannieä Heispiel giebt. Knger die Xeitgi'enzen zu ziehen
bin ich iiicbl im Stande. Es i-^t aher hucJi viel wichtiger zu
xeigen, wie Aie&p. Arbeil gemacht ist, wie die llss. AS sich zu U
und wie alle drei sieh zu dem Curio»(uni verb-Tlten. t'eber dieae
(■'ragen eutacheidel nur eine durchgfiiigige Abwägung der Ver-
schiedenli eilen, welche sich von selbst in zwei gesonderte Unter-
iiicbungen aullilsl: zu erörtern ist, wie es 1) mit den Aus-
bssungcn oder Zusätzen, 2) mit der wrächiedenen Anordnung
I
IS
DIB XIV BBGIONBN.
ticr bcijen Au.'tgahen uml ihrer Him. stellt. Zuvor alter inögnn
^ini^t^ Fchirr /iisaniiiiengt'stelll «eitlen, wclrhc bpiiU'ii Ausgaben
gcnirini^iuii sind und z^i^pn, v>\p. eng äich iliesclbun au ein ziem-
lich fchleriiafles Original auscbliessen.
Dn tut' /ahi der Sil/()lütz«' des Citrus niaximiis zu Anfang
der von ihm lniiiaiint«« Region (Xl) angegtbtn ist, i^bensu des
grosseii Amphillicalers (lU). der TUealer, des Üüeuui und des
Sindiiim (IX), sn ist unbed4!nklirh aiizunclinifn, diiss zu Aufang
der 9tea Hegion hiuler Cirr.Hti FhniitriuK in (Irui Original aus
Vttrsehen qiu ca^iit loca tot ausgelassen war. ■ — Ebenso halte
schon vor Greller S. ■2-17 Huiisen 1 . 17S bemerkt, dass den
Rngionen 111 und IV je 27ö7, den itegi^nen XU und XIII je
2487 HiswJue gegeben werden, dass eine solche Uebereinstim-
tiiimg undenkbar, inilhiu Je eine Zahl ausgefallen und dafür
ialsfih eine amlerci wiederholt wivrden ist. Aber aueh ganz
geringe Fehler lindea sidi Ju leiden Ausgaben wiedcrhnit.
In lieiden Ausgaben Blcht sanianmn Utr samiarium h. If: dass
nicht mit l'rellcr S. 122 an ein Lazaretli, sondern au die
Wi-rkslalt der mmiarü w (lenken ist (Ediel Diocletians 7, 31
MomnifieniCiir- l'litl. y,2,5: vgl. Friedländer in Beekers llandl».
4, öö2), scheint mir sicher; choraijum ffir rhorafiium i.III); snb-
a^er für si/fr aijgfre {\')\ trigi'iHatis, woffir nur B auf eigenra
llantl oder aus einer besseren Ils. tigridaiis giebt (VII); In-
percam ftir (»pprcal (\). Ob dies Sclneihlcliler ^\fs Ürigiuals
oder Kelilei' dej- Vidksaiissprache seien, din sirh in hfide Aus-
gaben eingeschlichen lialien, wage ieh Ircilicb nk-hlzn entschei-
den: ich nn'ichle last da!; letztere annebnicn. Uie Volksans-
spracbe mag aueh drin Srhreihe.r dr-s ardielyims tler Notilia ver-
leitet haben Uli ficamos (uuigekehrt häulig in llss, Chdius für
Claudius u. A.) zu schreiben, währund in dein archeLjiius des
rurii>;u]ii rirlilig sairos ^«taud, wie ilii': Insehrifl jenei^ negoHatoy
peHoris et vinorum tk Veinhro a IUI scoris hevvcisL (lleuzeu •')(i87
Schöne und llcnndorf. Literan n, 116). Aber in den vuraiisge-
bendenWiirten steckt ein in beide Fledai-tionen fdiergcgangener
Fehler, ha« CnriniMim hat: aqiiam ceramipiu Uli Kram* {sacros
BC) »wfi nailem, die Notitia eqHam cermnitm IUI scattro» {Karos
*
I. ALTUR »JND (JKBKllUliKeRl^fi.
19
»
»US ik-m *^ur.( snä aede{XR), od«* IUI $canros aquam eerwn-
teat Btib aeJem (S): ilii- Unislfliiiiig roii S wird man gegen AB
aurgt'l>«m inüsseti. hingc^on in aeJem Jaä riclitigc eadem des Cur.
nic4lriTrkpitnen ilürft'u. Der «rste uuglücklicii« Eramulalions-
vcniiifh srhviiil d«r lies sogcuonnten Soxtiis Hufus (bei Hncucci,
Her. lul. srripl. 2, 1 1S8) zu sei»; e^ua teitunis quataor salifros.
.Dliglücklicli wai- audi die Erklärung; Uua;ellais (cljctul. 95S) *ul)i
piscina vel aqua saliens sraros IV c inariudre nercgi-iuo vaI aliu
lapidc sBceriicret", was wohl «'in«r Wiilerlegung iiJclil bedarf.
Icli hüiic frühw (lUnneti 2, ÖS) erinnert, dass in cerneus ein ß«i-
worl. strck«'ii nn'iKSH, ;jh!illcii Urni atcus stUtaits (Volksliezeich-
nuiig Tür die amdiäfi ('afteiui. S<.hul. Jiiv. :i , II), mrla suäans,
viellßiclit die porfa pluens Lei Murlial 4, 18 (Becker Top. A. 1 259).
Ichßlaulit'jetzl, dctss das(>ri^;iDal las: aqiiitm fr-rmntKta, IUI sca-
ros sub eadem. 'Das kochciidft Wasser* ist ffir mie von oWn
hcral>äUu'2rudc >YiiääGrkuni)t [licla kühner als die '«irhwilzende
meU', H(.'lrlie ^jl•l)lIll^ ( Bfsclu'. 3. 1.313) jiuiiz unncluig yuu dem
aUB viwlen Küliren wie aus Poren liervorlirdcheuden Wasser cr-
iUärflD wollte, wfdirptid doch das den Kftgel von oben her i'ilwr-
nicssonde und Ihn badende Walser das Bdil veranlasste. Wenn
nun bei Oicbleru t]ic. brausende See mari'- furvidum lici^stt dati
Kochen der aquae ßrvenies (Inschr. Uermes 4, 282) einen soma
femens piebt {VUn. N. h. 2, l^'A] und Vilruv S, 3, 2 vnu dcu ur-
ßprünt^lirh bfiisitPii aber durch eiiuji latif^en L:wX erkäilf'len
(Radien di-T Albula und älinlJchcr Wasser sagt: mm sunt fti-
gidi, t^iilenttn' nspp.du fervera, so wird sfhwvirlich Jemand gegen
die BR7^ir.hnung 'das kocht^ndi-Wnsser' Tfir eini?n solchen Quellen
in Ausi<idica und (^ci'äiisch ähnlichen Wass«rsturz etwas ein-
wenden kruirirn. In iider an dem latus, in Weichen er fiel,
werden die //// nftiri aufgesloDl gewesen arin. Uiest- von jener
aqua n\ trennen und ?.u lesen IUI srari sah aede vm-hiEidcrt mich
das Fehlen einc;^ Trmiielnamens'. ich k<Jiintt^ ali^o die Keriifung
etwa auf das sah snxo {sncra) oder dift Inscbrit bei MazoccJii
lEpigr. f. (;XM) suli aeilf ForUmae ad lamm ÄTetis (?) nicht, aiu-
IvHeu. Die Ansieht Viscontis, dift //// scari seien das Ansbänge-
sciiild des i^dons jeueä Kaufmanns, lialien schon die Lrklürer
2'
20
oi£ xn' nEr.iONE\,
diis taieraos mit Ueclit zurQckg« wiesen. — Möglicherweise siuJ
setina (Aiili. 1) sflem's (R. l) "und arl/oratifris (.R. Xl) ebenfalls
Sclii-eLljfehk'r iles Originals (untru S. 23).
Es fulge hier nun zunächst die ZusauimeDsteUung sSmmt-
licher dera Curiosuiii ciucrseiU und derNolitia nach ASR andrer-
üeits eigenen Worle und Arlikel:
R9$. Carivsum (ABC)
Notitia (ASB) ^^
1 t «/ splenis
B AS J
t el spienis (.fehlt nuiin S) ^^M
fehlt
(balneum) Vespasiant ^^M
)t
{(iTea) C'alles ^^M
11
[balneuin) BoJani |^H
*)
Ayuiofhiani ^H
n
{lemptum) MinervaK ^^M
11
Tempestatis '^^M
divi Verl
diüi Veri Parthici ^H
Traiani
tlivi Traiani ^^M
11 ludum matutinmi tt
ludum matutiftum et Gatii- ^H
Dacicum
cum ^H
fehll
armamentarium ^1
ni Iwbtm itHifjHum
litduvi magmtm ludum malvlinnm ^J
ei Üacicum et BacicHm ^^
IV lehn
nreai» Vuicaui -^^M
felilt
horrm eharlaria ''^^l
lovii
lovis staioris ^^^
Homae.
Romap H Vetifiris
basilicam novatn
basilir.am Couatuntinianam
V Akxamiri
divi Älexandn
VI fefatl
inaUim him'aim
fehlt
cama prnHftria AB (fehlt iti S)
feldl
aream Candidi
VII fi^hlt
templfi dvo nova Speiet For-
tunae AH {fehlt in S)
VIII Gemum populi Ro-
Gmiitm populi Romani
utaut
autcum mm
fehlt
eqvum C'<m»taulitti ^H
tKli CEfiERT-IEFEHUNT,.
^M Rfl|c. Cnriosmi (ARC)
Noliua (ASBI |
^^1
■ Vni Traiani
itivi Traiani 1
H fehlt
umhUirum Romae ^^A
■ fehlt
(Adrrfa) Gfrmaniciana ^^M
^M GratrQstarlmm
GToerostaiihtm AB (fehlt ^H
^^_
nur io S) ^H
^^f f«hlt
(Mcum) iiH^KeNiariUM ^H
^ femplum Cosfifntm
templum Casiornm (et Mi- ^H
^1 ef MnnTcM
Hervae fohlt) ^H
■ IX fehlt
A«f^ ^H
^1 ilnfonini
liir.i Antonini ^^M
H fehlt
AdrituteuM ^H
^1 :VmercRin cAn^rr-
Minervam cbal- Ic-Iilt ^|
^V r/tram
cülkam ^H
■ X fehlt
ar«a»t PalaitHam ^H
■
rforniim i)ionis ^H
^B for^M
for.'rs IVr/Of'is ^H
■ XI fehlt
gMirfl^«(^o<-nCCCCiAXX K ^|
^1 lovit
/otü arboratorä (?) SB ^H
H
(fehlt in A) ^M
^^^ fehlt
aedem Din's patris ^H
^^■H fehlt
Fortum'um l'ehU ^H
^^^^^bOHsianlm i
diri Cönstantitü
1. XUl fehlt
primta Traiani fehlt
■ XIV fehlt
balamm Prisci
^1 UtrcnUm mb (er-
Uerctüem ci*bantem.
^1 ra»t me^i'imi ru-
^1 hafatm , mb quem
^1 p^ttnmHmnurtfto-
\
^P stVits esi.
^^ Aob«ng 1 hihiioihtcae
hiblt'oibecae tottus Mhliothecae n.
j^ xxrvii
Homanae urbis XX VIII ^
H^
XXV m M
^^^L obeUsci VI, m
obeliscosloliusRo- oboli$ci V, m 1
^^^H Circo mojDfmo
manae urbis VI, rino maxitno 1
^^^E^ iliiO
I« Circo maximo tmiis u. s. w. J
■^^
J
22
DIR MV HKfJlONKN.
Curiosnn (AB*))
B'
Notitia \.\Sn)
WS
siranttm
fehlt
poMex VUI pontes ... fonte*...A€mi-
... .AtmiUvs .Aemilius m»YiMsS,pon-
tesiepte..[AF.'
mt/rwtfehli) A
foriXJ . . . wn-
fium fehlt
Ihermae XI A .
XBr, tlieftf- ^Affrmßß X?...
MBHrfp Milftn Derianae
in .UIC
nqwflp X VIIlIj Alsfatina. Ah^fUi»a \ se-
Alsetitt'na lina.
t ne((>m
AnluiD^ 2 /nros) cfMfrf ''*/ fF^liU
pHlea
latrmap] qnuii fehlt
Aus dieser l'rbersichl erßiebt sich füi' das Ciiriosuni, dass
(lasselhe streng gcoommen, ausser dem erw«hnle]i zweilen Obe-
lislurri im r.irtiis, »iis dessen ErivilhniiHg sich die Zeit der Ah-
fassiiiig nach 357 ertriebt, nicht «in einziges Monuuienl melu'
neniil als die INolilia. I)«nn nenn sie. in «ler Qten Ite^jinn Mhter-
vam cJinlrifHatm gieliL (wie ancli die Sladtehronik unler Domi-
tian). nnd von den l\»fi.. der Notitia nur die aus dem €iii'iu8um
interpolirte lls. K, su ist mindestens ilii- Wafiistlieinliilikeit sehr
gross, dasü ü hier wie anderwürts seiner vollslärdigeren H.8. der
iXotitia folf^te. (tass also die Notitia ilicscD Tempel so gut hatte
wie diis Ori;^iiial iinil wie ilic Sladtchronik. Her Zusatz zu fler-
niUm aiha/ijem (\l\) ist sicher und zwei andere /■■ la((is und
tniTmae. (Anh. 2) wfihrselieinlieh nicht vun dem ernten Itedarlor,
sondern \nn dem Schreiber des archelypus gemacht, wie oben
gezeigt wurde.
l>agf{;en hat die Notitia mehr als das Curiosum eine ganze
Reihe von Artikeln, von denen sicher nicht im Original stund
der tqma Cümtautiui; derselbe fehlt ebent'alLs in dem jüiigrj-cn
CnrioFUfD. Von den Abnf;eu Artikeln steh^^u maiH-hf uivlit in ollfn
Hss.. ib itb^r ticint* flci-^elbra (auch K niclth iinli«*(tiii;^l gri;**!!
dir aafirn'a iurückAtt>lit'n mus.« und >lnll)m^en cinigi- Matf> mit
Unrrchl allein S als Vertreler der l"« herliefen mg hingeslelU hil,
ist ztuiärli!>t ilie Abweichung dei'^eUieti in den fragliclien ^Vrlikelu
2u b«urlh('lkn :
R. Vlll Graecostodinm fehlt nur iu t>, steht in AB. mio im Cu-
riosum. aityo kein Zn&alz der Notilia. S. unten.
R. VII templa duo novn Si>ei et Fortunae fehlt nur in i^. slultt
in AB. fehlt im Curinsiini, also .Nachtrag der Notitia:
aU Glossem betrachtet von Mommsen. .S. nn1t>n.
R. 1 et iplenis fclill nur in S, steht in AB [etpfenis A] und im
f.uriosiim i als r»iltogr.i]jhie <les vorausgehenden ApoUi-
HM betrachtet von Momm^on. Scheint verdürben.
Warum aUo sollte nicht Nachtrag der >otitt<i zunj Orip-
nal »ein
R. VI ea.%tra praeioria, fehlt in SB (in B ncicU lllrsrlifeld) nnd
im Cnriusum, steht in A ?als Clcsiien] belrachtcl vun
Mömmson ?
Mnip?ki'lu-t müssen wir annehmen, dass aus lier Orii^inal-
itrkimde die vielleicht vnrdorbene Bezeichnung hvis arbora-
ton's sl^uimt, denn
R. \l arboraiom fehlt im rjirtosnni, steht in Not. SB: hm
arboratoris fehlt in Nüt.A. aus Versehen wie die aemi-
lischc Biiicke.
Anh. I: j}om«.<) VIH ... Aemäius das Curiosnm, pontts ...
Aemilät$ BS, ponH$ septem . . . (Aem. feldt) A.
Ceht aber hier B einigemal mit S mler mit A gegen die
schlechtere L'eberliäferuag, so dürfen wir die beiden Moniinirtnte.
die es allein von allen hat,
R. XI Fortmmtm, vermuthllcb das uralte HeiÜgthuni ant'dem
Avenlin ;
R. XIII privata Trm'mii, auch sonst bekannt (unten),
eher einer liesspreti Lleherliefnrung der von H benutjrten INolitia
als einem selbständigen Narlitrag zu d<'rselbeu ziiscli reiben.
Dazu kommt noch frdgi-nde Angtibe. Der Anhang r.cniit tviti UU,
WB xiv ifficinw!rv
ie auch die Stsdtchronik anter Domilian. Es ist nacb dem,
was unten über den Anhang gesagt wprden wird, zwar nicht
gewiss, aber in hohr.m Grade wahrscheinlich, dass diese vi«r
ludi in den R€:gioDen aufgeführt worden sind. Nun hat aber
Curigsam
R.n tudum mafiiimum
et Dttdatm
III hidum mrujnum
^nlitia B Nntitiii AS
htdum maUiiinutn htihim matuiinnm
et Galh'cnvt ft Gallinrm
lutlum. magnnm et hithtm mnlutinnm e.f.
Oaa'atm Dar.knm
Die Tier >'amen sind aurh »oti&t I>i-kaniii, am bekauiilwlen der
mattftimitt [den. wie unlcti gczirigt werden mW, llieronymii!^ »ilein
an St<^lle der iiidi JllI der Städte hrouik nennt), dift tape um
das Colosüoum herum isi be>(reit1ich. »her allein durch unsere
Vrktindt! lixtrL Entweder ist nun auclt Im Curiu^Liin der Daciras
oder gar auch der magmts Glossem und das Original nannte nur
den muiutinns (uiul maymix), «df>r B hwl nllein die eehte l'eber-
lieferuii^; erhalten: freilich bleibt noch eine rindere Möglichkeit.
welche im oächslcn AbschniU hesproeheu werden so3l.
Pa nun nach iler fnilier gegebenen Altdrshcstimniung
Prelk'.i's Ansicht, d^ss die Notitia eine vermehrte Ausgabe des
Curiitsiim sei, nnliallbar geworden ist. so bleibt nur die Wahl,
tpb man in dem jüngeren Curio:?inn ein epituniirles, oder in der
älteren NotiIJa ein glnssirles Esemplar des Originals erkennen
will. Zu Gunsten <ler letzteren Annahme spricht die längst fpjü-
(;esteUl,e Tliatsiirlie. dnss die Zusätze der iNülilia bäulig die ritli-
tige Ri-ibenfolge sli'iren. tVic)it dagegen spricht, dass abgesehen
von der Ordnung die ältere Aufigabe sich in Sprache und Ter-
miniilugie dem Original enger ariscbliesst. Hei der Unleri^iicbiing
der verschiedenen Iteibenfolge sehe ich zunäclisi gjinz vun den
Anhängen ab. Für die Kegionen betrachte ich hier als erwiesen,
dnss die Ih'Mi'hreihun^^ ilie uul'dett Grenzen ih'Tselben liegenden
Gebäude nennen fiolllr, jpdoiOi ühne die gewrdniliiibe Anualuii»'
zu billigen, da«g dieüe Anf/ühinng zu demselben Puukle, von
dem sie ausgegangen war. zunlckkchrcn nnlsse. ^un ist es so
unverkennbar, wir bisher verkannl . dass iLie OuK'ilidlungen in
der Notitia nieislenlheits da eingetreten sind, wo sie Ansätze
ALTER im rEBEttÜEFHKllNfi.
25
tim Original getnachl hat: hIi habr altto die Zusntzc hcraiii^c-
lobiüi iintl an den Rand gesetzt, nfihen den Ärlikel. hinlfr wei-
cbf.m sie tfiuge^chühen sind; ferner dai^s die schon in den äiteslen
Ilandüclii-iften (wenigstens A dp£ Curiosum und theilweisi! A der
Nutitia") iiblirJie imrilirrsirtitlichp Art die Nüinen continenii stri-
,jMi(ra m setzen, nichl di« ihrer arohetjpi gewesen sein kann:
^n dieseD sind vieimclir die Namen in Cohimnen geordnet ge-
'wesen. Aus einer snichmi Anordnung erklärt sich leichter die
iV'ertaupchung von ganzen (Iruppon »der von zahlre.irhr-n Paaren
ron Nameo, vielleicht auch atis dem iSebcnein anderstehen von
Toliiinnmi das IJeiu Tg reifen aus einer in die andere Rubrili, \%u-
^föt die i*irhfirflten ltelej!P der Anhanfi; in den Arlikeln m'ae. und
^BifNO« hiefot. Fälle, in denen die Naincnsvcrtauscbimg ganz ^^itd
^Hiod ans diesen ßedingtin^en nielit erkl.'lrliar würe, |>iebl es
^Kaum. Irh habe also die vertansctiten Gruppen, I*anre oder ein-
Eclnc >atnun .«o imnierirt, thss die Ordnung dnü Curiu»nin als
die niirmab- ersclieiul,, Hii-riiad» wird iHe ZiisaninienslnlUing
_6ärntnUidier Verschieiletiln^iteii in ib-r Antirdnnng (die Vftr^ehen
pützelnex \h». sind übergangen) leicht versländlich sein.
w
Curiosam
1 mutatormn Caesaris
2 batiieum Abascanfis
3 et Mamertmi
4 artam caritifti
5 a»le:m Mailvs
Nutiti«
1 l mutatormn Caesaris 1 mMtatorium Caesaris . . balnentn
3 balueitm Mamerdni Bolani
4 armm c/imtcfis
2 bnlnc.um Abascanli . . et Antio-
f) iiedem Marlis thiani
Die Richltgkcit der Ucihenfolgc ISast sich äonst nicht cun-
itireiu
Cnriuttuin Notitia B Xotitiu AS
II ludnitt mitftttiaum htdum matutimm tudtnn malntinuin et
et Daciciim et (iaUiatm GnUicMm
I. III lutinm magnum
fiien'iber ist olwn gesprochen worden.
Iwiftm ■magnnm tt ludum matulimtm eX
DacicKm
Ihctcum
26
DIE XIV REGIONEN.
n. IV l hmtitieam uotmm
.1 temphim Famtinae
Notitia
1 basa'ticam Constanfiniatiam
^ tf.mplnm Fausthtae
2 bastficam Pauli
Diu die tliiis(t>llun(: im (Jiriosiiin hier gfigen die richtige Ord-
nunj^ XM 4tunKl4Mi iler Ziiäauiiiit^arai«5uiig ikr gleirhartigen Ar-
lik«l itcsclu'hva, ist län\tbl bvuierkt worden. At:biilicli:
{.'urinsnm
R. V I toh. II ttigiUm
'i kortos htUatttiniios
3 ttentthm SyUanMm
Notitia
1 coA. 7/ vigilum
3 HrrcuUm SyUanum
2 horios PatiantitmOfi
11. VI I Cnpilotium anti- I
IfHKHI
2 thermas Voustatiti-
Hianns
sttUHom ifamuri .,
trmpfum dri Qut-
hhi
3 htnios Sattusimws
fientrm Flahiam t!
tkermof üticletia-
CnpitoliutH anli'
qmim
slaluiim ifamuh
(emplutH rfri Qw/nn/ mnlum fli-
nimm
Sarios Sallwsliamoü
t/mifm Ftariam
rhermas Diochtimws
et COHStOfitintoMtu tastrm
fnuttritt
gttitmiu albas mmm Cmt-
4Ui
1 roA. Ul ( ^Ymm
Hier ^K. VI) lirgt dor uniicekrhrtr Fall vor nie R. IV: gegeo die
ricMijie Onlouag hM die Nutitu dir Thenuea di*^ CuiistuittB
«a die des ltit>cleüin angviriht. Ob \ Ti wler 5 4 richtiger
»leben, t$l aicM tu eatM-hrideii. |la^ ■«Jhmi /Vatraai gebort
d<T L>^ lurb Bu dem Ouirintt«lem|»el , die m»m m den Di»-
tMiusÜwnBrD. l rber die mn* CmmSJü wüsei «ir >'khlL
VerwkMier lic^ die l elirrliefnuii^ in:
I ALTER TND rEBERUEPBRl'NG.
27
Cariaü
N»imi
R.VIU l hafiliram nrgrnla- I h
nam
2 ttmplum CoiKordiae
3 t:t Satui'Tii
4 et Vespa&'atii et Tili
5 CapUoirttm
6 tniliarhim awenm
nrgentarmm
2 t. Concordiae
vmbiU'cvm
Romoe
3 (. Sahirni tt
4 yespasiani et Titt
5 Capilolwm
(5 mih'ntititn atirntm
ISo weit wäi-e Alles in Ordouiiy: detin dass B der ?io(itia
. Concor ttine ei SalHrui iimbiliciim Romae t. StUnnti lies!, zeugt
Iiiur für tin% abermalige Combintren beider Hecensioncn; dai^s et
Tili in A der >ot. felill, ist Zufall. Weiler heissl es:
:
"(ß
triaim itiffaritim
Giafrostailiutn
httsUkmn hiU'am
firinplnm Caslomm H 2
}finen:ne
Vestam
hnrrfa Agtippiana
IUI scflros mb eadem
Ol rinnt Cna
porticnm margarita- 3
rinm
eMfojitmn kerbarium
NatiUa
hasih'caw Inflam
if.mphim Canlonim
Vnsiam horrta
Ger-
hoirea \gripfifma
aqMam. cemenfem
IUI scauros sab aede
türimn Cad
foicMwt itigarlitm ....
yGraecostudiunt
,portic»in maryarita-
I ritim
mamaana
vtnim iinyu-
eniarivm
eUrfanfum hfrbnrium
I
^Blirs|>ntnglifhp d«r8i*lten sm, ist. mir zwpifpllds, (Iip reberliefe-
niag5tebt so: die lls. B der Nolitia combinirt die Ordnung Ae^
Curiosiini mit der der Notiti«, wie folgt tabgeselicn von Schi'eib-
Oass nruiilii-h die hjpr giipifbciio Dniniin^' der iVylitia die
frlileru):
VGraecostadium
28
DIE Xl\ REGIO.NEN.
hasSitam luiiam
lemplum Castorum et Minervas
et Vestae
2 horrm Germanifiana et Agrippiana
aquam feriientem
Ulf »carox snb aide
atrium Cmi
1» vimm iugariKtn et vn^neatariwn
„ ttlefantum kerbarium
^porliatm martjai-itathim
Die Aliweirhungen der Hss. AS der Nütitia stören nicht:
S hat nach Momnisca diis Graecüslailium gar nicht A n^ch
Vahlcn «Irciinal: einoiEtl zwischen tasilicam und Ititiam (aber
wifidpr gelilgl), ein zweites Mal hinter Castonim, ein drittes Mal
hinter vn^ntntmium.: nimml in»n mi. dii.Hs t;s lik>r an der rertiten
Stelle Sicht und diniinirt den Ziisau et tingueMarium , so rcdu-
cjrt sich die ganze. Verwirrung auf die Vertäu sc hung der beiden
r.ruppcii I, 2, welche wiederum sehi' gut ihren Lirsijruns: dpr
Einschieb uny eines am Hände neben atrhtm CdC! stf hcndeii »a-
ctim uHgumiarinm vertlankeu kann; so mtitilicb. dass man zu
diesen] den iugimuH b4'T;djziig und mit ihm das Grnef.ostatlmm.
FreUith scheint dieses selbst in der A und S zn Tiruntle liegen-
den Hs. auch am Haude gestanden zu haben, weBliulb der Srbi-ei-
ber von S es forüicss, der \on A (h-ei versebipdeiie Versiicbü
machte, es an f^einer Stelle einKunkken. Dass das Curiosum die
richtige Reiticnl'olge daj-stcUt, ist sicher.
CuE'trisiiin
R.XI I fietlem Sob's eü
2 et templuin Mer-
ettrii
„ (aedfm Ma0is tiewn
yet Johis
4 C«r«rf»i
5 XII portof
Notitit
oftrhm Solis et
tunüc
paedem Mafris dnun
\ei lovi$ arhorato-
' ris
XII poTlns
ifimpfniniHercnni . . aedem Ditis
Cererem patris
). ALTBR tllM» IIKBKIlIJKKEIItnVG.
29
Wrtiftr die inpop^phiscb noihwendtge HcihAarulgi? I5as( &icti
nil Sicherlicil tiaL-hni^iscn, nocli die Veranlassung der Um-
FBl4>llunK. Im FolgcDden Ul Fottunium eiitg(%ic)iobcn, uhiie eioe
Umslellüiig lierbeizuffiltrcn.
XIV
CirioRun
fnaumachias V
iet Vaiicünunt
hortos Domities
flaniaiturH
iwoUnas
(balneum AwpfJiilis
\et Dianes
_ fco/ior/. 17/ nujilum
^staiuatn Valerianum
6 ca^it Gx/rgonii
7 IlercuJem cnbamem
- iFortis Fortuna
'*orana Seplimiana
Notiti«
. [ValkaiiHtn
Uiaumarhias V
2 hortos Domities
fhalueHtn Ampdidis
iet Dittms
(motinasi
yhinicuhim
^staltiam VaimoHom
' icohortem VII vigilnm
f> Caput Gorgonis
_ (Forlis ForlutiM
^coraria Seplmiana
7 Hwmktn cubttruem
B-üd
»
Die Umstellung von 3 -1 kann wieder dr-r Einschieljung von
■isfi verdankt vvrnlt'u. Hrr Giiind di^r tlnistellung von 7 S
mir nicht klar, augenscheinürh aber (daher die Zald der
i^cullidic-ii V:n'iaiiteii sflir i;(.'riii],'), dass di« Nfininn paanvfiise
liäainmpnhiingrn (I ^ 4 Ti S): it);iii h\ vcrt^udil zu ghuben,
sie in der Lrliiindschrifl hivr, vielleiclit aus Maii(;c] auPlaU
m das Ende, wenigstens zum Thfil paunveise ){i>!>rhriel>i!n
waaren. Ob 3 4 oder 4 ;i, 7 S odor 8 7 die lichligcre Reihen-
folge isl, lässl iiicli nicht entscheiden.
Kann denniach kein Zweifel sein, dass din ArtitccI, welche
lie ältere Ait&gal>e mehr hnt aU die jüngere. , Znüätze xu dem
beiden Ausgai)eu zu (jruiide Itegeiiden Ori^nnal sind, und dass
ihr Kitidrin^'eii in dm uu^ v(ii-|ii>^i;tu)en Text zum f;rMF(steii Tli«i(
eine Ver'tnderunft 4ter neihcnColi^e der Artikel di^h 1>nf>inal8 zur
Folge gehabi hal. so tragen wir schliesslich: wclcLer Art ^^iiid
die Zusalzarlikel, und zn welrheni /.werk «ind sie uingestiliolien ?
Wir Mlieu (oben 8.5), diiäsMouiineen die Abfassung dcrNotitiain
tto
DTE XIV lEfilONEN-.
<l:i$ Jnhi' 334 skIzI» aacli (IcswcgcD, weil die in diesem JalirQ
vprfasstc SUKitrliroiiik in der Auswjilil Aar Geliäuil« unverkenn-
bar tlif iNdUtia LfTi'ic.ksicIilig*'. Allein was er arilTilirt i,S. r>39),'
tIasM die Ntititia basilka Comlautmana, An» (juriosum basiUr.a
mva. die Slafllolironik hoirea piperaiariit. tihi modo est basilka
ComUmdniana , sujft. In-vveisl Jocli liyihiilciii-. dass (iif Siadl-,
clnoiiik iiiiil dii! Nitlitb den nnm\ ili>i' l)(^idi*ii fililirben Ausdrucks
l^'ebratirlicu, iijclit dass jene aus dipscr entichut; dasf« dii' Stadt-
chniJiik ili'ji (Hudiski-n des Augiistiis licsi-hi't'ilit wir li^ridf Aus-
g»hi*n, viütiU- ('.bi^nso ^nt frtr dir Ri'niil/.i]ii<4 des Originals bf.idef
Iicw^-isrn. Klionso k,iiin i'rli drni llmslandp. (laRR dir riimnik
liinlorpiiiaiidiT dimnun, heiim eJ Sprapettm, Mmerrtiin arkiiii-
ratn npiiiil, iVie Nolitia und das riirio&iim henni ei .VrajiRwm,
Minerrom falcMkam, ilwonim (U. Villi dass Muwrvam C. ia
diT ISidilia nicht ff^liU, ist «Iieti S. "22 iM'iiifrktJ kaum die Iteweis-
krafl daffir zugosleht'n. dass der Chronist dtP Hegionsbesclirei-
buiig vor Augen Itatti' (wir Itfommson S. b.'i'i A. 16 nnzciiu'hnien
scheint], gcwisj» aber lifiweisl !;t» Nicbis fiir die Demttziing der
Nolilia. InVlistens für die des genirlnsanien Oripinaäs beider
Ausfüllen, liu indcjiscn kiMnvn Zwrifei rib4T das Vm'bälLnisa
lieidei- Itildiftr zit ktssen. wini ps nnumgringlirli sein, sjmmt-
iiilirn ^^llize1I der Thrnnik, «elrhe städlwche Uaitli^n bftreffen,'
diu piit-ipreclieiiden Artikel des Uegiuiieubuche-S gej^enübcr zu
stellcu. Mit der Stadtehronik ist Eulrop und llieronymus rer-
gliehen. zur r.unlrollo des Texte.* de-s Eulron die Hii^toria mi-
scella. d<-$ llieronymus Gn^siodor.
^^^^^^^^^S^^t^TBEnuwKnr^^^^^T^^^l
^^^Hu: mifr^iin
lliiT, (1. Ifii» trm-
R. IV temphtn Afr- ^H
^^^WMP tt VeHfrix
plum Roma* et
mof [et VfHfris] ^^
^^ftkricatmm e$i.
VfHeiif factum
{et Veneris felül f
■■k
{ffmd nunc Yrbin
^H
^^H
appeltalur Cas-
^^
^^V
siod, J. 135).
^H
^Köniroodus: iherma«
liier. |>. 173 termae
R. 1 und Aolwiitt 1 1
^H CwfMiKf'^i'oNaf de-
Cornmodianae . .
ihtrmts Voutmo- ^^J
^1 dieatae sunt.
faciiK.
diaiias. ^H
^HeverUB : Septizo-
Hier. p. 177 ther-
H. \ StpUzoHrum ^H
^B fiiHiti ^r ihfrmaf
mofSererintinefl
(/iW Sevri'i, R. 1 ^1
^M Severianae dtdi-
apvt Anliocliiam
und Anliaii|it ihn"- ^J
^1 catae stau.
et Romae faciae
et SeptizommH
extructum.
mos ^Den'dAiu. ^^|
Hcancalla: (1) la-
1 felUt.
1
^m nuaecirdamplia-
2 Hlci. 11.177 Eutr.
R. Xn und AnliiMii; 1
^1 (0« siiHJ et (2t
h,'2iiRain(iether-
1 Ihertms Auto- J
^M thertnae Antoni'-
mns mi Hominis
niniaims. ^H
^B nianae tIetUcaiae
uedißcal.
^H
^M sunt.
^H
^B Eliogiiliat : BliOfia-
Iliei-. p. 170 ffho-
Mcht orwillmt. ^H
^B ballium fieiiica-
gab alumiempl Ulli
^1
^M tum «f.
aedifica!Hni est.
^^
^P Alexander: Ihenme
Hier. p. 179 ther-
R. Villi und Altbang
^M AleJ:fifh'»ae de-
m<ie Ah'jctmdri-
I fhi'rmas AUi-
^p th'caiae sunt.
nae . . aedifiaitae.
xattdriüuai.
U [Irciiis : tfuTHiaf.
Eutr. Ö, 4 lava-
R. XIII und Anliung
^M Commotiianaede-
crmn aedtficavit
1 (aii)tf;i*rullcti in
^M düatae siiut.
(^Hisl.mis<;.10.
(IitNiiI.) ihennas h
H
2Ü <:3ä.sio(l. zum
i)€cianas. ^H
H
J. 252).
^H
^pAurrtlian: (1) mnro
1. 2 Eiitr. 11, 15,
^B
^M iirtieai cinxil. (2|
Kus. Hier. |), 184:
^B
^1 Umplnm SoUs et
0) tempium Soli
1 Nicht i:rwälint. ^^M
^^B Joriu, t«ni*abe Topogr^fhlo. H.
—I
1
DIE XIV REGIONEN.
^^^
H {^)castrahicam-
aedißcQt et [2]
2.3 R.VII lempUini
^m po Apripprtf <lrtit-
Romam firnu'oti-
Salin et casti'a.
H caf*i(, (4i Üemitm
(tm tfiHMs vnHat.
•1 K. VIII Genmm
H popHh' Rimiani /n
populi [anreum]
H rostra posuii, (5)
U— & fehleu.
[atireum fclill
H porlicm Ihn'tna-
Cur.).
H ruM .-IrUiiur»!!]-
H zum arjcrunr cf
^H fahiir.iilum est.
H Uiücletiau uiul M:v
16 fehleil Hier.
(I — 3 Kpstaiiratio-
H xiiiiiaii: mititap
Euir.
uen).
^M öpeiae publirae
7 llkr. p.lSTlAer-
4 Aiiliang 1 nyinfea
H fabricatae nml :
moe . . Diadelin-
/// (? untnn).
H (l)bA<tiVrru /ti/m.
nae faciat.
:> K. villi /jjAum «1
^1 (2) smena htm-
6erape»rtt [t iin-
H pn, ( ä] ;;(r7-{i'r05 //,
icn).
H „ 0) nym/«a ///,
ü B. VU urcvHrt «y-
H (5) fcmj^f 'I // /■««-
rwfit.
H in» et Serapeum
7 11. M unil Anli.iii){
H (?(inten),l.G|tir'
t tbeniias Bio- .
^B Ihermas Diork-
cJefianim. 1
H i^Hw notnitii, (1)
^
H rtano«.
^
H Miisfiutiiis: /e/ifr^/ii;»
l-<liU Hier. Eulr.,
H ifomac cirsfV ff
üln'r (IiVm'!! Ka-
H fabricatmn es^
Uiluj; ohfii S. 1).
.
H fAermo« in fijla-
■
B do ^fcrt et fiVcHm
H m co/eciifn/iiu . . .
^B 1 fonaium apetttii,
^g Seil woM prrfecif.
H Es iül Voll iMi>n)tnfirn fifätgcstitllt y\nr
leii (a. 0. S, 6S1 ff.
B vgl. S. Ö93), ilitas llii^rimyrntiit ISotizeii üh^r slütllische Hatiteo, |
1^ die er Im Euscbiiis iiinlit fand, aus Eutrii|>
tirid Rin*T Aufgabe
il^tr Sliiith'lii'uiiik^ wr
Irhi' lnwstir v,iir als die
crliallPiK.', iLicIilrii^
utui iliitie büklen Quellen iu dum Kalalug \kr llaulou Üoiiiitiaiic 1
1
I. ALTER 1:M> liEnEBLlEFKnUNG.
35
< zii8öran)ens(-tiwei$ste. class n die ersten &Nanicn ans Eiilmp,
die rulgeiiden aus der Oimiiik (>nltclii)li\ Wi-nn die erweitfirtc
l,ti««taU der Misturia niiscflln nach S Nam«u mehr ^iebt aU
Sutrop. Sil k.nnu das wohl iiim- [iilj^r|>()l;itioii .lus Ilieronymiir«
in. iJebrigens brMätigi<^n licidr Herf>nsionen der Historia
etlta die Lesart der besten Um. ^\rs Eutrap forum trmsi-
i, dtKomm portieua und mein FriMind F.y.«si-Tih»rdt halte
n\!>a !i.tatl deüf^en nirlit din g^nx unziilügsige Vermulhuiig des
^fiUißus tnifum ptfTifcus »ufiit'hiiK'n suIIpii. Nuij i.sl aUiT die
luvli in die erweiterte llistnrin rniHcell.'i riliergc^^iiif^niie Con-
isiüii in dorn zweiten aus der Chronik fiitlehntcn TheU Tcr-
Itätidlich, wutin wir annehmcu. dass in derscILcn sluud
1 horrta piperataria (am Rande uhi modo est batäica C&n-
slantiniana)
2 et Vespa&iaM
3 ttTnptum itlm^rvae
4 pertam Capenam
5 genlem Fltwiam
6 divoritm porliaint
7 heum et .^erapnwi
8 iVintrt,-am cakiilkam.
Da ist gewiss lelehtcr amunidinii'-ri, das.s ilurdi Vertnaen und
[Sprinunn von 3 Mincnme auf S Htmpj'nam. lliiTonymus horrea pi'-
iperaiaria. Ve$pasiam temphtm. Minervam erliniten Labe. aU
[wenn iiuin i\u: Fassung unseres Textes horrea piperatuiia ubi
tri. e b. C. horr{ea) Vespaitiarii u. ji. w. zu Grunde ie^i und doii
^Uieronynius 6 7 übcrgchcD losst. weil sie schon erwähnt waren.
^■4 5 aU unwichtig. Die Vorlege kouute aber den Tempel 3 so gut
^miemphm Mhueniae wie Cantomm oder Castariim et Minervae
HncnniMi. Ausgcl<is:<eu bat llieronymus ausserdem II 12 11 15
16 19 aus begreiflichen Gründen, die Chronik ilage^en halte ge-
Kis» die in unseren Texten fehlenden mica mrea (r). vielleleht
I(a. jedoch nt>rme<t -I, 2(1*») aurb «Ins forum transUonnm (a1. Statt
[dieses KalaJofteg seJii^int Kusebius nur den Sibu«^ Holz erbautou
aufgeiätirt zu haben. Siillte dies da» lemphivi geiitis
sein, welches ein Kuppelliau wie Ja» PaiUheon war? —
8»
36
nrR \SV REGIONEN
Sind die Woiic ubi m»d« fW b. C. finc: Glussp wie C»iitioilors
fKoJ mtne. Yrbis appeUatur (iinicr lladrjän. oben S. 33t, diP
Ilieroa^'aiiis noch niclit im Tc\l fand, mi wji-d daJurcli die Au-
si»'l((, iliiss ilivsc Wortr inif il;is Rei'iQiisburli verwiesen. Iib-
seitigt. Sehi' richtig bemf^rkl nun iMonmis^ii. dnss. da potticun
fiwornm in dur Lvsscrcii G(wtidl der Chrunik lEiitc. Hier.» dem
vulg'in'ii /{worum (Minlich /. tlaiiti», Ctamtium) (sewirlieii i^l,
notliwriitlig atich iu der Kcgiuii^bciichrejlxiug (lt. IX) nicht
(templitin), siiiiikTii [poriir.iisj tiimrum zu (Tgänzwi iai l}j;egen
P/filler S. 178 = Lrlichs. Top. iu L S. 144). Allein aus der
A(dn»liiiie dii^'if^ Vulksaiiüdnirks iu bi-id«^ Bücher und tU'V
Nehentdnanderslcllnng drriiT Mimunieiile, von denen zwei
8idicr dich! riRlinn einander standen, kann ich nieder nicbl
füJgtrn, dass die spie Ilcdactii*» der Sladlcbronik die Rc-
giousbeschrcUjung berfitrksiehtiiit !iiibe. — Ha inin llierMnynius
einmal ein templnm Vespasiani beraiiägeb'sen hatte, so liess
ef niieliher d;is iemplnm V^apashmi ei Tili fwt, wcldies ebenso,
d. h. mit st'ineiii iirbli|;en Nanirn, im Hegionsbuch (.R. VIN)
genannt wird iet Tili Tebli nugi-naii in Nt>l. A). Unzweideutig
bezeichnet diesen TL'ni|)el die Inschrift Or. 2417 mit den Wtirton
(H lemplo tliroiuiii in apde divi Tili und nur g.inxlir.lu- Ihikemitnijis
des Quelienvei'hJltnisfißs hat Canina, Indic. S. 198, 27it f., darin
das lempltint ijeiilis Flnr.ine linden und dieses wieder niil der
portims divornin idenuliciren lassitn. Von eineiri nach Itomi-
tian rofi Tacitus erbauten tenipUim dfvorum. in qno ensenf sia-
tuae prinnpaiK hvnorutn (Vo[iisriis Tac. 9, 5) wisseri wir sonst
gar idcht». uinl ui;mclicrlei Ergänzungen l.'isst naEurlii-li die
Beisdirift \ieiii\plwm di .. zu. welche tut einem Slnrk iles
iui|dtoliiiisi-lieii PUins (fU>lliiri T. III, Ori^in<d mrlitri'n, /elihriung
r 2()"| neben einem prostylos hexastylos (die 5 Siiiilm d<^rl''ionl
sollten Wühl ti soiii) sIkIi limiet. Anl' l'.llttina!^ l'luit heisst es
(n. 5S) ncm|jiii dri divi', vgl. Kditizi T. I. XXXIX. bei ISr^nesi
*lem|i1uni Itiocleliinii'.
LlrbiTblit-km wir die übrigen N(ili/,en, sii frillt anf, dass die
Stadlchrunik iüowuiLig wie Kulrep weder unter Nero noch unter
Veäpasiaii noch itnli-i' liadriaii (duun ilieti wur nK'iglicb) die Li--
I \LTHR r>D CKBERIJEKKRI Nr;
37
111^ iler Kol<i$i!ii)I)iUlu« des S«I rnvüluiWii, wnhl aber
litntM-.Vp^pasJAn) uiit Aii^abf- tlcr llfitic Eii.ipUiii;^ (aus iliiii llii^
roDyniu^i, am die^iu CHüiiioiKir). obenfalU mil Anpbc tlcr llöhi;
1111(1 iler Anzabl unt) Lüngc <ler Slrahlrn ilin Itcgionsltpi^chrri-
Ibun^. Oip Zahlt-» liifTmtY-n : E^usobiiis gicbl CXWH (D»(-h
Sjnc.^ odrr VXXVItl (armen.), die Hr);ioncn CHs. Uaznitichen
I steht Hirronyiiitis mil ('Vll timl ibiii riii'rkwnrilii' nabt* ilir Mi-
nbilicn (Aie ilnrh \Mibl aus den Itc^ionen «u^bi'iprnn, unlt'iO mit
CVIII. Sind Uie AX 17/ des Kit-ii-itius aus den raiiia Vtip. XXIIi
rill&laiidrii? Ist für Cy// bei Iltenniymiis TX-VV// zu sciiri-i-
ben? S4>riet hl klar, dip. vurlte^^ftide Siadtcbri^iiik hiit an iHeiier
!>teUe nicht, und aulTaUcud ^'eau^ nicht, da» Rcgion^bucli be-
rilrksiditigt und dip Beweiskraft der Erwähnung der liithn dn»
ObeüsUtn in bi>ideii Büchern wird dadurch aufpeliobf^u. — Uer
Kebler ib'r vorbRgendeii l^tirunik unter lifniuR ihrrtnae. Commo-
diünae zu nennen. Ul natärlitb uhne Folgen rfir Kulrop ge-
blieben.— Aber das wirhljysie Zeirgniss ist von -Mnuiinscn nicht
beachtet »orden ; es i^l der Kalabi^ (br diocleli»n)»'i:ben Bauten.
Hier steht poru'cos II nt/mfea Ul iemp(a U hetuit et Serapmm
arcitm norum. Pii; beiden ['orticiis können die bekannten hinter
dem Ttiealer des Poni[>elu8 sein, eben^^o gut ithßr 2wei neu ge-
baute; den arcm mvus emäbnt die Hegion »beschreibaog.
Acbou Preller S. 139 hat bemerkt, die lempl" H 'kfmnlen' die
tempfaäuonovaSpeieiForiHtuif^sa'm. Hi-lrhe, wie Hiroben(S. 2S)
gesehen haben, die Nolilia H. VII nachtrri|r|, Die Bezeichmini;
(suiaebldies. wieehcnffdis hi-nierltt wurde [.S. 7). sehr wahr*
leinlich. Die Zahlen vur den Nutneii, wenn hr-idc zueinander
lören sollen, sind n)indcsL«!aü auflUIlcnd : die Zahl (ilbßt in
der (Ihronik wie in den Anliängen der Iteginnsheäebreibung die
nnnienttiche AufzähluüR zu ersetzen. Wenn nun vorher von
Kestaurati"niibauteu die Bede war. ist es da nielil sehr wahr-
6c-lieinlich, dass die Neubauten so he-zeirluiet wurden: tempta tl
mvOf aratm novum, thermas ViorJetimias oder nominh swt?
Wenn aber ilie peliti* Chnmik Sit srhrielt, sn konillc sehr leicht
der oarlibc*sernile Leser odt^r lleiiiusgeher f-ein Isevm et Se-
r(i5i*wm auf gut Glück liineiiitragfM , in Krinnerung an die du-
n.
DIE ANIIAENGE UND lillt VERHAELTNISS /ü IIEN
REUlOrSEiN.
Dass rlip Itriit^Q AvTiäagp. wt'lrhe in »Irr jüngeren Aufgabe als
brtviaria bezeichnet sind, aus dem zur Zeit Constaiitins geschrie-
benen Original stanimrn, beiLiif kßines Beweises. Wenn also
Bunsen 1, 17t> bemerkte, die Anhänge seien von den Reginnen
'ganz verscliieden' imil 'trftgen iUp Sjuiren einer schon rein
barbarischen Unwissenheit an sich', so würde ihn ein Veri^urhr
Oies zu beweisen, angesichts der für das Urkundeubuch co-
lHrt<^n nandsclirifleu (A der Notilia und C des Curiosum, s- S. 1 73)
wohl stark ins Gedränge gebracht haben. Cbensonenig beniliL
die hiiigeworfeue Meinung Beckers l,To|). S.7I 1 Antwort S.80)i
der zweilft Anhang gehöre einer andern Zeil an »Is der erslft.
auf einer l'nlcrsiirhdng des Sachveriinlts, ahiiHctier beiläufiger
Aeusserungen wie z. W. der vi»n ^il^by liber den 'e[)il()gu inter-
polatissimn' (Analisi 3, 255) nicht zu gedenken. Aber auch
Prellcr ktunmt der Wulu'heit noch immer nicht iialie. wenn er
(B. 52. 63 r.) die- Aii.siciit ^lJ!:i)^[J^iel^t, dass die Anhiinge eine
Hecapiliilalion und VervnLI^lündijfun^ der Itegiuntin bezwecken,
vi>n dem llcmusgeber zu 'peiiegelisch™ Zwecken' imd aus un-
gczfigeltent 'periegetischeii Triebe' entwi>rf<iu und dass sie nicht
wie die Keginnen aus amtlichen Quellen gezogen seien. Die
scheinbare Wnsthcil der Anordnung hat aurh ihn von üiner ge-
naueren Analyse dieser Siürke abgei^chrerkt. wovon die lifirf-
tigkeil der Nacbweisungen zu diesen im Gegensatz zu der wuhl-
thuenden Fülle und Klarhvii de^ (lominentürs zu den Iteginnen
It. mt AMI.^NGE. 41
Zeugnüü ablegt. Um es kurz zu ga^cii: beid« ADhüug« gehören
nolhivcndig xiieinnniler und zu den vr>raufgeli enden Itegimien,
st;indf!D in dieiiciu WHiäilni«» auch vor der Itedaction udIcl-
Coustanliii. bonilipii iiictil minder wie die Uef^iimcn auf amt-
lirhen Materialien und .sind iimet1i.ilt) Itestinnnter Creiizen nicht
minder nie diese von der Systematik desjenigen Itnches alige-
Mirhen, dessen relieiariwituug uns In den zwei wenig von ein-
andpr verwhiedeiwn Ausfiahpii vurlicKl.
I^sseu wir den mögUchenveisp xchlerht i;cwÄhlten Aux-
ilrurk Armarüi hei Seite, so ergicltt »ich, dass der l'lan der
beiden Anliüu^e folgenilpr i.-^t :
1 (er Anhang. NamensverzeiehniBS fulgcnder Klassen von
Localitäleii und Monimientein [trh Iiahe durch Zahlen in klam-
mern die Hfiilicnfolge der Artikel bei dftin milen zu besjirecheti-
den PolemiusSiUlus liezeirlinel rind reehUgcgcnOher gestellt die
Re^onen, in denen sie vorhümmeti):
1 — bibliothecae XXVni . . fehlen.
a (8> obefisri V [VI) ....
3 (3) ponm VUI
■I (U montes VH ,,
3 (21 camyi VIII 6; ViminaUs [H.V), Agrt'i/pae
(VII), IVartim (IX». lana-
tarius (?XII), Brutianuf,
toilelanus (XJV).
6 (5) fori XI 7: ilfis grmsse und die -I
Kaiserfiira (Vlll trüHsün-
rium = ?fertiae \\), sna-
tium(\\h,ptüf<tntm(\l[l).
7(6) basilicaeX 7: /(Wifl, fflscu/fln'fl (Anhang
=^ artjnttaria R. Vlll),
Pauli, ('on!ttontmiana{l\),
\ept\im, Malidiae, Mar-
n'Hwue (IX).
'(Aermfl« XI alle 11 (l UI VI IX XII Xill).
ai7) aqnae Willi t(\\\m.
10 Moe X\ Villi fehlen.
^
Die \IV AEälONE:^.
Zur Ergänzung diene die Bemerkung. Haiis in den itägion'en
kein tli(->en llubriken atig^^hfiriger Name vcirkumml, der sirh
nicht im Anti»ii;^ räü<le (d(!tm din Identität der untei' (> und 7
aul'geführlcti il(Ji)])cliianicn wird Iwwit'sen werden). Uer Anhang
wüllle säniuillich« pxistirondi! Miiiiiimi'iitc jf-dcr (iattun^ aiif-
, führen und c» I^üst j^ich. sobald man re:-thäli, das» der Zu&und
Ipi- Starh, Äur Zeil der Heraussähe dargesfelll werden sollte,
nicht viel an den l.islt-n antiscLx'rn. Wroti fernpr die Voraus-
setzuiig riclitig i:sU daSH die llegiuiien GrenzbesIiminungRa .sind.
SU kann es iiiehl aull^dleii, d^iss nie-ht olle Muuiitne-iite der Cat-
(unfirii .^ -7 i?i dftn Hcj^'iurien vfirkninmen , vielmehr niLis* es
aulltillen, Uass alle Thermen vorkunimeii. Selir unpassend be-
ginnt jetüt das fiberschrtl'llose Veizeichniss mit den Obelisken und
Bibtiuttieken. Itlir Ul sehr wahrscheinlich, ih^s die.se (nie im
xweiicn Auhimg ilie am Srhliiss slchcnden mensae olmriae) im
die falsche Stelle gerathen sind: sie geholfen in den «weiten Aq-
bang (vgl. S. 45). Es ist also mCiglich. wie wohl nicht grw'is!>,
lUm die von Silvius beiuitzte Riindsdirift sie mich riehlit; nm
Anfing des zweiten Anhanges Aiiffiibrte. Itlit Beseitigung dieser
heiden Artikel beginnt der Anhang mit den montM VII (vgl,
Pliii. 3. 6ÖK gehl zu den freien Platzen und den beiden llaupt-
klassen der öffentlichen Gebäude, Basiliken und Thermen, übepl
und scidietisl mit den ehenliills gleichartigen Bauten, welche dieij
Stadt gewijiserniasfien mit der .Nichtstadt verbinden, den Wasser-'
leiiungen und Landslni^sen: denn dies sind dii> nor, <lie von
den Thoren fliisgfhen, nnd es ist deshnlh weder die via aarrn {Vi)
noch die Mfl lato (VII) noch tlie mi mwa (Xlll indasVerzeic'hniss
aufgenommen. — Eine genauere Uulersuchiiug ergiebt, daas;
diese Listen in ihrer iirnndlitge vulltttatiillig und zmverLisstg sind;
7Um Tfaeil nach lokaler Ordnung angelegt, und das» in einzelnen,
wie in dem Strai>seu-. dem Hügel- und Brik'kenverreiehuisi: die
Art der IlmgestaUuNg noch deullieli erkennbar ist. IMese Unter-
sucliung, wekhe hier die Gcsammthctriichlung stören würde.
«eil sie nicht ohne [tidii-res Hingehen in toimgniidiisrhes Petail
müglich ist, h^be fdi in einen Anhang \erwtesen.
^^^^^^^^^^^ n.
\Na\KXGB. «:{ ^l
^M 2l«r Anhang Eiar^
.SummimiiK l nicht Specilkirong) 1
^m rooGebiadfa. «rlrbf aicbi uak-r n. 1 bqgriffaii sind. odiI [war: ~\
^H j. Capiiolüi LU pürrinn
^P eiji somniinailM negbter zu
deD 1-1 Htfiitmen.
^M leb rä)$e den 2ahWu iJes
Anhan;^^ >iied(^r in Klaminoiii die
^ft die Ordoung bei Silvius li«zrii-bui-uden so\vii> dir Le:>un(;L*n
^M (tic*es und des Zachahu (uniPii) bei:
^H 2ler Aakaiig:
K r i; i u n p B :
H t — Cofitolia U
2 : CapitoliHBi {MIU, C. auii-
H
^tum iVh
H 2. U) eird 11
'2: Flamituiis {W du' .Notii
H
scinr^ tuilVjiig» rvbh).
^^^H r
■utxänHS {\t)
H 3 (4) ampMitheatra 11
2: am^üheatntm {Flavium,
^M
r.tU). Qutreiute (V)
^B ' A — eolom U i? auch ICa-
1 : colosstit (IV)
^H cbariAS)
^B 5 (3) CQhtm%\w cothlidts 11
2: cot. rorA/. (XIU. l\)
~ 6 — maceltill
2: mi^nwN (U), Liviae (V).
^L 7 ^2) Üieaira III
3: rAfoft-A /// Balbi Pompei J
H
jWarc€//|- (IX i 1
■ 8 (5) Mi'/m
4: iudi »tagmis malHtmm 1
P
Daciats OalticHs (11 111) ^J
9 (8) umunaehiae f (ohne
5: naumdcAiVi« V ^XIV'l ^H
Zahl Silvius)
■
10 — nym^ea XJ
•i: ntfmph. hm (Mi), nym- ^H
pjipa ;// (XIII) ^1
1 1 — eqjii magni X\'//
2: ^ift Tin)l(ilis (\'l\). eqttHn ^^
lXXX;/Zach.)
CimÄfnn/j'wt (Vlll) ^J
12 rfiiawrfiAXXXflftwr-
1?.' GeHÖu p. R. anreus ... ^H
n«/;XX////(f:iir.ii.
■
Aol. S; iX 17 Zach.)
^
13 (7) ain maririorn
5: are. Veri. Traimti, Vntni 1
KWUII (tot Sil-
II), H(»;vs (MI). Conslan- ^^1
vius, &Hjifji m. XXX/
rräi'iXI) ^B
I Zach.?}
1
J
44
DIE X(V RKfilOiNEiV.
U (C) ponae XXX MI (nurh
IMin. '\, 66 und 'Aavh.,
XXXF/r.ur.C.Silviiis^
18 (9) f>iei CCCCXXIfl (so
Cur., PCCCXX/r.Nüt.
S,Silv., CCCXXfFNoL
AB, üach.), aetiic.
CCrCXXlll (so Cur..
CCC6XX/y .Not. A.
(?CtXX7ViNot.SB,frkll
liei Silv. lind Zach.^
16 — vicomffyistri DCLXXIJ
{DCLXXni Zach, mit B
der Nüt.»
ctiraiores XXVfUI
DC//
17 —
[||6(I0) insulaf.
XLVI. ^^
XIVnj(7rViSiivius."XlV/
DCin Z;ich.>
19(11) dom^(s MDCCXC
{PCCXrW/BcIftrlVol.
und Zacti.)
20 — horna CCXC [CCXCI
Zacli. mit AI) der Nut.!
21 _ balnm iKCCLVl
(flCCCCXXWZach.)
22 — fflci« MCCCUI
23(12} pwdinü CCt////
tfCXXX/y Zach.)
Darübiir anlt^n: ffihlm
genannt: piViis uifrarius <l)
ifUjinitis, tntfjvr.ttliiritts
iVUl)
genannt : inmla FeUdue[l\)
genannt: d. I%üippi, Verti-
fiana (II) liruur Pruptimtü
(IN), Ai(^ustiona, Titeriana,
Dioms(X), Pnrthnmm. Ci-
Imi!., Cormfmm (.XII)
genannt: h. Galbfs et Ani-
ciana {U\), rhirMria (n"),
Gerniftniamia et Agrtp-
piava tVIlI)
^(•nannt ; b. Tor^nnU,Bolani,
Vfspasiani, Afirtaeanti, Ma~
mertiiii (I), Oafntdis []\),
Ampeiidis, Princi, Diajiae
(XIV)
genannt: /. Promfihei (I).
pfutlnrum {ll\). Orphp.i {\).
n. Die A^ILUI^CC
45
»
n
t
Vitaa tLr^iiUT r«tidh 1 — 9 Aealdk sinMbdir ciisii-
if ie GdwiAe 4er CxUan^ dihI dir:^!- Grliiuilr kummrn aJUiinil-
Kck ia dn Boisiaorn taf. B«i 1 3 ^ *> T ItnUif dir» keiner B«-
nerttqg: di» (s in der That lar Z«tt der Abbssnag dfs Buc^
uor 2 liffcMiipilm- {Z) k^Ik Mrht inttz ßcrkfr» Wiilrr¥)>rur)i
{»t 1 ««nlKT oiUol. Innerliaib der Stadt weiiig«^toii> pah ts
nvriami 4er BrrDaischc [GaianmmXIV). dc-r tk^ lli>licM;«|i«l,
4» 1b\ratia:i lAb^n) rpJd<^n vermiiihltch atis dir$^m liiiindi*.
dir ühnsicD küoncD »h OfTcuilida- tleUiiide tu dem Siiino «kr
liäer«nt'ilLUieiiDielii^'cUpi)iUorlif>i-. Antwortest gt^arriirlis.
T. in Lofizig & 12S). Wir kennon fornor nur einen rdlosnu (,4).
iea des Soaaei^ottrs: denn die siinnar cvtwis<tf mnUat, die
Al^x^toder S«venis i^rriclilcu lie&s (Lainprtd. Alex. 24), wr-rdrn
tdiKYriirb diesfo >amcu im strengsten ^Yt>rt5inue vciilieot
tudiru. Die Veritiulininj; Prellers S. 230 T., da^ lladrian einen
(^kfaeo der )lond>;r)t(in aufgeridilet habe, weil S|iarti}ii) b»gl,
er IwIm: es gewollt ifaare motitus tst S|iartian Hadr. \\*. l'i), ist
doch garzii hiiifüllij!. Bei der dcladlirten kcniilnis«. die wir \un
dem ScIiieLsal jenes Kolossen und runden mit seiner Ver&rliung
in Zusammenhang stehenden Bauten Ihdrinn« haben (s. Bd. U.
würdirn wir hürcu, das» die Idee ausgeführt worden isi. loh
Dehme diilier an. rlastübier, wie zweimal bei ilen Zahlen der m-
nt(ae(ohenS. 181, einSrhreibfehler de-S Originals mrlic+tl nnd die
Zahl ileii Yoraufgehenden amphiihtatra II enllebut ist. lÜe Z^dil
der iiaumachiae V wuUte Sarli in // ünilern : das n)riä»te iliinn
an zwfi Stellen geschehen, und da;- Kehb-n diT Zahl bei Silvius
beweist hier so wenig (Tir die riisit-bcrlieit der l.es;irt wie hoi
de« orci marmorei. Üie Aendening bleibt daher bedciik-
UfJt (Vgl. Bd. )). Din Ordiumg des Silvias ist, wie man »ielit,
nicht der unserer Texte vArziizielieii. vielleichl niil Auniuahme
der Stelle, die er den ohefisd. bibUothtae ^icl>i Mit iIit Ord-
nung bei Zach;irius (unten) weiss idi i^ai iiii^hls uiitnlangen.
Uass die Caiiitole zu Anfang, die Nauniachicn von Trastevcni
zuletzt stellen. fCihrt clnrauf, dass der VerHisser, wie anib liie
und da im Iten Anhange, vi>ii dem lleraeii der Stadt 3UHgin){.
^ nahe es liegt, auch bi<'r an eine Umstelliiiig ilureli die
46
DIE XIV HECIONEN.
Alistthrpihcr zn dftnkftn (vprsländlichw warn 1 2 3 7 8 6 «1 5),
fu) wh'tl BJß sich ilocli nicht bewutöCD la^eo. AulTallend ist, das«,
wie gf'.iiiyt. liii? .siiiijriiirleii Mtinuim-iile alln In drr r.rchzbps<:lirei-
liuiig vorküiJimcn, was vim d<'n in lii^m tten Anhangt ge-
namitRii nicht gül. HicrülktT unten. -- Dir, iiuu foIgenJcn Munu-
roeiUe 9 13 kuiiitrieii nur /.um Tlii-il in i]i>ii lU-ifioncii vor.
Ueher tWc: ni/ntphaea verweise ich auf Faliretti, Dr aquU2, 12fl".,
Cassi«, Corsotlplle arijuc 3, 158 — l&'t. ilu (!inig<'. Constniiliniip.
crist S. Sß f. tthi] ohen S. 3$. E& steht fest, dass es Geb.1ude
waren und dass in denselben Wasser sprang oder lloss, und
zwar, wpnii nicht inimi-r. su docli oft Wassnr aus den LKitiingen,
mn für Huni z. U. die von I*r4!ller S. 1 1 1 besprochene Inschrift
Orelü 57 beweist. In LambSsa linden wir obcnralls aquae tiucivs
el ttymjfhaei op«[s\ verbunden in dnr Nähi; de* SepliBoniuin
(Henier liiscr. de I'Alg. 92 vgl. 78. 93l. Von der ornamentalen
Ausschiiiüi'kung eines :4ulßhen Gebäudes kann man sich iiai-li
dpin nnleii angeffitirlen Inventar des Nyinphäum in Cirta eitien
HcgrilT ntHrben. Es kann nioht nulTallcn, d»»ä ntfttiphaea aitcli
Brunnrn bedeuten, wie die von l'reller 8. 110 ungenau ange-
rfihrteii Actfi S. Scbasira* 20. .Jan. S. 639 zeigen; r.nxa insiäas,
circa i'icos, circa ufftttpftam posiii i^'ant cnmpulsonf!, qm neqat
emendi topiam darmi n^tjue hauriendi aqimm. — Wun fol)Jrcn die
fitfMt mnijni: tU^.^ darunlrr nii^lit hb>s» eigeutlirh'i- KeileiMtatuen
{fquus ('onstnnlini. DumHiani u, n.), sondern aurh Grnppen,
wie die Uosso mit den Diuäkuren vom CapHoI und ron inoiite
cavallo peineint seien, ist uatirstbeitilich. Die dei aurfi utiä
ebtirnef sind nirht Tenipfl- nnd (^nltiisbilder. sondern wie der
Getiius p. R. aureus auf den Rosti'cn üllcDtlicIi aufgestellte.
Vermulhlicb Rehftren dazu manclie in den Hej^ionen genannte
Gßllerbibler, wie der Apolio mttdahamts, caeJispfX, Uercittes cu-
bam II. a. Ks iSssl sieh aber nieht immer entscheiden , «b sie
von vergiddcter Urcinoe oder marmorn waren. Die Aiifzäldnng
der uns brkfimitcn Rüder der Art geh/iii hier nirht hi-r. Man
frÜKt. weshalb die liti tiuifmoiei llidilen ? Iliizweirelltaft nur durch
die [\aehl5ssigkeii der Atsehreibcr de« drigina!»; ivgi, S. 1S>.
Wenigstens gilt dies von den zahlreiehen jiruranen m loco
I
4
riEÄmuiNSir
■ i7
•o (.Trichitftcii Stotti«n. von ikma doch »arh LiirteD und
Inveninrc, zulci/l vnii riiMii ctimtor sttUimrum. au (In* wahrt uirfilifü
sein miissen. IH« Suiitnie ilerselLen tut /achiirutä i^. mitcnl au«
tintm besseren Excmiklar cl«r (Jrkuntlc entnommen : beaei
aua-morear magnae XXX/, aenm ximulacra mfum ei tlticnni
iIM/iU ÜCC tXXKV. Wenn die bases marinoreae nielil fälscht
Wi«(lf-rli(ihmg dfts iirci marmorn sein siillti^n. s<> darf man
mit um so grösserer Sicherheil annehmen, das« das nrsprünn-
liche Oorumcnt aurh Li-i ili'n dei dip marmorei vmi der fnira
unlt^ntHiiMl, ja dans auch die nicht vergoldeten uorft verzei^hnel
waren. Aus dein Inventar der Statucu stiuiimi wahrsdiciulich
die Aiigaho der llrdie und die BeKrlireilinnp dew SlralikiikranstRs
des $inmeiiki)l<issef . worfilier unten. Kndlirh besitzen wir ein
Vcrzm'fani»» der Triumiilibö^eu in den Mirabilii'n. welche» über
acbwrrlirli anf ein iiiitikfjt /urückgelil. Auch dit- Iti-deutiing der
37 alten Thore wjril uiilou erklärt werden.
Für die j!nhlen (Ser insiilae und duimts wird im llcn Bande
genauer erwiesen werden, d;)8.<t gie trotz einiger Widersprüche
mit den Sunniten dür IDinzeian^ät^ti- dürcbauti ßhinbwürüiK sind.
Für die viei und tuMlknlav. >{elipn eine (iontride schon lÜi: Zahleji
auf der Basis vom J. l'3ß und die, (Vesanimläumme aus d«* Zeit
VcspasiaDH. welche lieide ejüe Vermehrung cou^iUitiLTn und
die Zahlen (inserier (ii-knude i^lii^d'iills ids ^lanliUirh erweisen
muten).
Schwieriger ist die Frage, wesluilii unsere Urkunde aussei"
den im Anhange cjtlalrti^igirlrii df/urio und ntfuiphaea in di-n Re-
gionen nur tacus aullührl. Wie verhalten »ivh diese zu den
\ieNtes und uiunera, den^i Zahlen IMiriiii» und Fronlln neben
Euer sl-Mll der (uriiü ^ehen? Die Frage kann elten we|>en der
Sohlen nii-lit nuenirtcrt bleiben, hedurl' »her «incs n.^hcrcn Kin-
gehens auf die Geschichte diG^er Ausstatten, welche in der mir
KligilDglitheu LiLtoratui': bei l'(ileiius,''Casäio (t^urüo delle acque
l,4SfF.). Preller (He-g. S. UlSf.), Jordans (De i>ubl. Romac
et Constantinopolis a(|ii.'icdurtilius, Bunn 1^44), nur ungc-
nn^nd hebiimiclt wiirdeu ist. l'ie von ilen hcrgebraehlcn ab-
M-eicbemle Ansicht meines f^altegen Fnedländer idier locus
4i
MXiv REGIONEN-
»aUoites unil muHera ( Durst«! lungen ans der Sitten f;«scliichte
Koms P, 15) ist mir bei nrilierrr Prüfung als imhalthar cr-
■scliifticii ; sie veranlasst micli bIjcd im FolgRinlf ti die meinige
»u^lhrlicher ilarzuleg<!n.
Eä luindcll ^ich zunSchsL um die BegrilTe tacus und sah'eits.
Dass D;)i'h der Eiurahruug dos Wassers in Itoni durch Leitlinien
die fdcus »US diesen gt^sjicist norden sind, iitelit fest (unten).
Vor diesem Zeil|mnli.t (i\i d. St.), sagt Friuitin I, -1. conteuti
fuerimt Rotnani %tsu aquamm (jitas aul ex Tiber* axti tx puteis
aut ex fmtibiis hnurkbaiif. fottliitm ment&m t»r« sanctilate ad-
ituc exiat et colitar, sfilitlirilalfin aeijris rorpon'hus affert'e cre-
itunlur, mni Camettantm et [AyoUmares] litiumae: so nämlich
schreibe ich diese Stelle. IMe Hs. von Monte tassiuo si>ll halten:
siait r.rtminorm (.tnhv rnnnnaiurs) et opüfimaris innritnlurnf (can
undeullii-li). Trüher halte man daraus {reiiiarht skut V. Amn-
rauus (mltT iilihlieh) Apotlmans meminit, lltHlerieli zuer^^t ei'-
kanntft zum Theil das liichli^e: sictit Camot-uamm et Apallinis
el luliimae und dii^s hai ItCiehder aiirj^eiiuminen. Allein apoUi-
nahs ffihrl auf ApuUinare?. und wer das schi'ieb. mt/tiUe i\twii
unzueifelliufl dii^ si-Ikhi in ait-rr[iiiljlikaiitsflieL' Zeit herülmiten
und schun damah- vun nahe und fern hi-surhten Heilquellen von
Vicaivllo, die nqmn' AiioHhuireH am sabattni scheu See. filinr
deren Üedeiilung wir miiin^ntlicli seit dem Müiizfunde d. J. IH!}2
uiiterrirliiet sind iyg\. Henzeu Sii|)]il. zu OrclÜ 5210, Uesjardins,
Annati IS.""!'.*, SJ J. Krinlirinder, Niiiiiism;itiselie Zeilsrhrift \Si\%
261). Vtm einer heirihniLvn (Jm^llc des Apollti oieäiciis in Hum
ist wenigstens m»ineä Wissens Niclils bekannl. Nun sollte man
freiüeh nni-li ili-m ZusammeuliangP prwarlen. dass Friiiitiii von
(Quellen in Itom spreche: dies Irillt auch xu für den hHÜi^'eii
Quell der Camencn, dessen Wasser Vitriir S, 3, II (a^Mfl fo»-
tala ab Camettis) nelieii dem de^r »qua MarcJa als vorzüglich he-
Koietinet: auch t'ilr dici,)uelle der Juturim? Die» ist Henigstciiä
möglich. Warunt still man an die als üeilquelh- berüliiiite Quelle
der Juturna am Nuniieius (Serv. Aen. 12, i;ii)1 und nicht au die
derselben Gutllicil heiii^u »in Fuss 4te!< l'airktin denken, weiche
Pruperz 4,21, 26 ebcDtalls als ifjmpha saluhris bczeicbnel?
J
I
la stnidwo «ocl j«neB m»cvamntt a\s Rest ein«- Omclur d«
•KfaMypaa CANTVRNE (duius ranicfasl INCANTVRNE)
atfndassen. — Wir ann beuitUte man lUs W«äscr dn- fulti
Wh] ßmtet? Eiae Art tier [Icimttnn^ lei^i uns iW tiittianuin:
\ürr Lbb «si ilarauf nn, iVu- im ICrrcu-li «Itr ttiir^ Ix-linilliclK?
Qarl]r dnrrb rin Ou^li'u^ S(*^d Sonne und Veninrnuigtiiig
IQ scbötzüD. Wo aber sonst Quellen rt'ichtichi's Wasser vrr-
scböllri^u, »irii nun fnih ilii- Vcr^pmliing lipsscllifii ^crlultrl
dihI d»A Tränken und SchÜpfen erlcirhtrrt h.\hen tliin'h Anlpf'unf;
eines küU!^Üicbl-■o Beckens, eines lacHs. Uies ist niil dem foMs
luttiruae wpnitplens im Tten J^lirliumlt-rt dir Fall gewesen.
Dionva ti. 13 nennt ihn eine Itfiai;, tj .to^r ro U^of ri}v
'£(nria^> ävadi&tiim Ufivr^v ^totolaa ift^vdiov oXiyt^v, uml auf
der Luu 065 gesclilageiien MOnze mit dem .N^inii-n dos Miini-
ffleistcrä A. Albinm S. f. (Cohen T. XXXV l'osL 4 = Montiii^rii
K. M. II. 173(1) sieht man in der That rin ktcities auf einem
Fus8 ruhritdes Bcf-Jioti oarh Art der zahh-eieh noch vurhundcneil
Steinschalrn itazzei, wolehe «lU Rniiineiischaleii gt^dient h»l>pn.
Sind xM;tr solche l>arsteUun);en auf Münzen, wie bekannt, in
ihrer durch die Kleinheit aurAiuieutunpen he^chrüiiktc n Arl nirlit
gradi- iiiiiiu'r heim Worte t\\ itelimen, mi gelten sie iliich, \\» e»
sich um hek»nnle Moaumenle handelt, nie t. It. hei dem »acrum
Cloaewae, dem Janustrinpel (llernies4.'236) durchweg charakte-
risLiiu:he Skizzt-n ilei-selbf^n, und wir st ml dnirnnrli lierrrhti);!,
den locus hilurttae wenigsten« des Tieii .liiUrliimdrrl^ für ein
Itassin nicht alUugni»H<>i' Dimeiisiunen zu hallen, des.sim l'nh'r-
Rcheidun^ von einem lahrum nirhl gradt' leii'ht sein dürfle.
Denn wie andtrs ^stellt mau sich wolil diy lahm duo tnurunnm
vor. welche Sci|mi am Aufgange des Ca]>ili>lfl aufgestellt hat
(Liv. 37, 3. 7)t Kerner idl der .snüter nicht mehr W;iiiser hai-
Jonlin, r^lmlucLe
m XIV nBCiofTBw.
lenili^ hat» Cm'livs, der uos als eine Art vno [lutoal (irscliildwl
Nfird, gewiss piii [tassJu gewesen, «fttrhfü nicht erst durch die
WasserleiiunRcn jfftspeisl wurde', uud so diirl' denn noli! von
vrtrn herein die Vorsielliiiig, als nnliise Inrm ein grofcser Teith
sein (Uadeloichf macht .ms den tacm Franclseo, Agrippa S. t-öi.
nls ebenso falsch Iteseitigl werden, als wenn man die srhun
von Cato gcnannttni hcus rhtftrii und äliöÜchii grin;nii'rlc. 'Hafen'
für Fli^ssigkftiien (s. die Loxiea) zu Teictieu macLen wollte.
IMc Dflinition Varros 5. 26 lacus laatnti magna, vfii aqua con-
iineri pütetit ('eine grosse Vertiefung") widerspricht dem keines-
Aber festeren Dodeii gewinnen vir in der Zeit imcli Er-
n'ctiLiing der proswiMi Wasserlritimgen. Wir liiulcii seitdem, wie
bekannt, die gesiimntte aqm imbiica unter der Verwaltiintj der
Ceiisoren oder dw curnlischen AediJen, ausnahmsweise (ein
Heis|>iel v. .1. 1538 cllirl Frontin 2. 9l>) der (JuiistwroD. Die ße-
imlztiU}! dei- nijiia j)nbltf.ii ist ausserhalb der Stadt gegen li'u:
Ableilung durch l'rivaLe gescliülzt» wir wissen auch, abgesehen
von Ki'onlins UiitstelUiug, >^ie dieCfinsoren mit rieldstrafen uoj
Execntiiin ge^'eii ('(intraviMiieiiileii eluHchritteti: so die O.nsnreTi
des J, 570 (lato uml l-'laccus (meine Prolcgonicna zu Cair»
S. I.XXX f.). Innerballi derStiidt ist urspriiiiglich Privaten und
zwar bestimmten Gewerhlreibpiulpu die Hemilzung nur der
aqua, ((?[ö< ecD laai humum ticctflfrf gestattet (Frontiu 2, 94), d. h.
dorh wubl das regeSmüssigp Hn-riviren ilerselbeii auf ihre Prival-
gruiidätOcke: denn jene iacus selber waren ja eben diejenigen
Uebälter, welrhe dazu bestimmt waren, dass die Einwohner
darauei schupfen und das Vieh tränken konnten, in einer Zeit,
in welclu'r erst xwei grosse Leitungen liestanden, in eben jenem
frtr die Verschönerung der Sladl so «ichligeu J.ilue 57t>, heissl
üs nun von den Onsuren (Uv. '10,44,5): fitcus ntemmdos lapide
ileterge»dasq»c, qua opus esset, cloacas, m AvtHlmo et in aUis pttr-
tibm, qua uoitdnm fi'itil. fadendan hca*^«rtfnt. Mnn siehl, es
liaudelt »ich hier um eine so umfassende und wichtige Maas-
regel, wie bei den Anhigen derselben Zeit, dem Bau des Hafen-
quai^. der Ilallou in der Bückervorstadt, des CeQti'abuarkts und
n. nie AMfACNCE.
51
ir VcrschüneniQg de« Forum: denn dass die Erweilening de«
'Kliiaki-nsysli'iiis mit der Rcgetnng dnr Bniiinün nd(;r Hassins im
lire 570 obensogut in Verliindnng geslandcu habe wie im
tire dpr Afililii») iIch A|{ri|)|>» (T'il ), ^vi^d iNifmandcni i>rst lir-
ijütf-n zu werdftn hraiiühr^n. Wie nun l>is zum .lahrc r>7fl drr
vden jener Betkcti K'Sf^alTvu gewesen sein lUBfi. weis:^ icli
eilt: <d»ens<i«inuy oli liii^r mit. d«iu Inju'ih uternere m\ Iti-Ipgcri
lit Stein)>tiilti-n ud«r ein IMla»tern mit Polyjjonon [hei Straweii
»iisl siUce sierner«, im (Jc^ensalz von ^axo (initilrntc) g«meinl
Ganx nhnlidi vorhiUl e» akh mit den bereits öO'i gebaulüm
[inen, dem pmftoriwii. wi'lrhi's im J. ÜSl) die Ons'iren
h stranevtiiit (Uv. :i5, HI 12. ■11.27.8 Arrh. l. 2«, I«). Für
lir&s»e der Ba^üiii» scheiot guü der SIhUc sowenig ein
clduss gpzngcn wrnlcn zu kriuneti, wie aus der Constnaiinn
birus vuii AlaLri (unten S. 55 f.).
Ucber Zahl und Anlane so)cIicr au.s den Leilungeu ge&peisU'r
Nfij-s in reimMik.Tiiisr.lnT Zi'il. isl nii^inris Wisssns kfiiii- [Vnr.liriflit
'Hialten mit Ausnahme einer, «ßnn ich nicht irre, fihersehcncü
Stelle des Fronlin. Wo er nämhch von der Verwaltung der Wa.ssnr>
»erke vor Af^rippa handelt, fillirl er (2, 97) die Worte eine*
setxes an neqttit aquam oicfato rhlo mala, ndt fublice wi-
ll, lind fügt hinzu: cuhis rei causa aetiileii cujid«» vtiieltantur
lyieos singuhs ex üs, qui in nno qmque vieo habttarent prae-
habereHt, binos praefirere, quoTttm arhiirtüH aqua hi pubiico
tt. Den Zuiummenhang der tacus und $alientes hier einmal
nnmgesctzl. so scheint wegen ilw Anknü|ifung ;in jpne C.c-
olzesworle sdiwürlich etwas Anderes verstanden werdein zu
iDfta. als dass in jc^dcni mms zwei in dcni»e]bcu wohnhafte
Diltrr daselbst firundslijcke hßsitzende M;iuui'.r von dt'n Aedilnn
(mannt wurden, welche die Contrcde Aber die laats und so'
tnte» zu [äliren, über deren Keinr^rluilliing zu warlum und
tlwaigr üufällige oder durch Vei-geben hervorfiernfcnc Slüriiiigen
ID itie Aedilen zu herichten hatten, welche dann ihierscils in
tütirr Ki(;ensehan aU ['«di/Riliühörde die Stüruni^heseitiglon und
Uf^en di^ Störer einsrhrillen. Es setzl dies aber voraus, dass
Idw taUetües (uder laeits) mit beMiiumtcr Rücksicht auf die mct
52
DIE XIV REGIONEN.
imil AtiTf^n Bedarf und hüiitig an den compita (terBclIica angeli^gt
\varea. Die nicht seltenen Namon n'VmischRr vici nach ihren
lantri iiiul tüft uiit<M3 zii bespreclißnde Analogie von Pompeji Iie-
atätigen dies. Die /'i*n waren in iTiinhlilinriischur Zeil we-
senlltvh nur Oiirch den CiiUiis dei' (]oni])itall<ir(>n zn K(Jrp(>r-
.scharc^n rere.inigt. deren sich die pnlitiäclu; AgiLaLion alJinäJLlich
als (jasscöilifi Millelpunkle bedient liallß (Mnnnnaeti, D<?. rolli'güs
S. 74 (T.), lii^ sie Augiißtus vielini^hr zuTnIgern des Kaiaerkultu«
timgcstallele- Die alten wie die neuen wagistri vicojian waren
keine Civil- oder C(»inmiiTialIieainlp, somlern Vorslihidc der
€iiUuf:^emr^inden: aJBo isl uatCirlich bei jenen bfni viri ex stn-
<l'u/is vim nidu entfernt au vieomuKisti'i zu denken, anlIrGrtjeitfl
aher wohl festzuhalten, dass unzweifelhaft schon vor 74(}, dem
Jnlire der auEiu^tiscIieu lleor(;iiuisatii>n, din vici räuinüeli ab-
gegrenzte. Bezirke waren, \selelie Aiiguatus bei der Abgrenzung
seiner U Heßlonen benutzen konnte, Aa&s, wenn er vicotim
popvli receiisum <:gU (Suet. .Aug. lO), dies ein Zurnckgrclfen auf
Vermuensniünacr ans den t)icr vi)raussel/l, endlich dass seioe
neuen vicomagi^lri nur neu constituirt, und die republikanische
Organisatiüu Jer vici und ihrer Fvslgenosseuschaftenvijr August iis
langst auf die Municipien ühcrgegaugcii war und auch auf die
linnlic^he EigeiithtuiiiHelikeit derselben EiuUuss geübt hatte. Dies
b:it znni Thr^il schon llnnzen ^ftnl]. deir Insl. ISOri, 84 f.) richlig
benorgehübeu. Die von ihm erläuterte Insrlirift steht auf dem
oberen Ende einer 7 Milben vor Korn zwischen der via LiUina
und Läbicana gefundenen Säule, ^velche vertnultiHdi »in Weih-
Ijild ans Metall lni|it. Sie lautet: Varro Mnrena (cos. des. 731)
L. Trfhellius aeri[iles) rur{utes] (ocnm dedermU, (folgen 4 Namen
von Kreiß« lassencn) . . . magiislri) veici facntndimh) coeriaverunS)
sx pioinlo?) l. .Sdiuu Muiinnseu liiilte (C. 1. L. 1 S. 185 zu n.
63;t( hemerkt, dass die Polizeigewall der cnndischen Aedilen
nacli eiucjr .>'uiiz bei Livius 27. 37 auch noch hi.« H) Meilen vor
der Stadt in Kraft nur: für unsere Inschrift macht nun Ilcnzen
das Felden des MameD^ (Ie.>< vicuä eiowi« den Fundort 7 Meilen
vor der SladI gelteml, irui zu zeigen, da^s hier nicht die vieo-
niagiä^lri eUu-» stadU*ümiäL-hen, wundern cine& auiiserrüniiücbcn
J
II. DIE AMf^RNGE.
Wt
1i
et» geiiannl eeicn. Die» mag zugegeben nertleD . obwohl iUc.
tiiiahrue, dass wenn ilii^ .S»ii1iri-in Kr/tiüi) (Purlrnil iKli^rGöKcr-
ilil) tru^ uud aiirdc8tieii Ua^is diu auf der ääule j,i fchlendft
4re$»i im I>»tU in V«rl)indiiaf; mit dem .NaiiiKn des vicits
}z. H. . . . ficfii Sttlpkei) stand, doch der Ilaii|iititnv«is we^'f;dlen
j^nd der Müjjliijlikpilcn, weshalb so weit vtir der Stadt die Vico-
agisti'füi sich von den ciiruliKrliim Ai'dil<«ii einen PUlr. tu dem
UTonimiPnl hätten anweisen lassen, jn in;)nrhp d(>nkhiir sein
wi'irdeii. Unter idlen Ilmslündeii zeigt din lasrhrilt hipr vor
T aiiB«Ätisc.heii Hpdrg.'inisation die viRomapstri eines stadl-
fimirirlicu oder zu dem Polizeibezirk vun Kuiu {rehö['it>en vicus
von der t^nlscheidung der Aedileu .il]1iä(igi)i; in der lur die augu-
iächen vicomagistri ilblichen Vierzah! ( vgl. imlen). Wir
:enQcn ausserdem aus der bekannten re|jnbliksiiis4^ben Inschrift
C. J. L. I, 804 (vgl. Ititschl. Priäcae latinitalis inon. suppt. V,
■onn 1865) die drei mag{istrei) de dtiohis patfcis ft vicei Sid-
'ni, von denen der mngij^ter des uneb sunü^t bekannten vicns
Sulpietns Lei porla Capena ehenfallt: Kre igeln «sen er ist, endlich
Poiuppji das Album devmag\istri) via ei cowpUtans di-n Jahren
Ü7 lind 70H, alsii ebenfalls vor der I'mbiMnng der viro-
li^istri in Rom {Fiorelli. (iiornale deis^Ii scavi di Pompei ISßl
1 t, A., daraus lleuzen im C. I. L. 1 S. 44H1. Der Zustand
lieser auf Kalk gemalten in der Nähe des IsistempeU gc-
iindenen luschrift scheint ein sichere» ürthcd über die Zu-
«mmensel^nng des CollBginni iiichl ziiznlnssen: das Albiim
les ersten Jahres scheint 9 ?jamen (darunter mindestens
Sklaven) aufztiführeii, das des zweiten ist unvollständig.
Notliwetidig aber ist die Annahm«, dass auch Pompejis kleinste
kaleintheUuugen vor 746 i'JCi waren, und dass vcrnmlhlieh
ieeen via wie in Rom Vorslfidte [pngi] gegemib erstanden, deren
finen. den Augusiofelix . wir kennen. Es ist ferner klar imd
wird iiu 1 ten Itande näher entwickelt werden, dai^s das coinpitnm
n ftacrale Oniralpunkt des vievs ist Hiernach scheint es mir
ur Vergegenwärtig ung der römischen Verhältnisse nicht un-
nichtig, dass in Pompeji zahlreiche öfrenllichc Brunnen ziemlich
Itleit'h massig über die Stadt vertheill und hie und do an bivia
DTE XTV llEGTONET*r.
oder jHfli/nWo, i). h. an compila, nngebrurltt sind. Leider ist
bis jeM ihrr Anlage und ilir Zusjimnienlwng mit ilerWasswIei-
tting sowie (tlesß seihst do gul wie gar nicht imterfiitvlit (Üreton,
Ponipija * S. 29 f. 307 Overhc^k. Pomiieji 1 ', 203. 2251 und ich
inuss also erwarten, vnn den tiininigeii Ußarl)ci1,t>rn ilii-ses (ie-
geiistandes Ijeriuhtijtl m «'.Tdeii. INacli dem Gesagion aJier darf
wohl ^erniiithct wi'nl«ii, dass in Poniiieji wie in Iloin die aqna
p(blica ebenfalls aatli dem Uedürrniss der vici vertlii^ilt und dem
ScLulzc der Vtr.iisgenosscn <'ut|ifohtrn wiir, dt^rnn saeralfi Or-
ganisation wir ja d^r römiselieii nürhgeliiUlet titulen. Kinc Stütze
für diese Ansi{:iit glnulc ich i^u halcn in dt-i' Tiiutäaclie, das» an
dem «[iiadrivio rlella FurLunn ntdinn dem Brinnu'n ein Altar vor
einer ("reis teilenden Wand jjtelii, und auf ilieser nin von -1 Mün-
nern den (vi»r.nigiisti sehen) ( jtnijiitaltainn iliiii^rliraichtcs Opfur
gemalt ist (Breton S. 307 I]e]big,Wand|j;era.ilde S. 13, 41). Auch
am hiiii» della Ftjrtiina hefftnd sicli nrbfii di'm Hrmnien auf drr
Wand eines kicincü überwölbten (;cl>äudes, welches jedenfalls mil
dbn Wasserwerken in Verbindung m stehen scheint, über fiiüem
noch vorhandenen Alt-ir ein fiemälde. welches nacli Mazois'
Skizze (Huiues 2 T. 2 =^ Breton 253 Overbwk 1 , 22fi) <i Figuren
zeigte, nassaiich dies Bild ein den t oiupilallaren(voii4Miiüncru)
dargebracliles Opfef darpestelJt habe (es ist zersiftrt und ent-
sdieiden lässt sich daher Ireiüch Mchts, vgL Ilclbig S. 29. 8S),
hatte ich früher vermnthet (Annall 1862, 313 I) vgl. Vesta und
die Laren S. \4). Mir schelnl diese Vermuthung durch den er-
örterten ZusanirnenhaTig zwischen den viei nnd den Hrnnuen
noch wahrscheinlicher 7m werden: was kininte passender an
diesem eoinpilnm mit Brunnen dargeslellt sein? Ziemlich
gleicligilrig ist d.ihei, cdj das gewülliln liehäudr niil den Kinon
eine Cislcrne, mit den Anderen ein Wasserkastf^ll zn nennen sei.
I^ndlieh ist ein drilles Larenbild mit den 0|iferern, auf grosse
TuJTquadern aufgetragen (ungewiss von welchem (Jeliäiule. jetzt
in den alten Thermen t, von Heibig S. 14.44 beschrieben worden:
aussej den vier Opferern nebst c-anii]lus und Fh'htens]>ieler
sind 'Sjtureu zweier anderer Figuren in bunten lunicae zu
erkennen. L. und r. waren ursprünglich vermuthlicb die Laren
m
(br(|;estpUr (eniDdiliePtgiiren in liiintm) liinicae nirlil dtP Laren?).
Kit Wahrscheinlichkeit hatte lleiffcrschcid (Annali l&a3. 133
A. 1 1 in den 4 Opfcrern ilv» prslun Hildes -1 viraninigislri (ulsu
die oben auch vor AugusiUi' narh|^<wif>$t>nf />»hl) erkannt. lÜs
scheint mir oatüi-licher, sie auch in den Opfprcrn der beiden
andi^rcn Dildßr zu erkennen. aU mil Nissen (Teinplnyi S. 60),
ünzunrhnien, Ja^i> an dem (luadrivio riclh i-'orluria »Ls dem
Crcnzpuniite ilnr vier lleginncn P«m|)pjis die vier 'Vertrclftr' doi*-
stilhen upt'ernd diirgestellt seien, was wenigstens nicht dnrdi
den Ort der AufsU'llung motivirl ist, d» die vier 0|ir(.Tcr auch an
anderen c«in|)ita (sicher an einem andfirn) wiedr^rkohreii. —
\Vi« an Ilrunnen su pflegte man auch an l^ucUen aediculae
mit heiligen BiUh-rn aufzuslellen, worür jene afdknla fotUi
taquae Virtfinis) adpoxita (Prontin 1. 10") esn BeisiHRl sein map.
weldie die ini-rkufinlige Gcs(.'hie.hle der Aiirfindung d^r yiirlle
zeigte und gewiss mit einem Allar für den Gantus foniis oiler
dgl. versehen wai". — Die Urunnen vun Pdmjieji dürfen nach
dem >;)iäter /u Krörlerndeii woht 'As unlienles gellen: nb dit:
viereckigen aus llaiifittiinen ron.siniirten Kasten, in die fits ihr
Wasser Bchülleten und welche Ahlliiss in die Kloaken gehahl
zii haben wheioen, den N;imen lacrts fe'elra^'eii haben, weisd
.ich so wenig wie ich finden kann, WAshalb sie von den Archäo-
ti»gen atntnri genannt werden. Dass sin die Fiinktimii^n des
lacus gehabt haben, scheint mir si«her. Oder solhe etwa jenes
wie der gleich zu nennende lacm von Alatri öbcrwrilbto
llSiisrben ein tnnts sein? Aber wo stecken dann die lacus vun
i'ompeji? Und iacuf et sati'mtes d. Ii. itrunncn scheint doch
Vitruv (unten) als ein ganz allgemeines Requisit der Wasserwerke
einer Stadt zu bezeichnen.
Ein zweites wegen der möglichen Itückschiiksse auf Itom
nichtiges Beispiel künstlicher Wasserwerke giebl die SLidt Ale-
Irium. Der Katalog der dasf^tbsL v»n L. Betilienus Variis' (zwi-
schen 62U? und Ö64) ausgeführten Bauten (C. I. L. I, 1166]
nennt: semt'tas in oppida omnif, ■portirmn qua m (irf.«m cUnr:
mmpum ubei luduni; horokifium, macdum. basüka7n cafecantiaw.
teedes; \la]cum baUnearium. lacuin ad [p]ortam, aquam in opifitim
56
DIR MV RKGIOHEIS.
ai}u{e] arduom pftlef CCCXt fomkes^e fuit, ßslulm soUdas
fecü. Die UnlRrsuchungen von A. Scccbi (latorno ad alr. avarai
di ojwrc iilraulirhp nn(. rinv. iti^lla cilti ili Alalri. nom IS65. ;iu$
dem Giorn. arcad. n. 6. Btl. 41, resümirt von (iamicci. Iluil. itell'
Inst. 1865, 65 f.) haben gnzfigt, dass in der Tbat nod) jetzt
KesU: einer auf Bögen naeb der Stadt gcfübrtcn Leitung vor-
handen sind, der^D Arifan^spiiiikt nach Serchi (S. 17) lü), 12 M.
d. U. fnst genau 140 r. F. unter dem Niveau des mnlbniHsslicben
KndpunbtE liegt. Dieser Endpunkt aber ist nicht die arx der
Sladt, die sieb vieluiebr noch bedeutend bübcr erbeben soll,
und eä Biud abu %sa)ii-?trbeinbcb mit Seccbi (S. 14) die Worti* m
opiäum atlq[ue] arduom zu übersetzen 'nach der Stadt und der
Höbe' (ron HOF.) (wkr 'natib iler Stadt und io die Hübe",
nicht ntil Hilscbl und Monimscn 'nach der Sladt und derDurg':
es ist, wie Seccbi ricinig bemerkt, auch schwer abzusehen,
warum man dies »n U&l verbblmt aiisgedrüelil haben sollte, da
doch dift arx eben genannt ist. Für uns von Wiihligkeit nun
hu dass Seccbi (S. 27) den /actis ad [p]{trtam in einem 46,50 X
1 5,00 M. grossen Was&erbebülter, dessen jetzt zerstörte Wölbung
von zwei Ueiben von je 8 Freilern (j;etr,if,'en wurde, wiedergft-
funden im haben glaubt, den /actis baimariits vieüoichl (S. 17.
29) in einem 19 bis 20 X 8 M. grossen ähnlichen Bassin. Pie
Hicbtißkoit die.^er Annahmen vorausgesetzt (ich kann sie nicht
eontroliren), so hätten wir es liier mit einer anderen Art von
locus als den römischen zu thun, welche wohl aus dem ungemein
schwicngen und Cur Aidaj^e zabb-eiLber ßrunnen in der Stadt
iiii^t'm.stigcii Felsterrain zu erkläriju w'm wird. Keinesralls aber
zwingt um die Grösse dieses den Piscinen ähnlichen üaggins auf
die Criisne der hald nach vielen Hunderten zätdenden römischen
2(icus zu srhlieäsen. Ule nierkuürdige LobenvinduoK lechnischer
Schwierigkeiten mJjgeu Andere beurtbeilen: uns wird sie nur
mahnen für rfnnische Raulen derselben oder späterer Zeil nicht
geringere Kühnheit und Fähigkeit vorauszusetzen.
Habe ich mir oben erlaubt, die Anlage von steinernen iaais
im J. 570 ond die Sorge für die aqna, quae hi fnibh'co salit, und
zwar nach vici rcrtbcilt, zusiianinicnzustctleu, so ist nun zu zeigen,
I
»
L GIob;
Hdiei
K
I
alles auf Leilungen in fiie SlacU geffihrli^ Wasser nqtia ta-
lim» (merkwördif; aqtia salieHtla l. lt. N. 7U3S), im eiiftertin Sinne
ialientes die Zweigtciiungcn sind, welche in lacus iinti niidcre
^Vrrlti* (Itirdi fistuiiir iin<l /ii/ti W.isscr fOhrRn. odnr deren AuRlltls>te,
dafs koin fa»» ohne saliens. wohl ahf^r ein M/tefts ohne lacus d«nk-
Imr, und sehr hcgrcillichonvcisc in gewissen Grenzen satiens und
laats verwi'chsftlt wRrdi-n können. — Püchta isl zunridisi di>ul-
licher als der Sprachgebrauch des ältesten Schnflstetlers. der
m-h mit Sachkenntniss diuütier anslässt, Vitruvs: das Li-itiings-
wasser selzt er dem Itninnen, der (Juelle (oder der Cisterne),
die n^«n mtiens dem pntrus oder fmts enigogfn. So S, 3, 1 ;
tif.r. foiitaUa {ßqua) ah Canunis nee Marcia saliem; ehcnda § fi:
m asttf tt ad portiim Ffraeeum matt ducii salientea, e quibiis bihit
nemo . . . bibimt autfin ex puieis. SIreng giinomninn iKit also d<T
GloBsator. welcher in dem Curjosum lacus] irf est ptttta schrieb,
die Sache anr den Kopr gestellt Derselbe Vitniv, wo er (c. 7, 2)
der Versorgimg einer Stadt durch eine Leitung spriehl, lehrt,
führe das \S'ass*-'r aus den Kaslellen in omnes lacits et sa-
UeiUes, in balineas, in tiomos prinatas. Die öiTenl liehen Brunnen
einer Stadt, wie wir sie in Pompeji kennen Relernt haben, wer-
den also hier als iacus el salicntes bezeichnet: iiuä dem Kastell
vertlieilL isich da« Wasser tlurcli ilie SIhcIi, 'springt' hauptsäcldich
an den compita und fällt in die Becken. Unter dieser Ein-
schränkung ist (;.s frlaiibt. mit Frieillämler a. a. 0. nicht
bloss bei Frontin, sondern bei Vitruv und Hberatl saliens 'Rüh-
r^nbrnnnen' m übersclzen, ja man kann sagen, es giebt keine
andere treflende Uebersetzung. Ob nun aus der ÜefTnuiig der
Ußhre das Wasser einfach herab in das Decken f^lll, oder durch
llructi in die Höhe geschleudert zurücktallt in ein solches , ist
zunächst g^nz gleichgiltig: die heutige fontana Trevi. die in
grügsleo Dimensionen das crslcre tliut, und <lie ait4> meta Sudans,
weiche ehemals das zweite gethiui hat, haben jdlc EigenschaÜen,
wAlche wir nach Vitrti%' für eine aqua saliens nchsl tacm in An-
5ipruch nehmen können. Es ist gewiss, dass der sn/rWis der
mel« Sudans das Wasser in die HAhe schleuderte; zurückfallend
raAn es über die stufenlDrinigcn Hinge des Ki^els lirnab in «-inen
5S
ME XIV HEGIO.XeX
oogetif^rea Uuua, defiRpn Ring man aus Atn Träminmi «inW'
hergeslellt bat: wurfibf^r die ausgedehale LiUentnr bier übn"-
gangen werden kann. Ea ist kein Gniml auiunrfaa>Po. da&s
nirfat schon ror der Errirhtoog dtei^Ait ßniiin''D$ ihoUrhe be-
standen bütten. Die Wasserh'itang tod Älatri einer^eti« und
die wirbiichen Springljrunnen in iHtmiiejanisdien lUusera an-
drerseits marhen dies sofrar vahrscbcinlich. Aberdass naD sie
hätte anders als sftUms {locus) genannt, müs^e erst ervneseo
werden. Was dif lUiiser ron l*ompeji anlangt, »o erinnere ich
nur an den Springbrunnen in der rasa di ApolUne (Breton S^ ^7^>.
Dieser scbleiiderle das Wasser ODd )ie&s es über eine acbtseitige
l^ramide herabrinoen in ein Bassin. Zahlreich sind die Bma-
oen. velcbe es aas Hasken. Delphin ntäulem oder wie sonst
eiofacli bernl)fli*'*.<en la.-^en. Niemand wird zvveifeln . sie ohne
Interschied zu den Mhentet zu rechnen, besonders unter Ver-
gleichuDg TOD Clpiaos Beschreibung (Dig. 19, 1, 17>9): «Mj^iZla,
eolttmtuu quoqtft et ptrsonat, ex qiiarum rosiris aqua Mfire solet,
vättu ease und iZ'-\. 7. 12); fiitalae et ennaUs et traleres et si qua
tunt alia ad aquas aaltentes neees/ntria. Da&s hier neben dem
anderen Zubehör nicht die f'jeui selbst erwähnt werden können.
versteht sicli: die#c bf stehen jü nur in der in der Regvt mit
Marmor belegten Höhlung des Fussbcrdens. Es mag schliess-
Heb an die Inschrift bei (Vetli 3322 erinnert werden: aquam
in fanum sua inpema ptvluxerutU, tudieiUes qnruirifariain tHO
iwo re»lUtvnitu, fUtulaf omnes et sigiUa akenea posuerunt.
Nach dem Vorstehenden werden die Berichte über die
Vermehrung und Wiederiierstejluug der Wasserwerke durch .M.
Agrippa seit seiner Aedilitit itn J. 721 keine Schnierigkeit
machen. Nur ist festzuhalten er^itens. datss keiner derseltten
(besonders IMinius 3(>, 121 Krontin 1, 9. 2. 98 Dion 49. 45) ein
Toilstämlige.sHild giebt, zweitens ftaw, whk gegeben wird, mittel-
bar oder unmittelbar aus Agrippas eigenen Aufzeichnungen
stammt Diese waren aber duppeller Art: einmal die Arten
»einer Verwaltung der Wasserwerke, welche Frr>ntin 2. 99 mit
den Worten ^tw fure ntereHtiir, qai ex commeniahis Agrippae
oftui HierentHr bezeichnet. Dies« werden als Buch niemals
n. DIE A]VI1AR.\GB.
59
I
iiMicirt wonleii seia, Fronlin aber zu tielMfo gestanden haben
(Frumlsen. Agrijipa S. Ul3). Wir kotninfin aur sie ziirücjt.
Zweitens pine zus.nmnicnfas^ende Oiir^U'lhmg seiner Leistungen.
welch« IMinius 3, 121 nnehilein er voti den Wasserwerken
dcü J. 721 gesprochen fi1r die unctitfreltlirhe Uenntzung der
Bäder in demselben Jahre als seine yuütln mit ilcn Wurten
anführt: adicit xpse aetiiliiatis snae commemoratmie. Zu be-
merken bleibt, dass in dem ync]lcnverzeichniss diesem Üuches
AgripiLi nicht vorküminl. und es niuss duber wuhl dahinge-
ätelK bleiben, woher der voraufgehcnJe Kalalug der Wasser-
werke entlehnt ist; d.iss er wonigsleiis millclbar aus A^rippa
slatninc, ist wahrschciDlich. Die 'Erwäliniin^ seiner Acdilitäl'
nun verweist wohl, wie aueh Irmgst erkannt worden tst (Surin-
gar, De Uom. antobiograpbis, Leiden 1S4& S. ;)8. vgl. Krandsen
S. 201], auf die Sclbslbio^raptiie , aus der uns ausserdem nur
dureh Filargiiius (zu Georg. "2. 102) das Ciiat Affrippa in s«c»M(io
vilae suw liicil excoyilasse se ut Lncrmo iacu portnm facertt er-
hallen ist. — Tlie Unvidlsländigkcit sämmllidier Berichte beweist
schon der Limstantt, dass die Vermehrains und Regelung der
WasserverlheiliMig und die Uciuigung und Verbesserung der
Kloaken, wele-hc in Verbindung gR.^tHndß]i haben, von keinem
Zeugen zusammen genannt wenlen. Dion sprirbL ülier die
Kbiaken iiiiil srliweigl, über die bruuneii, über die Kltiakeii
schweigt Fruntin, Phnins erwähnt sie getrennt von den Hruniien
5 l'H. — Hiinius sagt, nachdem er die Herstellung der A|)|iia.
Aiiio, Tepida durrh Q. Mareiiis Hex enviibnl bat: Aijn'jtpn mro
in aediVtate adiecta Virgine aqua cetemque conrivatis atque enten-^
flatia lae.iix sepliiige-iifos fecit, praeterea mltenles qvingentos, m-
ilf.Ha ftnuim iriginta, conphu-n et ctdut magnifiM. operibtuim
tagna trex-mta aerea mit marmarea inposuit, cohimnas rt marmore
quadrin^entas raquf. omnia rnmuo sptitio. So scheint (^nur psal-
tenies für mb'enks] die baudicrger Hü. zu lesen: satietHes rew-
ttun SM: der Ricrardianiis. Ks ist klar, dass die tipera nicht
blos die zuletzt erwähnten Kaitlelle , sondern auch die lacm sind.
Denn bei Feslus lesen wir (S. 29Üb) : Sermlius (aois ...mqMoloro
fmt fffigies hi/draeposHa a M. Agrippa. Nach solchen Kunstwerken,
60
i)[E XIV IteciONKN.
nel4'ht>iii|)ätnr vernn-hrl wonlen sein mög«n, hiri^sen solche Uais
z. B. Ganf/medii, Otyfm, Promethei, ein so verzicrler Urünnen
war verniuthli<li (S. li)) die aqua feruetts ntit Aati vi(T Fischen,
Aer lacm miliarn (nach wpkhom ein viciis hflisst) , an welchem
Rinft den MoilcusLciueii ähnliclic Süulc stehen uioclilc. ErliaJleu
hat sich vun Jiuocr ulTL-iihar ühcrsctiivcnglichcu Prucht su gut
wi(! Niclib;. .Nur von der meta Sudans am Kolüsseum können
wir uns nurli Ruine und Aljhildung auf den Münzen rine iIphI-
lichc^ VorsltOlung tnanLen und die jetzt ihres Sclnmif!ks hcraubl«
für ein Wasserkastell geU<'nde Kuine trolei di Mario mag, wie
si« lins nüHi ili'n Abhildunpien dfs IGlenXihrliiinilcrrs vnr Augrn
»((^ht, ein Beis|jiEl fftr die verzierter] Kaslclle geben. Ausserdem
kann man nlclit allein von den hesprochenen Hausronlünen in
l*ii]n[ieji, sondern aiii^h vcm ähnlirhen in Rom gefundenen Rück-
scbltisse auf die JJireullicheu machen, Diese habe ich in den
Annali 18(i7, 398 IT. hesc.hrieben. Sehr firmliicli erseheinen da-
gegen ilic öffentlichen Brunnen von Pompeji, Ihr einziger
ScbmuLk ist eine Verzierun[j des i'fcilei-s, welcher das Ansgiiss-
röhr iimschlie.'^st, <ift i'io einfacher Thierkopf, an einem hivio 'ein
Adler, welcher einen Hasen im Schnabel hält' (Overbeck 1,227),
am i]UBdriviu della Furtuna ein Silen auf einen Schlauch gcslülzl,.
Dass dies an jenem Oriß (iihen S. 35) von Bedeutung und das
Wahr /.eichen der Freiheit der Stadt sei, wie der Marsyas cirita-
lUnts in foro [s(»> posiius (Serv. z. A. 4, 58 Urlirhs, Tnp. in L.
S. 25), hezvTeiUe ich. Dags Silene als Brunnentiguivii auch in
llfiuseru xnhlrcich sind, ist bekannt (vgl. Benndorf und Schöne,
I.Hlernn S. 133). Auch acheint das Wort milaMis. wenn man es
für ein sehr altes Fretndwiul hallen darf, tilr die typische An-
wendung dieser Brunneuj^eslaltcn in frühester Zeit zu zeugen.
Ausser den in den Lexicn vf>r7.eic)inel«n St&llen di'irften fOr den
verhäilnissniässi^t spnlL'U (iebrauch des Worts der von Hühner
herKesteltle iNaine de?* virus l,sil]ani stiltentis und die silan.i aerei
(im Njmphäum) bei Renier, Inscr. de TAIgärie 1891 angeführt
werden.
Wahrend nun Plinius ausser den Kastellen den Agrippa
Uta locus «nd 'ausserdem' 500 snlieiiiex bauen lässt, hcrichtel
II. »IK A.NHAK>iCK.
61
Frniitin Qlicr diesRlbp. SacHk 1, 9 kiira: amy«!ari cwra cOHphtn-
hut xatientihns nquis {aquis streicht Keuchen richüi;) urbem öl-
itrttsit, erwäliDi hiugfgcn ilift lacm 2. 9S: tlrsr.ripsil, tjuiii aqua-
Twn puhliris opaibus, quid laeibtis, qmi privatis daiettir. habiiil
et f'amiliam proprium minarum, quar^ Uieretur diiftus atqm ca-
Uella tt latus. Dazu tialte man Ans SenatiisninRult ron T4'.i
(das. t04) de numeri} puhlicorum fatietUium, qui in urhe es$ent
intraque aediftria urhi roniuneta, qnm M. Agripjia fermei. fias-
selbc beülimiiit, daiw sj«' k^Act vermehrt noch vrrtnimtert. ihm
Zahl ofTciihar nach den üben erwähnten cummrHlarii (le-sselhen
reriijirt U'nire numfmm) iiiicl Anfür (.'esnrpl wenlcn sniltp. h(
quam adsiihtissime inlerdiu ae noctu aquam in taum populi fnn~
ilerent. HieniacJi ist sicher, dass die snlientes nnd lactis ganz
oder thcihvcise zngamiiienfalkn, und roilends wird dies zur
Evidenz geltraclit dui-rh Froiitins Aeussening fiher seine eigene
Vervollkommnuntf dieser Werke (2, S7): locus tarn Mvi tfuam
vetcres plert'que ftmo» mlienles HlversarHrn aqmrum acceperiint,
Hl. si casus altenifraai impedisset, ahera suffr.ieute mn de-
itittteretur ustu. Ks kann also gar kein Zweifel sein, duss
AgripiJiis Werk eine Verhtsscrung, Vfrnichi'ung und Aus-
Rchinückung der auw dem Li'iluiigsvi.is.ser grs[ieisten Offen llidien
Brunnen, d. h. der aqua quae in pnhlico salil, bezweckte, da^s
dteite Brunnen aus der Li'iLung und dem Becken [salifttsetlaots)
heslehen. dnss sie daher bald mit diesem bald iiiil jenem Aus-
druck bezeichnet werden und als salien(e$ hczeichnol werden
müssen, ww es sich [w'w. in dem SennlusconsuU von 743) nicht
um die Flecken und ihren Schmuck, sonderu um das in sie
fliesäende Wasser handeil ; endlich ilass in dem Bericht aus dem
Jahre ^71) und in unserer RegionsslaCLslik sehr passend umge-
kehrt die lams und nicht dit' saliotln^ ligiirin-n. Es bedarf
hiernach wo)d keiner weiteren Ausführung, dass die vinn Fried-
länder gegebene GeRenüUcrstcllung vim "zum Gehrauch be-
stimmten Röhrenbrunnen" [saiietKe.'i) und 'Springbrunnen, d. h.
zur Zierde h«a[in»mte W.isserkfinste' {aiimera, iLbL-rwelchn niich-
herl in den Quellen nicht begründet ist. Vielinelir dienen latus
und mlieiüei je nach ihrer Tcr&chied«nen <ÄinalTUctiun lediglich
DIK \tV HKtilONKN.
ileni (lebraiirii (rt. b. sie di^npn zum Schäpfßn oder Tränken)
oder dem Gebrauch und der Zierde des Ürls, aa dem sie
slülieii.
Aber freilich eine Schwierigkeit bleibt übrig: die Verschie-
denhfil der /atiluii bei l'Iiuiiis, Fjoiitin iiud in unscfcr Urkunde,
weicht* sich bei wecbseluder TtürmiQuIogit:, wie es sclieint, nicht
tnil einander vereintgen Ihsscil ÜarOlier Ina^l sich nicht andere
iirtbeihin, als wenn tiuin die von Fronlin 2, 78 — S7 riiilgelhuillc
formula. nach welcher bis aufiNcrva das Wasser inncrliall) der
.Stadt verlhcijt wiirilc (ilieVcrlhnjIiingjiusserhalb gehl uns nicht
an) ilen Ziililen des Püiiins und di^r Llrknüde gegpriribrr^lellt:
die iiarli iptinariae gemessenen Quantitäten künncn wegbleiben
(ich deute »ie durch q. an):
VertheiluDK des Wuüsers auch der
formula bei Frucitiu.
WusstTwcrke
At;ri|i|)»s ii^uti
S^nbt der laens
in der
Urltund«.
fHtra vrbem dividnntifr
in aiitieUa CCXL Yllq. fo!
eroifantur: 1,3) nomine Caesa-
ris q.
(2) privatis q.
(3) ujiifms ynbiick q.
€x eo :
(a) caslris (Zahl
fe}ih) ;.
(b) operihns pubU'cis
LXXVq.
(c) mmuribus
XXXIX q.
(d) lacibm DXCI q.
casteifa CXXX
lacKA DCC, pra<- laat.»
terea mh'eutes MCCCLll.
Vor Frontinä Neuerung wurde nach der oben ciliiLcn Stelle
(40 scheint es) jeder lacm durch einen, Bpäter auch wuLI durch
Ueno);.
tiS
iijtrc tali«tttes gesiwist. ilurcli taHeale» wi'i-don aber auch opera
ihUea gMpeLsl. von ilmen gkicb die Rciie si'in wird. Itass
Iso liier <ljr /acMi* dio Uniiintrn sind, d. h. ri6r aqua m jiubUco
lA, ist sicher, und die Glitsse im Curio^iim quod est puiea rr-
?irl sie in diesem Sinne (vgl. »lienS. 57) rirhtig. Ks sU-lil aWr
iit di'm oIm>h hervurgehübenea Waclistliiini der XaM der vici
im Zusammenhange . dass wir uui'li dii; Itnmnvn von der Z^it
des iNerva bis zu der (^ustaiitins vim «lOl zu t;j52 warhRt-ri
flehen, wie von Agrippa iiuf iNerva die KaKielle vim 1^0 »nf 247
Kownclijifin sind. Mit all« dem steht in einem fi'n- niicli imimf-
)ü6lich(!n Widerspruch, diiss ^vübrend es zu Mervus Zeil (51)1. iu
Konstantins Zeil K152 Iti-unncn [tacKs) gab, M:\\on Agri|)|ia '700
cni und ausserdem 500 (105 nach dem Hircanl., w.is doch
old Fehler ist: oben S. h^)) salientex' anlegte. Sidl fü damals
melir lacHs gegeben haben, als zu Krontins Zeil, und dar-
nniiT 20(1 ohni- &alienles'? Oder lluü» au» diesen 'aiis-H-rdein'
eleglen I^ttungen. 500 an der Zalit, das Wae^er nirht in
? Dies verstehe ich nicht. Wenn ich aber bedenke, wie
anvollsläiidig und nnklar derselbe Plitiiiis Ober die Vernies-
nng der Stadt unter Ves]iaBian berichtet (nnlen), so kann
keine andere AulBsung linden, als in der Annahme, dass
eine aiisrühi-Iinhi^ Vorlagt? >^ckfirzt inid dabei die Itiiliriki-n
TUiengt hat. Wenn beispielsweise Agri|i|ia selbst berichtet
lle feci taeus D salientes DCC, so wüi-de nach meiner Auf-
issunt; daraus bdgen, dass er 200 »alientm zur Yen^orgUDf;
derer Werke als der (äcms angelegt hatlr, dies aber würde
l'linius ver\virrt und die Zahlen vertnust^bl haben. Mögen An-
dt^ro eine sicherere Lüsung linden. — Hingegen sind die ilbrigen
niegui'icn bei Frvnlin mit Ausnahme di?r zastra klar nder lassen
enigstens eine negative liln (Scheidung zu, auf welche es uns
liet den mumra ankommt. iJio Nummern 1 und 2 gehen uns
nicht an: sie reizeii^linen das Wasser, düs (1) dem kaiserlichen
ürstaat iPalast u. s. w.) und das (2) durch kaiserlichen Erlass
^rivat(i(-r.>u:ui(>n zumWrlirfluch AbcrlH^^'ieii wird; die. 3te uinfassl
les Wasser, welches zu Lust und INutzeu der Kinwohnersclirift
b der Stadt gespendet wird, und diese wird mit aiidern
m
^eleg
M
'ME XIV REGIOfmfT.
Worlftn ( 1 . 2*J vgl. 3) so geäcbilderl : qtumta sH copia, quae pitblim
jirivatisqnv uon sohtm rnibus et auxiUü iTrwHi etinm »ohtploUbus
sufßni, et per ^}uot casieUa quibmque regwnibus diducaiiir, qnan-
tuin extra nrbem qnantum in urbe, et ex eo (Sil) quanium tncibiti
(3r( iptiinliim munerihiis (3bl quanium Qperihws pudfici.i, {\ uml
2) qtmutuin tiomine Caesaris quanlHm prwatis usibus eroythtr.
Es MiU:n iiho (An) tVie coslra. Von der lU'fonn uuUt i\erva.
welche uesenllich in der Vm'tiiehi-iing dev satienles l>ei>(.ind
(ubea)c. SS: uuefo casietlornm, operum, muneinm et hcuam
iiumero: ft;hlnn ulß'der ilict castra. tindlich : die Kosten fär Er-
l)altung der famiha publica werden aufjäcbraclit diin-li die
SU'Ucrn, welche eiugeiien ex locis asdißcifsoe , quae. mmi crrca
dacltts H casieUa aui mtmera ant laais: fehlen die opera und
costra (118). Eiac Erklüruug der castra weiss ich si> wemg zu
gellen wi« die mir liekannten frühfren llearbeitei' dieses G<^^en-
slandes. !>ft»n kaum der Erwähnung werlh isl die ganz ge-
ilankenlniitj BE':liau|ilitn^ viiii Jurdmib [De [lutdieis ai|Uiiediirlitiiii)
S. 1 5), et. seien die r.astra der Prätorian«r (IIS!) gemeiiil. Xiir
das will icU Uervorliebcn, dass die Mt'iige di-s Wajäsei-s, die
sie erliallrm, wie <tie det' »muera vei'sdiwindi'nd klein ist gegen
die heidon anderen Katef^oricn. Was die opera pubUea anlangl,
so hal J^uhon Cas^iu a. 0. S. 4.5 ganz richtig darauf hiiigewicMO,
dass es iinmöglifh ist, darunter etwas Anderes als öfffiitliche
Bauion zu versieben, deren Beaufäichtiguiig und Schulz gegen
Benkitziiiig beziehiingsweisr lleliei« iMsung an Private den cura-
iore$ operum locorumqHe pubticontin zii.«tcht (vgl. Marini, Arv.
772 f., Moniinson. Zeitsclnift ffir gesch. Hethlswiss. 15, 3, 2&7)>
Tecbnijirh heisst ]» auch opus Bauwerk, daher nicht seilen opit»
tbealri, pihnim u. A. Itass zu diesen opfra publica (vgl. S. 72)
nicht die mm und tiquae gi'hüren, die besondere Ctiratorcn haben,
ist an Hieb klar, ttlienso dass dazu nlrhl die aedes satrae gehören,
linbcdeukiicih wird man dazu z. B. di^'^ Theiilcr, AinpIiiUicater,
Thernifin rechnen, und d.iss diese viel WaHsiT eunMjnürttin.
braui'ld nicht er.st bewiesen zu werden. AuädrOcklich genannt
flnden wir eins der 75 opera c. 34: os ist der ettripiix, cm ipsa
( Vir3o) nomen Hedit. Ua hier an die euripi der ctrci nicht gu-
'
I
I.13^p» Stwfc» la. I> 1 9 S. 590 «wuHtt. wf if Iwr nm
fr« futu^ riji ^^^o^v ^oft (of tt^änv. Ums 4ns £l«e<
'4m «oa 4cnMlkcii 5. 3. S & 23ö pr*rifeiilr iMltr 4a artriu
[«ei, daas •»§■« mad al«yMaa jlynjif« von Tjciln» Ana. lä, 37
ihat «rerd«». lut sthoa FnodscD i.A^pt>a :s. 154 tt.) aus-
bcifvwcfeca onil «ohl richli^ aurb ilf » Vm «Ics 0\iU.
Pool* I. 8. 3$:
ifayfiif et curyt l'Aynwwüfu« iiftar
»üt den eitr/f^a Vinfmis braogra, nas «edrr lou (^AnitM littlir.
3S0 ttoch TAH EtM-ker S. 610 mler Irlicbs litvchr. 3. 3^ 7S. 126
bericLstchUgt norden ist. Üa»s ru^a !»irli ilicsra euripHs al»
«ioeo «IfeDcn luDoi lu denken lul>e. isl wabr.^ctictiiticii- — \Vfnn
Jortlin? a. O. S. Itj 2U iha offrn ytibika dii> batnM ti Ml»tHM
redmcu sn bat er sieb »irtler niciii klar gi-niucht. üns^ die mh
IQ den lacus ^etir>ren. — Was »Iht waren die mHnera"?
/um iDglöckschdniri'untin \\/S) diircb dfi) Zusatz ifd miiNCNj-
fi'tn'« apptUatU yappdlaiüw dir lls.) au^udfulcti. d»»^ dirs ein«
MDdiüdw'Brzriclinuugftar. Warum birr, nuer dtc/üriNit/ii ^i«]i1,
diu64! und nicht dif liPi^i-l«riii'hi<> oder ifirlinisibe? Frk'diJnders
iaUTsdii-idung, die munera spi^-ii Springbrunnen, mlirntts
I Aöhr^ßbrunm-D, bab«n wir oben zunäcbst durth den Nachweis
der Bfdeutnnt; von salienies zu iTickj;e wiesen. Wenn derselbe
iura Ueleg für dieselbe Frontins Wolle fiber Agri|>|>n 2. 98
anfiibrt: frmus il/. Agrippa . . . opevum tl mimtrvm sHunrni
Huitsi ptrpelttui atralor. «<• i^l dagegen zu erinnern, äau diese
Worte niehl uielir besage-n als i. ß. die dn> Vt-lb-iiis ülier l'tnn-
(teius 2. 48: perfeclis mwieribm ihealri et aliuruiu opfrtim. Ist
i\m Oii^ ttculunf; 'S|ii-iii^'liniiiiii-ir meines Frachlens nnbr^nuidet,
so bleibt zunärliist dir hergi-briif hie, »urb von Taiuiio n. 0. I , -Hi fT.
aubfiibrbVli verlbeidigte, dass es die Wiitixrnvt'rke seien, welclie
bei den riffenllicben Spielen zur Verwendurn; koiiinu'ii: denn
Äc nur auf die Naumitcbien zu be^clir.lnken, wie Jonljins a. 0,
gelbaa, gebt docli ^^chon wegen der Zatil {'i^) nicht fiti. Abnr
Jprdati, KitniHlic'rnjiOfnipliie. II, ö
G6
DIE XIV BKGIONKN.
wenii J«r HpgrifT il«r 'I.HslMng' sich »«eh auf Siiiele hx\ ei
scliränken lassen, ist c.« niri>;lirh ilin noch wrilor auf Was^ser
bei den Spielen zu vercagen? Es gtel>t aber eine Andeutung
öb»T die Art der mnnera bei Frontin 2, 117. Er spricht liier
Tiin der familia puhlifa und der famiUa Catsmris. die nur bau-
lichen Inslanderhiiltuug und polizeilichen leberwachung der
iiilniintlirhfn Wassrrwcrke dienen. .\usserh.nlb tU*v Sladl war
der Dli-nsi unuiehtiger als in der Stadl: homines in «rhe circa
cüsttUormn et munerum sliüioitrs opera qi/aeque urgebunt. in pri-,
mis ad subilos casus, ut ex roitiiluribvs repmibus. in quam n
ffssi/ds iiifjtbiteriU cotwerh' jtomi praexidium aquamm abundan-
tiwm. Wenn ich nicht irre, so sagt diese Stelle, da,<s die mu-
Mra Reservewnsscr enthielten als '^Spenden* fürdiei(«uspK/>fi'a.
und dft^s wie bei d<-n r.i.<tellen so hA diesen muiura ein Theil
des Personais WaclilKtkale {staliimes^ In verschiedenen Gegenden
der Sindi beio];. um von da ptTiizlirbeni Mangel <ihheifen zn
künnen : die geringe Wassermenge . die ihnen zugewiesen wird,
vfiftp dann d.irauriiiu. ihs^ es sich dabei nur um geringfügige
oder momentane Slürungen der regclm rissigen Wasserverlbeilnng
liandfite. nelrhe ohne auf die Pastelle zu rück zugreifen besei-
tigt werden konnten. .-Vllein die Insiclierheil dieser .\nnahme
sehe ich ein und es giebl einen anderen Ausweg. Wo Fi-onttn
die nniftpru zuerst rrwSbnt [\.'M, bietet die lU.qttantum opetibtii,
qtunnuM muttrribiis publicit, tta enim cii/lwj-« appfltanftir:
schreiben wir CMtliorn stall nif bi.-.her appellant. so ist das, wie
l>rnierkt. auffallpnde Wr^rhivi-igcn des gpmühntirhen Namcas
beseitigt und sie sind eine Haltung der 0]>era publicti: aittiora
nie die rasieila ntltu mngnifica bei Plinius (oben S. 59). Wie
man sie sich in diesem Kalle nun auch denken mag« so find«
ich doch keinen Grund, sie den tacus und falientes als eine Kalc-
jorie ¥«n WassiTkfinslen cntgrgenzustellen. welche das Wasser
in die IlAhe geschleudert hätten . und von Ptinius überganjj
sein niösslen.
Mit pinrm Worte seien die balHta erwähnt. Es ist bekana'
jdas^ und nie die pubticae balneae «oder bcbtea) mit der Verw,
ing der Wasitrwerke in Verbindung, wie sir unter Aufsicht
M
II niE AMIAENCK.
67
lrMnt«m, ursprnnglirh mirh der ArdiMn !«lantlrn (s. Maniuxnll
tbiiilb.ri. 1.279 (F.). Anripiiii liinirr S.riftatiR<"frihi1«nSlpllp JpR
Pliiiiuis) adicit aedHiiattt suae rommemoratiotte ef ludos diebtis
Hitdne^.aginta facfos et gratuHa balHfa CLXX, quae mtiir Romae
inßtntum aujcerf Hvmermn. K» kann (iie*: nur vod thui Bau
>lcher Biulcr verstanden «cnl»>n . tia fai:la, nidit praebila zu
rgänzen ist Der Zusatz des Pliniu» wird ergänzt durch Kam-
riilius ( Alfxaiider Sevcrns 39) : balnea omnihnx regi'onihm addidU,
[fiio« foTte no)i habebant. nwn kodieque mutia diamiur Mexandri.
[So bann man »ich nicht wundrrn. wenn man auch diese Aa-
j Malten in unserer Urkunde bis auf S5G angewachsen Irndet.
Ks Medien ton di-n Artikeln die.'^es Ahsrhnills niirh die
vieilftr XU sammüHf; eh irrigen horrta und pitliina, beide, nie man
Mrhi. regiotiaiifp rt-rtbeilt. Uie an und rürstrb halilow und nur
»iif eine falsche liischrirt (Or. .S2I4) gestt'ti/ic Meinung Prellers
Ul«!^. S. ton. daas die horrta nach den H5 Trihus der $lddti-
•dwn Plebs vertheilt und verwaltet pewesen seien, hat schon
0. Ilinrhfeld «Atinona S. 61. Philid. IStii)) beseitigt. Derselbe
aber Tennutbel irrig. d»ss unter den 290 uder 291 horrta der
IHande $icb horrea yrivala beftindon haben machten; solche
hionien gar nicht jii-nannt >.ein. da. »ie diesp I-ntersiichungen
Kigcn, lediglich StaatE.ini^talten in unsere Lrhunde aurgenomnien
lind. Die griisse Aniiahl ist gar nicht ansirtssig. Oeiiu wir wissen
lU! Lampridiii!« Ate\ 39. dass Ale\an<li-r Sererns nie die balnea
9« «Hb «Ine hestitnmie Gattung der horrea publica vermehrte
DBch dem Bedürfniss der Regionen: horren in omnibm rtgioni-
*iu fMiea fecii. att quae conferreni bona u. quiprivatai cmiodfas
Mn hitheretif, und Salinasius ihul sehr Inrcchl. die Ilirhtigkeil
(Ütter Naclu'icbl zu bezweifeln. Es ist für die Urkunde gleicli-
K^lig, ob sie zum Tbeil (jelrei)le-, zum Theil Waarenspeichn'
('ifliiflrw, candelaria, piperattniai. ob sie unter Verwaltung kai-
»wlidier Beamten i^tanden oder verpachtet wurden. Die erbat-
l^en Kamen (Sammlung bei Prelter 1ü2r.. zu der Uirsrhfeld
•• 0. die horrea Vrspasiani mm der Stadtrhmnik und die h.
fltnae au» Henzen 723:i nachlr.i«l) so wie die zahlreichen uo-
bt^nannten aber crkennlMiren Grundrii-se solcher Gebäude auf
IHK XIV BlililONKN.
dfiiii Sln(ll|>tiiii gflien mm nrbf^ri Ufr MoÜk <ies Lain)tri(liii)<
aiisreit-liriulp Viii-sU'llun}{ von (li^r Mcii|;i? Jicsci' Oeliäutle. Iiiiiiier
abtii' vvftnlt'ii iiichl ilie ungehciirtiQ (ietreidcäpeiclier ilie ttni^fl
Zahl ausuiaclieii, .sondera Jens Clattse, die Severus vervolUlSii-
digtc. Nur sk erklärt .sicU, ilas» die Zahhsn für die Kegioucn
ui) erhell lieh schwankcu. wenn luaii von der lOlen uti<l 13t«n
ahsiehU zwiächcn Iß und 27. Dnsä die 13t€, neklm auch eine
stärkt! Zgi)]) von vir! hat, '^5 nnfwpisl, ilieiit /.ur H('^laulii<!iiiii:!
der Zahlen, srliwerlidi al>er werden die 48 iler lOten ridiüg
sviii, um ^0 weitigf^r a\s die riherlidVrLe Summe *2'JC) ilie Summe
Art KnnA.inyÄiif: ;i;i'> ist, und di^r Feidnr auf Scilm der Eiiizel-
ansäUi^ gf'Midjt \vei'di;ii uiuss. Schivthl man statt XLVIII z. lt.
XYIII, via» viel wahr^r-linitiHcher ist, s» tiiilierii sich die Sum-
men (^i'liiiil hi'.dLüiIiMiil. Dhss vuii ilrr ;lu^Ked^hulf,ätpn Anlage
dieser Art. den fwnea Oaibiana ;im Emporiuiu, nok'lic iit der
Nutiliii ilit{iiIUitiim iliivn eigeuett Curalur lialion, walirsctieinhoh
Name und aiiseliiiliche Trümmt^r l'is (ief inä Mittelaller hinein
sich erlwlleu hidn-n, selilicsse ich trotz des Sclm fiji;cn.s iIlt Mi-
rabilkti aUä des llablii llr'ujniiiiit von Tudcla HeisrlitrscJircihiing
aus (lein I2icu Jnhrhuiuiert iliiuislaled and editeU ly A. Asher,
(t S.<iD): 'In af. duiiskirts iil' Kumt' is Ifie [Kiluce iiflitiis' (ciicus
(Ii>:j Maseiiliii!^) . . 'Ihert' iä furtlier Ihn hall ol' kiiig liallm (mler
Maä Scblusä köiiig» {ialliin'. wie iiürli r.iii des Uehrüisclien Kun-
diger vprtiicherl) conUiiiiifig 3tjll winduws, et|ual iii iiuuihtT tu
llie dajs uf Ihi' yeiir. tUe rirciiiibfi^R'tncw dl" iUk [lalate is nearly
Uirce mileä. a haltlc nas fuu^ljl here in tiincK o( yore and in
Üie (lalare l'ell niure lliau a huiidred tituusatid sCaiu, whose liuiieg
are huug U|j liiere even i>f th« |jre»ent day. the king oaused
a reprcäenlalion of Ihe haUle tujje drauu, arnjy against arniy,
Ibe un'n, the horsos anJ all tlieir accoulrenients were sculptureil
in marhie. in order Im preserve a nieniurial uCiIir vvnrä uf anti-
i|uit).' Ks «iire jli'iikbai-, dass die Lrgcml« jiri durl helindliehe
RelierTragme-nlo angeknüpft liätln; das Wichtigste aber i&t der
^;lme iiulbin und die vielen Fenr^lpr. Der Aiinic l'ülirl zunächst
auf die gi'ossarti^en iialfiima, aü uIlerletzL auf üeliui;uhalui> und
'irgend welche Tliermeu' (On^uruviuit, G. R. 4, Ij35). h.» ist
jlidi. Hass der Nanip Orrea. ilen di« fi^rrid am Av«nlin Im
'Mili'-Inlier fflhri (iinlenV ^on di<'*i'n Aorrpn horkonimt und ilass
_iiK* iiucti crluiteneii liebte eines (icliämlctJ mil hohoo Feiislcrö.
velclic irti Arch. Zeitung 2<), 1^ bi>schn«bf^n bube, ibni^ii gpliOa-n.
Aiii'h die pittrina (t^chwatikprid xwjsrhrn 15 und 25) sind
vuCdir Kfj^iiinrn vorlhßilt },'t^M('hlrrl. llit>s lient-isi iinlt^r :iii4l<>R>iti
IdM* ptsior reffionh XII b<^) de: Ho.«sj, I. cliriftl. 1, 495 (v. J. 401)
jtffl. n. 972. Eine Iii^-hrill aus der Zeil des TrAJaii tOr. 1455)
Inriinl t'ini*n jws/ifr /iwmMiuVnjM ej: rnjimtihu.'ii \llll. wU- Monini-
iMn (Mem. deli' I. 2. 22il) vprslpht. Im rrbriften verncise icli
[auf llirsilirdd S. 44 IT.
Ebenfalls hierher gehörpii nixl sind vielleicht wie diw hihlio-
die am Schluis derlrkunde hinter dor Garnison unpassend auf-
gpfrihrifn HJcwMc ohan'af, wHche auch M dem Ressorl dMprnf-
|/t!tfv« amtoNoe jiehören. daher von Hirsflifeld S.44 A.5i) hSll'-n
cr«ähut werden sollen. Hie grosse Zahl (2300) isl bei dvm
('unäiint t\rs Oi-Is, vrw er noch jptzt sUtlllindi't. bo^rci^ich. Üb
tauch sie reghnalim vcrlheilt wai-en, ist nirht Iw/piigt, alwr
uicbl iinwahrsclieinlich. Oa?» niensac und memulae von Vcrkiiufs-
iLScheo. besonders vim den Tistlnsn der Wechsler gebraiiehl
wird, ist tiek.'tnnl: daher wurde in dem f^uriosuni II. I\ aus
ttiüorum. insHlam Feh'clfs schj- oalürlich menstttae. Ausser dm
in den Lexira angi-tubrlen SitiÜfln \^]. VnmUt S. 04 Naber:
seif, ut hl OHiuihHS myetttariis, ineNsulis. pcrgiüeis. tahnitm. pro-
ttclei», ve^tibuleis, fe.nnlri$ ttsque i^iw^He »bifute irnnymes veslrae
i shU uol/fO firupmitae {<ii\v.r ist arifeniftrm menstiUs m verbinden?) ;
«ine ansrbauliche Srliildenin^', wie die onicielle Veri'hruny der
KaifH-rbildni^se (vgl. MarquardL Haiiüb. i, 'i, 272} im I'rivalvei'-
kehr ihren Nachklang; hatte.
Die nun noeh ülirijifn Artikel .sind zweierlei Art:
1. 7ai den ülTt'nlliL'lien Anstalten zählen nui:h lupamaria
XLVI, {atrinae jntbltrae CXLlllL die ersleien, ioeofern dasllor-
(lellhidlenlii:>auf Theudosiiis undValonlini^n cin!-leiii'r|illichtiges
kllewerlw war ^nben S. 4|. Wenn die Aiulileii und sjpritcir vieJleidil
die Curatoreo der llegion«n, in letzt«* Instanz jcdenlddll!- er
I
I
70 DIB XIV RKGIONRN.
^JUidtiirdrevt lu[)aii<im sogul nit> die bulnea zu voQlroUrt'ii halten.
SU sctllti; itiaii tleiikuii. iimi Aif Ueli5ivlen itiese llriusiT auf ge-
wisge SlaUtgegeiideii besfUrfiiikl liabeu «crdeo. bvkauul üt
die Lü^e dLTselbcn in abgctßgenen Gassen aus PetruD Sat. 7, 8.
S(i liegt ein iupanar m Toinpeji (Fiorelti, Giornaie degli gravi di
l*i>iu]>ei 1802 II. 14 S. 50). In Honi gali es duren suwolil in
der Subura (schon Ltvius lasst dort schwerlich wiegen der
Kiiei|ica allein die udürJie .lugend sich heniniUTÜicu 3, 13), wie
»D einem Orte, den Mariiiil I, 34, B wiiz<^lud bummaeimim zu
nennen sctieiot: der eigentliche Name der Slraeee mag tub
moenibHS f^vsvcscn seiu, wie uiaii sab ag^^er? und Sfi5 naxo sagte.
Die Fraueii/inniier dii'ser Gej^ciHl liiuÄSfii snmin»e.nmfae (3, 82,
% II, 31, 2)> wie mhroilrani uud subbasiUcani. Diese moenia
köiiDCD ächniTlich Ktwas aiii.U-ri'.-i» sciu »Is ciu !^tClck der alten
Sladlni.iiier, an nelcliip sich , wib es ja iintti jflzl allKiwäi'ts
dei' Fall isi, schimitzi^'e <juarliere anlehnen mochtea. — lieber
die falrintie. vyl. den uädislen Älisiibnilt.
i. Slnlieiik der haii|ilgtä(ltischen Garnison und ihruOLi^i'-
liere. iNp.hinli<:li:
cohortfs praetuhae . . X ibrec(i^rageoänutR.Vl(Not.)
nrhanae . . . HU H.VM?
mqiUm . , . . VH genannt H. 11 V VI VI! VIII
^Homni ftccM- XU XIV
bitoria. . . . Xim
vexiUa communia ... II
ciu'/'n 4^^i(etum sittijula-
liontm
peregrmornm . . . . genanm R.II
Miaetuüimn genannt R.lll
Rauptmatium
dazu (cttsira) tabellariormn
lectiatrionun . . . genannt H. XIV
mtimariormn
siiicariornm.
Ich verweise hier ai.tt' l'rellcr (Heg. S. 07 (W) und MHn|UHrdt
lihtndti. 3, 2, 37blT.). Allein aus unsei-er Urkunde bek;innl
^
I
und die vtxtlh comnuuia, nekhcs Pi'uller S. 06 f, Tör einen
s|iäl*'ren Atisilruük rOr die ajmiVi^j praeioriaiii li.ili<>ii inödile.
Ltje Zahlen (tt'^r iintrr (Iciiiprne/iRriu.v^räerfirri' ^tleltcndcnOfhorien
der frätorianer (auljgelüst durch Conätantin, ol>«n S. 12 f.) und
der untnr dem praefecttus urbt &tehexn\en Wächter und d<tr Stadt-
miliz äiad diu der spülvren Zeit (MariguardlS. :i7t(. ::iSli. üuler
roAor/es liat man zwar den TrujtpnnItieiJ, iiitdil die Kusi-nii-ti zu
trrstt^hen, dennoch aber nerdeu dicielbcn oirenbiir ehen wegen
der Üübäude «'nvrtbnt. Hie l'riilorianer Ugi-u, wi^^ lii?tianiil. in
den castra prm'ioria zusammen, die Su<iliiirlin viclli^iclil eben-
falU in rmirCs urbanis (Ulpiau. UJ^. 4ä, 5, 15, '.\]. Das« die
" Coborteii der vigiles jede ihrt- Kaserne halle, wtdi-|ie raögtichst
»iir der Grenze von je zwei ihn-m llieast bi-slimtntcn Kegionen
lagen, ii^t durch de Rost^is Tnlersut hangen hekanni und wird
iui Iteu Haiide näher erörtert werdL-n. Wie diese Kasernen
hiet>sen. weiss ich iiiidU: man sol]t4> meinen slatiunfs ttider
cMtraf). Hier werden uur ihre 14 Wai-Iitlumlc geuaunt. dßren
eins neuerdiiit;» gefunden worden ist (^Itd. I). — Von deu nun
folgenden Trui)|jeiijtattungen werden die ctisira i.irwähtil: von
den eqititex sini/ulari'.s die zwei auch sonst bekannten {priora
und ttova Severt'ana Marquardt S. 38!J), die der peregrint auf
dem CneliiiH, der im .\ni|ihithenter und wohl aucli in den \au-
maciiien verwandten Ablheiluageu der Seesaldateo von der
Flotte von RaveoDa {castra in Trasteverc) und Misenitm (ctistra
in der 3len BeRiim: \'^\. unten», Mai(|iianlt S. ;J94. — Den Be-
scbluHS machen die caslra der tahellarii, kflimrii, vktimarU, si-
Ucarii: ganz richtig bemerkt l'rdicr S. 218, dass niclil irgend-
welche collegifi oder Privalr, sondern nur ein PersoiKd. welches
outer Dispositiun der Beamten steht, gemeint sein künne: man
denkt zunächst natürlich an den praefectus urbi. Die zahh-cichcn
tnitularii oder laMhtrü, aamentlirh diir kaiserlichen, sind be-
kannt. Dass iKlimrii iiielit l.eirlicn-, aondcrn Sriultenlräger
feien, ist wahrächeinlich: wir linden sie im kuiserliehen Hof-
staat, aueh als colle^ium z. B. Henzcii "203 (Siu-inize^elbnsa).
Wenn in der in-sleu Kaiserzeit iler senatorische Stand das Vor-
recht, in der Stadt in der itctica zu «rstheinen, besass, und seit
«
72
mE XIV ITEGWrTE?(.
Aleiiaiiilrr Si'verus darüi- di« carrura t^rbiclt (il.ibor vielleii:[il die
area carrmes). worüber Friedläiidpr, Uarsl. P. ö4 f. 231, ge--j
äprocjH^u biiL. sü ist es wohl »Itukiiar. dass die /ec(/cn für gewissaj
Classen ti»s oi\mc\\e Traiis|>c)rlinittt!l blieb und untc^r polizei'^j
tich«r Aufsiebt i^taud. ubwohL ich Zcugiiiijjje iiicbr bcibriu^ea
kiiim. — Vvhen\h virfimarii v|(I.MaiijiLardt 4. ITfi und hIkmiS-IS.
Entilii'b kennen wir eioen proc(urator\ »iUcnm viar[um\ sacrae
urbii sni) praef{if:to) vigifium) au* der Inschrift Iwi Henzcii (iälO
ischuii v(in M.irliii Arv. 474 b^^siirocbüii), was Prellnr S. 235 f.
nberaah. Olf die unter der fauiüia tU-r Verwaltung der W'aswT-
werlvt'V(>uFr«tüliu2, 1 17 erwähnten ata^b ngcb S|iä1er unter dem
COiues formarum ^estaJitlen haben, wird t-k'h niehl. enlscheidetl
lassen.
Blicken wir zurück auf die v<]rstelieiJile Analyse, so linden
wü, dat«t« sainnitliehc in den Anhängen üufgefiihrte Arlikei znar
nicht Opern pnfiltca i>iiul (^^ie j-chiui Bfiiking ziii' INüt.2, '2Wi be-
merkt), wubl abpr niiler di?n Üi-grill ioca openique pitbUca toben
S. 64) fallen odftf itini verwaiiill sind . und mit Ansnabnie einn«
ThciJs rlcr Gannsj>ii. deren Aul'ziildun^ nUiicbin vielb-irbt niilit
im ersten Man laji, iiuzweirelbiill zum Hessort dtt; Slaiitjjräfecien
gehören. IVach der in doi' Nulilia ibgnitatuin gügebencit lJebe.r-
sicbl würilun zur cMru des prmfecius nnntJMöf die ptslrina und
z. Tb. ilte kurrm^ /u ilt'r iIva praef. riytlnnt ille exrnffüüiia der-
selben, zu dftT dc£ atraior statuamm vormiiLhlich die dii aurei et
eburani. elwii aueii die equi mn^f nud der cvfossim, die meisten
nbrigen Muniiinenle zu der rura iipetuw publicornm nnil der r. o,
maximvmm gehören. Wie die beiden letzten curae abgcgreuzl
gewesen seien, isl slrcitig: litVking a. O. S. 108 vennutbet.
es i^eien die opera maxioM dieieuigen, die den iNaraeu maximM
(circus, porikus oben S. 7) oder maynm {macellvw, forum, luHui)
rdiren, was [n'):f{lii:li, aber iijebl ^i'wl^s ist. Dnss nun in der
Kanzlei iles Suniliiiräfiu len über (irr'nzen iind Statistik ih-r hn-
giuuen und viel Linien gchllirt wm'den , wird der fiiLgende Ali-
sclmill ergeben. Audi libcr ilie har puhlica und deren lic-
nutziing (iiii'cli I'rlvute. irniti^ten liierArleu beKeu. hie ein/elumi
turalmcD Uatlen vcrtuuthlicJi ihre eigenen KaozleJen, der CK»
fr. 'm V?^.räGB'
73
or ftatuarum muss InvRDliire dt^r Sintuen mh gfiiaiicr Üft-
rsrlirfil)iiii|; (l4>rs<^tlH-n ^rlintil hii)i«']i. Xns stilrlirn aiiillii'lipn
[lini'nlareii stamm™ in item Aiihini^T die llritxMiJiif!»!)!' iler Ulie-
^ken, iu Avn Hvpüueu ilic 'IM cI<t \Hä\r.e Ju Tlicatüi-ii uml
linjililllipjilßi'i), ilii^ ^i'iiiitir Itri^chri-tiiiiii;; i\e» OiilnsM^s iinil spiijP4*
j7 Str;ililei). die ArigiibiMi nlu-r iliß /iililcn der KiMixler und
rfeppentitiifeii dur rolunmue, uini wie sirli uiiUiii zci}ii*ii yvinl,
Mic rirsditfitiiini; d)^r iinlfi- Arrailiui« und HunLiriuiN ili-iUcirtifn
[Mau^T unti ihrer Tbcilc: und wer das Alles noch l'ür lihtsse Auf-
?ii'tiDitng[>ii oiues Hpriogeten halten will. i\cv möge doch die bis
lauf die Wendung habeus, i» captie der ne.srbrml)iiii^ dp» (jilusses
fshntichc lk-i<cbreiliun^ der auf iirm Cupitul \on VAn« aut'gc-
sti-IUeu Kunslwerkö verjih'irlicn (Ri'iiiiT. Insn-, de l'AIg. 1690):
»ynopxis (d. b. inventar, ri|dan 27, it, Jj, 11): lovfs Viefar ar-
getUetis in Kayitolio. habeuK in capile: cnronam arffenicam
HUerqtieam foliomm \XV, m qna gtatulef m- W. ferena in itmuM
dextra orbrm argmleum er Victorin (sii) p(jlmam ferpntem IfoliO'
[ntm, »« denke ich, nkhiiligiiorum] X X ef rormnm foJionim X X XX,
\m manu] sinisira luistam (irgienteam) Imcm. Von einem anileren
'auf dem Ca|)il<d (.Cupitülc in alViianiscticn Studien: itr.iuii,die
tsptluleS. 2U aufgcjilclltcn Werke b;d3cmvir nur das Uruchalück
der %t/nopsis mit der WertlKTilgaln- (Ken. 1 SÜ2. 1 HM'A) , i-ndlirh da.s
merk würdigt* Invciilar der Gegenstämle des Nynifihiium daselbsl
[(1&9I).. in nymphmo m rorona sitmmrt cirrumHn Utierne n.
XXXX auro iniuniinalri?, hJerae disli>ufiienlt'i inrordtes u. X,
isrifphi liepeudrmes attn inluminati «. V, cantharum am-o mlumi-
iiutum, staiuite aereae n. VI, [ilem'?\ silniii aerei n. VI, mannalia
IN. VI. Iliese und viele ähnliriiii Anf'z.itduitHiMi mn Terii|jil-
|eigeuthuin und (.Jenitli {mcra snpetkx] geben einen Beyril!" von
[Slil und Vullüiliiiidif^keit der Listen von bauluii und Munurnenteii
in den Archiven der mit der Aufsichl und dein Srhutz derselben
lielranten Heanilen, aus \velclien die Angidn-n unserer Urkunde
[nugensel] ein lieh eoUehnt äind.
Ferner crgieht sirb ans dieser Analyse, ilass die aüh luiit-
[lichen Materialien ge/uyvnen Angaben der Anhänge nolbwundig
[zum enteu Tbeil gehören : l'är den I icu Anhang wiril dies dui-ch
74
DIE XIV RECrONEN.
die Uetrachtuug der Rc^oiird nachgewioseo werden, für den
icwtiiiRii Theil, der, wie ich g«z6^t habe, ein Hegister i«t, bedarf
e» gar uicbl des Beweises: w«uii in jeder Kegion die Zjthten
der Häuser, Strassen, Oüder, Brunnen, Magazine und Bückereien
«niffi-eheri werden, so wird mindestens die Summirung dieser
Artikel atn Schlnss erwartet, grade ivie die Surntiiiruug der
Thi'irine, Zinnen u. s.w. am Scliluss der Miiuerbe«i:Iireiimng. die
Summirung der Meere, Inseln u. s. w. bei AelhJcus. Üuss aber
ausHcnleni die Capilolia u. s. w. siininiiirend um Schluss 2U3ain-
mengefasst sind, wird noch weniger als nberllOsäig erscheinen,
als die varnandte Uebcrsieht am Scblusse des index rentm ge-
Slamm des AugiiKliis: ivi-r Iiiuner dieselbe beigefüj^l hat (Momui-
sen, Ues geslaed, Augnsti 8. 106), er hat damit nur ein bei
einem solcbrn ciitidügisireodcn Werke scbriwcrkentsprechcndes
und ilei' stihiielleieri Orientlrung dienendes, nemi atali vielleicht
mangelhaft ausgeKthrtes Supplement geliefert. Damit i;^t nicht
gesagt, dass das Bucb, wie es vorliegt, eia amtlich publieirte«
sei, die bereits niiehgewieseuen luauniglViehen Inlcrpidatifiüen
und Krgänzungen beweisen vielmehr, ilass dies nicht der Fall
sei : allein die Veriiiideruiagen der imrb deutlich erkennbaren
strengen Cliederuiig zeigen nur um m sicherer, dass eine sulchc
(irundbge vorhauflen, düss d;js Buch nach einem eiuheiLlicUen
IMtiue und uuf Grund des slutiätiächeu Mateiials der KuuElei des
StadtpräferCen gem:acht ist. Dieä wird der [oigeude Abschnitt
näher zu beleuchten haben.
111.
DIE GRENZßESCIiREIBU.\G DER HfXlOWE.N UISÜ DAS
ItlCIl WS liANZES.
Di« Heschreibimg jedpr Uegioii zerfällt in Jrel deutlich ge-
ftchieilene Ttieile. Der erste und driUv lRf;iimeii mit cofUiwt,
wovon Accutialive ubhäu^'ig siad: im crstfrii eine Iteih» von
•Namen von llebämliin imIit Luka]itäl<>n,<ia> zweiten die Angabe
vuD Fu^^icahlcn. Dazwischen ätchl eio Ahschnttt. welcher
äusserlicli iladurdi von den bfidm anderrn abglicht, dass die
)D demselben auri^cltihrtcii Ariikrl wetiii^'stcn^ in der Original*
Urkunde re^'chnäsi^ig iuiMuniinaiivgcsiniiden zu hüben scheinen:
wir durflt^n iücä ans drr lleluTÜpfiTUDg tlf.r (■.nrrnrtcrcn jilleren
Ausgabe uitea (S. U") ÄcldJeasen. Wilhrei»! difsei- Abschnitt
für jede Kegion eine Anzalii stall slisclier XulJzeu aoglebt, giebt
der letzte uniiweifelhaft den DmCuii^ der llegjjii in l'''iiösen.
Dafür ist continei nicht der technische Ausdruck guter Zeit. Man
würde vielmehr nach Hhnius und Anderen eher habet ambitum
oder palet in cireuiiit o. ä. erwarle-n. Vergleichen aber mms
man den Gebnnicli von CGnUtiet, cotuinetuia, wie er bei dem so-
genannlea Aetliicus (hinter Cronovs Mcla) zu fitulen ist S. 26:
He omni tim [orbts) coniinenlia relattim est ad senatitm, S. M. 45 :
Oceo»«' contiMHtia^ S. 20 ßumimt Oceani OTieutalis, qtnie superiua
t»ktm*HtHr. Es ijit beachte HS werth, dass hier das Wort gtibrauclit
wird vun dem kartographisch dai-ges teilten 'Inhalt' der liurob
.Vgriiipa vernicssenen Welt , des Gtjbietes des Ocean- Auch hier
weclutell eoniiwi mit hahet ab. Ist nun die Hedfulung catUinet
peilet unzweideutig, so ist es die liedeutung des ersten coHttuet
■
76
DiF. xrv iu;rio»:n.
aiciu. Am nAclisiea hg us, <lie dnraur folgentlen Natnen Ms
inncrhall) lies durch das Mass dos di-itlcn TlieÜs begrenzten
R.-iiiiiteä iu-{;i'iiil. zu iIciikiMi. Üle» fint man il«iiii äüd\ , gptäii^clit
durch die vcrl'iilschli'ii Texie, {,'ethaii, bis die ilerausppber der
Be.«clireilning Koms lui J, IS-t? iIJ, l.0('.*2) zuerst IVilgerule neue
Aiisitrht iiiirfctcllliui; 'wir haben die l'plpBizeugiing gewonnen,
dass sie (die Nolitiu) in jeder Hegion. ausschllL'^slich, ausser
p|>v.i. «ih Zus;iinnienniss)ni(;eit sie weiter eiiiwi"irLs fiiliren, nur
diejenigen (ifiliäude und Ucrllicli keilen iiamliaft m;ichi. welche
auf oder (lieht bei den liren^un des IhnFangs der Ik');iou liegen.
Oder iiiil. iimleren Wctrlen; die vnn ilir .■iid'gcfiilirl.cii Njinien
;<o1!eii nin' den i\i\n^ dci' liinfHäünn^^^linie aniichniilirh machen,
deren llrössc sie bei jeiJfv Uc^ion iiiich Fiissmnss sifht\ NAherc
Atisfrdtr tu lg wurde nantcatlicJi im Lirkuntlenbiirh versprochen.
Detiinach würe lieidijnal coniinet in dem Sinne vun comhitl am-
bitu m verstehen. Diwsc Ansicht ist deun.iiuch von Becker,
l'rcller. («ndnii n. A. ado])lirt norden, und der Hnu|itsarbe nach
rirliiip. lÜe Ste und 4tc I^e^i(>n niusstcn Jedem, der e,iiinial die
-iiicbtiuler]i(dirten Texte vor sich lt«lte, dteäc Ueiuerkuug auE-
dräuj^en. Allein M-lmn Preller »aU birli ffeuMhipt tS. yt'^). anxn-
nehnieu, dags hie und da der Itcäcbreiber nicht vun einem Punkt
ausgehend und zu ihm zurückkehrend die Re|:ion umschreilie.
isondeni üuch wubl von demselben Punkte Kweini»l aic^^elie. und
ähnlich halfen sich Andere. 2. !(. IJenzcn. Annali Ib67. 420.
In i'inigrn llcgidtien blieb Niehl<; iibrii; n.ls die IJnnirigtich-
keit de:« ücwelties mit der unKt^nfi^' enden Kenntniss der einzel-
nen Punkte /i[ entschuldigen. VVit^ aber das aller^clilinimste
war, wiir der Widei-.s|>riich zwischen der Be«chr«ibuug uns be-
kannter tirenzan und der Angabe ihres Masses, ja che linniüg-
lichkuit, diese /.alden uiil irgend einer angemimniieuen llegicuis-
^renzezu rereinifjen, wenigstens Ju zweien vim den 14 Re^'ionen,
der Uen und 5ieu. Hutweder beseitigte man dies durch uncr-
hürlelnti'rjirelatioii^kihisLender dnrcb die An[iHhnie(z.ß. Kecker
Top. S. 711)). da.ss die Z;ihlen der Tuifilngc öwgnl wie die der
vici i'üiei' älteren, die Hesulireibuug einer jüngeren Zeit ange-
höre, ilasä a)»u die llegtune-grenitun verändeil wurden, <il>or die
III. biK GRKN/Bi:s<:HttKimJNA.
77
Haiuangalieii bi^ilicIiallRii &v:mi. Narli ilein büth^r liesaglen
würtlpii viU' zu (liotter Annahm^ m nllvrlft/l und iiirlil ohne
»ifJiere Bi'»riBn uiisitp /iillurhl iiplimetl, vM*[iiii'iif von der
VoraiisMeizuDf; ausgeben, tUs» alte drei TUc'ik iii oiner Hi*-
daflidfi vorliegen, wetclic, liiocble sie mm iill'Ti? Maleriiilieii
b«nutzea (kIit iiiulil, dieselbe ouvh Mogluiikelt ri^vidirl hat,
um den Zustand Act SliuU /iir Zeit der llcrati»|^bc ilantti-
slcllcn.
Dies gilt uiizwflifflbnft vaii dorn eing<>fii:^bubpni^u statistUf-Iifn
Tbeil, zuDäcbüt vun den iCdtik-ii ilei- Uezirke, JUäuüer undüfTi-nl*
licJicn Aiistnltni, >on wolc.tii-n ciiicn dir lli'ilo war. diiiin viiii den
iti jciler ltK}ii(iii finiaiiiiU-n zwei cnr'aforc.s iniil As vrroinayisU'i.
I-elzlere sind an die Slellc der, wie wir s;ihen, von Auguslus im
J. 740 d. 8l. ein^'eüiTt/len iiml uu<dt auriuKrliririeii v. J. Iüi]itnd
136 nach C.Ur. (Or. Iknzen 7S2 0''i45 und die ca|iilri'tiiiisclte
Rsüis) genannten je vier ITir jeden vicns eingetreten, vielleiclit
iira bei dem fi>rl währenden WerhsHl der Z-ihl der vifi eine feste
Zübl vuu 12 Kul[e(<;ieii zu 4 für jede Ilp^iiioii zn ('rbnileii. E^
falgl aus dieser Veränderung, dass sie nicht mehr, wie Siieloii
Aug. DO sagt, e plehe cuüoique vicmiap ernannt, niiltt uiidir, wie
L'ioii 55, & ir ttiUoi^ loic xweioic i.nem!ich den vici^ lay äf
ttijxtüaiv an besltntnileii ri-slliigeii mit drn Üineii vun Aii^^nstus
teiüehcneu Insigiiien aiit'treleu konnten. Ücräelbe hJnn a. (t.
bezeugt, ilass bis uuLer Alexundnr Severus (er verbcss Korn
narJi fiirinem zwciiti-n rünhuliiL Im J. '2*29) die Kinniliiuiif; dos
AugiiRlus beäluiid. Am» Aedilen , Tril>nueii und i'rätoren üll-
ftlirlieli uiu die Ue^inneii, dcran Vemalluug iliueu zufatU>n
«ollte, liKi)«len. Niehtsdc^toweniger linden wir t^cl im J. 1^10
MX der Spitze jeder Uegiyu einen CMratDr (iu der 12ien 2?).
I wulcher Ltberl iU m gut wiß die uuij/iniri, und m-beu iliui einen
[dtHtiMciatur , welcbcn schuu l'rellcr S. 7^ niil dem veritaculus
-iWNJi der Itetjiunen von €un»tanlinMjiel zusaiiimvugeäte]ll )iat.
Alexander Sererus, berichtet. Lam|]t'iditiä (AI. 3i)), fecil liotuae
curaiores url/is XIJIl sed ex coiisufibus vt'ros (t^c» Salmasius für
oerosl. i^uos audire Nfyo/m uiimita aiut yrnej'eclo vrbi htssH, ita
I ut omnes aut magna pars adesset cum acut fiercni. Wir kenneu
I
7^ DIB XIV nKfiroNKN.
einen cur(atnr) reglionf») Vil dieses Rai^^es aus dw /,«tit Con
slanliiis de» (irosscn. wenn Hrozen richlitj dies für eine Rcfrion
Art Stadt giOmltcn hat (ITeiueii 6507), und unsere Urkunde,
welche derselben Zeit an^^eliüit, nennt 2 Curalüreii fi1r jede
Region. Was dii-st- i^uraturen diimals zu thun getinht haben
mügeii, lliidiileri) [Wp. Aiisluosiin^ drr Ungioncn au djc> Aedilen, ^
Tribiiiieii und Pr.'itoren auf^jehört hntl«. weii^e icli nicht. Unter ■
dem IU';iititeii|jf'ri>ijiia[ des Sllidt|>rJ'f'eclpn in der ^Jntitia dij^ni-
tatinii koriimt^n »w nicht vor. Rüiiierkenswerih ist, dasa die
DedicatioD der capltoHnischcn Basis ron den magfstri mtoritm,
nicht villi flfn el>eiifalls imf der Basis genannte» curatores voW-
zo^cn ist. Flm- ihn mayif'lh lässt sich (laraus . dflss sie in f.on-
stantinopel dir nächtliche Polizei hohen, iNicItlä schhessen. Sie
WRnlf^n narli wie vor den nienst an Aen Ci)nt|]italien gehabt
haben, compim p«r vicus rum sua quisque eoin, wie ein Zeiige-
noi<8p uaserer Urkunde. Ausonius (De fmia 17 S. 187 Seal.},
sayl. Ein sif-hertis ürllieü üWt die Cescliliililf diesir Aeu)ti>r
wird virll+^itht die Sainmliinn der stadlrömisrhen Inpclnifleii
ennöplichen: soviel aber ersieht man nucli ans diesen i'ihrigfins
lifkaniiten Thatsacticn (Marquardl. Handb. 2, ',i, 2öt). 262. *2ti8.
4. lG2|.iiassder statisiiscIiRTlieil in keiner Weise alsein ai)8 einer
älteren Schrift licrrd)ergcnommoner betrachtet werden kann.
Dazu stimmt vollkcmitiieii , dass aucli die Namen der Regionen
nllenbar alj? ofiicielle iNamen erst in spätester Zeit recipirt wtir-
deii sind. Wieder Creller isi es, welcher S. 09 gezeigt hat, dass
die in unserer IFrLunde hinter den Zabh-n stehenden Heginnen
nur »nf get'iilsrhleii Insihrifien vorktminien (nnsserden dort anf-
gefüliricn z. B. hei Gude 6, 8 49. 10 97, 10 1 U. 2)„ dass Aus-
drucke wie regionf Paiatii (Sueton Aug. fi Oranini. 2). ref)i«nt
Martii cnmpi (der». Caes. 39 Nero 12). wozu niian re()ione Hsqui-
iiiia ans Fesliis 'Mi ffige. nur die altlierge brachten Ixirnlnanien
seien^ wie auch retfioue iramtiberma (Or, 4266), in piscina pubtica ^
u. a.: endlich dass die Namen der 3ten und 4tcn Region I
iJ»is et ^rrnpis, teiriphmt Pads\ beweisen , diiss unsere Namen
8i<;her nach ilen Klaviern entstanden sind, llas Schweigen
der Insrbrillen selbst bis in die Zeit ("onslantins schliessl den
1
m. DIE GRENZBf:sC(IREiBUNG. 79
f Gfilaitken aii^, 6a&^ sio durch die vosiHisianisrbe Sladtvcrmei^uag
eJngrITihrt wonleii seien umt fs hleihi suiiiil nur i'ilirig, üirc
tiofilguDg in utispi'er likiiiidc. als fiii weiiorp.-; Zoidicii dnrOr zu
ticlrachlcn, das« dieijejbe uns den status quu der Zeit der ller-
(abe Torfiilirl.
Die beiden anderen Th«ilc, von denen wir ohne Gegenbeweis
Fdassellie aüKunelimeii balicn , bilden ein Ganzes. Wenn aber
[«chon ihre Trennung durch den dritten den Verdachl erregt,
das» sie zwar zusiimniengehörig und [jlctchniässiR rcdtgirt, doch
SU8 verschiedenen Materialien gezogen sein niflchten, s« wird
dieser Verdacht beslüligt durch genauere F'raftni^; des itachlichen
tnballs derselben, bass die Angabc der UinfSn^'e der Ftegiitnen
m Füssen nur aus amtliclicr Quelle stammen kann und irgend
wnen Zusammenhang habnn wird mit der aususlisehen Ver-
messung und Aligrcnziinjf dcrselbi-n, »\irii sclinerlicli Wider-
[»lirufh finden. Dieselbe Erwarlung für den ei-slnn TIiPÜ aber
stAsst gleich auf die Fr<ige, welcher Ait denn die ümtlicho Quelle
gewesen sein könnet Ks wäre an und für sieb denkbar, dass
die Hasse diß Summen der kürzesten Enlfprnungi'n zwisrhen
den im ersten Theil genannten l'unklen wären und dass die
augus(i:^chu oiler eine s|]äti>re (ircn/rej^ulirun-^' i^etenniäKäig in
fDijjendfr Weis« vprzcirlnict worden wäre:
H. I: ab ae.de Honoris tt Viriutis ad fanmiax sunt p. toi
a Camenis ad lacum Promethei . . . . p. M
u. s. w.
xifiif simul . . . , p. XII. CCXh
Allein selbst angenommen, dass die rirenzbestininiimg nirbt,
wie sie PS tbul, oft rcf^ellos springt, uder dass dies dii* Folge
einer TextEerrflttung sei, sowürden doch die angegebeutul'unkte
Dicht ausreirlion , tim die Me.ssun^ mit der Messslange bis auf
den halben Fuas zu erklären. Dass aber eine solelie Genauigkeit
beabsichtigt war, gehl danuis hirvor, dass die crbulienen Zahlen
in xwfi Regiani^n bis auf dii^ Zehner (III. X), in dreien (I. VIII.
XIV, in der 14len nur nach der genaueren Notiiia) bis auf die
Eimr, in einer (1) sogar Ids auf den srmis angiel'l: «piin rs in
allen übrigen nur Ins auf die Hunderte gescIieFien ist, so bleibt
fl
m
DI£ XIV K&GIÖNEN.
Hoch an^e^ichl« der bi« auf die Einer geoauen Zahlen der
Strassen, Häuser tt. s. vv. iiii-lits Anilcrü>i aii/iini-hinen übrig,
als das» scbui) das Origiiiat der miistantiiiisclteii XfiL grade in
ditsem Tfaeil ftorKlo^ du» IJeburlierertc verkürzt liiit: da»» im
Aiiliaiii^', walin'iiii rür siitiimtticJM; rili[-i>;i!t Ziibtru tVw SiiiiitiH' ge-
zogen isl, itin Siimint' dnr IJiiirilrihrsiii.insse fehlt, Ji^t iialfirlicti,
tiud njj-d uulcD bei)|)rodieii wer Jeu. Kiue Meäüuug nber, die
mit der Mi;s».shin^e iirs|)i ün^li^h den UinfiiiiK h\» »af den halben
Fuss genau angab, kann keioe andere Grundlage gehabt babeu,
alü die SlrassL-nliiiien und Käuserfruuleii, wtdehc die Gn-iizcn
der jeder negion in bpsliminlcr /abl ziigewiet^oin^n viel bildeten
(l'relk'r S. 73). I>ass die vkt uU üczirkc schon \ov ikv Heorgiini-
satiua des Augiisluä beslaiidfii Italiru, ist b(^rvorgnb(dieu wurden.
Il.'iimiiieh waren sie vor uic iia<;b dein i:\l\ra 74ti nicbis anderes.
iiU die Wuhn^'ebfiude. »eiche vuti Kreu/tuii^' zu Kreuzung (com-
pitii) Mi: Hiiu|itylnissnn (piali'ai:) und die sie vcrliiridi-ridi-ri Quor-
H»!H»eu iansipurlHs) äüunileii, wie dies Verbfüliiiti;« uaaieulbrb in
den W<irl«ii Viiriivs (1,U,H) deullieli hervortritt: im enim rtilio-
minLü e{ en dwisioiie iphiieurmn et (m(fi}toftormH) exdttm en'l ex
habilationihus ei via's (d. h. eo; k. quae vicis contiHeiUur) vis mo-
ieala veittmiim. Es erklärt »ich hieraus die iiu Iten itiuide
näher zu iTiirltTndc Iiu|>|ielbeJeuLung vun "Itpzirk' edei' 'Oiiaiv
lier' und 'Uasäu'. Weuu uua Aiiguslus die vurbaudcncn vici
seinem Sysintn einordnelb, so wird er sie uidil luiverändert ge-
lassen linb^n. Dil' r<^|H]blikanisfbcn Nnmon hrettnn iinil rtcxiS
Suiyiti neben den spätiTcn mai$ lureti rnuivri», tmmii!t, v. Sutpid
cilenohs, nileriorä {vjs\. Fvrimia cüerior , MMinmset), C I. L. I
S. U9I), ditr hiihuinriva und Indminriuti itoiutK sind /engni$«e
fiii' solch« V'eräuderungfn. Ist es nun wahrsclieiulieh , diiss
die Grenxlinieo der vici auch Grenzlinien der 11 ititgiüneu
waren, und mCisscn die vici »iicU iniierbidb der alten 4 Itegioncn
eine Stellung gcluibl babcii ühnlieb der in ilen neuen, so i^l
ft'eilich schüD aus die^eoi Grunde anzuuehmen, diuis auch die [te-
giunsgrrn/i^n im alti-n uikI neuen Syi-lem nicht ohne Iteziehung
zu i'iniiudc^r gi-ni'Sfii miiuI. Indes^ien kann dir.si^ Frage i-s»\ im
Zu^animi-nhang mit der Über die Prorri^ionsordnung der Argeer
A
rit. DIE GRBNZßESCHRlUBL'NO.
Bl
beaDtwurtct wei'den. Ferner mache icb tlarauf aufmerhäani,
iass die uns i*il)itr)ieff>r((>n LIiiifan^s/;i]ili'n riucli ilnm allen
lessuitgeu der Feldmesser und il^iiiiiieiäter zu (iniad<> liegenden
fFunnuass, nicht wie die von Plimiis iJberliererten Zalilcn der
vpspasianisrliiui Messung naeh dem Si-hritiiiKmss nurinirt sind.
Es mag dafür eine Analogie angelöhrt werden. Frontin berechnet
[dit; Länge der Wa&äcrlcilungcii dui^wcg nach Schrillen. Aber
m Fabretli (De aqiiis 2, 17, vgl. Or. 3319) hat darauf auf-
sam gemacht, dass auf Steinen aus der Zeit des Augustus,
Tiberius und Claudius, welche von Distanz '/.a Distanz Maasae
der Wass«rlftitniig(?n (Marcia Tepnla lulia Virgo) angeben, die
urs|M-üngliche Messung auch dietier ItauLen (wie z. B. der Muuer-
baoten C. f. L. 1 , 56ä 6t7 1170) nach Füssen sich lindet.
Denn auf diesen Steinen sieht hinter miit unter der laufenden
Ordnungszahl (/. XX K. XUII. CUCCXIII) jedesmal p. (einmal
,pd.)CCXL, ä.b.iX V2Q¥. oder i actus {v^\.llii\\.sd\, Melrol.
S. 64). Zwei ähnliche Steine des Anio velU3 sind neuerdings
lon Garrucci (Bull. iIl-U' iiiat. 1861, 39) liesprochcn worden.
Üeide haben die UdU[>\in^chr\\X mp.Oiesari divi f, Auyitst. exs. c,
darunter der eine DCLXIX p . CCXI , der andere * C " iX p .
CCXI. Oarrucci bemerkt, sie hätten überall da gestanden.
»0 die puta der Leitung waren (?). Diese Art ilcr Messung
also unterscheidet sich von den düirch cippi bezeichneten Ter-
iiiinationen ii^end welcher Art nur dadurch, dat»s die Distanzen
bei den Wasserleitungen gleiclt, bei den Termiiiatiunen meist
ungleich sind: su bei der Termination des fümeriuni (Her-
me« 2. 407) und der TiLemrer IC. I. L. l S. 179), wo sie
zwischen ungeRilir 100 und 500 F. zu schwanken scheinen, bei
den Terminationen der Lolonien (Liber colon. S. 211 ff.) und
einer Ungewissen (C. I. L- Ij 821). Dass Krouün jene Messung
nirJit mehr gekannt haluMi soIIj^:, »eil sie durch die Veränderung
der Leitungen ausser Gebrauch gekommen sei, wie Fabretti
meint, ist nicht anzunehmen. Vielmehr werden seine Angaben
tnieh wohl einfacli aus dei- lieiiuction der Fusse auf Schritte er-
klären und somit die Möglichkeit bestehen, dass wir auch bei Pli-
nitts, dessen Summen abgernndet scheinin (S. 90), iiielit die Ori-
Jardkp, («iHUalisTopogiDflüe. II. G
I
82
Die XIV nEG]o^K^.
ginalmesttiing vor Aug^n haben. In nun einerseits diA Frag«,
ob die Llmraiigszahion die ursprfingUtrlieu oder später rectiricirte
seien, iioi-h unent^cUieden zu lassen, so kann andrerseits be-
siininit behauptet werden, dass die l'uiikte der Greiubeschrei-
huQg mit der Mirssiuig iu keinem Icchniäcben Zui^animcnbaDge
stehen. Sie kürineii, da sie zum grussen Theil der l^pülerea
kuserzeil aogehürea uud bin in die Zeit deü Cooslaaliu reichen,
nur sLimiiic:n aus einem MoDunannt der coiistanlinischen Zeil.
Aber aus was für einem? Sollte der Verfasser nach eigene-r
praktischer Kcnnlnisjj die llauptrichtiiagea der Grenzen nach
deu Ilanjitnmniimenten angcgclictn hntjen? Er müä^te dazu
doch immer hei der (irösse der Stadt wieder ein sicheres Material
benutzen. Also wehhes Matertal f lind sieht denn die Beschrd-
buQg eiueiii tiij^rnlliclien Wegweiser ähnlich, der doch zu allen
Zeilen einer Verwaisung, eines 'von da nach da', 'rechts und
links'. 'kinauT hin»})' bedurft hat, nie wir es Üudcn bei der Be-
schreibung der Telilmark derGennateu uie hei der Prucessions-
ardmiüg der Argt-cr. l-'asl von seihst dringt steh dicVcnnuthucg
auf. dass ihm ein Süultplan zu Gebute stand, von wüldiem er
diu ISiimen von Gebäuden, welche die Grenzen zu bezeichnen
scbieuea, nbias, wie wa niniir Weltkarte die Siiulte-, Üergc- and
Flüsseo^meii ahgelnsen und reihenweise iintiTcinandergcschne-
hen zu einer Ko.«ningrRpln4> vereinigt worden sind. Man möge
sich hier erinnern . tlass üicli das die tircnzbeschreihung einlei-
tende conttnift giade als techniächer Ausilruck der Kosmograplüe
nachweisen tie^s (S. 75). Um aber diese Vermuthung aus dem
Bereich blosser Miigliclikeit, welche ja wohl schwerliclt geleugnet
werden kann, zu entri'lcJ^eii. bedarf es einmal des Nachweises,
dase Vermessung uud Plan auch iu älterer Zi.>ii Hand in Hand
gegangen sind, zweitens, dass der Zustand der GrenibeÄchrei-
bung aus dieser Hypothese sich genägend erklären läsät.
Uass im Jahre 74ö^7, in welchem am ersten August die
neuen vtcomagistri ihr Amt antt-aten, die Kictht^ilung der Stadt
iu 14 Rogionen vollendet w^r, ii^t auch ulinc jedes Zeugniss als
sicher au/uueluiien. Ks iät von Bedeutung, dass Augustus in
(leuisclbei) Jabre nach Uions Z«ugniss (,d5, S vgl Plinius iNat.
i
\)\E (;KKlNZBBsamGiltlT^G.
83
£, 17) die von AgripjHis Sclme»icrI'oIla begonnene Säulenhalle
»mwcilil«, in welcliei- eine Karte des rCmischoii Reichs auF Stein
gecDüisscll (las ResiiUal iIt nach Ajrripiias l'Ian vorgcnoinnuMien
Vcrniessiiugcn desselben vrrouschaulirlilP. Die Messungen srlbcr
lialtr- AgripfU, der 7-12 starb, in et^eiion commentarii , älintich
den obpn besjirochenen über <lie Wasscnverk*', zus;inmi(Mif;e-
stcllt und nach denselben Auyustus wahiscboinlicli t'iuc Sclirift
dmvgraphia redigjren lassen. Dies darf nacli den zucrsl tihi
iüUcbl (im itli. Muä. 1&42i, iliinii bi;sondi;rs von Mülleuhofl'
(('.linrugi-iiiihic des Kaisßfs Aiigustus, Kiol iSnO) iiircl Anderen
(«■gl. Slarquarill, Ilaiidb.3,2, l63ir.);ini;eatelUL'iilInlftrsui:hungen
über den bfkimiiti'ii H«rirht d<'^s srigrnaiititf^n Actliiciis (S. 25 f.
Iiiiiter riroiiovs Mehl von IGÖS) als sicher angeniiniitirn werden.
Wenn nnn derselbt" Agrippu üuit 721 «■iiie lunliisisentle Vcr-
lit'Siienint; des Systems der Kloaken und WiisserM<^rkc hc-
iriebeii Imtte. wem anders kann uian da ilon Plan /ii der
aeucn negionäeintlieilung. mil wßlrlicr jene Untumelirnnngeai
eng vftrbunden waren, zuschieJticn als Agripp«? Es scheint fast
widersinnig die Sladt.vcriiii*sB(iiig vun 4ler l(i-it'häYtTijirs.mjn>;
lüszureissen. Wfinn aber die Heichsvermessung mit Nulh-
wcndigkeit zu einer karlograjdiisehen FtarsLeltun^ gelrtlirt lialte,
'iuUte da m'chl eine ;'iLm1icliL- der Sradlverniessua^ als änssnitit
watirscbeinlicb anzunclimen sein? Ich behuti[]te niclil, dass
flu suldier Plan scliiin dfitoals tVfl'eiillicb ati%eätellt ^vltrlleI> sei,
nur daüK er st^hr waln jfclininlicU angeferligt und mit dnn nfilliigen
cmnmenlarii, euthulleud die genanen Angaben über die Grenzen
und ihre 3laasse in FuütieuzLini Guhraurh iiir dit^ liebürden, ver-
seben worden sei. Es wäre die» nur eine modificirle Anwendung
der bei jeder Acktirlhi'ilung utiLef Autoriläl des Staats, beider
Grüudnng jeder Gnlßnie angefertigten anitlictien (Inindrisse
(/briwoe). Schon Mommsen [P*. Feldmesser 2, 152 f.) hat her-
vorgehoben, dass solche forma« auoli für den nicht vertheiltcu
öjer pubU'cus, besonders filr res sucrae cxistirt haben [Orelli
1465. 3133). Sie sind wohl unzweilellu-ift. auch wo dies nicht
ausdrücklich gesagt wird, angefertigt worden, wo areae vom
Staate Privaten abgekauft oder der Kenulzung derselben enl-
S4
DIB \i\ Bii(;ii)>eN.
uo^cn und ilurcli tme terminatio cippoi-um aU StaittseigviUliuiii
Iiez».Mchri«l ivurde» (Or. 73G. G455). Prtinlin ii«ss sogar vtiii
, «teil ^Vassf^rleiluii^tfii formae auft'rti^'eu (nobi zu luilcrscheidea
[von den eben su beuüinileii Kanülen ilmr Leittiti^, Fniiitin I, 17
tFabretti 2, 17 z. £.1 und diese sind also Tortan neben den die
oben (-S. 81j civrterlcn Messungen PiiÜi;ilLendt'u rommmfarti
(S. 5S) im Bureau der Curatuien nuflipwabrt worden. Audi dm
llnindrisse von PrivalbcsiLzuogcn und vuu GebSudcii hcisscn
fonmie. Dass pb vurkani, d,iS3 ni.in Süklm (IrundrissB auf SleJu
ttbertruf.' und üiretilliKli aiilslölltc, lelirt besöudws ^'m Stein, auf
tt'clclicn niii-li K. Sdiüne aufinerksaiu j^einaclit hal. Ks isL der
von liuLÜ (.Inscr. anl. 1 S. -159, 10) abpeblldiHe, weklier über
lind unter einem drtuilUrU'u und mil den Mnassang^beii nacti
Küssen versehenen C.i-undriss von (ii^b^iuden, die Inscbrift. Irügt:
CUtudia Ontaviat' dici Cl(mdif(iliae) libiartaj f\;lori's \ et Ti.Clau
<lms Auy(usUj liff(e-r(Hs} Eatycbvs proc(uriitor'/ Aui/iistor(uai}
jioslerisqitie- sororilus ei iiii\trin) Uberlabnsij{ne) eontm \ ' ' 'mos
itedifki aistodiae et moHvmeiUi rvU'qHeruut. Ihv Üriindriss stellt
d:is (irabn].il (müniwienluiH) und das Wficbterliuus (aertificium
m*(odiae: rgl Marqiiai'dl, llandb. 5, I, 371) dav. lloris Ergän-
xuujf ($um}ma$ J!«t liik-k^it liml^'nklirli: soljle •forlmm angehen?
Einen ztveilni auf Stein iiii^gerührten (irundrins, >vie es sclmiot
Wolmuugen kuiserUcher Libeiteu darstellend mit UGiächriften,
bat mir cbeiit'idls Sr.hürtp niitj^clhcill. Es (^-^enögt liier zu be-
merken, diiiis gewisse Dolails der Zeichnung auf beiden f^enan
mit denen des capiloliuischen SlHdljdaus übercin-slinuucn.
I>ieäß Thati^ndieii bit^rinidcn aber dißAnnahnie, tlassdieUelmu^
in der Anfertigung inokbcr forniae es auch in der Zeit des
AugiiÄlus FcldtiiPSHcrn tiiid Arehitekleri uiö^dirh geiuarbl haben
wird, die Uosuliale einer j,'enauen Vnnicssuu^ der 14 Hegionen
nach Füssen kartugra[)l]isrh darzuütelleii. Eh bleibt iialürlicli
unbenommen die Ausfi'dinniß einer solchen Arbeit, die freilich
nufli ganz andere leL-^buiscbe Mittel vuraiitsetzl, alü zur Ver-
meHsung eine» Felde-s oder uines Gebfiudecomplexc» iiöthig .sind,
sich unvollkoEnmcn zu denken. Indessen dürfte der Furtschritt,
den man bis zur Zeit den V'espasiau geniiichl batte, nicht
^
»
allzu hiirh aii^iischlngPii ^m\ wpiiifjstpns srheini'n i!»- micluvcis-
baren grosfM'n Forturhrillt^ in der Mt^sskiinst «rst nwa dir Zeil
des Traian zu (talircii tim) ;iti i\k iNamcn ites Crlfiiis und des
Bailiiis gckiifiiifl 211 sein (Hiill-wh, Scn|it»rps inclrnl. % 7fl.). Wie
aber zur 7.f\t Ve^pasüins ein Stadtidan aii>isah , ist uns bekannt.
Die veüpasianischc Vermessung der StadI, nrlrlu' gleich
prörterl werden soll. fSlit in das Jahr S27 il. Sl. 7-1 ii. (liir.. in
welchem Titiis und Vßspasian Censorcn w»ri?ii. Im rojgcuilrn
iabrc (75) ist nach Dinn (66. 15 vgl. Ilormes 4, 242 f.) der
FriRdt^nsterapel «ing«weiht worden; ajlnr W<-ihrsrh<?iiilir.litii'il. ist
«in H^st desselben, nie schon Canlna (Indic. S. VSi) vermulhec
lind d« Kosgi liest^Ugt hnl (üiill. di urrh. crist. 1867, 64) die
iii^ulicih Mos.fipt*legle Maiicr hintPr SS. Tosnia e Dniiiinno, mi
welcher der unter Scvcrus und l^oirac^iila einge^^rabenr. /um Thnil
erhaltene Plun gesessen hat (Tuvco, Annali dell' inst. IS67,
■lOS ff-l. und i*s lieRl nahe .inzunphrn^n, rta.«s diespp Tempel in
dein Urande unter Comniodus besL-hüdigt, von jenen Kaisern aber
wiederhergestellt worden sei, eammt einem ganx mier tlieiUvoisc
EPrstörtftn Plan des VesjKisian. Diese Folgerung hal, denn .itioh
klügmaon (l'UUulogus 27 . 470) gezogen uad ich sehe damit
meine schon im J. 1867 {Monalsheriehto der Akademie S. 548)
ausgesprochene Verniutbnng, dass der erhaltene Plan nur eine
Wiederholung des die Messungen des .). 75 veranscliaiilirliPiide
sei, bestäligL Man kann hinzufügen, dass der Plan, wo er in
Details der Grundrigsc mit jenen angerührt^'U iibereini<timmt,
so durchweg neben erst» unlir her /Vin^fiihrlii-hkril und ricliügen
Verhältnissen die Spuren eilfertiger und lüderliclier Arbeit
träg:t, was an eine.m anderen Orte weiter auszufiihrRn liieiht.
und das8 die-ie Indicien deu Gedanken gradezu :iuäsetilics$en,
der Plan sei unter jenen rnhm- und i'estaiiratidiis^^rit'htigeri
Kaisern entworfen worden. Uer Vermuthung widerspricht kei-
DfBweges, dass auf demselben riHchvespasiaiiisi-he Geliiiitdc vctr-
kommcn, nämüch um vuii giinx /weifiOliaftr^n zn ischweigKii, auf
T. I (bei Bellori) . . . Set>iri et A[n]tonim .lM.9f.9l. ""■■ ^ßftneMm)
Surae (des Uciuius Sura unter Trajant, T. Vill [^mmts C\ilonis
iL Kahius Cilo, Consnl 193. 201). T. X horli Celonim Fabia[e]
niFxrvRKcnrfETrr
(walirecWinlirii filr CHoniae: vgl. lienzen Bull. tS59, 1
Vifilniphr ist «s ja sßlbslversiriinilitii, tiass wenn Vespjisian p
Plan aal" Marmur eiiilrayen iU'-sy. «las Original ilpwjinlbeii ehva
auf Leinwand noch vurliandifn nur uiul NndiU-iK(> iiih) Almnde-
runpen auf d*^m&elben Remacht wurden. Gilt dies nun von der
liestauratiuin des ^^»[►asianischen Plans diirrh Sevenis und Ca-
racalla, su ist n^ilürlich dii* Mü)|i;lit:hkcit vorhand^-n, Aa$i auch d«r
YRspasiaciiäc-hp nach einer lU^viäion der zucrsl unter AugUätus
enlwurrctirn [armae. Acv \\ Rt'.^t»npn und df.r sie In?j;lciti;ndcn
Ei'läulprunjien angeferlist wr»rden ist. Wie weit dicso Revision
aber sich oralrfickl hat. darüber Hegt uoji einerseits der llf^rit-ht
des Plinius vor, andrerseits Ifissi., wie Pre)lcr S. 75 hemni'kl, die
dem Kaiser Ves]>asian im J. 71 f^ewiiljrtßtc Inschrilll quöd in'as
urbis Hegh'gmiiia supcriornim) f«»[pffr(um) ron'uptas t'iipmsa sna
restituü (Or. 7 12) vermuthen. dass die hier gerühintc Arbeit mit
den V orberei tiinjinn zur Vermessung in /nsainmenhang (jestan-
den habe. Pünius {'S, tiü. 07) bericblel nun su: (1) momia
eius cüUetjnf. amhihi impp.roiirif>its r.finiionfiusijw Vrs[i(istftniit anno
f.ondisafi DCCCXWf m. p. X.UiCC. cottplpt:ra montiis sepfpwi i'pjwj
lUvidiiur in regimes XI \\ compita Larum C'CIXV. [2) eimdtim
xpalium metisura r.urrenfe ii milüii'io in capite Itnmani fori *fa-
tulo ad sinijutas pnrUis. gim« sunt hvrfie. H»/mero XXXVH, iia ui*
liuodenm porUie [semel uumcrmHiT priie(e\ri!tJn(urijHC iitc veteribug
Vit, qiiae. esse dettitrunt, efftrit passitum prr directum *' XX m.
I)CCLXy\ (3) ad extrifma i:eri> lectomm cum cmiris praeloriis ab
eodem miliario per vicos omiiinm tmnim mansiira coUiijil panh
amplitts"'* XX p. So haben bis auf foJRende Abweichungen (nach
DellefsBii) die Hss. (die der ällestcn Klasse sind nur vertreten
durch die '2le Hand von FR): ' duadwim porte reaHtHr^ne haben
1>FR; daraus machen F'-'U'' : duodtcim semet numerentur prae-
tereanturque , ich Iiabe poriae, wclche^i die Herausgeber strei-
chen, beibe hallten. ** Dass Vfin Detlefsetis Hss. allein i\\f 2lellatid
von F XXX statt XX giehl, kann ulcht irre machen, da XX durch
HechnimpaU richtig erwiesen werden kann (unlcuS. Hl». **' Kür
XX giebt die Vulgatii LXX, was mit Unrecht gebilligt wurden
i«t. Vielleidil ist XL zu lesen (unten S. 92). — Die Ausdehnung
iler Stfldi soll al^n ilitrch drei Sdfssunfien rvslgesl^llt wtTdcn.
^■rtin (Ittnen die /.v/m li-lzlf>n 7ii.«ammrngi>hürrn:
H 1. Der Umfang ii<>r l>ewuliiilf^n StmU Pi'gab 13200 Sriiritl
H^nomia nmbiiu coUegere: lectuiiscli ambitus mensnrae coliecia^
rsHHl Uli. Colon. S. 217. 7 21*). 2 228, 10). D;iss ninenia nkht
»die StadtiiKiiier, sondern den Cotnplex der Gebnuilfl \{mB&, <l. b.
täti eontinenii habitafar, bcdculeii kBun. slcbl fesl. Kbiins«
8|(rechen Klorus 1 . 1 . 1 -1 : tnoeuia muro contplfxus est, Vitrnv 8, 4,
24 : moertia nmro saepaU. Auch von den einzelnen Gebäadnu
wird das Wort gebraucht; so sind moenia bei Victor (Caes. 2Ö)
die Thermen des Decius, etüicla moetiia bei Eiiineniu^ (l'aneg.
I^QStaiil. 22, 4) die üa'entlichvn Gcbüudc. \'^ IVhUicn i:^! ein l'ni-
fang, der fasi die Länge der aurelianit^dieii Maitrr iibcrtriirt.
Wer die servianische versieben wollte, niusste die Zahl ändprii,
und das hal Nibby geUiafl. Er scbrifb i^Jlura S. 99) : YUl m,
CC, was zu seiner Messung der nllnn Mauerltniü (7845) ungetahr
L Ktinimte. Obwohl, winiivir sehen werden, die Messung dei-selben
Hverniisst wird, haben doch l'ialc (l)ella ^andezza dl iUmia »1
V lenipo di Pliniu, 1S27) und Bunseii 1 , 193 niil Recht an|;e-
P nommen, da!«^ man nicht /ii ändern braucht. Ueher die 7 Hügel
>». den AnhaQK, über die 14 Kcgiunen mit 265 vici gegen $24
iler Regionshesrlinnbung S. 47 und VIO.
2. 3. Der Flächeninhali der Stadt wurde zwiefacli gemessen
(fjMih'iinn currrnte mensura a mxUario — ■ i>fl'icit, ah mdem — mm-
tmra eoVigii, vgl. 2.243 : iä mmmtfafi atrril duplici via): a) durch
NeMung der Abstände de« Centralmeileuztu^crä aul' dem Ponim
mn den 37 Thoren, was hi gradw Linie 20,765 Schritt «rgah;
b) durch Messung; der AlislSndn desselbftn Meilenzeigers von den
äusserslen Grenzen der Uäuäer einschliesslich deü Frälurianer-
latgere durch die lläuserheüirke aller Strassen , was ntwas mehr
ab 20000 (?) Schrill ei-pab. Diese Ucbersetznng giebt nach
nwiuer Interprolaiiun den Sinn des pliniauiselicn Hcrichls genau
wieiler; es fräf^ steh, wie derselbe zu erkhlren sei.
Prüfen wir zuerst die Messung a. D» Iloin damals keine
andere Mauerlinie kannte als die alte servianiscbc, so können
natOrlieh die portar XXXVII nur Thore dieser Linie sein. Als
88-
DIK \]\ ÜKÜiniVKN.
gminmaliäcli unmriglich sind kaum zu erwäliiien Nibb)s Ueli
sctziinti; (II. ant. 1, 113): '12 Thore la je einnin flogeo, die
äl)ri£«u. mit Au^uabuic der drcibogigco Trigcmifla, Tüore zu je
2, maclil 37 Bögen, welche auf 12 H- 12 -H 1 = 25 Thore
kornmen', oder die Rerlmung von Toeco (Aoiiali 18öö, 223):
37 — 12 — 7 ^ 18 ! BeiilK witUim ilaiiiit dip uDbeijiR'ui grosse
Anzahl von servianischen Stadlthoreii beseitigen. Allein wenn
sich auch nur elwa 18 Tliore rail iNainen uacliweiäL-n lassen, so
beweist (1aü< weder, ddss ulclit zaJilreii'ho Pförtehen von Anfang
an in der Mauer cmtirten, noch tlass solche Plttiichen oder
Nebentbore nicht im Lauf der Zeil sich vermehrt haben . ohne
dass uns IVanien dersi-llica bätleii erlüdfeii werden müssen.
Auwlrüclclicb aber wird gesafil, dass eins der 37 die sogenannten
* Zwölf Ihorc' seien, sieben alle, die nielit mehr existirtcn. nicht
mitgi'zühlt seien. Jene 'Zwüirthor«' nennt, wie zuerst Piale be-
merkte {S. 21), auch Obsciiucns Prodi^. 130: mula Romae ad
XU porla» pfpe.rit. Dass sir kein nrsprönghrbes Sladlthor seien,
bedarf nicht des Beweises. Beeker (Top.S. 180 Warnung S. 15)
hat sie ^r nicht unwahrschciolicb für eine Tolksmässige Be-
zeichnung des arcuaium opm der M\ua Appia bei porta Capena
gRbalten, auf keinen Fall können sie:, wie Preller (S. 194) meinte
und Djer (Ant. Ronie S. 391>) nadisprichl, ein 'An- oder Vor-
bau' der prirlaTrigemina sein, oder ntan niüsüstt; denn annehmen,
da»& diese selbst sich nicht unter den 37 Thoren befand, da man
doch nicht zwei idenllsebe Distanzen gemessen haben kann.
>Varcn nun die "Zivölfthore' gewiss kein urspn'ingliebes Stadl-
ibor. wohl aber eine durch irgend ein Gebäude überbrückte
Strasseiiausmiiudung in der allen Mauerlinie. so werden wohl
noch mehre ähnliche esistirt haben, und da auadrücklieh ver-
sichert wird, das» 'sieben alte nicht mehr vorhanden waren', also
dnch als ehemalige Thore bekannt waren, so wird man mit Becker,
Top. S. IS6, anneliniPii müssen, dass zu Vespasaans Zeil in der
Linie der itervianisrben Mauer 37 ihorarLige Ausgänge bestanden
und allmählig m ihese Mauer gebritcficn waren. Has Verschwin-
den von 7 erklärt sich aus dem Verschwinden von ganzen Maner-
strcckcn. Diese 37 Thore bUdeten nun die sicheren Punkt«,
«eldie äen KreiH di^r Allstadl von ()rr >i^u!ttailt ircnnlt'n, sie
hliehrn auf dem orficH'llt-n Sladlplim verzeichnet, und werden
Alis diei>eiii. nicht, uji- |'retlf>r i^S. TCi) ;iiiiiiniinl, aus F'liniuK iti
den Anhang unserer lirfcundp gelangt mn (vgl. $ 47). Man mius
|al>rr nicht vei^esscn. das^ reihst nach Errichliing der aurcli.ini-
tJien Mauer die Lage di-rjeniffen Thore vuu Wicliligkeit blieb,
TOD n-p]r.hen I]cerstra&«en aiitügingen.da die Mciilen nncli w!e vor
Tflü den alten ThüiTD aus gcz,'ihll wurden (Mjiriiit, Arv. S. 8,
liulLscb. Metrul. S. (IG). Wenn nun von der iMessung von dem
MftÜenzeigpr nach den 37 Thoren Kt'sagl wird Kffi'ai pagsunm
per directum XX m. DCCLXV, .«« heisst das: die 37 Ahstäode
in f-fue grade Linie K^'l^'K*- ergelmn 207Ö5 Sthritt; denn jjrr
iirectum bezeichnet die kflrzesle Entfernung zwischen zwei
Paukten. IMtnius ."iS, 80 niissl die Mfihe des Berges durrh ilen
«nftr/ta ad cacumen, dann die aliifHdo per direcirim. Varni 7. 15
otirt aus deo 13 Tufcln die lif^ltannli! Re.sliiiimuug (s. SehflII
S. 138, 6). da« die Breite von viae privat;ie in rlinrto 8, im a>n-
fnctu 16 F. I>elragen müsse, und erklnrr. lelxleres: id est flexu.
\i flexuosum aber ist bei den Teclinikern , wii- Rallius, der
Gcgenüatz des rectum (vgl. recca rcgiitm C. I. L. l, 190 und auf
Am Terminalcip|>en). Uass nun an unserer Stelle gemeint ist,
nicht: wenn man die 57 nach den Rrümnuingen der Strassen
^jjiexa viantm) gemesi^enen Abslände in eine grade Linie gelebt
^Mper directum) misst, sondern: die iSumine der direclen (kfir-
^Keston) Kntfeniungeu . versteht t^irb eigenllich von seihst. Wer
PVihcr daran zweifelt, der erwäge, doch folgende Rerbnung: der
ungefähre Abstand des Meilenzeigers
von ]>orta (]nruientalis beträgt 2iMt Meter
„ ., Capena
800
»-• V " Esquilina
100(1
„ Naevia „
i:too
„ „ Colllna .,
1600
4900 M.
Ourtbsrhnifl.shestand ....
080
Durchnitttsabstand nach Plinins
Sei^^iSchr-^:
82fi,6 M.
9ff
"Wfc XfV (tEGIülVEN.
So roh t)ic Messungen auch «inil, so wini man itoch. will man
iiirht nur mit I-' (8. nheii) 31)000 statt 'iOOOO lesen, als Rcsiillat
ilirxej* H«rhniinj4 liftlnii-htoii nins:sen, tlns» ilie [illniani-sche
Summe nur Sammf der kiintesten Entfprmingen sein ki^nne.
Hocker (Top. S. 185) zweifelte, ob tVw Messkimst in damaliger
Znil ft'« i^rlaubt habe, die 'idealen' Abstände zu erniilteln. Dieser
Zweifel muiis solchem lleweise weidien. Sollte aber auch die
tfiinaltilis triatiguli ratio (Hii)tsch. Script, raetr 2, 7) erst nach
dem Jahre 75 in Uelxin}; gekommen seio. so diirfte es doch
keinem Itcdenkeii untcrüc^ca, dass wenn man durch mecha-
nisclies Messen den Umfang der servianischen Mauer und die
Stellen der Thoiv fostgeslellt und kartograplusch dargesieUt
hnllc, niHD auf einem soU-heu Pbn auch die Stelle des Meilen-
zeigers eintragen und durch Ziehen von graden Linien den Ab-
stund de$:>elbcu von den 37 Thoreo wenigsten:) auf einem Plan
met(M*n konnte. Sieht man sieh aber die Zahlen hei Pliuius an,
so üind Me ulleubar abgerundet: 1:13200 Schritt, 3 : 'etwas
mehr als ÄÜOOO (*)'.. i freilich XX.IWCL VI. Aber wie sucderhar.
dass :»uch srade fCLVf \ki geiAlilt werden. Sollte diese Zahl
nicht durch l'Iinius oder der Abschreiber Vcr&ehen wiederholt
sein und so die scheinbare Genauigkeit wenigslens des Berichts
Aber die zweite Messung verschwimlen?
t.!rüsserc Schwierit^keitcn hat die Ausdruckswcise des PK-
ains der Erklärung der Messung 6 eDtgegeogeetellt. Sidier tst>
d.iss wieder Abstände vom Meilenzeiper gemessen sind: aber e«
wird nur gesagt, in welcher Linie die absiehenden Punkte hegen,
nicbl wieviel es sind. Die Linie bilden die extnata ler/orum
atnt rastris praeKtriis. d.h. die Üussersten Grenzen der bewohnten
Statit, mitgerechnet die {ahn zu den euiferntesten Punkten
gehörigen) tastra praeloriay oder mit anderen Worten der am-
hitit$ mofKium, der durch die .Messung 1 fesigestelll ist. Die
Messung aber geschieht yg^t ad txtrtmü tfctomm .... per wew
MuiiMm itarHin. Denn ich rej-biude und construire: a wuUari»
md extrtma tedonrm per vicon emnimm t-tarum iiteiiAira ispatü
MT&t«) eolligit p. XX m., welches dem sjMtium m^Hsura ciirrenie
etliigit nnd dem moenia «M^tTK cottfger« entspricht und eine
m. DIE GfttN'StßESCUrterBIlKG.
91
iDntfcliiiisdie L^mschmbUTig Arf^ xiachgrmMfum oifnimraf co/-
IffiOf oder intHsura roUecta ist. Bisher scheint man iillfffiiifiii
\m$»fMra ouumiat rittmtnt vprlminU'ii zu lialieri iiüil ist «lailurtli
III uiimAjjlichftt HpsnliatPT) gohn{;t; zuerst Fnbretti (De aqais
3,23). wpIrhtT ulierselzte: Nliin'h die Vorstildle lintrSpt ita»
Maa<s aller LantUtraRsen'. l'nter oki verstand er iWr weit vor
kr Stadt gelegenen Dörfer, wie den vims AU^.andri an der
SlnisM iiacli Obtiii, und nahm an, dass ;inf 1 1 Land. Strassen bis
m gitichrn Itörrern hinüiiü und ^vieder ziiiück zu den nlten
rbttren gemessen sei, was ihm 7Ü500 Schritt ergab: also das
[MiiiAS, wekhes die gcwährlose Vtilgate des Pliitiuslexte.s giobt.
fEs)teQä^t rtnzunenden, dass niil dieser ln[er|)rctatiün schon
<W Zuüaiz cnni castris prGetonis imvereinbiir sei. (la.s.s din tfirJa
.niti uiclit Ins 4 Miglien oder mehr vor die .lervianischen Thore
[Ncli conlinenti erstreckt üal>ea , dfist» i-int; >lessiing Umgs der
piroAsen bis zu Li Kndpiiokten und rOrkblulig zu den Tlmren
Im üicb UDsiunii: wäre und von Pliniii» mit keinem Wort nni;e-
pdwitel wird. Schnerhcb liÄttc sich der ausgt'Zeichnele Gelehrte
all soii-.h« Abwfige begeben, wenn er ririit die /alrl 7tM)0O retten
in luiisaen geglaui>t hätte, welche er für nberliefei't hielt. An
Ntnelben Zahl und dei'selheu meusura viarum feslhfdlend,
»drUe IJunsen 1. h)4L, mnn habe sirh an die Stinsscn fre-
,b«tleii. 'weiche innerlialb der Stadt kninira und winkhg, aber
serlialb der .lIleD Thore gewiss meisten tbetls grade' Hefm.
Wien aber wieder ST .abstände /u verstehen zu etwas über
2Jtij^ien v^iisammen übe,r 7*ntÜU Sdiritt), und, denke mau sich
lAbsLände als itadien eines Kreiso«, so komme eine Peri-
ric von über 1^ Miglien lieraus. also ungefähr jener amhitns
jei' >IrK»ung 1, leli wei.'ts nieht, wie man das anderi» vcrsti>heu
Ifnan aU ao, Asm man zti detn 37 per direclum gemesseneu Ab-
l.indt;n von den Thorcn, deren 'AI per licos gemessene Vcrlän-
ÜenmgcM bis zu den ftrlr«ma tectonim aildirt, linbe. Dem abei
[idersjiriubt ja gradeeu Pliniu8 selbst, welcher die^ß Messung
miliario nd extrema (ectontm vornehmen lilsst. Will man. wie
biüber gcKchebcn ist« mensura viarum vurbiiiden, uulI j^er mcos
för den Gegen&atz von pet' diTecium lialien, so ist es vielmehr
n
iHE xrv hbctonhn.
einzig zulässig, diese Messuns; von der ganzen Ausdehnung der
viae urbis vom Mpilenzcigpr liis zur Orenzr der RäiistT zu ver-
stehen um) jeder wird, denke icli, Rrrkr'r Recht gehe^n, nenn er
>, a. 0. nicht zu hegrcifen gestand, nie eine solche MeMiung
neben der lleii Sinu Nahe, und. selze man hinzu, wie durch die
Snmmirung d^r Zahlen eines solchen Itinerars da« spaiium der
Stadl auch nur vergleichsweise dargestellt und wie die 37 Ver-
läogeningen eine mensitra tnnrum omninm genannt werden
konnte. l)ie!> scheinen mir genügende Gründe zu sein, um eine
andere Interpretation zu »urhcn und anzunehmen, dass das per
directum Sirene genommen auch bei der zweiten Messung hätte
wiederholt werden müssen. aU selbstverständlich aber nicht wie-
derholt worden ist, dass per vieos omninm viamm zu verbinden
5ei, rIko zu mensitra aus dem Vorigen spatii im ergänzen und
jene Worte zo »hersetzen seien : *(die Fläfhe der Stadt bis znr
Grenze der Häuser) gemessen durch die Häuser (oder Sezirke)
aller Strassen', d. h. 'durch die Häu.ser, so weit man geht, bis
zur Grenze der (zusnmmenbängenden) Wobnungen. Dass per
vicos omninm viamm so gefasst werden könne, erscheint mir
nach dem oben (S. 80) berührten Verhältnis.« der BegrifTe aia
(ptaUa, angiportm] und m'cus unbedenkhch. Die geschraubt«
und iiolrchnischr Aui^druckswrise der ganzen Stelle scheint mir
aber daraur zu führen, dass e5 wirklich so gebraucht worden ist.
Nicht unähnlich i§t die Wendung des Sparlian (Marcus 1 1) nof
etiam wrfrw atque üinerum dili^rnfimme curatn't: denn mit Un-
recht habe ich iiinera geschrieben. Die viae itinentm im Ge-
gensalz zu den urbanae sind Landstrassen. — Wer diese Inter-
pretation iiicbl anniniinl, also die mensura omnium riarttm per
vicot vom Forum nach den Grenzen der Stadt meä2:en lässL. dem
bleibt immer zu erklären, welchen Sinn diese Messung neben
der ersten haben koimte. Ganz aus dem Spiel bleiben muss die
\erraeinthcbe L'eberiieferung der Summe jonp. m. LXX, welche
zu der mtHswra omnnnn i-rarum zu stimmen schien. Denn iiber-
liefirt ist die mit jeder Annahme unvereinbare Zahl XX. Es ist
«Iso unmögUch , von dieser Seite her die Frage zu entscheiden,
III. DIE GRJfNZßESCUftfilUUHG.
93
und meine tveiterhia zu begiüDÜende V«rmulliung, Azss XI zu
KÜr«ile.Q sei, bleiLt itlleriling^ uur Venuutbuug.
\ach meiner Annalime ffestaltet sich der Hi^rtcht iIr» Pü-
Oia» zu einem versläiid liehen üanzeu . die Meäsung dt>r Stadt
wftflgi ein Syslrm iiiu;h fülg<^inteni Schema:
1) Umfang der Stadt, so weit die Strasäeii n*ichen.
2) Einthfilung der Sladt in 1-1 Hegioneu und 265 viel
3) Auftili'lmung der Stjidl liis zur Linie der servisuisclien Mauer
(durch dii^\lii£il!lnd<:>do.rThorc vom Mftilenzciger dargestellt).
4) Ausdehnung der Stadt, söweit die Strassen reichen (durch
die Ab^t^inde einer Anzahl üueserstcr Punkte vom Meilen-
zeiger gemessen).
Aber wer bürgt uns dafür, datis es mit der VollstSndigkcit des
Berictiis besser bostellt ist als uiit der Genniiigkeiif Wir äiti4
bereits bei dem Excerpt aus Agrippas Uebersicht der Wasser-
werke auf »tar^i! Beilenkea gestossen (S. (33) : ähnliche drängen
sich hier auf. Zusammengeliiirig sind die Messungen 1 und 4,
ttdche liniraiig und Ausdehnung (FJAclieuinfiall) iler Stadt
vhi continnUi IiabitatuT veranscliaulidieu. Durch Hinzufilgiing
des (Inifang^ der äcrvianischen Mauerlini^, welcher fehlt, würde
die Messung 3 das t-ntüprechcnde biid der urbs qvae nmris
colnpre}t^Hsa est gcbon. Aus dem Atterthum ist uns keine
Hes£UDg der servianischcn Mauerltnie bekannt. [)ii>tiyB, wo er
^ron derselbea zuerst spricht (4., 13), begnügt sich mit einer
Tergleiclrnng des Umfangs von Atlien; ^vunderliirh genug aber
'giebt er eine ganz genaue Besclu'eibung des Walls und (jra-
■^ bcns, wo er tiueu AngrilV auf dcnselbeu im J. *2'JÜ erwrihiil
H|9', 68). Es ist kaum zu ^huben, dass er diese bei seinem Anna-
Hhtoo vorfand, nuch weniger, dass er die Maasse selbst genom-
^^|b bat, deren Kichligkcit die Auügryhuiigcu von ISGl so gtän-
KeQd bestätigt haben. SulUe er die Beschreibung aus einem
Abschmlt der varronischcn Antiquitäten, die ihm zur Uand
waren, eingeschaltet haben? MtLletbar aber scheint diese Oe-
»cbruibung berzuütammco aus Akten über die iplTenClichen
Bauten, und wenn wir vielleicht einmal eine Inschrift jeuer
94
nm XIV RK«IONKN.
quinqite viri muris et tttrribH» refidendis (Liv. 25. 7, 5> enlil<^d(i>n
sutltRii^ M) wi'inlei) nir walirsclidnlirh auf tter^elbon ebpn su
genaue ÄDgabeD über die restaurirtuu StreckvD lesen, nie auf
den oben (S. Sl ) citirten den lilaucrbuu betreuenden Steinen römt-
8chcr Miinici]iien. Kurz, AtsA vollsUndige Me&suiigon der^erria-
ni^chen Mauer längst vorhandon und bei Gele^cßbcit der etwa bis
in (iiegrarchischeZeiihinabmchcmteüRcstiiuraiioncnreridirt im
Ccnsorennrcliiv laf;en, wieja auch bei tler Dßdicatiun der restau-
rineu aui'ciianidcbßi) Stadtiiiaucr eine Auüialiine dcrscibcn er-
füll ist, die. uns aus dem Archiv des Stadtpräfeclnn erhiilten zu
sein Ärheinl (unten), ist keine Frage. Lnd so war wenigstens
ftir die Messung von Thor m Thm' licm Agrippa und Ves|)asian
Turgeitrbeilet. Es hatte aber die Messung Kuunh) de^ Umfangs,
J. h. des Mauerrin>!e8 der Allstadt wie des Lnilanps der mit ihr
vereinigten Vorsttüdle i'in zwiefHclies recbllitbes Interesse, ein
«laat«reditlicbes nnri ftin jirivatrechtlichfl!^. Ds^ ätaalsrecbüiclie
besteht darin, Oass der Umkreis eiuer Meile vor dtn Tbnrrn oder
m vrbem Uomaim) jnopnuivs ^(rhttm) Riamam) m(iUe) jt{aiiMts]
nach Aen Worten der Jos lidi'a Z. 20 (vgl. Momni^^en C L L. 1
S. 94) der Bezirk ist, innerhalb deästu die <i^^w;dl itcr börgw-
liclien, ausserluilli dii^ssen die der ntilitäri&cben llcaiiiten gilt.
Daher der erste Meilen^tclri die (irenze der PravocatJon tl-iv. 3.
20), der iuih'cm kgilfma (Gaius 4, 104), der regelmyssigeu l'oh-
Ketgewdll drr Aedib'ii »cliiui vur iler hx liiüa, wie dir Funnet
dcsr Senat uscons Ulis vom J. 600 (Val. Max. 2, 4, 2) tieqnis in
itrbe propinsve p. miUe subsetHa pimiiisse se/letisve htdos apeclare
velkt beweist. Häher veriimtblicli auaserhuib dieses ]tezirk.s
die niiÜläriäcben Centiirialconiitieu gehalten werden niui:.<teD
iMomnisun R. F. 1, 101). Dii^ser Stadlbezirk 'Kitm' seheint als
SteiiRrbezirk das System der 1 1 llegionen Italiens, nelcbe Augu-
8(us eingerichtet hatte, vervoIUtgudigt zu Laben (M><ri|uardl 'i.
1,56). Es ist derselbe Uezirk, innt-rbalb dvs.<4i>n Agrippa die
Krrichtuug von Uisleiuijelu verbot [ii' rw fT^oaaitiif) dytö^
oyäöiw 5J;ii(?(«f5»(iii Uiu 54, Ij vgl. -Itl, 45, Miirquai'dl Uaudt».
4, SO, Bexker 2, 2, 286|. Die «ihwierige Frage, wie zu diesem
Hayou das Pomcriuni stand, kann hier aus dem Sjiiete bleiben.
»
I
I
bie privalrevhUidm (tciteutiiiig bcätclil in dem SaUe: «rfr» ap-
pellatio mwis, Remae autem coiünteuiUius aedifinis f.onUnfltur
CPauJus Digg. 50, 10. 2 vgl. ">!. H7) uud dea sich ilaratis ergc-
bendea Folgerungen für den llrijrill einer irg urbarui, wie dass
extra urbem aber doch Romaf Wh^^en, dii? horii urbi lumifi' gelten
(,1'aulus Digg. 33, 9, -1, J>), Jenes prvpiut wbeiii Romam »k p.
reretclit Macer (Digg. 50, 16, 154] »cliwt;rlicb im Sinne der lex
lulia: mille p. non a miliaris urbis xed a coniimntibus afHificiis
numeraiuia sunt, vieliiiulir wird es dem nsqne ad primwn lapi-
dew glßichätehen. Zählt nun nun aber zu den oben gefundenen
Iturcliächuitlüabslaud de^ Meile nzei^ers von *len 37 Thoren zu
5G<) Schrilt die lUDU vor den Thoren, so wurde dieser Abstand
von 1560 Sehr, als Hadius betrachtet, eine Teripheriu von
9360 Sclirill ergeben gegen den von Pliaius angegcl.»cncn am-
bitu$ von 1320Ü der moema oder ejr.lrctiia tectorum: ich linde
grade In diesem llus eine UestälJgung meiner Annahme. Ein-
mal ist es j.i niclil mugUch, di'n einen wio Ji^n andern limtang
als Kriris ux hehaiideln. Sodann wird ja e!it.^u die Grunze der
txtrema uctorum zu Vespasians Zeit nüdi innerhalli des einmei-
ligen Umkreises gelegen und die Messung das Vcrlifiltniss beider
haben feslslelkn Hüllen. Hass alsu zu einem vuUstÄniiigoii Hilde
der Sladi, wie die vespasiauiäcliß Mtissung e.s gehi^n wollte, auch
die Angabe des längst bekanuten Umfnngs der Scniueniauer
mit ilu'en 37 Thoren gehürte , ist mir unzweifelhaft. Sie fehlt
bei Plinius und wird von ihm aungelassen worden sein. Kerner
ist zti fragen, i>b mit der nrtfs ubi tuntmeitti habiialur die urbs
regioHHiH XIV identisch ist. War sie das nach der Abriebt
des Augustus, d. Ii. delinle i^r die Kegiiins^'renzfn bis zu den
extrema teclorvm aus, so ist t;s wabrscheinUeb, dass durcli Kr-
weitening die^^es Kreiseä allniätilii-'h aucji die Erweilemug der
Rcgiuusgrenzeu berbeigcfühi t, mithin eine Viüänderuug der
linifangsmaasse vun Vesiiat>iau teslgenelzt ^vurdcD i£t. Dies mit
PrelJei- (S. 74. 7ti] zu leugnen, sehe ich keinen Grund; denn
da&s der \VJdera]irucb zwiijeheii den Maasseii und dur Re.schrei-
biiDg UDserei' Urkunde Mehls beweist, wii'd gezeigt werden.
Dagegen isl mir nicht verständlich, wie man bei dem Wauhiwu
96
DIK XIV niüGIOnfiN.
der VorslüdLe nach August eine Ausilchnung der Regioiisgrenzen
hat verraeidea könueti- Koatite iiiua z. B. in dem Dusserurdcnt-
lich schnell aDgewachsencn Trastevore die neu hinzugekoinme-
ueu vici von der Aufsicht der Polizei der Hteo ItegioD aus-
schüesscn? FtTUPr: siiUteu die Veräuderuugen, welche deu
VeHfiiibiau ciuti Zählung der vici vurnehuicu lieäsen , nur inaiT-
halb der He^onea vor sich gegangen sein und eine Zuziehung
neuer vici an ilen äusseren Itcgiunsgreiizeii gar nicht vorgeooiu-
iiien. worden sein? Nun ist aber die Zätihing der viä ein Theil
seJDer Studtverniessung: compita Larum C6'Z.\F wurden gezählt
nach dem untechniselien Ausdruck des Pliuiiis- Er versteht
darunter die techniecli aediculae genannten Lai'eoca peilen {aedi-
cutamregmiis VI vko portae ColU'nae Orut. 129, 3, vgl. Fabr.
103,241). linsen; IJrkinide hat überall die gleiche Zahl von
mi und aet£icw/ac; jeder vicus hatte also seine aedkula. Weil
dieselben aher an den compita der vid zu stehen [iDeglea, neuut
sie Pliniuä comj/ila Laram. Die Zald der vici wuchs von Vesjia-
äiao biä Ciin.sLaul)n vun '2Ü5 ^ui'324 oder mehr, üie Vorstadt
Trastcvcre halte zu Hadrian» Zeit 22, zu Conslanlins Zeit 78
vici, die Vorstadl Piscina 12 : 17, während die Zahl in der Vor-
stadt vor j). Capcna dieselbe geblieben war.
Wenn nuncrwieücu ist. dass Messung und Plmi zu einander
gehören und wahrischeinlich gemacht, dass in einen in der
Kanzlei liegenden Plan die Yeränderungen der Stadt eingetragen
wurden, so lialicii wir nun zu sehen, ob die Crenzbescbreibung
der Regionen »iir <^nrieni solchen entstanden sein kann und ob
die Anuabme dieser Entt^tehiing die ans anderen VerausseCzungeu
nicht zu erklärenden Eigeulbüntliehkeiteu dei-aelbeii erklärt. Es
iiit dühei in Erinnerung zu bringen, dass Abweichungen in der
Keibenfolge der Greiizpunkt» im Curiosum und der >otilia
(S. 25 ET.) für diese Frage gar niclit in Betracht koniineii, das:)
wir UII& viubnebr an ilie lleibenfolge de» Originals, welche in
dem Uuriusum Ireu befolgt ist, zu hallen haben. Ks muss ferner
dahingestellt hb'ibeii und ist für die Sarhe auch zierolieli uner-
heblich, ob erst der ileraudgeber dieses Originab die Arbeit ge-
macht oder (dl er sie sclion vorgel'uuden und nur etwu die c-un-
111. DIK GllK.N/RKSCHHKrBÜNG. 97
£lautini«rhi>ii rt«liäii()c nathgetraKAn hat. — Was die Möglkhtteit
riner Controlte der GrcnzUL-schreiLuiUJ angebt, so beruht sie
Miieslheils .titf Aiisgi-nliuiigon, und v.s kann at«u täglicb ein«;
neue Thatsnclie unä«i-n Gesichls kreis rrwi^itorii und die nnion
dargelegten Siliwicrigkeileii ziiin TlieÜ lH;s*!iti),'en; ander cülbRiU
aui dün l)Rigcgi<:l)nni;ii Zahleiinngabt^n. Moj'en diese nun von
August, von VüS|in8i:iD odtjr von Constintin berrOhren, sie ^eben
wenigstens für die inuere Sladt elucu sicheren M-iassstab der
Grösse der Regionen; für die äussere unr anniihcrnd, insofern
eine Erweiterung der Ilegioosgi-eazen möglich, ja wahrschein-
lich ist Endlich ist der Liiulang der aurchanischcn Sladtntauer
sogul wie die Ausdehnung des kaiserli('h''n Fonierintn für die
Frage über die Ausdeiinang der änstten^n Itegionen hekannl-
lirti nicht massgebend, h^ genügt zu bi.'uierkcH: diiüiit die
Mauer, uhwolil ^ie die bewohnte Sladt timsehlicsscn sollte^
si»h nicht an die Greaze derselben, souderu an die Vurlhcile dßs
Terrain» gchalteu hat, alsu hie uud da bogtit eiit Stück einer
Region au:>serbalb lassen, ah ein nicht zu ilei'^clJJiru g<du'irit{eä
einschliesaen konnte, ferner, dasa die Erweiterungen des Pome-
riuiu £v>-ir mit der Ausdehnung der Stadt in geuisscni Znsain-
menb'inge »teilen, eine Ausgleich nng beider aber srhwcrlich iv-
reichl worden ist (vgl. Hermes 2. 407).
Sclion eine oberllächlJclie Vcrgleichuug der llmfangszahlcn
bestätigt die oben hervuri^ehubene Ansicht, ibi^s sie glanbuürdig
sind. Es ist durchaus iti der Ordnung, dass die lllc und 14te
Kegion über 3Ü,ÜUÜ. die 13te über ISOOO, alle übrigen zwistbcn
IIUOD uud I&OUO Fuss haben sollnn. unter ihnen wieder die
5te und 6te den grossesten, die lOte und lUe den kleinsten
Umfang: es eulsprichl dies voUkuniraen dem Grossem* er hällniss
der Regionen, wie dasselbe auch cjhnti Me.^i>nng festleht. Eine
genauere Controlle hit raehrlach ver.'^urht worden: ich nenne
Cassio (Gorso dclle acqiic int 2trn Bande), Uurgns» (Tojiograpliy
iif Hiinie IS'Jl, 2 Bände], Uiinscn (Itesclir. Itoins 1, ItiO), Becker
(vgl. unten), ganz besonders aber Ganinas Aibcit, welcher
^ auf dem Flau vom J. 1S32 {iSöO) zur ladicnzione topografica
H die muthmasslicheu Grenzen mit grosÄcm Geschick eingetragen
^H Jwdu, rtmlMbc Tapo^nptiUi. LI. ■
I
»
f«
Oliv \t\ KECIONKV
bat. Itnss eine Iteconslruction derwtWD imnirr nur An^ju-itch
auf ganx tinfi^erähre Cpiiaiiit^kpil lialten kann, lirgtaiiFder ll.inü.
keanten wir aucli &äianiüicbe Punkte der Grcuz bekehre iltuog
UDJier'^r Urkunde, so fehlte uns ducti die Kenulniss der Linien,
welche tie verbinden. L)eno da^s nidit die krirzf>«ten Hntfer-
nuogca zwischen diesen Punkten, sondern die Stra^^eniinien
der rid geiiMsaea worden sind, ist oben bemerkt worden. Diese
iSliauenliiiien aber kennen wir nur in seltenen Fällen. Wir
ofiMea also bei der >acbincssuug von üuifaD^Iioiea, welcbe
sämmilirJi 10000 Fuss übersteigen, zufiieden sein, wenn wir
den Oherlieferten Maassen bis auf 1000 Fus5 nahe kommen, und
oolfaweodig werden wir, wo wir das Jlichligc treffen, unter dem
wahren Maasse bleiben niÜKsen. Was sich also Buosen ge-
dacht haben mag, wenn er a. 0. behauptete, der Umfang der
lOtnn Ke^ion lasije sich nirhl über 7875 Fuss bringen, ist mir
vftllig unverfitändlicb. Ich werde in der folgenden Besprechung
die Z.nldr.^u nur iu Fältcu, in denen sie mit über die Grcnzhe-
M'hreibuiii; eiitscheidt-n, berauzieben, iiu L'ebrigeu, um nicht in
diesen Abschnitt die ganze Topographie iii neinzuziehen, freilich
manctten Hinweis nur andeuten kunnen.
Ich beginne mit der Ceatralgruppe der Regionen VUl IV
\ .\J und der im >orden ansi essenden Vll und I.X. Die Bte
maeht nur in ihrem ersten Thed Sübwli^rigkeitca. Denn vom
Concordienleinpel an nennt sie die Tempel unter dem Capital
und iiinsc!> seihst, geht bJ>4 zw Südecke demselben, wodertncut
ivgarhis cinmimdet, läuft dann die Südseite des Forum bis zum
V&datempel beruuter, wendet westwärts tiach dem Velahrum (wo
die qnaliuifr scari standen, oben S. IS) und dem furiim bourium
(douu liier liegt das aiffwn Caci, daher der Markt im Volka-
nuiude Cacumj Aeihicus S. 40 Gron.), geht itordwarts bis in
die Gegend von piazxa Muntanaia zum ekfas Kerbarius; wodurch
also das gati/e Viertel zwischen ( apitid und Palatin uiiihctu-ii^beu,
zugleich nher die eigentliche ai'ca des Fcuum aii^giw.hli>»seti ist.
Her Wog bis zu dem Concordienlctnpel bcgiunt mit rostra IU,
getiiuin f. R. auretim, dann folgt der domitianiäcbe Senat, der
sicher an der Koke beim Sevenisbogen lu suchen ist, diu Kaiser-
I
III. DIE fiRENZBESCHRKlBI'Sf;. flft
fora, die 6tc (^liort» Aes vigile« (wahi-srJwinlidi liui uiacel da'
corri) und die basitica argnttnria an dpr salita di Mni-rurio. Ur-
lichs (Miiuiorie df^ll" Insl. 2, S2) hat aDgeuümrnen , dass die Be-
sclireihung bei den rostra tiitera, tiho uii^v.täUv hei S. Adrianu
IkgiiiDP. zur Ui'ZRirhiiiinf!: der »tpü das Funim gleich die rostra
iulia am Ost- uud diu c»|ii('>liiiist:heD aiu WcetcDdc hiiizurrigc:
'Inde' sagt er 'sacra via deücenditur iit dfixirnrsum ad fora
Caesaris aditus paretur'. Dieä verstehe ich nicht: denn von den
rostra vetera nach dem Osteodc des Forum steigt man die heilige
Strasse hinauf, von dort zum Komm hiiiah. Kin Versuch, den
Weg über die Kiiiserfora zu erklären, wird ntclil ^emaclil. Vor
allem aber: warum »itd dann im /wfilen Theil die ganze Süd-
seile des Forum vom ricu.s iugariiiyi bis zur Ve«t.i hAralige-
gangen? Vielmehr glauhe ich, dass rontrn III, ifettium ptfjmti
Romoiii aurenm (m rostrin) von lietii Redaclor an di« S|iitze der
Region gestellt sind, aU die cliarakterisli sehen Monumente de»
Forum. IHe rostra III ?ind zusuuimi'UgüfusM. wie nachher die
\'ier fora, w^ji-lie nicht iti toirugrapliischer, simdrrii in i-Jinino-
logisdier Folge stehen. Der eigentliche Weg hat am Severus-
bogeri begomien, den örtlich vom CajiiLol lie!;;cDJen Theit dej*
Itegion /um Sevfxuttliogen /urÜRkkithrtüid uuischripliieii und hier
b^iiiit aufs neue die Umschreibung des südUrh und westlich
Tom Capitul liegenden Stücks, und bescbri^ihl zui^leicJi die süd-
liche Grenze des Forum: die (IrenüheschnMluini^ tinr in'irdlirhen
Sdte wurde durch die beschriebene vierte Ucgiou vervoU-
släadigt.
Dir Besrhreibung der 4ten Region dagegen schliefst sich
Tollkommen zusammen: Bie buginnt und i>chlie»st olVeubar in
der Siibura, al^n d^x Tief«*, mn S. Maria de' Mnnti. Denn sie
schliffst mit der A*'f«rfl und dem Ungewissen baineum Üafnidis
und beginnt mit d^r porlkm ahsüinfa und dum aurenm bitcinwn.
die ich eben deshalb iiielit an den Eingang; des Nervafomm,
gegenüber von S. Quirico, setzen möchte, sondern nördlicli von
S. Maria de' Munli. Ich kann hier nur kur^ erwalinen, dass ich
gar keiDco Oruud einsehe, weshalb man mit Bunsen (3, 2. 157.
1S4) das aureum buciunnt für den arcm aureae (?), d. h. wohl
7*
lOU
DIE XIV HEGIOIHKN.
den Eiöganps bogen Äuin i\(*rvaforuni. halten äwll. Üagcgen IialU;
ich dir porficiu de Snfntra regione quarta des Gtt'n und 7ten
Jölirlnii»ilKrls mit Mai ini |l'ai)iri S. 143) l'iir eben jene poriicm
uhsifhia, mid (lii!*lialli niclil, wie Üuiiseo, für die noch im lOtcn
Jahrhiiiidcrtt' liiuter dein INL-nafdrum erliallnni^ A|isis, wi-lchc
scliuii Viali' zu Ven«l.i1,13S dem Telluslempel ziigewieÄftn
hatte. Es war« m&plich, dass die tabelUoms in jenor porlictts de
Subnra die Slellp d^n■ allen Präramin pini^pHoinmeii liäHen,
deren Station in der Subura am (alten) maceÜHm ich nachge-
wiesen zu haben glaube (llernics 2. 94). Dann folj^ der Apoll
im m'cus siimliatitirins, dessL'ii Nühß an di':r Sulmra obeiiFiills be-
kannt ist (Hermes 4, *233|, der T^'.mJ>c■I der 'l'frilus unter den
Cariueu, 6ü& figUlum sarorium , der Culoss am Colosseuni. Es
ist l'üi' ilf*ii Lauf der r.reiiÄi?ii ziemlteh einerlei, üb dns ti'jHhim
toroHiim i;l\v;js näher an die Suburii oder an das Colosseum ge-
hört. Auch der neue Arv;dkalcuder giebt. darüber keinen Auf-
seJihtsH mit rier Anj,'abe zum 1. Orlober (Henzen, Scavi ne] bosctt
dei Ir. arv. S. S6 vgl. Jj. 11(1 f.): Fidi in Capitoh'o, tigillo sorvr(io)
aä cvmptnm Acitü Ich weiss uicbt. ob man berechtigt ist, ohne
Weiteres sii zu iiitrrinnigirtMi und damit für das Jedermann be-
kannte Uijilhim eine lo[Hi[;ia|ihisL-he Beslimninng zu schaffen,
oder ob man beide trennen und neben der Expiation dieseü
Moniinioiils, welche l>ekjimil ist, ein drittes nns unbekanntfsFest
am Kompititm Acilium verstehen darf. Miiss man aber verbinden,
wie bisher geschehen ist, so hilft das nicht weiter. Denn Pli-
nins^it). I'iivuii ÜLTii^en und KlügniannPbilul. 28, -192 übersehen,
von Hirschfeld, l^.<Mlioger g, A. 3B651, IM4 nachgetragen), nennt
nur eine tnberna in compito AcHi (vgl. Mommsen, Münzw. S. 632
A. 4S3"). nnd wenn ilii^ Klrelie S. Cb-mentc wirklich die Stelle des
Hauscjfder Aribi UlabrJoneti einnehmen sollte (deRo^si, UuU. crist.
I66*l, 29), Bo würde sich doch dabin das ligiKum der 4ten Ke-
gion nicht versetzen lassen. Weiler läuft dir Grenze die 3te
Hcgion beridircud über die mefa sudatis. Tempel der Venus und
Ituiiia. Iiipiu»!' slatur, die via sncm, d. h. die Strasse zwischen
dem 'J'ituabngen und dem Fabierbopcn am EinRange des Forum,
berfiber /,u der Cuaät«iiLinsb;<»ilica, Faustinenteniijcl. bu^lica
Ol. MÜ brtEtlS/.Bf-ISCUlierBUNG.
101
I
I
Paalj, wie hinr tVu: .Ntililia rirhlig hat (S. 26): hier wml nlsd dif
Nordscitc licr Sien Kpgioii berührt. Alle diese Punkte üind uns
beliannt. es füllt nur auf, dass das lerrpluni Rr>iiitili zwischeu
derßasilicadcsConstantin und dein Fnu!it)noiit(?m]>(>l iiiisg«^I(iK»fn
ist (obßD S. 6). Ziinick gohl es über da? forum transiioriiini,
d. h. das Nfnaforuiu, nach ikr Subura. Vtht-v dieses und
durdi seineu grossen noch im I Ölen Jahrhundert i>rhaLlmen
Hingangs lm]{4'n ffdirli' dii* naij|ilslrasse vom grossen Forum nach
den Hügeln, welch« ziigleidi, wie J'rftller (Rfig. S. 77. 144) und
Motninseu (1^ couiitio § IS) unaMinngi^ von einander f;e8ehßn
haben, dif 8t.e iiiul Ite Regiun -scbieil. Da die Rcginnsgrenze
»ich nlTiMihar au drn /Irküackarti^ anssprin^^nndf^n Abhängen der
Högel, auf denen die 6te und 5tr Rpgion herantreten, hielt, so
ist eine Coiitroile des llnif;in^sni<iasst'& sdnver oder uninögüch.
Die Ui-kuiidc; ^iebt 13000 l'uss: Caninas (irenze misst sich auf
wenig über 8000. Hirblig bemerkt er {Indio, S. 116), dass die
(■renzlinie nothwendig sehr heileutende Krümmungen und
Winkel gehabt hid)cn müsse.
Auf der Süd- und Westseite der Sien treten die lÜLe und
11t« Region heran. Es «itofit fi>st. da!t.<« die ßeM:breiljung d«r
lOten (Patatiuni) mit ücr casa Homuli an der Weatecke über
dem in der Sien genannten ntnuni Caci beginnt, dann die
Kaiserpa laste, welche von der Mitte drs Hügpls bis an den INord-
rand reichen, di(s alte Curie dem Colosscum gdgcnöhcr, da»
Septizoniuni an der Südspitze und das Lupi-rcal an dt^r West-
spitze, dem Au«gaDgS]innkt, nennt, also fast vollstandif; um-
fichrr^ibt. Die Beschreibung der lUen (Circus maMoius) ist
nusicher: sie nenut zuerst Ton Süden anfangfud die Tampel
nui .Abhänge dit^ Avenliri bitt [tnrta Trigr^niin^ und endet dann
auf dem Velabnnn bei dem Bog^n des Constantiu (olwn S. 9),
ohne das? mim deutlirb den Giing diT Linie verfolReu kann.
Nach Norden schliessen sich die 7te und 9lc Regiou an.
Es i«l gewiss (de Hossi, Anuali I85S, 272 IT.), dass die 7[e (Via
lata) nn der tirenz«; der Oten beginnt, wo sie als zweiten Namen
di« Uo Cnbnrte der vigiles (Morderke von \mz7.a SS. ApostuLi)
ueoDl. Von da ging die Beschreibung nordwärts über den moipm
102
DIE XIV nütilONKN.
Agrippae nach dem forum suarium bei S. Q-oce de' Luccbesi, und
wird v«niiuUilic)t an dem Nord-iblinng des Oiiiriiiai f;eeii(let
bhabtfii. Ks wiird« zü diesem Wege passen, wenn dip dicht vor
dem campm Äf^rippae {^onannte und nur vcrniulbiiu^sweii«! be-
stimmte. aedmi.ia capraria in dem Namen des viculm capraUcus
AdT sogenannten Hülle .loh^inns IJI (welche wir unten niit-
Uieileu) w ludere rk:)unl ^verdt■n dürfte; ijuch wenn der gk-irh
nacli der Htm Cohürle genannte ditJrlrtianLschß arcus »oims
(vgl. S. 7. ;i7) mit Urlichs dir den im Mittelalter als arcm Anto-
nnti' bezeichneten Buj^eu hei S. iMiiria in via lata zu hallen sein
sollte, wie auch Preller S. 140 an)>(4iintiimen hat. Es ist m b«-
achten, das?, vne es scheint, nur die West- und Kordseite der
Uegion nniÄchriehen wird, die Ostseile bildet die- i>te Reginn und
VüQ der Südseite tritt bis an die piazzn SS. A])oMnli die bereits
bis zum Tr.iiansfornm heschrichont; Ste heran. Üaheriii di^iu älte-
8Um Pa|isLl(c-itn1(jg unter liilius S. Ij.37 Mu. : basilicam hdmiii, quae
esl regione MI inxta forum divi Traiani: das ist, wie unten ge-
zeigt werden wird, keine uiiljesliininbare klrrhiiilie, sondern die
alle Itegion Via lata. — Amiers sdieint die tHe Region b«-
schricljcn zu wfrdcn. Von der Uepond der yoriiais PkUippi (auf
dem cajululiniüchen Stfldljilan lir^issl s.h porttctis Odamae et
Fil{rppi\, wie ich .Monalsher. d<T Ak. 1Ö67, 53b gezeigt habe),
alsci vuin Cai>it(>l aiis^ehiind %%en(lel ^ich die Beschreibung weiiit-
hdi nach dem FIiibs, wo crypia Balhi und thenlrum Bitlhi (viei-
Ißichl dat4 ihfiatriim Antonmi der Mirnbilien , unten) standeit.
Wir scheu deulUch, wii' der ttedaclor , der diese Angabe der
(«renKhi^Nc:ltnMl)uii<{ fand, Ix-i il<;iii iheatrurn Balbi mm gleich die
zwei andern tlicatra anäcidoas. ühnUcb wie in der 8ten an die
i-ajiidihniöclieri nisira tue anderen, an diis c.isarischc die anderen
fora. Daher wühl ihen^ra Ul, in prim is balbi capU loca u. s. w.
Wie liekanol, wird das TbenLer sonst wcni);; geueunt und sein
Itej^tehi'ii in der Zeil ronstanliiis bezciigl .tlen nnr diesi- Dr-
kiiude: ey war auch uach ilcr Ihkuuilc kleiner aks die andern.
Dasji nun die Uegi-breihung in nürdhcher Itichtiiiig zu dem
eigeuthchen Marsfelde hinaufgeht, dann ostvtrirts Mendcnd über
ihs l'iHilhettii nach |tia/za t^olonu», ttlao biä an die 7le Kci;ji>n
lli. blK GBKNZBKSrHHKlBiriVfi ]03
l^rhl, lil sicher. Voi) hier nun weii<l«t KJe »iidlicli und sclinial
, die Monumente an der Westseite iler via lata bis zum Capiiol zu
verfolgen, «ic Preller S. 177 richtig aiininimt. — lo der beltau-
ilellen (irup|>e also macht die. Methode der tlesclireibung kei-
Derlfli Schwierigkeiten und lässt wenigstcue die Atmahute za,
(tass sie auH den vom (Mau idigelesenen Namen i-ntstiindeu sei.
Ander» str^lit es mit den südlichen und östlichen Itegionen,
[welche iu zwei (iniij])en zc^rtallen; die eine wird von den Ke-
^mxeii I II \ll XIII, die andere von Hon Regii)neu III V VI ge-
bildet; in jener Gruppe handelt es sich um die Atisdehnun^ der
Iten, in dieser um die der bten Rßf;ioD.
Die Grenzen der Iten Region können erst heslirnml werden
nach denen der *2len und I2ten. Die 2te (Coclinioutium) um-
Easst den ganzen Coclius. Die BesclircÜiunjriler Grenzen scheint
bei S, (iregorio zu heginnen ((. Claniii, jnacfJlum), wendet sich
dann südwärts nach villa Mattel und S. Stefano rutondo {cokors
V aigiittm, caMra peregTina), und gebt dann, wahrst-heinlich die
Erbe- de^ Lateran einächliettsend, na>L'h der Gegend von SS.
lailro coronati [capnt Afrieae). dem Amphitheater und zuröck
lach S. tiregurio. Ffu' einen sulclien ömfang ergieliL eine un-
gefähre Mi'i'sung, die sich an den gradlinigen Wegen um die
Abhänge des Berges hält, etwa lüOUU r. I'uss: die Urkunde hat
12200. Ganioas Grenee mis^t .^ich zu nngefälir 1290Ö, was
lieh erklärt zum TheÜ aus den zahlreichen Winkeln dei'aolben,
zum Tlieil aus iler wiihl nicht zulässigen Ausdehtiiing bis nach
SS. rietro e .MarceUiui*. Unzweifelhaft aber hielt sich die stid-
Ucb« Grenze an dem Abhang« des Ikrgt^s, also der alten
Manerliuie.
^ Schwieriger ist die ]2te Region (Piscina publica) und ihr
HVerhältDtas zur 13leu (Avenlinus). ZunfuJuit rnuas man fcät-
^Hiullen, ilass ilie s<>rvianiKche M^iuej' aui':li ilin bfidlielie Höhe v(jn
^R. Saba und S. Ralbiiia uuischloss, dass in der Einsattelung
beider Uügel unter S. Saba ein SUdtLhur sich befand, aus
reichem die Strasse narh raviulutn fiilu'le (vgl. Rosti, Annaii
>5l), DJB), welche rütJtwärts an der Südijf>itze des Gl'cus vur-
in fühlen und zwischen l'alutio und Cuclius sich fortseliien
„ Erh
AI
1 vt
10-1
DIE XIV RGÜIONEN.
mufist«. Diese SlrassR xdieint, wie auch HeuzfD (Bult. 1859,
165) anniniiiit, die 12le von der 13loo Region gesrlilinim 7ii
liiiben. Die^e ei'Itlell Ihren Namftn n.ich doui weitaus j?rüssten
Theil des aventinisclisn Hprgps, jene nach dem rVainen dflr längst
eingegangenen Piscina. — ■ Pic gcnnucre Gr^nzansulit! ist in beiden
Rftgiauen kaum mügütfi. Itass die l^le über die Sladlinauer
hinaus ^ritT und die Gegend bis mm Em])oriuni niit cinscbloss,
wird durcii die gt-gen das Ende der ItesdireÜJung genaunirn
horrm Gafhae und den Umfang von ISOOO F. glaublich. Die
Besclircibung beginn! mil dem nicht gnnz sicheren artnibtstrmm,
füLrl, »m Jilirr mit dein zweiten Namen tenrphim Di'avap- ei Mi-
wrme sicher mich \)WU Trlgctnina an da:!, ohere Ende des clivns
Publicius, w(i diese Tempd standen (Preller, Ausgew. Aufs.
S.5I3). — Esl'ulf^en dJL^ verdächtiRen yfi/jwpAfw« ///(oben S. 38).
die thtrmae Snrae und Dedanae, .jene bei S. I'risca, diese bei
S. AIcssio (Peiirgrini, Bull. 1868, 177), ehcndn das Dotocenmn
(M^riui, Arv. 510, de Hüs.«i, Ann. 1859, 2S1). Nun folgen zwei
ganz unsichere Niimen. weiter die horrca Galba et Anidatia.
Im MitlRlalter hic^s die Gegend zwibieheii |Hirlii S. I'Etuit] und
dem A ventin Orrefl (unten zu den iMirah.). Pompomiis Laelns
(he Rom. urb. vcl, 1515 Bl. O und Alhcrtinus (bei Mazucchi
f. XXill'") setzten 'borrea CL\' (.?) in die Ebene zwischen
Aveniin und FUiss. A. Fnivius Kuerst konnte die honea Galbae
jiuf (irund eines Inschriftcnfuudes iu der Nfdic des monte
iKSlaci'it) bestimmen: ■fiierunt etiam sub Aventin« inier ripam
Tiheris et leslaeeuin montem disposita tlXL (?) horrea p. U. et
erant ;iuipla et idilonj:a, itL euruin ruinao udbuc oslenduut io
proxiina nunc vlnea ill. l). In. (leur^fi (Inesarini et in prosimiij
Joris, tibi bor anno in vini>a IVtarreUi do rapcizurrhis patririi R.
effossuiuesl marnior eni3i insmplione ..' (ftilgl die Inseluifl Or.
■10il2... Genio romnfJinon horremmn Gtilhitfnorum..., für die
In^dir. Ur. 4ü febU die Knndnuliz). So die Aui^i;;, von 1527
F.LXXXIV'. MöKlieherweisegii'bt PS noch Reste dcsücbäudcs.")
•1 Ich biile hifif zn dein nhfii S, (>^f. GesaRtpn nnch, diiss Porph- ku
Hör. C. 1 1, 12, IS {Siilpifüii bfrrvfin\ hcmci-Ll: Snlpifii Gfll'/ti: (fnl»cL; u»
TIT. DIE GRGNZBESCimEIBirNC. ^^^^ö5
ts Tut^l die imb<»lini[nl>are forliais fabnria^ daun »clitiesäcn scafa
Caai uiul fonim yt'siorum. Wenn man lieide an Aas Tiherufer
seui, tto gi-iht man von den horrea Gatbae zurück nach purta
Trijteniina. Aber sJclier ist da» keiiiesweges. Wo Jas spät au-
gHpgt«; forum j/isl&ruiH lay. ist nicinps Wissens niclit bt'Zftiigt,
nur ücbliessl man mil Ueclil, dasä «s. vur pui-ta Tngi-'miua lag.
dem allt^u Cunlmliiunkt lur dv.n Gßtivittßhandel, wo dem I,. Mi-
[oüciiis (lag auf den Münzen seines (lenliJen Augiirinus dargc-
[glellte Ehrt'ndcukraal crricbtet war (Muuinisen, Mi'mzw. n. 154
{. 2bÖ). Das Thor sland ain unteni Ende des clivus Publicius
^an der NnnlwesttTke des Avenlin {s. Rd. I). Oass hier gerade
unter S. Saluua MfibUlcinc gefunden worden sind (Desrcuiet,
Annali l8Ei7, G2ft'. und Mi^muire sur les fuuillcs exvc. a. S. Sabine
[Hom] lSfi3, 4") entscheidet natürlich für das forum Mchts.
Denkbar sind zwei Plätze Tür daäüelbc: unmiKclbar vor dßni
Tliur iintcT S. SabiiM odi*r da, wo die Strasse zwischen Fbiss
und Ilü^el hinaus siidwärls lief, in der Nähe der Aorreu. Kinunt
man erstcres an. so würde die Besclu'eibung otwa am oberen
Ende dp£ clirn» Publicius begonnen heibrn, gfidwäm cfupr ühnr
len Uei'g ge;gaug«n, unter dcmsciben am Fluss zum unteren
ide jenes clivus zurückgekehrt sein. Für die scala Cassi ver-
gleii'bt Preller S. 20 1 die scala Mediana [Or. 3093) und die sr.ata^.
larümae lU von Conütanlinoijcl und hält sie für Tn-ppeu
lach dem Ftuss. Allein vir kennen die scalae Caci atn Palatin
(S(din. 1,18, lia'>fioi iJxäX^g Aaset«? Plut. Roni.20 n;ieli Bulh-
Imann, Bull. Ib52, 40), scatae geimniüe am CapiEül, scalae atut-
lariae ütxta füntm (Sunt. Aug. "2). sca/ae Tarcjuitiae (Festua
ß. 363') : kann nicht die »cala Cassi eiue Treppe nach der Seite
desCircusgcwesfju sein? — Das überlieferte IfmfangsiiiaaÄs von
180O0 Fuös erliiubl nielit der Region das ganze Areal bis xum
Fbigs und zur Mauer zuzuweisen. Die Resrhn^ibuiig ist nach der
I forgcsrblagenen Drulung eine ziemlich vollständige l'erieyewp.
warm die drä linisfirs, V:gL S, 311 hoirtiu di-eil. tindieqm' iiutum Oatfiirr
A«rmi vtmi rf oina «f »imilthta aUix rfferta mint. Dicso Stfllo wies mir
llaajit nacli.
I
1
to«
B^ xrv'ftRcro'seN.
Uie 1 3le Ui'giun tx^rilT sirhrr <len Bergriickra %i*il S. Saln
biK S. Baltfina und stic^s hier aD die Ile Kegioa. DaM schon
zu Kcstas Zeil der "Volksleich", um welchem die Gegend uDd
zuletzt die Region ihren Namen erhielt, «i^egangen war. ist
bekannt. Es ist klar, dass er nicht auf der Il&hc gelegen, also
auch der Name nach seiner Beseitigung nur an der Tiefe gehaftet
haben kann. Man pflegt ihn jetKl in der Ebene zwischen jenem
alten Sladthur und der P(>rta S. Paolu zu bocheu und von
der Vorstadt piscina^ zu sprechen. Ganz unzni^ifelhuft wai' das
nach dem bisher hekanuteu Greilich nicht; am wenigsten be-
weisen Stellen wie die des Äiniuiau (17,4) vundemObeliskendes
Oin^tanlius: per ftorlam OsUenjf.em piscinamque pHblicam drco
illaiiu est maximo. Schon eher lüsst »ich die Beschreibung der
Ueberächweuiinuug bei Cicero (Ad Quinlum fi". 3, 7) anführen;
Romae et maxime Appfa ad Hartis mtra aUuvies: Crassipedis
ambtitatio ablata, hortx tabemae pbtrimae, magna vis aqttae ad
pisduam ptililicam; denn diese Fluth ktiun ducli mir durch den
ÄImo verursac:h[ worden sein, welcher nahe an der (legend ad
Martis und eine halbe Millie vor porta S. l'aolo vorbei in den
Tiber Iliesst (unten). Aber vielleicht liaben wir tInreJi die neuer-
dings gefundene republicanischc Weihin schrift der lanü piAri-
}iemu l,ileu2eu, Scavi nel bosco dei fr. arv. S. lOÜ) einen
besseren Ueweis. Man erinnert sich an das Gespräch zwischen
P«eudtilus und Calidorus bei Plautus: geh, sa^t (v. 326(1'.) Cali-
dorus, hole
vicinims, lanim, itt eyo fmic aumtficem summo lotri:
Pscudulns KögerL,
tarn hie wo, verum extra portam mi eliam currenditmsl
prius.
(C.) qnitl eo^ (I'.} lanios itide accersam ttna cum tiHtinnabulis
H. S. W.
Dasa PlautuM hier iwnr duppclsinnig unter den lanü die c.ami'
yfcM vcrstelji% ahftr doch cigenlUcJie tam'i extra portam kenne,
hat nit.rtr.hl (Opusc. 2, 354) niil Hm-lit liervorgeJitibeii. Wir
wenlen aliso wühl in iVipmur porta das /.urpiscina hinausführende
Thor sehen dfirfen. Ks bleibt uns <lif Wahl zwirtchen der Na€via,
4
r nmintENZBKsctmBinrN'r.
RamiiiscuUitta (nacli welchen bniilen vici ilor Ilcginii betssen) uiid
ijur LavernaWs. Es ilürrte fin tirunU mehr, um akh lue diß
Afiwwa zu unLäclieidon , in ilcni llmsunilt! lii'gpu, d.iss (wahr-
sdipiolicli im J. 053) urb» lusirata capra comihis oitieiuibusper
vrheviäiictay porta yaema emma relktaquc (OIisimj. 44). Oie
Luflniliüi) drr Suidl wird öfters durch die sihjllinlschen Bücher
angeordnet und dem A[)C)II tun Ziegen« ijil'er gohraclit (Uv. 25, 12,
13. 45, 16, (i). Italier ist aitcli hinr wwhl an difsen mm tfriitcux
und nicht an das alte Zicgeuopier dea Vfiiovis zu dßnkön (l-fih-
bcrt, Quacst. punt. S. 115). Das» irniu nun dieec Ziege vor
|)urta Naeviu laufen lii;t>», dürfte ducii wohl »einen Giund darin
Äaben, daä& hier die kmV wohnten, die die ticffmoe lieferiea.
Wenn nun die capitolinische Ba^is die vici der 12tcn Hegiuu in
der Weise aiir/ähll. dass sie die beiden narfi jenen TUiueu le-
nannlen vici zuletzt, einen vt'cus Dianae und einen vkm piscmae
^iblicae zucräl aufzählt , so werden wir daraus ächüesscn, dass
sie von der Grenze der lUleii Region beginnt und im der SüJ-
deite endet Dass ein vicm pisdnae pubUcae eben zu Änfaiif^ ge-
nannt »ird, kann natürlich nicht beweisen, dass dorl ain Circuä
der alte Badcicich sieb Uefiind. - Wie die Basis nun, so beginnt
audi unsere Grenzbeschreibung an dei- nördüchen Ecke, wo die
I3te und die Ite Ki-gionunsticsäcn: denu dorLLiii weist der An-
lang: aream raiHcariatn, ihr driUlelztc Nanu; cnboriem lY m'rji-
lum an den INordabbang unter S. Saba. Letzteres ist sicher
durch die schon von de Hossi (Annali lSä9, 391 vyl. '280) he-
■ baiidellrn Inschritlen, /u denen die necb jetzt in der vigna
Ks. Loreuzo unter S. S;ibba erhi<ileue aedicula dieser Coborte
^uumral: ensteres dureli ein Stüek des ciipituiiutächcn I'IüUs
|HBelluri T. XI, Original erhalten: v<;l. MniiiitslH'i-. :i. t^. S. r]47)
auf wckhem man nach der bckannleu Orientirung liest
S
\
ion >^
_
0.
AREA RADICARIA
V
.W I
I2te Itogion
N
1Ö8
DTE SSV REGIONEN.
Das wutaHi7iitm hM die Urkiiiide io der ersten Itf^ioa, aad es
wäre sehr scfiön, weuG ilie Mirabilirn rnil gtitein GewUsi'n vftr-
!tich«r-n kiinntcn: S. Balbina futi mvtatoriunt Cmaaris; allein, da
sie fortfalircn : u6i' «r S. Saha, fnit area ApdUms et Sphnis, und
dies«' ilür Iteii Rej^ion angrSiririye area imniöglirh hri S, Saba
ßctegeii Iwlien kann (Preller S. 1 14), so thun wir besser, auf
beide Zeugnisse aiclit init Urlicli» (Tup. iii L. S. 112 f.) ein
grossem Gewii'ht und uns dailurc'h die. gröKt^tß!) Hindernisse
i[i den Weg zu legen (vgJ. zu den Miraliilifn). — Scheiiil
pun auch die Richtung der Itcsclireibuiig einigcrinassen sicher,
so dn>lit dtich der vorletzte und letzte Name domus Comifmae,
j))i"iifltfl Adrxiini wieder Alles umziistossen. Da zwischen dem
nördlichston Punltle unii S. Saba die l*eiiegese die SüdgrenzG
zu bfschreüien scheint, uin wir si^hnn werden, so erwarten wir
nun. dass auf der Strasse, welche die Siidgrenze der l^teu Itß-
gion liildet, zurück ge-gaiigcii wird. Ein Stück des IManä (Bellori
T. I riclilig nacli der vat. iCeictmung, Original verloren, Inschr.
r^loch bei Canina n. LMM) lial
MINER
BAE
0.
Ile nt;|pon?
'%
%
w
Ca
V
l2Le Region?
N
l'reiierS. 198, Visconti, Bull. 1859, 14, ergänzen richtig [rfomwsl
CQmifim{el Hecker, Toi>. S. 452, Canina, ludic. S. 532, Pelle-
grini. Bull. ISOS, 178 falseli [^ortkus.] Corui/kia: das sei die
von Cornificiuä hergestellte Poiticus des Dianentemp^ls neben
den) Miuerventenipel. Allein es ist wohl denklmr, dass die Be-
Scbreibunj; bis oberhalb S. Halhina zunlekgingc und hier die
domus Cornißciae neben dcui Mii]ervenirm|icl zu stehen käme.
Mit wie schwaclmn Gründen aber Viseonti a. O. in einigen
Trfiniraei-n bei S. Raibina dies Haus und das l'rivathaus Ha-
driaub^ sucht, mag man hei üiui selbst uaclilcsen. Leider
sdieineu aber alle übrigen Punkte iler Grunze unsicher oder sie
lir. UIE'GnKNZBESCllHEmL^{i.
1Ü9
I
I
fi^ii sich nicIiL der aiigftnominf>n«n Pf^riitgesn. G«hl sie nus
von der Gegend bei porta <*^pfn«, so muss sie sich nun si'idlich
wenil<!n: viam notyam, der nächste IVamc. «eist auf die Strasse
aii ihttmix (Span. Carac. 9), den magnus accfssus zur Stadt
(Virtor Cae». '21 ), wahrscli ein lieh aiil" dessen oberep Knde. Denn
iniii folgen liis zu den Tberint-n selbst noch 3 Namen : Isis Atheno-
^n'a (unsicher), Bona dea subsaxana (unsicher: Streit zwiscficn
ifccJter, Top. S. l')! Antwort S. 5y, L'rlichs, Top. in L. S. T-l),
tiivns delfini (unsidicr: mit L'nrccht vunMoinmson von der Nähe
desCircus erkläj-l, Chronogr. $. Cibl X. 23: rgl. vkiis st'tam' sa-
ikntis); dann die Tbcrmi'in. weirbe niso die Sildostecke d^r
Rf^iion hczeidinenj aber wobl ausserhalb derseibeii liegen, weil
ausserhalb des Mauerrlnges, die domus Cilonis und die -Ite Co-
borte bei S. Saki. Aber wenn wlrkiioh an der We&tseite von
S. BiUbina eineHötu"e mit dor Aufschrift [/-'jftftr Chüonis praefiectf)
wb{f) gefunden ist 'in ta) biogo ed in tal gdis» che dava a co-
Boscei'e d'iiver fornito l'arijiia allr» slesao edifizio' (Visconti, Unit.
tS59, 104), dies Haus alsit bei S. üalbina gestanden bat, so Ina
ich vvenigsteny ausser Stande, diese Thalsacbi; ntit dem btslier
fiefundenen zu reimen. — I>itt llegion sull ] 2,0110 Fuss nii'sscn.
SUssl man die Sirassenlinicn vim der Södsjiitze des Circus l)ia
unter den Weslahbang untct S. Saba, von da in gradcr Liniö
nach der Weslecke der Thunnen, längs der Ausgenniauern disr
iHuinc weiter bis zur ^ordostecke derselben und zum Ausgangs-
punkt zurück, sü hat man wenig äher 10000 Fu»s, man hat aber
auch damit die eigenlliche Vorstadt \tis S. Paolo ausgcächlossen.
Caninas Greiixe, wriehe iliest* einsebliesst, betrügt elwn 1H500
Fu»B, ist also um Vieles zu gross. Wenn man, wie verrnutliet
^«'u^le, die Thermen seihat ausschlicsst und die Sfidostgrcnze
(iicli an die Mauerliuie hallen lÜHst, Ferringcrl eich der Umfang
nnigermaa^sen.
Mit grosser Wahrscheinlichkeit also lä^sl Cautnn (Indic.
B. 50) die erste Repimi (Porta Ca^ieiuO die Tiefe unter dou Ab-
häagen des Aventin und Coelius einnehmen: Hie erstreckt sich
zwischen beiden llüi;eln spiUwinkhg hi» an das alte Thor , die
Lage desselben ist bestimmt dmch lIcd Fundort des Iteii
110
DIE XIV REtilOPfEN.
Meilcusteins der vm Appia in vigna Nari nacb Caninas AnsätzRit
(Ann. I8r)3. 134) IH.ISO Metcr=512 Paloi vor pmta S. Se-
hiistiano: <lanacii kommt as unter S. Grei^orio zu stehen, viel-
leicht auf den Abhang des Cocliiis (Hosa, Bull. LS6ä, 1 14). luCgen
nun die neuerdings dort gefundenen Maui^rreslo zrnn Thor ge-
hi^ren oder nicht. Ginina nun lägst die Tteg:ion überiaU bis an
die auix'lianische Mauer reicheu und eritnlt so eine Grundlinie
Tfin mindestens 1930Ü Foss, während das Curiosum 1221 IJ^,
die Notilia 12'2I9/^ angiebl. Dabei hat er also als nicht in der
Region Lief;eiid dii; vnn der GrenzbeschrcJhung aussd^rhiilb der
porla Appla ßenaniiten Punkte betrachtet, unter denen die aedes
JHarlis und das ßumen Almonis die wichtigsten sind. Decker
liair&icl), indem er den Miirslcmj>cl nicht vorporta S. Scbastiano,
sondern vor der alten Capßua annahm, und als dies nach den
richtigen Bemerkungen von l'rlichs (T. In Leipz. S. 105 IT. vgl.
2, 15 f.) uielil mehr anging, zivüiMaralciujirl (s, Antwort S. 63 ff.).
Gehen nir zimäclist ron der Thatsache ans, das» das Collegiam
des Aesciilap und der Hygia zusammeukaui via Ajjyia ad Mortis
inij-a inilliarttm I et II (Or. 2417). Der Ue Meilensteiin ist, wie
bemerkt wurde, in der vigna Nari unmittelbar vor porta S. Se-
bastiauo gefunden, der 2te kommt nach der Messung auf Bosas
Plan der via Appia (Mon. dell' Inst. 5 T. LVII) etwa 770 M.
hinter der Kirche Dominc quo vadi^ jcuseils des .\lmo zu .«stehen,
diese Kirche sellist steht also nicht ganz 1 '5 Meilen vor porta
Capena. Diese Ue-gend ad Jifartis nennt IJvius 7. 23 extra por-
tam Capenam und die S. ) 12 erörterte beschreibung der durch
den Almu venn'sarhten Uebprsrlmemmung bei (Liitero vi-rweisl
uns auf die i\5he des Almo,d. h. des Ftüsschenit, welches unge-
fähr in der Mitte z\>isclieii poeUi S. Sebasliano und der Kirche
flümine ijUtt vadis flie.ssl (unten S. 1 12). tVrner ist di(! Inselirifl
(Or. 3) nenntiis populusqiie Homünus cU'com MarU's peennia pttblica
m phnitiam redigenrltiHi curam'l nach Cittadini gefunden 'presso
)a piirla di S. Seltastiano, ora in rasa Nari', narh Aldu» 'in loci)
Tulga appellalo Aquadaccia' (Aimo: im 15ten Jabrh. biess purta
S. SeliasUani) poria Oataa). i)a»g die 'FJ>enuug' jenes clitms
nuch jetzt in dem TerrainMn:«cbaiU, in welchem die Strasse
tfi: DIE GRENZSESCimiilSliST..
111
ind hinter porti S. Scbaaüanu IhuU, /u iM-kitnnen ist,
hnt ijchon FabretU (Üeaquis 1 , 12 S. 27 der 2tcnA.> geüia^.
Vnr ili» |iurl^ S. SelKistiaiin weisen uns auch eitip Itribc vun
Winbin^diriflen an den Mars: so die schon von Urlichs (T. iu
t. S, lOS) bemerkte Weihiuschiift eines Soldaten 'fuori dclla
|urta e verso Iu chie.tva ili S. SehaslJunu', in ilcs vif^na Aiiifmlula
nie Urne mit der Insrhrift Mavortei (C. I. I.. 1, S08) und die
Weihinschrifl des Marccllus (C. I. L. 1, 531), "oitra portam Oi-
|jniam' gefunden. >Venu diiise Ttiatsachcn dazu drängen, ilt-ii
TcB))>el des Man» auzunehmeii. wo Uei' c/iVns und die 4>r4j;cnJ
'kiiii Mai-steuiiiel' lagen, zwischni düin Heu und 2teu Meilen-
Bttin drr via A]ipia, s« zninRl uns fiiiner der Vers des Ovid
(Fast. t>, 191) ibu auf der Höhe in Sieht der alten (^apena anzu-
nehmen, entweder a)su auf der Hübe vor porCa S. SebEistiano,
no er dann verniuthüch am oberen Ende des clivm Mnriis ge-
standen haben wilrde, oder aui' der U&hc eine gute Strecke jeji-
tifits der Kirche Doniine quo vadis, wu das Terrain sich wieder
stark erbebt. Letztere.*; ist für dfin aUberühmlfin Marstempel
deshalb ^ehr unwahrscheinlich, weil er dann nicht hh» nmaev-
halb der alten Stadt, sondern ganz auss<^rhnlb des strali'gisi'lieit
Bereichs derselben liegen wurde. Becker nun lioss diesen djrtit
vor porla Capena, einen zweiten auf dieser letzten IbMie sidi
erheben und bezog auf diuscn sowohl diß Erwähnuuj^en der
kirehliclieo Tri^ditiun als auch Appiau H. civ. ^, i\: beides mit
Unrecht. Üie kirchliche Tradition sagt : foris portam Appiam, tibi
beatKs Kistux decollatits esl ef uhi ihmirms apparuH Pvtro et dixü ei
tlmnine quo vadis. nbi fuit ietnpluta martis. Sn dit; Mirabilien ; die
cla S. Sixti (() Aug. S. 141): S. Syxtum . . dtixerunt m dimun
iis atüe (m) lemplum et ibidem liecolialm est. Eb fiilgl daraus
nur. dasB Sixtus den clivns herathgefQhrt und liei jener
che enthauptet wurde und dasa dies ad Marti» zwistheu ilem
Iten und 2len Meilenstein 'vnr dfui TeHipEsl' geschah. Nicht
mehr folgt aus dem ad u Marfis . . forasp&Tlae Appiae der Acta
S. Coraeiü (aus Ado, 11- Sept. 1 11 ). Ferner sagt Appiaii a. 0.
Octaviau habe, von Campanieu kommend, gelagert tt^o rot'
tos "?iö (Staditat' nef{ex<xi§fxtx if t(p tov "jQtta^ i*?^'
IL2
Dlß XIV HEGIUNEN.
also, weiin er 7'/, Stadien fiiif dt« Meil» rnrhn«te, wi« Uldii
(becker, »andb. 2, 2, 286, Hiillsch, Melrol. S.57) ruiul 2 Meiieu,
wonu S Slitdien, chvnä wenigni', skojeAenia\hatiAfartis, und
TRUT w.ihi-ä('hpintich auf derdomintrenden llJllic Ober der Kirche
Hoiiiitio quo vudls. AhiT mdir knnii auch schwerlich daraus
gf&cliIüssL^n wpffkn. tktaviaii konnte ja doch aucli Dicht i n dem
Tempel mit den Truppen lagern. Es ist uiclil zu kühn, wenn
wir A|)jiian zutratien. er habe ad Martis so fiUiTsplzt. Wie
derselbe niil tojjügra|)hiöchcQ Diiigeu zuwftüeii umgehl, zeigt
unter Audcrem tlie ganz nii^sversläiidlicho H^rHtellung Civ.
1. 07 fr., wcirübftr fld.!. — Es bcdfirne nicliil. virler Worte, wenn
die Ansicht rwinischer Topttgmijbftn, dassvor [lorla S. Sebastiano
muh Reste dce T(Mii|iel3 sich heßaden, sith besläligle. — Die
suQKt vnn Itfirk(-r hetgeli rächten Itcwojge fi'ir ilie Lag« nine«
Marstempelii dicht bei porla rapeita bimiche ich hi^^r nicht norh-
niale zu widerlegen und djirf wobl die aue^h von Pfeiler adoptirlc
Ansicht, dn^ der Marslenip«! auf der llrdie iLirht vnr porta S.
Sebastiane stand, aln sicher aiisehcn. — Allein lühLig war Hecken
Barecbtiung (Antwurt S. 64], das», «venu man die Kegion auch
■mit. Aussrldiiss dris Stücks zwiscbeii [lorla I-iiliiin und Melrovia
bis an den vermeinUichen Ort des Marsie[ni>el!< am untern Ende
drs (-livus Martis und bis zum Almu ausdehnt, allermindestens
1,'}M00 bis IGOOÜ ]■'. herau-ikonimeii, wovon sich jeder durch
Nachmessung iiiicli an Kosas Kiirle überzeugen knnn. lind wa^
half ea ihm nun, den MarstemiJel zu lii-soitigen? E,i Idieh jn das
flunmi Altmnis. Üas-s dnr AImo nicht die durch don (ürcus flii>s-
sende Marrana iätv s^uideru der heulige Aqualaccio. der vor pnrta
S. Patdo in ilim Tibor ITilU, ist meines Erachlena längst von
Nibby (zu Nardini I. 147) pnlschii^den w^irden iintl ich begnüg«
mich hier nui' den Hauplhewcis in Eriuuerung zu bringen,
nehnilich Cregiir i\fs finissen Schenkung der horli lino mter
Tiberim et porticum ipsim ecclesiat {S. Panli) euntibas a porta
Civitatü parte ttextra, quae dt'vidü fluvins Almo (Epist. 14. 14 =
2. 1273 der Opera. Paris I7il.'>) besiäiipt durch die Bulle Gre-
gors VII V. i. l\Mi (bei Coppi, Üiss. dell' acad. pontif. 15. 210).
Nicht unerhcibtich sind die ncucslin Bemßrktingen Viscontis,
^
I
m, nm CBENZBRSrnREfDCTc. tts
weldie ili(!se Amtirlit BlAtzon (Amiali läOS): dagegca s|>ricbt
w«ler der Vers df-R Staüus {Silv. 5. 1 , 222) qua pn'imm nascitur
iugeas Ajtpia noch tlaä Üeilkbt Maitials 3, 47 . uutl uiis sodäI
<Ugegf>n von Kor«diauinier (Ule CrümlunK Ruins S. 33 flt.) vor-
^oliraciit isl, winl lin Iten Ilande seine ErIeJiguDg tiiiilen. Nun
IwhiwUeii sich Uecker (Antworl S. 71) über den Almo, Urliclis
IT. in L. 2, I&) über die Grenzen der Regiun die, Untersuchung
ror, I'reller (S. 1 171 dagegen fand in der Nennung des Almo gar
keiuBD Ansloss, weit vs der Becker' sehen Bcrcehnung tles Itegiuns-
luiifan^cii zu folgen ausser Stande sei. nur Canina Indie. S. [>6
refsuclitocincEiilärung : entweder äci eine Aendeiung de» LuuJVji
des Almo anzuucbmeii inlcr i\\tcr üas ßumen Mmonü U)r kIix flei-
(igUium oderOild Ai;& Flusses bei p(»rta S. Sebatit.i.ino zu rrkblren:
«l»äUT (^Auuiili Ibä'S, 146) sclieiol er aber auch diese Vcrsuclie
I nicht mehr gebilligt zu liaheu. Der ertste ist ganz nichtig: eine
JVeränderiiug des Laufes h5nnte bei der Enge des Thaies nur
eine ganz uiierbcbliclie DilTcrenz hervorbringen. Eher lässl sich
ü« zweite hören mit der BBSchrilnkunR auf eine Statue: obwohl
(loeb flmiim Almonis iikhl ntit Bezelchnunf^en wie Uerr.ukm
eubaniem (11. XIV) in eine Linie zu steHtMi ist und immer ^radu
zweideutig bleiben würde, wie Tiberis für deu Warforio im
insicdlcr Itinerar. den ich viulruehr als waln't.'u Fluss zu er-
etsen ht>l1'e. Aber nehmen wir auch an, daäs das üherUeferte
ussDiaass der Kegiuu aus der Zeit des Augustus, die Ue-
ehreibiing aus der des Ciinstantin .stamme, dass die Un~
;iünsgrenze nach Süden erweitert worden sei: isl denn die
u$dehnung d^^rselbeu bis vor porta Apjjia oder gur bis au
len Alniu zu irgend einer Zeit denkbar? Die« isl rrellie-h
n Vielen angeuominen worden, lediglich um mit der falschen
Aiinaliine, lÜß porla Cajieiia habe uiigefUhr bei S. Sisli) gf^stau-
dcn. deu überliererlen Umfang vereinigen zu können (danach
mcluiet Cassio, Corso d. ». 2, 1 S). Ja LrUchs (Top. in L. S. 3 Oö)
lä^Rl AugiisUis den Almo, 'bis zu welchen) die Wohnungen
iingcn', als Grenze der llcgiun wählen , bis dahin dieses Stadt»
ierlel ^'eines der gläuiendstcn') sich ausilehneii. Die Beweis«
dafür sind mir unbekannL. Dagegen isl bekannt, dass diese
114
Ulli XIV REGIONEN.
Region mit ihren 10 vid zur Zeit des Constantiii (9 zur Zeil iles
Hiulfiari") zu dmicn gftliörl, wnU-he sehr H(>ni(i virj besitzen, und
also ViM'liällniSäiiiäät^iii \iel l'reieii Unuiu und onuiiLliche Uebäude.
wenig Privalhrmser, gehabt li^ibcii: wonigi-r haben nu^r die *2to
(T) lind 4t(* (8), ibinn ftilgt die ütft {\-2), nlle i'ibrigen haben 15
und mehr (bis 7Ö); lorner ibiss Cukuiibarioii iius aiigustJsdier
Zeit kurit nach der Trenunn^,' drr via L^Ünü von der Appia
xwisrben beiden StraAsen arrbeii, über welche hinaus in^n skh
dio Wohnungen sehwerlidi denken kann, wie im \Um Bande
weiter nachgewiesen werden viirü. Ist jene Rohanptun;; also so
nnwjihrscheinlich wie unerweislich, so Irageii wir nun nach der
Art, wie uns die vnirineiiidicJiB (Irenze beschrieben wird. Ite-
atimmbar »ind in derselben :
zu Anfang: aeiles Ilorioris el YirtH(Js
Camenae
in der Mitte: miitatorivm Cmaaris
vor [wvria
zu Ende:
beide dicht
< Valien»
ein GreiizpuiikL gegen
die r2te Itegion
vor (lurtn S. Sel>a:4lJauo
der At]tiatncciü.
aedes Martis
fiumen Atmouis
Denn die Anselziiiig der urim AyolUtti!, et Spienis (vi»f dem niiüa-
torinm) beruht lediglirh auf den Mjrnbilien (S. lOS). N'acb d«ni
■/Ti/wjcH Afimim folgen nurh ^ Tiiuinjiblpu^«-» ib-s Ycrus. Ti-aian,
Ikusus. Wenn der leute der noch erhaltene Uu|;en innerhalb
des Tliures ist, wie es allerdinu^ zu seilt ädieiat, st> kann er
ii,iliirli«:h ni<;ht der in ilcii Mirnbillen ftyrix jiortHin A{rjitam ^e-
naiHile sein, ivie unbefeTerllich erweise Preller S. US sagt, Sün-
dern dieser wird einer dm* lin^iden acidern sein, deren ätiiuduil
auf d*>r via A|>|iia vor- ileni TLmr mit Hecht üiigi-nntninert wUA.
Mich kann doi- virus Drusiamts der c!i|iiloiinisclieu Basis, braucht
ahor nicht von dem inucrhaLb der [Hirta Ap|iia stellenden
n.ihen Jiugeii g<<nannl worden sein. Endlich ist aus <lein oben
gewiglen klar, dtiss die F.iusiliiebiiiiy; der »ales Minen^ae \\iii\cr
der a. Martis in der Notitia dariuchts beweiftt. — >"acii
den hekannlrn Punkten nun scbeiiit (:ar kein Zweifel uiöglicb,
dass der He.srhr«dn'r in die?<'.r Ile^jiiun cinfai^h die via Aiipin
hinan isge^aiij^'L'u ist , kciuesweges die Kcgiun umschrieben
hat: i<r hat alfto ItAHi-it nalirschttinlith auf diesem Wi^rigonanni,
W.-I.-4 rrclils iinil links vnn ilt^r Slnisitr lag, iintl Ut dühei lihor <jir^
tirt-DZ«^ der Kr^ion bis an den Altiio gerallion. Wenn Burgess
iTofin^rapliy 1,90 A. 19] bvmpfkt, <lic Ui^j^ion habe Dicht viel
Hirtir als di(^ via A|j[iia liis zum Ahiin und di(^ (inmittt^Iliar sie
iM'fireniendfln Terrilorien ('ihe immeMliatf- pretincis ol' ibe via
A.|i|)ia') umraäst, so ist er zu dieser Aunahnie dui-cb die richlige
WönliguiiR der irnifanKszah! Hnzwiiiigon worden: nlloin die
Itr^ioti wördv nach diestr Aufrussuu^ in der Thnt zu einem
Thei] üur die Strasse «nd die Grälvej- an Jorselboii begriffen
faalwa. Nach iler hier vorgr.lraj^enen Ansicht würde sich diese
L'nzutni^licbkfdt beteiligen.
hie xweite 0^1(1(1« wird j;«bil<ifit von den Ungionon III V
'VL Allft drei treten an di« 4t« hftran. welche, wie wir schon
|S.D9r.), die Tiefe utitt-T dcu iin[;i'in ansfulli »ml srjillii:lii bis
ao ilait Cfilnäsettni rtilcbt. Hier berührt sie die äte, ileron
iVpnzyn sich aul'cine l*eric|[ese nicht zurückführen laasuii, Wir
ttcjimm nur mit i-iniyer Siiiherhcit:
üu Anfang moHtta
ia lier Mitte
ampiiitheatrum
lH>in$ mayniis et
Daekm
thermap Titiauae el
Traianae
portkus Liuiae
zwisrlienS.C.Ieni eilte uiiiiSS.
Pielro ci Marwllini)
am Amphitheater
Mstra ItfisenaliHm
zwischen Aniphitliaater und
S. MarÜDo ni monti
nord westlich vu ni A mphi-
theatert
zwisi'hrn AmphitliTOter unJ
Titiisüiernien.
Was ilk Sicherlicii Hntangl, su slfht es damit so: Welh-
inschrifii-n der (fffiiinnforefi tufnifilaf atirariae et «rtfentaiiae
i'aesaris siod gefumh-n 'in plaüiüc ante cccl. S. Cli'ineulis' culi-r
in plaoo iiiler S. tlemenletn el, SS. Pulriini et Marrejjlnnm',
'afanti hi aUzT-tt di S. Clenumle iitilU parle del Ccliolo' (Ligurius,
lt. h, IW'i ihm au deuige-geu .SS.I'i^ilrci n Marcellino vorspringen-
im Ahhuni; (W« Coelitiä). liier also stand die kaiserliche Münze.
II«
DIK ,\IV KBGIONEN.
sie kann also nicbt in dem unter der (Jaterfcirdi« von S. Qe-
facDt« eald«:klen anliken Gebäude gesucht wcntcn (llenzen«
AiiiMli 180-2. 60 fr.. Ai: llossi. Bull, di arch. cri:^t. 1^G3. äO«
desnen Gran(lri?:i) Gse]l-Ft;U, Itöni. Äa^grabungeu llildburg-
haiuij-n 1S70 S. 102. nipderjjielil). — Die Lag« d(S lutba
matjHu» in dnr Nähe de« GoluSiieum ist wahrsclieinüch, die von
tanins demselben zugeschriebenen Reste unsiclier. — Bekannt
sind die in Ruinen erb.-illene!i Thermen. - — Den Endpunkt
wärden die tasira .tlisenatium bilden. Piranesi u. A. i;eUten sie
an das n&rdüche Ende der Strasse ron S. Natleu in Meriüana
(Venuli-Piale 1 , 235 f.). Ileiizen a. 0. S. «4 tbeilt riuft In-
schrift mit, auf welcher nach ihm Gurdian IN eine Enveiterung
det Lagers bezeugt, gefunden 'fuori della parte somicircolare
delle tenne di Tilo\ also :iin Abhang des E^|uilin (^egen das
Colus&euui. Die nur noch zum Thcil erhaltene Inschrift (das
jetzt verlorene cursiv) sull unlcn sicher vollständig sein. IS'ach
Henzens Vorgange und mit Hncksichl darauf, dass die niisena-
lisclie FluUeiial»lhi':ilun[j sich nach ihm pia vmdex Gordiana
nannlR (ITenzeti 5798) wie die ravennatische nach Üeciue pia
vimlex Deriaua (da^.5534i, würile alj^o ehva m zu ergänzen sein:
IP -CAESAR . M ■ ANTONIVS GORDIANV]5 P/VS • FELIX • lAVC
PONTIFEX ■ MAXIMVS • TRIB • POT ■] lU ■ WP-ll ■ COS- PiROCO
P-CLASSIS-iWIS. P-V- GORDIANAE-CASTRA-l ROME-MISEA]!
SVA.fMPENSA]AMPUF[ICA
Freilich bLeiitt mir da^ Romae Mim\[iqve\ »i\%\ös-»\^: aber auch
ünslra qune sunt] Homae Miseti[afi»m] sclieint mir nicht leichter.
Immer wird das neben amyh'are nicht selten gehrauchte ampU-
flicavit] am Schluss. verglichen mit dem Fundort, Ilenzens Ver-
Diulhung fast zwingend iirscheineii iGSäCii, dass die Miäenaten iu
(lii'StT (icgeiid ihre KnKerne halten. Wnnn. wie llenzen be-
merk), die Ndbe beim Au][ihiiheater durch die Stelle des Lani|>r.
(Cnnnn. 1 Ti) a tnililifms r.lassHiiiis, qui i^elii ditcehant in amphilhenlm,
mulivirt erscheint, d^rr ;il^ii die Bliüenaleu meint, so wird die
Anliigtf der casiini Ra'minaimm in Trasicvcrp wohl mit dem
Dienste der HaviMinaleu btii di>n Nainnacbien in Verbindung
stehen. — Für tlie porlk>is Lioiat ist seit Auflinduiig des
Ml. D\P. GRRK/RRSCnilRiHdKG.
117
^2tl I
I nni
'j'ji(;ru(>iit(: Ach cüpitiilini&dieii Pbns, welclie» diesolliu ilaiKiiflU.
iiir iiiHnrfrn ein Aiiliall gegeben. 9h nach dein walirschciDlithen
:aiis!;»lalir des PLin» (1 : '25U) ein Ort für siv gesucht werden
ISS, WKlcher eine KlÄcbe von 115 X 75 M. hictet. — Ileiueit
lAnnati 1S67, 419 f.) hal lici dieser GelBgcillieit Feas Ansicht
,?iniiftncitirtfinMisr.. l |j. 120,7 linde ich Nichts) gotiilligt, der sie
f dem nonltvestlidicn Alihang aucbt. nieiuca Wissens aus
einem andern Grunde, als weil man Strabo 5,3 S. 361 falsch
Tstandcn hni. Denn wie Ilenxitn jetzt (a. 0.) selber xugif^ht,
MRl. er gar nichl, uidi) hüntie das üchäiide vom Forum aus sehen.
öss vulli-nrls aus Oviils Bi-sthnMliiiuK Fast. 6. 637 Gwnichts für
teLoeaHtät folge (derDcdirationstag ist ja dort die Ankmlpfung,
ilcr UrlxT^aiig sha nicht iiiivcrsläiKlIirh), hätte KUlginann
iPbilol. 27, 493) niflil übersehen dfirfen. Es bleihl also die
La^c. bis die vor kurz«m verlteissenen Ausgrabungen sie uns
narhwflisen, einzig aus der Narhliar.sfiiafl der castra Misenatinm
.1 erscbUessen. — Auch drei in ilies« Uegjon gehörige Stücke
Stadtplans helfr;ii iiidit weiter, alle drei im Origiunl verloren
nnd TOD Helhiri leidlich gut nacli der vnliranisehen Zeichnung
uhlicirt: eins (T. VIll) mit der inschrifl [vicits] summi ch[(tragn]
): denn srimerliuh ist xu dem Genetiv etwas Anderes zn er-
nien (vgl. ricm stfjbuli proconsnlis). Das summHm rMraginm
nnt die Urkunde nach der cltenfalU un best im m baren domus
itU Praesentis, nur seine wahrscbeinlichL' Ocslimmung als
üstkanimer für ilie AiiflTihrungen int AinphitliRalei- \äsü vcr-
mutben, dass es in der iNähc desselben gen^tanden halie. Wir
kennttii von dem Verwaltungspersonal den jtroc^uraior) summt
ckoragi bei Ür. 12 (I'anviu), den adiuUor] proc{nratoTis) summt
ditiriitgi) hei Ilenzen 6lSl =:ö533 und den taltitlarims] summt
(Äoraji Lei demsethcn 61S2 = G.'j72. Filn zweites hat die In-
•chrift Intim magntis (T. XI) ; ein drittes die Inschrift (T. III) :
1 LICAL
2 MENTARIA
3 rASTRA MISE
4 waTlVM
so, nicht MIST
IIH
niG XIV HEGIONEH.
Die Ergänzung viin Z. 3 4 ist, wie man sieht, uuzweifttUiaft;
nicht fin ilii^ von l '2. IsL die ZHictinung zuvertässiß {uuii he-
eioutcnde Kchk-r tu drn In&chrill(>ii siml iiiclit anzmiRbnu-n), so
ist dir Zusiiiumuugi'liLirlgkeit vuii Z. I 2 zu einem Nariieii wahr-
Bcbeialich und Für Z. 1 schwer eine nndcre Krgäuzung als
6ifsi]/iC(t] /... iJenkbar. Ali<;i' was ttaiuit anfangi-'n? Bellori
ina<-ht(! daraus zwei Gebäude : [bastltica L^icinii. Qrma]iiieutaria.
die Biisilicu sollte fiasiUcn Sicinüti (Amuiino. 27, 8, (•)), iliese.
vprschrieben flir lia'nit, und diese wicilorum aus dem palatium
Licmamim üdiT dcQ horti Lkmmii U. Miriült,) zu lolgciu äcixi:
nie m.nn sieht, eine sclir künstliche Anuahmi!, mag nun die
b. Sicinini wirklich die basUica Libertana stiu (Liiictis. Beschr. 3,
2, 214 f-) ndt-r niiiit. Da das Wtvi'ichuisä der Uasilikt-u im An-
lange aller Wahrsriieiiiitclikeit nach volbiamligiät. &o müssteman
wohl «der ührl in dieser basitka l... mmidiia einen zweileu
Namen für einen der dort genannten suchen, da ja aur.h dio
vascHlaria dieses Verzeichnisses soust arge.ninria heisst. Es wird
unten gezeigt norden, dass ta der ebcuralls dort f.'cminu(en ve-
stiiia ein geljräucliliclics AjipeUativum. wie vasculaha und floscu-
{aria. zu stecken scheint, yiatWakUi vestiaria: sollte nelieii diaser
durchaus tiu'iglicben Uezeicbuuug eine [basijUca v{esti}menlaria
(mit Aendening des L in V) so ganz undenkbar sein? (lenzen
hat seinen tnihcren VursclJag [ba$i\tica L[iviae frujmentana
(Aniiaü lSü2, 66), jeui (das. IS69, 120) wieder zuriiekgczugcn:
<lasä die Ergänzung [fru]meMaria wcnigstciid mit der itasilica
liPtae: nicht wühl verflnbar sei, hatte er selbst zugegehun. zu-
glcidi aber eineit Lrrlhum des Luncipieuum uder iilvinmelzen
für die Verwendung des Wortes baaitica auaehuieu müsseu:
denn allerdings it^t jit jener Zeit für din poriicus Litiae oder
vielleicht «ine andere pürlian L... fruimntaria der Auulruck
basiliea Liviae sowenig denkbar wie basiUca Octaoiae Ha- portkus
(unten). Will man aber gt'gen alle Wabrächeialiehkcit die
l(e vuD der 2ten Zeile bsrci^sen, dann bleibt für die erste ein
weiterer Spielraum der Venuulhung und für die zweite Bellohs
[anna]mfMtaria nllimralls crlräglich.
Ich habe untsr den sicheren I*uiiktcQ mit Absiciit den
ni. m. rmen/)tH.si:iiUßiBi!N6.
iiü
. Seit Airhiii^hU Raiiia sul-
Itntiia e\ etliiiioi iMicni S. 40
ä
tanu paslorHoi mVlil atit|;cfültrt
lfrr.iQP9i 1, 484 um) Miii'tiiiclli»
sriilR|vi>t sich itun-li ihr T<i|iügr;t|ilM(!n ein IjtaL an» dun 'ArLu
. Eusebii |»rMbytcri': ([Hi ducfi s»nt ad peiram sceUraiam
iuxtn amjtfiitJtpnlritm ad lacuin pasioris. ihi tle^^aUati sunt beatiii
Eui^bius j/resbyter et ManeUus diacoitus. Die Neii^rtii plk-gcn
CS Oboe Vcnrcisuug, wohl aus Nardiui, zu geben. MirsiiiJ
haue anderen AcU S, F.ii^rliii {irosbyl^il bek^innt. , ah Jie von
Ilaronius z. J. 259, S — Ilt xutrsl Iitrausi^ieyebtjnen iles Ui|>-
(lülylu» und Cienossen. Sie !«i>ictca unter Valeiiaii Valetio et
Aeiho i'al Luath') eoitmUbus (d. h. im .1. '205) und tioniieii
Mnotmium itrbä praeftctum ('al. Mttximum'), wriliriiid daiuaU
Paternus Präfect war. Sullle Numnius Albinna (Präloct 261 bis
26^,1 gRinnint sein? Vgl. Torsini, ^mcs pracf. S. 137 f. lliur
mdeu »ich nun die Wurlo § 1(>. la dir neuen Ausgabe der
Ito Händigten stehen dicsn Ar.tii nirbt, wii man sii' iTWiirl«n
MÜtti (13. Auguüt S. 4 11.) Von die^L'ui Eu!!<eLiuH wr^^cbieilea ist
in Pro$l)yU;r Kusi^bius unLi-r Omslanlius (Atla SS. 14 Aug.
S. IC'G), nnd icner Kiipeiiiiis, tW mit l'onti.iiui:i, Vincentins und
J'ercgrinui» uutcv Coinniodu!« gelillcn bübcu soll. Alle, weiiu
ucb vielleicht uiclit echte Acteri lüpser Märtyn-r sind erhalten,
und UK^rkwni'dig gi^niig heissl eä in diegrtn (25 Augiii^t S. 1 lt>]
mit Wegla^iiuii;^ dua latus pnstoris ähnlich wie iu jenen: ante
amphiiheairiim plamhatü exhalmt. qni duai ad petram »cekra-
ttim nun plumbalis mb voce yraecatiia necnti sujii. U eher die
rfra seelerata vnn»» aucli Itaruiiius /. .1. 192,6 Niclits zu t>agF;n.
la sie aber aMe amphUheatrmi ^cnmni wird, so ericuert man
ich. dass die Mfirlyrer auch am nerouischen Coloss vur dcnt
mpliithoater leiden. Sü hei^^stesin den Acta S. SteiiUaui {'l Aug,
. 142); ducli sunt aitte statnam SoUs iuxta amphilbea(rnm.
le.'tBlbcn Worte gebraucht Adu im Martyrulci^tuni von Syrn-
jthrouius und Ülyiu|kii>» (Aclu 2t) Juli S. <)03). Idi luuiu
iciit ent&cbeidon, wie alt jene Acten des Cu^cliius bei l)a-
onius sein mögen und ob sie nicht, aus denen des älteren
Eu^ebius die Noüz ante amphitheatrum ad petram scekratam
ulnuuimen (wie viellelcbt Ado die statua SoU» aus den Acten
12ft
DIR XrV RECIOKFjr.
des Stephanus?) und ilvtrth ein QWI aiiRcbrachtes atl laciitii
pastoris ?cmchrt haben. Dieser VcnJochl wird nicht schwücher,
x^■enn man in (tßnselben Aden (Ilaron. § i'2) ]iPif>.Ht: veniensitt
Caftlium müHiem ad aream Carbonianam ('al. Carbonariam') und
sich erinnert, dass die alten gricdii^cli und LiU^inisch urhalteneu
Acta S. Pancralii auf dem Coelius eine insnia Cuminiana (so,
griech. Haiiiviavij) kennen (Acta S. Pancr. 12 Mai S. 21)^
Denn jenes "al. Carhonarium' ist doeh wolil Vermuthun[; Jeman-
des, der sich der area radkaria erinnerte. Ferner lodenlie man
wohl: iams pastomm und nicht ji/7.f(oriji heisst der llrt in allen
Hss. der Notitia und des Curiosum lii% auf den Anonymus
Magiiabeccliiiuiuä zu Anfang des 15len Jubrüunderls. Da^fugen
taucht zu Anfang des IGten .laliriiunilfirta in den RKginnns des
l*oni|tooitis Laelus (aus cod. Val. 3394 im J. 1515 gedruckt) und
im sogeaanutcH Victor und Kufus die ftdsche Form pastoris auf.
Diese kann entweder durch den vicus compiti pastoris der cajti-
toLinisdien Büsis vcrnnliisitt sein oder durch den iocns qui vo-
catnr S. Pastore rpgi'cfne /// (Urk. von tOI I l>ei Miltarelli, Ann-
Caniald., Apfi. 1 n. 84). Bs gab also in der alten 3ten
llegion eine Kirche des bekannten Heiligen Pastor (Acta SS.
2fi .Tnli 299 ff.) und zwar, wie es scheint, in der Nähe von S.
demente (Zaccagni bni Mai, Spicü, 9, 437). Es hegt nahe gpnug
zu argwuhncD, üass dieser S. }\tsCor nicht weit vom Colo.4seum
einem Leser des Curiosum mit dem lacits yiistoriim zusanimen-
ÜOBs und vi>n ilmi mit der petra scekradi in Verliindung gebracht
wurde. Es ist daher wohl geralhen, zunächst jene 'Acta S.
Knsebii' nicht zur Fixirung des ^llen 'Diunnen» der Ilirleir zu
verwenden. OL Martinelü u, A. andere Acten zu Gebote standen,
kann ich nicht ermilLehi.
NacJi dieser Sachlage würde es voreilig sflin, schon jetzt
ein ITrlheil über die Mt'lhude der Beschreibung der 3tcn llegion
abzugeben. Einen Schritl «eitcr würde uns schon die delinitivc
Lösung der Frage, wo die porixcm Iwiat gelegen, fflhren. Nur
soviel sieht ttian, dass die Gebend zvvisclien S. Cleukentc und
SS. Pictro c Marcellino der si^döslÜchsle, die Ue^ud vun S.
Hartino der nördlichste Punkt ücin muss: bis in dies« Gegend
m, DIE GTtEVZBßSCHREIBONG.
121
len wir auch durch ilon m'cus Tovis Fagutalis geführt, wrlrJit'f
des 3len ll<'(i;ion gehön. wie nntcu in dem Ab^chiiill über die
AJigccr g'tzrigt n'f-rdeii $4)11. rirlint ninii sii'. (ittllicli bis /.ur via
di S. Crorc ,iiut, wiiiiu Aw. Crrnzlinie der 5ien Ki^[i>ii fnst zu
ffiliren isdicini. »o erhält man frctlicli ein Muuss, wulclies diu
üWrlielnrleQ 13200 F. weit itlii^-stt^l.
Bei der Bcitlimnumii: derGreiuEfn der 5ten und 6len Hcgion
koiiimt die Fntjie zur S()rachr, zu wolrhei diT Viiuinid yfzugett
Bei. Es ht iinziil;istti({, mit lltiusen dienten IfiigiJ tlcr GU'U iw/.u-
weisen 1] weil sonst das überliefert!; Imfait^stuaasd der ütea zu
gross sein wfprde: deirii rs ist mir zu grtws unter dr^r als irrift
zu erweijieriden Vorniisgel/iiUK, dass die Kegion im S. Oor«
gereicht habe; 2) w«l der Viniinal nach der serviaiiiscbuu Re-
gionseintheiluiig zur t^ullina (teliOrle, tvelcbo den (Jtiiriua] um-
rasste: ü^nn so ütclier isl es nicht, da.ss die augus^ti geben Re-
gionen den serviuuischen entsprochen babon und wir werden
weiterhin sehen, dass da»s das Fagutal, welrbeü in der e&quili-
nischen Region des Servius lag, der iilcn, nicht der 5teii augn-
stisfben Region angehört. — Be<;innen ivir mit der (Hl-u {Alta
semila). Ihren Namen führt gie ulfenbar von dem 'hoben Pfad'
der über den Rücken dv» QiiirinaU ffdirt. Ab^T dicBezeiehniing
temäa, v>a& technisch Fussweg, ühcrlragcnd 'enge Slrassc'
bedeutet, ist auffallend ^eniii; und weist auf die spute Enl-
steluiiig der Regioiis/ianieu hin. Die MirDbilien haben fiiin-
lidi iuxta scmitani puhtiram {einpliim Fnhioriim d. h. viam.
Die Resciireihung liegiunt uurdiLch dem l'incio i^e^^uüijcr und
endet üher der Subura. Flenn dass das tem-plnm Salutis. der alte
coUis und die j>orta Saiularis dort g^^sucht werden miissen, uird
auf lirund der Argee^irüce-ssloDsonlnuiig allgemein und richtig
angenommen und nur zwischen der IlCihe ülier )>i;izza [);u-benni
(Canina, Indic. 187, Becker. Top. 132, l'ieller 1H4) und von S.
Susanna (ßuiisen, Be.sclir. 1,626, Urlicbslt,2.377) ^^escbwankt.
Der vorletzte IVame X labernae führt auf die llt^lie von S. Agata
alla Subura 'ubi et x labernae luerunt, ut in Tihurlinis lapidibns
noviler effossis apparet": so bt-zeugl inrnneh Wissens zuerst im
J. 1506 Franci«cu8 Albertinus (in Mazocciiis Sammlung vom
J. 1523 f. VIII): auch Matliaiii äMrliciiit ilic lusrliriri gesehen zu
lial)pn, da er in iler Sten Aiisf^alie (1544| 4, 20 Mßl 'diHTtn tu-
bernae t'uer« in valle 1>. Aguihiie acdi SLibiecta. ut ex inscri|itione
mannoris iinticni ttl1ot(i>i tltdiciinuä'. hiifnliiii vi'i*»^ic1iiiet steauf
steinern Pl}iii ll^f)!) zwischen S. Aßata urnl ilc» Thpriii4*ii des
Conslantin. Kiunn itni zuerst (Bull. 18(32, 1^2) .nureiiii! Ruine
im llofi; des finuses hurj^n di S. Agata n. 2 aufmcrksnin gemarhl,
welche mriplr eh erweise tli^rs" Tahcincii sein könuicii. Ich habe
sie nicht gesehen. lheli;iu|>lj-nrhi!l)lpil)t, i]ass AlbcrLiiius wh'klich
eine lni!chrift doit eingegraben sah, wci|«be die 'zebu Läden'
nannte. I^arf dies uls ^irliei* helraebtet werilen. sr. stimmt damit,
dass kurz vmanfgebeii tiicrwae Oiocletianm: . foh. III viffilnin. Von
ietzlerer haben \%ir keine Steine: du aber die 2te bei dem csqui-
Iniisrben Thor den Oinnst für die Hrgiiiiien llf iiinl V, «Ue erste
bei dem 5.inqnnH£cl]cn 'l'bor für VII und l\. und wahrscheinlicli
die 6(c (bei inacel' de' corvi?) für VIII und X gehabt Itat. so
mutiA wohl die Jle densrlben ffir VI uml IV gi-liabi li;d>en. Ea
ist also seiir mögÜcb. das.s sie aus nah ras weise (Itossi, Ann. Ib58,
*2V)7) nicht an einem ulteii StadtUiur, siiudern am .Siid^hhanig
des ViminaJs gestanden hat i.Gnnina, Indic. S. 2(3r>). Odei' s»ll
mau aic neben den Titerinen an dtT (mrla Vimhialts suchen, wo
sie ;in ih;r In-eiize der 5len Itegian sieben wiirde? Auf die
X tnhtrnae folgen die ffalUnae afJim. hie von mir Hermes 2. 85 ff.
bebandelten Slelleii tvergcsseii lu\hi} idi durt aus der Biogniphie
Johiiniis des XV bei Wiitiericli 1, (SO de retjione Gallmae nlbae)
gaben libcr ilue Lage keine Güwisühejt: oUeiu ich kann das dort
rrt)<^ngte liier daliin bnriiduigeii, düss der Grund, wesl^ilh mau sie
bei den so^en;^niiten bafnea Vauli angenommen hat, einzig die
Einscliiebiin^' derselben bei den fatsi'lieu Hegiouariern vur den
(f aUinae \si, weiche, wie bekannt, «elbsl auf Missverstanduiss
iHTubl, und der Ürund, wesitalb anilere sie bei S. Agau .suchen,
lediglidi die Insctirift der X lahernae: ja (lusijiij (Cursu, dellc
ae(]ue2, 351 — 357) sucht in einer langathniigen Abbandinng
auf Ornnd der Uegicmarier zu erncisen, das» die Hiiine, welche
den iNamen bagtii di l'aulü fitiirl, daä pullahum für die Ihibner
der Livia sei! Aber wir küiinen Ticlicicht doch einen Schntt
III. DrE (;HE,>J^ßBsCllREIHU>G.
123
weiter iLuii. WcDii (iregor <I. Gr. Ej>|), '6, 1 7 den Ort regiime IV
nminl, so hrzfii^l tUcs wulil, ilnss sie. iialin an ilrr -llnii R^'^-iiiii
zu siiclieii siud. I)<!uu (iicüc Hegion ii>t iiictil viiit; 'kiri lilicbi*',
wie auili ich a. U. amiahm , suiuitfru die augui'liiiclie, wie unten
gezri};! »>«ti1pii m]\. In ikr xwftinTi lliilfh* .ilsn M-tieinl. diu ]if-
Bchrcibmig von den TliiMuirn dfs Uincletinii uach der Siibura
zu gelioii. In d«r ei'äten faeginnl &Ui an) Nordnuuh- ^c^nniilißr
dem Pincio, ilann fdlgi der Ti-mjiel diT jf/orn. das Capitolvim
aittiqwim, die tkermae Cunstantinianae . llurcli diu Itckaimte Lajfc
Act Letzteren ist es siclier, dass di& ttesübrnbunf; den Hand des
IlJlgt^ts ({''g'.-n das Alarät'cld in stldue^tliclier lliclituiig vt^rfolf^,
dann auf den llcrt; zum ■alten i^üpiltd' bJiiaufstciylf wflciH's wir
auf dem co/Zis Z,a/tarü di^r Ai'ge^r wiederlinden werdr-n: diout
proxituHs a Flura aifsi« nersttsvetm CapHoUum, sagtVarro 5. 158
älmlicli nie Asconius S. 27 : cum uC< sitrm via (lescenilen's et per
proxitnum vicum, qui t»t ah simsu-a parle , prodierä. Ks gab
also, wU: sich rlrnlcKii lilsst, auf jpiirr Sctti! iin.'hre cfioi: wir
kennen nDfli einen, 4lfn Saluiarti. Winter geht pä min fiiTonUar
an dem sridalilinngt; de;^ liiigelti dem Vitiiiiial f^(>^cnri]>ei' nach
den Therinen IiificlcLlfiim und zwar i'ilier die Uärlen des SalluHt.
die hiK tniLi^r S. SiLsamia lirninrciclu^n: /wit^cliHn ihnen iiiiil
diesen Tliprnn:n wird nur i\k gens tlacia, zivisclicn den Gitrtt'u
and den Tliermen Av's Ounälniiliii rückwärts der Tempel des
(jiiirinus und die statna IHamurt genannt. Vun diesen Punkten
sind sicher nur die horti SallHxtiatn. SUihla ist klarer als die Be-
sclireihuni;; diu Tacitus 11. 3, H2 von dem Kampf der Truppen
Tcspaaians gc^cn die Viti-)]ian<T ^it;bL. Jene rücken in drei Co-
lonncn tjegen die Stadt: eine hall sieh am (linken) Tiherufer,
die mittlere auf der lliiminisehcn, die dritte auf der salarischcn
Strasse, ^'ur die letztere bat tioxh : qui in partem sinütrdm urbü
ad SntingtiaHOt Itortos . . ihfh.reriini. miperatitiilps marerüs horto-
ntni Vitifdiani ait fcruni usqne dient saxis pHisque sitbettntes arce-
bttHt, (lonec ah eqnitiints, iiiti porta CoHma viTiiperaHt, rircumvetii-
raüur. Die Vitellianer halten die Mauern des NiHiIrliliaiiges
des Quirinat lu-seUt: die (iärLen dea Saliust zog<m sich am
(Jairinal iiinauf und man wuIUe sie in der Frunt stürmen 'auf
124
DIE XIV HEGIONEN.
der (dir don An^reifor) linken Seile der Stadt'. Aber man um-
ging die Stellung mit Itcilcrei. die zum cnllinischen Thor am
iiArdlicheii Enil«' des Wiillä hereinbrach nnd so den niil' der
Höhe äes >ui'dabtiangs cli>s (Jtiirinal po^tirtcn Truppen in den
Kücken Tiel. Hiermit stimmt also vollkommen die Lage, welche
das Finsiedler Itiiternr den Gerten anwc^b^i: nie die Tru|)pcn
Vespasiaiis so lial dieser Frdirer Ton dem dem Mllinischcn eul-
sprectienilcn nomentanischen Thor kommend rcchls die Gärten,
links die ThcnneD [tiüclclians. Nur die Acta Saaclorum machen
Schwierigkeiten. Da die Cirtcn in den Besitz der Kaiser fiber-
giagen und diese ilaselbst eine Art von Sommerresidenz auf-
sdiliigen (m SaUustianos horto» ire ist nnch dem imonymen
Lobredner Cnnstantins c. 14,4 ftine (iewohnheit der Kaieer),
SU ist es nalOriidi. dass die Chrisleu hierher vor den Kaiser
cJtirt werden. Die allen Acta S. LaurentÜ, 10 Aug. S. 519 be-
gnügen sich mit der kurzen Angabc: ad thermaa htxtfi palaiium
Sf^ustii. Dass in den SallnslgärLeu aiicli Bilder waren, ist be-
kannt. Schlechtere geben den Ort verschieden an : vor dem Thor
die Acta S- Marcelli, 16 Jan. S. 372: viaSalaria inlra thermas
SaluBtii foras fimroi (diese Stelle meint wohl Rehcr, Ruinen
S. 508), die A. S. (Irescentü, M Sept. S. 353; extra porlam
qum nunatpnlur Salaria . . ati tribunaf Salustii. Dagegen lassen
die Acta S. Susaimae, 11 Aug. S. 632 die Gemeinde in dotno m
regione Salttstii, wo späler die Kirche S. Susanna sirh crhub,
ziisimHUCQ kuininen, ginaiier m regione sexta ixxta vicum Mft-
murtiiii ('al. Mawmnri'] mite forum Sallusti, dum kait>er aber
wird gemeldet lovem aurenm m plrtita ante palatinm Salustii
iacf.nlem. Oiese Erzühhing hat als ractisclie Gnmdlage die gute
Ilebcrheferung, das« die Kirche S. Siiaanna in regione irxJa
iuxta vicum Mamnri gpgrömict wtirdc : ante forum SaUustii heisst
nichls weiter als vor dem Kaiserpalast in dun Carlen, und die
regio Suluslü hezeichnel. ebenfalls nur die Nälie derselben. Un-
bekauul ist mir, üass das forum Salustii mehrmals' vorkomme
(llrltchs 3f 2, 385). — Da mm Martyrien vur pcirla Salaria nicht
Bt'Uen giud (vgl. auch Martinelli, n. f^acra S. 43 n,), so i^t es
wohl geratheu, die AusdeJiuuug der SaUusitgärtea über die aure-
m. DIU GR£?lZQE.sCUREIbU[V(;.
125
lisDÜrtiv Mauur bioauä nicht alkiitiifhRr auA tlnn »nf;«rii1ihrt«n
BrnSliQuiigon zu »chlicäscii. Wio Utiitit kiinntim sie Verhür und
Kxccutiuii zuäuiiiinenziülien! Su «rrzähliMi z.U. ilii! Atta SS.
XL tnililuiii (aus Momliriltus) 2r> Ücl.. 433 imsit Clandim exer-
eiVum aroiaiiüit m jtafatio SaUuslit mduiti . . praecepit «( educ-f^et
eo$ (gras mHro$ portae Saiariae u. s. w. Sehr richtig sclieint
mit- iblier Nibby (R. ant. 2, 354) die Gärten iiiiL ihren zum
TheM Duch crhaUent^n A.nl<i<;en üuf ihis Terrain zuischßn vi.i Ji
porla Salara, Stailtiiiaiicr bis ^C{;en porta Pinciana. zurück zu
ni S. Susann» uml den Itüokcn di>» Quiriiial zu hcgrcnzcD. In
der villa Ludovisi ki <l«r jetzt auf dem l'iuciu belindtichR und
wahrschüJoUch von dem fclinsieillrir ah ptframis in i>d<T boi den
SaJiustgärten bi^ßichnelc übKÜisk gelunden. Ati^cr Mbby vur-
gleiche man die den neueren Topographen, wiv e^i scheint, uu-
hekannle Ahhaatl)iin(j Gerhards in Gealachs Sallusl (.1823) I,
25—31.
Ui nun zwischen diesen bis in die Nähe vun S. Susanna
reichenden Anlagen und S. Vitale am Kiulüclieii Abhänge über
der vallis Quirini da» lempluiH Qnirini zu suchen (und dirs wird
wohl uiil Redil. a%'ciiouiinen). tio kinuiiien w'iv mit iler zwiänhcu
S. Vitale und den Tliermen Coufilftnlins anzunehinei]dL>n ttalna
itfainuri wieder ins tieilränge, sidiabl wir sie in dem uiatit JUa-
morlini »der Maaturi \m S. Susauna äuidiim. ürJichi hat daher
diesen Ada auch für die Topographie die Aul(»riliit al>ge:^proch(in
(3,2,370), während er aüdcrwjuLH für die Wtirlstelhiug via
tacfa die ganz schlechten und noch dazu an der betrcircndcn
Slellc corniplcn Acta S. Pigmcuii aulühitiu zu künucn glaubt
(Top. in L. S. 0), und sich an den liher puntilic^dls im [.eben
des I'apsles lumjcenz c. 'A (1 S. 130 Vign.) gelialtt^n. Hier wird
die Gründung der Kirche S. Vitale erzählt: hk dedicavit bastli-
cam SS. Gervasii et Proiasü ex ilevotivne ciuusdmn feminae Ye-
stinae, hbormitibnt presbylerjs Vrsicino et Leopardo et äiacouo
Lwiano (oder Ubiauo). Es folgt nun c. 4 f. ein« Aufzülilimg von
beschenken von Gerüth, dann c. ti von llfiuscrn, welche der Kirche
so und sovit'l soiidos praesiant, nehmlicli (ich las^e nur diese
stets sich wiederholende Uenicrkung fort): dommn iaxta basili-
126
im XIV llKlilOMtN.
I
am b'm'anam (nrlnr LibiatMia), bahteum m eodem toro iHXta
templwH Mamttrri (nur in Val. S. I bei V.), domum in divoSaliUis
haiimittim, iliinii vris^hu^tinnR possessionis ausser Rom, dann:
domnm EmpnV in cUm Matnuri {mammeri. mamori, mam-urlini
atuicri^ Ihä.) intra urbrm. Roinam mxtn basUkam , fiowmn in
eh'vo Palrie-ii arln'tral'im, rlomum iii,cla hasrlTcam in vtco longa,
quae cngjtnminntnr ad lamm, pristijmmin moUmßo. quodeogno-
niinatur Cmloriani itnier casiwunv). hahteimt in via) bmjo^ qmii
cogiiovirniUtir tumphtm, dnmum ml cafheilram lapidmm Flo-
rianam. Jeder »ielit, wie iiiaiiniBfachcn üedi^-nkcn ik'rText (ich
kann jetzt mir Viiinoli liciiiitücii) nntrrlipgl. mni icli TOürlitp le-
sonders Tragen, uli es sonst vorkrimme, dass i-inn lürclii», welch«
ein Papst dedicirt, von einem bei ihrer Grfradung IhäligeTi
Diaconi'ii {Liitius oilcr F.imiiH) lipnafiut «■(irdi.'Ji ist. Fernnr he-
rlonkft tiian , d;iss dii' naicli den TniTitorifm ausser dt-r Stndi. ge-
naiiiiten Häiij^rr in der Upilii'nf'idge von der Höh« lies vicas pa-
triciiis (S. Pi'iisst'drl in dii^ Tiefe df's iii:iis lonjjos, an wclclicni
S. Vitale liftg^t, hprab genannt werdßi), wiihroiid vor jenen Terri-
turicn ein Haus aiir der Ndnlsoitc des Hügel« am cÜvus Salutis
vtirkouinit; nndlicli dass liit*raiijifldirh br-i S. Vifal« lUf^tcmphtm,
unten der elirns Marnnri gcnauut wird, ücr Ausdruckt iemphtm
aber lirsa«;! sicher grade soviel oiKt so weni((, wie das templum
Havfnmnium (nelien urhem RmmniaU'tim) in den Acta S. Cale-
podii (10 Mai S. lüi)), und wvr th-^n llcliraiich dir^scr Zeit kennt
(s. r.u ilni Mindillicu'*, wird weder «liit Stolle cIps IÜht jionlilicibs
mil Urliclis dafür i'itiren. Ana» die statua Maniiiii unter einer
aedieul.1 gestanden lialie, nnrh mit l'reller (Reg. S. HHI) die Acta
r^lepodii flll- die Kxi^troz einer aediriila im DavennatiMdafCeg-,
Will mnn nun die Notiz der Acta -S. Susannac nicht mil Urlictis
einfatrli vcrweifmi (und ieh weiss nicht, wie man das rechtfer-
tifjcn will). kaiHi (ktrh aber nut drm mats MmMuri\\r\ S. Susanna
die Aiirtihniiigen tifs lempltim und clivii» Manturi un lilier (loii-
tiHcalis nicht vereinitfcn. »u bleilt immer die doch gewiss nicht
sehr gewußte Aunalnne rdiris- dnss in iletn tiripinal miserer llr-
Itunde zwei :Nanjeti vertauscht .seien und die riclilige lleilterirtilge
sei: templum dei Qtiirini, statiiam Utamun, horttts Üallmiianos.
nl. DIK «HEiN/BiCSCHKBlBL'Nitf. f27
Ich lieni»rke nudi , (bsä das Schw^iiiken x\vijw',lien .Vamuri uiul
Mnmertim den Verdacht (erregt, dsss ;nich ejin» sonsl unbekannte
tt'a iliiiiii'riinit regiime //sich vifli«iclil nut ciiii-"/» Mnmurireg.VI
reüticireu wird (iiiiirn) und Aitss, wenn der Anon. MakI. S. 6
■ sagt; jjordi Taurina (S. Lureuzo) .. propler crrpirt lauri }tamnris
•in ea srtilptvm öums ^j: Kjrfr«, ilies nur ztM^nl. liass iliin di*^ Ada
fS. Susauoac dunkel vorsrhweliteii. Auch die ältcrpii Topitgra-
|dipn lialinn auf (■rund derselben den vicus Mnviurri ha] der
Rircbo dieser Ht!iii)^(3n »nge&eUt: so A, rulviiis (Ausg. 1540
S. 13S) und Püniprmiiiä Lnelns {\m Mozocchi, Auctwres 1523
rf(i3 ■■). nie falschen llegii>iu»u li^lwn (cixl. Val. It^!>4) einen vtcus
IMauiuri au die Sjiitze der Hcgiun ^c^telll und ans der siatua
Mamuri eine staina Mamuri phtmhea, ii-li wßiss nicht warum.
goDiactit. — Ili«rnac]i wilide dit? (IreuübcschreibiinK ilftu ti^'cnl-
]icliün Uuirinni uuischricbitn und vnn den tlioi'lelianstherinen
tlurcb das iiuiriniilisch» Tihal znrürk zu tlein .Nuntatiiiangu ge-
gangen sein. Uit's ist ein lirkläruuj^sversucb, welcher jnögilcU er-
scbdnt untüf dnr Voran sseizuug, dass dm- Vcrfurliger der Rc-
fsthroibung ni]r^;eini^]n Plan int Zickzack bin um! herixing. Di«;
Hegion suil 1ü70(J Fui^ä uicsäcu: Canimiä Grenze nüsitl ^ich uur
über IBIJOO Futi», ahu um ein bedeiitemles zu grußti. SeinK
f>rpnr.f\ hält sich wIp sIr inims im OhIpm an dem Wall. iinWi'Hten
^ an den Linien den BcrgeB, greift altw walirschcinlirli im Atirdcii
Hxu weit, indem »ie von [loria S:ilara h\s porta I'jnmua dai Üe-
" biet bis »n die SlMdtniautT cinscljÜL'sst, während, wli; Prcller
lienierkl. (S. |;H), die silliiisüsthc» f.ärleii nur mit ihrer »Sild-
grenze berührt zu sein brautlKU. Im Süden schlie»sl aia den
Viininal aus, und .sidiuwlirli liis.st sicli dprspHui in ciinr Crpnzc
I von li>7tl0' hineinziehfin, wenn man auch niirdHicIt mit der
^■»erviauiäclien Mauer nbiichacid«t>
^H ^li^.h schw ittriger ist di<^ Gri^nzc der iilcti Itei^iun (r.Kiiulliiie).
^f Es ütehL lest, dass nie mit <ltin lacm Orphei an der NonUpitze
der 3ten Ucgiuu lieginnt, wo hei den 'JVaianslliermeu dii> bc-
^m nactihartcu Kirchen S. Lncia m Uifm [in orlhea im Eins. 1(. i&t
^P Schreibfehler) und S. jMarlino m Orfen oder vtxin ürfeam de»
all«n iNaueu liewabrt liahen. WVun der Deinaine dieser Kirche
I
h
t^
DIE XIV REGIONKN.
in capite Subttrae nlt ist (vgl. Grcgorovias 4, GOT), so sUmint er
aufs Ito^'tc zu M.irtials brevi's est tabor peraetae altum vincen
tramiiem Subitrae: Ulk Orph«apr9tmti$ videbis (1 U. 19, 4 : Becker,
Top. A. 1172). Niclil weit davon endet die Bcschi^ibuDg im
vicus |)atricius: denn die Isfs patricta kann, wie PreJlcr (S. l^'d)
7t'igl, nur von dieser Strassp bpiwnnt solu. — Der zweite Nainc
imicellttm Livianum führt uns in Öslllcher Richtung zu den
Kir(;h<'n S. Vito {in macellv) und S. Miuia maggiore (iuxla ma-
cellum Liviae). Die !*rrjces:sion des Ordi* Benedicti S. 141 gidit
von S. Maria luagglore durcli den arcm, tibi dieitur maceilum Li'
vianiim {ihr Driu:k Lnnanum: Niblj- K. a. 2, 27), proj/ref/ifur
ante (ernjthtm Marü quod nucalur Cimbrum (den li-tiftti di M:irio,
welche links bleibe»), transmn per Merulanam, asccKdens ad
palatitim i»x(a fuUmwim, d. h. zum Palast des Lateran. Die
Mir;d>jlipii (bei iWmuijId) habe» c. 21 Lateranis ante foUouiam.
Wenn nun in der Grenzbescbreibung eben jenes Cmbrnm. die
Ruini^ der siigeniinnten (ruFei di Mario folgte, also Am tiym-
phofinm Atexandri wiire, sd würde das pausen. Allein es folgt
weder tl;iraus, linss der Einsindlcr Pericget die Itiitne nimfetim
uennL. wie Piale (Llcll;i Swbiira S. 24) meinte, noch ist Lenor-
ntanls Meinung, sie sei auf Münzen des Alexander zu erkennen
(s. Caiiina S. I5S, lieber S. 493), ausser Zweifel. Vielmehr hat
Becker srlinn (S. 519) auf Vaccas Bericht iMt^in. H.I9) aufinerk-
sara geniachlt dass zwij^chen den trofei und porla maggiore ein
NymphaLmm gefunden worden ist, und dies erhält neue Stütze
durch die vun de Uussi lierviirgehobene NarJiricbt Kicnnmis über
ein Nymphaeum in eben jener liegend und nahe an dem Fundort
vun Striiieiii dftr Sien Ciilmrle der vigiics- Denn diese fulgt in
der Urkunde nut' das .Nyinpliaeuin, die Fundnolixeii der Steine
aber führen in die tiefend der .soigennnnleu Minerva niedica:
•in viuea ;id furiuiis arjuae Claudia«', 'ad ursum {jüealuni' i.S.
bibiana), V'^-'^so le Cialuz/e' ('Miiiervii M.'), südlich von diesen,
wenn ich richltg verstehe . nach Fict»roni. Die dann folgenden
Cürteu des Pallas lagen sicher bei p. S- i.4ireiiZft (de Rossi S. 235
berichtet von einem Funde 'incontru ad cssa nclla vigua ch' era
teste di'l dcfunlo Monsig. de Ugne'). So wären wir in südöst-
HL Dm GHBiN^fHKSClIltinitfJNG.
129
T
n
a
I
cbcj' Richtung aul'der Linie S. Lucia, S, Vitn, trofei di Mario (?),
itir.rvn nx'diai. ititnii nünlücli hinauf nach port;) S. Lorrnzv
;elangl. I,fti(li*r sinil diu iitiii Inlgt^niien Punkte unsicher. Auf
[den Hercules Sullamis hnt Pretler iUeß. S. 1 32, vgl, Ausgew. Aufs.
S. 436 1'., Momni3«[i, C. I. L 1 S. 1 r>0) i'Idc in ilcr Niihe der sogo-
unnteii Minerva niedica gßfutidciie Inscrhrift des II<>i'r)dr.-t vic^tor
exogen und Becker (Top. S. 552) Rrinnerl, dass Sulla auf dein
itiiiülierMarius sii?gtfl. Allein danius isl i'in siplicivrSdiUiss
i zu ziehen. Dann folgl das ampfiiihenitum canremf.. Mit
Recht hat Urlichs (Top. in L. S, 124) bchaupicl class. wenn der
Anbang der Regionsbe^schreibung amphiihtaira U nennt, dii>
Uetfiüueu dieses caslrense und das Flavium, und lirul noch
wfti und nur zwei Amphitlieatj^r erhalten sind, das (Kolosseum
und die Uuino hei ä. Ooce, ro gGwi.ss wi<^*ihtirii;iupL ein Sehliis.«;
sein kanu, gcscbiosscn nei-dcn niuss, daüs das ctis!rensc die
Ruine bei S. Cruce ist. Beeki-r-fi Meinung (AniwiHt S. 8'»).
üa£S der Anhang tnoer anderen Zeil angehöre al^ die Regionen
nd seine HutTnung, llir die Uuiiie einen anderen !Na]n<'n zu
finden, war eine .\us11nrlit. Ich denke, dii.'LS die UAch gewiesene
Trefflichkeit der Anhünge jeden Zweifel daran ausschlieäst, dass
Rom zur Zeit Constantins nur die heiden ArnphithenlHr het^ass
und da.ss die Notiz nmphilhe.afra If entschfiilend lieweLsl, iU»s
das des SlaliliuK Tüurus nicht mehr vorlitinden war (Decker,
'op. S. 581). Wie nun das Amphitheater hier genannt nrerden
fermne, ist freilich schwer zu sagen. Gehen wir zuüScIibI weiter:
campum Vminalein sirbdger. Mitrini will dies so verstehen : ctim-
pum VimimiUm, {campim) sab tifigere. Preller S. 132 wcnigslcnj«
eampum Vitninalern^ mb agiere. Rpwiesen wird das niehl dureh
die l^calbeaeichnungen super afigerem und »M utjui^e: man
konnte auch sttbmoenium, suA taxo, und Am scherzbaTtc virgo
de nuhsaxo des Seneca vergleichen, und S4Pg;ir vernintlien. dii^s
subager nicht Schreihfiihler des Originnls, sondern conuinpirter
ViiUisausdruck , wie jenes ad mnmmoin, sei (oben S. IS). In-
dexen sehe ich keinen zwingenden Grund, 'das viminatische
Feld am Wall' zu hcscitigeu. IIa dns viminalischc Thor in der
Mitte des Walls stand, müssen wir das Feld ausHerhnLb de^iicllien
ittitu, tomUeli« Topcigruf bb. U. tt
130
DIB XIV REGIONEN.
^
an der Sfuiseil« «ipr Diorlpliansthcmifn snchen unii es würde
Prellcrs TrRnniing il«*s atmpus von ilcni sith agg^t daran Nichts
fintlern. Nun folgt die Mmerva meHica, deren Stelle unbekHant
hl (die L'ebciir:!ig(iiig «Ir^ .Numens nuf die sugrnnnnlen Oalluzze
liKrtilil auf <1or irrigen Atinnlinie. daiis hier dit^ giiislinianische
Minerva ){cfundcii sei) und die Torher erwühnte Isis im vicus
palriciiis.
Mrich missen drei erhallen» (iehäiide genannt werden,
welche, wie CS scheint, nicht aufgeführt sind: dieniebrer«rdiiileii
Galhi//e ^sog. Miticnji fiicilicji). diu Kirche S. flnire und die
Ruine an ihrer Mordseite. l>er Name Galbine oder Galbtceio
wird seif Bioiidi {'i. 24) dem dpk.igoiiPii Ku()|)Blgehäude, wetthcs
zwischen porta maggiore und [Htria S. Lorenz« steht, heigelegt
und man hat daraus bald hasilica bald ihermae Gai et Luct't (so
schon Calvi im Siniulaoruni ant. urbis 1532) gemneht in Fj'iii-
nerung an Sueton Aug. 29: portfaim itasilkarnq^tie Gai et Lud
(woröher jetzt Momnisen, l\e» g. d. Aug. S. 57). Gegen die Ba-
siliea |irri1estirtR zuerst IJyiui (Piiraiinsse, binlerdpin Ulire delle
ant. l*)r)2, S. -iü). die ThL^rmen wurden his :uTf Onina so ziem-
lich leslgeluiltea, «Invobl 1) Thermen des Gaius und Lucius
nifJil bezeugt, zuv Zeit unserer iTkuride sicher nirht vorbamlen
waren, 2) die Construction des CebSudcs [Ziegel, Mörtellagen,
Aufsetzen der Kuppel) nach dem Urtheil von ArcliilfkLen der
Verfallszeit angehört. Canina dagepen (Indic. 160) will den
N.iinfin Galluccio aus GaUionus verdorben seinlasseu und hält den
Bau für einen Theil der allerdings dieser Gegend angclu'irigen
Villenanla^en dieses Rai.sffl-s. Dies hätte .in sieh viel für sich
und srliwerlich ist das GehÄudc etwas anderes als ^-ine Art
Nj'mjdiaeum. Aber die Erklärung des Namens wird Nii-mand;
wahrscheinlich finden. Eigcutln'lntlich ist es nun. dass jener
Name, wo er /.ueist auftritt, garriicht dem iu Rede stehenden
Gebäude, soudern der Itulne neben S. Groce gegeheti wird. Die
ersti- Miraliilienrecensinn nehmlirb kennt ilin iiit^il [er fehlt auch
bei Martiniis Pidonu^ und dem f.o^. Anonymn.s Magli.iheccbianus),
wohl aficr (wie Urlichs. Tü[j. in L. S. 1 2H, liemerkt) die jünger«
bei l^lünlfaucnn, welche zu dem jitrlnfiuw Sttsorrninuui der Site-
i
Tri DIE GRE.XZBESCIIBBiBUNC.
131
I Dai
itpfl Fassung liinmlügt (S-SS-l) wrf Cemt de Caluce (»«) und ähn-
licb rinp H:^. bei i'artlip> (Oiloli. 2ii72. angi^blirli aus (Uun 14lnii
[ Jahrhunilert) : nd (hermas de caiwe. Lmiiöglicli karm das iu jeuer
rZeitivohlltr^knnnlßSnssoriamalsbi^itiuJ) i)cinil(!:ka»oiinn Gebäude
liegend bezcicbutl wf^nleii, ^iondern es niiis« hier Hie ntrben S.
Cror« stf^h«ndi; Kuirie ^jeriininl .sein uiiil difsw Nitinc »pälcr (cid
-MiUi^lglietl fehlt mir) aiitjene ilhertragen wurden sein. F>er Name
tfiermae bedeute! niiLürlieli ninlir. viel: in ratitre. fj(illnzzf~, fiabtcdo
[IiCmnte ul)pr mtlil ein ilalienisettps A|)]>eiJalinuii ä>leclien: GaU
hieeio oder GoUuzzo ist ein Eigenname (Dieü, Gramm. 2\ 297),
dersicli zu einem \\t\ie\\aüvüm gaUiecio verliiiitcn wörde wieder
in ftuni seit df^tii I llen Jütirbiiniiert bekannte K;inie CajnicJte,
Copccci fGreporov. 4, 590) lu dem A|i|>ellaUv coppurcio (Üiez,
Wörlcrb. 1', 1 10), welches beim Ani»n. Mag!. S. lli nis l.ocal-
Dame vorkumniti palaltum Caesarts f'mt in via Sacra ei ditia oia.
fiüo, fnii via Mtrolonenm . »upra quam viam adhuc sunt h
^Mppöccr'e rulgariter liictne: eine Bezeieliniing wie inndü, fnrna
u. a.. ober welche ich unten sijreche. Die Frage, wie das deka-
gooe (Jebi'iudc zu benennen sei, scheint demnach noch immer
nffen zu li!eib«n. dcsglei(;hru wh: d'iv crwfibnte Ruine neben S.
(Irwce. Wahrscheinlich ist nun nach der Constnictioo. dass m
nicbl einem Tein|iel angeliftrl, iilso die üezeieliniinsi'ii ^^pes
^vetns und /. Yfmri/i ei Ciipiditm unmöglich sind. Auch der Ver-
leb, darin das ^ympl]aeum des Alexander zu erkennen, weil
[liiiseibsl eiuc jelzl ini niiisitd Piiirteiiii-ntinii lieiindlirlie Shitiie
1er Veniii! gefunden i.<t., web:he der Gemahlin dcj^ Alexander
iallustia Barbia Orbiatm ähnlich sehen sull und die hmcbrlft
HOr. 1366) Lrä^'t : Ve7rerJ ffftri smium . Suflnslin Ilf.fpidiin li, d..
jist bereits von Becker aU gnnz unl>egriindeL zurückgewiesen
mrdr.n. Indessen ist ein sicheres Urlbeil nicht mriglieh, ehe
ier Biiu nicht genau uDtcr*ucht ist. wa.« bisher noch nicht ge-
Tschehen ist (vgl. Abbildung und iNotizen bei Venuli-I'i;dn I."2.12).
[Ebensowenig geht es an. darin das Str^orinm zn erkennen.
Vielmehr scheint die Notiz der Miratiilien. dass die KircJiR S.
eis paUuiitm Smsoriiinnm sei. dmcb die sachkundige
hung von llitbsch (Altchriäl liebe kirchen. Karlsruhe
I
132
DIE XIV REGIO.XEN.
1862, S. 70 u. T.XXX. 1—13. vgl. IV, 15) bestätigt 2U werden:
er hat nycligewiesen, dass es ein antiker ursjtrfinglich frei-
stehender Bau ist. Auf die Uedeulunj;; des in unserer (Jrkuuile,
fclüenden Stssurium braucht hier nicht flngegangcQ zu werden.
Vfvr nun üurmerksani die sichern Punkte der Grctizlini«
verfolgt (die Lage der 2ten Cühorle war noch nicht bekannt, als
Urtichs untl Becker stritten), der wird iiuuier wieder dazu ge-
drängt nnzimehnien, dass die Deschreihung ähnÜeb wiu in der
1 te.n i^('^sion von S. Lncia in Seke bis südlich vun der soge-
nannten Minerva medieji in einer griidun Liuie tbrlsi-.hreilet, die
fidiniTlith tiiMiHU der Südgrenze dei' Region gegen die drille enl-
spriclil, vielnieiir die Liuie der die Kegii>n d urch sehn eitle u den
aus dem esquiünigchen Thur iierfbusfiihrenden Landiilrasso bl,
welche ^ich in die ptüneslinische und tnbicanische sjialtet: aleo
wie in der Iteu, deren Beschreibung sich iin die a|)iii3dic Strasse
zu halten scheint. Diene Linie würde bei ihrem südlichi^ten
Punkt, der 2tcn Coliortc, verlassen werden, und es wflrdc nun
in imrdliclier Richtung bis gpgen porta S. Lnrnmo, zurück durch
das viminalisrhe Tber bis zum oberen Kode des vicus pati-icius
gegangen werden. Wenn die (ircnzJiuie der 5Len Region im
Qnirinuslhalc vun den DirfrlüLJanstireriiien bis uuler liorgo di
S. Agathn lief, so würde der den Viminal einschliessendc ScMuss
der Beschreibung wicderutn fehlen. Man nennt 'Viuiiual' jetzt
viu'ziigswcise die seharf ins Thal vf>TS|»nngeh<le S|dtze, welche
die Kirche S. Lorenzn Panisperna lr3gt; ob mit Rertii, i»t sehr
die Ff.igrt. Auf jeden Fall verdient den Nftiiien der Urtgel an
dein viminalischen Thor südlich von den Thermen des l»itH-leli;in.
Nun bleiben aber zwei Schwierigkeiten: 1) das amphitheatntm
cmireme, 2) der Umfang vtm 1501)0 Fuss. Angenommen, das
ei'haltene Am|ihil.healer gehi'ute zur Region, sa wüi-de man er-
warten, dass es hinler der 2ten Cohcirte folgte, es folgt aber erst.
und nicht einni.il unmittelbar, naeh ilen r.Hrlen ilr» Pallai^ bei
porla S. Lorenz» und vor dem viminalischen Fehle. Wäre nun
die oben als unnnislösslieh annmihnmiene Thntsnche, dass die
Ruine sfidlich von S. i'.wca das ümphitlmitnim rnsjrense sei,
dennoch aiitVditbju', so wi"^nlpn wir ein jetzt spurlos versohwun-
DIB CRENZBKSaiftEmrNÖ.
f33
I
dMies Au)phiihft»tor ^sni in der Näbn der casti'a prattortat zu
deuun e:^ gehören würde, rrhullrn, und wir hnlleu einen au-
näiiernil ili^m iilmrrttH'Krtün Mnanit enl.s|>re<'hi.>iuU-n Iteginn:) um-
fang. Di« Grenzt! Cauina» läult vun S. Lucia in der ron der
Urkunde vor^czeiiOiiiettni Rit^htung längs der vi» di S. Croc« bj»
porla uiags'ö''*'. '^"K^ der Stadlniaiier bis [lorta S. Lorenzo, längs
derviadiportaS.Loreuzo über den Wall, längs dv» CNtirdaLliange»«
des sugvn. Vimiiial, dicken eint^clilitessenil, zum Ausgangi^iuinkl
zurück. Diese LUiic misst ungcKilu- zwisdien l'JOOO und 20ÜÜO
Fuss: sie entspHctil zit^nilicb genau der (Iren/e der tikuade,
nur dasä sie gegen Süden und Oäten zu weil grrift. Schneidet
man die Ausdeluitiug hh zur aui'cliiinischcD Mauer weg, so
kann man auf das üiierlielrrtc Ma;iss koniiuen. — Isl alinr das
aaifhitheatrum casirense dennoch \m S. Crtn'e zu suchen (und
ich sein; iiicbt. wie mau die uttcn au^cuDUinieue Identität die-
selben mit der Huine boseitigen kann), so Kchcinl mir keine
ander«; Lösung übrig zu bleiben als die: duas der Ht^diiclor wia
in der Ken Ke^iuu den Alrnu, »o in der Oteit dieses Ainpld-
Uipale^r ah den aul seinem Plan Äusiserstcn Punkt niitnahni,
daös es aber einer der inannit^racbeu Fehler der Originalband-
scbrift ist, dass dasselbe nicbL glolch hinter der 2ten CohorCe
ciümeschoben wurde. Denn selbst wenn mau den Vinilnal von
der 5tcn Het^ion ausschlioi^st, ist es unniögticb, das Maass von
15600 Fuss mit einer bis dabin gehenden Grenze zu vnreinigeo:
daä Amphitheater, das Sessurium in S. Crvce und die Huint;
daneben sind sicher, mögl ich ur weise sogar die sogcnannle Mi-
nerra medit:.a ausserhalb der Uegiun anzunehmen.
Ks bedarf noch eines Wortes iiiter die Hte Region. Es ist
sicher, das^ dit* Wcslgren/e dersetbeu vniii Valicati bis vur poila
S. l'ancrazio beschrieben wird, unsicher aber ob von da längs
des Slrums zurück, üass dir Insel zur Kegion gehCrte, bezeugt
Aplhifua S. ^0. NähiTes im Iten Rande.
Es isl oben S. 24 gezeigt worden, dass das Curiusum von
den ludillU den matulinits und Dacicus in der 2len, den magnus
in diir dritten, dii* reinste tleslall diu- INotilia di^n miUutmiis und
Gaüicus in der 2ien, üen matutiuns und Dacicus in der 3tea er-
134
DIE XJV REGIONE.V
wähnt; ferner S. 39, dasa die Nachträge d«?r Notitia zu i!er
Originaluikiiude sonderbarer Webe ein« Ur-.ihn &!tfrcr und
untojgeordueter Monumeole uinfassl. wclclm zuläUJ^ zusammeu-
gcrsQY und willkürlich cingeonlnet tTschi-ineii , imJ dass sie in
den Anbilngfiii sich gar nlclil linden. Nimmt man an, <Uäs der
Herauisgcber hei der Hcdaclion auf einen Suidlplan sah und von
(tiescni naelilrug, was Ihm ehen als ausgelassi^n aullk^l. so dürfte
anc:h die verscliiedenn Anonlnung der /m(/)', welclie in zw«i an-
einander stosicudeu Regionen um das Colosseuin hcruiu lageo,
aus der [teniilzung eines Planes sich teichler als aus hand-
schriftlicber luteriiolation erklären lassen.
Die vurstebende Unters ueliuiij" war bemüht, eine Reilie
von Fragen offen zu laeseu und nur die für die endliche Ent-
scheidung derselben erhehliclion l'uiiklc nach Slögliehkeil fest-
zustetleu. Nur die aUeräorgfalligsie Qeacbluog der uioimmen-
lalea Thatsacben wird tlicäe Enl&cheidung hLlniShlJch bringen
und alles bi(?r Gesagte kiinii nur bean.s|u-iieheu, den jetzigen
Stand der Fragen zu prÄeinlren. Es erj^iebt sich aber, wk' ich
(lenke, das» die Methode der Grenzbßscbreibnni; sehr weil ent-
fernt ist von einer cunseciiienteu lleschrc^ibung der begrenzenden
Sli-a-ssenlinieii. Es ist ölten (S. 82) bervoi-geliohen wurd<^n, dass
eine solche zu keiner Zeil hinweisender Kcmerkiingen 'rechts',
'links' u. u. enlralUen kanu: das einzige ihvtUta IJI, in prtmis
ßa/&!(obenS. 102) enlhäit vielleitJit eioiisuldie llinweisunt;", dass
so die Arget!r|)rin:tissinnsurdnung und die Grenzrcj^ulirung des
Cehiets der Genualen anj-elegt isl. Nielit anders verfahren die
mitlelallerlicben Heschreibungen der Grenzen der Parochien,
wie einij^e uulen abgedruckte ncisjHeie lehren, nicht anders
endlirb die Iteü-cbreibuug der im Jdhre 1743 vurgenonimenen
neuen Abgrenzung der rioni, deren Stil man sich an lolgenitem
Excerpt aus Iternardinis Nuovu ripartiniento de' riuui !?. 23 Q'.
TergegennSrtige ; 'Itiutic 1 monti . inctiminda i! circuito di queslo
rione dal CHjjocrocc della strada delta ripresa de' barbari, ov' ^
aflisaa la lapida E; allraversiindn ina4'.cr de' t;yrvi seguiU |ier la
salila c scenta di Marlorli); laseiata a deälra la chiesa di
S. Giuseppe de' falegnarnl pasaa sulto l'arco di Setlimio Severo,
Ä
CnE?R5BESCTnä!?[BlWC.'
iS5
I
0 per Unna rella adrarersandu caiu|)u vaccino giunge all' arcti di
Tilo' u. 8. w. ria»ti '\n cirionrorenza di qucstci rione aiiüiuaiido
cou quello di Ircvi i: di caune 1048, vun quctln dl (litinjjitdli e
di üaiine 1422, [ler Ic iiuita della citlä i) di canue 2461: somiiiA
JD Liitto (M[ine 4931'; um Schlusä 'i-^crliiudc in so qnc^ito riuue
le si'gueali chieäe, uiüDastcri' ii. s. n. UetraclitPt man datji'^Pi»
die hhiiä lunU^reiniiiidor gesch riebe non Nunieii dur Kosiuo-
grapliie. ÜKreQ Kxitsteliuiig aus einer Knrti' rrwinsen isl, und
erinoei-L sich mm der nicrkwüidiiicji Irrgänge uud des in der
Hen iiQ(l Tiißn Riigiun so deullicluni Vtirfidgrns ilt-r dieseUwn
doi'chäctm eidenden Uaupt^rasseu, so darf bchmipUH werdi^n,
dtiss dir EriUtfJtung unserer Grenzliesclircibung am einem
Stadtplan einen holien (Jrad vuu W;ihrscheinlirhlnjl 1i;it und es
wird dieser Annahme ah Stütze dlcaen der Zui>aninicnhang,
dei' zwiäülien SUidtvcntie^sung und Stadtplan v-'k zvt'iscben
Reich.« vennessun;: und Weltkarte liPÄtanden haben muss. Es
ist möglich, aber nicht nutbwendig, daiis auf dein iu der Kaiizlci
liegenden uud vielleidil auf der Grundlage der formae der
augiistisrhen itegioncn erweiterten Stadtplan die Umfaugs-
zolik-n ein^-etrugcn wurcu: vielmehr kunuleu äJe in dco uu:» uiclU
erhaltenen cümmerUarii stehen, welclu; die Umfangszahlen mil
technischer Geuauigkeit verzeichneten. Der Redattur unserer
Schrift Zug iii vür, die UniHinge ungefähr durcli Hurvorhebung
der wichtigsten Monumenle darzustellen. Wie durch diese
Melbude ein ScUwüokeu zwischen Orenxbeschi'eibung uud lu-
halli^h^scUreibuii^^ entstanden ist., hat der Verlauf dei' Tuteb'-
suchung gezeigt; bt^goudere srhlngend zeigt sich das in derSlcn
n^iuu uud iu dem tnistundi;, um Geringeres zu übergehen,
das8 itäiuuitliclia Tbennen in den Itegiuneu genannt werden
(S. 42), die doch nicht alle der tircii2linie angehörfin können.
Wenn aber der Herausgeber derJVcilitiii eine Reihe vou zumTheil
ganz unbedeutenden Namen regelluä dem Ori^inul hinzufügte, so
liess sich dies am ersten so erklären, dass er wieder den l'lan xur
Hund nahm uud aus diesem naclitrug. Die Flüchtigkeit, mit der
das geschehen ist, zeigt unter Anderem die Glosse aeäes vor
fontcum Phitippi (K. IX]. Auf dem Plan nüh er iuucrbulh der
13G
nlK xiv ^tK«u^^KN.
Purtii'iis aedis looist oetf's Ivnonis, aedi$ nercuUs .}fusarnm. Si«
schienen ni^'Iil fehlen zu dürreo, aber der Worte wareu zu «el
lind er schncrl) nur aedes. 'die Teroppl', dazu.
Die Itegions- oder Stadtlieschrcihung (redigirt sicber zwi-
«cheo 312 uiiJ 33-1, wiihrschciulccli zwischen 312 und 315) ist,
wir wir sahen, sysEe.nialisi;h Jingckgt: sie enthält im llenTheü
die liescbiTihuDg <lcr ALtsdcIiiinii^ uud die Slatislik der 14 Ue-
giuneu. im 2lcn Tbeil Anhängt*, tliTcn «rstcr die Maui>tktasseD
der rifl'niillirhen Moimmciile in vulläLandiger L'elersicht aufzähll,
der zweite ein Ht-gistcr zur Hegioneuhesthreilmag gichU Durch-
weg stariiint das MateriaJ aus iiniUichen Oii''"pn,, wahr schein lieh
ans der Kanzlei des Stadtpräfecteu. Allerlei Veränderungen
uud Zusätze QJiiiiculIich in (Eeri Anhängeii lassen vermulhcn,
daas das Ihieh nk (iiinzes schon vor der Zeit des Coustantin
vorlrnndeu war, dass cö aber viellcictiL bis dahin iu der Kanzlei
geiejjisn Imtlc luid ehrti j^-ne Aliändi^riin^ei] vitrgpnunjnien wur-
den, um es dem Puhiicuni in die Hände zu geben. Das^ nns der
Name dessen, der dies gßlhiin liat, so gut unlit-kannl geblichen
isl, wie der Hciausg«hei" des vielleicIiL norli früher rcdigirlen lli-
nerarium Antonini, daji ist, da von einer eigen llicheii Autürscliaft
diitei eigentlirh garniclil Jic Itede seiu kann, erklärhdi. Es ist
ferner uiierweislich, äixsi das Buch schaa zueisL (31 2^315 niler
334) in Verbindung mit audcrcu statiäUächen geugra|jhischen
uud bislori^chen Handhüt:hcrn und Ftihicrn ausgegeben werden
sei, wie dies mit der liheren der beiden nns crhakcnen Re-
dactioueu (.vor 3r)7) alk^rdings der Fall ist. Vor Allem ist uoch-
mais darauf hinzuweifieti, dass nnser liuch kein Lehrbuch, keine
S(adtperii.'gese ist: nirgend eine Zeile eines erliiulerudeu oder
helLdm'udeU Textes, Tdierall nur die luirkle iNinunncIatnr der
ofElcicUcn Namen- und Zahlenlisten. Nur die Regionengreiuc-
bcsf-hrcibung srhctnt eine gewisse Selbständigkeit der Hcdacüon
zu verralhen. Es liraueht deshalb wnhl kaum ausdrücklich Ein-
spruch erhoben xu werden gegen die etwaige Veriuuthung, dass
wir in unserem Buche ciui; .'Vrbtiit brbilzeu kOunlvn, wie sie der
sogcnimutc Aelhicu« am Schlüsse der Ko&mogra|»hiß zu liefern
vorsprochon hal (S. (i7 vgl. Bockiug, Heber die .Nolitia S. 84):
m. DIK GHKY/BKSCHIIKIRUNO.
137
ef qttoniam un-ivena tetrorum orbis tpatia vel tMulanim destri-
yn'mus, nmic ad maiorem demoiistmiiotm siructionem, in quantun
vigilautia tiosti'a inmstiyare pütitit , demonstraho , es; aflrr^m iwfte
Roma initinm sumens, qvae caput est vrbis et domina se}iatvs.
ÜcrToD dieser zwar aus oiner Karte ftutstjuiilcncn Kusniugrajjhie
ist docl] der eines Leitl'ndiiDs zum l'iiternclil. Müglidi, d;is.s er
zu seiuer StadlbeschrcibuDg ein Uuch nie d»3 unsrige bcnuUt^n
und ihm die Ceslall g^-lien wollte, welciie die Regiimeo Conslaii-
tinopelä li:)bco , worüber S. 139. Aber auch die ursprüngUchft
Verbindung mit dem Rcichsitinnror, eint^r Stiidtchruiiik, dem
Kalender und dem Consnlnvprzeichntss ist nicht wahrst lieinliiih.
Unr L'uistiind, dass die nach 357 vciaitstaltelt; Ausgabe in den
»Iten Il^indticbrifleii, wotin wir nicht irTten [S. 3], nicht in Ver-
bindung mit gleichen oder ähnlichen Stächen aultritt, mit denen
sie, wie Ööckiug a. U. zuerst erkauule, iu der vor 3ü7 f^eniachlen
Auti^gabe rfgelmässig verliiutd^n iitt, dar.u di«t TImtsache. dass
jene Ausgabe enger als diese .in das Origtiiiil üich auscbUesst,
sprechen gewiss elier diige^en als djifiir. Ma^ über ilas Buch
einzeln oder al» Tlieil eines grösseren Sammelwerks zuerst er-
schienen sein, so bleibt es von Intcressu, seinen Titel ketiucD
zu lernen.
Hie jilngere, wie wir sahen, sichernach357, wnhrscheinlich
vor 4Ü3 gemachte und dus Original im Wesentlichen genau
wiedcrhulende Ausgabe führt den Titel Cnriomm urbis Romm
re^ioHum XIIII cum breviariis suis. Am Schluss der Uten Ke-
gion folgen nun jene ^wei Anhänge, der erste übers ehr iftlos,
mit den. wie wir sahen (S. 42), wahrscheinlich an dieser Stelle
intcrpolirteo Aj-likeln liibtiotheaie ujid oheiisd bi*|^iiiHend, der
zweite mit der Uebcrsclirii't horum breniarium. Die ältere sichei-
zwischen 334 und 357 publicirtn und mit Zu:iiitzen versehene
Au&g;d>e führt die Auhäug« ebenso eio wie die jüngere, und
man muss daher annehmen, dai^s iVin» bereits in dem (original
m geschoben sei. Üieseibc Ausgabe bat dadurch, dass sie als
Thftil einer Sammlung von Schriften verwaudlen Inhalts fther-
t liefert ist, ihre Ueberschrift eingebrtsst und wir sind also uiclil
im Stande zu beurlheilcn, oh diese im Original eben su gelautet
138
DIU \IV BEGIONE».
habe wie im Diriosum. Isl t:$ nun ziiiKlrnst am rialürJichshtii,
dies anzunebineii, su zwiii|;i iids diese Aiuiahine floch lu <1er
Altern all ve, enlweJer dass bereits in dorn Origiaal die Anhfingc
fchierliall iUersclirieb#n im«l ihr eigenllicher Titel (vi>r dem
Iton Anklinge} treinaiia {;elautpt hübe, oder aber da&s die Ge-
sa luniLiiiiei-scIiril'l voD dem Ikcuitägeber des ÜLiriosum durch
den Zusatz cum breviariis sta's iDtcrjJulirt woi-dcn, der erste An-
ÜLing iiijcli /u dftu regioms geztigiMi, und d«r zweiln horum bre-
viarium uberscliri'jheu wurden sei. Itie&c letzte Antiaiiuie or-
sdieiut aber sacbgfini. "isser nuvh iliMii, was im 2ten Abschnitt
iiber lien Inluilt und tliis Vi'rhältniss der beiden Anhänf^e zu den
Rcgiuneu gesügt wurden ist. Wii' bätteii dauu diis Wort iiiaht
in dum Siiiiii; vva ilnuilbufib' oder 'Abrtss' (ItOckiiiig, Heber diu
Notilia S. 77(1",), sondern in dem Sinne von 'Hegister' zu ver-
sieben. Kin zweites Bedeiifieii iiv^m die Antiieuiie der Ce-
saninitribi'THdii'ifi iütiiicbwiiihi'.r, »her di>cb zu eiwagt'n. Vi'äbr<.MuI
icrbs regioimm XIV, win bekannt, dorn technischen Sprach-
gebraudi ciyen ist, ist das \Vi>rl e-urit»nim kaiinj (Nricm Srlinft-
steller des 4ten i^der 5teii .lubilnindcrts znzuliauea, eher dem
Schreiber des archetvjjus unserer Uaudacbrii'teu. Ks bleibt da-
nach uugeu'iss, von welrhern Substantivuin jenes «rffwrujfio/mm
XTV abhängig war, ini'igbch dass es lUis- Vi ort notitia war. da
aucb die Regionen Ci>nslantinu]>eis eine miiiia nrbis sein wi>lleu
(S. 139). DmT.ti den Nacb^eis^ dass .\u1iängo und Regionen
nicht äusserUch verbunden, jene auf diese berechnet sind, ist
eiidiiciL die Müiglicbkcit au^^'e&cblusäcU] iIeiss der Herausgeber
eine Schrift reijiontn urbts Romae (wie B des Curiflsum üher-
scbrcibt) mit einer andern hreviaria urbis Homae m n'giones h. R,
cum Irei'iarifs stiis künni; vei'bnnden haben, wie in den lUs. der
AelhicQs mit dem Itinerarium verbunden worden ist zu Aethicia
cum itiiKrarÜs suis (Parthey u. Hader S. VII).
im
IV.
EINE VERMEHRTE SEPARATAITSCABE DER ANHAENGE.
Dass die Regitinsbcschrciliung; Rums in Jer Ausj^abe der 'Notitia'
nicht \ün dem llerau.''i;'»'bpr d«r ähnlichen llct^ionsheschreibung
CoBslauliiiupels vcrf'asül sein krtruu-, wie l'reller (S.t)5) aimabm.
eipebt sich ans dem obi'H (S. 4fT.) Gesagten. Die Noliiia ist
vor 357, die Rcgionsbcscbreibung Constantlimpcls nach 425
redigirt. Abei-iiuch die Ausgübu ii<'S'Curiosuni' ist älter als diese,
wenn idi (S.4| richtig .ingenommeD habe, dass sie vor Erbauung
des pons Theoiiosü ti ValeiLtiniani , ja vor IJediciruüg dt-r hoiio-
riauiscbeu Sladlniauer (403) redigirt ist. Eine AelmliL-hkeit
«wischen bf^idcn Rficbern k-iiin also ihren (Inmd nur darin
haben, da^s die Kegiunt^n Coustantinopels denen Roms nachge-
bildet sind. Allein es ist wühl zit luiterseheiden zvviscticn der
uns erhaltenen Ausgabe der lle^noaen (Üon^tantimipel.^ und dem
ihr zur Grundlage dienenden U(jj.-nnicni. Jciie hat i'rclU'r ver-
leitet anzunehmen, dni& die Regionen Roms in unvollliomnuierer
Weise als die (.loDStanlinopels <k'ii Zweck, eine IVriei^tsc zu
^_ Uefern, erreicht hätten. Allein wühi'enJ das Regiouenbuch
^M Roms, wie nacbgewieäen wurde, durchaus eine amlUche Statistik
^^ ohne jeden eiliiuternden udcr beschreibeiuleii Text isl, so findet
^^ sich ein soLdier in den Ki^giuat'nGoustautiu(i|ielszu Anfang jeder
^H Region, und in der echnülstigen Vorrede (gedruckt bei Lambe-
^M eins ed. Kollar 2, 85$ [)) \ässl sich der Ilerauä^rebcr wx-itlniifig
^m darüber aus, das» er eine noiitia urbis geben wulle, quam sujira
r conditoris lawiem Tkeadosii invicti primijiis in novam fadem m~
^k fiMiife iielerm üa vtrtiu et cura tkcoraoit, w( eim iierfeotioiii nihil
^
DIE XT\' RE(:tO>EV
1-JO
fu$ü ndhmyere. Es bt uicfat mcitir Aufgabe weiler xu uawr-
sDcfapn. «te Aai- vnii ilnii ni>raii*igel>er mi( Ifiisätzea versehene
und pablicine Excin|>tar beschaffen war (^gl. du Caogc. iloustanl.
•chrüt. S. 3S ff. S. 61 ff.): dass die Vereinigung beider Regionen-
büdier iu einem grossen Sjiniinelwerk mit rerwandien Schriften
eni ÜAfii -I2ö erfolgt, steht fest. Wie iiber dn-jeni^e, wrlrlur
dren jene Saminlung veraniMaUele, ila/u kam, die ältere .^nst'ühß
statt der jüngeren zu incoqmrircn. dan'ih4:r wage ich keine Ver-
DiutJiung. ebensowenig über die Zeil, niinn n> geschehen, [iiv
Geschichte dieser Ausgabe aber ist damit abf^rschlossen : nicht
M die Ges^hiclile der jüngeren und. ^^ie wir sahen, ausser Zu-
sunmeDhang mit Jener Sitiuuilung ül»erhefe-rteu Aus};abe, de«
CuritMum. Wenn Jejr temiinus ad quem der Abfassungazeit
dieser Ausgabe ond noch mehi- der auf Coulaminatioo derselben
mit dej älteren beriilK'nden Krcen.-ion der IIs. B unbe>hninil
gelassen wurde, su ist dien geschehen, weil es sicherer cr-
schieo, die Uenulicun^ der Anhänge dic-ser beiden Heilactiuneii
ilurcli Pohmiiii!? Silviii» und /.achnria,» von der 4^e«chicbte A^&
gaiuen Huches zu sondern. In der Thal scheinen diei>cn SclirüX-
stelleru die Aidiängc aJs gesonderte Srhriftcben vor^-elegeu zu
haben. Denn da wir bei Zacbarias eine Reihe rtm Artikeln
fmdeo, weldie dis Curlir^uin nicht hat. so haben wir zu wählen
zwischen der Ann;ihnie, dass uns eine verniehrte Au^-abu des
Curiosum. vor 54ti gcsclirieben, aus der er schü|(fle. ganz un-
bekannt gcbhchen. oder da&s er eine vermehrte Ausgabe der
von dem Curiosuni getrennten nnil separat herausgegebenen
Anhänge benutzte. Während de Rossi, wie wir sehen werden,
das Erste anniiiunt, so entscheide ich nticli fOr das l^'lzle zu-
nächst wieder aus der allgemeinen Erwägung, dass die (^renz-
Iftüchreibung fflr das Pablicum von geringem Interesse sein
miisst», während die Anhänge diMuselbeti alle ntTenilirhen
Monumente svsteuiati.'^ch vurfiihrlen und /.ur Krweiterung An-
U».s gaben. Ich bin ferner der Meinung, dass drei bisher in
ihrem Werlhe nicht erkannte Stücke, die Ilesrbrrihniig der
hiiuurianischcn Stadtmauer in der Einsiedler Sammlung, die
Angabe des L'rafangs der Stadl iu den Mirabilien und die von
4
IV. SKPAJLATAfSGAflB DKll AiSHAKNÜE. Ul
Pliotitu au» Olyinpiofiors Geschichte der Jalir* 107^425 cr-
liiilleni'ii Noiizcn über die Stadt ebenfalls aiLs einem sotcben
zum Fi"«mdenfillirer gewüi-deueii vermehrten Exenijilar der Au-
liäDge stammen, endlich d;i£s dassellie den l'il^'erluhtej-n des ha-
giiiiiPüilKn MillelnlLers in st'inem Hauplliestarollhoil. dem Thor-
verzeichniss als Grundlage gedient hat. Khc wir den Beweis für
diese Üeb»u|iliiiigcn aus den ei'v>äUuteu Tbuiäachen zu enl-
wiekeln versncheTi. bähen wir uns iVw allgemeinere Fni^e zu
beantworten, »b i'mssere Beweise iKler Indicien für die Existenz
von Fremdeiihandhüehern lOr Koin im Allerthum vorliegen.
Unss es in Rimi »chutt in sehr aJter Zeit kundige Cicemnen
gegeben lialie, welche dem wisäbei^icri^en Fremden tlip. bistitriseh
merkwürdigen Orte und .Namen erklären konnten, l3sst sich
annehmen, nb\«(]li1 eine Classe an^i'slellIer Perie^eten und Exe-
getcu in Rom nicht wie in {,'riechiächen SEädlon nacbziiwcisea
»ein dürfte (vgl. Kriedländer, [lareL. 2, 96 fl'.). Vei'gil lässt schon
K&ni^ Euander meinen lieben (jasllreund herumtVibren und ibm
die Merkwfirdigkcilcn des Orts in einer Weise erkliiie-n (Acn. 8,
30G~3CS), die gradez« ein Muster eines giro di anliehiti ge-
nannt werden kann und die Sitlo einer ."oJchen Framdenführung
ebenen giil bezeugt, ui<' /»liliviche gr-legenlliche liemt;rkungen
'man zeige ooeh liie-s und jenes Hans' und dgl. Wer aber eine
bRlehrcnde SehrifL ilber die Merkwnrdigkeilcu Roms aufsetzen
wülllc. der fand nauienllii-b iji dun reielien SamniUinscn Varru»,
l>f>5(inderä in den Autii|uilateg (bi-sondei-s rerum. Iium. ü. VUI)
Sloffgeuug. Leber den fnifang der hiei' und anderwärts zur
S|iraclie gcknmnieuen r<i|ingra|ibischen Dinge belehren ausser
Varros ei^iener Üesprechung der sieben IJerge bosunders die
tupograpbisebcn Artikel im Festiis. leb halte nchon tri^ber
(S. 93) darauf hingewiesen, dass wahrscheinlich Dionys dieae
Ittlcher nachschlug, als es ihm bei Oelegenheil des Krieges
vuui J. 290 passend sehieu, eine Desehreibung des Kerviani-
flcben Wallü nachzuliel'ern, die er sich bei dessen erster Er-
wälinung i^cschcnkl batte. Uebcr denselben Gegeusland scheint
dieselbe (^ue)l« Strahpn in der Schilderung der Stadt [,k 3, 7
S. 234) zn Hatlie gezogen bal)en: was er über den Synoekismus
142
DIB XIV BRCIONEN.
dersellicii hinziigpfögt, wird unten (io der Beilage 1) aU ver-
wandten Ursprungs nacligewfesen werden. Die ncac f'racht-
stadt »cbiUlert er nicKl mit'.h c-innm Buche, sundiTn n;ich
eigener Atischaiiiing. Ebmfalls mit vorzugsweisrr ftcnulztiiig
Varrns schrieb jener L'nliekanule, dessen AufsaU über Koiu
Solin an die Spilzfi der Ctdieclaoeeri ^eslPÜi. lial- Dio vur-
ztigliche Hilrkgicht, wiilchß darin (naninnt)ic:h 1, L6 — 26) aaf
die Erklärung der liislurisch merkwürdigen Orte genommen
Würden ist (vgl, Mfmimsen S. XV[( Malier Ausgabe), Sjiringl
in die Augen. Wenn dieser Unbekannte zur Zeit des Kaiser»
Claudius gHscliri('b)'n hnt, so aliinint zu seinem Interesse, die
LagH iler llättspr aller sieben Könige nacliziiweisen und den
Umfang der Roma quadrata zu ))cstimnicn, sehr gut, Uass um
dieselbß Zeit im Uereicbe dos kaiserlichen Palnsles auf dem
Palalin In^^ctiriften in geziertem Altlnteinisrh ilein staunenden
Besucher die Urgeschichte des rüioiselicn Vulke^ erzählen
niu!;»iteu. wie denn schon die Errichlung di^r Ilii[]jurg auf dem
PaLilin wesentlich zur Wiedererweckung des Interesses an den
Stätten, wo (lie SlaillgröudGr aurgewachsen waren, beigetragen
haben muss (vgl. iii. K aiser |>a];iBie In Korn, lt. iStiS). — Anderer
Ai'l sind die Abgchuilie über Hom, welche Plinius in seine Nator-
geschiclile auTnahm. Hern oben besprochenen Al)schnitl über
die vespasianische Stadiverniessung. den er der Churographie
Italiens einverleibt hat, hängen vorn iinil hintrn Notizen pnz
anderer Art an: vorn ilber den r.eheinin.imen Hoins und die
Thore der Itomulussladl, hinten die Noijz ribrr den noch
immer Staunens« iirdigen Scrviuswall, und in die Mitte hinein
hat er di« zur Vermessung gariiir,lit gehürigrn Wiirte omjil^xa
montes Septem geschoben: so rundet er ein kleines Itild über die
TApiigriiphie ab. Ein zweites llild der Sladl giebl er in ilem
Abschnitt nher die Weltwunder. Nach den rreindeii kruniiien die
heimischen: verum ei ad nrbis nostrae miracuia transire con-
veuiai (S6, 101). Einen grossen Theil derselben bilden die oben
cr<)riertftn Schöpfungen Agi-ippas, deren l(e.srhreibung er diesem
selbtit entlehnt, eingelei(et ($ Iü4| durch die Erwäbmuig der
drei vor/figlicbsten ältesten Hauten, abermals dr^ Walls, der
tV. SEPAftATAtlSUABE DER AMIAKNGB.
143
SiihslnictioTipn dfis f^^pitols und der grossen Klonkc. Voraus
über yflit deullirli {{Rsrhic^lrn (101 — KVi) ein Katnlof; ron rü-
mischi^n Merkwüniigküiien, <lii'. den fi-Mniipii iSicIil» naclij^cbeii;
der circufi maximns, die basifica Pauli, dns forum Au^mti. das
temptu7n Pacis, das icctttin diribitorri, r.ui» iheairum atne lexerii
Romae Vaterius Oatierms arehihdus luäis Ubmiis, fiiillicli das
forum Caesarit. Ist ea Ziifull. dass dies grade ttielien Wunder
sind? Lficlii mftplirli «piiirtsUMi«, ilass HUi'b die Si<?benzalil dei"
mfracitla schon damals inifgelioinmt'n war.
Denn so alt oder nocb filier wie die Ciccrooeu ist auch der
Beigriff d«r arlmirimda oder ihtvjiafHa , ziiiiiichst bei (;rie4'beu
wie n»mern die 'Mprkniir(lif,fkffitffn' freindtr Lünder, ganz be-
sonders aus dem Oi^biet der ^atlI^gt'scbi(■llle: die Körner hiiben
«e se-il Catu (meine Proleg. S. Ll\ \.) eifri« verfolgt und in
ihren l)l8tor)S('b-anli<|i]arischen oder natiirnissenschahlicben
Schriften mit Vorliebe berücksichtigt. In der Kniscrzcit habcQ
sie für das srhuiduKtif^e l'ublicnni der llaujitstiidt iin^finieine
Anziehnngskritll g(!hal)t. Neben den nalitrgescbichllichen aber
stehon dir- Wunder dwUrinkimst olmnun. Ihre Zahl «iinle wie
die der Weisen, GebiirtsRläUft Hümcrs u. a. hei den (Iricchen, frdh
auf 7gehr:idil {(tttc< i^fäf^iarct SlralJonl4, 2, 5 S. 652, 16, 1,5
S. 7;iS, sfptmi mirnada FMin. 3i>, 30). Als mnn mm den Welt-
wiindeni die Wunder Roms geKenftberznstpIlen snrhte. wurde
aueh «iif diese n-ilnrlirli die Siebenzubl übetlrugon; vielleielit. wie
RefiaRt, hatlft srluni I'üniiisvinensidiilien Katalog vfnAujJien. Diese
Zahl fand um su eher Ein^'ang, als die trieben Hügel in doi>|iel(em
Sinne längst lypiscb gewurdi'n waren (imlen). Poleintus Silvius
sagt am Schluss seine.-; Aiiäziigs ans ^ler Stndtbeschreibiing
(S. 270): inter qiiae nmnia VJI sunt mira praca'pm, id est Ianicv~
ivm, cloaeof, aquaedttcti, ampbi(heati-itm, oiteum et liiermite. EVa-
türlieb wird es versrhiedeiic Katalo(;e gegebru haben und leicht
Hesse sich aus den mehr ids sii'ben Wundern hei Ainmian IC, 10,
1 4 eine oder mehre vielleicht, schlagendere Zusammenstellung ge-
winnen. .Allein unatigeinesseti scheint kein.s der hier genannten
Werke für die l^la.snilicaliou. Hiis Inmcuhim alleiu bedarf viitlleiehl
der Erläuterung durch die schönen Verse Martinis (4, 64, 11t):
144
DIR XIV RKfil<>?«KiV.
Arne seftem daminos wintere nionies
et loiam Ucet aeslimare Romam.
die wohl Jedem ii«n inivergessiirheii Utitblick von der Höhe Jer
ac([iia Paula wieder lebendig in diä Grinneiuug rufen: denn
diese Stelle m i-iigcr lieprenzuTig ülin- den aocli jetzt von jenei"
jjeltiobüDCLi Miihifin ist gemeint, wie indem ianiatlHm, moliuae
Af.T llegionsbei^chrcibnng. Die rruuisi-hen Ciceronen der spä-
teren KiiisoiYeit werden den Besucher Huf jene Höhe gel'öhrt
haliiin wir die beiiiigcu, und wenn L'iu Fremder jener Tag« aus-
ruft: iv T^ ßttGiXtvovaji 'Pwfi^ XQÖyto tioIXw ötar^tpas
xal Ta IxfT ä-at'iiaTa fMov xal rd ii^tavifa flilächrirt lioi
de Rossi, Bnll. di arch. crist. 1 867, 1 ), so mag er wohl seine ^snä
i^av^ara itii Ko|)f oder in eiiißni Enuin'nnigsljruihlcin in der
Hand gehabt hnbr^n. Die siplien Wmnder Roms mögen endlicl)
dif! sffptem pitjnora, quae impetium Rduiamim lenereni. (Scrv. z.
Aeii.7, 188, Pi-elli'iMyLb.2S.544.4) und iiudcre Kuiists).rickclieü
il^r sii^testen Sdiulmeistfltweisheit im Gefolge geliaht habnn.
Wenn nun, wie gleich geaeigl. werden wird, in ä|)älestei" Zeit die
AuLünge der amtlichen Sladllieschreilmng in Jer Thal zu eirior
Art Fremde nhandhucb geworden sind, so werden die hier vor-
angestellten liidirien wenigstens die Existenz von ähnlichen
.SrhrllVhii^n in allere^" Zeit wahrs<::heinlich machen. Dass uns
dieselbe nlclit ausdrücklich boiceugl ist, kann iMcuiandcm auf-
fallen, ll^ngt doch selbst unsere Kunde einas so wichtigen
Denkmals wie der Weitkarle an «inem seidenen Faden, ist doch
über die Entstehung des Stadtjdans lediglich durcb Combiua-
lionen Sicherheit zu erlangen, und me wären diese Combina-
tioncn mögtith. wenn nicht im I6len Jahrhundert 'casii aliquot
foÄüures terrae viscera lucri causa |]ersitiitantes' (Moualsbe-
richle 1867, 52£t} auf die unschätzbaren Reste bei SS. Coanu
c Uamiaiio geslossen wärr^n?
Ks kommt endlich noch eine Analogie von nicht geringer
Bedeutung hinzu. Wir kemiua drei Glasgefüsse. gebunden das
eine in einem Grab« von Popubiniat das andere in den römischen
>Lnen von Odemira in Portugal, dris itritLi- in der .Nabe von
Rom: auf allen dreien sind die hervorragendsten Bauten der
^
UltAtAtraCAIJE OERANirAENCE- 14!;"
roQ Pulcfili il»rf'e«ldU uml üeren Namoti ostriaiinj
sfayRniai), palatiuim) , pilae (]'(i|iiil.). faros, staffUH(m) A'eroitü,
o$h'iaria, siiiymiitn), silva, Bmie. (rüm.), fila», sohmtt{m). ampi-
thfal(rmi], tkermelaiii {J}. iheairum, ripa iimrtin,'.: s. Merc-klin,
Ind. It-rl. iiiiiv. Iiiir|ial. 1S5! , dp Husst. ÜuU. ardi. Aiipol. 1853
T. IX S. I3;i ir., uikI mi-iik<^ii AiifsaLz in ili-r aivli. Z. IS(>8 T. XI
S.91 IT.). Dazu kumjnl du jetzt vcrlorcucs Gemälde mit den In-
srlirifkMi btii{iiewtn fmisiiues. horrea, fu[rum) boarimn, aquae
pemites, /'or(«»i( ol{i'ior]iiwt) , poriex Pt'ephiiii, lemplmn AyoUinis
(BL'Iiori.rragra. vi!sl. vetRoniacS. 1), ilwsen Är.lillieit wohl mit
UurechllmzweireUwurdtf. Auch dieses stellt oacb ile Uosäis Mei-
nung die (iegeml von fuleiill uod Baiiin iliir, «.ilin-nil Meiirklin
^euisä uDncütig darin eine Dai'ütcUiini; der Gebend am Aveiitiii,
nßuerdings Lancinni (^Annaii ISOB, 170 FT.) ein Hild ile» HiileiiM
vvu Ostia ge:^eben hat. Von jenen drei Glfn^gL-nissen otm ist das
in der .\;ilie von lloin i;<''"r"''^'U" einer Voi'storl)eai-u gewetlil
\jneatQriae faiicissmae filiiie), d;ts ic3 i1l!hi Gritbr- von Populunia
gefundene scliejut ein Ge^'benk an einen l.ehendcn zu sein
{aniirui fdix vivas], tlas dritte irfif;! lieine Hediratioii. Ich habe
a. t». vermuthet, dasi in den vielbesuclitßii Uridern von PuleoU
und üaiae zu Geschenken und Krinneningen suicbe Geflis^ ver-
kauft oder Hilf Ke.slel]iin|i fabrieirt wurden. Sie sind «lier wie
da^ belluri^cbe ItJIiJ iJlit^lrirle Cslido^'c dfr .tJitVa p^afc/;/»« dieser
Gegend: si>lltü eis j^ulnll sein, dasj^ auf dem bei Kuni ^etmideneu
nieder sieben d;ir^M^s.telll sind und elieusii auf dem nack Por-
tu^iil niiigenomniencn , ^venn man in dem verschriebenen
THERMEANI zwei Namcu (vieUeielit niitMommseu/A^rmf, i'oki')
sueJil, uaü n>ir jetzt aiieb wiibrseheinlicber ist, als elwa fheTme
{Se)ia)ii tu ü.t Die Glasgelasse gehnrRn allem Ansehein nach der
Zeil des Verfalls an. Die starke Fre(|Hfin/ der Bäder in dieser Zeit
Ist beluinntnmliMiSRcr Audiu'em(Friedliuider2,4St beiteiifcldurcli
eine Keilie von Li>bge dichten (in Kiese.-* Aiithoi. I u. 119— 123).
Aber mehr als wabrsiOieinlidi ii^t ilie lieiiulzuiid; der An-
hänge unserer HegitinöUeschrt'iluing als Kremdenhuch im 5lcn
lind Gteii Jahrhundert. Uass die^elheu von Silvlit^ und Zaehn-
ria», von jenem dem Kalender, vun diesom der Kirchengesrl lichte.
■fcinlKD. rOaiircL-« TnjiD^mjiliie. II, 10
itö
BIK \IV lUEClOifEN.
iil W(i)u>rJu:iuüUi vun ÜKmpiodur seiner Pi'ofangf-jcbichte
iiift;rl«UH wurtl«, tBl jM-itoii bfmeHil wordun, äliiilicti wJeBeiie-
\iici vviK SoractL' in sc'mv IJIinintk ilii-. .Suinnu^ tlpi- Thilnne
.1. w. >iUft uiiiuiii Buche (sicut modo ri^pe.ritm\ unten) «ingelegt
(uiL Mmih »ich tu dieseu Wieilcrholuugco ausser anderen
^ctUi^j^ Zus.'itzi'ti, welche unsere Aiis^alM'n des f;;anzen Duchs
>litiauuJCu]-iii»uui nirbl kennen, auch die Zahlen der Kirchen
uuil »wlieichttlcr Mäi-tjTPi-gräher tiiiden (s. unlen S. 150), so ial
ViTM\v An'sra für mich ein Itcweiä. dass die Ach^oge von dem gaiüen
Hucht» nach 357 ge]ü:<t, boarlicitel imd verbreitet wurden.
Freilich beliaiijile) tb Kossi (Rtima sott. 1, I3Ü) 'che ha esistilo
jtrium del 540 ima noiiu'a regtmum urbä, iwIIh quäle erano State
annovei-ale Ic cLiesc e iii']|» quatc si faccva mcuziuiic de' so-
pulcreli'. Vs .slfil/t diese Anualiiiiu einmal auf das Itreviar de«
ZjicIiHriiiä. welcher doch aber ehenso gut ein Jttich. wie ich ts
aniielinie, zu Grunde gelebt haben kann: «inen zweiten Beweis
meini er darin zu linden, dassiinLO(I.VHt..'iSril »liL den Regionen
der von ihm a. O. S. 131 gedruckte Abschnitt cimiteria toiius ro-
BiflT?. (so), da» ällMle iiller derartiger Verzeicl misse, verbunden isl.
Da von der Reiirthttilung der Atitorilät dieser IIa. weiter unten
(S.I60) eine nit-hl unwichtige Frage abhängt, so ist es nicht ilhcr-
llüsfiig, hier ihren luhallgenauer als bisher gcschelieii zit verzeich-
nen. Ncitirt habe ich mir Folfjendes: 'rijd.Vnt.3S5l memhr.s.XV.
hisforia r.ontintns qucmattmodion s^ndarium salfalorisnpnlum et
rome departaittm fuerit. — ilescriptio situs et locoram scoram vrbü ,
yffvsolime. — oratioties que bede nomine iuscribanittr u. Ä. —
fol. -10 iiLcipiunl reyioni's ttrfiin Hornf. mttionum if liomme cum b
brevjariis suis (hier hinter den mite nach de Rtis>*i der ASisrhnilt
eiwUnria). Sehluss: mnise okark dvo »lüia CCC obdmos VI
pontes VIH imnln VII caaipi VIII fora XI bfisilie (so) X ikerme X
aque XVIUt vie XXVIIII cimiteria XVI (von hier an uolire ich
auth die Zeilen) VHVS ROMB urbis kabel titrres sim jitkes
CCVLXXI tt flirre« casldlutas XL Villi propuifiiacu sex mili'a
DCCCC partas X V in circtu'tH oero eins sunt milia . . . (so) , IVITAS
LEOMa^A kahfi i tarres XUlllpropvgnacH la müU CCCCXLUIt
porlaii finas \ in circuilu mro m. (so). Dann fulgt ein Papst-
]\. SBPARATAUSGXBE DER AlfflAENGE.
147
kaUlog, welciii^r schliesst gre()orim cktn&is vkior urbanus
(Ljrban II, lUSi^K de poefis et pkihsophis ii. dgl.. libeHuit de gitu
terre promissioniB. — f. 50 ephaphia in aliqmbia arcubtu irium-
j^libus ac ponlibus bis CLAVDtVS DHVSl F.. womit die IL»,
abbricht. Es uird unlen gpznigt werden, il:iss dir Notizen libcr
die Sladlmaiier den Mirabilien entleliut, die Notizen tib«r die
LeoAt-iilt allrr Walirschriidii-hkiMt nai^h spiiilnnde Erfindung ist.
Was die Hpgionen anlangt, so Wliauptet lYclIer S. 41, sie sfiicn
getrcn sus cod. B der Notitia (üb direct?) abgescbriebcD und
dies bestätigen die von ilim gngebcuuii wi^nigen Varianten (m
H. I bidm'um st. halneum, 11. IV auro vulcaiü sl. aurtum buti^
num, R. VI zu mamori: vel ammi), sowie das von mir uottrle
obulhcQs TL Weiter untersucht halie ich nicht, datt Resultat
aber Bcheinl .sicher und de Rossi hätte sich nicht mit der für
seinen Zweck günstigen allgemeinen Henicrkung , dass die Ab-
Rchrift genau der alten Noiitia entspreche, begnügen dürfen.
Die ganze Art der Ziisamnten^i:^tzung der Ilandäcbrif't durch
einen Schreiber des 15li;n Jidirbiindcrts beweist nur. diiss dem-
selben Tiel>en einer der zahllosen Abschriften von R der Notitia
die Miruhilieii und ein sejjarat oder mit eiucm jener Bücher ver-
biiiidem'r Aliscbnitt de mneleriiR vurJag, der nun eiu^eurdiidt
und am Schlnss im Anhange die ci'mile.na mitgezählt wurden,
keincüwcge« , was de Rossi will, dasji dieser Abschnitt ein iule-
grireiider Tiieü der NiiliLi.i ncwiirdcn war: denn dax Original
dieser llegionßnal)»chrift cod. B hat deu^^elben nicht. Wenn
also obeu S. II f. auä der lininamiiithetrachtung des Regionen*
buchüs geschlngi^en wurde, da»^ in dasselbe ilie kirchliche Tupo-
grapbjeaucb unter dem christhchcn Kaiser nicht iiurgeiiommcn
worden bt und nicht iiurgcinoniinen werden konnte, so wird
(lieccr Scblusii. durch de Russis A(i1'ätelluni;c[i tiicht ersdtilttert
uud es kommen vielmehr Vorhinduugeu der kircldicben Topo-
graphie mit der profanen auf Recluiimg der Sundergeäclücltte
der Anhänge uud der spätesten Üopistcnarbdten.
llur erste nun, diT liie kircliliehe Tupogra|)hie mit den
Anhängen des Regionen biiches verbindet, ist i'olemius Slhius.
JSr hat die Rricksellen und freien lliindcr seine» im Jahre 4i8
10*
115
DIB MV KKGlOMtN.
pohlicjKeii Ka1i>iiileri> inh. uincr Iteitiu von Artiknln ans ilcni
(ioliiRt iler nütliigen initl iira/.tii:(ipn Ikciiiidmsc auä^a-ICiUt, unter
<leii(.-a rrtr uns >\ii:l'ili}; ist ilir irwisclieii .fiiiii iiml .lull cJiiti'e-
ficIiatti'U' enatratio faliriairum nrhis Romm. Sio hier nach
Mrniiinscns Aiistjabe des l'olcmius (Abh. der aäclis. tlosellscliaft
il. W. :i, 2(i^)) wiodL'i" iilulrin^kpji zu Lisscn. cfscliieii üherflfissig,
<la ilipser Aliscliaitt iiiizwt-ilVOliRl'l hus ilr'm (iiiriusiiiii ciitleliiit
ist (wie die obuUttd VI lißwcisrti), um) srnntiitlictie Abweiclmiignn
vini ili^u I-i^sm-tftii ilfissrlheii vrilUl.imlif; in i\cr llnlerÄiidiunß
iihpr <lip Anhüngfi zur Sprachig IkiJiiiiin-u. Ifiis üigrlmiss {licsci-
llulersuchutif; isl, ilass mrr io piuit'cii wi-nigcii r^k-lli-n i\W dem
i'ülmiiiiis viirlLi'^'cuilc lli^. ilcts (jiciosiini H(^«i<r■^(<:l^ Miiet »dfr zu
bielt'ii xcticint nls die äDiisi urluilLüUCii, audrcrseiU über ;cald-
reictic Irrllnirnt-r und i^i^thst eiiii}{c willki'irliiJie CttiijcLiureii, die
sdiuflrliih alle auf Itßchuunt: der AhschriiLbcr des Ituclies zu
setzoii jiind. Aitssm- ilcn dii' kircfiliii:h<3 Ti>|n>graji'hit,' iictrcllcndcu
iNrttizeu und ilwu anfieiiüngtcn t^atalo^^ drr sep/cm mira prae-
cipua (oljen) glci)!: Siivius Mclib. was nicht in der [erhaltenen
lt(td;iriitin iti-s Ciiriifsum £>t;i)uh: und iüh wage nicht zu eiU-
schi'iih-n. (dl Mhon ihm ei» von ilem Rc^ii»ncntmcli Insyrliintrs
die Anhänge? nud'asseudiia- SchiiCkbou vorlay. kli niüdile dies
über IUI' niiwa]ir!st;liLÜulii^'h hiilLeii, da in uinviui Mdchen schwerlich
die: Aiif/iihhiii^ der 8tadtthori< doi' im J. 4li:t di>ilii;irLt>n Mam-r
fclüeu kunntc- L'ass vr sie Jiicht seÜRT liiuzufüglc, iat ao wenig
xti verwnndei-n, als dass er zwischen Februar uud März ein
iliimal^ veraltetes (vor ^09 redii^jirtesl l'rovjnzenverzeirhniss nuf-
nabiH (^Muninisen a. 0. S. 257 II.). Ungej^ea ist es sehr naifir-
lich, dass der chri^tjii he, Vorlrisser. \\iihrflnd ihm ge^'en Ende
die GeduJd fehlt, die vine XXVlflll und die genauen Summen
der Häusel- u. s. w. üuszusclireihun, doch i.'inc Nwli/ über die
inrntiuerae cdlulae mnrlifnnii hJDüufiigli-, die er ualiirlicli nicht
aus eini-ui Buche zu enllelLiien brauchte. Uuss er inilTLdleiulei-
Weiw muh k4'i]H' nulilia ecclesiaiiun girlii, i^t srluni IVuIiit
hervoritehohen worden.
Anders slidit es diigegon nu't dejjeni^cn ItiMlartinn der Ari-
hfin^e, wetidn- j^rade um e.in JahrhiUideiC R)iiMHr (i)arh r)4[)> auf-
IV. SKPVHVr^ÜStiARR DER ANHAENGE.
Hfl
laiichl: kli mciDe das tinleii ^ibgcdruckle llreviar des Kli(!toi*& und
Rtsclior-i von MiüItJini* /aohnri-ns, welches et in seine in luelu'CD
llst*. in svriselipr S|ii-arhi' crtwllenp .-lUch von EiiiiRniis cilirl«
lüri'htMii;r.srIirphte von (lini:4t»nliii ins zuwi 20steii Jalirc Jusii-
niansrinli'ül«^. Kswti'hl Tpist. (Assmnanns, Rilil. nr. 2, .'j4 ff., daraus
Lp O'iifn- Orions rhrist. 1, 411), das^s ijatiiariaf; srhrich cum
barbitfi mm {urbfrn) irttriiasent, liirijmisxcHt, ütufiissent. ulso nach'
der VeTwiifituns dwrrli TtilÜHs im .1. filß, wiilctie er Lii-ttchriol]
(Asttenian fl. (I. S. G2). Dieser AbschuitL ist von iMai iu \aie.\-
nisrlif?!' LiebcrsnUitiijj; utiä lünur valic. III^. in ck'n .Scriplores
¥ct. Hd. 10 (iraff. S. XiH f. veröflenllichl. Ich gelie ihn hier
nu$»prdcm nach ciiior zweiten vrtn Hm. Dr. E. Sachnii ijctxt
Prnri>.<8oi' zu Wipti) ;iiH dein Syrifichf^ii ilt^r Luniloner lIs. KäA.
12ID4(ans d<'ni Stiin Jahrli.) gemachten. Ijcidor fpjilcn in dieser
grade, einige unv^rständliehe Stellen der Maischen Hs. Umge-
kehrt hat sie ^ic)ltä, was nicht in dor von Mai übersetzten
vorkäme.
Es ist längst bemerkt worden (Mai, Script, vel. 10 Vorr.
S. XII, Preller S. 237), dass Zacharia^ die Anhänge der Kegiona-
bi'scbreilmug bßnutzte und zwar walirsebeinüeh in der Form,
ilift R des Ciiridsum repräsentlrl. Wie aber in dns Curiosinn ein
IcRendeiiartit;cr Zusatz hinciuperathen ist {S. 1 3). so scheinen auch
in Zaeliarins' Sclirift die 2,") üililer ans der Fiiiiillii? dws Abr;di;(in,
der Sar,i und Ibifinr aus der Loraltraditinn dfts fnlhesten MiUel-
allers (zw. 546 und dem 8len Jalu"h.) hincingerathcu zu sein.
Mit den jerusaleiiiitifelifn Ti'in|ii'lsrhiilzen, mit denen sie fire.-
gornvin.* 1.211 zusantmcuwirft, liahen sie «arnieliis zu tlitin,
ebenso wenig mit den drei Kildorn des Simsori, Ahyjdon. €on-
stanlin. die im I2tf>n Xthrliundert Itenjitiniu von Tudida am
Lateran j^lcli zei^vti Hess (Ilinerary iransl. b_v Ashur 1. -]] i. Der
'Simson' ist fibritjiMis der aueh der jfitif'rren Jlir.ibiliniredaction
c. 'AO bekannte liest des Sonne nrnlrt.ises. Irh habe srhim S. 47
gnz«igl. dass die vitn ilini bi^iiiit/le Aus<{;d]c bf><ser war afs die
anf uns •^rkonimriipn. Wenn aiirii die iliuT.h Zingerles Va-
rianten eonslaiirle liuznverlässigkeil {\pr Maisehen Heiter»^ et xung
vorenti ganz aui» Kcitic /.u koujrneri wrliindc-rl, äu liirti^u duch
150
DIE XIV REGIOiNEN.
diff Zahlim ftine bisher veruachlässigte llamlhabr. um die unver-
stündlicheii Artikel auf <lie entsiirfclieuUeu iles Ouriusum ^iirück-
zafiihren. natiach siiiil von tieu 35 von Zachaiia« aurgcrührlr-ti
Arlikiflii sicher nicht den gewöhnlichen Ausgaben iles Curiosuiu
entlehnt dii^ ful|,'en<1en sieben:
1. [\) fcciesiae ajiostotmiim XXIV. Die Regii>nen Constantino-
pels am Schhiss: ecdesine XIV. Es ist schon benitrkt wor-
df^n, liass eine notiiia ecclesiarum selbständig und nicht in
den Organismus der t4 Itcgioiien eingel'ugt auftritt, zner&l
im fiten oder Tlen Jahrhunilerl, Sie z^iblt {de Rossi S. 143
vgl. 145) i?((f« Romae 20 baaiticae mit Namen auf, nur
eine von den 3 Uss. wiederholt dann nueh 5n»iil bos{ilica)
ohnf! Namen.
2. (11) 5000 Bcgräbiiijjgstättcn, entsprechend den mnu-
fnrtne. cfilhtfrm murhjntin des Silvins, wie es scheint,
die cbriäUicheu Grabgtätleu der Katakumben. Indessen
mOgen das Andere entscheiden (deRotiüi, T{nma sott. 1,
130, und sein Briidor Michele, im Anhang S. 41. t%
scbu-anken).
3. (10) Wandernde Brod Verkäufer. Etwa den wandernden
Schlächtern bei Manial 6, 64, 18 IT. zu vergleichen?
-1. 5. (12. 13) Die niiä eiiiüin vollständigeren Curiosuni ent-
lehnten 31 Marinorbasen (wenn nicht mit deu Triumph-
bogen verwechseln und 37Sj Erzl>iider (oben S, 47). Die
25 Bilder aus der Deute von Jerusalem habe ich bereits
erörtert.
6.(19) 2 IIebarameiilri:ttiliite, 4 KnMiiniiiingsnn^talten: mir
Äimst unbekanul. (Uie obsletrices sind nie die AerzLe nicht
staatlich angestellt, vgl. Maniuardt, llandb. 5, 1,163).
7. (33) Der IJmfiuiff der .Sla,(]t . wie 4. b ans der vermehiteii
Ausgilbe flrsllniiosuni, vvuj't'iber unten. Auch die Kegionen
Conslantinojiels haben am Schluss das Maas».
Keruer ist iiamenllich durch Vergleiehimg drr Zahlen sJelicr,
dass von Mai lalsch Obcrsclzt oder von /aihariaü l'alsrh ver-
minden sind
I
IV. SEPAHATAl'SGABE 1>KK A^HAK^KK. 15|
1. (2) 2 basUkae itas mn\ die 2 Capitolia
2. (26) 15 xj/sti ...... -15 InpiuuirM^ (unten)
3. (27) 23(JU offiduae aromntnrt'fK '2'MiVt mensae oleariae
i. (28) 291 carceres 2UI honea
5. (31) 673 (li.'sG23, also /S stall 5)
amjtrochi ad urbis cnsloiiium . 623 vicomagtstri
(Dr.nZusalii quos iniiTpraesident
Septem lUi rm.iin viullpH'ht fiit- die
falsch vprstandnorD VII coh. wi-
gilum liallfD.)
Ilpi den fdirigen, win bei den tiat spaiiosan Cilr viri, ist eine
EriiiQerun)^ k»)iin iiöthig. Su bleiben mir unerklärbm- nur
6. (23) am/icoM /K ludi IVt
7. (24) lim» ankaphlrion XIV. . elwa excwbitorin XlVt
6. (25) pkraimapoli equortim pere-
grini aerts duo, iü denen aber
doch woh! eine Vcrkchrunp des
castra equilum smyniariüntm 11,
feregrinorum u. s. w. steckt.
Ohne eine Revision der Maischen L'eber8<!tzunii wird »ich mit
diesen niuostni nif:hl viel aiifdugeu lassen. — Aid' d»ö grie-
chische Original frdiren dift (nach der londoner lls.) al8 xvi'ijynt
bezeich u eleu amphitheatra, d. h., wie Hr. Sarhiiu erinuerl,
&^tfitt Y.iyjjyftixä (Pion 43, 22), dift »lensm olr.nritw. ^intl
von ihm oder von dem Griechen ungenau übcr»ctzL: ctQafiaio-
TiiäX^c {\^\. die aromatarii Ur. lOtil) schiuii ohaTtun zu sein,
aus den horrea [uTio&ffXai dlp gewöhnliche I^ebersetzung. bei
Plilegüu Mirab. 63 iv iol<; öqioi^ zov tevioxQctioQo^ schreibt
.Xylander richtig ögroi?) sind wohl nur diirdi Mais Srbuid car-
ceres gewüi'deti, ^vffroi frtr noQVtia mtiss eine (Konfusion des
Zacharias sein orler es sterkl etwas Anderes dahinter. Ist
Ersteres der Kall, m [i;u die Üearlieitung der Anhang« nach
Iheodoüius die lupanaria stehen lassen, was hei der Benirbeituag.
nie ich sie voraussnlzi-, denkiiar uai'r^. nicht bei einer neuen
amllicben Ausgabe des ganzen iJiicbä (oben S. 4 f.). Auf grie-
chische Worte weisen auch die verdorbenen Worte 6. 7. 8
152
ÜIK XIV HEGIO'SEiV.
DifSf: Itcnrlmilnng folgt*' clßrjcnignn llRcension , dir uns Ale lls.
B tinr .\olitia vertritt. VVii* diese gii^bt /nrharias tu« Zali! iirr
(lomvs 1797 (ili« i'iliri^rii amiers), ilii- der nki 1124 (dii' üUriyon
424), (ÜR Zahl lipr balnea ^:i(j, iilinlirlii^r H {9hH) als «Ifn filiri^on
(856). die Zaiil der tupanan'a (wt-iiu dies die xysti sind) wie die
Noiilia (45. diis llur. 4G). Ühss diis iinler n. 33 ariK^gtsbiMie
Masss des Unifan{;s d«' Stadt wahrstheinlich das He.<u]tat
iler v<jn (Hyiiinindor tnilgrlliicillen Messung ist, köiiiile ilaraul'
führen, diiss Z.ir.h,-iri».^ seine .Notizen aus dessen Gcsciiiiclitfl
(scliloss mit Vfdentiiiiiin III} enüciintc oder dass dieser selbst
die aurh vtm Züdiari;is WniilzLr ni>»i'Ueilun>:,' des Breviiiis vor
Augen hatte, ünil in der Tliat miiss (Jlynipindor sieh ausführ-
lich üiter die Pracht der Stadt ausgelassen balicn. wovon
seihst Photius' Kxcerple eiin'n Befirill' gehen. Es hcissl bei
Phol. S. G3 " : ort HxaGtoc f<oy (if/ultav o'Uoyy r»}s 'Pwjujyt;
itnama tlxfV i}f eaVTtn. ojiÖGtx nÖXtq fifififtfZQog ^dt'i'aia
e/^ii'j tTTTtodQOfiov xai fjpopoi'c y.ccl vaovc xai nrjyag xai
kovTQa Stä(foou. ^10 xcei o ovyyQctffsvg txTtfifä-^y^aTO 'fit;
iSäfiQc vuiTV ni'ktf TzöXi^ adisu fiVQtayciV&^et (zuerst denkt
man an die Kaiserpjiläste). ^(fatf äs xai Xoi'foä d^yöirta
napi^ff^O-^. al df 'AvTMyii'tafal (V/i'TWi'iW»'«? Bekkcrs i'ext)
CVToa xaXovfiSt'ai sig /^ejai' rwv XovoiJkivmr xa^iÖQag slxuv
7taQaxfi{ih'ai; x*Xlcti ^^axorxUtg ix fi,aQijäQov xarfoxtvira-
fiif(t<; i^fGrov- ft'i f)t .itoxXTjtKtvai ^/;'i'C öiTtXaaiovc.. Diese
Zahlen, die meines Wissens sonst nicht nherliefert^ind, gehören
zu jenen statisn'lien Ni>tizi'ti üIht iid'eiilliclie Bauten, dii' uir ;ils
aus den Acten des .Sladlprät'ecten gedossen ansehen.
Es crgieht sifh iius (iem Gesagten, wir mir scheint, eine
grosse Wahrischi^iniiclikeit dafür, das» Zarharias nicht eine neue
Auiiijal>e des panzeii Guriot^uni, sondeni eine vermehrte Aiispahe
der Anh.'inge henutzle. Hass dmi llerausgeher dieser AnLüjige
.•^flhst wieder die amtlichen tjuelleii zu lielmte sliinden, wie der
Herausgeber der Psutitia auf dieselhen znrückin'eileu konnte,
wurde ehenlidJs iuHliwenilij; fid^'en.
^och mehr als /H<;haria.s wt^ist i]Ul rine. Erweiterung der
Anliäjtge iiin die ftei-rhn'ihiiiig der neuen Mauer und Thorc in
t
der Ein>ÜHllcr lU. Wfölialb in iler dem Curiosuiu uud der Nutitia
zu Urundü lirgrndi'U zwisciicD 3 1 2 und 334 nbgrfnsslea Urkunde;
und /n*ar iu dem zu ihr ^(;ll(l^ige[) Itri^viar dicfolticn porla«
XXX V7/ aulgcführt wercli^o, wdche in der Hrsclirfibiing ilcr
Aurtiiiliirm der Slailt linlor Vps|);isi.in vork.itiicii, wülirciid dorh
Aiirf iiaii im Jahre 275 oder vorhtJ' den Dan eiuer neuen Mauer
begonnen und Prolins di-nsfllum (hIsü vor 2^5) li4>Rndi;l linlle,
Ul nheti erörtert wordün. \»nn niso ftiicli nach dnm Han der
neaen Stadtmauer ditr alleu TUure uUt*r wi^nt|;öl<rns dioienigeii
TDii ilmeu^ aus driiRU »ITnntlicIiß Strassen hinaiif^iVdirttm. eiuu
genaue Sladilji^fhn-iliun.i; iiirhl. alli-in tn-nnon koiintt*, sondi'rn
es niussle, so frä^L man ilucli luUit;. ^VGsllalb elu Schriristeller
zur Zeit Cuuslanlins. der diu statistisehen AugsUen seiner Stadl-
Id'fchreibung nkbt «Heren Quellen enllebntp, der Kaulen Dio-
detiana und (Junstuntius aufnabui, kurzum die Stadt bcscbricb,
wie sie dfiinals war, warum ein solcher Sehriftittelter grade einea
80 Mrichtippn Bau wie die netie Mauer mit ihren neuen Thtiren
nicht erwiibiit hat. Dus Kiiif'ai4i»ln wän; IVeilirb /u behaii[)ten.
dass in de.n Exernpisreu seine» Buchet, welehps viiti den s|iriu>ren
Redactoren benutzt wurde, der belrelTendc Artikel ausgerallen
sei. Alleiu ohne Notli wifd man sidi mit einer siilcben An-
nabme nicht behciren wollen. Auch ein zweiler Ausweg i^t mu
rersch]t>sseu. nebmlich die fretbcb nicht sehr sichere Traditiou,
dnss die Mauer VdM l'rolms k^iiz vcillendcl sei, in Zweifel zu
ziehen und zu behaupten, dass der Verfasser zur Zeit Conslaniiiis
ein nnrfijiendetrtj oder bereits wieder zerslörtcs Werk nlrlit
habe nennen köiiiien. n;iss dir neue Stadtmauer zu der Zeit,
als Coustatilin zur llerr^^chart gelangte, wcuigi<te)i5 in vertheidi-
gungs fälligem Zusümilc war, .scheiiil, aus ib'm /eilgenüssisehcn
Uerichte des lliiches de mortibus |ierseciileruni herverziigehen.
Ilenulim, hei^t es da (27,1) vrbe mmufa ... proficisciinr in
Galtiam ... illtr (r.alerius Maxiniiauus) .. nif iirbenr nccetltt . . .
wrMHi elatim et mmn'ta omnm offpiiiUi. imita errtl spea irnrm-
pettdi, opytii/nntio <h'ffinlis, arl r.ircmmfäendn mofnfa non sati$
copiantm, qiiippe qtti mimqnifm viiJerat Rvmam neatimarptqHe illam
NC» itwUo €sse maiwiot. i^hhiii quas novefat ciiitales, und 1-1. 1
154
nrK XIV nKGior<jK!v,
qaamim se MdwrnttHS Hooum condneret, giiorf responsum acceperat
pftHumm (iBJip. wftc(ra pmta$ urhis exisset. In dem im J. 1113 nuf
ConstnoCiu iu Galliea gubalteueti l'aDegjTicus (IiRcrü pyncg.C^uii-
stanl. Aug. cl. 1 8) tn*isst es in ilcr BeaiJireibunK der Niedfrhge desi^
Maxrntiiis (fler Tiber winl angeredet) : fw Romae tuae atior copiiai
suhvehejulis , tu muuUor momihts amiiimdis merito Comlanfint '
victoiiae particeps exse volniaii, »t Ute hoslem m te propdkret, tu
ntcares. Wenn in der nach Vollftjidung der aiireüanigchen,
Mauer fßdigirlen Sammlung der Vergllschoücn zwar die TlioreJ
der servischen aber keins der imuen Mauer gpjiniiiU wird, wifl'l
Berli^^r (Anlwwl S. 05) lit'mcrkte — di^iin ]n'chslcns Jtann, kei-
neswegs aliRf ijiiiss, wie Urlichs, R. Tnp. in Loipz. S. 108 m«in!e,
die Slelie zu Aen. 1, 292 m Appia via extra ttrbem prope portam
ron der Appiii imd nicht von der Capcna verstanden werden —
so läsfit sich daraus gai- kein Schluss ziehen: nicht allein weil
die SvJiuliasteo ihrL-a Gewälirsmaunerii nachschrieben, soadem
auch wi-d natilrlich die Namen der alten Hauptthore nicht gpur-
tos verschwücdcD. timendirt doch noch im Jahre 498 der Rhetor
Securus MeJitir stiiiieu Marciünua Cüpclla Romae od portam Ca-
penam (Jahn, Berichte der säclis. Geg. d. Wisaensch. 1851,351 T.)
und taucht docli; dieser JNamc im 13tcnJnbrhuuderl wieder aursle
Name der purla S. I'jiüIo (nuten). Erwäfmlaber wii-d die porta
Oslwisis in der Lrzilhhin^' der EinfOhruDg iks Obelisken durcli
Cimstaulius im J.ä57 bei Ammiaa 17. S, 1211'. AuHallend dagegen
ist, da»» Vegeliuji in meiner sicher nach 387 verfassten l^iitonie
rei mJliUiris in der Vurrede zum 4len Buche schrieb: a pietaie
lua innumerufiües nrbes ita htgt labore perfeciae s\ml, hI höh tarn
Immantt manu coiiditae qvntn ilwino unUt vttlennlnr euatae. sed
(iisposiiionibus vesirae f.kinmtme. qnmUiim profeeerit muronun
eltiliorata cwafructio^ Rvma docmtmKnm est, qnae sahitem rim'nm
Capilolitiae. iuris ihfemiom st-nitvit , nl yluriosins poslea toriua
orbü passiderei impen'um. Wenn icli diese Stelle richtig ver-
siehe, so beweist sie erstens noch schkigender als eine zweite
sihun ht'iaii{;eziij;ene I. 'ht (Lang. Pr.ief. S. VIII), dass Vt'getiuä
vor der Kinnahme Itums durch Aladch (410) geschrieben bat>
zweitens duss er wahrscheinlich vur 401 schrieb, iu welchem
rV. SEPAHATAISGAüE DER ANflAElSGB.
Jahre mit so vietmii Pomp die EinueihiinR iler rcittaiirirlen
Slaülmauer vor}.i'iioinmcD wurde, dnss inilliin (lit^ Alifnsstnig ites
iBarhc»' anfBcffilil ili's Tliuodtisiiis (t^öri) als tiidwr anginiomniea
TkCificn kann.
Es wird im Itfii üiiiide yt-zei^jt werden , das» ili« Kostaii-
ratioii (iei- voL Aurt'liaii bejjfiniieiit^ii SUiUmaiiPr unter Hoiiorius
und Arcadius vor 404. walirsclicinlitl: 403. als ein EiTigntss
von bpsondfrt'i- Wichligkeit angeseliiMi wurde. Ilirp iliinkliaren
(i«fal)le drückle die Stadt in poiii|ihaltea Wurlen in den In-
schril^eii unter den Khrrubild8.1uk'n, welche sie den Kaisern
all den Thnren setxle (die liisclirirfeii erliHlteii iiii jjuil.n Ma^'ijiure
und S. l.orenzo), nicht minder ahur dureh den Mund de» Dich-
ters Ciaudian (de soslo cons. Hon. 529) aus. Das» die Rostau-
ralion reicht cl^-enilifh ;ils die Vulleiidung der eilig hßgtmnenen
und vielleicht zum Thcü wieder verfallenen, wenn auch zur
iMotb veilbeidi^ungsrähigen Müiier zu betrachten ist. urgiebt
Au:<!tpidem der Zustand iler erhaltenen Mauern. Allein es fehlt
noch iininer au riiier saclifcuiidigeti Untersuclurng über die tlou-
istruction der ThofB. Ob uml wi«viel von dem aureliauischen
Bau der porlA Salarit» und Osiicuisls. vielleicht auch der Asinaria
erhalten ist, kann uafh dem jelzigyii Staude der Untersucluing
noch nicht als entschieden hntrachtet werden. Es i«t al^o
möglich, wenn auch sclnverlich zu crwciscti, dass hei der erst
im .1. lt(3 erfiilf;ti'ti fnierlii.hen Detliciliim die nt^iien Slailttlitire,
!M)wohl die von dem atu'eliaui sehen Itau gehlii?henen als die neu
aufgebauteil, zum ei-sJeii Mal oflicipll >'atnen erliipKen. So wird
sich erklären lassen, dass nnhcn rjpn jxtrtae XXXVIl nirhl diese
neuen Thorc in der zur Zeit Coustriutiu^s rcdi[(irtcn Urkunde
genannt siud. Dass nun ein bau, der »o umfaKstmd Mar, wie
die Worte der Thorinschriften ob imtiiurofos urbis aetemae
mnros portas er turri'-s egesiis immenxis ruiteribus und die
Itnioen es anzeigRU, iu fftrmlir.her Weisß bei seiner Vidleiidung
von den dem Stadlpräfecteu unterstellten ileamten (viellp^icht
dem ntraioT opt-rnm mcdmorumf v^L Bücking zur Wot. Occ.
;S. 19ä) iu aller Kiirm ge|hrid'L wurdeu i^l, versteht siüli vun
[»dbst. Wie nun amtliche Angaben ühpr die Zahl der .Sitzi>l^txe
i
15G
DIE XIV HF.(;in^EN.
in i)pn Tbealern. AniphitfaciltTii nnd Circi, über die IlüUe ilor
Coloese uoil 0l>c)K4ktin in <ler StalUtik der Regiont-n. ultor «lie
2alil der xütttAQui in ilim Thertnnii tlrs Anlonin \\c\ Olyinjiiodiir
uirilrkgelTilirt niTilpn iniiKSlrn auf diu !><>! AunTilining ftolrii<tr
Baiilfn von Acn \\x\imci»wru rt^ji. rnlrrnrhnifrii riii<;rrrjrhtrn.
Tou der Behürde ^eiu'liiiii}:lcii und 8|>Aler hei dem Aliiiplitiicii
dos Baus an demselben geprüften Anschlägm, sn wiird«* die
Bxisleiiz einer dctaülirlfu Beschreib lui}; der neuen 403 fia-tig
gewordi>ni?n Stadtniaut^r niirti uhnc Zi-uj^iii^ aiigenumiiien
werden müsa^n. Dass wir sie selber Doch bt^itzen, hab« ich
b<'iTit.i ini Frühjahr IS69 nachzuweisen vcrsncht (Arcb. Zeitung
IS69, (J3).
Man hatte bis dahin ohne Wcilercs angeiiMmiiion. dasü dif
BciM'hn'ibuni: dfriMaucr und Tbore Roms, welche iinmitlrlhar
auf di'D MJe es .«cheinl im Sten Jahrhunderl geschrielienen Wfj;-
wciser durch Uom (unten) folgt, von dem Verfasser dieses Weg-
weisers hetTÜlire. Eineu Beueis daffir gieht es nicht: nenn die
Namen der hier aLifgefribrien Thore mit den Namen miUelnller-
licher tislcu übereinslimmen, so ergiebt sich vielmehr, das.« die
niitlelalterhchen einer guten littereu Liste folgen. Dass übrigens
der Verfa^er de^ Wegweiser:?, der di^se Besclireibiing in sein
llnndhucb nufnahra, an seine.r Vorlage hie und da geändert
haben ttönne, wird von vorn herein zugegeben. D.igegen frage
ich: ncr sujl im Bten Jiibrhun4lert ausser den Tboren un<l
Pfiirtchen, die ThurinR und Zinnun, die Fenster, grosse und
kleine, gejjiihlt «der wer an einer ;«ri|i'hon Znblung Inreresse ge-
riiiidcu habet!? Mau baL sieh freilirii hisbi>r hv\ rlcr schon von
^ibb) I-Mura S. 2ri-> (1. 2S() n.| iiulgr-st rillen Ansirht bi-ruhigt,
diiiss dir- vorliegende Beflclireihiing nie dir; 5|iHteren Thunn-
zählungcn den jedesnialigcii statu» quo angeben. Wer das vnn
der Kiri.'iiedlcr llcsrlirciliitiig aiiriiihtn., <Iim' iliirfle itcirti «enlgstens
nicht jenen Anonynias 'den |ii]g>'ind*'n Mrinch oder Srliolaslen'
nicht allein Thore und Thürme. sondern nuch die mehr &U
TOClOZJnneii /-filili'n lassen, «'•'^-reßDroviuszuE-rst (2, 423. .'t. :ift2)
meinte, iJondi:i'n wie er düna später \\\,ü\\i.hh\) mit NibUy
gethan, anufthuien, ilnss diese Besrhreiliung nur die Absr'lirifl
TV. SKPAB.*TAL*SG,\BE Uli« AftllAJiÄGE.
157
I
«Der onicif^Jk'ii. wahrscheinUcb uulpr Pa|isC lladrian eiUm>r-
feaiMi lteJ^l^llroibuIlg soi, il» j» vitn ilif^-i<.'m l'üp:<t bckuiial ist.
ila&& 4>r muros alque tun es huiiis HomdH-ae vrbts, quat üiruiae
i-erttttf ft ustjm urf fumlamenln (listfuciae. tioviter rentmirrwU (üb.
piJlilif. [Iailrianö2). li.nss illrs triilz ilni' Njidiriciilrii filier Kosten
uuit Aufnuud rou Arbi'iiskräftcii eine gruivsarlige rcbeirtrejbung
ist. b(!weist iUt Zii.staml iIüi* Kuiiiuii. K>> iiiiJhssU^ ii\»o iininnr
ihkIi anpononinißn \v(T<lftn, ilass l*a|»Et (ladriim auch rin ili-n iini'b
erbaltcueu ThL-iltu die ZäbJiiug vorni'biiieii, uiiil zwar winlrnim
nobl gcmi'rlit selbst, /innen, rfiislercbpn tind wccessan'« Zi'iblen
lle««: eine Annuiinu', lüf znar ibrt^rt nldit zu wiOiü'b ^'t'ii isi.
der »lucb aber zuuji^bsl ilie sehr grusst; WubisdjuiuUchkcit einer
ußiteren Annahiiu- entp;f4;cn8t6ht, il-Ms ciav 8a genaue SuUMlik
uocli aus deni Sliialsueseu iIcs Kuiscrrcicbs staairae. Abftf
weiter, l'itt Kinsieiller Itesebrtübunf; vei'xeiebritil : porliie, iioste~
V tnrreg, pi-opugHacnla, necesmriae, femstiae {itumres unJ
möiores). der iMüucli Bciicflict vi»in LSitracl« in stiintT (^hroiiih um
MQd') uiul tlii; Miiiibibiüi (v. \) im l2Lefi .liilu-liiiinb-rt \f-V-
ztiiclmen (.ibgosehcn von ilcn Thaieii) itirreti, cmildla, propmjna-
citla. Hi« casidla fehlen im Einsiedler Itincrar (s. iiiilftii) tnnt
(Ue Zahlen, welche diese drei (niil der GraiiUia vier) Zeuyen
geben, Mirhnllen j«icb wie Inlgl:
lÜiiiKiedi«]' t\i. lleuuiliGl.
tiirres 3S3 381
jnopMiinacnIa 7020 liSOU
caslelia fehlen 46
Die jüngeren llss, der Mirabilien sind ;wcU in diesen Zahlen von
den ülteren »hbringig. Uass die gnnK Rchlechle \h. G. s. XIY bei
'Sii{ 052 Graphia)
4Ü t4S liritphial.
*) ßpDcdict vuu S. Aiidiffl am Surti<:li? fv^l. WuttiMibit'h, Dcubclil.
kclriiH)l)H]itcl)cii S. 'IUI) üc^blk'äHl scliift Clu'iMiik mit «.■itiüiti Wrht-ruf:
9taa .' . . • uiiines Ina niMnia rifiii tnrrit tt yu/ttutcuÜ . äkuf ntoiiit rep-
•iUtr' turfi'/i Imirnni irk-euH octn/^irriii nun ImbiirMa, Inrivs laxietUs
l^uaäraginta sej-, piigudViiU tui Me.r wUin wtu venüps, porte* ttte quindecim.
\ w rii'itaa l,e<>Ȋia! diidu/ft capiafvist.it, tntttio vivi ri Sii.rtu/imiii rf^'c rt<-
Itiela. Su btfl l'cTix, M. G. Scrtptt- 3, Titl, D.ich <lR*:<rii Mitthciluiip; ßcmgen,
fHeuhr. I S. XV iiene Smlie botlit jibilnu^keu IiiNseii.
158
DIE XrV' REGWNEIS.
PartlKV turres 100 et 61 und proputpiacula ft »«Yf'a Iiat. Iifideulel
NichLs. In tlf^r zndteu Hälfte (]«s i'M*tu Jalirhunderlg las Martin
von Troppau in seinen MirabJÜen lurres CCVLX (Clirunik S. 42
d«r Ausg. vun 1571), ilassetbe zu Aiifiiiig di-^s ir>len Jalirhundt^rU
der sogenannte Anonymus Mayl. — dt^nn was man hei Merciilin
liest: prop. nonin^enta et sex heissl tli>ch Vi. UCC'CC — und aus
der 'Martiiiiana' schöpft, wie^irsngc, wieder Cola Signnrili in
seiner ungednicklpn SlaJlbesclireibiins (tricetite sexagvua turres,
keine propttynacula, hat dit AhüclirJft im cod. Val. 3536 f. 1 i).
— Für iliii Einsiedler Bcsclireibung muss noch hinzugefügt
werden. Jass die Summen am Schluas den Summen der Einnel-
angüUe nicht ganz entsprechen. Sie giclit am Schluss;
tvms
363 die Summe
ist 387
propu<in.
7020
n
„ 7080
poster.
5
)»
,. 5
Mcess.
116
M
n tie
ftn. nmi.
•2006
•I
.. 2047
feil. miit.
l'idjlt die Summe.
Pass bei einer &o grossen Anzahl vun ZaUen Versehen vor-
koiumfu HDUssteii, ist lüur, und da die Schlusssiimme so sicher
von ilein Verferti^icr. nicht von dem Schreiher der Liste her-
rülirt, wie die ScIilui^isHunimen im Curiusüim und der Notilia,
so sollte es für Jeden klar sf>in, diii^s man sich an die Schluss-
summen linltrn muss, wenngleich der SchrcibeT natilrÜcli auch
in diesen, aber doch nur je rinnuil, sich versehen konnte.
Anders verführt liülter, der in den Deutschen Fäpstni [1, 132
vgl. 326) die Schlu»ssuiunii:n aus iler Sunimirung der Ein-
zelaiisritze 'vcrhcsserL', dahei aber iiüfh dciu ihm vorliegenden
Text einmal sich verrechnet hat: er giüht 387 tntres, 7()7(J
propiiynacufa, 2040 femstnre maiores. Woher nun die nilFe-
reiuen zwisrhi-n der Kinsiedter Ms.. Uf^nwiliet und ilcn Mira-
Lilien? Fast scheint es, als oh die 'zweite Zählung des Be-
nedict' von Grcgorovius (3, 391) för eine an der Mauer
seihst vnrgeni>niiui-ne tiiiue angese[i(>ii wird. Kr hat iiUo ilas
sicut modo repperitur (nehnilich im, Itucbe) niclit verstanden :
vgl, unten. Von der Z.^hlun>$ iler MirahÜii^n heisst es hei ihm
[V. S)lPARATAl<S(UnE UM AMIAKNGE. 159
, CI6), »in weiche von Jmr des Aniinymus von Einsiedeln und
BeneHicl ab and stimme fast tianz mit der Graphia, Wag das
Lelztv hcis>><-n aoW, ist niir{;aiiz unvcrstäiiillicli Ideiin nas es mit
der Anjjabp der Graphia über den llnifang der Staiit »uf sich
balve. werden wir scbeii) : es t^cheinl aber dwli, <ils wenn er auch
der Zäldutig der Mirabilien ein«ii selbständigen Werlli einräume,
und dieses wird denn auch zur GewisjätK^it dadurch, dsM
ibe Verfasser von den 379 Tliürmcn, welche IV^tfins an-
<t, sagt, 'seine Zühuing isl die ei-ste, dit> seit den iMIrabüten
gemacht wurde' (0, 705). So eintacli ht audi das nicht. In der
langen Auseinandersetzung dessj-^lben ober die crhalleni' Mauer,
die ihm als niclit ■iiUik ^ill, bei^ist es f llisluriae de var. fuilunael. IV,
Paris 1723) S. 23: "horum ambitus murorum eam purtam f[iiam
Leo puntitn.x in Vulirano uictt-niliuti cinxil. excipiü: hninl decem
millia passuum prolendiUir. Iiunr erpo düigenliäätiiie sun» di-
luensus annumerati^ tun-ibus ad ipianique portam ac spfttio intcr
ftingulas notato. Iiirn-s sunt iiuinero liN^ceulaT! sepiurtginla
nuveni'. Von den propiignac-ula kein Wort. Streng genommen,
sagt nun Poggius gar nicht, da.ss er die Summe der Thürme 379
durch Narbzdblen gefunden lial)e. Es .steht aber dioaiM* Annahme
auch dat« erlieblinbe Bedenken enlge)^en, Jssh Piiggius nur 4
oder 6 Thürme weniger gerundeu babeu soll als der Einsiedler
und Benedict, Ȋbiniid dorh im Ifiteii Jaiirliiimlert scimcriich
noch die Ucresligung längs dcü Flusses [s. iint<'n) stand , das«
mithin im ttVlcn Jabrliundrrt die IVIauei' iinf;ef:dtr auf den Stand
dos lOlen ziiriLckgclührt norden sei, wäbrend sie im 12leii etwa
20 Thurnic weniger geltabt habe. Wer nun aber trotz alledem
die Dill'ereiizen in den Zahlen der Thürint! 38;i 3S1 3()I von
neuen Zählungen im 8tcn. Dien und Titen Jahrlnindert 'her-
leitet, müsüite d<ich die [lilTercnzcn in den Zahlen der Zinnen
7020 GbOO G900 aueh ;ius diesem Grunde herleiten. Oder
sollen diese ifahleti Ihlchern entlehnt und Icidlirli felilerhaft
ai>geschriehen sein, die Zahlen der Thürme nidit? Und ernst-
liaft will man dem Verfas.-«er der Mirabilien zutrauen, er habe
mit dem Keiiedtct in der lliind Eiei'üU.sgeyiilill, da.ss zu den CSOU
neue 100 Zinnen liiibzugekonimin wären ader nntirt, dass tiio
I"^
'XiV nBCKPTKT.
Papst im 12lnn Jahrlmndi^rl iliesfi /übluog IiuIm; vonielimen'
lasjieii? KAruiii-'b lilcilwutlk 37'.' hcil'ogRius soj^ul wie3fil,3Sl,
383Variaiiloii der Hss. - — Ulf mm Uityiinlvii l'ii|njgi';njlien sjiitl,
at^f^sfljf^n von Srtirnih- iiml llnii'lirr^liltrni, au^'itnsclipinltdi viw
MartiD uiid Sigiionli vou den Varianlcn der ihnen zii<,'üii}<lid]r)n
HiraiiJlk'iitt'vte abhängig. FninceM'o dcgÜ Albcrlijii siiireib( im
Jährt- 1500: 'moi^nia maf^nni^ ui'hiä ItonKie hutjiieruiti D(;X\\ini
turtL'S cum pinuis cl iiro]uignacwlis at(|uc iloainlmlaloriis vigi-
luuniiie n'ti'|)(afulis; iiiuii' vem tiirrtis imiinTu sunt ^(ICLXV"
(80 der Text (lpr Ausg. roti 1510, in Manocphis Varii aiirtures
de Küm:i priscu et ati\a, 1523, tt:h\l die crslo Zahl): A. FulrJus
IS J.flir(j spiilL'T i^Aiitii|. 1 fid. lir der Ansgiilic vim itt'll): 'siinl
i]ui tnirliiiil mni^iiia aniiqii.in urliis linhnisi^i^ IKIW.VIIII tiines
cum |iru|>t)|ri]aculis l^iuG iiiiniero, hodie voroiXCLXVr. Wörtlich
wieiltTli<iltiMlii-sl.MciutiiI<'ani)us, nur mit d<'rV;i:riaMt^iHlXX\XIIll
an erster Slelli' (Antiq. l. I Ausg. 15491, (Jainucci Anl. S. 6 '
lAiisg. 150V>, wii DCXLII und CCCLX); ferm-r Veiiiitr: 'gli nn-
lichi torrioni dollc murn turono 642, a lenipi paä^iiti cj-ijnii Sfil),
e »dessü souu circa 3lH)' (Vi'iiuti-l'ialf' I S. II), und das wieder-
IwU ouillidi (•iiatlani I 8. IS mit di;m Zutial/: '\u nun ^Lr hu
contiiti'. l)aas nun die Mauer nie über EiOO Thtirnie gebebt
lialnn köcuKi. lehrt tiiv. unleii behautli'Uc M;KiL'rb('ädiri'il>un^.
Albiifliiii »ii'd albii ir^fliidwu ni'lii-n 3li5 dit! Variantß t)3-I ge-
rundr^ti bikliRiL Wunderlich tstiuiiul uuit Aio Ictzti^ Hälft«? der 644
niitdt'r vifi'mfinLliolicJi Zidil dw proynyitncHUt der Leustatll am
Sclibixi> tb>r IIs., »tilrJiv id)t;a S. -ili |]l^^^lu'il'bc^ ^^(llrdl■^ iiit.
Idi se\2e. hior noch eininat die bctrclfondc Slellft her: VH VS
ROHR Vrim hdhfi innen simplma CCClXXi et lun-e$ castet'
Uaas XiVflli iiropnijHaru scj; tniiia DCCCC putdis KV in ciV-
cnitti ixTo eins mnt mitia , . . (so) | IVITAS LEOMa.\A haltet \
tunes XllW proptujimcu la unVe CCCCXLIIII jxiritis thttv* in
circnflu mra ui. \io). Dicti' »Nadiriiht wiirdn inm e'\m: luir
uuwillkumincue Aiialii'gic Tür die Zidilung dL>r luifts und jvrf>-
pmjnarnla di-r ahm Stadt diirdi Pa]>i«t lladriiin iiiif;4'l>('ii. Ahrr
wiestfiht es douu mit iUi'L-r Autorität? WftibM- ib-ncdif.t im iMtm
JnhrJmiiflwl (ubcD S. 157) nwli Jie MirabiJii-'u im I2len noch
IV sepahatauscahk dkh anhaknce. iq\
r
der anonyme Fi'ihrw im I5len Jalirliuiulcrl berichteu über die
H^ahl drr Tliürmc uud Zinnen nnd den l'nifanß der Leosladt,
^Vivelchen li'lxtt-rpii NiW)y (Mura S. 269 {[.) ivolil etwas zu gross,
K soweit ich auf IVollis Plan sehen kann, auf 9666 }'\iä& oder un-
gcfaiir (Ii'iillialb MiUieii Itcrfclinet. Unsere Notiz rührt hur von
»einem Schreiber des 15ten Jalirlmnderts, der am Sclihiss einer
ALscUrirt des Ciiriusum au^ einer Miriibilivnliiindschi-itt oder
einem E\eni|)hu' jenes Führers die turres, propugjiacuta, ca-
^^$teUa hiuzut'ügte und, um (Ue.selhen Kuhrikcn aiicli für die Leo-
^1 Stadt ausztifiillen, die Zuhleii , diu nicht überliefert waren.
■ für Thürmc und Zinnen «rfiind: (44 und 1-114), für die Hei-
^■leuzalil sie zu erfinden dt-m geneigten Leser ühcrHuss. Diese
Bltehaiiptnng muBS icli so lange aufrecht erhidten, his eine
^Uwssere und ültcrc Ucherliitlcrung dafilr bci^'ebracht wird: be-
|^>luinnl ist mir keine solche, wie eü scheint, auch nicht llrc-
gorovius 3, 111, welcher wahrscheiiüich dt^sbalb anf r.rund
der angeföhrlL-u Stelle so sicher von den '40 starken Thürmen'
der Leostiidt »[»riebt, weil er aus unserer Haodsthrift 'tine Ue-
gionsbcächreibung aus saec. XII oder XIII' macht: eine De-
hauplung, die uacli dem oben Gesagten keiner Widcdegung be-
darf. Wer nun aber auch aus der spielenden Art, wie die Kuliz
sid] hinter einer Abschrift des Cmlosura einführt, gar keinen
Verdacht schöpfte, müsste doch schun die 44 Thüj'oie neben
■ den 1444 Ziuoeu an uud für sich etwas hf^di-nklitii (iudea: daas
diese Zalil auffallend gross, ja kaum möglich ist, wird man
ingeben, wenn man die noch erhaltenen Thürnie der I3efestt-
gung auf Biifatinis und Noilis Plänen /M\h und duzu Biinä.e[is
genaue üiiücbi'eibung (2, 1, ^2 11'.} vergleicht, welcher im Uebrigen
Gregl^ruviuä die seinige entlehnt hat.
Nach tliesiMi Iteinurkungeti rimss Jcli die Annalmie, dass im
Sten, 9ten, 12tcn und 15lcn Jahrhundert die Thürmc und Zinnen
aufs Neue gezählt worden sind , als völhg griindlns bezeichnen,
und viehnehr dii; Differenzt-n in den Angaben aus Abschreiber-
rchlcrn herleiten. Da wir nun zniscticn Benedict und den Mi-
H rabiticn gcgßnübiy üiiv Einsieillpr Hs. ein« grosse Liebcrcinslim-
■ mung (indeii, dn jene beiden cmiella aufführen, welche bei dem
^H Jordni, rOmiocti« Tupugtmpluo, It. 11
I
I
162
DfE XIV HEGlOx>EN.
Alleren Gewährsmann Milcn. iiml es r.\tm mindesten festetelit.
dass der Schreiber der Einsiedler Hs. weder die Mauerhcsclirei-
tuiig noch das voraiifgehendc Uinprar vcrrasst hat (imlen), so
sdiltejvije ich, d»ss eine in deu Zahlen etwas aljwcicheDdo. unt
den Artikel castella reichere HaudscJirifl des vns nur in der
Einsiedler erhaltenen llfichleins auf llenpdiets Tische laß, als er
seinen Ubgerul' ülfr Koni (üben S. 157) forinulirle und so
zierlich mit einer titatisLischen Tabelle ahschloss: wie er dies
denn Kij^nilieh deullii'h mit den Worten sicnl modo reperitur
auüci^t; und dnss eine älinhchR lis. von dem ersten Kedaclor
der Mirabitien im I2tcn .lahiitundert lienutzl wurde.
Ich bin nun lei^ler nicht in der Lüge, eine eigene Unter-
suchung der heule noch i>rl]idl4<nen St.-Hllrnauer zur rjintnjiln
der iiburlicferien Beschrcihung verwenden zu können, da mir
der antike Urspruaf^ derselben erst iaage ii;ich meiner Rüchkebr
vim Honi LI»? gewonlen ist; würde auch nhne saelikundige Bei-
hilfe eine tnLevguchuiig an den Mottunicnlcn nicht haben an-
aletleu küiincn. Aht-r auch die Ue Schreibung der Miutern des
linlica Ufers hei Niliby (Mnra S. 294— ;i8'2: grade die für uns
wichtige Zählunf^ und Beichreihung der TliOrnte int nicht In die
Roma antica 1, 114 tl'. iiherge^angL'n) gicht eine sichere Crund-
lage. Eä ist zu verwundern, dass weder der Verfasser selbst
noch die Spateren sich die Mühe genommen halien, eine Vcr-
gleichuug mit der Einsiedler Üeschreihung vorzunehmen. Nibby
beschreibt von Thitr zu Thor jeden Thurm, jedes Maucrätück
iriit Sfirjjfnlt; bemerkt, Helebe Tlieile ihm nocji von Uinitirius,
vim Bnitbar und hrIcIic. den spiitercn Reütaurationen ]m in das
18le Jahrhundert anzugehören ücheineu. (lewtäs wird sich
Manches twcbln^ysern hiHsrn. /Mi-i wesentliche und für uns ent-
scheidende Punkte aber iirirfen iMihl alpi erledigt angeschen
werden: erstens dass uns eine grosse Anzahl (undwieTiel) hono-
rianiäclicr Thürme ziemlich unverändert erhalten sind: sie sind
durchgehencls ((uadratisch. nur die Thftrnie. welche die Tliore
bescbfttzcn, iirsprünfilich rund, die Mctrovia scheint keine he-
sestien zu liaWn; üWiElens da^^: ,iii> später gebauten fast immer
auf den Fundamenten der alten sich erheben, und daher die
IV. SläPARATAL'SGABE DER AJVHAENGE.
163
Zahl lief Tliürinfi sich nur selir wenig verändert hat. Dies
mi'igft tlic fnlgenfte Yerf;lclr:himf; von Mbliys Zählung tsie stimmt
niil HtT daneben gcstcülcn des Noilischcu Plana fast genau
iilKTein) mit <lri- iUt Ein^iicitlrr Rcsclirriliimj,; drntlirti tiiiit-hcn.
Ich zfihte wie diese jeilnsmal die zwei Thürmn iles «nersi j^i--
nannten Thoi-s (cum fpsa poria) mit. Diisa die Kinsicdler Be-
sclireibiing von tier Prjii'nratina an ilrn /iisalz cum ijim porla
weglüsst, kann nur Fehler der vorliegenden Ab&chrifl srrin.
i pnria S. Pclci his piirla Flaminea: 4? 5
Manrrn am FJuss jeui zerstört,
der Kest tum grCsstcu Theil loo-
dftrn, Thfjr nicht iinrlir vm'hainirn.
2 porta Flaniine,! bis p. Pinciana: 24 24
Thor woUeru unil niiiil am .ilti>n
riiilK. 15. IG. 17. 19—22 bono-
rianiscb, ein Stück in vüln Mcdici
modern.
3 porta Pinciana (Thflrme 25. 2R) 21 22
bis p. Saliiria: 21^) — 3rt. 3S — 43
honorianisch miL Restauraliim vun
llelisar, 45 (Jti) niiider Thurm
Beli»irä.
4 porlaSalariabis p-Nomenlan3:bi3 II 11
porta Pia reslaurirL , nach ]i. I'ia der
erste rcslaiirirt, 4ier 2te 17tcs.lhrl.
5 purlaNumenlana bis p. Tiburtina: 39 3G
2 honoriaiiiscbe, ei» Thiirm von
Niwjlaiis V, castra praeloria ([Nord-
swtc nach Nibby 10, nach NoUi 7,
OstseileO.Siidseiti^kcineTbürnie).
Dann IBThriraie, darunter S ho-
norisniücbe.
6 porta Tibiiriirta bi» p.Pracnestina: 2ü 20
9 honorianische.
11«
Einsiedler
Itiuerar
10
29
22
10
57
19
I«4
Die XIV RECM»E?(.
Klbbr .NvUi Itinerar
7 porta PraeiirsUoa bis p. Asiiurü : 25 27 26
hoDorianisch mischen dem uu-
philbeatruni iwtrctist^ uiiil |Hirta
S. Inovanni. Mii^t^recimet sind
2 Thürmc^?) der früher allein
offen gelaii^ncn Prariifsiina.
Rechnet man 1 Tbtirm daiu , wo
jetzt porta S. Giovanni i$l, so er-
hält man nach >ibbys Zählung 26.
8 porla Asioaria bis p.M<-iruvia: die über 12 20
Stelle der Metroria uii&icher (vgl.
Bd. l), Nibbv zÄhtt 10 Thüruie der
belifariscben Restauration, ein
grottes Stück der Mauer niodrra.
9 p«rU Metrovia (.keine Tbarnic?) IS 19 20
btsp.Latina: honorianisch und be-
lisarifcb.
10 purta Laiina bis p. Appti : honoria- 11 12 1&]
oiscb und belisarisch.
11 po^laAppiallisp.Ol^tien:^i$: hinauf 3S 3S 49
«eilige Reste miUelalterlich ixler
oiodem, einegros^e Strecke ninuul
die Bastion des Saugallo ein.
12 iMMtaOstJen^iü biMuin Tibi^r: von ? 25 35.
der Cegtinipjramide '&inu alla ripa
de) TcTcre le mura suno qua^ii in-
licfinwflte o]»era de' teiupi nio-
demi dal secolo XV Iiuo » j^mi
no»tri et »peciaimente delU epoca
di .Nicülo V (.Nibb; S. 3SÜ).
Die vorstefaende Vcqgleirhuiig bcwvist, denke ich, Aass wer
iifl Sien. 9tpii mler I2len JabHiunderl die Tbt'irnie auf dem
tiokeo Ifer hall« zahlen nollen. auf keine gro^^-n UÜTertiuen
gc8l06S«n «äre. Uie liiHerenien ce^'cn dt-i) heutigen Zustand
u. ."i und 1 1 i>rkl3ri>n sich durch die bcigpgebeuen iNotizen
und bestätigen d.is Hcsullat. Die PilTprr>u/.cii utiler 1 und 12
_ u:igeii, wäü auch luidrr^eitig zu i-rncisen ist, Asirs die Mauern
H anf dpni linken Htfr von pi»rta Flaminia bis an die Kngelsb nicke
und vuri imi'U üslienäis bis K(^g<!»tihrr von porta l'nrluensitt die
^^rr«!" schülzlen, aber auf diesen Strecken wcni(;er Tliflrme hallen
HbU nach dem Lande hin. Nur t)ine Frage bleibt offen. Wenn
"die in den Mirabüien und bei Benedict (icnannten caflella XLVl
' oder XlIX imrdurrli Vcrseben in der Einsiedler Hs. fclilcu, wo
■sind sie zu suchen? C. Promis (Antichitä di Alba Kuceos»
H S. Mi) IT.) sucht zu eriveisen, dass es grossere, namentlich ilber
m die .Mauer sich bedeutend erhebende Wachllhflrme seien. Nach
den vorliegenden Beschreibungen wage Ich nicht zn entscheiden,
ob sie sich noch nachweisen lassen , sehe aber nach denselben
auch keine Veranlassiing, sie fdr mittelalterliche Ihstionen zu
halten. Die i'unden TliOrmc , an welche zunüdist r^ibby (Mura
>S. 283) dachte, können es wohl schwerlich sein, d;i sie sich nur
an den TUoren zli linden scheinen, also die Ziihl nicht erreichen.
Es bleibt nun übrig ui zeigen, dass die Oeschrcihung sonsl
Nichts enlhült, v,a& uns zwänge, ihr einen mittelaUerhclieu Ur-
sprung zu viudiciren.
B Sie enthält zwei Best» ndLh eile: die Liste der 14 Sladtthorc
, and die technisch genaue Beschreibung der einzelnen Theilc der
Hauer. Oass dieser zweite Tlieil uns eben nur in einer lls. er-
halten Isl, die Thurlisle in niiLnaigfacher Veibitiduaig im gi^n^ien
^Mittelalter vorkommt, crkbirt sich aus dem BedörfnisM der
BFremden d. h. dpr Pilger: sie musslen namentlich für den De-
' such der Märlyrcrstäilen vor den Thuren ein Vcrzcichniss dcr-
scllicu erhaUen, welches diese Thore aufzählte. Ein solcher
Führer fßr Pilger ist der vuii Wilhelm von Malme^bitry in seinen
Ilcsl.1 regum Aiiglorum (1 5 '^^h2, Bd. 2. 530 d'. in Hardys Aus-
gabe) aulgenummene Abschnitt de numero portarmn et sancU's
Romae, verlasst, wie das Einsiedler Itinerar, sicher vur dem Steu
Jahrhundert, nach de Russi (Roma soll. 1, 146) wahrscheinlich
zwischen 64S und GS2. Dieselbe Liste ist aurgenomraen in die
SJirabiUa und Id die Graphia, nur mit dem Unterschiede, dass
166
DIE XIV RGGIONEM
Aift letzter» die Tlmre Jcs liukvn Lifcrä io der piitgi^gengei^elzlon
Onluuii^- wie illi; belilcn äll<Tf>n aiir/ülilt uud in Trasteverc die
porta Sepiimiaiia fabcli als Stailtllior zählL Im Uebrigen stiuimeu
die drei Lisipit vullkuiiiuien üWrein, die jüngeren Listen sind
von ilnumalihiingig: pssind eben drei Exemplare dereell>en Usle.
Uaratis lolgl tLiimiltelbiJr und iiulfmciuirg: 1) da^s iitcbt »Utiin
roiu 7lcn bis zum I2ten Jatirbunden die porta Pruewstina
(nnd labiratut, lelalüre schuu früli frescWossen) den Nanieo
iitahr (d. b. ciiifatli iliis grosse, win jtons tiiaivr^ arcus viaittr,
via maiifr^), die Tiburtina ujicli den Slierkö|ifen im Uogeti-^
scblus^ duD Namen TaHrimi üud nach der Baäilica vur derselben
auch Ä. trturettf» biess. smidfiii d;i,ss Wi'nii die Eiiisietller ße-
£Cbreibung aus der /cit des K;iiserthumä bernlhrL, die Tliore \).
Maggiorc und $. Lurenzo von Aulnug an mit. den geuniinlDn
allen Namen ideHtit;cli \%'ai'en; 2) dass die porta S. l'ein auch
deu Marncn Cornelia, 8|jüler CoUüm fübrtc . und dass dieses auf
dem linken lifer Uelegcat! Tbor das einzige ist, welübeii aus
der htinijri.ioi^c'ben Mauer mch dem Vatican f'fibrlc. Die An-
nabiiie, dass aui" dem recbtcei Ufer ciu zweites Tlior mit dem
Niitimn poria S. ^tri in llaihifmio buHtamien habe, beruht
einzig; auf der Einsiedler Hesehreibiing oder vlelmehi- auf der
Einsiedler AlisschritI dei Mjiuerbeschreibuüg, welehf , narhdeni
sie die Slrorke a flumine Tiheri usqur. ad portaut Sei ft(ri [auf
dem linken UTer) beschrieben bat, weiter sagt:
PORTA SCj_PF.TBl IN ILlDRlAiMO
sunt ttirres M ppij. CLXlUi
ftntst . maior. forins. Kl HI min. XYIHI i]
sunt simnf tnrres u. s. w.
Dies Olterseifil BiiuseD Hesebr. 2, 1 , 26 : 'Das Pelersihor im
Uadrianium: hier sind sct'hs Thurme mit 1(51 JBrtUjtwebreu utitl
33 FeosterölTnungen nach Aussen, womn 11 grössere und 19
kleinere . Allein da:: vOilhgc l'ebercinstinimeu der drei Listen
*) Pont maiar das Gio*. It , iler urcwa iiiiiior auf Jpin (In-clius, via
maior tlio PrnaeaeiiniiHstrHs&ii naeb <Jeiti LuLirran (d* Bossi, Le prime rncc.
<S6AI
16T
Vifissl cUp»c iBtPi'pivlation Mia: <)te LLste \m Wilhelm iinmt
ic porla S. Petri aiicli Cornelia, die MirabiÜca dieselbe CoUma,
und der Zu&alz n^ casidlma llatiriani kauii .nisu nicht dns Thor
zu eineiii ander» machen, al:^ e^ in dfn Tdteren Lii^tt-n ist. kann
viL'lujehr nur die Kiibc der Engelt-btirg bezeichnen. Peruer v>iri
iNieniand, wenn der Verfasser so abtheiU« wie der Schreiber,
behau|fteu wuilcu. dnas nach der roniidhart >viiMlcrk<.-h runden
ZiliUmg a purta . , vsque porlam . . lurrt» . . . jenes sunt titrres
ohne Orlsbezeit bnuiig, die aus dem Vorangehenden zu ergänzen
wäre, yci-ctncki !iiij;e!irai.ht wäre. Was Jeder ei'warlel, ist ein-
fach herzuslellen; man schreibe,
PORTA SCT PETRI.
m Badriitnio sunt (unres . . ,
$HiU simut tnrres ....
Dass der AJtscbreiher Im lUuerar mchrrach in dieser Wei&e geirrt
kal. »ird sich erf^ebt'n. l'eber dli- Herysliguns; auf dem reebLeri
Ufer verweise ich auf Bd. J. Es i^t aUo aitt Schluas noch einmid
der Au5gnngs{junla porui S. Petri hei'vur^ehulieii.
iVehen den Thoreii werden die posiernoe orwShnt. Die
Form postema ist niiltelailci'lich (du (ianf^e-lleii.-iehol 5, 373), ob
sie erst von deut Schreiber dt^r Einsiedicr lls. dem ursprüng-
lichen pcsfendn (vgl. V.i]esiiiä zu Animiiin 30, i, 15, gebildet wie
inttrula) subslituirt iät. wird sich uicbt cnts^cheiden tastieii.
Uebcr diese h Ffurlchen verweise irli hier auf <NJhl«Y 11. ant. 1)
137; wii «erden sie ^vie die Tbore im llcn Uitude nüher be-
spreehen.
Viir lue HtMirllieiluug der übrigen Artikel bin ich auf die
bisherinrn Be.^chrcibungen der Sladluiunur aogewitseu. Nilhys
Beschreibung lüsst hier ^ru»»e Lücken. Dafür (ritt ein die He-
Kchreihung de^ Architekten Stier (iiunaeu l.Oöl i\), der die
Skizze bei raaiiia (EdUizi T. XIX ^^ Heber, Uuinen S. 512 t.) als
Itluslratiuii dienen k;inn. Ansserdiun sind die mir jetzt zugäng-
lichen Al'hildiingen ver^ilichen «oi-den. Diese können alle keinen
AusprucU auf Iccliniscljc Geuaui)^'keit machen : su die von liell
bei Sibby, die prächtigen pilLoresken Skizzen von Üvcrbeke (Rcl
antiquae urbis 170&, 1), die von l'iraneid (.Ant. I X. VIHj, die
I
DTE
von ("aoina (Edifizi T. XVIII— WII) imd Photographien. Meine
eigt'iien Ermneningcn tin^ Nuliüen sind Tür ciae S|)ezialuntcr-
aui'hung tüa-irr Arl niclit vcrwondbar. — Die ^pl^ch^eiblJng gicbt
von Thor zn Thor Ai& Zahl der »irres, propugnacHia, mcessariae,
feneslrae mrmres forittsecm, Ifenestrae) minores^. Die propnyna-
cttta erklSreu jöDgcrellss. iler Miriibilien richtig dnrch tmritlas,
Zinoejj, (vgl. Üiez, Wi^rterbucli l'\ 274): so die Rediiction [)ei
Montf. und Parthey, dei^seii Bcimerktmg, dnüs Albiaiis es ausläset,
irre führt: auch bei KomuaJd und in der Graj>hia fehlt es. Der
lechnißche Ausdruck älterer Zeit für Zinnen sdieiiil pmnnc zu
sein, projmgnacnla httigcgen die tliireli die jiimtae gedeckten
Gäng>e auf der Mauer ?m bedeuten (vgl. Hermes 2, 84 f.). Da&ft
aber hier nur an pinnae zu denken ist, beweisen schon die
hohen, aber nicht mehr controliriiaren Zahlen. Anc-h scheinen
hn späteren Sprachgebrauch beide Ausdrücke verlauscht zu
werden. Zwar unterscheidet Vegetius 3, S S. 83. .5 -lusdrück-
lieh hciile, In dem er auf dein LngerwalJ ad simiiiiuäinem muri
et piitme ei prapvgnacitla errichten lüissi. Wo er aber von
dem Mauerhau handelt (4. 2—8), spricht er nicht ein einzige»
Mal von ptmiae, meint sie aber oflenhar c. 6, wenn er sagt,
man bähe ittter htna propngttacida schwebende Getas.se mit
Sleinr-n so angebraehl, ut si per scalas ajiccndisset Itoslis et partem
aliquam ipsins coiidgisset supra mpni mnm vergerei saxn. Oarail
vergleiche iiiaTi l^uuienius, Paiieg. Constanlino d. I'.l, 6: wcce-
dentinm humeris subhroti iam inteitalla pimtarum uimn mani-
b»s invaserant und den Panegjr. iticfrü in t'onstauÜu. 5, 0 Jii-
ieclae facesporlis, sralae propv(jn(irn!is. Dasw i'iii prupuifiiaculii?»
ante portam mit die^ien prnpugmr.ula )iichlt<^ m Ibun hat, ei'-
innere ich nur, weil beide Krieg von llochfelden ((iesehicble der
Hilitärarehitekrnr in Deut.^chand S. 8) zu verwechseln scheint.
Es fulgen die neces^ariae CXVJ, die Nibby 1. 126 l'ür'latrine'
hält. Ausser unserer MauerttesRhreibung fuhrt du Cange-Hcn-
schel 4, 614 ffir diese fiedeutung nanientUrh Ordensregeln an:
das Wort ist da neulral [necessarinm und necessaTia) gebraucht;
fts entspricht dem xp*^«* ^^^ Glossare. Allein schon die unter
dem jüngeren Theodosius rcdigirteUeschreibung ('onslantinopels
I
SBl>ÄttAfÄrs{iAr)K nivß aNharinük.
169
sagt (R. V) : in «fua [ptanide) necessaria civitatis aedificia eonli"
»entur, wurin dei-sclbe du Gange (Gunst, cltrisl. S. 99) rirbliß
die lalrinae i'rkeiinl. Die fpiiiiniiip Form kann so wenig auf-
fallen ww (ijp SprarhOhler im Ciiriosiiin (f>l>en). — Der An-
hang der Regionen fülirt an: hfrüine pniih'cae CXLffll. Uebtv
die Anlage sulditir Anstallen umi deren fieimCsichtigung be-
sonders in Pomiteji und Rom vgl. Michaelis, Arcli. AnKoiger
IS60, 115 f. Wenn man lißd^nkl, dass die Mauer für eine
gros» militärische Hettalzunji!; bestimmt iät, so ist die Annahme
.Nibbys sehr nahrjichciDlicli. Ob sich solche necessariae noch
n.-irhweigrn lassen, kann ich nicht sagen. Auch dieser Artikel
spricht schwerlich für einen niiltelaltcrlichcr Ursprung. An
(porlae) tticessati'ae, 'iNotli|)fftrtdien'. ist sicher ninhl zu denken.
K& kommen solche in Nibhys ne.sclireihmig hie und da vor
(auf ISüllis IMan mit einem Stern bezeichnet), iibcr kcine:)-
Wftgs in solcher Anzahl, und es bleibt zu untersuchen. oU Bio
nicht gpSlfir jfcbroclien sind. Auch würden sie wühl posternae
wie die am Tiber heissen. — Es blejlien die feiieslrw mm'ores
forinsmu! {fonitserm schon bei Plinius 13, 122: vgl. Hand,
Turs. 2 , 703) und die fenestrae minores, deren Summe am
Scbluss fohlt. Nach Stier und l'anina hat die Mauer znlHcheo
jft zwei Tlifirnien 5 bis (i nach ans.ien .'iirh vereuRfindp l'Vnster.
So linden sie sich an den um besten erhaltenen honorianischen
Theüen (vgl. Gell T. XVI). Au.'iserdem haben die filr honorianifch
gellenden viereckipeMThfirme(ö.Gell T.VI) in zwei Stockwerken
je zwei oder drei nach vorn. scilwärU je ein Fenster. Anderer
Art simi die grossen Fenster der Tliorbauten, sowohl die der
Gallericn ober dem Thor als auch die in den Stockwerken der
Oankirenden runden. Thünm- (zujn Theil veruiaiuTl), sammllich
gewölbt {Gell T. XI. XXIV), wie sie seit den Zeiten des Augnstus
flbüch sind (C. Promis, AntiL-hilä <li Aoslü, S. 1 12 \\X Mir fehlt
das Material zur Entstliciiliing der Frage, welche^s die 'grcisgen'
und wciclies (lic 'kleinen' Fenster seien. Man könnte allerdings
die f. mniom deshalb für jene je 5 bis 6 Fensler zwischen je 2
Thnrnien liaiten, da die Verhällnisszahl der Tlnu-nie und Frnslp-r
5m8l t>, dreimal U, dreJuLinl 2, zweimal 4, einmal 5, 7 oder 9 ist.
m
DIE XI\' REC70ITEX.
sieb also jener Zahl tlberwicgt'DJ iiSliei-u Teriicr würde nach
dein Httgcfiebeiien VerlüUtinÄs die iirsprfiiigliche MaiKT /wischen
den Tliiiniieii lölö Jiis 22!>i l'Vnslcr (iehabl hüben, wälireud
tlie überlieferte Suiimiß der feuftstrac ntames 2066 betrügt
[2047 Sunnue d^r Kinzelansilt/i;), die Siininke der f. mimres
2l5b: alli'ia »li':'S yicbt dncb imiuor liciric Sjcbcriieif. Die mbl-
reicbcii Feii:i«lcr der Tharß uoil Thürme iittriniecm scbeiiieii
nicht gezählt zu !?ejn,
k-h diirl' luiL^li der vitrslcfifnilt-'n Unteräucliimg als bädtst-
nahr^^cheiiilirtt aiitii^hmen, riass in das EinsiiHller llinerar iüa bei
ÜtflegenheiL der luuwciliuus (ler Sladtiuimer im J. 403 von deui
StailtiiriilVrleit ;i|i[iiubirlrr artiLlii-lin Iti'sclireibiiug derselben über-
ge^aiij^'ei) ist und ihna diese l!e:«cUreibiing aus der haiiztei iu die
Uünde ileis l'ubücuius in Verlindimg mit deu. nie ww saheu, im
Ottiil J.ibrbiiiiilert niitd »IsFrL-mdenriilirer «Lirbieilcten Antirmgeil
der CüiisljinUiiiscben iTkundc gi-laniit, von einem solcbeii durch
Zufall wieder lüsgeliiBl worden ist. iehlrasieweiler. wesliülb neben
der .Statistik der ThCirmH ii. a. w. oidil die unzt^cifelbart eben-
falls in dem aiiitliclicn Original verzeirlinete I.äiifif nngegeben
ist, während «loeb von jehe]' ilas probiire des llaiia auch dessen
Maasse betraf (oben S. 81. ^3 f.). V.a fällt nicht minder aar. dass
uiisci'e Urkunde, deren (h^ioal zu eiui-r Zeil geschrieben ist,
als die aurelianisehe Mauer, wenn aucb vielleichl nicht drditirl
«der nicht vollendet oder iheUweisc verfallen, duch uiizwei-
felliaft !>t»nd. währeiiil sie ille 37 alten Thure nennl icud die
Tnifänge der Hegjynen angieht, weder die Länge der aureliani-
sdien Mauer nucti den Umfang der bcwuhiiien Stadt augiebt,
wchdier MJrh niehl aus den Renlonsumfäugf^n ergiebt. lind doch
giebl KS Zeugnisse, welelie die Maasse yuwohl der aureüanisrhen
als der fionurianiärheu Mauer angeben, bei Schrilislelleni.
welelie knrx riir der Abfa^^sung der ron&L:tntini»i'hen Urkunde
und kurz iiarh der llcdieatiuii der huiiuriani^cben iMaucr
schricboD. Es muss liier kurz (btran eriinieri werden, dass
hau|»tääi:blicb durch Piale die Frajje entschieden ist, ob die n«>rh
beute zum grossen Tht'il erballeae unter Hunurius und Arcadius
dedicirt« Mauer ejne Wie derb erstellung der «Lirehaniscbeu an
[ihreiii alten l*lfitz ist »du- nitht. Mass enlore» der Fall sei. isl
jelz( für IJrlhRilsfrihij;c tMiLsrliip(Ii.'n. ilas zwüiti- luTiilit Iciliylirh
■auf dem nlieu liier zu tü'örlcriidr'ri missvcrsl.iudciic'ii /cugiiiüsen
Bund läutt darutir hinaus . dabs die ursjiruuglicbi: uurelianischu
^vMauer spurlus vri>rli\viiiidrn sri. ihr Uirikivis 5i') oiWr wviii^-
Ht)l<^u:i 21 Mpilcu betragen habe. .Nuu «rtfab die bt-i Uelcgcuheit
Bfiuor iiii)r»ssi?tidvn AitKhefisi^riJiig iiiitt-r ßeneilict \IV viirge-
DunmiiHift !t1fS8ti[i|{ 'rlin i^iilla riva siiiislm det IJiini<^ rnntfiro-si i
rtsalli ili'lle lurii bt aiiin t'ii*aiK> caiinc ttblH cioe 51 1 Ui jKedi
Iossia mi^lia 10 oü un quartü cina. sulla rijia destra Don com-
Ijrese le furLlUcaziotii ile] cast^^llo caiine 3241) riot^ 27622 |)it?di
e inezzo ussia iiiiglia 5 i; nicxzo circa, Intale nti^ba Ib p tre
quarti rirca ramane' (iNibby H. anl. 1 . ll{5 nach llernardinis
Ndovu i'i[iarlinicnto de' i'iuni). Daiiiil vcrgleiclic man «iic Ma-
smig, welthe iNutli geniiK^bt und au Biancbiiii mitgptheilt hat
uud wclctii! nach V'iak u^l»ra Am*. S. lU) l'ür die S'IaiKjm dt-s
Uokeii L'lera ßrgub; 'tlalla |iorta dri [io|t»liM'uiitinuaiid(j r dpsli*?)
per la Pitiriiiniii tiao nU.i INirto5c vi hono rannte (^1 17 äat nove
migliu eil iio stMo\ Die mit' dcrn üiilicn lilrr goiiiRSSciic Stjcckn
tßciiBiut bfiiiii-riiali'. dipsellw zu sPiti: die riilVtn-eii/ v<ni 7.'^1 i'-;iimB
c= 11)8,13 Mi'tcr kann iiirhl eUva auf die vun Kolli nicht ge-
meäi^ecieu risalti koniiiK^ii, bcuu da \^eüi^»lcu^ die ijUiidru-
Itittch»!) hiiuoriauischLMi Tliüniu> iiiigplVilir -I Mt-ivr M»rs|irin{!pn,
so würde dies für die 25 1 Thilrni« (^olli) der fzemcsscucn StrLxke
ein Plus von 251 "x h ^ *i(KlÜ Metvr ergelißn. Wulier nun dies«'.
ItifTereiiK auch stamui^ti nW^ge, äie fällt nicht schvvi>r ins liewicht.
Man muss aber zu 4lcn (iUcr ÜOOd cannc, wio Pialc richtig bc-
nif'rkt, mich dit* Sirwcke von ^lorla df^I popolo bis ]iuiUo Si^lo
zählen, wa^ ihm 7IS4 raune = 10 Million 514 tanuH auf il«m
linken ITer ergiebt. liavun zieht er ganz mit Carecht die Lüngc
der Mauern der castra uuil andm-rr vtirDiirdi.iiiifThet' Uaulru ab
und i-rhätt 4iUL;cliihi' lü Millien. Ab<.-r aurh dtcüe LliücrciiiE ist
für uuscrc Fragt* unnHicIdich, und rcchnrn wir miadnsttins
2 Milben der iransiiheriniKnlit^n Mauern hinzu, so kommen wir
immer auf eine Ausdeliuuug vun allerliiichsiens 13 MiUieu füi-
die gusnninilu aureliaitisrhe, also auch hunorianische 31aucr.
|N£ XIV Hli:CIO>eN.
\uu k^( auiiick«! Vu}iisous in seiaetii AureÜao ^escliriebeii
, lli-UDnrr in BiMÜnjiPrs Simlicii 2, 5) c. 21 : rum
^.. fuii ut aliquid täte itenim qnale stib llaUieno ewH«-
iiiret, adhibit oconsiiio sfnalm mvms urbis (IHalavt'f. nee
ittHtfii ^t'wrm» a'iilidU fO ifinpore. $rii poftea; uml am Schliiss der
BigcuVliihen tieschichtserziililuiig c. 3Ü : mtiros ttrbis sie ampiia-
vtl, vt qmnqmiginta prope milia mitrorum eius amhitM leneaiit
|»ip iTstd Sliille setzt in Uehrrpinslimmiing; mit anderen Quellen
ilic* 'erweiterte Maiicranlügp' in das Jalir 272 (s. Clinlou u. d. J.),
lÜR Vullendung {lerst-lliün wird von j^o&imns 1, 40 dem Prolins
(276 — 283) zugesctiiieben. der aurli eine Ilrücke {ihn pom
Frohi, unten] erlaute. Die «weito Sielte ws^'derliolt nur die
Tbaläach« mit lÜQ/.ufügung der Au^deltnung iler M.-mern. Was
die llsif. gehen, i$t grauimAtisch unmöglich. Man kann nur
zweifeln, oh man mit llei^ker Top. S. IS" schreiben soll: ut t
prope milia ei'm ambitus teneat oder ut tf. m, ombttu tenea»t.
.Allfin was mit dieser Notiz nnfnnt;cn? Wenn die Zahl riclitig
üherliefert ist, so niuss mau schlechterdings Lmih'n posautun
verstchcD. was sachlich unmöglich ist. Vergeblich haben fast
alle Ti)]jiJgraitben seilßioiidu (Ruui^ in!>l. 1. 4) und Rurellai (bei
Hecciicci. Script, rcr. Ital. 2, 796) sicii heiiirrlit, die Stelle zu er-
klären. Bald dachte man an die l'nterscheidung von urbs und
Roma (oben S. fl4 f.) und vemland nicht die M^uer, büld iniumle
man von einer spurlos verschwundenen Mauer von 5(1 Meilen.
,\lier eine solclm liat, wie* (iheri l>enierkt, i]ie existirt, und aueh
die verniitlelnde AimnluiiR von liurgess (Topogr. 2, 28 1 (1".), das«
•Anssrnwerke' bis zn dieser Grenze gereicht hätten, ist vull-
5[;indig ans drr l.iill gegrilTen und mit den (Jeselzeu der Forli-
liration jener Zeit unverciidiar; dass ein solches Aussenwerk.
gar in den Trümuiern der Villen von Roma vecchia zu suchen I
«ei, bedarf gar keiner Widerlegung. Piale (Miira Aur. S. Of.)
wollte daher L müia peänm murorum schreiben, das gehe aehn
Millien und entspreche dein wahren MnaNS. Allein erstens sind
10 .Million fü wenig, zweitens diß Anwendung des Fn^^smaassiu
l'ür solche approximative l'mrinig^beätiuiniuiigfo ungewöhnlich,
drittens hilft es nicht weiter, da andere ZciigniÄse, trelrJie uacli-
IV. SEPAKATAUSGAnE ORB ANHAENCE.
173
her angeführt werilea sollen, dem Yo|)i$cus zur Seite «letien.
Es ist üaber mich eine Aeuilcniiig der Zahl ausgcsvblosäcn.
Endlich möchte ich eiiin vielleidit noch üiclit versuchte Erklä-
rung, auf die mau leicht vergilt, weuigsteus erwätineii; die
Summe diir im i{ogiLinKl>ii(:hi> iiütgi-tliüitlcii llirifäiige dn- I4R(>-
gioneu ergieht ungelahr 2270ÜU Fuss oder 45*5 Heilen. L'n-
dcukhar wäre es iilelil, das Vo|>)si.'u» in dein diimuls nii«h nicht
l>ultLi(-.irlpn Burhe :nif der Kjjnziri ii<ich};<-schbgGii, dirsf Siimnte
vorgefundeD und Tür dcD IJmt'an<,' gchahen hätte. Allein wir
werden eine wahrscheinlichere Erklärung linilen. Daüs ober
ein iti Urjm (schreibinuh'r Aultjr, dem iiniiliclif^ Oiirlli-n xu
Gebote »laadeu, die duuiolü vor kurzem l'crLig (jewordcine
Mauer slalt auf 13 auf 50 Meilen aus Irrthuui häde an-
gehen sollen, ist zwar melirfach ausgeäp rochen, bedarf aber
keiner Antwort.
Es steht nicht viel htisser mit einem zweiten Zeugniss.
Olympiodor hericlUete in seiner Gcschiclitc der Jahro 4U7
bis 425 (.Pliiot. S. Ij3, 27>; ro tt itZ^og lijg it6?.nag ftfzq^-
t^v TTüOTiQcef xai acz^c i7[idgoni}y inot^Gocvto. lixoat
xai ivöi; ftiXlov 3tii<tttifia fj;«»' uTittifixO-r^. Wir haben
oben gesehen, dass diese Angabe verniuthlich aua einer dem
Werke Olynipiudors dnviMleiLl,('n Stadlbesidireibung sliimint.
Die Tifjoreo« intägofiij wird bald viui der Eiunahmn der Stiidt
durch Alarich im j. 410 bald von der vvicdcr aulgehobenen Ue-
lap?i*uiig im J. 40S viirslninlRn (.Tillemotit, Houore 32 a. E.).
Allein hedi^nkt man, ihan i:iaudiün »agt, die Wiederherstellung
der Stadtmauer Im J. 4Ü3 sei durch die IVachiichl von dem
Gothcneinfall veraiilassl:
addehant putcrum novo moenia tyulium
auditö perfecta recens rumore Getarntn
(de sexto cons. Hon. !331), aUo nach der Schlacht bei l'oilcntia
im J. 403 (Clinlun u. d. J. S. 553, 3), so scheiut es mir wahr-
scheinlicJier, das der Einfall di^r Gothen in Uberilaliftn in
diesem Jahre zu verstellen sei, und es iül klar, das» dem nicht
174
DTE Xr\' RliÜlONEN.
widerstreite l. dass Otympiodors Geschichl« mit 407 begann. Ist
dies richtig, so ist also der Geonteter Ammon im J. MYA bei der
amtlichen Aufn;ihmc der SLinltmaiiri- bcschäHigl pcwcsen und
die griT^ÄSle Waltrsrheitiliflilicit von vornherein gegen Friedlfin-
ders Verrnuthuiig (Daritl. 1^, 1 1), dass rä rtixi} wie laleiiiisfh
moeim das (iotiiet der In'^wnhnt«n Slacll bezeichne. Aber freilich
21 Meilen! Ainh biet woHte man .iiuk'rn: Nibl>y meinte an-
fangs iWura S. 23r>l m statt xa helle aus, da aber 11 noch zu
kb'in ficliifn, wurden spHler ganz kfibn ilie 21 iu 12 d. h. diK
M« in tß gcäuderl, (H. anl. 1, 121)! Becker utpiiUe, das ^lihov
sei ein uns unbeltanntßii Maaj^H (To|). IhO): allein ein iinder4!S
als dfls idXiov zu y, 7'!, nrJrr 7 SUidien (IJulrsrh, Mplntl. § 1 0 f.)
anzunehmen, ist ganz willküjütli. So blieb also wieder nur
das Ver^verrtüi der ganzen AnlitiHSt rd>rig unri der ehrliche und
grütidltrbi* Uonat tltoma velus 1, lÜ S. AW) hii-ll. c^ noch immer
für besser den ■Ammoucm nescio quem' eluracb abzuwelseu,
als /,u Ai'ndpiiin^'fln und Jntfir|iretali(Hiskiiiislf^n zu greifen.
AJieia di« Tliat dieses 'nescio quis' gewinnt doch durch die auf-
gestellte Vcrmuthung sehr an Bedeutung; er ist nun vcrniuth-
lich der Leiter der ganzen Aitrniihme der Mrtiier wie die
(iriechcn Zenodoxus u. A., vctit denen wir au<'b sonst Mchts er-
fahren, die techniscben Leiter derReicbsvcrmessung des Agrippa
(M.ir[[uardt ;i. 2. I(i7), und man machte die Manrrbescbreibnng
der Kitisiedler üs. fdtei'üchreihen: 'Amnions Vermessung der
Sladtniaunr vnm J. <1(ID'. Es liegen al^o ilbcr die nurelianiiicbc
und die mit ihr im Maass identische honorianischR StadtinaueJ*
Zeugnisse vcm Zeitt;enuSäen vnr, die wciler unler sich noch mit
den Tbat^achen In Einklang zu bringen nnd dorh weder durch
Aciidcruiig noch durch Auslegung zu beseitigen sind.
Nun kommt dazu daH oben bereits eruäbnte Zeugnis» des
Zacharias (unter Justinian), wclr-lios aus einem Exemplar des
Anhangs der Slailtbescbreibuug stammt. Es lautet
na(!h tier loii>dniii<r II«. bei Mai
toim atiiem amliiitfs es( XXXX aittbitmnrhtüXXIM.DCXXXVI
mitia. spalfnni inierim ab ort» pedts qnae sunt XLyfismum mi-
ad occasum XU miiia, esf uutein Ua. lutüudo vero «6 ortu ad oc-
IV, SEI'ARATAUSCABE DKR ANHAE.NCK.
175
eU'am a strpteittiione ad mert- casum milia passwtm \II. ab
diem XII milia. seplentrmte ad umiitiem milUa
passwim XIII.
Auf MniH UetprsfiUung iäl, vi\c iÜr Aliwok-]iiin);en von /ingerle
(s. die Antncrkiingfln) zcigrn, koin Vrrlass. lih filrjohiing ist
unsinnig, und \«ui(L'i-c VcruLiittiiiugfii »ufdic 216*30 zu hauen,
so tiahß sii> lii>grn, ^iHvngt, Wir ihOk^mi uns also liiiltp.n nti<lea
Umrang von 4ü nnil iliß üurchniflÄser von 12 Meilen, die ja aiirfi,
da ein UurctiniüssRr viin 12 piiut l'i;i'i|ji|i<;rii? vun 36 pigiclit, an
sich nichi unmü^lirli srlieinrn. ¥,s ktiniini ilnzii, dnss in älm-
lichcr WpIsc die Iluj^ionDn ConsiantiimpHls am SclUnss (bei du
Cangn, Consl. t^hrisL S. öß oder in llrr-llis HBsyrliiiis Mil(!sius
S. 350) die Tii^iiiifi df!» nf^uen Hom fin^nhnn: hahei mne hngt'
tudu urbis a portu aurea usque ad iittis man's directa linea }ie-
dum XIV milia LXW tatilmlo nvtem pedum VI uiilia I^XXV.
Uiisscu auch bei Zatharias wietlür die Zahlen t:*^'^nderl oder
Fnss .«ilatt Srlirill verstanden wcTilrii ? Krstcres geht iiirtil, an,
weil die Acnderunfi hier allein nidit. Iiüft, das zweite würde un-
ra&gUdie Zahlen erj^cbei), deon 4ü(>0Ü Fuss oderbMilLcn Um-
fang uud 12000 Fuss oder 2^^ MilHcn riurchrnpssfir Rrrtncben
lange uieht das Maati.s der aurelianisrhen Mauer. Aber wir sind
noeh nicht, am Knd^^. In lii-r ilUesten Mii'idiiiic-iiiTcension lindet
sich chenfalls i^inpAngalie iiberden Umfang der Stadt: in circuitu
sunt miihiria XXII excepto Translihervn «( civitau Leoiiina, Vun
den lilii'nhilicn ithliäti^ig int schon Fnde iU'H i'IUm Jahrhunderts
Benjiiniin vun Tudidn (Itiiieriiry, tran^bted by Atelier 1 , 3Q) : *lhe
exlrnt of ground .. ülKoinc aniounls to louratid twenly niiles',
ebenso natürlich der Auoiiymuä Merckhns im L5leu Jahrb., der
der Stadt ohne die Johannipolis bei S. i'fiolo miiearia XXVll 9.
XXIIII, mit dieser circa XXX miUa giebl (so hnl in der Thal
nach Partheys fjef^liger MiLthLMhinf;; dir^ IIa.), d. h. er fand (Ue
Variante 24 : 27 und rechnete, mit dicsep die 30 aus. Ua der
Satz in dem F-ingangsahschnitt steht, der die Summen der
Maiierbe>chreihun|<;. alier nicht au.« der Einsiedler Ils.. fiiehl, ao
niuK» aiigenoHimeu uerdeü, dass in der den Hcdacturen vorlie-
genden Ils. auch dieäß ümi'angszahl üb^irlierurt war. Mao uiius
DIE XIV RKfilO^KN.
sich daher sehr vomeben, auoli hifr wieder mit den Hernus-
gefaurn zu äudei'D und XII dtatt XXII zu »chreiben, noch melir
freilich zu behauptco. die Gra|*liia habe ja auch 'aulTallciid
richtig' XIII (fiifigorovius 3.55-1), nähreod doch Ozonami;
Druck (und, vtie sich erwailen liess und mir durch Parthey
bestäü^L wird, geuau so die ih.) xla, also XLII hal. Oie^ ist
richtig, denn Mnriiniis Poloims fugt zu den Worten exeeplü —
Leom'na hinzu cum quibus diciiur habere XLtl milraria, was er
also viK Anderes (uuleii) aut^ einer der Graphia ähnlichen lland-
schiifl lialieii nird. Daher srheitit e& denn auch inmiögÜch, bei
ihm die miliatia XXII, die er aas den Mirabiijen enllchnl,
in A7/ zu verwandeln, wie aus zwei lei|)2i|^er IIss. BeeJier
(Top. S. 189) und aiiR einer miinchener lieber thun wollte.
E.S bleibt kaum der Erwähnung werlb. dass in den aus der rapi-
tolinUchen Itasis inler|icdirten Re^iuuea (cod. Val. 33^1 vgl.
I'relier, He^. S. 41, llermet! 3, -IM f.) am i^chlu»^ dei; Ureviais
m
geÄchrielen sieht in circuUu ped. XXXHI CCCCIXXXVIU.
Freilich, sicher sind wir nicht, dass nicht auch aus dieser Zeile
einmal eine wichtige gescliichlüche Thatsache herausgelesen
wii-d. Kür uns blelbnn also als überliefei-le Zahlen sieben:
1. Umfang der Stauer 50 mtfi'a bei Vopiscus (schrieb 305.
306).
2. Umfang der Mauer 21 ftlltOj gemessen von Ammon
(i. J. 403).
3. Dmfang der Stadt 40 milia pass., Duralimesscr 12 und
12 (,13) bei Zacharia^ (unter Juslinian).
4. Imfang der Stadt nach der äUesteo MirabiUeareceusioa
22 milia (uhne Trastevcrel-
Hierzu koiiHut endlich noch dag Zeugnis» eines Ungenannten,
welcher dio U'mfänge der grossen Städte vei^leicbl (Mummten,
zu Ptdem. Silrius S. 273) und Roms Umfrin^ »o anhiebt: ipsa
qm/que tlomina omm'mn genttmn Roma quaiuordecim staätis et pe-
lUlius rrntiim titqiie viginli longa printittts fmiil ifoiidum adkciis
hii partibut, quae mullHm r.ongP7ninititse eius »laffnißcenliam visiUu:
Dass die 14 Stadien und 120 Fuss nichts Andci*cs seien aU die
«rn'/ifl XUl.CC, uclcln' l'linius aU »Ihii awbitiis Roiiim arigiehl
(oben S. 80), hemerkl Moniiiisi'n. Dass er bei «leii adiectae partes
an die durch AureJiau emgesclil-jssenftn Thi-iUi Aadilv. , nie rfer-
selbfi sagt, Lst zwar rirtiiif:, alli'in th dir iuii-f liauisclie Mauer selliat
höchstens llt Meilen niaas», m ?,u'hl rii;in, dass der Vcrrngser
neben den XIIl.CC eiHG vtclleichl doppelt su gross« (congemi-
tuuxe) Zahl vor sich Iinttp, mit welcher er Nichts anzufangen
wu88tP. Icli sehe hiei- nur einen Ausweg, auf den wenigsleoa lur
Vopiscus auch sdiou Utmat, hierin wie oft von den Späteren nicht
beachtet, verfaileii ist fl, IS S.5()l: Vopiscus habe, ineiiil er, die
vtiäpasianisehe Met^üun^' gekannt und ili» XUI m. de.« rmfangs zu
den XXX (lies XX) der zweiten Messung adJirt. Das gehl dud
&-eiheh nicht an. Wuhl aber si'beirit hc^i alliMi JCeugeu nicht die
ZaJd fiiiscli. s«i|]di?ni dasDbjectdesWesseus irrlhüinlichdji; Mauer
genannt zu sein. Fraglich kann nur .«aiii, welches von nriehrcreo
m^tichcu diiä wahre Objcct sei. Dies »her führt uns auf die
Vermessung de> Jahres hlCt d. Sl. /urfick. Naeli deui nicht
vollständigen Ih'Hchl des IMJnius, wie er nhßn inl.c.r|ireLirt worden
ist, wäre das llesuit^it dersellieu etwa su formuürL gewissen:
1 iirbis rfijionian \illl umbilus vsquv
arl extrema if.cti}rHm mntinet . . . . jifws. iri XUl.CC
1 f-imdcm nyativm a miliario atcreo ad
pmlas XXXVIl cmilinel j)ass.ni-XX.DCClXY
3 ileot a tnitiario aureo ad extrema
leclorum, hoc est mstra praetoria
(u. a. iiir.lit {^enannle Punkte), con-
' tinel fiatdo nmplias pass. m. XL.
Wir haben oben gesehen, dass n. 3 die Ausgraben ganz willkür-
lich LXX aus XX gemacht haben. Ich setic XL stati XX und
erkenne diese Zahl in den sonst niicrkliirliclipn XXX\ des Zsi-
charias, in dessen doppelten] Ilbirchniesser XII aber den llmtanj;
der Mauer, gleich dem a-inbicits der StadL Mir scheint fdlerdiugs
Vopisrus seine Vorlüge iöderlicli heiiut/l zu haben: wenn die
Summe iler Abständß iler H7 Thore vom Miliarium aureum
(2(l7t>5) das spatium der Altslidl veisiiinhÜdhclite, die Simiine
Junlwi, Kiaiiic)i« Tn|>i>^[i>j>liiv. U. l»
bfE 7CIV iiEmo?tEtv.
Mksit iihvr iWc- Thtire bis zu don rmsscr.^htu Unticti i\w Slailt
vfirlüngiTlcn Linie» ('etwas mehr als 40001)') ilai>jeuige )l«r
;.'anzcu SLaJl, sii ist es ^^(lill detikbar, iliiss dlf amtliche (JucUe
iJps Vcipisii'.HS Rcwagt hatl^: ilir ni»iii' Mauvr iimlass« den amhftirs
whit. im<l dasa dipser amftftH.! lezilli>rt war ausser tiuicli liie
Umlangsliiiie elj«n durch diir liei IMinius i-rlialli'ne und fr<!md-
ai'lig klingende Angab«, llinf^egen wiirdu uns von Aiiintons
Veniiessung durch die Schuld der Epitomalorcn grado illo uii-
WPseilllidiR Xi>liz erh;tllcn scio, wnlcbe Pliiiiiis [iiitcr li. 2 girht:
fifii«! X\i wt/fj'rt würe die aUpcnindet« Summe <ler Ahstilnde
von den 'AI Thorou W.DCCLV, und diese hat sich ^am ofipo-
har in der Maischen lls. des Zachoriiis (iv^nn auf Mai Vurlnss
ist) X.\7 m. l^t'XX.VV/ iirljua den AXXX erhalten, aus einem
ci«-m Zacliarias ähiilicUeEi A]i|>vndix zum Kcgii-tiirnliucb in di-ii
XX// HL der Miraliüieu, deren Zusatz mie Irans Tiberim et
cwitas Lponvtfi lnlpr|i(diUi<iu Jsl.
bJL'sen Erktäriingsversuch nillichausdnlcklirlinurals einen
Vcrauch angcsoJhcii wissen, der iiber >v6Digstens vor den his-
licri^rii das voraus ]ia(, düss er weder atli- Zetr^'nisse In Rausch
und Bogen für falsch ausgieht hmU jodrs tinzeiue zu einer mit
den sicheren Tilat^;a(;heD der Topographie im Widerspruch
stehenden Absoadcriichkeil macht.
BEILAGEN.
12*
I.
UEDER DEN EHSTEN ANHANG DER REf.lONS-
HESCIIHEIRÜNC
Dre S. 42 terspruchenc Lnteräucliuii^ über die /□samniKH-
seLxiing der Listen de^; c:rsten Anhangs der ItKj^iunsLKSvhreihiing
ist hier tu derWeis« gefülirl, diiss i'ittvrstrils nur d,is zinn Ver-
8(.3iidniss dcrsrllii-ri «fitliig« Matefi;il hiMangezogea. andrersßits
nur die tiuinitli-tiiai' sich urgiibendftn ruIgRrim^cii gozu^jen
worden sind. Dajj'egeii ist die Gesflilrhltt der Lislun his ins
löte Jahrluiinlrrl veiiolgl iwinli-ii.
1. Die OiMiotheken und Obelisken, die Maass-
und GrOsseuangaben.
Es ist bt'reits bcrncrkl worden, dass die dtni Artikel /Kinfe«
voraufgeheiidoii hibliuthecm und obeEMo'eij^enllicIt uichl in diiwea
Abscbnitl, gewiss nir:ht an diii Spitze dn^fiolhen go^bnrc^n. D.iss
sie zu der Stutislik gehören, ist klar. UlJick-U klingt die gcuauu
Angabe: hihUvthecae loiim Romaiiae nrbts jmblicae XXVIil in
der -Not. (der Ausdruck toiius H. ii. wiederholt sieh in der Not.
bei den Obpliskeii, beidemal feidt er im Ciiridsuin; iini|:Rketiii
hat diese« allein im 2ten Anh.: iiisitlaeper toiam urUm.. . mensa6
oteariae per mam urbem ...). Nur 0 von den 28 scheinen dem
Nanu-n naidi beknnnt zu s^ein (Mar([uaidt, ITaiidb. 5, I, 117).
Ffirdie Geschichlft der Obelisken Iiuzieho ieh mich, ivo sein
-Mattiial ausrcichl, auf Nibhj tR.ant. l,250fl".). b»uelien ist be-
sonders das noch immer unentbehrliche Buch von Mercali, De gli
182
BEILAGE I.
dfeJischi ili Itorna (Rom 1589). verglinhon worden. — ObeUsd V7
das Curiosuni, nueh 357, in welchem Jahre der Giß von Confitaii-
lias im grossen Circiis errichtet wurde (oben).
1. Oliclisk des Auguetu» m circü magno jetzt aurpiazza del
(Plin. 36, 71), Mhhy. Timm antica l.
276.
2. 0. des August üi campo i,Plin. § 72)
^iidij- S. 265.
3. 0. des Cah'jcula m Vatkano Gm et Ne-
ronis principum circa (Plin. § 74, «»us
I« VaffcaHö Amniinn 17.4, 16). Nibby
S. 2S3.
4. 5. Obelit;ken vor dem Mauswlpuin des
Augustiis, von Pliuius noch nicht er-
vähot: äuo in Augusli montimento
erecti sunt (Amniiaa a. 0.). Mhhy
S. 204. 2S0.
(lUll'ljtf].
jeUt auf riiunte
Citorio.
jetzt vor der Pe-
terski rc^he.
6.
Nibbj
jetzt der <iine hei
S, Maria mag-
giure, der ande-
re zwisclien den
Rossen aufinun-
te cävnlln.
jetzt vur dem La-
teran.
0. lies Constantius. {«beul.
S. 257.
Ausserdem gab und gieht es aber nodi andere. Von den alten
Scliriftstellern erwähnt Ammian noch einen h\ hottis Saibistia-
HM (wahrsclieiulieL von dem Einsiedler Iiincrar pyramts genannt),
andere die mit Lela!t erheben Quellen. Schon in der ältesten Re-
dariion der Mii'ahilien heisseii die Ohehskfn 'Nadehi' (aifuh'ae^
romanisch aus neucula = acicnla: Diez, Wörterb. P, 11), ja
schon die Ruile Leos IX v.J. 1053 (Bull.Val. 1,25 Fea zu Winckol-
mann 3, 315) sag! ayufia, yi(«e mcaUtr sepukrutn InUi Caesan's
(von dem vaticaaisrheii OLidi-nkeii): guglia, In tjiujUa. auch wohl
lu/ta sind $|)ütere Schreibweisen. Ein Cutalu^ derselben aber fehlt
und findet sich meines Wissens ersf hei dem sogenunnlen Ano-
nymus .Maßliiiberchiani,ii> zu Anrang des 1 5len Jahrhiinilerlä. Sein
Zeitgenosse l'oggius (De var. f<jrt. I S. 2ü) nennt nur die von
ihm (;rselienfn. Der Anonymus führt auf (MercUin S. 17, ilas
gunz unerlirbliche (beschwatz lüs^e ich fort):
DER KRSTK ANHA.NG.
163
AnnBj'Biaii ini Curiomm
I, 2. rfuoe magnae ivb'ae (so sclireibe = I. Ö
agub'ae: miUat Mercktins Dnic-k),
CXil pedttm, aiia iXXX, sietenint in
drcQ pHici Taniumii iitmfice posila
nbi nunc horti suni raulmm.
aU'a vero miiwris maynituflms fuit m 3
Valkoiio . . .
4. alia nero ftiii petfiiw L, qnae posten
fmt in jmmiolio imauswlo M.) m Ptnst
pTOpe portam Sahriam el stat rupla m
terra in q\tii4iam caimeiü, nbi <t prin-
dpio f^til iiosila coram sm pede.
5. alia vero fitit posifa in foro maiori suh
Capitolio a lalure. S. AiUi'fini ... f-t ihi
cum einen el ossiiius InUi CaesartH
po$ita fw't ei fvü XL pp.ilu»t en/n slella
in verlief! . . ,
6. alio vero posita fuit in a'rco capitis
bobis, ipd fnii spenncttlmn, ut. tlidrur,
Tili et V4>.^pnsi(mi, ri iaf.et fmcla roram
siio peile, PI pes eins ekvalus est e Urrii.
7. ü(/a. qnae nunc fracta in mmiQ Mmito
[inauw MnrcklirK $. unten): puto
postquam secnndüjn apparenttam ati-
cuiua tiluh' ihi sint, quud fuit Uta tit foro
(oben 5) ...quin lontjUudo qmtsi ap-
paret cum ilfis atiiii iribm pctüs circa
eam exislentihiis: et lie lor.ti tibi ipm
nvHC slat, nuUnm uliml dir.itur msi
qiiod vtilgaTiter dialur schota Bivti.
S. ntia mnximii omnium remansit r.oo- 1 oder 6?
perla mini» et e»t in drco praedicto et
laboratores cum patangis aaspius rei.'C-
niuni eam.
]elil vor Tritiit-n
ilc' Mt^cti.
jetzt in villu M<it-
tei?
jelzi auf piazza
Navtinn.
jetzt vor di'ui Pan-
theon?
194
niÜLACE I.
lo diesifui Calalug kruinlr-n aus eigner Anschauung schwerlich
il'm liHiliin Olutitsknii ilrs Moiiätjleum des August erwfihnt
sein, iJl'üu sie siuil vi'sl kurz vur lij27 l»Ki S. Rocco gel'tiiiilim
woriit-ii (NibLy S, 2G*2). FLf*ii«u>v('nif; iler jftlzl auf ntonl« Cilo-
rio, eh«uialä (Vi cainpo steheiide, desseu eislc Spur zu Ende des
ir»ieM Jjilirlurndttrls gf^lundfii wiirili- (tli't's- S. 2GS f.). Auch
[tüsst auf kleinen dersL'ltten ^\ic Ucschreiliuug. Von (Irii bf^iden
ühi'^liskei) des grussea Ctrcus kannte luun im tOten Jalii-Iumdert
diien. Von si'innr liasis »prit^bl Kii(:cl;)i (J- 1514, iici Bcixiicci,
Scnjit. 2, Iil77, [i;«'hilftn> er Ainmian cUirl hal): 'nos autem
vidimus ducc Ba|i(tslu Albcilo in va parle, ubi tircus fuit, fra-
^menln praegrandlä Nuniitbci ijjiiilli^ putie ulmita ruderibns,
qu»c adhuc vidcri t'iicilv est tuiiditu:^ ludientiluä'. iiald d&raut
Fiilvius f. LXXI tlor Ausg. vou 1527 [S. 287 diT Ausg. viin 1545) :
'([uortnu tiuus iiii-irTO rtiaxiniu cc>ni;litti(us])c(luin ('WlloninJum
maximiis rpn fueril. in orb«» oh ni;ij,'nituiliii(!ni niini[U!]ni ciT'ttus,
i|ui nunc in medio go circo multa tellure id>rutus iuceiis ipsiuü
circi parletn (i«'u]iiil. iu dnas partes oliin, cum engere veJleiil,
in niMbliuiie i\>iitVi(ctiis diritur'. (Das letzte isl VerwechspUmg
mit dem valicaul^clicQ: l'liu. § 74}. Ähnlich Marliani 3. 10 n. A.
Allein iiieriii und Jci dem Ai-like) dei' falscb4;i9 Ite^iunarier (lt. XJ):
'okßlifici duo iacet aller, alter erectiis est' sieekt zngleich ein
Mis.svrp-siriii«liiiss iln- Worte AmniJLins (17, 4, 12): hunc J'ecens
itihfclnm iHffmilUUe. tnngnifuttinrs [crrfltis ner contreclare misus
ent nn movertt, nelimUeli Auguslus wa(il<rdeu erst von <"uU8tan-
lius int Circiis aul^^'-ilelltf^n, nicht aus Aeyy[)li'ri birlzuschaneu.
Einer von den beiden Obelisken alsü war ea Anfang de^ IGlen
Jahrhunderts siebtbar, wenn auch beide erst im J. 1587 aus-
gegralten und aufgestellt «iirden tMercah S. 379). Es niuss
zweil'elbafL bleiben, ob schon der Anunjums diesen kannte und
tum zweiten mal unter n. B vsrzeiehnete udor ob dies der such
schon einmal erwiihnte (n. (V) des Circiiß licE capo di liove sei.
Leizicrcy wiid we;,'cn des fii praedicto circo uahrscheiallch. Auch
die .Mirabilien kennen die äueagtäie wohl nur aus dem Cnriosum.
Es hleiht also von deü 6 Ubelisken des Curiosum der valica-
iiiM'lie u\mn {u. 3).
T>m ERSTE ANHANG.
185
rVicht gezälih tin Corioituiii stiul also illi^ übi'if>cii: <li>r 01>e-
Itsk (hiern. 4) der, wie gcaagl, von Ammian tu kor'Us Snlhsliaim,
vom KinsiiMUür lliniTiir (2. 7) auf ilciii V/f'^c nHch |KH'la Salura
kurz vor diTSKlIj^n gcMiannl ninl; (links) 5. Felim in Pitids
(reelils) thermae Saltmlianae et pirnmUttm. Pas iiocli erhaltene
Kii|t|ii;I;^rtirniili' \w ili-n KatUisli^rirti'i) wirti »Isii hii>[' als mausO'
linm In'zeirhHtil. Kr lag um alten h'leck (vlllii Ludovijsi fnlher
VelUirt) his 1733 iiiid wtinlc 17S8 an Keinuiu jutzigen Slaudurl
aurgpjttelU (Niliby S. 2S2). Ua« Miiass von 4(J Pnss wird der
AiKPuyuius uacli v%(,-ner Scli»(;tuu{{ geleii; neuere MessuiigeD
{Zoega S. 76) sclivtauketi zwischen fiC (Mercati) und 62'^ (Anti-
Qori) Palm oder ca. 49'^ und 46!^ allr. Fiiss. Üea OheUsk im Circiu
desMaxeiilius IihI i:a|Ki di hove (liier ti. ti) sahi.>ii l'u^^'ius iintl Ful-
viusin mehre Sirickpzprliro{'hpn, er wiird*? 1651 niifgeste)lt(Mbby
S. 270 f.). S« Ideilicn n. 5 und 7, iIIht welche zu cntsctividcD
die harbarisclie Ausdrucksw^ise des Autors kaum zulässt. Bei 5
ist zunächst abzusehen von der Veruvchi^liinf; mit dpin iTir da^
sejtulcmm Catsatis geUenden vatiriinischcn Uhclisken. Dann sagt
der Alltor, dass er gestanden habe auf dem grossen Fciruin
unier dem Caiiitol bei S, Adriano. Kr sah ihn dort nicht: denn
unt<.'r 7 sagt er, er gliiube, der jetzt bei S. Mauli» lie^'Piide sei
wohl derselbe, der auf dem Korun» gestanden habe, auch ge-
ten wobi zu ihm drei .^adere in der Nühe hegende Stiicke, und
Plata lieisse sehola Briäi. I'oggius nun kennt 'aüorum [lar-
f üailae ([uaedani ereitae, altera in CapUob'o altera in regione
qua« Pinea hodif. apjiellnlnr' niiil diimit genau ntjereinstimnicnd
um 1527 FulviuÄ f. LXXI' (S. 2fil) Aus«. 154ri): Muo jiarvi nunc
cemuntur erecti, cjuos apices magaorura confraclorum esse pnto,
aller in Capitulio in Imrtis Arae coeli, aller in platea sancli
Marhuli haud ionge a Pantbeo', und weilerhin multa pmttena
obeiiscorntn fnigmenta- mden(-ar hodie per totam urbcm , sed
müximf inlf.r ttmplmn aawii Machiti et proxiinam aedaiu S. Ni-
colai de forbitoribies. Endlich Mcrciili S. 20'1: 'la guglia di San
Mauto, innanzi alla cui chicsa i: drizzatn'. Diese Kirche, von
Jh Martinelli (Roma ex etljn. sacra S. 382) als *S. .Nie. ad S. Mau-
^^ tum' bezeichnet, i>t nach ihm durch die Anlage der Strasse
1
I
i
IS6
BEtLAGfC I
hA S. Ignazio Sfscitigt wardrn. [bturli ist »Uo der rntu
AiionTniiu m Samcto Mauto gewheiic der&^e . den Pogpos im
ftif I'ifpu, Fulriuä \m S. Mscbutu am P^ntliroD sah: dcou es
lau Mi>hl kf-in Zweik) »riD. il^&s sanr/ii .Vtfura (soDst unbc-
baoDl) nur t^rsrhrielten iVl. Man mi'iDl nun. dtt^er Obelisli
!(«i detail 1711 nuFdeui l'UU t>ir dem Paotfa(HiD aatgestellte,
vklleicbt lä7f l»ei üfih l'uiUau der Minma gi-ruuileitc, imd ir
habe zQHuiuieii mit di-ni lt>t>5 «licaf^IU m *ier >ähe der Mioerra
gefundeacD un<l vor diR>er Kircbe aurgc^lellten da« l^r^imi ge-
ziert (Niblty S. *2G3. 274. 290|. Dagcgrn bäh uian d<^a yud
Poggius IN Capiiolio gesehenen für den dem Ijiriaco Maltei vom
Volke fjesrhpiiktfU und in ^^eiuer Villa auf dem Cui!liu& aul^fr-|
sldlt^D (Mlihv S. 2S9 f.). — Niclit erwähnt auch von di
Autor ist »Uo der erst IS22 auf dem luonte I*iai-io aiirgerichtctc
und von Fulviufi *extra mocnia arbis et teui)i)uni S. <;nicis tu
Hieru»al«m tnter vineas* d. h. in dem sogenannten circus Ya-
rioHm 'KJcr Eh'jtihati gcivhcnf (.\ibby S. 275).
liins SacbrerhältniäE niii&ste zuerst klar gelegt werden, am
nicht gleich zu Anfang die oben aulgestellte Behauptung, dass die
Kp^iunsiirkunde in ihren Anbüii^en uDvniUi.in<ligr$ oder zufällig
ziisaiiimAngiTairii-s Maieriid gälK-, AngrilTeii auszusvizen. Es ver-
hält sich mit di^u obeltsci ähnlich wie mit den drei. Die ausser-
halh der SladI lii'i^enden rirri: iler des Calignla , dps M.iiteiilius
und liebg;(l)al werden im Anhimg nicht mitgewählt, während ticx
Ans Caligul» in der 1 4len Regiun vurkommt (ü. 45). ilier fehlen
die OliKÜslien der beiden erAlgpnimnlen circi, der des leUlen ist
vcrmuthlich wegen der ICrwähnung desselben in der llegion nu<
hinzugefügt Es Fehlen ausserdem als nicht mpubUco aufge^il
der aus den kaiserlichen (satlustiädien) Gerten und vielleicht ans
deuLsellien liruiulc die des Iseum, der ca[)itüliDi^clic und andere
kleinere, deren /alil der ffil&cbe Victor auf 12 bringt und damit
Mercali S. 244 u. A. tauscht.
Es wird nriulich sein, die Maassangalum der Urkunde mit
den erhaltenen amk-n^r t^uellen suwie, mit den ntMicit^n Mbü-
»ungen zu vergleichen und zugleich die übrigen ähnlichen An-
gaben der Urkunde, weiche, wie wir saheu (S. 73( aus den
|türeHii$ der Htfhrirden slt»nmien, nnzn.sch)ici«sen.
ist^
DKR ERSTE AKIIANG.
187
11
?^.2
-= i~. =rw
Lu k _
'- ^ t; "= S
jj '7 — ^ i/ j5 t
.2 «^ ifi 5i = ._■
w.i:
^
IX
S SS
'1^ s
1
s
a —
&-§
B — •
* -3
X =
r= »n •-•
^ —
1
i
N 5
^ II
i
,1
1 ■< t^
B ao r-
1
1 00
c>
;
1
J
; s
a
J
1 < ,
: "5
an üo
5?<
<
on
t~ ^
B
1 £
00
-
i|
^
1 ~ 00
1 1.
C4
i«
«
c*
r^
-1'
*
1 u
tO
fl
i
t»
,
£
■
e
J9
1
tS 1
1
' 0)
1
^
c E
~
■ • L>
2
9
CS
^
4;
s
o
;
b ■"
rs
ra «:
&
tc
«s
k
s
■
S S
"sc
1
'S.
s-
s
>
1
>
SD
s
s
il
3
t'^
^
»j
«
u=
>
•w
^ w
w
"^ ^
in
-j:
■M
^
-v
■^ ISS
■
■
1
■
i
ßCILAGE I.
i
1
1
1
■
^
1.'
F 1-5
1
CO
'S «
II
'5
•
1
£
CT
#
VC
^
^
O
<^ £•
s
n
CS
3
e
1 g s
X
kfl
iC
J* 9«
f^
Jl
^
»-
H i "
w
•— '
■Ti>
■C5
^
2
[I
3
a
"a.
C »TS
^H
M5
^^
'X
CS
H
o*
e
ä
^
■
3
h »
i*
^^1 B
•n S
i^
.e
t-
f«
t
3
1
o
ii
05
c
Ol
1
%%
o
e
c^
1—
öO
^m <
^^
w
<y7
IN
uo
e
^^^^^H
u
T-l
T-l
'-*
■
Hk-
Vi
■1 ^
■<00
^t»
i*:
»j*
9
^B s ^
:f*f""
ifS
m
kO
rt «
M
»r^
.^
^^V w .w
^a
X -1-
r-
Q .»
o
5^
f»
^^v ■■
T— •
94
—
ge
^1 K
^ ^
M
^B ^ S
^H u .*.
•^
— C?
^H n ^
3
z
-•■
:;*
:^
^i*;
^ o
■ S :^
t-
o
;S
tO
« to
■N
et
= o
^
CJ
Xi
t-
o ■«
O
n
t- ^
^1 L C4
o
•--'
■— 1
vH
«
JO t-»
^1 ^1? =^
^
r-
^B "
u>
■^
^■i ^
o
cl
V3
*>
'S
1
i7-
J
>
A
o
■g
es
O
sc
<
*>
J
L.
1 i3 IT'
■"
V
g
S
3äs
m.^ B ■■ a
^v ^ s Vi ca
^B 'S u -]
s
M
KH
^
II
to — -
1?
a ^
^H
H
u
-«
r
1
1
P
DEfl ÜtlSTE ÄNUANG.
■
■
■
(l^J
1
«D
«^^^^H
ti"
CO
^1
1 ia tn
M '"' 40
12
-3
%
I
1
i
1
iV
— >-•:
* -—
^^^^t
rl^'J'
(5
^ in
^ —
^^M
m^^
•^w
o —
f
^M
■
-s
^^H
H offi
i^'-..
6ß
< t/Tca
■< Ml
^s^l
48500
(ausser
OP OC JD
o s
OS.:»
i^ »
'S^^^l
CO
,-: -^ X' iO o üTi
^ lO irt 00 o ifi
— « trt
•n ^ w
iX c
1
o
^1
=■ — 1- d » t-
— o o
53 *
cä
rt ro
■
A
tH
I,s
9 ■
V 'S -
•d
5-
*3 H
13
o
o
o
o
OD
j
u
V 1
A ■
feJilt
5000
der IS
<S-
«— 1
o
o
00
s 1
^H
^f
m
'
'"
"
=
»
r»
«^J
^E-
v>
I
1
E
g
9
'S
R
3
1
VI
a
's
^E
'S
ee.
9
-3
K
3
^^u
.a ^_
sä
£.
s
Ä
es
s
K
1^
•9
w
«
UD
U
3j
5
-3
ig
^^^^■£
J3 "^
d
S
rt
^
f
t
i
■l
^
r-
ü:
H
J
100
ßtüLAGK
Die licurlhcüuüg dieser Zalilen fOlii-l in «las Uctail ler-Iiui-
srhcr Krapeii, welclie liier um »<i wDiiigiT (iriirlcrl, ivrrilnn kün-
Deii, lils die raoilerucu Messungen mauclieu Ucileiikcu unter-
liegfiii. Die MüasstMliT Ohcliski'ii lialu* iL':h nacli Mfrcnli nusi^HB-
lien, w«^Iflieti ZoPfia (De oIirI, S. ö(). 72) dem Fonlana viirzit'ht.
Weder er noch Sjtfitcpc, wtp L'üote flNeilice hisloriqui; siir Ich
obelisciues egyptiens, Paris t836) haben die hier behandplten
Obelisken neu pemessen. Kflr den Obelisk von moute Citorio
luussle Sttmrt, für dnii von monUi cavalKi Antitiuri citirt vverdca.
Die allea Messungen der Ohelit^kert Letri'Heii durcliaus nur diese,
d. li. Sdiaft und l'yramidion, nlclil die zum Thcil noch erlial-
tencD aiilikeii Dasen, wie man ßtwa ]iach der INotiü clr'.r Sliidl-
clironik zu n. 1 : o. cum sna sihilase alsnm p. . . . denken kfinnte.
Aiirli s:igl IMiiiriis licsliiniiil. LXXXV p. juvccer hnsim- Sdireili-
fchler also hind die Äliwi-iclinugeii des Cai. und der Nut. - —
Was die lieideo coliimnae coclitides anlangt, so ist meinem
Wisseos Piiancsiß Messung füi" dip S^iule t]v,s Marc Aurol nncli
immer massgebend, l'ür die Trajanssäubi giebl es ueuerL- L'uler-
sucbuugeu, QüDienlJich vun Auriii (mir nicht zugänglich, 8.
Frfdincr, Culontiß Trajainie S. T)Q vyl. Diwauer in Üfidingers.
Sludipii 1, 142). Dass der Ausdruck cohtmnn cmtmatia von
der Hülle der ejgcntlirhen Süule A. b. deni ScIiaÜ mit CapiLaI
und Itasi^ zu vei'.stnhen &vi, ist von (^aniiia, KiWthi 3, 1213 zu
T. C('Aj\ ir. u. A. richtig hcivurgclmbcn v^^]rd(•n. Nach l'iriincsi
luisst diese 131 Palm ll'gUnL-en, alino firea OÖ'jj r. F., nach
deniiirlben die Trajanssiiule 120 Palm ltj.jj U., also ca. \)^% i'".,
dagegen nach Aiiivs 29, i)()92 MeU-r = 1 (H), 96 F. Die Maass-
angubctu 12S'^(144?l und 175'^ hezii-bt-ii sich also dline Z^^ei^el
auf die Höhen der ganzen Muniiineulc. il. h. Stylobat, Siiule,
Stalue mil ihrer Basis. Auf iler TrajfinssäJile ist naeh Piranesi
die Diisis der Stiitue anlik und misst xii.sanirnen mit dein Sty-
lobat 41, Ü3 Pübn cidei' ra. :^l F. Irh la^^ne r.s dainngcistclll, ob
danach die Slalue auf 13 F. zn schülzen und die Zahl liei Kutrop
(14)) als Miiai-s des ganzen Moiimiieriils ait/useben jiei. Die
Zaiil di's (iin. imd der' ^lll. ki'mnLt' ilatü-rlhe mit Aiir^^elilus* der
OKh Efistk \isiü.SG.
m
Sluluu lucsijt;!). Noi-ti .fcliwitirit;^- isL ilie Ikiirtlieiluug tlrr Süiiln
■^des Marcus. Df.n jct/l vcr.iudrrlfn L'iiltirliaii des Posliiiiifnls
fciprccliüel riniiiesi auf 4S, 50 l'alm = 3t>, 52 F., dir Totalhflhfi
Hrait Slatoel auf 277 P. = 170 F. — Kür <lie Zahlen dei-
"Fenster und Slufcii ßcheinen ziivßrlähsigft Angaben nouerer ZoJl
2u Trlilen.
2. Die Brflcken.
!NocL jet7l tilclieu \u Rüiii jj,niiz udei- IheiUvcisc erliallen
loder jiiud weiiigsttms in Spurpn naciiwfisbur .lielien fteiHBrn?
[anliki* Bn'irki'ii. mh'V /jliit iii^iii gionte Molle iiitl, ilercii acht.
[Sieben iKler acht (iröfken zählt unsere Urkuocl« in der Zeil
tCüusluiilins. nach 425 ist noch ein Name liinzugckominen:
diese Th.ilsarheD nülhigen die lleiiriiniing diT erliallenen
Jlnicki:n zu verbuchen. '} bns Vc]%ceii'tiiii:^s dirr Urkunde lautet:
Nolilia
Pontes
\ Attim
k2 Aeniitius
3 Aurelitis
1 4 Muioius
}b Suhltdni
6 Fabridv»
Varinitt«n (ABS) Curiotnin
p.8Cp/eA. fehlt BS
2 AemÜnisMiliX
4 nmlnlhis S
FouK^s vin
1 Aefiiis
2 Aemüms
3 Auretim
4 yfotbiiis
5 Snblicius
B Fabricim
VarUnt«ri (ABC miil
Silvius)
SO ABC
1 Adins fehlt A
2 3 auretim ae-
mitius Silvius
4 woibiiis {mit'
i'iitsX von 2ier
Hd. u. Silvius)
AC, molvius D
5 snlpiciits X von
2ler Uli.
*> Das Folgende im WfiMntlichca achua in den Movac qmostioDM
tapflRrapbirnii v. 2 iWärzynffr. derlloiv. Küni^borg 186S] and iui Homos
4, 256 ff. vcrütt'enlllcljl.
192
ILA-fiE !.
Notitiit
7 Cestiüs et
8 Prohi
\anMntta (ABS) Cariasum
Vnriaoleo {.\RC uiiil
SilWos)
7 gestius et AS.
ceslius { ohne
8 probianus B
7 Cestiua ef 7 S erciiis ^rofiani.
jirofti' (?/ ( 1 ) ha-
rlriani SUvius
8 ft-oÄi
Dio Liste des Ciiriusurn hat Silvius insorGrn vcränclcrl, als er
den suhlkius ausgelassen und ilem Cestius (denn Jas ist emtu)
Koinen Jüagereii iNamcu Gratimii [liQten) beigegebcQ hat. So
llii'ljeu nur 7 RriK^kcn. Da w alier ponles VIII vorfiiiid , so
fügle er am Scliluss dftn damals fibÜcben iNamen des Aelins: Ua-
driani hinzu (s. Mommseii S. 270). Dass am Scliluss Cestim et
Pi'obi ho wpniy will iihIpj" dm innnlcs Vatr'ranus et lanicuhiun's,
unter den fora Gaüorum et Rmticorum und liei äiivttis /Vo£r et
Iladriani nüthigL an einen na|i|)elniimeu wie aedea CaMomm et
Müiervae zu denken, \\o^ auf dei- Fland.
Vcrachicdi;!! tiien'uo igt das mitlclalLer liehe Verzeichnisse
welclips uns in den MiraliiJien und der Graphia erhalten ist nud
dem Anonpniis im 15tfin rfahrh. vorlag (M dessen hteinischer
Text nach Mcrcktiu, R der itahcnischc der uiUcn hes^jruclieumi
Königsberger lls.). Kä lautet:
Mirabilicn
1 Pom Mihius
2 Aiti.« Adriaam
3 Pom Nerotäa-
nns
4 Pom Atttoni-
nm
5 Pens Fabrichn
O'r-.JIliniU)
1 Pi>fw Miluim
2 Adrianm
3 Neronianus ad
Sassfam
4 Antonini m
Arenula
5 FahricH m
p«nte ludeo-
(AnoDymiis MB]
l Ai7(5 AemiUns id est ponte
molle.
'2 P. A. id est pons S. Petri vel
S. Awjeli vniijarUer dictm-
3 P. JV. id est pons ruptns aä
S. Spirilmn in Sfissm {Sa-
xia K).
4 Pom lanicufatis i. e. pons
ruptns tmUjarüer notnma-
tuset iremulus et Anfoninl
5 P. F. id esf pom ludet a
quodam Lucio Fatrido
(actus oel realanratiiB.
DER ERSTE ANHANG.
193
Uirabilieo
6 Potts Gratia-
niu
t Ans senatQ-
rum
8 Pons marvio-
rms Tfipoiiosii
9 e( poiis Yalen-
imianas
Grajihia [nscb
G Felicia Gratia-
nipoiisinterm-
sutam et trtuu-
Ulterim
7 POtis smaio-
rum saacte Ma-
rie
8 Pons Theodo-
sit iit n'parmea
ü Pons Yatmli-
niani
AiooyiDus MR
f> P. G. iii ejrf pons turris vtl
puheilof'. (poiite dela tone
de la polzeiUt R) vulgan'ter
HommatHs.
7 P. S. tri est poas S. Mariae
vulgariter nonnnatus.
S (9) Pons SulpHtm id est
pons in Avmliitü inxia ri~
pum Rimeriaw rupim et
marrnorms Horatii Coclis,
nt in historiis paiet (preMO
aila ripa rimeria e anchora
ponU marmoreo de /inra/to
codi, come appare in ki-
sloria H).
Dies sind Jle im IHitlebilter übliobcu Natnoii iler Rrückeii. Es
ist gleich hinzuzuhtgen, tUss 4 itowohl im lili. pontir. (2 S. 333
Vign.) als aiivh in t\en Mir- uihI in Uj'kuiideii (ausser iu deo
unten citirten z. B. in einer Urkunde vdii 1 123 hei Copfii, Dm.
deir ac. |M>ril. 15, *217) regelmässig paus Antojiinns. heiäsl, 5 id
ilcn Mir. snnsl rcgülmässig p. hideorum, obonso liei Signorili
Iscr. 27. 28 und bei den Spätercti, uniJ dass 7 von Signorili
30 iiTlliiimlicU p. GTatianm, erst von den Anllquareu dea 15teii
JüLrh. p. Piiladtim •^vmiOTil wird (nnlcnS. 203). Wenn der Ein-
siedler Führer von purta S. I'ancrazio kommend per pontem
maiorem gebt und dann links S. Giorgio und das Capitol, recbts
den I'alatin und S. Maria anliqua am Forum hat, so kann mit
dieser -gi-ossen Itrücke' (oben S. 106) wohl nm der damals
nocli passirbarc ponte rotio ßemeint »ein. Einen directeu Be-
weis dafür Rcbiin sibwerUeh die Acla S. Pi^imenii (unten .S.20I).
Diese allen und uiitlelallerliclii-u Namen Tertheilen sieb nun auf
die erbaltenen lirOcken mirli meiaer Anäidil su:
I
■pHmii
^^H
WMH
■ lft4^
I)RIL\UR 1.
^^H
^H iBrliallfoe Brücken
Cur. Mut.
MiUeUller
^B 1 |>unir Motlo . .
1 Miilm'us
1 j). .Hilvius
^K 2 punle S. Angelü . .
1 AeliuB
2 Adriaiius (S. Petri,
S. AngeU^
^B ^i Roste einer Ui'ückc bei
fehlt
3 AtroMmiiHs (arf 5.
H .S. S|>iritu ....
Spirilum tuSassta)
^P 4 |)(tnte Stato. erjit von
3 Aurelm
4 inCo^^i' (.rupft».
^H Sixlus IV wiutierliei'-
fanienlaris, in Art-
^M tfüsioiit
iinla}
^1 5 ponic qualtro cajii
G Fahridws =
5 faftrimf/titteonim)
^K [vorn [. I^fi^r finrli lif.v
2 /le»ii7iujf
^B U\sß\). lnR<'iii'irLrii i'i-
H hahBii C. I.L. 1.000.
^H 6 |ton[e $. Itarluluin«!!)
^B (von der Insel nach
^^ Jciu r. Ufert. Iitscliriri
H erh»lten Cr. 1117. .
7 Ces/riis(Grfl-
6 Gratiani inter in-
1
/j'ani Silvm^)
sulain et transii-
herim {tnnis pul-
zetiae)
^1 7 giDntn ratio seit 1227
^M nu'hrnKils oingostürzt.
H zuli>l./t 159^ . . .
8 iVoÄi'
7 aejtatontm {S. IHa-
^B S Hestr mniir Rrncki;
^B UDlfr dcDi Ävi^iitin
Fehll
S 0 warmoreus The-
0(l6$H et Valentj-
niani {in ripa Ho-
nten, Hm'atii C'o-
clis, Suhlimts)
^M Die 8 noch jcEzt gnnz odpr
tUrilweisc erhallciieii Drücken wi-rden J
^H iiJBci all(- im Mittt'lallia- gt^nanni und krinr
inclir, das alte Ver- J
H zeichnisg lässt den Ncroniaims aus uiiil gjcbt daftir drti im mit- |
^1 It-lHllt-i'liLiiOEi Vt^rz^.'iclLiiisi!
t'clilKudeci Suli
k\m. Allein freilich 1
H lii^rutic iii4.sn AiinaliiDi- mtn Thcil iitirVenimUmiig und die dafflr
^B uiiil tlaniili-r .s|»-(^i^hniiilnii lljuitilai^'unieitti; stiu) 2u envügen.
^
J
DER EltäTG AiVHAING. 19ü
Es ist Prellers Verdienst (Itt-g. S.*213 IT.) erk.inntzu hallen.
Utass das mitldnllrrlirlie Vcrzcichniss dk> Reilicnrulge atromah-
IwSrls innehnit. llplipr die Id«nlitiH der crlialti'rinii Brürken
1 — 6 mit den ersten 6 tarnen des raillfllaUf^rlicIiiin Vorzeioh-
nmes kaon kein Zwcirel sein. Uuterliaüj der Insel über könneu
wir nf>cli die Restr, von 2 Rniikpn narluveiscii, wälncnd schein-
har noch 3 Kamen: poyis senatorum [S. Maiiae), p. Theodosü, p.
Vatmliiiimii folg*'n. Bi'di'iiht man aliRr, dass es nirlil grade
sehr wahrsrhpinlich ist, dass eine Itriickft spurlos verschwunden
SCI, 80 kummt man Ictclil zu dnr Vi^^m1ltl)ung, dass B. 9 Tür e i no
BrAckc zu halten ist, di^r«^n alter Name poHs Theodosii tt Valeti-
tntiam im Mitt(^lalter den Zunamen in ripa Homea erhielt, wie
schon im töten JahrLiundert der Verfasser des Führers richtig
angenommen hat. Hfinn rtparntea tnrid ripa rimeria) ist, wie
Preller S. 345 bemerkt, ein Schreibfehler für den mittel-
altrü'lichim Namen von ripa gratide: ripa Romea. Ich l>e-
gnftge mich hier diesen Nairien aus einer Urkunden von 1225
(Co|)pi, hiss. deir acad. iiontif. 15, 24t) nachzuweisen. Für
die Behaujitung, das» derselbe aus ripa marmorea corrum-
pirl sei (GL'('t;orov. 4, 548) findt! ie'h keinen Beweis. Für die
Identität des pnm Thmdmii und patm Vakntiniani mache ich
nun geltrnd, daas auch päpstlicbe ßuUcn dea lUen Jalir
hunderte nur zwei BrrickcQ unter der Insc] kennen. Es sind
dies die Ridlen, welche jseil dem Jahre 10 IS iliti Grenzen
der Parochic von Ostia wiederholt featöetzen (drei Exemplare,
welche ich al« ABC anführe, bei Mariui, Papiri S. 68. 95). Die
hierhei^eliürige Stelle lautet (nachdem gesagt ist, wie die Grenze
von Ostia her das rechte Flnssufer hinauriäufl): incipienle qitoqm
yrimo tfifmiito a fracto ponte, ubi unda dwiditur (so A, ubi unda
ducilur B, iif/i unäa ÄHtonina äkUur Ct also ponte S. Sisto) per
mumm vülelüet iTamliberinae urhia psr Seplmianam portam et
per porlam «. Pancracii, per siUcem vero ipsms porte mque ad
pmiiem viarmoreum, qui est super Arrnnem (vgl. Fca zu M'inkel-
maiiu 3, 374), fl ducente per ipsmn siiicem mque ad I\iritorium
(? ein Parihmum nennt das Einsiedler lliuerar 4, 2 im Mars-
felde) irideque revolvente per paludes nsque. in mare indeque
18»
i
196
BEILAGE l.
ttenienu per man vsque ad dm »aliaria ultra Famm et usque
in fontem vmiortm, iiidr.qve. reiimiute pn' mtdiuin flumrn mnim
vmit usque ad ramum fracd ponds, qm eal hixta Marmora-
tam (d. I). potis marmvreusThendosü et Valentiiüani) iudcque ad
meiiium jionlP-ui s. Miin'ae (sonst miuto-nimy |)i>nl,c rultu) et a>l
medium ponteui, ubi Ivdei habiinre videntwr (d. b. itoiile quattro
caiii), etredt'lper medium pontem predicfmn, nbi iam deundit {übt
i'am lindam AnKmmam V., also i[). Sislo) diximm. Diese Urkunde
kennl iils'> iinlcrliull) ilnr In^cl nur jioritt; rutto iinj die zersiürie
Rrfickc aa ttrr Marmorata, iuxln Marmoratam , unter S. Sabiiia.
Üir> Pfeiler dieser llrilrk« waren mit Travertin bekleidet, ma
Acü TravertlnUiückt'ii alirr wurileii im J. M8t Kainmenkugcln
gemacht. Zu AiifaDg des löten J^ihrliuiiüerts befand sicli an der
Brücke die pescara de mal tempo (.Nprini, De t. S. Alexii S. 551.
553. 55ri) uiiil iiiich lieuLe wird ein Pfeiler zum Heresligi'u te-
neglielicr FiscliiieCzc! gcbrauclil. IHc Bezeiclinmig maTtnoreus in
den Wiraliilien widerspricht nicht der Trave^tin^ekIeidlI^fi: es ist
bekaciiil, dass in der Spraclio des Mittehiltcrä iii'büudc 'mat'uiorn'
heisseo,i(ur weil sie mi( Quadern bekleidel sind. In dem Bericht
ober die Heise des Richard LÖwcnherz (1190: s. Gregorov.
4, Tiftfl), heissl, die ilanials wehl erhalleae alte vi.i Ardiiatina
via marmorea ad amtum pftLimenii facta. Daher ist Keas Mci-
utuig {'/.ii WinkeJui. 3, 374), pons marmurens sei eini; Curruptiun
vijti pitns Mnrmfndtae, si^bHcrliicli zu hilligi-u. Der jw/ts Tltfttdosn
also kann auf keinen Fall punle rotto sein, wie Itebipr (Ituinen
334) iinniniiiil, der puits Valentimani , wenn er vun ilisaem
verschiedeu sein soll, nicht jinnte Sistu, wie Ilecker {Top. S. 701)
iitid Prfdler iKeg. 24:.) »nuahuiiMi. Kicbtig identilidrt sie lieber
mit der Itnickc nm Aveniin : ahcr es iht aus den angeführten Erfin-
den fai>t gewiss, daüs sie mit dem p. Tfiemlosii identisch ist, dass
alöu dies« Ilrnrke von TbciHJusius dem jüngeri-n und Viilcutiiiiau,
also nncli 4'i5, erbaut ist und daher in den vor 42.^ puhlicirteii
beiden Ausgaben der cunsla tili n lachen Urkunde felill (obea
5. 4]. Ventiiiihlich wurden Lei die>iem ßrückenhau auch die
Hlcinejncn UferschilUingeii diesei" Gegend restaurirt und es
nii^gcn diesei- Kcstauraliuii die in der Nülie der Drücken |)reilör
J
DER ERSTE ANHANG.
Ifl7
I
auf dem rccbteo Ufer erhaltenen fünf LÄwenkö|irc angpliören,
welrhf^ aus einnr dnit Ilfrr hek tri il enden Ri^rh^lnimnniier bervar-
raircu. Der Sli! derselben schciol der de» äusücrslcu Verfalls m
sein (Bull, dell' [nsl. IS(56 S. G7).
Dic8(^s E[7;cbniBS bestätig sich, irenn man nun die Liste
der Regionsverzcichnisse prüft. Dass nur;Ii itiese nur «lerniilür-
lichen OrriiiunR stromabwürls folge, ist zuniicbst finzunehmen.
Dean die bisherige Ansicht . dass sowohl das Krücken- wie da«
HügelFerzeichiiiss ivillkfirÜRh zusanimenj^ewilrfelt api<^n, kann
Piiemanden befriedigen, der die Spuren einer strengen Anord-
nung durch das ganze Buch verfolgt bau Uebereiustiminend
nun nennen die Catalogc des Curiosum und (nach S B) der No-
titia folgende
pontes VIII [so Cnr.U
1 Adms '1 Atmütus 3 ÄureU'ui 4 MttlmM b mblicma 6 fa-
hrten» 7 Cesslim S /Voi».
Nur A der Not. lässt AemiVus aus uml zählt pontes spfiei
woraus also zu schhesseii (vgl. S. 23^ dass hier Cur. und Not.
SB die Lesung des Originals erhallen haben. .Nichtsdesto-
weniger erncheinl diese Ledun^ «Ifi «ine interpolJrte und das
Verzeichnis^ nü*d ursprünglich, da Aemilius und Fabriäus, wie
sieb zeigen wird, wahrscheinlich identisch sind, so gelautet
haben:
fOHtes VIJ
4 Mulvnts 1 .4^1«« 3 Attrelim 5 svblimts G Fahrieivs 7 Ce-
aitts fi Probt.
War am Rande 2 AemHius BDchpelragnn, so konnte durch
dessen Einordnung an falscher Stelle hinter 1 leicht Verwirrung
entstehen und 4 von der ursprünglich ersten Stelle verdrüngt
vierden, wie solche Uintitetlungen durch INaeiitragen in der Notilia
bewirkt wurden sind (S. 25 ff,].
Da es festsieht, dass der ^/"fBiMS|fouteniDl!e, der Aelius p. S.
Aügclu, der Fabricins p. quattro capi ist, die Vcrglcichung mit
Silvius and deji mittel alterlichoa Listcu auch kaum einen
Zweifel aufkoinnien lässt, dass der ^ure^us der J«/0)imi« des
.Millflallcrs, also ji. Sislo, der Cesints der spatere GratianuSf
198
RKIL^GE I.
also p. S. Bartoiomco ist , wpnn wir auch weder deo Aurelier
noch den Ceslior nachweisen können (die verfehlten Vprsuclie,
dies zu tbun, übergehe ich hier), so bleiben fraglich nur jener
Äemtim und der p. Probi. Wenn wir nun richtig annahmen,
dass unlerhnlh der Insel nur zwei Brücken exislirten und dass
die letzte in unserem Yerzeichiüss feldt, weil sie noch ^ar nicht
viirhandcn war, so bleibt nur übri^ in pontc rutto dcnjfons
Probt zn suchen, drir also von deüisi?lheii Kaiser henannt wäre,
welcher den iiLU-uIiaai<M:lien Mauerhau vullendete. Es bleibt da-
bei möglich, dass Probus diese Uriirke nur wiederherstellte.
Allein bewiesen wird das frühere Itestehen nic-ht «hirrli Signo-
rilis Angabe des 'epitaphium scriptnm in i^uodam areu sito in
[»lalca pentis S. Mariae... divns Ang{xtsUis) pQn{lifex) max{imm)
ex «(etifirtM) c{onsnlto) rtfedi' , welche Inschrift Mazocchi aus
Signorili mit der Ortsangabe 'in ponle S. Mariae' wiederholt:
worüber de Rosai, Lc [iriine raccoltc S. 56 fT., zu vcrglpiehon.
Derselbe (ielehrte hat die hier anfgßstelUe Ansiebt, dass diesn
Brücke auf dem von Beilori (Vestig. vet. urbia S. 1} gestochenen
Bilde ahgehiJdcl sei, später (.liull. aicb. Napol. 1S53, 133 ff. vgl.
oben S. 14-1 f.) mit Recht ziirrickgcnommen. Geuisälinit kann
über das Alter auch dieses Baus nur eine sorgfältigere Uoter-
suchung der Conslruction, die vermissl wird, bringen. — Nun
bleibt uns die Frage übrig, welche Brücke pons Mmilim sei und
damit verbunden ist die Frage über die Lage des pftns svhlioM.
Oa^s die heutige Brücke ponte quattro capi ein t. Fa-
bricjus airator viarum faciundnm coeravit. d. h. erbaut hat,
und die Consuln des J. 733, Quintus AemiHus Lepidus und
.Marcus Lollius, wahrscheinlich in Folge der verhcßrendcn üeher-
schwemmung dcsJahrcs732 sie restaurirt haben {ex s. c jtroba-
öeruHt), sagRH die an der Brücke erhalteneu Inschrirten (C. 1.
L. I. 600 vgl. S. 559). Es ist dies aUo die(nacbDion 37, 45) im
J. G92 erbaiile yeq^vQa Xi&lvtj ^ y; t6 yrjatdtov z6 h> T(j> Tt-
ßiQidi oV (pifjovüa 0aßQiKta xltj&Etaa. Plutarch (Numa 9).
wo er von der subUcischcn Brücke und deren Erhaltung durch
die pontificeä spricht, sagt ^ rfe Xt^lv^ nolXois i'trregoi'
DER ERSTE AMI.VNG.
im»
fiiei'oviog uniu&glich ist, lial MuniDiäcn imarivoytoi {fthUer
inil fW'kßr itfitjtfi'oviog, PhiiIiin Armilius l.p|>ii)nK wnr Cpiiütor
l'i'l) geschrieben, uud Jül der Ansicht, doxs die Coiii^iiln de«
J. 733 die rabricisclie Brfickc ausgebessert und die Brücke
von der Insel nadi TrsKtever« prbaut Iiidim, di«- also jioh« Aemi-
lius sei. tr bat tonier (Ileridite der säclis. Ges. 1S50, 322 ff.)
zuerst wabrsc-lieiiillcb geitincbl, dass der pom sttbh'n'vs über die
Insel geführt bal>e und die beidea Sleinbrfn'ken noben di-ni-
si'lbcQ erbaut worden sclcii. leb stimme dicker Ansicht bei,
aber mit dei' Mudillcallun, dass ich annehme, die fiibrielsche
Brßi'ke sei nacti <le)- Ueslauralion vun 733 pom AemiUuf »n\uv\\
gcnaoat worden (daher so im halcjnler), wiihrond die ItrOcko
nach TraBteverc von einem fcstius erbaut pons Cesiius hiess,
bis ;!ur Itestauration durch CratiaiL. und dass die Urückc quatU-o
ca|)i che« weil sir- ileb^ii iW'V Prahlbnlcke ]ag, bald pons suhH-
rius bald poHs Aemiltus genannt wurde, daneben noeh mit altern
iNamen Fabriwis. Lartanz (Inst. div. I, 21,1) erzählt, <leiii
Saturu seien Meiisfhrnfijir'p gebracht worilen m^i in Tifien'm rfe
p«j/« Äemüi'o milUrentur, denn sti musa stall df ponte MUvt'o
(d. h. pontc emitio statt ponte mihtio) gesrhrieben werden,
da eiu ScIirifLsIcller wie Laclnnz diej>e die .Stifluui^ des Argeer-
opfers motivirende FabBi (s. ßcnlage U) nicht an die Brücke
ausserhalb der Stadt. sondiTii nur an den foiis, qm nuuü
subticins diciinr , ad tempm insirurJus (Macroh. Sat. 1, 11, 47)
anknüpfen konntr oder, was für ihn <lasse!he war, an rlie dicht
neben den pons subUdus biegende armilisc-hi- Brücke. Damit
]ässt sich vereinigen, dass der Kalender (Amit. und Vall., ge-
schrieben nach 733l zum 17 Au^'iist s;ij^l: Porlnno uH poiifcm
AemHium. Denn wenn Blumen i« Portimio von den corottarii ver-
kauf werden iFronto ad Caes. 1,6 S. 19 Naher), »o ist der Sland-
orl dies(?r l-eule au der nnch der Insel fCdirenden llaujitbciicke
ebenso begrfiflicb Mieder der ItetllLTam ponitsuliliriiis, d. h. .'in
derselben Brücke (Seueca, De vita beata 25). lind weslialh
scblepjjen die Mördt^r Heliogahals dessen Leiehe grade auf die
aemitische Brücke (Lampr. 17j? Weshalb wollte IJoraz (Sat. 2,
3, 36 geschrieben v»r 733] sicli a Fabricio ponle in den Fluss
soo
BEILAGE I.
^dr»!ii, %^Ahnmd Juvenal 6, 2t Aem Unglücklirhvn rälli. sich
vuD i]f^ni pons Aemilius hinalizustArzeiiT Es ist ja natürlicli Dicht
iiiituiiglicti, (lass dit'scr die itrüt-ke S. Bartitlumeu meiale (und
waiiiiii tiatLc er nidit audi die oeroiiiscli« Hrücke vor>oblftgen
könneu?). aber niber liegt es doch in der That anzuncbraen,
diiss Jicjenigp Brücke gewÄhll wurde, an welche auch, wenn nur
von 'der üräcke' Kesprwhcn wurde, Jeder zunächst dachte. Und
wer Itälte da in Rom nicht an die 'steinerne Brücke' gedachtg^H
d. h. die erste steinerne Brücke nach der Insel? ^^
Diese Beweise, welche zu^auiiuenMi-ll'eD mit deronenbaren
IuIer|KiI»tion d^'^ iS"am«n.s .4ffni7i'usiin Calalogc, scheinen mir die
Idenliläl der aemiÜschen und der fabricischen Brücke ausser
Zneirel zu setzen. Sehen wir. wie es mit den vermeintlichen
fiegi^tiliewi-ts«n Iwslelll ist. Unss der bei |ionte rullo siehende
pseudoperipteros ikr Teuipel des l'ortunu» aä ponlem Aemitium
sei, poutf rotlo also diese Bi'üclHe, hat auss^^r dpr Orieniiruugs-
Iheorie keine Stütze oder vielmehr nur eioeStiilzeindem vondfln
älteren T(ijiugra|»lie(i missvei-staudcnen Bericht des Livius 40, 5
Aber die Bauten der Cens^tren M. Aemilius l.epidu^ und M. Ful<
vios >'uhilior. Letzterer (wohlgeraerkt .Xohihor und nicht d
Aemilius) büuLf partum ei pilm pontis in Ttberim [Ttberi Viatinigy
iiuibua pUii fornices post aliquot annos P. Scipio Africanus et
Mittfimiiii focaveruHl imponmäos. Eine wunderiiche Art einca
Rrürkeiihau zu bescItrelLent üoil ausserdem bezi.Mc]uM!t Dlon
die falmcische deutlich i^cnng als die erste steinerne Brilcke.
ÜahS hier vuu di>m Bau einer Landuiigsslulle am Em|>orium die
Rede sei und pik? dafür (in Rom wie in Puteidi pHae und opus
pilariim: S. 145) der technische Ausdruck sei. sclieint mir cio-
icuchtend. Wohl ulchl zu gewagt h\ die Vermutimng, dass
ponliit Vuu einem dieses Ausdrucks unkundigen Interpolalor des
Livius lieiTrihrr und Livius gcüchriclH-ii habe piyrtum W pilas in
Titeri. Ith hier üngi-iiilirten Gründe fiir die unniitlelbarsle iVähe
der öublicischeu und aemilischeu Brücke bestäli^-en aber die ße-
woisfAhrunj; Mdrnnisens (Berichte der säcfis. Ges. 1S50, 32t2 ff,
C. L L. I zu n. UOd), dass diese Holzbrücke über die Iusl-I t'üjirle.
Aur diese kunune ich Im llcii Bunde zurück. Aber gcradcsu
N
DCK KdSTK ANHA>r.. 201
fBcheiul fiir die Idenlilät des |K>ü1c rotto «iid yom Amiilnn ei«-
zuti'eten dßr soyenanntp At^lliicu» (Cosimigr. S. 4ft). In seiner
ausrülirlkhon Bi'scluvibimg des Flusslaiife.« sagl er: per trrbem
meram geminafur et facit imulam regioni qtmriae iteeimae. ubi duo
poH^esapl)fUa1^ur{Aiell«^t'kllm\n'^ aller (lnosp(}ni:e$,i].h.7.v>when
den iDselliräckcii, liabo ich Moaiitsber. lB67, &:1U üul-Ii iiuf dem
capjlolinischf-n Plan nachgewiesen), jmt Herum, ubi ituus effe-
rtus, per potUem Lepidi, qui nunc a pkht^ abmive iapitietts «IkitHr,
iuxta forum bvarium, quem Cacum diaint (obt'n t>. US), iransiens
aduttatur. Eß isl demnarh Tbalsache, das» daniale die Ürik-ke
am forum boariuiii, also poulc rutto, pom hpifints ^ennnnt
H'ontc; nicht als Thalsachi?, sondrrn ziin;irlisl ilorli nur als An-
sicht dee Verfassen ist zu l>etracUten (wie Mommüeu. Uerichte
a. O. S. 322 geswheu), dass dies Corrnjition vtm l^pidi war.
Ganz dasselbe folgt ans den schon Ton Prfiller S. 251 angezo-
genen Acla SS. BeatrJcis Simplicii FausUni, 29 Juli S. 47 (aus
Momhriltus und üllen Hss.): curpora eornm lüjato snxo in coUa
toram milifftaHiur per pontfin, qiMuocflftjr tapidvxi» (Nolkerselzt
hinzu: «d a pradenUarihns lepidi vocaiur), in Tiberinis rÄcumo-
(i&Hs, qmrum corpura rfst wUh iiweiUa aunt ittxta hcum. qui
appellatur Sexium Philippi via Pdrimnsi. Die Acten sind nicht
echt, es ist datHT die Zeit des Martyriums l'ür un» gleicligillig.
Ich füge noch hinzu die von Aringhi iR. sott I, 3'i3) citirten
Acta S. I'igmcnii: diici a<i etnn pontem fapidcum, quem omnes
ponlem niaiorem nppellmit (und ptms viaiar ist ja, wie oben ge-
zeigt wurde, ponte rotto). Freilich wird dies eine werlhlose
Wiederholung sein, wie eine ähnliche oht-n S. 1 19 nachgewiesen
wurde. Alte Acta S. Pigriienü giebt es üherh.iiipt nicht, imd in
den späten vi)d den liollandistcn (24 M5r n S. 479 f.) angc-
fAhrten steht statt der citirten Worte nur per pontem. Allein
den Zetignissen der Knsmogniphie (im r>trti .lahj'liitntlerLy und
der Acta slelim ^egmübcf eiuerseits Snrvins /. Aen. S, 616:
per Kuhlicivm poiHem, hoc esf ligneum, qui modo lapidttis dicilur.
andrei-seils Acjon zu Hör. Sat. 2, 3. 3(5 a Fnbrido] qvi modo
^ lapideus dicifur, poitv Fafjrians liabfi a couditafe noctibuhtm, qui
^B iunyilKr insulM Tiberinaty a Fabricio consiile nominaivs. Nach
202
BRIL\CE I.
dem oben iilter ilit.' Verwuclislnng von pomAennilnts und suhliam
Gesagl<^o \\'m\ kaum ein Zwftifül sein, tiass beide unter p07is lor-
pideus Jen poute quallro caiii vt-rsleben iinil da auf diese von
Fabricius gfbaiilp, von AemiliuB Lepidus n-slauriri*- Brücki; der
?iaine poits Lepidt pnsst, sü stehe ich nicht hü mit Monimi^cn an-
ZiiDchini'ii, dass die Venvechgclung einer, 'ätpiiihrücke' mit der
andern benachliaHen die Rencnnung pons Lepidi für ponte roUo
hei Acthicus veranlasste. Ih ich somit, bis Gründt! fär das
4t«geuihdl vorgebracht wcntcn, berechtigt liin aiizunelimcu. dass
(Hu fabrieiäch-acmiliscUc Urüekf^ ponte c|iialtro capi ist, su ist
zugleich erwiesen, dass das VcrzeLchniss der sieben Brücken in
der cuiistaulinisclien L'rkunde alle damals bnstetieiuleii, ein-
schliesslich der Holzbnickc, in der richtigen Folge stromabwärts
aulzühlle. Die iierunische iässl i-'s, wie Preller bemerkt, aus,
weil sie, frOh zerstört, durch die hi^drianisijie ei'selzt wurde.
Es ist später nur noch eine neue Brocke gebaut worden von
Theodüäius und Valenlinian am Aventin.
Es bleibt 2U erörtern eine zweite von dem anonymen Fiili-
rers des ISlen Jahrhiinde^rte gegebene Liste. Diese lautet:
in il«m liit. Exi'jnplar
I\ynie6 — (so Meicklin)
3 Aurdim
4 Tarpeins
5 Pakrinus
7 Vaiicantts
8 lankitUnsis . nota omnes
mutasse pUna nomiiia s.
II 1 2 Aeiitis ßmiliits motes
Adriani et S. Petrt alitts
pims Ntroni» et Paiaz-
zatae
iu (IcD) ttnlicD. d«r Küsigsberg«r Ils.
I^iUi oclo cioe
l I Hetio
2 Emilio
3 Aurelio
4 Tarpfio
5 Patau'no
G Exquilmo
7 VaKtartO
8 lanicnlense .€ nota che tHiti
kanno mntato li prmi
norni:
Jl 1 ponte lleh'o se ckiama In
m(iU de Adriano e de san-
rlo Pptro
2 Emido ponte de^erotut de
Palacitoto
nun KIISTK AiNil\>'G.
2U3
ia item Ut. Kxffiii|ilar in dsm ilalira. dar KÖiii^bcri;pr lls.
3 oiius riiptus treinultis et 3 Aurdio pmte rttpto ialtro
jiOHte treimiio hitro cani-
mlart'o
4 Ialtro Fabria'o e He ti iuäei
5 laUro Gralimto
6 laftio de U smatori e rfc
smicta Maria.
canicutarim (.lies Imicu-
lariuK) et AureUH$
4 ah'ws Fahricms «( /ndeö-
rum
5 ahm Oratiauus
6 flitirs Senatvrttm et S.
Maria«
7 et o/n« Snlyitins mar-
motTiis (•( Uuiniii CfKÜs.
Ich hal)e hier imiiirrirt uiid aligfsntxt, was in den Uss., wenig-
stens in ttcr Königsberger, ohne ljnt<?rl>recliiing geschrtehi-n ihI.
Diesflr Calalog lict^ijnit mll tletn ;illi'ii iles <-uriitfniii (I 1 — 'M,
ilaun Tulgeu 4 — S fiint' .Namen, die aus deai im Cutiu»uni aur
die poutcs folgendeu Calalo^ der VII luoiites in ilereellieii Folge
heraufgeDDinmen sind. Hiese Interpolatii^n in einem verbreiteten
Uandbuctie (s. untiii) scheint die (JiieJIe der erst sr-ildeni Ißteii
Jalirhumleil gangbaren Namen pons Palalinug für jjoiiCe niUo,
yom lanirufam für ponte Sisto. poiis Vatkarms i'ür pons Neronis
2U sein. Für IftzliTc kommt ilei- Narui! paus Iriv7npkalis bei
Bloudus vor uiu] sdion Si^'Oitrili (InscIirifLniisntnndung n. 25)
bemerkt pom S. Mariae., quem mm ptUü In'ifinphaleiu. Seil l*i-
raucsi habet! Neuere diese 'TriinindiiiDirnri^i-' <)t)crli.i1li p. Aekiiis
luchl, wo bei Tw di nonn l'fcitei- «iner zerstörten Urücke
islireo sollen (uaeU i'iiuiieäi Bauten 2, 7j. Aber Piale (zu
Veuuti 2. 19U) uud -Nibby [l\. a. 1, 2(16} zeigen, dnss diese Au-
nabme sicher nicht liegnindci ist. Dann Mgi (ll| in elwns .nn-
(Icrcr (icstalt das Vei-zoicbniss dpr Mirabilieü. — llifs Mnlcrial
also lag den Gelehrten des [«ginnenden IGtcn Jahrhumlcrs vor;
sie entnahmen daraus iinler AndercTii kritililus, diusyilie Ürileke
an der Marniorata der pons Suhlicitia sei, den sir- im Miraliilien-
catalog vermisslcDf und schrieben den nnverständlicben N'anien
Stüpidus. wie sdion der Lorreelor derHs. A des tluriosum. Be-
reits das Verzeich iii.ss, welche* P»Hi|mnius Laiiluh in meinem
Buche de Itomanae urbis vetustate (1515) veröileDlIiehte, zeigt
204
BEILAGE ].
die Abliängigkeit von jpner Inteqiolnliün, zugleich aber <l»durcl).
dass statt lankidariiu die Forni lanntJeam eingeführt ist, das«
mao aufhig die Namen der vici auf der ca|>ilo)iiiit>L-hpn Ifa^is zu
vergleichen. L'er Druck d<;s Lucius weicht von dei- dcmsclhen zu
Gruode liegendeo Hs. cod. Vat. 3394 wieder etwas ab. Es haben
der Druck:
Pbmes oclo
Valicanns
Fabritim
Patatinns
Aelms
lanudensis
Caeslim
AemiUtis qui anle S«6ii-
die EI«.:
Pontes octo
Aelius
V{aicanu$
Irmnclensis
Fahrifius
Cestius
hilalitiHS
AentiUus ante Sulpicius
{S-ubU'dns von ller Hd.
verbessert).
t'eber diese gelubrle Interpretation der alten und mittelalter-
hclien Verzeichnisse ist man im Wesen tücheo bis auf Preller
und Mommsen nioht hinausgekommen. Die .\nnrdnung de-s
Miriibilicnverzeii'hnisscs. hat jener zuerst in der Haujitsache er-
kntnt, den wichtigKlen Schritt aber hat Moiniub'en gethan dun'h
Bestimmung der stiblicisdi«n Brücke.
3. Die sieben Hügel.
Auch das Vcrzeichniss der sieben Berge in den Rcgions-
besubreibnn^cn ist ur5|irün[{lich keines^vegs ein willliiiriich zu-
BammengestoppiMtes, Ich verRteiche damit zunächst «ieder das
niiltrlaUcrlicbe der Mirabüicn und das jüngere des Führers
aus dem irilen Jahrb.:
Hegion t VC rzoichniss
MiiabilicD iJvr .AnoDjmus (saitWc^-
lllNsn[lgx€inl^rR^kIärDnfr(!■1
/Hotitu 17/
Ilti sunt montes
1 CVlf^MS
] Iniiinihrjf 1 QtirriHali«
2 Avmtinta
2 Avetitimts tfui tt 2 Caelitis
QuirmaUsdk/titr ^
Tarpeius
Piitatinns
Exquilinus
Vaftcanus ei
JoHiculensii
Minbiliea
'A Ctlms tnons
4 Capitolium
5 PatUmfeuni
t> Exqhüiuus
1 \iminaiis
der Aoonynus
3 Avttttimia
4 Tarpihti
.'> Palatinns
ö Kxquilinm
7 Vimnatis
ä taniculm
I
I
Regiousvtirz.] 2 adventinus B des Curiosiitu und A der XuUtia :
also wohl eine Koniini^cenz an die vaiTüiiisdic Etymologie
ab adveniu'f — 5 exquiUiis B des Curiosiini. — tj dnfi-
camts (su) C des Curiosuni. Abffcschrieben bat die» Ver-
zeicbniäs Pfplemiiis SUvius, nur mit der Uuistcllijii^ 4. 3,
UDd der Üenii-rkuiig zu 2. 4 : iiUer quvs dnos cirnts est in
vaile iVura'a.
Hirab.] b pisimiienm d«r coi{. Vnt.
Anonymus] Caeh'u^i Ouiwiah's (1. 2) und VirninaUs iauiotlus
Fs^MiVmiw {ü — 8) die Königs beiger lls.
Die AufzSidung in den Mirabiiien Iterulit nicht auf tieni der
Hegions Verzeichnisse, vielmehr auf einem älteren (^alalo{{e, wie
deren unten mehre iiiigelülirt werden sollen. Üie Kezeichimng
des Avenlin qw et Quirtnalis rührt vielleiclit davon iter, dass ani
llande des Originals der Quiriual Oiidigclragcn war. Her Felder
fand sieb eiilweder nicht in dem ibmk Filhn^r vorliegen den
Kxemplar oder ist von ihm so gut es ging ausgoglicluin norden.
Ilaö alle Vei-zelciiniss nun crsehrinl in seiner Zui^aniinnii-
setzuog xunacbst wilikilHicb- M»mni.srn hat vcrniutbct (It. ti.
1^ 1 12), das» der Quu'inal und Viniiiia] n\s colles nicht unter die
moHtes »urgt-uünmieu seien. Dasy in so s|>iiJ.ej- Zeit in einem
Y«rzeiL)inii?8 der Derge dttr SlaJt Ituui dte Tcnninohjgie so
streng festgehalten sei, i»laa ülch uuwalirscUciuiich und wird
durch die iiulcn angi'rührtcii i'ihnlicben Cataloge gradezn ivider-
kgt. Ausgerdem aber wird doch auch der vaticanieichc Berg uU
c&His Vatkanus bezcjcbuet (Fcstus Au52ug S. 379), nenn dunehen
1
20ß
BKILACIf I.
auch von Vatieani montes gi'sprorhon wird (Cic. nd Alt. 1 3, 35. 4).
Richtig abpr vfiini-iBl iMommsen ohen jcno zwei Berge, welche
das zu Grunde liegfiidc Vcrzcictiiiiss sirhiT gfiiaiinl bal, wßil sie
von jclier dpn Sciii'iflstf.lleni als lU'V \i\hranü der durch Serviua
Tnilius vfillciuleten Slailr gcläulig waren. Wariiiin nun grade
Quirioül und Viniinal negtalk-n ttius^len , damit iVm Sieiienznhl
liestelien konnte, weiss ich nicht. Wohl aher ist es erklärlich,
wfähalb die llednctorL'n der conülaulinischcü Zeit die beiden
llöhfci vun Traslevcre biuciuselztctl. Es hl Ijekiinnt , dass erst
iu der Kais«rzeil das n^chle Stromufer l'rachlanlagen erhielt,
ganz bt^somlcrs das vatirflnische Gebiet, daher der Vaticama
Erwähnuii<; zu verdienen äc}ii<>n. Da.s laniculnm hat sich auch
in andere Verzeichnisse eingedrängt, wohl wei] mau bemerkte,
dass es unlei- den Königen so gut wioilii.' Hügel des liulien Ufei-s
in die Befesligunpslinie gezogen worden uar. — Daas nun in
der That von iVItcrs her diese letzleren gowissermassen als
Septm07iihini ij'altea. obwohl sie nicht dieäelben warüu, von denen
die Goletirtea den Nduien des Festes Sejtliinoiifiutn atdeilclen,
bedarr we^en der von Mtuiinisea a. 0. ausgesprochenen Be-
ban|>tung, dass "die uns gelaiiiigen sieben (.scrvjanischeii) Hügel
kein alter Schriftsteller ke.niie'. einer Dcgriinduiijj;, welche zu-
gleich zeigen wird, dass die uns sonst erhaltenen Listen der
sieben Berj^e /war verwirrt siml, abi-r nie das der Regimislie-
schreibung, lediglicl-i diiteh lnler[)i}Iatii)n entstanden .ms der
I-isle der sieben Hfi^el der servianisclien Stadt.
Die älti'sle Tradition liericbtet, dass durch Servius Tullius
der Esquiliii und der Viminal als die letzten llijgel zur Stadt
gezogen wurden (IHonys 4. 13 Slrnbun S. 234). Wenn U-
viuB 1, A\ die Nachirclil gicbt: addit dnos coUes Om'rinahm
Viminalemqm. mde demcaps äuget Esijuilias^ was der Vf. der
viri ill. 7 so zusainmeiiziebl : coilem Qumnalem el Vintinalem el
Esqnilias urbi addidit, so kennzeiclmet sich dii^e Abweichung
als Hpfiler und scblechter schon {lurch den VVider8|»ruch gegen
die den älteren Annaleii gemeins;iuie Ansclinuiing, dass der
(^nirinal zu der von Itoniuhis und Titiis Talius geeiniglen i\ie-
derlriBSung geliOrte. So Diunys 2, 5ü und Stralioo a. 0. Uehej-
J
DEIt EHSTE ANHANG.
207
^
^
»
einelinuncnj B«lzv.n Tcrner Allrt die Zuzii-hung A^s Avenlin unter
Aiu'us Miirciiis (Cicero di? rrp. 2. IS. Hiitiiys 3, '13. Sinibon.
Livius I, 33, vir. ill. h). So IiIpjIu donn nur ein Ihlgul übrig,
Ober welchen die Meinungen auseinaiidergingeti, der Coeliiis (vgl.
Schwegifr H. Vm. 1, 507). Die llen<Minun^ d«s Hügels von dem
Tuäker Catiles Vibeiina stand fest: aber die Einen lie^i^en iba
unter Roniulus besetzen (.Varro 5. 40 Dionys 2, 3G t^slus
Ausz. S. 4A). die Anderen unter Tarquiiuus Priscus (Fesiiis
S. 355 TaL'ilus Ann. 4. 05. womit die Hede des Kaisers Clau-
dius filiereJuKlimint, vgl. Mi>miu>ir:n Rh. M. 9, 446); eine dritte
Version Hess den Hügel unter Aneiis M^reius (Cic. tlc rep. 2. IS
Slrabon), eine vierte unter TulUis Hostilius xur Stadt gezygcD
werden (Uv. 1, 30. 33, 2 Vir. ül. 4 Dionys 3, 43). nie Ver-
gleicbiiiig von Dionj» (2, 50. 3, 43. 3. I) nnd Varro (5. 40)
zeigt aber, dasü die erste und letzte Erzählung vuu einander
nicfat verschieden sind. Unter nunuilii? koninit Oelrus aur den
llögel, nach tieineni Tode werden die Tiisker in den vicns Tus-
chs versetzt, und der Hügel nun erst üur Stadt gezogen. Ilie
gaoze tradiliunelli; Gescliieble der lli'igelvereiingung über in
ihrer ältesten (lestalt. wonach zuletzt Viniinal und Eaquilin
dureb Serviu!!i fiinziigefüjit wurden, li.'ingt nairirlirli itiil der Ge-
schichte des Mauerhaus znsanimeii, wie dies Strabon auftdrüek-
lich ausäprlchl: XncuA Mareiua. sagt er, ovie ovnas iQi'fivovg
Xöffoi^g «?u tiixoi? ffiffat zoZ^ ßovXo^ivuii inntixiopata
xaXtös ^^Xff, ovif oXov ^jtTtXtjQÖiirai lov xvxXov laxvaf zöf
li^XQ' '^^^ Kv^ivov. ^/(;k5* cf^ ^iQovioi; i^i^ $x)ut\piv äyt-
Ttk^QMfft /äp jTQO^ff's)^ ToVrt ^liaxvXlvov löifOP xul röi'
Ohfih'aXtP, worüber Bd. I. So waren in der 'fhat sieben IJerge
in den Miiuerring des Servius eingeschlossen, welche nacltcliro-
nologiscb^r Folge folgenden Calatng ergeben:
1 PafaCinus
'i Capitolinvs {Tarpeius)
3 QnirinaUs
4 Avfutimu
5 Coelitts
208
BEIL\GB I.
6 EaquiUnus
7 Vimiiialis
UmUei ist Jas unter Ancus befestigte Janiculum nlchl mitge-
rechnet. L>as'S tlioäe äiclita JJci'gc oült Hügel aber scbun ileD
Sdiriflstcllcrn der Zeit Cicerus als ein zweites Septitnontium
erschienen, zeigt klar der Ausdruck des Diouys 4, 13 (Servia^):
ifiovi. Nicht QncIrTS (lacblen ältere Zeitgenossen. Varro de L I..
5, 41 : SeptimoHtinm mwinaffon ab tot moHtibus, quos postea itrhs
tomprtheiuiir, e. i^uin CnpiUüiuiu . . . Anettiiuum u.s. w. Jj rr leitet
sogar den Namen des Festes SeptmoHiium her ab his sepfem
»i&nlibiis in quis sila urbs esi (worüber mehr iüUcr Beilage über
die Argeer^iriücessiüii), uiclit, uie Lübeo 1)01 Fe*tus S. 34S, von
älteren sieben. Ebenso MessaHa bei Gellius 1.3, 14. Nach
wörtliclier Anftlhruni^ der Dclinition von pomerium aus des
Messiill.'i HiJcheni lie ampiciis sjjni'lit Cellius über das allßste
Pomerium, das Kecbt dasselbe 7.u verändern und Aber die Aus-
schlicssuüg des Avcndus: propterea quaesiUtm est ac nunc eliaia
in qnueS'f.ioHe trat, qimmob mmitMi ex sepCein urhis moulibwi, cum
teteri sex intra pomeiium sint, Atyentüuis soluat, qum pars mn
longinqva est, extra pomerium sit ■ ■ . hmm rei Messatla atiquot
caitsas videii scripsit u. !S. w, Kein Zweifel aUo , tisM auch
Mcssalla die «e/ifem uionten der serviaowcbcn Sladt uuerkamile.
Dieser Mossalla ab^r, ittsHeii Dilcher rl^ auspkits auch Vcrrins
Flaccus ciLirl [in explanalioiie auyurioritm Feslus S. 161, 29,
auch iu d'-^m Ajiikel pwierium nach Atiliihruiig des Labco, «iö
die lleste S. 25!)' Ilt> zei^um), hl kein aiideier ;ds M. Valerius
Mctsaha Corvinu/, Cunsul 701/ 53, wleaus Macrobius Sat. l,ü,
14 hervuri^elit. Wrjtin also audi die Ueziidiung des Festes
Septimontitan iiiit' die 8iel>cu scrviaiiii^chen Hügel falsch ist, so
sind dudi dici^e als CollectivbegriH' geläufig gewesen und es bt
demnach gar nicht atifTallend, düiss sich bei Ciceru ud AU. 6, 5, 2
eine Anspielung aui'dus äaiv L'riälocfoi' llmlet, diiss üic 'sieben
Berge' al» Bezeichimng der Stadt Itoni vorkummen bei Tibull '2,
5, 50: earpile nunc t(inride aeplem moHlibtia herbat, dum lial hie
magnae iam iocus ttrbi» trit, bei Veryil Acn. G, 7b3: äeptejunue
^
tmu sihi muri) drcumdabni arees, feh'x proh virum, Gftorp. 2.
fiai : acilicff et rfrum factaal ftHlcheiriwa Roma xi-pternque «Hfl
»ibi muro Hrcutitfkdif ardunt] »m\t-t (Ityrj|tiitis, llc(]u|)ituliot:. 1).
Ks i»( wühl (lenkbar, lians auf dJc KesUctzuiiß der SieliEüizatil die
gri<M:.hiscIiH /ühlnnllieurie eingewirkt li.it, \üc Muiniiiscu uii-
nimint, älmlicli väe wir {ler&elben die sielien Wunder Roms
virdjinkcn : allein wjdii-äciu'inlichcr lilciU die tt^bcrti-jigang der
Z»N1 von dCD sii^hcii an dem lasie Sf)ilitiiunt.iiiiii tbeilnßhmen-
di^n, auf die sieben iliircli die.^erviaiiisrhc Mnuer vei'cinigli^D Ilergc.
Hiernach k.mu »Isii kein /urüt'el sein, ün$s d.'i8 Vcrzcicliniss
der Üeifi(tii!:it>e.ichr«ibuiigt'n nicIitH Ist As eism iiiterpniirLe Liste
(lur servifinischcii Hügel und nir »ind hereehligf. wv wir sonst
noch VerzeitbiiistiFn df^r sieliun I)or(;c beftegiu^n. in ilint-n von
roriiherein auch mir den '.'atalug d^T scrvianischen Hnge]
zu erwarten. Su viirhält es sjeli, dniin aiieh, xunilehsl mit den
Vcrzcicliai-sscn di;s Scrvius zu Aimi. (>, 7S3 nnd der ücnicr
Seholii'ii zu Tiitorg. 2, .'»^5 (hn Magien S. 922). St-rvius sagt zu
der oben an geführten Stelle: hme. urAejn Bomam likit sepiem
inrhmsse motites et metimm fennit. mnn ifra3ulis est imle dtt-
bilatio. el iilit dkimt hfvcs sriHem a'Kiciiios a Hvinulu in-
dunos, qtti tttntni nliis nomitiHnis »p\ieUahanUir , alii voticnt hos
ipsoSy tpii nunc stinl, a Hünmh im-htsus. id est Pnlatimim Qni'
rinalew An^niinuiu (afUum ViutiHninn Afsquiüiuiw H taniiin-
larem. Dies äind ;il;^i.> die äerviaiii^^chcii llCtgcl, uur da^s auch
bier schon das Lnuienlmn .sjrli ni)i^e(lr.'iii(£l iiud deslialh einer
der siehen llü^ol, der r.,ipil.t)Iiiiiüche, ticrniis^ow orten ist.
Dass abtjr die Vtl brcves coUiaiii, qui aitis nvmmibus appdla-
hantur, >\ eiche ilcn survianiseheii gej^eiLiibcrtilebcii, keine an-
deren sind ale» die de» allen Stpfimontinm , hat bereits Bcrker,
Ite Ktunae veteris inuris iitque |i*irlis S, IKi, rirhtjj; liervorge-
hobcn. — Terner die; IltTUPr Sdiolien zu der ebenlalis angerührten
Stelle: Septem, id ein upfem monies Roniae, Ar?eHtiHHS 7'urpeim
CaeUtis lanicitlm Quiiinaiis Vmiiialis fC<i/ft/iltmi^. Aurli hier Itat
das lanieiiKini oUwn echten IlOt^'cl vcrdraugt, ilnii l'ahliii. im
Cebi'igciL ist auch dicü keine verwirrte Liste, i^undern der alte
Calali'g der eerviaiitsetißn lliigi-l. Ueido Listen setzen sogar in
Jenl«u, r&uiudiu Totjugraylii«, li, 1*>
210
BEILAGE I.
der Anonlnang chronologisch genau den Esquilin und Viniiiial
ans Emk-. Itagpgvn ist der Catalog der fls. B dar Notitia (Preller
S. 37) : (/ä xtptent moHtibus Rotnanae urbis. septtm monies urhis
Rpmae: Tarpeim. Esquilintis, Cacliiti. A'^rnfinns, Qm'rmalis. Vi-
mmalis, eliensu wie iler tlnniiif folgctulc CaUiIog dctr aquan miltol-
allcrtich: er ncnni 6 von den S Bergen des 'FührtTs'. — Wenu
nun b^^i Jolianucs Lydus (S. US Bekkir) hri Ei-klärimg des
SeptimoHtium zwei Verzcitliriisw der .siplM-n Hügel gegeben wer-
den, von denen das zweite mit den Worten [rragK] d^ rofc «5-
Xixioig irfQiag ovt[oti^ eingeleitet wird, so ist es ,nn sich wahr-
scheinlich, dass er nichts Anderes hahe gebf^n wollen als Serviuü
in der behaudellen Stelle, nchinlirh eine Gegenübern teUung der
servi;iniscli«n und der alten sieben ITi'igel. Dies scheint auch
der Fall zu sein. Der Text Bekkers giebl da^ erste Verzeichniss
so: [oQO^ /Ja]luriyov'JCaxi').iot' 'rixQ7iijioy\i[tn'ilt'ov Ttßo-
iQitt'ot' ij 'Iarovxi.(nf Kialitov BiftivtiXioy. Becker (.De Honiao
vi:l. in. a. p. S. ü2) schreibt Ttßt\Qiaydt' 7 Kaihov, Äi'^n-'ä]-
Xiov und verweist anl dii- Hencnnung des CacUus durcli Tibo-
riu£ aU mons Angmlui (Tar. Ann. 't, G4 Suei. Tih. 4S)< Es wäre
eben !io gut möglich, dass ['lavixXtt\Q\oi' darin stäke, unzwei-
fi^lliafl idjrr h'-iben «ir aiidi hier die sielipu Berge der Scrvius-
sladt. Allen erhaltenen Listen also liegt das Verzeichniss dei'
sieben servinnischen Hügel zum (.runde. Wenn nun Pliniits
Beinom Bt-ferale über die ves|)asianisdie Aufnahme die Worte
vrhs ctmpiexa montes Septem biiizulTigt und ihr 37 Thore gichl
wie die llegiiinsheschreibungen, so ist schon fn'ilicr gesagl wor-
den (S. 142), dass Jene Worte erklärender ICusau des IMinius
sind. Sic bczeichuen die servianische Sta«It.
Verechiedi'n von den sieben Hügeln der Serviugsl.idt waren
nun di"' septem moalfs, von denen das Fej.| Septimoiilium seinen
Nnmen haben »lollte. Vurro freilich lottete den Namen des Festes
ab von der Yollendimg der servianitiilien Slndl, wie die oben
angerülirle Sielle de 1. L. (i. 24 zeigt: dies Septi»ii>nu'Hm nomi-
Hiiltis ab Im $pptem mtmtibiis, m yffis sila ttrb$ est, feriae Tion po-
puU sed nioittanonim nwih, ui Paganaiia, qni ttint alicNi'us pfiyi,
üahav er denn iiufh von Fcstus S. 31S nur für die Etymologie
DER ERSTE ANHANG.
211
Cispm uiiil Uppim citirl wird. Klieii rtinst-lbe Krkl^rimg
j^'iRbt l'hitardi Qu. intn. 00: tu tU ^i-mtfmvyitor äyovatv inl
t(j5 TQV ißdofiov ).Q(fov tj^ 7iö).f.i 7rQ0?*utai'ffit}ä-^i'at xal
•f^v jtöXtv imdXotfov yfif^ai^ai. Ailei)iAn(istiLisLabL>ü wu.'^ste.
(laäs an rliesrm Fnsli' iinitnii! sirlifMi ftiii};« ffißrli'iii. Seine
l.isle isl (iiacli Fe»tiis S. ^4b Tgl. 340 und den Auszug S. ;i4l)
folgende :
I Pttlalinm
2 rw/rt
3 Fagutd
4 Subnra
T> Cermuius
6 Oppms
7 Cisjn'fis
So hat der Aiiszng S. 341. Wnnn S. 348 die Hs. Ii*sl OppiD
Caelio monti C'isjiio monti, wofliirch wir ach! Hcrgr i*riiallcn. so
isl CaeUo mit l);iiis(>n (Oiiärhr. Rutiiä 1, ti$5 f.) zu sircicbcn.
Ilusdiltes VorsidiliiR (lui'is]ir. aiiteitist. S. 4r> A. H>) zu .schreiben
Subitrac in Cutlio ist. woil ausser der L'mslcllun^' von Caelio
iiDcli Eiiiscliii'lmnjj vmi in imth»imdig wird, niethiidisrJi un-
richtig, sachlicli fibertlüasig. Von dieser Läsle li.ittp anrli Ser-
vius Kiinilr, ilrt', wiv. wir idn-n sahen, ili'n !iL'rvi;iniscfit'ii lli^^eln
Irenex aeplem caUictdos a Romnlo inclusas, qui tarnen aUis nomt-
Hibus QpydlabanUtr wUgegengestelll. El>i*nso Lydug: fls kann
aher iiicliL ^rrwnndcrn, diiss hhIiu- Liste mit der «clitun iiidil
ähereinätiinmt. Cr npnnt
1 [Aßtytl]voq'i
2 Kallioii
3 [EaxltXto^
4 Kann'otXXvo^
5 BfXnftji'ftiog
7 llaXu{iipo^]
il. h. von den Laitronlschcn monles nur (5) die Velia und (7) den
I'alnliii, oigenllirli also wiivlcr die si^rvi^nlüicltpri llfig«!, inir d;iss
stiitt Av.6 Virninn] der VeUnunsifis «in^^trett'U ist. Viiilkiclit fund
212
BEILÄGE I.
er eine Noliz jhnürh tier des Servins vor, in welcher die Nameti
ganz fehltiTi, und ergänzte sie auf ^'ul (Ilück. ilei (?inpm Scitrift-
strllirr, ilt'i" mit (I^r i-rliteo Uftlirrlii-lri-iing willlirirlirh imisiiriiigl
und von der Fälsi-huiig nur einen Schritt cnircrnt ist, wird man
nach dem vui-liPi- RiiI.\vi('.ki'IlHn nirJil ticfeir Wcisht-il zu suchrn
h;ihRn. I)as Fnsl äpIKrI. welches in d«n A\Wn Kalftndprn fnhlt,
tritt, wie hekaanl, in dent'n des tlcu und Ölen J.dirhuuderls
nnlcr ilc.m 1 Um Dnin-mluT auf, an dem T;i|i;e ilrr Atjonin, wor-
üi^ur auf Uoinmäeu im C. [. L. 1 S. 407 f. zu verweisen ist.
4. Die canipi, fora, dasilicae.
lUe ViTzeichnisse dieser iht;! (Ihsfen sind im Curiosuin niid
der Notilja soLr ^iit flberliefFTL (i^'^^eiiüliicr steile ich die sehr
verwirrte lleconsion tics Cnriosiiiii lu-i Silvius unrl setze die
negiünsniimmer il^DJeuigen Artikeln liei, welcltc in <ler Ilegions-
slaüslik voilioinnicii:
•
Not. a»d Cor.
Camyi VUI
1 Vinimafis
2 Agrippae
3 üfarlmn
4 cofieiamii
5 Octavhis
6 jiecuan'ui
7 tattatnn'HS
8 BriKianm
Silvius
Catnpi Vm
1 Vfmimiiis
4 codelamis
2 Ayrippas
5 Odaiiiits
3 Mariirts
6 pecuarms
7 (anatania
fi Brutiamis
V
XIV
VI!
IX
MI
XIV
Fora XI
1 Romannm maymitn
2 C'aesaris
3 Auffusti
4 Nervae
5 Traiani
6 Ahfiiohavhi
7 bvttiium
Fora Xini
\ Himiiutuin -.
5 Traiani [ VIII
vm :i Martis '
(IV) I2( Vrs}iii.sinm
WiiPnfis
4 traHSilotium IV (Vlll)
Ü Afuramf
DER KUSTK A.^HA^C.
213
KaU Bnil Cur.
Reg i OB
SilWiu
Bcgfou
8 Huan'wm
VII
L ma^num
0 ptstoriim
Xlll
2 ^'rKSflns
VIII
10 Galtornm
■1 A'wua«
1 1 RttsdcoTHm
3 /iHgttSfl
fe suarium
Vll
7 ßoarrrim «At Cfflci«
Aodrtayrf
BasiUr.ae X
Basükae XI
1 lulia
VUl
1 iujia
VIII
2 Utfiia
tVlII)
2 üliria
(VIII)
;i /'fl»(//
IV
3 f<i«/t
IV
4 Veatiiia
4 HostiUa^
5 Pfe.pfmii
1
r> Nn^lmti
IX
6 MaUdiae
L\
10 6'ofW/fm(mi
IV
7 Mttrdnmi6
J
t> lUatiditte
IX
S uaacHlflM'fi
VIII
7 Marcianae
iX
!) /loscettaria
8 vascdliin'a
10 Coru/dhf/mfVwa
IV
9 fiosceliaria
1 1 Ckiutiü
Idi i>(!giDQ(' iriit itiT Ijisif,! (icf 1 1 /üni. Im Curiosum,
welchem, wie die Notitiii, fora XI Zillilt, ist. cliircb Verschon das
foi'vm suarium ausgelalleH. Silvius lial nie auf il gebiachl
dudurclii «Ifit^s av ffir ilrel Uie l)ij|i|if1ijaiiuMi lullKälill (Atfum-
nuoi — maffiium. Augusti — Marlis, transiiorium — Nervae).
Dass iIds aui;iisEis.i!]ic FuniuL vuii dem Tempel iinn Mai*» ultor
ßruin ülarCü Wiiannt »ei, ist längst. viTiinctlii'l warjeii. Der
Name tiudi't .sii'li in Avv Suliscnpiiuii [Ics Klcn-cDliiicr Apu-
leius: e(jo SiUmlim Uiß ei emendiwi Rittmie OUbrio et Probino
V. e. cofts. (305) jm foro Marlü, controvp.rsiam ttedamaus ora-
(mi EwlKlmlu'o (J;ihii, IkTirliiiMl'-'r sacht», lies. Ibüil, '331) unil
in d«n ArUi SS, V|[ tViitnim bin Uniiiiirt, Acta iitartjriini sine.
S. 21 (Jaraus in iler aeuea Aus^. der Acta Saxictürum lU Juli
S. 1 2) : AnUtnimis . . . serlit in foro MtiTtis. Ilie apukryphen Acten
I babi?u dalüj- (iu den Ada SS. a. 0. S, 1-1) ein«;n hcun qui dkitur
^B Mart!frolontm,nbi a cenUtm whutHislempiumSatni'n'isusteHtatm.
4U
KPALKGK I.
Oh die Statur ties Harfnrin (|jili«r bi^rmnal sfi, ist liinr glirlcli-
gill^. — ' Statt iler fora iialhrum et Itiisiiroriim nenn! SiUius
An forum Vespasiani mtd Facis. cljcnfaUs späty uixl iinei»,'i'ii(-
lirlie Itezeichniiiif^cn für ilic urca Aea vesp<it;ianisdicn FriütlpiiK-
t^mpf-lfi (HiTmcft 2, SS). I)rr Ule ^am^^ (/orHm pw/onmt) ist
Wohl durcli die Srhtild des Abschrniliers ausgelassen. Endlicli ist
der Zusatz zu forum hoanurn m Itrmcrken: ufn' Ctum kabilavä.
Wir liaheu siboii gesclu-n (S. 'JS), das* dies fitrum bei Aelhicus
Carttm lit'is^l. Da nun der Verfasser sellist^'indig an der l.isic des
Curiosucn ändert, so konnte die Frag« »ein, ob da^ forum AyHr<mi
di*s Silvius in dein forum Ahfrwbarbi (haniobarhi A der Not., ale-
noharbt ^ der Nut., Ciiriusum) der LTkiinde stecke. Munimüii'u
S. 271 hat dies arigenomnif n : es stecke da» forum Aproniani
(Cod. Theod. iX 5. 25) ia aptirani und hneitoliarbi oder ateno-
barbi, ilcr Text des Silvius stehe :ilsi) dem Urigiiial des Ctiriosum
näher alü die crhultcnen Hss. desselbou. Allein mir sr-hoint bei
der im tjanzpn sehr geringen Curruptel des (luriosum und der
Notitia eine Abirrung von APROMANl zu AllE.MJBAHHl
{ATEPiOBARBh immerhin etwas stark, und die Mr»gl ichkeil.
dass Siiviti.s eiiHMii umk wie vielleirht ihm URbt-k-innlrn forum
Ahenobarfft <las forum Aproniani (was ja wohl Apurani sem wird)
substituirt habe, gcsiiihi'rt dureh die Snhslitiou des ftymm. Pacis
{Vf.spasiani) ITii- die uns ebenfalls iinhek.innlon über keineswegs
zu bezweifelnden fora tiathrum er Rustirorttm. Wenn mm das
forum Apronümi seinen Namen von einem Act beiden Lucii
Tnrcii Aproniani Vater und Sohtt. welche die Sladtpri<fectur in
den J. 3:i9 und it(>3 bekleideten (Corsiiti, Series praef. S. 191 f.
227 If.), erhalten halle, so konnte dassnilie in Aov nonwlantini-
sclien llrkuiidi:; noch garnicbt genannt sein. Dass das forum
Akmoharhi von dem Valer des Nei'K henanni si'i, vi>ritiulhete
Preller S. 22tt: allein es wird ^irh nirbt bewi-ifii-n lassen. —
Was ilie fora (ritUornni et Husiirorttm luilangt, so kann, Aafora
XI iiberUeferl mt, zunHetist wngen dejt et niditan ein riiniiti mit
jjwei Namen ^'edacht werden (oben S. 1 92). Ferner ist e» denkbnr,
dass, Wfuu die constnnliuische Urkunde las: forum piskniim,
Giüli et Rimtkij die AnKgahcn dient ml6SVHi'8tandea und Oalhrnm
J
DKR ERSTE A.MIAIVG.
215
et nur/rorK»! daraus machten, und es ist nulil inöglich. dass ein
forum limtici \w\ einnui Mitglietli' der Fanitlie üci' luiiii Hustici
seini^ii N»nien bat: sk eri»rlmineii uaLer Marcus iiiul uu i. rt45
als SladtprätcctcD (CorfiiDi S. SU. 205). In jeder Uczieliimg be-
(Iniiktich prsiJiftiiil mir ein 'furuiii dr-r Gallier\ rnvergleiclibap
damit sind die huMa Oaih'ca isie stehen luil unseren 'Sdiweden-
scliaiixeir in NonldiriitsrlilanLl auf einer Linit), die Graerosfmis
und Mf reitublicanisehpfi Slrassennamcn wnw Tu.tms und Afrt-
eua. Audi für fin forum der ■^Landlcule' läs»l sii^li schwerlich
eine biilVicdigiMidp Erliläruiig Hndeiu SIclu-nts weiss ich hier
nidit zu (»eben.
a.» hiciht die Fru^i-, ob unser Veraeichoiss vollständig ist.
Wir v«irmi«Bcn keines von den bL'knnnlcn fora. Denn da^^s i1«
soi^enaiinle 'Friedensforum', «clclics im tecUuisclicn Wortsinue
k<'ins ist, TpIiIi., ist in df^r llidiitiny und da» Fehlen rlcs funim
hoUiorium erklärt sirh, wie im I teri Rde. gezeigt, werden wird,
daraus, dass du^setbe sehr früh in die l'iüchlaulii^en vor dem
ciirnientalisehen Thor di-.rKe.st;dt aufj^in^', liass auch der iNanm
desselben verschwindet sanimt der Qnnlitüt des 'Marluplütties'.
Ich linde .-ausserdem ein fornm vittarittm (Uoni8,ll S. 3IÄ S,20
S.520 Hüll. dßU' Inst. 1857. 60), i-in /"[oruHi] pecuarium {OvAlli,
rielleicht der campns pecuarius). Dazu k.:*iiiic noch ein forum
Palatinmn, wenn die Itezfichuini*; in foro PaUttini (Einsißdl^r
Insdirittensammluiig 24 Poggin II ür. 1 Ifi) nirhl inittelaherlicli
(grammali-srli ylijieb i\em vicns pairicü , mncellnm Litmiti u, a.)
wäre, vaf, nur wahrsehL'inlirh ist, alsri für den alten Namen <les
in der Inschrift yenjinnlcn foriim Nithls bevviesH. Für die Be-
haupluiig, dass in der s|iiil,eött'ii Zeit jede Keyiipii ilir Fuiiiin ge-
habt bäht-, bärt<^ L'i-lichs (Memorie dell' Insl. 2, ')()) mit dem-
selben Hechle des Sitvius fora Xllll wie diu Worte Acrons su
Hur. Sal. 1, (i, 1 1.^ cilinMi ibirJ'en: vesperliitHnniin' jwerra sowpe
fonim] {]) vesperiitium, quia quibimlam in locis mercimuHta
(yuHtur circa vesperam. ii) res^jpr(('«i/rn forum (b'ciltir, ^uod
est regioniim shirjiihtrum proprium, aii qmid utfrifiinnis horis
usquead vespermn viciniores procedunt: tit sit tiqÖ'; dt-itdiaatQ-
^M X^Vf ad matutina rUa fora matara et matjis mmmutiia. Hie Er-
2IB
ürnjins I.
klürcr vfii^Uimlßti ahn »o w«*!)!}! t.vji]>errtN(itH ^ofMin Wk^ iIrs vnr-
ausgchfuJo fiiUacein dnum. Uns würde utwa heiää^iti: 'der
abeiiillirhr. Markt liftissl so, weil rr ilini eiiizeiliKru SudU^eyPi"'«"
ei|jcu ist. Uuliiu gcheu von Mittag; Im Abend die iifibcr Wult-
neiiden. .'tl^o im {ir^piisaCie zu ilrtu Krülniiarkt auf jencQ
grosseren und lif^kaiiulcrcn Marklplälzfin'': und ist sowenig eine
Itereidiei-Eiiig imserer Kenntnis^ wie »Ins Uercdo zu Kiiist. l, I,
53 flbci' di>n dreifaclipn J.inus (lh>rnies 4. 2-19).
Mil den campt slulit <-.& wie iiitl ili'ii IV»ra : es IVlilcn itic iiitht
mehr Vorhand etieii, vfniachIasü.igttMi odin- ueiiigsteiis unter den
alten Nanifto nicht muNr liekanntim Esquiliiius, Tiderinns, scele-
raius, der Cwh' montanes (Or. 2017) und tamfm km (Sparliini.
Pfwi!. 12 Prellt!!' S. i:iO); der ^Baiariu& ist, nie hcnierkl, viel-
leicht Am forum dieses iXaiutus, der üctavint uiUjek»unt, der
lanutiiriHn viidleirtit juis hitturms verdorbi*!], Ijis^ri' Irkiinile
hall als« die tceliiiistht-u Uedcutungcti vim forum und cam^m
streng fest und sctdiesst rtavtjn die mactUa £iuä, welche iui 2ten
AiitiJiig verzeidmet sitid. Die Heilitufulge ersc^heiiiL hei .Stlviits
durchaus als Wrsehleirhlening. Die Abaielil der Drkundr*. di«
/■(n'o vom grossen und den Kaiserfura jiusgt-'Lend, die mmpi waüi
der Fiilg« dei- Hegi<jn<-n {mw \ 7 sind verstcBt) aufüiKüldcn, tritt
aoch hervor.
"^ Dasselbe gilt von den Basiliken. Vun 1(1 iNameu der Ur-
kunde linden sieh '.) hei Süviua ijnvrrBndert. Ks ist alsö wahr-
seheiiilii'h. ^^l'nll aiieh iiii^lil i^invi»», da»» die sunst tinbirkiinntii
VeUilia der l'rkunile und die Jfostüiit des Silvius dieselbe ist.
Minnuisen a. a. U. nicinL nun. Hosfilia sei richtig und gemeint
die basitiiit ariji;nUuw (iM<'h Muinrnseu die rrühci'ePoro'tll. Allein
das it>t schon i:b!^b.itb iinwahrscheiDliLh, weil die arijt^iilaria die
tmsrufarin ist: sie ITihrl beide Nansen von der Station der fabri
tir(feHfarit oder anjenuiiii vmrtdün'i [M<'iri[nardt, llaiidh. 5. 2. 2S(i)
und wird aucli von Actoii zu lloraz L^pist. t, \. b'S inii den
Worlrn : jiro/fc basüktim Punli, übt vasa uenen neNum ttaniur, ^'k-
lueinl (Helenes 1, 2)7 1'.). Ausserdent aber wäre die [teiicniiung
von der dmuals veräeh<.d)cncn hoät)h}<chon Curie ^uiu ^a^en die
Manier des Silvius, der, wie wir salien, die gaiiglhaieu ticnen-
DB» IvHSTK AMIAMtt. 217
iiiiogun iipiner ZcJt ^ielil. Duss wir illo tmsfiUa (nili'r was sniist
doriu steckcu mag. S. 220) su weujg wie dit- /hsceUaria uach-
vfKi^Rii ktJiiiKMi, ist kein Cruiiil ^p>!t>ii ilii^ wahrsrlipiiiliL'Iiti An-
nahme, d;iBs rlor AlisrhreiIxT den vinbekamilrn in piiion bi-kaniilcu
H Hainen rcnvandclt habe. Wenn Silviua nm Schluss eiiii; sonst
^unbekannlt^ buxihca Claufiit und in der IVherscIirtl'l basükaf XI
aiigk-lit, so Idti icli ;itn crsu-ii i^n^ni'iiKt iinziiiictiuien, dass äcr
Name aus V«rschpn aus den a<[iiae enilelmt ist. Wievw^l dl« Z;ihl
H zu litideiilHH halle, rrRitdiL dir Vor^leitdiiing der fora XIIII.
H Für die B4?urthf'ihinK Jus CalaloKS ist es wiclilig testzu-
^^halten, dass bastlica ehcu su wie forum iinil ftjrnj/us im lecli-
^niarlieu Sinno zu oeJimen und nur an basilkae puttlicae zu
dcrnkm Lsl, wähn-nd dorglniiln-n alsTVarhahiiuiu^ftn der rpfTeiil-
lichen -lurh in Villen und son.it auf priviileni <!riind und llddcn
^^deukbitr sind. Ans diii'!>c<iii liruride ücliciut .so ^\il wie der Obc-
Blisk in der kaisei-lichon Villa in den Sallnsigilrtnn sn dn^ Itasilica
des Palusles uul" ileui l'alaliii, w^dche Hos;] , wiu nur siiheinl,
richtig nachgewinsrn, idici- tusüicii lovis falsc.li imiiaunt hat, zu
rpblen. — Die l{eliau|>tu[i|5 von L'rlichs (Itcschr. S, 3, tl5 vgl.
147), dass in drr curiüt.intinisx^hi'n Zeil und »chun n-üher nicht
j^ Mus Gidiäude der bekflnutcn CunslriicIJun tnsiiicas heissen,
Bindern auch Tempel tiitl den sie umgebenden Säulenhallen,
< ist putseliieden zu bcslreiti^Q. [Vieriial? Iial<lati lifin'Q^ Ei(t^vjj^
: ÄfwAcffl l'itns beissen kDnneii, weil eben die \m\ [lallen cinpe-
HscIUdsscne area oinr^ TeniiieU vvtdil einem l'raL'litforum rlhniicb
H siubl (dalier foriim Pnrfs oder Vnspasianr) aber ninht entfernt
■ einer Itasilica. Am allei'wenigst<>n ist eine snlebe ('unfusian
unserer aus amtlicbon Ouellen gezogüuen Urkunde zuzutrauen.
Im L'nd doch i-iritzisicb Ilrlidis ymde nul dipöi^ und I'rüller S. 175 f.
H folgt ihm : (/a^ttüa Mardanae dnd Matidiac sollen Tem|)cl sein
und eine. ßleiriJlire mit d<ir Anlstdirirt fempUt Mutiitiae dies bc-
■ weisen! Alle iilirigen Uelegstellun sind aus Furcellini eiillclmt,
weirbem sie Iii-weiseu sullcn, dasa dasVVnrt '|)ri> jinrle aedis ainjda
columnis urnata ant |jro jiurliru' ^■idii-auclil weide. Mit diesen
Stellen aber vcjliält es sieb so: die Insdn-ifL bei Kabr. 704, 2.'i2
= Or. 369(> ist l'ruhcr lalHcb gelesen, sie lautet : resyublica poj/u-
2tS
BBrLAKK I.
lusque Corfinieruis mae^Un'in (nicht >iarpif«in) twcßinm ttetuslate
delapxam aihecUs basiliris suapitrmua j-extili»i() tletreirt dficurionnm.
Der Mai'kl iii(!iirliiiitiiii w.n- nhn ww. iii ;iii[;l(;i'cii St.^(Ui?n mit Ba~
siliktin gftsdiniüi^kt wonlen. rcruer besrliiTibl. <';i|)ilolinus (iurii.
32 die Villu der (iorHijun; an iler via Praeiiesliiia mit fulgeiulen
Worten : esl nUfa eoritin ria PraenesUnu flureHtaa ruluuinns in tetra-
alulo habem (sie werden bcscbrit'beii). in qua basüicae centemt-
riae (res. cetera knie operi convenietumpt therm/ie, qitaks praeter
»rbem ul timc nmquam iit orbe (errarum. So halmn die Hss.,
abgesehen von dem Schreib fehler iiUraaiiflo , der vou Salniasius
bL'seiligt ist.*) Aüeiti w.is nt Ittitc. heisren suIl , weiss icb nicht.
War deun lluiii .«eitdeiu so ücEir ßesuiikcii oder die I'radit ausser
Kom so sehr gestiegen? Oohr>rteii nicht imch nach der Grün-
dung; ri»nstfinliii(i|j{>b dip Tlir>rtiieQ de» Cnracalla und des Dio-
cletiau zu den Weltwiiotlcrn und uarcn ühr)c Gk'ithim (ohcni?
Ich schreibe: quales ^aeter urtiem m'snnlnr uusquam in orbe
terrarnm. Ks lag intn nahe hfi dfn basHirae cenienariae nicht
blos mit Salniasius yn die portir.ns inplics mitinriac des gol-
denen Hausen (Smeton Ncru 31), sondern auch au tliemUtaren-
gis porlicus in den (iärtcu des Sallust (Yopisc. Am-ehan. 49) zu
erinnern: allein damit ist keintsweges erwiesen, daas die 3 Basi-
liken blosse SüuienbaLlen und nicht vielmehr Üßbfinde waron,
welche die Basiliken dei' Stadt na chal unten, wie es die Thermen
der Villa th^ili'n- h.'iss in dic^seii Hasiliken wieder i^'elianilt^lt nctcli
Hecht gesprochenwurde, versteht sich: obwohl Letzteres allen-
falls geschehen konnte wie in iler Basilika des kaiserlichen Pa-
lastes in lluiii. In den Trünmicrn der Villa bt-i tor' de' gchiavl
iiiil man zwar einen llundlcnipcl und S»l(\ die iu den Thermen
geliörlen, ahtr keine Säuleidiaälen rnldcrkt (Nildiy, Analisi
3, 707). Der Zufall aber hat Qns grade Tim Gordian eine In-
»chritl (aus Lanchester Heiizen öö20) erhallen, in welcher
*) £y'35eukai'i]I f;iebt an; uno styh P. Ich liutt« aber in d«r Bipun-
tlna, Wüli'lie uno ^n-rxstyln liest, /;(W neslrklipri und dorilr intra natirt.
VN'iiiirsk-hriiilidi litbe irb ver^csseu auch uno xu Alretclit'ii ucid P^rrs Aii-
gatifl infrufiirfh Hl' nud rlchtif^ sein. — Ucber Utyantylam v^l. Momm-
seo, Grcuzbutcu IS7U (\\, lliT.
DER EKSTB AMhV.NC. 219
«bpiiraliä eine solche baafka erwfihnt wird: impit^rntor) CiKs(ar)
in, Ani{nHiHs) GttriUtmm P.f. Anffimiits) halamim mm bastiica a
\äo]lo i'mtnixit ii. s. w. Aurh ilin hanelica f.qmxlris exerriiitinria
lies Stivcrus Alf;x;in(lr.T itk Kti|<hiiiil (llciizcn ifT^ü) tsl olR'nbar
rill Excpfici'liaiis. IHr Fonii Af.r hostlii-.a «■ar tlarüi- (iccigiiet.
— Mir sind IJeun'üc' für difl in drr kircliüchen I,ittrr.itiir («. xti
den Mii';ibilirii) nufgekriniiiHMio Vcriill^Pttu'iiK'ruti^ ik>ä Siiuis
vtjn hivfilica aUK ili'in Altn-ihtitii nirlit lick;iniit.
Sind nun basHicae liiur, w;is sio audi sousi slrnl, üeliüude,
deren ffistslplienflp Omfilnirtinn iÜp Ii;isilic4i in !'iirni)i'ii am
liebten veranscIiaulfrhL, iirsitrOn^lich, "•](• Z^sterniaoti richtig
ausführt, uud hjm|ils.u-hlicli für den HnnddsKTkoiir und zum
Theil zu (lertc)it3v**rhandliMigpn bostimnit (seine (JasÄiHcie-
rungcn und naniciiüirlt dit^ Hrliiidriii^ von Wcinlü^süilii-n 8.64 f.
fallen in sich ziis;uiiiiipn), stt dart iiiuri bi'i ßrsi m beußimendoD
antiken Gebunden [itit dem Namen nicbt allzu lYeigebig sein und
sich eriniKTu, dass wller \VatirS'ih''i]ili':hkeil nacli dl*.' iMlcnl-
lichen Basiliken der constimliiiistlK-n Zeil liier vülUUuulig auf-
gcxälilt sind. Freilicli isl es möglich, dass eine von den zwei
hier ^utmutili'ti i^mist nnlickaiitilcii R:isilikrni titjch einmal narli-
gcftieBeD wird. \fh will hier nnr d;iran erinnern, iht^s die jetzt
reratörle Kb'chp .S. Andi'ea in Üarbani iillordiiigs iiiil VValir-
sebeinlicbkiMt für <.'inr jinlikt^ hanilka piOinlU'n wordftn ist
(Cianipini, Vet'era niunuinenta 1, I imil llrd^srJi. AUdirlstlicIie
Kirchen S. 71 f. T.XXX 15 — 18). Unser TaUdfig nun nennt im-
näclistsäiiinilli'r.hiMliuii;ilsi''xi!^tirL-actcn rra(-htl>at«itikenaniFr>rtUQ
nml die auf dem Tra)aiisfüruni: wU niclit niidir ciisrirend telilen
die Porcia, S^ntproum und u;dirsclii"iiilirb dii- Opimia (MiiiTiiniten,
IJe comilio S. 9); die Basiliken auf dem MarsieUI. üher deren
ftestintminifj wir niobl uiiternriili't sind (über dir? Itesfe vgl.
Itd. I). und drei Üa^iliken, die .sirh dnrc.b ihre N'ariinn al.< ({.izare
ankündigen: di« imicufaria oder myeniuria, die /hscHfaria
Und vestilia. Die ß}sn.-!}aria iuUt ßoxciilnria wird vtm dem
Ülumenverkauf ihren Namen haben. Der uugeheiu-e Bedarf an
blumenkrünzen zu heiligen und iHTifaiKUi Zwecken (vgl. Mar-
tiuardl, llnndb. 5, I, 3*! I ) nuissle dem Blumen- und Kranzver-
i
220
BKILAGE I.
kauf ciuc gi-ossc Dedeutung geben, wofür einen merkwfirdigen
Beleg die jrmgstgftfiindi'ni' Wßiliinsdirift drr oiolaries, romn'e»,
ccronaries givhl [UuH. deir Id^I. ISÜÜ, L'25). Früher kaufte man
Obsl iini) BliitiH'ri «u itrr via sarra, viiii cintMii t>lan(lnrl der
co7-onarif am Portnnium an der Tiberlirfickn berichlct Fronto
(tiljcu). Uass wie die anjenUirii. im\v]x vaacniarü so die coronani
autii ß(tf,inlan'i und nach ilnif-n eini'. Verlsatifhiialle heissen
konnte, wird iii* tit beslj-itteii werden. Wo sie stand, wissen wir
nicht. — Es Ideilit also die vesUlia tibrijf, weiiu anders der Name
richtig ist: stj haben BC des Cur. und S der Not., beitU... Ades
Cur., msiiilia A der .\ot. und vesiiana U der Mol. Oies letzte
würde ohne rnii^läride zu billigira äeiii, da jü U nij?ilit'maU eine
bessere liebe rliel'crurig zeigt als alle übrigen Uss. , wenn nicht
die .Mt'ijiiiehkeil nahe läge, dasä der ScUreiher eonjicirl bat. Auf
jeden Kall wird wenn nirlil dieser f*o i'in ähuiicber von dem Ver-
l(aurs|j;egenti'l!iudc enLuummcner Name darin stecken und die
ISütdlia lies SilviuK ist eine verfehlte Cunjecliir.
ihermae XI
Trraanae
2 Tilinuae.
5 Commodianae
7 Atttom'majiae
4 Syraiiae
1 Aijnyptannei
8 Alexanitrinae
10 Üiodetinnue
0 [Veci(oiae\
1 1 ConstantiniaKae
6 SemhoHoe
Die Therniun.
Not.
ihermae XI
3 Traianae
2 Tisiirniv
4 Surae
5 Comrmtiianae
6 Sereri'inne
7 vlrUurimfrirtAe
9 DeciaiMe.
10 DmktiaHM
1 1 CortsfaMrmiaHae
Mirab. Grii[jhiB
(7) l A)Uo''ni)Viime
(3) 2 i^omirrnnde
AnojijiDHS (Uli]
1 Antommiüc. ad S. StMum et
Ntreitm et AchiUum.
Minb. Graphin
3 Maxiuiianae
4 Limiii (h'cmiatiae Gra-
|i[tio)
5 Diürlelfauar
6 Tihfrianaf.
7 i\ovalianae
H Olt/mpiadix
(I) 9 Agr^pinae
(S) 10 Alexandn'naf
Aiiouvuiu (MRl
5 Dioflelianae snpra S. }!a-
riam mat'orem versus por-
lam de la domina.
6 Tjberiaitae rtiro S. Sh-
simnmi laetugiate th'ntptae
(v. d. fehlt 11).
7 Flavktamte (l'eliU U: lies
Novatrarme).
8 Ülympfadis sMU in monle,
tibi bodie S. Liiurvntrutpa-
nisperna Aitit.
3 ,}faximi(mae suut uhi hodie
est S. hisfa-
'J A^rippinne sutif retro S,
Mariiim rotniulam a latere
S'wtürionaii.
10 Alexnjuinniie mnt retro S.
Maria fHiiracth'clam a latere
S. Eustachii.
Die ilem Ciiriosum und der Nutilin l)ci]<esctztcii Zahlen
zrigf^n (li<' chnmologi^rtiR Orilmiiig an, in KlnninKTii riinil sifi*
vor den ülicrciiisiiuimf.'utl*m Artikeln der Mirnbilicu wicdcrholl.
Diese sind durcli die laufenden Nummern mit dem Anonymus
viTglitlifin. Ilass im Hi*pi(meiilmchH rliri>iinlüRiscb aiifsPzaliU
winl, ergielit die bessieif HedacLion der Notitia, in welcher von
11 nur die drei cr&len Nuniiiicrn ihre IMälze wccbseln müssen.
Ualicr hier Alt vor S unbedingt den Vorzug verdient. In der
Iteilautiori den Cm'iosiini ertienuL man kaum niicli in einigen
Gruppen die ur8]>rön(iiiclie Urdaiing. Üa hier wenigstenä A
fhermae XI hat, !>i> isit das Fidilen licr Deciaittnt wnld Hin' Srbrcili-
felder Ava ai-rhefytiii>i, den ItC. diircli AciidiTiiuK der 'AM in X
ausgeglichen. Von H abiiüDgig »etieint l'olciiiius Silvtus, der
unter der tleljerselirifi thennanim pariu X Ul 7 8 5 1 4 nennt.
"Die Mtinlidien (die (iraphia ändert nur <be Folge] haben 10
Tbermeu- Die ÜomidaHae Telileia bei UuniuMld. Dies sind, wi«
222
nlilLACK 1.
Iipkannt, die von ncmiitian rcKLaiirirlrn Traiamc. tm über ))f>nl«.
Sikester 33: ronstünit fitiihnn situm in regione III mj^la Ihentia,
Dirmitianas, qiim citijaffiitütaHtiir Traiamie, vgl. ipln'ti S. .12 il. 13.
Aossenlein tinden sirh nocJi 5 des altpn Vej7.ftir.linissics, denu
die thnmne Lmnii knntitMi w^'iiigstf'ns die Sttravae d. h. das hal-
neum licinü SHrae .sein {vgl. jfldorli das pahi/mm Lkmiamon auf
(lern Ksqiillin, worüber zu den Mirübilicn), iiiiü bei den Agiippi-
71«? d^'iikt mnii an tVu: Agjfiipiauae, niclit an das laoacrum Agrip-
pinae. .\utvserd<?iii linden Mir zwei iiti Allerlliiini gürnichl ge-
nannte Thermen, die lHaximmme und Ttfierianas tind zwei nur
in dLM' Itirclilirhßn Litlnralui' i^'i'U.nmli^ therinae Olympiadis und
A'ova!t. StebJ. man von dem Anonymus ab, so liegt es am
NÄcfistcri, bei di-n MaximüMm an eijien l>ii|HJ(;Iii:inkcn drr Dio-
dntianac z» denken, il.i, wie diu DedieiitionÄinschrift (Or. 105Ö
vgl. Muininseu, lieiiclile d. sücbs. des. 1850, 'M)\i) siij^'t. therntas
. .. .V(iximifin\iii Auij. [altsi'it]s p.r Afrt'ai suh [pr\m'i»:nU<i milie-
[maiis] disposifii itc [fi\eri i\imf. H WitrleU'ani Avff. frairis siti'no-
tni'iii coHsiecrnvit ; und ilies itri MiHelidter bckanul wai" (vgl. Arla
S. Marrelli 16 .bin, S. iKi^i. Allein nKin bedenke dat|;egen, dass
die ülten Minibllicn c. 2(> atil' dem Coebus llierinas Maximiancu
kennen und dii.ss der Anonymus i^ieniK'bS.Prisr-ii versetzt. Kshi
alsn wobi nicfit viel niil dem ^anlen /u madien. Die Tiherinnae.
bb'ibcn zwpilVlIiaft. S^ll man einen Sclircilil'clilci' de* arrbctypus
der Mirabilien, Ubfrimui statt sebeiittne, annehmen (ider an
das pahtinm Tiberimium desselben Hm:h'is dnnknn? I*.is lelzte
Jial wenigslens der Anonymus üiigL-numnien, der sie hintur S.
Susanna setzt, wie ths paiaiium ClauJif Ttberii (S. IG Mercklln),
web'hes das von den MirabiÜeu c. 27 anf dem (JiiiHn.il pfwühnle
zu sein seheinl. Mit- ist drr Name kuiisI. nui' nui-li acis den AcU
S. Laurentii bekannt. Der Heilige prästmtirt mh ZLinäcbst in
patalio Snhisliiinft . s|wI»t njrd er in patatiitm TiterÜ poffihrt
(S. .MS). Viellcirbt ist dii*sK Ri'tieririiniji; eines antiken (iebfuides
giniz willkfirlifh wie die miliiiae Tibeviame für l«ir delle milizie,
welrbei* »rbuerbeli itiil liregorovin.s 5, C52 in müfliae Trm'anae
KU ündern ist. — lUe iheimue. Olyinpiiulis, nhi assalMs furf heatus
^MtreHlins, kmwni'ü »tt zwar in d«in Mir.-dnlien vor (c. 1(1. 27)
1
EnsTE AÄTIÄT^ft.
355
aWe'm wetler PruJeiitius noi-h die Acta S. Liiijrtmtii wisKftn ilavun
Elwas, lüsscn iliii rioliiiclir ad iheiiiuts tttjcta pataiinm Satuslü
jjrmarifirl \vi>]ilt>n (AdH S, [.iiiir. II) Aiif;. S. TilS). Ulf- Mona-
tianae erwölineii die Acta S. i'raxedJs 113 Mai S. '2i)fj Jf. Vrrtxedis
rß4fnn{ hum episcopum ni tln^rnias Nonali, <juae i(in\ Urne «t uüm
mm RTiiirf, ecclfsium cnnx^r.t'ir*'.! , f/iiiii ae.ilifiduni miUßuim in iis-
dem ei spaiwsum esse vüiebutm: qm4 ei filaaiir Pio epiacopo
iherntasnue Novati lieftktwil ecdeitiani siifi nomiite h. virifinis
Pölentianae iiifm nthem Honmm in nico, titt.i ofipelfutur Lnteranus,
utti consiiinil vt (ünhtm Ramanum. I»« ltu».si nun <|{iill. crisl.
IStj". llt fl'.) Iial iinciigfHviesP!!, das» eine Kirche d(!r boiligGH
Ftulftttitina niolit <^xis(.ii't. ^omlern nur eine ecr.lesia IMdiirtitanai
(I. Ii. einen filufns Pnilmfi»: ir hat wjihrsclii^iiilich gemacht, thiss
iliesi;r Ptidens um! die II. Prihca verwamlt gewesen , jenei' auf
dem ViininaK dieiic auf dem Aveoün gcwt>|int haben. Es wäre
wiilil ;illzii);<!wagl, ;nis dieser in der illleslrn kiiTlihelieji TnidiLiitn
bi'stelienrlen Weclwelheziehnng z(\isrlien dem Vimtnal und
Avcnllu die BL-Iiuu|ilunu eines I'ciiegL'lcu des 15teu Jalirbun-'
(lerls, (hiss die ni;r\iiiäi;nil*jrhen (dinrletiünisclien) Tlicrnieii hw
S. Trisca ge^landeii, erklüreii zu wollen.
i>. Die Wasserleitungen.
Curlosum Nnttlin
SUviua
Aquae X Villi
ÄqmeXVinf
1 Traiana
! 'I'iamii et
1 Annia ?
» Alkal
3 Aitiea ?
2 Anma ?
4 Claudia *
-1 C'tandia '
5 Marcia '
r» Marriii "
(i Ih.rciifea (")
G Uerach'ana (*)
7 Vaemtea (')
15 Vmjo "
8 Julia *
8 Juha *
9 Aiiguslea (*)
12 Ciminta
tu Appia '
13 AureJiti
\ 1 Ahealiita '
9 Attyiiiilea {')
224
BEILAGE r.
12 CiniiNia
11
Aia'lina *
13 Aurelia
lU
Appia '
14 Oammua ?
17
Setzet- ittna
15 Virgc *
18
Antom'niana
\G Teifula'
19
AltJ^andreaHa
17 Se^fiiiaiia
7
Caerulea (') et
tS An(om'ma
14
Dorraciana ?
19 .-lJea:(iMf//mn
Die SrliriU ile:^ FmiUin noiiiil lEie io ücni Calalog oiJt dfiii
Stern h*!x«irhnptftn 9 E[.-iii|>t- innl ilif inil (*) iMMeicliiirlPii
3 Nehenlcituiigcii. Schon FabrcUi hat tten Catalog (3, U IH)
feiner ciiiyt'hcnik'n Üt'SprecluHiK utilorziij^pn. Aiissenleiil IiriHiIüp
ich Mlihj's Üeinerkungen tu der Auali^i Je' coatorni di Roma
und Roma an(. 1, 329 fl'.. Bimsen, Besclir. I, 105 IT., Cassio,
Cursi) dellu at-qiip. Das Dtclioii.'irv »f nnlii[uitipi« von Smith nl
mir nirht zugänglich. Die wenigen uoch iinmrr cüiilroverscn
Punkle. mmealHcI] die FrogcD über den Gang einiger Leitungen
sulh'n und ktniiien niiht liior erlmliitt wcnii'ii.
\^s.^-i hinter Mtealiiiä Ate. cunMlsiitini^chß I.'rkuude den
ScJirr-ihfi'hlcr srti;m liati«, isluhpii S.20 hfuicrklwin-deo. 4 5 ist
nai'ii A. der .Nttl. pcslelll, 5 4 die rdirigftii. Ri'i SiUiiis hl dit> Te-
j*i(/(iausVerdcUcn iihei^angcii. Munrerin'tssl von den heiFronlin
iiuf);pzählleii 4tii'i> tetus und mims. lieu mtus sucht Fahretti
S. 17t in der .4i(hi'a (2). heidc. Mitmmsrn in (2. 3) Amu'a Altiea
(azilica \ der Not.i di-s V.nr. und der .Nut.. Atica Anena des S\\-
Tins: es stecke darin Anitma ei allfra Aniena oder AehnLIchcs.
Die niil (*) bczeiehaelen sind Nebeiileitungt-n . die hei
Friinlin |<eii.ittnt wenlen : 0 ist der fit:u$ Ilerntlanem, weder der
rivus Ikrcuianeus in der ^i'dlc der (Quellen der Virgo |i*lin. 31,
42) nuch der mit dem Anio novns vereinigte (,Froutin I, 15),
Sündern der Zweig der Mareia. der vüii den horli P^llanriani
nach dem Cuelius f'Ohiie (,Frnulin I. 19 Fabretti 3, 20). Das in
vflU Massinii ^'ufundene Rruclis.li'irk einer ln-:chrin. welche \nn
dcrWiederher^telhin^ derMiima durch Severus handelt, stammt
oach De Kus«i |,Le |»rimc racculle S. 30 IT.) rua dieser hieben-
DKR EIISTE ANHANG.' -22:»
(Iffrsrllwn. Wahrscheinlifh slaml Ihrcuianm in der Vnr-
la^ß t]es IVI. iMuiiiiiispii S. 272>. 7 foiis Caeruif»s (/iir DaiKlia)
boi Frontin I, M. 9 iuifUJia: die A^fteimn ^uu« mcatur Aiign^a
[Froiilin I, It vgl. 1, 4) kann, da die Alsieima It genuuut ist.
wohl nictit gcnicinl spin; es niuss also der /"oms jlHj«-<«e sciu,
der von AugUKtus der Miircia umi später der Claudia zugeführt
wurde (Froütia 1, 12. IS. 2, 72 und Äuguslus. Res ges4. 4, U).
n.i7.u kfinii! niiclt Falin'tlisMf^iiiun}; (S. 1-12 ff.) iiorli din Damnata.
Er liälL dii'3 für riiipn gangbaren Kamen für die iigua 6'raftr<i:
fianc Agrippa omisii, seu quia intjjrobaverat stve qta'a Tusculoms
possessoribus retiiiqveuflam cn^de.biU: .... kkh/uki e^rijo Crafrram et
taiam iussu mpera(ori$ rr.diU(fi Imculam» (Frontin l/J). Ti'utz-
dcm liiibc die Leitung tortipf^slEindeu, ufL ver»eclis«lL mit dviu
Alniü. Ich wiissle nichts dieser Eürkiaitinyi enlgi'grnxiirietzrtri,
weun anders iier ^anle ricbtig filierlielert ist: das ist freilich
wegen des donacicma bei Pol., das ich nicht zu erklären weiss,
zweifelhaft. Wir vi^rtiiisKcii also von den von Frontin genannten
Nel)enleitungen den Albudinus und den mit dem Caeruleus ge-
naoiilea Curlius (zur Claudia Fruntio 1, 14 imtl Or. 54 — 5ü).
Nach der riiiraitsgiibc v*in Frontins Buch .«tind. wieFabrotti
S. 14 ff. austdlirt, nur 2 UauiJlleiluiigeu binKiigckdinmen: die
Traiatia (1) und die Alexamlrina (\^). Denn mochte Frontin
auch erst nach INervas Tode (100) mit der UerRU«pibe dca nach
der Vorrede unter Ncrva hcyonneitexi Buches vorgehen, wie
Poicuus (Vita e. 35) we^cn der Stolle 2, 93 angenommen hat
(und wie diese Stelle anders erklärt werden solle, hatMoninisen,
Hermes 3, 41) nicht gi'sagl), so wissen wir jetit doch durch eine
im i. 1S30 an der Strafs^e naih dem lagu ßracciano \(i Miglien
von Uom get'uudcine In^cbrifL (Fea, Miäccllauua 2, ld9 tl'., Or.
Henzen f)097|, dass* Trajan erst im .1. 109 oder HO, als Frontin
UD/weifelhaft »rlion lodL war, aqtiam Traianmn peamin sua in
■urbem perditxii emp(is locis pur tau'iini[mem) p{eäesi XXX; daa
ist die auf Mfitizeu Trajuns (Cohen, Trnjun 305 = Eckhel ti,
420) genannte nqva Traiana. welche da» Wasser au» dem lacus
Suhbatinus nach deui Jauiuulum führte und deshalb iju MiUd-
aller Sabhalina gonaunt wird (auch in B der' Nolitta). Die Acta
JoriUii.Miailcchv'TopogriLpLiG. 11. lo
J
226
BBILAGU ].
S. Anionii 22 Aag. S. 498 (ans Aclos MarljTol.l um) ilic Acla SS
Eusebüa.A. 25Aug. S. t1(>; m'a Äuretia iuxta formam Traianam
(oder Traianf} ; Sehr nkuiigsuiku miß Karls il. Cr. aus Torrigio,
Storia dell' immagine della h. vergine (niir nicht zugänglich) bei
>ardini-Nibby 1, 94 : u iertio lafen forma Traiana nsqne in porta
Aurelia. Sic wurile von Papst Hadrian linrgcslellt : furtna Sab-
batina .... ex qua diverme molae in lanimlo macmabani , also
wie zur Zeit Promos (Lili, ponl. Hadr. 59). Sie speistf zugleJcli
den fflrflfJfsujf 5. P^/jV (Mirab. f. 20). Von llonorius lieisst es
basilkam b. Pmcratio via Anrelia . . . et ibt cotistüuü molam m
loro ifacn Nlliby, Anjilisi 3, 2ö5) TTOiani iuj':ta inurum civitatis e.t
formam, quae ducit aguam a lacn Sabbalino, et snb st; formam.
quae coiidHcif aquam ad Tiberim (das. llonor. 5). — Da^s eine
angeblich anl" d*vni Avenlin gftfnndime Blcinlhre, wßlclic eino
aqua Traiana und einen cnrator thermarnm Yariaviarum^ dir wie
cxistirt haben, Htrnnl (Or. 43} falscli und also auiii die vou
Priiilor S. 42. 246aurdii!se guslützten Hypolliescn hinrillig sind,
wird unten gezeigt werden. — Schon zur Zeil FronLins erhielt
die aus dem iacus Alsicltuuä (lago di Marüguanu) gespeiste AI-
sietina drca Careias ex Sabatino Zufluss (^Fniiiiin 2, 71). llin-
gekelirt ist aus dem lacus Aleietinus im 3. 1825 der von Paul V
(1611) als acqua Paula oder Pai>llin<i wlcderhrrgß.'^telllßn uml
fälschlich für die Alsiclina gebaltnuRn Traiaiin Wasser zugeführt
worden. IJ^ber den zum Theil identischen Lauf beider ver-
weise ich auf Wesiphal, Cartipagnc S. 1511, uuil Niliby, Analisi
1, 13S ff. H, 254 fr. Wunderlich nimmt sich hiernach Desjar-
dins Behauptung aus {Annali 1859, 53): Tacquai Sabatiua eüt
Dieiittoniiee seuleuieut par IMiblius Victor'! — Die zweile
llaii|itleitung ist die viwlbesprodiene Akxaiitirina «der, wie aie
h&&i regelmässig geschrieben wird, Ahxamlriana. Liimprid. Alex.
Sev. 25 : ipsc nova muUa cotisUinity in bin ihe.nmis uojiiinis sui . .
aqua induaa, quae Al&EüHdriana nunc dkitur. Die Heilte der
Leitung /wischen der vin Praeucstina und lial>icana hat Kabretti
(I, 1) eine Strecke von 14 Miglien weil bis in die Niilu^ von
porla Maggiore verfolgt. Das Wasser dieser Leitung isl durch
Sixtus V (IJjH5) aU acijua Feiice wieder gefassl. (VVeslidia!
*
70 Nihby l, U9. 2,33). Uclicr iliren Lauf vgl. Mp.lrhiom",
Appendicß agli dtü Je' tf. arv. S. 28 iT. und Ror^gna, Disa. ileir
acad. [tont. 15. 139 ir. Zu diesen t\vn Haiiptleilnngcn kommen
zwei Neln'n!flilungpii: die AtUonimana {\^) und die ÄVt-cnoMa
(17). Alis der Insrhrift von porta S. Lorenzo wissen wir, dass
Caracalla (rij^ejitlirli Scvet'u.«, wie iW. Hossi nachzuwciseii sucht)
aqvam Mara'am . . . reslituta forma üdifuisilo etiam fönte »ovo An-
tonmiano in sacram urbem suam perducfndatH i-nrmit (OrRlIi 52).
Hass dieser fom tiomts Anloninianm mit den Thermen des Cara-
calla in Vci-lModuug geslauden und eben die Anfoniniana des
Ver«eichnisses sei, Ist leiliglirh llypothe.'je : so guL wie es zwei
Lotungen mit dim Namen Auffustea und zwei nVr Uerculanei
gab, konnle es mehrere Arilonmianae geben. Schon Liguriu»
glaubte in den Ilesleti einer Wasserleilun|:, weh'ho längs der via
Laiina, dann in der Stadtmauer nach porta S. Sebastiane hin,
ober den sogenannten UruB-usbogcn in der Richtung auf die
Thermen (fibor diese noch bei Nolli verzeichneten Reste vgl.
Nibhy, II. ant. 1 , 342) diftse antoninische Leitung zn erkennen
nnd hielt sie für eine Ablcilung der Appia. Die UnmOgUch-
kcit dieser Annahme hat Fabrelti 1 , 12(1. vgl. 3,35 darg«-
than und zu beweisen gesucht (besonders 1, 13), ötms dies
vieimclir die Ableitung des Aniu vetus sei, von dem Frontin 1,
21 nagt: Vitra secnndmn miliarium parlem dat in specum, qtii vo-
calur Ociavianns, et pervenit in regionem Liae-novae ad hortos
Asüiianos, unile per illnm tracium distrihuitur. Nichtsdesto-
weniger tiat man die beschriebene Leitung für den fom »mms
AntoniHianm, also für eine Ableitung der Marcia erklärt (Cassio
1, 2ÖÖ, Fea zu Wiukelm. 3, 325, Nibby, Anal. 1, 206) wegen
derNntiz des KinsiedJ. 9, 22: forma lotia quae venrt de ^farsia,
welche beweise, dass diese Leitung von der Marcia kam.
Ganz unsicher ist die Annuhme, dass ein Kest von Wasser-
leitung in der Gegend von Casa) rottindo an der via Appia zu
der aqua Severiana gehüre, welche freilich wuhl mit den theimeu
Seoerianae der Iten Re^un in Verbindung stehen muäs (Ka-
bretti 3. 12 Mbby Anal. 3, 95).
Sü bleiben uns noch 2 INamen übrig: Aurdia (13), Cimi-
*
228
BEILAGE I.
uia (12). die uns sonst nirgend grnannl ni^rden. Die AHreita
hielt Fabrctli 3. 34 für eiimn andern >'anieii der Traiana (wegen
der Nüliir drr via Aiirelia), ('^issio gar für i.'iiif *un Aurclian g«-
baute Lt^itung. Nil>I>y (Aiiali>ii.t,'2riri) L(>8trcilv( Itciilftt lail Hecht;
aber es isl uiclil abzusehen, wie dann der N'aiue 'uua delle taute
interfiolaiEiuni di quell* epiJu^o inter]H)lali$8tnio' sein kriiine, tnaii
mOssle d(!nn annehmen, der Name sei ans dem Vei-zeichniss derj
viae hierhcrgerathrn. Düsselbe könnte man von der sonst cbeuTJ
falU unbekannten Ciminia annehmen, die narh Ursinus Fabrelti
3, 32 für die Sabhatina halten wollte. Üass wenigstens die
Aiirnlia r'ini; uns sonst unbekannte von einem Aiurlier (vgl.
ponü AiireliuK) gi-hanu? Nebenleitimg sein könne, wird nicht be-
stritten werden. — Oemnach ist es anmöglich genau anzugeben,
welches die vo» Priieop lle b. Ooth. 1. 19 (S. 'J5 11) gemeinten
14 l.ßitimgen seiner Zeil, seien; dass diese Zahl mit der tler
Stadtthore so genau übereiustiinml, emeckl übrigens nicht grade
Vfrlrauen liir die (ilanliwiirdtgkeit dei' Angabe, — Ausser den
erörterten Namen unseres Catalugs sind uns nur bekannt der
Hijus Alfrudinm und Curtius (oben) und die aqua Pindana d. n.
Fl, Vnlcntitn'aiii Auy. (t)r. 59), die zu privaten Zwecken gedient
haben mag.
Im Mittelaller heissen die Leitungen regelmässig foraiae
fdaiüber luilen). Sie haben l;isl srimnitlidi, soweit sie gi^nHnrU
werden, ihre alti^n Namen, nur dass die Traiana Sahhaiina heissl
(oben). Uehcr die Wie derber slellung dieser, der Claudia, lovia
und Virgu, s|>rii.ht der üb. |)ctiil. im Leben des llndrian (vgl.
Gregorüv. 2, 42.^ II'.). Lr nenntauch (iJa<lr. lil und Seigius LI
c. 21) eine forma /ocia oder hhia. Dieselbe hat das Einsiedler
Ttinerar an der jiortii A[»])ia 0.22 : ibt forma hbi'a [iopia die lls.),
quae vemt dt Marsia et aorif usqne ati Ä»)iffw und 10. 2, wo er
vgu ji- A|i]iia iiat:fi der sehola Craeci gehend links die eochlea
frar.La und Therme.n des Antonin. reclils <li(; foi'ma lohia und
SS. ^ereo cd AchiHeu iiat. rhs.H ilicüi- Stellen es untuöglirii
machen mil Ilcrker (Ttjp. S. 707) aus dein Srhreibfelder io^iia
Appia zu injifhen, ist klar. Uie Notiz ijftae venu d< Marsia et
eunit ad Hipaw würde ti-eilicli weui^teiis in Uü'eui zweiten
auf die Appia pasii«»!), welche am Ufer beim AT«ntifi enilM.
aber unmiiglich kann, w'u: Bef^kor a. 0. meiiil, dio porta Appia
bii-r di** Cippna ImdfiitPii. Das v^mt ifr Marsin lioissl nnlilrlinfa
'koninil aii8 dem Marsenlande' und bßzeirlmet elicn d^iiiil nur
'die Itergi''. Weder rni[ilin iiocli stiiisl eine exactu Nuliz
«chwf'bte vor. Diis» nun furia t>iti mitliHnliscber Xaitie sei, der
auf den lovhts Dloclelinn <ils Urheber binueise, bat Nibby (Koma
jinl. 1,333) ^'»lu richtig benieiil: es nird ntsu wühl die VVnsser-
leilung bei p. S. Se]>asti.-iiiri, mag sie die Antoniiiiiina snin uder
nicht, von Diociciian restaurirt sein. — Srhwici'JRkeiten macht
beim Kinsiedler Führer dii: forma Claudinna. iliii h;ibl die echte
Claudia bald diejenige, welche in den trul'ei di Marii) tiihhe
(Julia?), zu sein scheint: dies folgt wenigstens, will man nicht
andern, auK seinen Wei;{?n und schniilt best<iti|;t zu werden
durch die Tbatsadie. dass forma Clandä und forma Cimbri (d. i.
dJL'lrofeidiM.'irioUH4!se1J»)ltiiiiieist(.untun). üiv. forma Laterarttu-
Äis beim Eins, ö, 17. S, 3 ist ntihl nicht ein Sliiek des i-ivus ller-
culuneuä der Marcin, der bis /.um Lateran ici<lite, suiuleni die
auch auf dem SUuUplan des 14ten JahrhuiiJerls als eine lange
Boigenreihe vom Lateran \m mm Palatin dar|;r>MelItPn neroni-
schen Uögcn der Claudio (vt;l. lU: Hossi a. O, S. 2ü IT.). Die
Virgo, die noch hei dem Einsiedlor forma Tir^im's fracta heisst,
h^it zu Anfang des 15ten Jahrhunderts bereits (b^i Sii^noriM.
Insi^hr. 7 = flr. 703) den Nanifo fonna trimi nach der da-
mals von i-inein antiken ttivium benannten neuen rtyto tritn'i.
Schliesslich ist zu erwähnen die von i'reÜer S. 37 aus der
iU. It der L\oliliB licraus^t'Kehein' Li.-itii der ai|iiac (hinter der
oben bes]>rorheneQ der montes): CfattiUn . . Marh'a . . Tra-
iana . . Tepnla . . Mia . . Ähiaiina . . Atexandrinn . . Viri/n . .
Drwria, also Ins aul' die Icizle Leilimgen, deren Namen noch
wtihl bekannt waren. Oiftse letzte, wetclie invenfa jierduaaqHe
est a [tnisio (die übrigen historischen Notiicn sind eonfus und
ohne Wertli) weiss ich nicht zu eikUren. Die VerniuLhuns
l*reUers, ilass sie aus uiner missvcrstandenen Inschrü'l der
Uaudia entstanden sei (Heg. Ü. 227), ist unsicher.
Licjjl uuä nun nach dem Gesagten ohne l'VäjJie ein Catalog
230
BEILAGE l
aller zur 7^\l der llr.ratisgabR des Hiifhe» PKutirendi^r Haupt-
lind .NebmleitungBn vor, so fragt sich, wie er geordnet ist.
Allein diese Frage lAsst sich ächwcrlicb ziir Dcfrtedigung beant-
worten. Nnch der Analogie der übripßn Verzeichnisse erwartet
man enlweikr eintf chronologische ud<T oinu tüfio^'rnphiäche
Polgii (wie biM ibui SlrassKii: f* den lolgendeii Abschn.). Nun
gfvhören frAÜich di« ilniiptleitungfln 2 — 5 8 10 der ügtlichen
Stadtscitf, daun würde Trastcvere (11 — 13). dann aber wieder
(15 16) zwei zur ö&lliclien Seile (besonders zu S) gehörige Lei-
tungen, folgen. Von den iNebenleitungen stehen 6 7 hinter Jen
llauplleitungen 4 5 ziembcb richtig, 9 gehörte hinter 4. [>le
Abweichungen lU's Silvius wird man iiichL von einer besseren
Vorlage herleiten kennen, wenigstens fügt sich seine Ordnung
nithl bequemer in ein Schema. Merkwürdig bleibt, dass am
Anfang und Sehluss (l. 17 — 10) die B|iälc:ren Leitun|,'en hiii-
Kiigefügt sind. Mit einigem Recht kann man Spuren einer to-
pographischen Ordnung des älteren Theils deä Catalogs wohl
finden.
6. Di» Heerstrossen.
Ohne wesentliche Abweiehiingen haben lliinosiim und No-
titia folgende viae XXVIII:
1 Traiana (zu 2 ?)
2 Appia *
3 Latina '
4 Labicana *
5 IVacnrstina *
6 Tiliintina *
7 Nomentana *
8 Salaria '
Jl Klainiuia ■
iO Aemilia (/,u 9)
1 1 Clodia (zu 9)
12 Valeria (zu 61
13 Aurelia *
1
WER ERSTE ANHANG.
231
14 Campana (— IST)
15 Osliptisis * (16)
16 Portuensiä * (15)
17 laniculensis (zu 15)
18 Laurentina (zu 15)
19 Antfiatina '
20 Setioa (zu 2)
2t Tilieriua {zu f»)
22 Quinti» (zu 8)
23 Casäia (zu 9)
24 r.alltra (zu 13)
25 Corneli;! [m 13)
26 Triuniphalis (zu 13)
27 Patiiiaria (zu 7. 8)
38 Asinaria (zu 2. 3)
29 Cimiaia (lu 9).
Derselbe Catalog findet sich in einer Wiener Hs. (ßedrackt
Iwi rreller S. 2*1) mit <Ut Uobersclirifl. »iae srmt Romae iirfti»
ero XXX. Es ist uelimli4;b zwiächcn 12 und 13 Anuia aus
(tpn aqutte niDgesdi^ltnl iitiil am Schluss steht batkanus qui et
salmu'its (aus den mouics, qm e. s. ist Cnnfusiou) , rtiacricalai-
sis, i\. h. noch einmal 17. Es Irvhnt nicht dir Div-irlipittiiig
in dem Anon. Magliah. vollständig zu criirtern. Dieser gicht:
2 3 4 6 — 11. Dann folgt di« Francisca via apiui pvrlam Vtri-
dariam im vaticuiiiächün Gebiet. Dann 25 13 14 15 {via S.
tPüHlts lt> 19 23 29 (? fiymira bei ftlercklin). Den ^t:h\\m bildet
die AHTA m'a, welche von purta maior nach dem Forum führe,
Aus den beigesetzten Erl<iuteningeii ist l'ur uiisern Zu»t'k gar-
nichls zu lernen, hcinerkenswerth i^t allenfalls, daijü hinler dem
Artikel Sataria steht nova neim (Mwck-I. , Fehlt in dur Knuigs-
berger lIs.) : der Führer kannte sie \on ilen Mürlyrei-grähero her.
— Die viae XX V7// sollen natürlich disviaepublicüe p. R. extra
wbem, d. h. die von den Thorcn der servianischen Mauer ihre
Meilen zählenden Heerstrasseu aufzähltm. Die Namen der we-
nigen viae in der Stadt via lata, ata sacra, via nova, ma tecta
felüen daher (oben S. 42). E^^ iät gradezu unbcgieitlich, wie
BeiLAGB 1.
I'reller (S. 227) sagen konnte: 'aiirh hirr ist nur wpiiifr <)nliiun|i.
HaupUtrasfifn inuj Ncbenälrasseii, iUt Sluflt brnuchliarle uiul
CDtfcrntrre Slrasseu sIcIk'O ilui-cIieinaDiter; auf örtliche Folge
ist weniß Rücksicht gfioomuien'. Vielmehr ist die Sache kurz
diese: die sünimllichcii vou den Thonm Hains ausgehenden
Strassen (oben mit dem Slurn bezeichnet: 2— 'J 13 15 16 19)
werden von der Äjjpia au links herum {fftr den in der Stadl
sirliKTulonl bis *iir iVrdeaLina ziiröek in richtiger Folge atifg»^
zählt: verstellt sind einzig die beiden am Tiber laufenden
Strassen Ifi 16 (slalt 16 15) aus einem uDteii nachg^ewieseneii
fininde; nicht rio IV^iriii' rchll., subald iriaD festhält, da^s dasVer-
zeiclinisä die ^'aitgbareii Strassen d^r coustanliniscben Zeil auf-
zählt. L)as>i^ die AiifzUtilung mit dt'r Kciriigin der Strassen beginnt,
ist hugrfillich. Oass mittelaUerliche StraBsenverzeiehniesi^ mit
der Coruelia oder der Osliensis. d. h. mit S. I'eler oder S. Paul
bf^annea, ist ebenso erklärlich. Alle, iihrigcn Namen gehören
/.weigstrasseti an tmd suIlttMi also von llecl^» wegen hinter ihren
Hauplslrasi^en stehen. Dass dies nur von der kleineren Zahl
dersidhuii gilt, ersieht tnan aus deu beij^i-setzteti Ziffern. . Ich
glaube hieraus schlie^stin zu diu-fen, entweder, dase die Neben-
sirasst'u erst spätei' in nicht sohr ordentlicher Weise hinzugefügt
oder dass sie etwa in einer Nebcücolumne neben den llaupt-
stra8«en zur Unterscheidung von dieseii vo» Anfang an aufge-
führt waren, woraus bei späterer Einordnuup leicht Verwirrung
entsttdieji kuiuite. WiJd dLirchciuauder stehen übrigens aiicli
diese Namen nicht: hinler u. ^1 sind zweien ilu'f^ebörige (10. 12)
gestclll. während 21 23 davon lusgerissen sind. Im Tianzcn
riKlitig stehen die zu einer Grupiie gehörigen 13 — I5t, von 13
losgerissen, aber beisammen, «Eehen 24 25 26. In der Hegions-
beselirciliun;^ vermuthi'tcu wir Gnip|)en von je 2 .\iiiiien neben-
einander: auch diese Arf. der Verwirrung weist auf eine Sliulirlie
Anordnuug der .Namen der SeitcH>ilr.nssen. — Die fclgendcu
Benierkungeu sollen das Verliälluiss der Neben- zu den HflU|)t-
fitrassen nur insoweit erläutern. ;ils es für das Verslänclniss des
Tjitalüfis und IVu" lÜe To|n)gnit>hic Koujs von Widiligkcil ist.
Der Abscimilt über die Thure im 1 leu Üande ist zu vergleichen.
DEH KRSTE APillANG.
233
I
Ufjtiniders iiritzlirh sind noch immer di« rt-rslreulPö Be-
tuerki]Di;vu Ui Weätptiuls Cani|)agiie, ^ibbv>i Aiiliitiullimg Delle
t'w di'gli nntirhi (im 4U:» Hanile kcmk^s NarrltriJ It. IH'iO) und
rifssellicn Artikel 'Vie* in iler Analisi ".t. 4!*2 (T.: über die zwiichcn
Til>«r und via Apfii» iiHch der Küste fiibiTiidfii h'il Kosas Aiif-
r^ll^ Oüir aatio via biviiiitl« (Aiuiali ISfifl, ISOtf. lav. d'agg. I)
neues Liclit verbirilnt. Amtscinlom vergleiche man de \{oms
Koma soUeiTitnea Hil. I.
[lass keine Ilaujjtsliifsse lyder f;enaiier keine ms rinnm drr
alten 37 Thor« (.oben) aus^ehuade Strasse fehle, wie gesagt
wurile. isl richtig inncrhatb folgend«!" Grenzen. In der siJÜiliTen
Kaiserzcit haben die Strassen des linken Ufers, welche naclntcr
Küste l'ilhrleu, bis znr Appia. wegen der VorOduug der Olle, tu
denen sie fiilirleiK im bedeuliiog verlureii iiud sind allmrdilich
verfallen. Wir linden im Catalog genannt die Oslimsts (\b) und
Ardealina (19). Seil dem AufhhVien des neuen lliifcns Porliis auf
dem reclitnn Itfer war ilie l)oi|iieniere l*or[nensis hednitend fr*^-
quenter geworden als dii? Ustlensis. Alier die (Istiensiä bestand
fort (Prellcr, Berichte dor sächs. Ges. der Wiss. 184Ö, 5 ff,).
Von ihr zweiglsicli die ta»renlüia{\^)ah. Ardeas gesehirfit noch
im Liltcr coloniHnini S. 'l'Al Lat-hm. Erwiilmun^; eine» curator
reip. Äritf.almantm in der Inschrift Heii/eii tW.M. Ein besserer
itewets für die Verndung der Stadt und Stiasse als das Schwei-
gen der Quellen (ISibhy Anahsi ]. 237) isl der Llm^LaiiiL dass
die honaj'iäeh-iU'kadibelie IVIautr kein Tliur für die >ia Ardealina
aurwei»t: &d3s ein solchem in der m'Aprün glichen Anlage der
aurelianischen Mauer bestand, scheint sicher (a. Band 1). Natür-
lich ist i1a;;;e>*eii nicht anzuführen, da^s das PDaster nnrh im
12ten Jahrhundert als unversehrt erscheint (oben). Man brach
die grossen Poljgone nur aus. wo luan sie in der INähe wieder
venverthcn konnte. Noch jelzL sieht man diese schon im 4ten
und 5ten Jahrhuiiilert kaum mehr benutzten Strassen auf taugen
Strecken nnversebrl. Unser Vcr/eir:hnis.s führl. aUo die Strasse
als noch 'praktikabel vor der hüitoriäeh-arkadisrhen Hesljuu'olitin
auC Ks feüit dagegen (lin nadi Husas Ansicht ebcnfallü von
einem Tbur dur äervi&cbcn iUaucr uuij^'eticudc lätras&c uadi
234
ßEILA<;E 1.
Lariniuni, ^vabrsdiciiüirh nicht mehr iinterhalUii wie die ron
der Osliensiti »lihiegende Laurviilina, und das» die, wie es scheint,
aus <)er serrisrhen iiortalloeliuiontana und d<>r .irk.idtsdt-hoDo-
risrhcn Asiiiaria licrauürührcndc, <Ue Lalioa und Appia scbnei-
d(^nitr> Slrassc, ausser der to|iogra|i)iis(;hcu Ordnung zu tlndc
(28) stffht, prklflrt sich dai'aus, dasg sie aogiil wie Hie ganz feh-
lende Pinriüna als Ni^LeosIrrtsse belrachlel wurde, Itaher denn
das Thiir- uml Strassfiivp:rz«*iclinisö bei Wilhehu von Malnies-
bury zwar das Thor, abttr nicht die Strasse nennt. Auffallend
bleibt itass das Thor, das nocli steht, so üussersi stattlich aus-
gefallen ist. \vn der Appia bis zur Flaminia fehlt keine Strass«.
Zur Appia gehörl die Sfiina (20), zur Tiburlina die Valiria{\ 2) als
deren Fortsetzung von Tivuli an: wir vermissen nicht fiowohl
die Sublncensis als tictuiftir die: Cottatinn als Seitenweg (s. die
Thore). Zur >'nuientana und Snlaria gehrut deren Verbindnng,
die Palinaria (27 vgl. tihionograph S. 646, 2U Suet. Nero 48).
Mao vermisst die Pfuciana: allein weuii sie g:fnirh durch ein Thor
der arkadisch -hol) orischen Mauer hinausfrihrle, su ist ^ie doch
eine ganz unbedeutende Deviation der Salaria. Hier verweise ich
vorläufig aur de ftossi, Homa .sott. 1, \b^. 177. Zur Salaria ge-
hört ferner «iie QuinJia { 22). Zur FUuni nin gehört ihre Fortsetzung
vonRimini an die Aemih'a {10}, ihre Abzweigungen Cloäia, Cassia,
Tib«htia\ 1 1 2:^ 21). Pie Tilieirina verlässl die Flaminia hei Prima
juirta lind folgt dem Fhisslauf, die Clodin vorher, von der Clodia
irenni sich die Cassia, worüber gcslritlcn wird. Die Trennung
der CIridia von der Flaminia bezeugt (Kid Fx Ponlo 1.8.44:
We.st|ihal, Kampagne S. 153 f., .Mhl>y, AnaÜsi 3, 572, Desjar-
dins, AunaU 1859. 36 C, Mnmmscn z. Fracn. Kai. 25 April
(C. I. IL. I S. .igS).") Der Kalender nennt die Strasse Claudia,
dagegen heisst sie Chdia auf den Inschrillen, welche einen cii-
rator Ciodiae Casaiae Cimmiae neimen, zu welchen Strassen ein-
*] icli lieinerko hier beilanfis, dais Bnccnnae iu d»i Acta S. Alejcandri
30 Sept S. 230 iiU vtcas Baccenttuis xiai an «ter Claudia peIr([fo vor-
koniDl: viBH wpnj§:üteiii!i >'ibby, Aanüsi 1 S. 291, nirhC bcinrrkt hat, wo er
von der Kirtlte Aitses ElcUigen zu Baccaniie ;i[iric]it.
DER KRSTB ANHANG.
235
mal Anniae, Hl Traianarum, .4men'Noe, ein andermal moco« Tra-
rOfKir tiinzugeselzl isl (llcnzeii, Tiulex S. lOS). I)k> hit>rp;ptianntn
Cimima (auch Cimiiia bei TIenzen 1)484) zwci^ sich vim der
;Cassia hinter Sutri ab. die als ii. 1 imscrci' üilalogs wird wohl
(IJH iiova Trainfm (oilrr eine diT /// Traütnae) sein, die zu dem-
, eelben System gf hörte/) Ea rehJcii also die Amia und Amerina.
f— Wie die »üKegebeiicn Wege der Verwalliiag desselheii Curator
unleriütelli uml damit als jm eincim Sytitcm gchririg hezcichnel
wurden, so darf in.nn aus dnm llmslande, dass ein mrator eia-
r%ttn Aurdiae veteris et novae CortieU'tie et Triwnphalis vtyrUommi
■ (Or. FTenzcn 3:i07 = GriOl). für diese Strassen mit Nibhy (Anal.
, 3, 57 1) auch ein und dasselbe System annehm>eu. Die Aitrelia
(13) ist die liauplstrussc. Cher den Lauf aller drei wird im tten
Bande die Kede sein. Da/u ;;eh6rt dann die GaWca (24) als
^ Fortsetzung über (iftnua hinaus.
H Alle bisher behinidelleu Nauieu sind auch sonst bekannt^
~ es linden sieh keine DiiiUMdnatni'.n für dieselbe Strasse darunter.
-Vun bleibt aber übrig die Campana [ 1 4) und die laniculensis \ 1 7).
Wenn die erste ebendieselbe ist, au welcher am 5tcn Meilen-
stein diT lueus deac diae lag (Mariui Arv. t. 43, 2 vgl. Ilenzen,
Arv. S. VI), 80 ist ihr Lauf bekannt; die Ausgrabungen haben die
Auineu des Heiligthums der Arvalbiüder 5 Miglieu viir |iorta
Porlese wieder zu Tagn gefordert t^Uenzen, Swivi nel bosco
sagro de" frat arv., Unm 1868, und Pellegrini, GH cilifici del
collcgio dei fratclli arv., Hom 1S65). Damit ist die A-nsicht frü-
herer Gelfihrter (Marin! Arv. S. 7 ^ibby Analisi 3, 59S (T.) besei-
ligl, welche diese Strasse auf dem linken Ufer suchten und dafür
aucli einen pruc{tmiior) Angiiisii) i?iae 03t(ienm) et Campi^anae)
bei Or. 2570 und einen Curator (?) derselbcQ Strassen bei
I>oni rl. 4), 36 geltend machten. Daiss die Aufsiebt iiber die
an beiden LTem des Stroms laufenden Strassen demselben
Procurator zufiel, steht von Einigen mit den oben erw-ihnleu
flegeln nicht im Widerspruch. Ist nun, wie angenommen
•) Ein curatar Fatvriaa Clnaäiat rf Traianae wird flof der falsclicn
lasciirift Or. H^ genaDJit.
236
BEILAGE I.
wird, ilie via Cnmpana am Tih«nifer itk>selhe wir die fljrfw»
uicbt eine Devialinn Hersellx^n (so Biondi. IHss. dell. arad. punt
9, 4S3)*), so hätten wir hier einen [lopfH^lnampn. dnrrh deNi«n
EiD:^chi#liun£ die. wie wir sahen, einzige Vewl^-Iliin); der Haiipl-
stTiissennanicn (lö Itij hcrbeigefrihrl wurden »^r<-. Ut nun dii-
JankuleMin. die dirht hinter ir> i<iU*h1, eit) anderer Natne für die
simsi im Vcr/eichuiss nirhl aulpeluhrtc Viieltia (SuetouVitetl. I),
Vi'ie Preller nach Piali- ani^Knoinnien hat (S. 23ii), >ii Italien nir
in der Thal tiae XX V///. wie die lls?. beider Recejisionen mit
Ausnahme von A gelien, dessen XXV//// leieht auf Zählung der
durch Inlerpolalion um einen Namen gewachsenen Liste be-
rubeu kann.
*) ScrbsQ dl« Stelimp dn ;%■■«» Campana srbvint nirh iJria Ge-
saftrn tiea Gedaok«« an «iu« belirbije andere Strass« ^tsstlhta Munenn
BHSXUnrhlicABrD. Wriin Aufia^tus ad quartum lapidfm viae Campanar m
Hcmorr Ati Dcjcancr •rinoimiat (Sacton Auf. Q4), »o seht ich nicht <'in,
wcslulb dies nemiu BJrhl vinr Pcrtiucaz der llatos des aat-h lllrsrhfeld»
wabrM'lifiD lieber Hcinnof; (GöU. G- A. I^61t, l&OO) von ihn zn Ehivii ge-
brseht«« Cailefrinm ««in sali. \HiSi die *.\nlurria' des SlnhoK b, 3, 2
(£>. 23U) zwi»cheu ilen &t«a und tileo M»ilcti<t«tD dos Feü dtr .\rva)fa
■de«, halle icJi mit Maomsen iTribuü S. 17 ritroB. ^ S. 7U) ^fcpn Manfairdt
(Haudb. i, 41^) und Hatcbkr (R»iil Jabr S. t>3) für wahnrhpiiilicb. naA
nowahr^rhpiiilirh, dass in den W ort^n dn Pesliis (Ansz. S. 51 » daobvt
fratritttit oicbl, «io MoninMii m^iitt, n XU /rttlribat. «oad«» (llircrbfrid
a. I>. S, l.'ii>2) de «oiVj frugibn* sterkr. Lebrif^pn^ bleibt freilich der
rönoc •/'ijifivt de-t Straboii noch zu «rklürrn: der doch b«ini licbrrsctzen
ans dem l^lcini.'^cD nicht so geirrt babcn iann, nie neulich Jener, der
dai Griechiicbe öbcrsetzte 'il lavga della fesla'!
)ic olien S. 80 anworegtp Frage nacli dem VertiäUniss der Rp-
gioncD iU^ Aiigustiis 711 den servlntiisclten, sonie zaltlrcirbf;
I andere topograpliische Cnnlroversen lassen es wilnsclienswerth
KicJieincn. die ailoin ilurWi Varro uns lirhaltpncn RpsIc der sacra
wgeortiin hier /.u unlers^nclien. Die hislvriHclien llQrk Schlüsse,
welche namentlich von Iluschke und Moniuisvn aus der Urkunde
. gPKOgrii worJfn sind, werden im itfiO Rnndo beurthoilt werden:
liier >Xi\i f» Zweck und Decunomie der Urkunde mfiglicbsl ans
■ ihr äfUisl und den van'oniachen Erläutf^i-uugcu zu entwickeln.
UIi!S linl villi den zji dl reiche 11 Di-arbcitern fvij;l.M;iiqiJanU, ITandb.
4, 200f.. Scliwcjrlerjliim. K. 1,377 IT.) am klarsten C. O. Miiller
in seiuüm viel citirteri aber wenig geleseneu Äufsalz in Bölügtirs
Arch;iol«jiie «ml Kuii^t 1,1, (lÖ H". gethan. Am wenigsten leistet
die neueste mir bftkannte Arbeit von A. Zinzow (Das ältesleRom
H)dcr das Scptiinanlium, l'rr»gr. des Gymnas. zu I'yritz 1866),
dessen IJrtheilsfähiglusit iinler anderem die Uehauptun); charak-
Icrisirl. dass die Cariuen fiuf dorn Coeliiis zu suchen seien, wo-
sellisl der Name derselben noch an der piazza dcUa navieeJln
hafte! — AlsT.rundlape dient der Untersuchung meine im l-'rfih-
jahr Ibtta gcmadile Vergleicliurig der Florcutitier üandschi'ift
des Yarrn, welche mein Fieund A. Wüuianus niii* gestattete an
der scinigen zu prilfen.
lu dem Abschnitt Wide nomma imposHa esmtt rebm be-
spridit Varro unter Aen laca vur dem ai/ei- Rotnanm die hielten
238
IlKlLAGfi il.
BerRP-. Zwar ist durch eine Umstellung im Texte da» Anfanga-
Mvorl verloren gej^aiigon, »Urin ih» Erballcnc Hominatum ab tiM
monUbui, quos postea uths mwii compreheniUi l't&s\ keinen
Zweifel, dass hier von dr*n sieben Hergen die Hede sein soll,
welclie in der servianisclieu Mauer uiiigestldüsseu waren, also
nidil jenen »ielien , welclie das Fesl SeplimoniiutH begingen.
Zuerst werden Capitol und Aventio, dann Coelius, Eeqniliae,
Vimiaal, IJuirinal, I'aiatiuni hervorgehoben. Es ist also ein
Missverstäiidniss, wenn Mouiinsen (^Tribus S. 212) die Worte
qüos potlea urb$ muris comprebendii nur auf llapitol und Aren-
tin bcKtcht. was grammatisch unmöglich ist (vgl. Deilaire I. 3).
Nach der Besprechung des f^apitoU uud des Ävenliiis heissl es
dann weiter: reh'<fua urbä lora olt'm ditrrfta, tum Argeorum $a-
traria XSJUI in Uli partis nrbis sint disposila .-. e qnis prima
Bcripta est regio Suburana . . . in Subitratiae regionis parte prin-
eeps n. s. w. So nehmlich schreibe ich die Stelle, während die
Florentiner H^. hat: cum ar^orum sacraria ni septem tt viginfi
partis urbi siut disposila. Hie Zahl hatten sdiun andere geätidert,
was ich hier zunächst beiseit lasse. Die Aenderung scbehit mir
nulhweiidig, weil nicht gesagt werden soll, dass die .\rgecrhci-
liglbriiner in 24 loder 27) abge^enzlen StadUbcilen gebaut,
die ganze Stadt ausser Caj>ilul und Areulin in Bezirke gelheilt
war, lediglicli zum Zweck des ArgeercuJius, und dass diese Theile
der büi-gerlicben Eintlieilnug in 1 Regionen waren, suiidem
dass Über die -t ilegionen die 24 CapcUen rertheilt waren. 'Von
einer Eintheilung der Stadt in sieben und zwanzig iJczirkc nach
den Argeem, an die Manche di-nken, kann nach Aii&druck und
Zu^mmenhang nicht die Rede Kein, Varros ganze Darstellung
vcrfulgl den IMan, erst die Tboile der Stadt, worin keine sacra
Är^ewum, dann diejenigen, worin !>olcbe beliuJlich, zu behan-
deln'. So Miltler a. 0. S. hO. £s ist das aJier noch schärfer zu
fassen: welcher älteren Torserrianiscbcn Cultusordnuog die 2-1
Capelle-n entslammen, und wie sie in dieser Bezirken entspro-
chen haben mögen, ist eine Frage für sirh; wau Varro vor sich
halte, iül deutlich eine der n achser via nischen Zeil augehürlge
Proccbsiousurduuujj dca Argeei'dicustes , In welcher, wie es in
ort: ARGEER.
239
■
solclieu Onlimngea sein niuä» (üben S. 82], uicht bloss die
SUliunt-n si-llisii, K(>nit<;ni ;iurli lÜi^ nirlihing der Wi;gc xii ilcn-
»elbp.n angegebfin vricä. In der llauplsuclift rirluig Ivemerkt
Müller S. 83: 'so m&^ der Calalog wqIü iiu Allgt? tu einen darauf
eiugtTichlPt geweam sein , dass die l'riestfir idir; diese lleüig-
tbüiner auf dem mö|j;fichät kurzen Wege beäuclien konnlen', und
dasselbe bat Becker To|j. A. 1 12$ ausgesprochen. Die Staliooeo
selbst, d.h. die Capclli'-n, waren rein local in das System der
ierviauischen Tribus eingepasst. und diese in der dem Varro
vorliegenden Urkunde, eben weil ea sieh garnicht um linterbe-
zirkn der vier Slndllie/jrlie handelt, d<'m Zweck der ProrKRsttm
entsprechend in anderer Keihenfol^e geiLariuL als dies soiiül die
Rangfolge derselben erfordert, wonlber unten. Sind aber in Jer
Thal die 2*1 Argeorum srnraria garnicht in ehensiivietn parUn
urbis verLheill, sondern in die einziji Torhand«neit partm HU.
60 verlangt man dies uuch gesagt zu scbcn, um so mehr, al^
Varro ja gleich forltahrl: m Suhuranae regiünis parte princeps
Caelim est und 5. 56 sagt ^uatinür partes urhii tribut dktae ab
lods: Niemand wii'd leugueu. dass partes urbis in diesen Stellen
so lecbniseb vnn den vier .Stadtbezirken wie anderwiirts partes
pvpvli von den Klassen (Momni-sen. Tribus S. 73) gebraucht ist.
Dieser Auffassung widenspricht keineswegs, dass Varro nach
Anfikhrung vrm -l zur collinischeu Hegion t;eh5rigen llftgeln aus
der Urtunidc fortfährt (§ 52): hürnm deontm arae, a qnUjits co-
gnomiiia habetit in eins rrifiotm partibits sunt: freilieh sind der
QitirinahX Snlutaris u. s. w. partes reQtom's CoUinne, aber oben
hieraus folgt, dass dieselben niclii als partn urbi's anzusehen
sind, da ja in der uillluisclien ntn- Ti. iu der esquilinisditin gar
nur 2 solcher benannter Lokale enthalten sin<l, iilier uekhe t^ich
die je (i Capellen vcrtheden, mitbin von XXUU yartes urbis gar
nirht die Ilede .simii kaim.
iJeii Auszug aus einer Ritualurkunde hat Varro selbst mit
den Worten bezeichnet: e quäprima scripta est Suburatta, primae
regictiis quartum snanmuM sie scriptum est, in .vicrix Argeorum
scriptum est sie. apparel eat Aryeornm mcrißdif! in quibnn scriptmu
«tß fist, in hac rtjjivne scriptum est. Für rituelle IJücher ist sacra
240
BEILAGE ii.
eh) vcrstäTidlicticr Ausili'uck: bei dcin^iclltoii Viirro 0, 17 istda$
IJeberlii'l'eriii in titsr.ulaHis sorlis est scriptum in andprcii fle-s.
sdiuii richtig verbesjitert in Tuscnlaiiis sacris (Muiiiin!<eDi^ w T.
hört}» C. 1. L. 1 S. 392 scheint niii' unzuli^i^üig). Das» diese sacra
Artfeoiitm eimrit Tliril der urosseii S^itiitilun« rtm Ritualvor-
sclii'incu im Archiv des PontilJcilcollt^^'iiini büdete , wird am
Scfatumse dieses Absthnilts gezeigt werde». Die Auszüge nun
aus diftser lirkundp, die Varro erhalten, sind ungleichniÄssig pe-
nmelit und nuäsrü'di'm diii-cb die Abäclireibcr iiUrr|Mjlirt und
verdorben. Das Fehlende zu ergänzen isl bei der achomatist-ben
Anlage ÜGn ScIirit'Livtückcs nicht ;^chwer. Aiifh hier hn( Mtiller
das Hoste getbiin und ist wenig nucbzuirageii. Den Aiiläi-Iituss
geben die 2te und 3te Region. Die 2tp, »agt Van», besieht aus
2 Borgen [montes), dem Cispius und Oppins:
Oppiiis muns j^riiiv-ep» . . .
Oppins ntüHs tertüeps . . .
Oppms moHs qttauiceps . .
Cespiux mum qwiHticeps . . .
Cespim mons sextkeps . . .
Die ilrille aus 5 HCi|ieln (co?/c.v), von denen hervorragend und
uiidi genaiinl ViniinaUa und Qmrmatis ;
cotlis Quirinalis tt'rtict^ps
eoUis Salutaris quaniceps
coUis Mucialis fpimlir.eps
co^lUs Latiaris sexticeps,
CS folgt also nuthwi-ndig, dass in der drltLeii niindc^tens ausge-
lassen i^t Virninalvi prinreps, und da in der ersten ein prine^pit,
quartttm swrarium = Cerolrensis princeps, sacellum sextum, in
der vierteil ein <jHi"Mfi'cp/w und sexliceps k*""!!"!'* wird, so folgt
weiter I) dass printeps u. s. w. die OrdnunKszahl zu einem aus-
gclas»encn Argfun itdcr nacliViirros Aufliiasung (^s. unleu) sitcro-
rium oder sacellum isl. 2) dass durch ZufaU für keine Region
das secimdiceps genannt JsU Schon der sogeuannie codei B
sucht In der z\\eiteu Region die Ijücke durcli: sein gegen die
Analogie gebildeirs bkepsos m *\v^a\v/.f,n: denn dat^s terticeps
(nicht (rtce/jjtMteht, beweist, dass der Analogie n.aeh TOr 'den
DIE ARGRen.
241
»
»
zwftHen* wahrscheinlich seamdicejis gewählt worden isi an»! iliiss
fUittcept voii Fcstus (Ausz. S. 71. 75) als Adjeclir bezeugt ist, Up-
Wftist Niijits gpgrri ilirsi* Äiinahriip. Es wird daUir, da in d€r
3ten Hegion die Hs. quartkeps hat, mit Wahrsohoinlichkcll das-
Mlbc in der 2teii (qnatTkepst y) und Ilen [quftrkcps V) hrrgo-
stellt wAitlRU nifiSHi-n. Ich hahe »clmn llrnm-s 4, 240 auf dns
anologe primoris, qiiintäii, sextilia, September bis dKcemhtr ver-
wiese»: aÜP9 Zahladiectivt' , die unnprüugürh oiii grösseres Ge-
biet gehabt lisbeii nniSÄUii. ftie Bedeutung ih$ SulTixes m ur-
gii-en und in dem septtm-ber den 7tcn sich austragenden Monat
KU linden,, ist so verkelu't nl» mit Ri>|ipr (r.iieuhral. ponlif, S. 23]
den piinctps u. s. w. daher zu erkiJiren 'sive qnod ii loci sinii^ulis
sacellis capli Stint »eu, quod jianim dilTert. iiuod ibi pivi sin-
gdÜH augnria c<i[ita'. Es rol^l. 3) mit grÖ!f»ter\V,ibrseheinlichkeit,
dass da für jede Region ein sej:lir,tp$ genannt ist um! keine h&heie
Nummer, jede llegion 6 Capeilm gcliabt haben wird, und dass
also zn Anfang glatt des XX 17/ der Hs. XX//// zw srhrcihnn ist,
wie Mommscn (Tribut S. 213) gesehen hat. Itics wird nolh-
wendig, da derselbe Vaj'i'o 7, 44, w<] er den Very dos Ennius
Ubaqtte fictore» Arfjeos et titinlnios erklärt, sagi: Arger ah Artiist,
Argti fmnl e sa'rpet» simvlarra homjmim XXllll. I*ass und
warum die Orte und die Puppen Argci biessen, die Puppen am
15 Mai von der '^►erbrflcke geworfen wurden, soll unten gezeigt
werden. Wenn nun Dionys sagt (1, 36), diiss an dieBKin Tage
tidtaXa noqiftOXi; dv&^wrcon' fixnrifthfa tQuixovia tat' n()i>V-
fiöv in den Strom geworfen wurden , so bleibt nichts Anderes
übrig als mit Ambrosch (Studien 8. 21 3 f.) anzunehmen, duss
Dionj*», durch den bedanken an die 30 (Furien verführt, 30 aus
1l\ gemacht hat. Üdcr wie soll es erkiart werden, dass 24 Kin-
senmAnner (nach Varro) gemacht, nnd 30 (nach Dionys) in den
Kluss geworfen werden ? Hai das Varro nicht gewusst ? Soll die
Processionsordnung nur 24 Ojfferstütlen nennen (vgl. S. 238),
wenn es 30 gab? Gabesnur24Hinsenmäiiner, so gab es auclinur
24 gleichnamige (Irle, Hlsoweder24-!-3 = 27 noch 244-6=30.
D3.4S aber llrsinus bei Festus S. 154^, 10 (die Stelle fand ich
1867 durch Ueberkleben von Papier unlcsbur) ganz richtig arf
JofdkD,Klmiaalie Topographie. Q. 16
Ül
tTL
tm wfixtvm n mcammumi. HüUrr bbcb oder ohne
Gniod IwcrflrhiM s)eximm ei nctmsimmm gesdifieiea md «a
2<>ies ArgMrlieil^Unun gnlacbl, bat auch **p"— «*«
geben.
\or der OrdiuispiuiiiiiDer <leht als« m der ä*ai und 3ien
BepMt regdniässig die Angabe des Ber«:e£ (maus) oder lläi^ek
(c«Qä): d^niu folgt noch oicfat aotbnendig, das «och in der
llea R. tor der 2tcu ^lea Olco. in der 4lcii rur der lies fae
4ten Captflk eia monji wier ttiilit ^ruznni nunleo sä: Tiek^Bkr
da in der Itcu vor der 6tea CapeUe die Tiefe der Sabm ge-
oannl wird, su halten njr die Kreibeit. nacb Bediirfiii&s Tieü
aodi für die üliritien Cd|>rll«n anzuiicbmea und «« katui da
erst der weitere (^aug der L otersucbaug eotäcbeideo. Auf der
aoderii Seite der Ordnung^numruer der Capellen stebea nähere
UrtäliestimmuDgeD. Üa Dun in df r 1 len Kegion zur 4ten CapeUe
rirtxt il/i'nerrium , in der 2ten zur lleu apud ardem Innonis Im-
dnae, io der ^{ten zur 5ten apud aedem Dei Fidi, zur 6tPD afud
t auraculHm, iu der 4ten zur 5ten üp»«' aedem RontuU, zur titeo
apud aedem deum Pienatium ^tefat, m ist rä H^oderuin ein gaox
«icherer Schlug MüUer^, da^s in den verderltteo Leüartea yriw- ^
cepff quih*Qui$ tacum (2, 1) tenicep$ ois lacvm (2, 3) TNofn'PtpMf^H
locwn (2, 4) fwtn/icqw oii facMJH (2, 5) terticeymi aedem (3. 3)
fuartkef§ .... «i's ae<tfeffl (3, 5), aUu ia dctu cinnial os, dreimal
Oü und. «etze icli liiiiza, ifinmal ouu geÄcfaricbenen Worte eia
und dieselbe l^räpo&iüon stcclien mu^ und das« die^e keine
uid»-e MJQ kann al» eis, uäbrcod äcaÜgcr tOomeclaDva S. 22
der Au»(;abe tod 1581) in dem qunäieepso» u. s. w. uur üin
'fr«<|uens utendunt' sab und Sacbse (Beschr. der Stadt Korn. 1,
lOM) i/utulici'ji» liir /UbaiiiniKiitje/ogeit aus quinikepsos hiriL, nas
nalürlicb eiD t'nding ist. ^ur in der einen Stelle pmueps qmlit
ew nullte MOUer prineep» £»q«iti$ tmU sdireiUen oder vieliaebr,
da die& gar Lt^inu Anndorung i&l, lesen: aber tiebim da&s ouii
und 0» je einmal, souät vm stebl, tnusi» dagegen beileutdidi und
ei Bithr «äbr^'beiitlicb umrbeu, «las» der Scbrelber etumal sein
o/> zu eiiiPiii ^ttr&läiidlicbKn Wurle uuigeroriiit bulw. Noch
schwerer (»llt inj» Ceuicbl, da^» qh für u in His eifmul<jgi5cii
DIE ARGBEß.
243
I
gt'rechl fertigt erschciot. und wollt« man auch aiiuehiriPD,
i)ss sii ßul wie auf ln.sc:hcil'li!ii «i» paar M;il ei ITir I vor-
oiunil, auch o« für li lism Varro voitjeli'gen liahco könne, »o
urde dem docli schon die völlige ALwesRidiKil j«der Sjiur der
ScIirfilMrl <tu in der liandBrhrifllir.hfill l'el>eriieferuug widtT-
sprcchea. leb »tinimc daher Cüi-sseu (Kiil. i\ni;lilr. S. 302) bei,
wenn er in diesem otm nichts Anderes als ci$ »w\\\, hcineswei^es
aber, wenn er an» esqtfiUs uais nun Esquilios m macht, jeues
Tür die aUa Kurm für Esquilins aui^giebt und siu ilurcb dio zwei-
mal vorkommende Form (abermla tür tabemula scfiüui. Ukoii
einmal ist nach der l)es|)Vrj€liPiien Anordnung EffquiUvs tiinler
der («iiiclle völlig similos, /.iiijifich aber eine nbensu lieilt-iiküdiK
Form, all) wollte man von Veüae etwa Yelim bilden. Oft von
den Äbschrcibero verwischt ist das einzig bezeugte Adjpclivnin
Bsquilhms : denn Esquiliamtm lii^I LIviuä l,4S, ti hat Mndwig
beseitigt und Lt'i Ovid l-'asL. 2, 433 bat die Mallcrsdi-irfer Hs.
monte sub esculeo («1. h. ae-*rul.no), wie-, mii' schinnt, riclitig. Ovid
folgt zwar ^, 215 si>lhst der varrnnlschf-ii Ableiluiit; von ex-
cubiae: allein da die Larts Qtierqutlitlam unzweifclbaft auf dum
Esquilin vi^reLrt wiirdHn , «o kiinntw uin römischer LL•^er sehr
wohl den 'Eiclienbei^'' vm-sLelien und es mu8s diese nahe licg''ade
Etyniiilugie, weun wir es amdi sonst nit-lit eifaUivii, bekannt ge-
wesen sein. Sod»UD ist dii'. Annahme, das8 in dem dem VaiT« vor-
liegenden Texte im iNomiuativ der o-Deülintition noch das o w~
balli'n gewfisen SL-i, rhenso iK'dunldicIi wie die V.ihleofi, welctier
CS für möglich hält, dass (.liccro in seinem aircclirten Arcbaiämu»
(De legy. 3, 3, ö) so weit gegangen sei, im Ni^minativ pvpnlosve zu
schreiben (wüi-iiibpr hii i-iniMii andern ürl«) und es bedarf wohl
kaum der Eiiuneiung, dass mit dem o dcrÜedinaliiui das n di-r
Bemtmitivendimg nicht auf jileicher Linie stuhl. Was er encllicU
damit {gemeint habe , w^nn er auch ExqnHis für eine im Latein
nicht erhörte Form erklärt , weiss icli nicht , dii doch die Bei-
spiele für die contrahirte Schreibung der Dative und Ablative
von WötterD, die i vor der Endung liaben, auf Inschrillen, ge-
M-hweige denn iti der bandstlirirtliclieu llelirrlJeferung. su häufig
sind, wie er selbst 2, IQ3 und vor thra schon Lachmatin im Lucr.
IG"
244
BICILAGK n.
S. 279 nachgewiesen hat, Ist somit unbedenklicti zu üchreiben
Oppim mons . princeps . KsqHilin eis luntm u. s. v.\, so kann Ich
<iijch nicht wcitiT mit MüUer S. 75 dieses Esquihs fOr ein
Wort i\c.r lii-kiinde hniten: es scheint vielmehr von dersellien
liloijsalorcnhauil (denn an Varro ist schwerlich zu denken)
hier uml '2, 5 inlri-|iolirt, an letzter Stelle ist dadurch das
Echte verdrängt wurden. Dass diese loter|)olation nicht von
dem Schn;iber der ils. hvrriihre, sonikni hühcr hinauf djitirt,
Keigl 8chi>n dor Sclireihfflhler esquih'tiii Cur esqnilii$ an zweiter
Steile, den Bunseu beseitigt (S. 607). Auch Lei Solin l, 25. 26
ist, wie mir srtteint, Uns es(piHinius, esquiUnm, esqnititimi der
hßSlMi l.'cl>erlififening nur ein sehr iiUer SchreiliFehler für
Ss^tiliis. Nun konnte freilich Jiutijiad einwenden, das eine
Esqnib'is sieh«, wo der 0|Hiiiih. clas zweite, wo dei'Cispiiis zuerst
genannt wird. Aber ist denn zur Bes^timmung difser Berge für
die PrucestüBon Esqmiiis nüthiger aL» zur Bitsliinrnting der 4 Hügel
des Qulrinals in coUe'? Sollle das allbekannte Fagutal einer
solehrn (Jrlsliesliniiming noch beilfirfen? Vor allen Dingen aber
ist die ausser diesem Esqnilis einzige ähnliche Bestimmung der
Urkunde: Vtliensts sextkeps apmi aedem PmaliHW in Vetia uuer-
trüglirh: ein schlagender Beweis, daas auch is^Mi/w von einem
Leser herrülut, der ilie an und für sich klare Sache noch klarer
machen 2U können meinte. MCitIcr freilich hilft sich S. 92 mit
»wei Vetiae, einer VtUa und einer Subvftin, einer von der ^tcren
Topographie erfundenen Bezeichnung; alier es steht ja fest,
dass VtUae (vgl. Esquiliaf, Lautolae, Can'nae) der riblichr Volks-
anädruck war. dessen sich Varro (§ 54) und Andere neben dem
oflicicll gehrJuchliehen Singular (s. Hd. I> zii liedicnen pflegen.
Was also suh Vrlia oder sttb VeUis (wie *k6 $axo, sub aggere)
lag, das lag eben nicht in Velia; der Zusatz m Velia also ist zu
«ireirhrn, Bei Buiisen fehlt er T.vcai- \a der rebersetzimg S.700,
aber olfenbar nur aus Vergehen, da er in der Bealitulion der
IHunde S. 70*2 steht, nnd ausserdem hat derselbe noch ein
neues tiiosKem ."ihnJirher Art in den Text gebracht, indem er
fftr die Ürisliestinimuuii der 4len CapeUe der 2ien Hegion,
wclcbf> die Flurenliner Hs. mit einem Srhreihfehler so giebl:
I
dexieriorem in figiiUm» est, schi-eibeii will via dexterior ims
EsqmUii est (vgl. S. 205). — N'tiii dürfen wir aber auch, geMiitzt
auf di« 2le and 3te Hef^ioD, iu wclclien die Berge und Uügel ohne
gra III ina tische Verliindung top den iiapellfiinumineni sieben, be-
haupten, da&fl in der 4tei\ nur durch Yarroä gegen lündö flüchti-
geres Escerpt das Germafffise^um/t'c«/).« und Vdiemt sexticeps tiul-
eteoden sind: vielmehr muss hißr entweder Germalaisis, Yelien-
sis (Tgl. das B^Xti'ijyaio^ i\ps Lydus. oben) aions oder Germalvs,
Velia gcgclirichcD werUt;u. und Letzteres i&t mir ^vahrächeinlich,
da dies die gangbarer« Bezuichnung dieser llöheo, und Ja aoch
1, 6 für Suhura schwerlich etwas Anderes einzusetzen ist, Es
ist alsi) keines wt-gcs nuthneodlg, mit Müller S. 'Jl auch l, 4
Cerolimu qmrticeps statt CeroUensts m Bclircihcn, hier ist vjcl-
nirhr das Echte stcli«'U geblieben und aur die Frage: was dieser
Cerolieimi sei, ob inoTw nder coHm? l)a der Name »ui au*
unserer Urkunde bekauut, seine Lage als iMer Carinas qh^q-
geben Ist , so läset t>ich aul' mlUs ratheii , mehr »her auch nidtt.
£8 wird nöthig sein , die von mir verbuchte llersteLiung der
vielheslritlencn Stelle hier kurz zu begränden.
Varro beginnt mit dein Caelim (angeknüpft: Etymologie des
Namens von Caeles, die gefährlichen Tuakcr in den vicus TuseuSf
die unverd<icbtigen Cüliauer nach dem Caeliolum geführt). Von
da will er an der Hand der Urkunde nach den CarinenicMmCMto
tom'unctae Carmae. So will auch Cbri^'t. Bedenklich ist weuig-
^sten.<< <lie Fassung der Eis.: Caeliolwm cum CmUo nime iunctum.
Früher waren beide getrennt? und dann bleibt Carinae et inter
eas u. 5. w. constructionslos und luun mu&i< mit Müller doch
nieder huic iutmtae vor Carinae einnehieben. Mit den Carinim
twird gleich verbunden der sonst unbekannte Cermimsis (?). für
die Verbindung desselben mitdenCarinen wird die Urkunde citirt,
welche sagt, dasa man von diesem Orte aul' den CoeHus gehe,
also der Cocliuä mit ihm wie mit den Carinen verbunden sei
(Spengel, Fhiloi. 17, 298), der IVame dea sonst onbekannten
Orts von dem IVameu der benachbarten Carinen hergeleitet, und
nun erst der Name Carinae setb&t erklärt. Jener sunst nirgend
■ genannte .Name wird einmal ceronimsttm, einmal cerolienm, ein-
246
BEtLAGE n.
mal cei^üensi'i gesrliriplien. 'Das späler rolgciidc certonfa hat
gar nicltl;^ damit zu thuii, nie wir sehen werden. Da&s ein
Hügf-Iiijiiiir CtT-ölns, Cer-M-ensis (oUcr Ger-6iu3, Ger-ölenm)
wie Germ-ähts, Germ -al-i'HSiH formell »limkliir ist, wini nicht
bestrillen werdeo, BtymMogicn lasi^en sich manche (z. II. von
Cents ■= gemts) dftikeii. Warum aber eeromVnsts ri-slgchaltca
wcrdfiDsoll, ist nirlil zu prsohiiii, wenn auch Cer-m-ns, Cer-
ünknsis chcnfjills möfjlich ist. IVun ist aber die Ableitung CVro-
letm's (oder njfiinetwegeQ Cfirommsis) u Cimmirinn itmdn ffir
VaiTo grade ebenso nnaniälösaig wie iTir Fe«tus, Ausa. S. 4-1, und
(iplliii!< 4, !1 dii^ Ahlt'ittiug von cen'mOHia (memitomn) n rnrrmto.
Es hipiht. also für Carmm \\vx rnsirin: Carinae pontea c^erioma,
quod hinc oritm' capu! Harrae viae Nun ist es doch etwas
sehr kiihn mit Spurgel a. 0. anzunehmen, Varru hahe CtiTinae
von capiU oder gar einem nicht jinetjesprochenen »[rga hcrgeleitul.
wobei er denn selbst gestehen luuss, dass poslea cniom'a dunkel
Iiloilil. Buosens Cariuan, jjostea mcra vt'a 'die f-arinen , d;mn
folgl dir sffcra ciV bedarf keiner Widerlegung. Ich bin dem
ri(!;htij|;eii bedanken Beckers (S. *225) gefolgt, der in cbti'mkVi das
einzig ini>glirbft cerimoiita e^kam^le: wenn ieh sclireüie Cnrinae
forte (I cermmiia^ so bin ieh nur dei' s])rach3iclLcn Bedenken, dii*
gegen fottt erheben werden können, bewtisst, das» aber Vam)
Nichts anileres sagen k5nnp als ; 'die Carinen Ijaben ibreu Namen
von lier cerimonia. y\mn von hier füngl die beilige Slrasse an,
auf welcher die Pn>ces8iou geht", ist wohl nicht zu bezweifeln.
[lieElytiiologie: qnod ihf Sabint' HobHes habitaven'trl, qmmtmgenua
irridered carinare soiehat (Serv. A.6, -Kil). magaiifh Festiis be-
«[»rocheii habivn, obwohl der Aus/u^^ {S. 47 carinantes] Nichts da-
^on brnalirt lial ; diese und die andere (Serv. ;i. O.) voa den
(Uifiipcia facia in ean'narum morlum, qaae erant cfrca templum
TeUitTis. luus!- Viirro uicbl gekannt (uh-r slillschweif-end jiemiss-
liillitil haben. - Die von Christ vorgeschlagene Aendcriing ißt
von SpengeJ genügend «iderlegl. — Im weiteren Fortgsmg sagt
Varn» )§ ib): eithni rp(jwni tiUvibuUt Svfntra tjHOfi xuh mwn terreo
Can'narum: dann bestreitet ei' die Bljniol«Ki*- Stibura, qtiod sub
tmtiqtta urbe, billigt die andere « pfijfo Smatsano, n[id erklärt
i
DIE ARGEEH.
247
diesen qiwd ntecurj'tt Caritti», Ich sehe atsn nicht den miudesten
Anstuss in jenen Worlcn: '(ti-fsellii-n (siititiratiit^chKii) itegioii hal
man di^ Suhiira deslialli zugetlieilt. weil sie iintiT der Erdmaiier
der (binnen liogl'. [las ksi riicltl eine Elyrnulogie, sondern es wird
molivirt, we^halli die llegion \m in <\a» Tlinl der Siibiuii .-iiisge-
dehnt worden sei. Wenn Spcngel a. 0. S. 30(1 licnici-kt, es sei
iiligob5rig zu sagen, 'iler siiburanischen Region ist die. Snhura
zugethcill', so un^'irt er innifitz das üUn'buere, das. in den
technischen Formeln penmiam m eam rem aflribuere, sacragenU
tUtribuere eiiirui-h 'zu\vuit;rn, übßm'eisen' heissl. HäU inati dies
nicht für wahrsr1n>inlicli. so mochte ich nocli eher quod bis Ca-
rinantm für Ülüsse lialfen, als mit S]jt^ngel q»od slreicheu. Was
Speiigi^l weiter hehaiiptet, Suhurana sei ein spiiterer Name dioBer
Uegion, an die Stelle eines verhasst gewordenen gesetzt, der an
die Tuskerhi'rrsc'.haft auf dem (Joelius Esqitilin, Palaliii (?) cr-
initerl habe, entbehrt aller negnlndunR.
Stehen also, um zn der Anordnung der Urkunde znrfick-
znkehi*e.ii, in der ersten r4)lumiie die Bürge und anden^ Loeali-
laten der 4 Regionen, in der zweiten die Nummern der Capellen,
so bleibt uns die dritte, welche die genauere Ortsbi^zelchuimg
ffu- (heseUjcii enlliäll.. lliese erweisen Müllers Variuulhung, dass
die Urkunde eine Processionsordnung ist, als richtig. Die offi-
ciel)*^ Reihenfolge der Tiri- stäiltisi'lieo Tribu:«, wie sie Varro
seJhsl {5, 5fi) und die Inschrift 1. R. N. 6S08 übereinstimnieml
angehen, ist diese: Stibnrana I^tlatma Esqwlina CoUina\ wir
wissen, dass die beiden ersten vornehmer waren als die letzten
(Mommsen, Tribus S. 100, Grotefend, Imperium tributim descr.
S.2). In der Frucessionsordnung der Argcer, welche, man muss es
immer wiederholen, Varro an unserer Stelle ja allein vor Augen
hal, folgten sie anders: sncraria XXHII m //// partis (Hsponita,
. . t qnis frima scn'pla es' Snburana, . . secundae regionis Effquiliae
(nehmlich snni), ... tertiatt regionis caltes qitm^ae .. . ajipetlali, ...
qnartat regionis Palcüium (nehmlich est). Mit welchem Rechte
man also diese Stelle nnrh immer eitirl, um die Verschiedenheit
der zwar gleichbenannten aber verschte,den geordneten «od von
einander verscliiedenen locfllcn F'seudotribus und der politischen
Tr0HM zu Lr'wmen. nnd mit «et^bmi RechiR mao die Rcibra-
hlfr; il«r fmeranamardaaog ah die ethle Iseaie Slarfiriaih»*-
lunff ai^;0i«h^n, wricfei' irr Retheafolge der aognstiach^ B«-
giom» zu OmnHr liege (BoiiMD 5. 146, 171 t^ Sjochrua.
Tatfrliep II, 1 frttUrr CA), Ut mir untrrsiiiuUicfa. VTas letztere
Meinanfc anlmigl. ;t'j rührt »ie weiter auf die 6efaaupl4Dg. da^
)lie auf(nMlüi«^ti<*K uod «tie Beriiaiirschea RegioDea ^b cat£|irr-
rhfii. tfi«^ dif; fnigeudf! Tabf^üe zeigt:
I Pfirta Oiprna
II '.'lelimiitilium
IM hin et Scrapis
IV Tfm|»lumP»d»
V KwiiiitriK
VI All» Mfiiiila
Vit Vni Iflia
VIII roriiiii IlrMiiiirititib
IX (Jiin|jii(« MaitiuN
X Palutiiiiii
I Suburana I
(1 Ksqoiüna 111
1 Coelius
2. 3 ?
4 GeroUensis
5 ?
6 Subura
. 1.2(»).3.40|>-
\ piu»
' 5 6 flKspiiu
I.2ViminaIis(?)
'ä ijuüriualü»
III Collina
rv
SüluCaris
Mucialis
Uit|9t'is
IV ralattiia
n
1-4 ?
5 Cermalensis
ti Vclieusib
XI (ärciiM iiiaüiuigi« —
XU I'ijTiiia |iuliliiii —
XMl Avi'iiliiiii» —
XIV TifliiH 'ribcniii —
Allein aurli iili){t'.v'Jii'ii v<mi %Wr Mcihenfulge entsprechen sidi die
Uflgiunoii iiicIiL gciittu: uiii Tlioil der csi|uilini;ichoii K. dv^ Ser-
viuB ist iu der Kijillieiluugde^ Au^UHtU8i(ir3tfftf£e^ogeu(tjiptcu
DIE ARGEER.
240
S. 253) und es ist ileshalb zwar zuzugchen, dnss Aiif;ustus die
IjreiizvD vou sieben neuen Kcgiuueii iuuerhaJl der AllsUidt mit
RücksicJit auf die vier sRrviani.srtieii altstockeii licss, hiuj<egen
al^iitierwieäcu, ja nach dem Gesagten alä unridiü^' zu betrachten,
dass die vierzehn ihmumi Regionen in ilircr Fiilge der Folge der
allen sich angeschlossen haben. — An dieser Slclic haben wir nan
XL) Ränstaliren, dass in uiiserL-r Urkunde nicht allein die Folge
der Regionen, sonrEern auch die Folge der Localiu^ten innerhalb
der Regtonen fortschreitet vom Cachus ausgebend und zu ihm
2 urüek kehrend, 80 dass die erst« CapeUe dei* cirsten Region
auf dem (loeüus der letzten Cafitdln der letzten Region auf
der Vetia gegenüber gelegen tiaben luuäs, wie dies die folgende
llntersudiring näher zu zeigen hat. Die Urkunde zeigt aber
ihren Zweck, einen Wegweiser für eine Frocession vou Capellc
zu (.'.apelle zu gehen, nicht hlus durch Angube der Stationen^
sondern auch durch Weisung des Weges nach Richtungen rechts
und links. Dies ist nun freilich nicht ganz leicht zu verstehen,
weil die (Irkunde niaiigelhafl. erhalten ist; aber es sondern Mch
doch wieder zwei ganz bestimmt geschiedene Rubriken, die ich
hier nach der Hs. (nur mit den uüseic Frage nicht berührenden
VerbeHijCfungcn) hersetze:
li«gioii
Argee
4
r Bestimmung
1
Ctrca MvwTGmm
{ Esqutlis} qua inCeUo mante.
itur in tahernola tst
2
I
eis lucwn Fagutalem
sinistra quae iecimdum
mn'nm als '
9
3
€i$ Ivcum Esquili7ium
'iexttrior via in lahRTHola
2
4
«ü lumm EsquÜötum
via in lidiEleriaretn in ßgu-
tim'i eal
Z
5
ds bicuin I^eteiium
{EsqiiiUs est]
%
%
apttd aedem liaionis
Lvcfnae
ubi aeditimus habere solel
3
3
ofi mikm Quirim
* s * * *
3
4
L
cit aedem Saluiis
advertum est ApoUnar
250
BEILAGE Tl.
Rcfioi Krgter
KüstimtauBf
5 apufl ufdfm fki Fidi
in flelubro «Af aeiUiimus
haher& saht
m'difkium solHOt est
3 6 mwf'cö [fisteiano attmmo
apmt antfuracuhtm
4 h apiid netlent Homnli • » t •
4 f) {in Xe^Uti) n^itrl twdein * * * *
rf«r«m Penaiium
Irli lialie hinr nur 3,4 die ljeM)<>n Ruliriken, vorlau&clit; die
|jps|)rochn!ifln GloBs^^in« piiigekl^mmert, Es steht iltißrall an
crater SU'lle der INiim« eines Tcjnpels «der Hnins, mit ciuziger
AusnAhme von 3, 5, wo statt riessen das angnracuhtm steht : wir
worden am Km!« lior T niersurhunf; srhon wpshalli, und lassen
diesen Artikel liifir iintTörterl. An zweiter Stelle stelil «ioc
näliere Ileslimmnng, die nur det' Lage des Argeerlieiltgthnms
gellen kiinn : 'wo ilcr aeih'fvui wohn1 [im d^-hbrimty, 'gegenüber
ist das Ap»'linar\ oder die Arrgale von Wegen. Versiändlitli ist
2. 4 dexlfrior via in iahernota tst, wonach wohl 2, 4 anbedenk-
lieli tfia tfexlerior iV figniiim est gi^sebrielien werden kann: was
si)H das anders JifisÄetj ;ils 'der Wcig rechts (vom Ivcits Exquilirnui)
ist [d. h. föhrL) in der Taltcrnnla , in den TftiifenverkstriHen',
ganz ähnlich wie die RezMichniing von Siadtgegend<in intcr fign-
gulos. ffikarios u. a, (a. die vki)! Deon der Einfall vcm Mfdler,
es heisse 'i'whts gehl der Weg nach dur T;iliernola, nach den
Figiiliitae »ird iititen gewürdigt werden. Und sind ta^ffmola und
ftiftdiiiae nach unserer Art zu reden SIrassen, so ist via in ta-
beriiola est keine Tautologie, sondern ganz riclitig ffir via est
(Mittfirlirli fflr die, die eben gehen) in victf Tabernohe. Ist das
richtig, dann sprich! ASW danir, 2, 1 mit Mfiller S. 75 ru
scfirciben sinistra nia (für qn^) secniidum imruni est. Denn was
soll die gewöhnlirlic Lesart qua hcisseut Wfis ist stcundum
mrn'mf Man krmnle ja sagen, daas auch Tempel oder Markte se-
cmiditm Tiberim liegen i.Varro(i, 17 Fest uä 2501; aber qua scheint
miriincrlrägUch. Voranrnun gehl eine Bestimmung, die ich nicht
anders versieben kann als so: qua in Caeliornontem (unten) i'iur;
DIE AAUEBR.
251
Im tabemola nl, nchnilicb tfia, was luisgefatlcii oder m denken ist.
lieh bekenne, nicht zu vorstRlien, weshaÜ) gi-atle diese OeUig-
Ihümrr mit einem solchen Wegweiser vorsehen sinJ, die öbrigcn
nirhl. Dass aber ities 'der Weg rechls, der Weg links ist der
und der' fürs Gehen bci^limmt ist, dai ülier kann doch wohl nicht
gosiritten werden. Vergleichr-u kann niaii jenes via [Appfa) ad
la^flfm .. etintihits ab urhe parte dexlrit {lacnä) der Inschriften
{Marini An'. S f.), Fcstus 154'': ad lapidem s]extuttt et vicenai
'niwn, ilextra, u[bi exitiir in divfir\liculum, wie icL drteJi lit'ljei-
»chreilie als dextra [via iitxia divtr]ticubim. Frontin De a4]iiis t,
7: {concipiliir) arf mih'nrium X\X VI devfrh'r.ufo rmnihfs ah yrbe
liextrursHs mHittinp. tll. das. 1 1 : via ClautUa miliario XIV dever-
liculo tfextrorms p. VI mititim ipiingentornm. Dass Livius 8, 15
niclil schrieb: ad ptnlnm ('olfinam drxfra viam strtilam defoma
sceteraio campfi, hat Madwig (Kmend. S. I6t>) natürlich gesehen
I und sein ex/ra viam strafam i»\ schön; ob aber nichl eher mit
der Vidjjüla dextra »na Airtita nu schrpiiben und strata alsGltisscm
zu streichen sei, zweifle ich. — ÄÜcin über die einzelnen Be-
slimmuDgen lässt sieb nur in besonderem Znsammenhange
s|irerhcn : dass die Urkunde lückenhaft ist, mrd als sehr wahr-
scheinlich zugogcbfin werden.
Halten wir uns zunächst an die *2te und 3te liej^ion. I>nis»;
in der zweiten der Ospins den uOrdlichen Theil bei S. I'uden-
ziaua und der Oj)pius den später Carinat genannten sriillitlien
eJnnimmt, ferner dass von der Siihnra au3 iwischeo (lespius
und üppius in der Kichliuig ilcr licuti^en via S. Luria in Sclce
eine alle Strasse fiibrte, von der man rfphls gewendet auf dem
divus Vrbim Aew ü|>pius besteigen konnte', niu^s hier als sicher
^ gellen. Nun stand die 6te CapelJo dieser Region, welche, nach
unserem System dem Vimin.il am nächsten sein müs^stc, auf
dem Cespius apud aedem Uinimis Luctniae. ubi ttedittinm habere
^ solet. l^apelie und TeiiipeJ sucbtc Becker A. 11 2S etwa auf der
H Höhe über vialbbann. AlieiD dem \nderä]iricbt nicht allein Ovid,
I welcher wie Müller hervorhebt, Fast. 2, 485 sagt fv^l. S. ^43)
H monle stih nexruleo mnUis itir.aednui annia
B (mwm's magnae nomine Ivcus erat,
3»
■BUCBIL
U^
mad dbu (f. 449)
ft.«. w^ Modcm >och der Fanden der na Bttkar il
VW Ordb 1394 aiu Mahni Alb. I ab^edncfctca
wdcfter dn- Sudlquüior (j. Pnlius bexagt, das
713 den Ban d«r '3laaer ßr loito Lodsa' «tgiMMin «Bi W-
zahU kiL An dieser Mau^r tsttfi» die losdirill ah» hcfali|^
gevesea wn; ^«fundea ist sie narh Miriai «Iscr. Alk) 4a ob
trsTcrtino troralo neU' Eaqoifiiio oeUo iciTare i foadaaenii iti
oiuf» nofiaBlero delle PioloUe ndf a. 1770' oder (Sdbedea
zan C I. L.) 'in borlta monialiam S. fnaa&ä de Paab
qnifi»'. Lrüchä iTop.iB LcipitifC S- 120). welcfaerdie
10 der Besdirribaag Ruids nbeafaUs übrntehro, später aber
■Bchplmeea hat. fimd das Eiosler auf keinem Sudl|itu: n ii
da« Mck jetzt wDhIbekanote bei .\olli n. 6ä ak 'SUa. deOc Qb<^
bbi« di S. Fraocctco di Paob', uxt dem oeoe^tea Ccaswptaa
ab *0ioa4:chiiH> deOe Padottc' bezeidmele lÜwtcr aa der EcfcatJ
der na tli S. Lticia in SiHce and lier sogeaasoten na di
Pobfco, der oichl mehr passirbaren jähen salha noier S. Mar-
tino (vgl ätepbaoi. BuU. IS4ü. 6St. .Nibbi also (R. anul, 671^.
irrt zwar, wena er Varni sa^n lasit. der T. der Juno hab«
einer Spitze des Cespius gestandäi. währead er aus der Ur-
kunde nur die Bestimmuns der 6len CapeUe auf dem Lespius
nfud aetim /mmmcü Li^dmae bf^ibringt: A»ss er aber wirklick'
auf der H5he in der >ähe des klocters delle Fil^piae geatandan,
der hina urh von da bi» in die Tiefe herabgeuigea hati« , voi
die *3laner' der in^cfarift die Lmfassungsmaoer dediielbeo le-
«resen sein kann, bat er ganz ricbttij au^eiiuader^eselzt: so
konnte der Stein von der einen auf die andere Seile der Stratt«
geiangt. frtdicb nicht, was L'rlicbs Um aus Missveistandaiw
MgM Uasl, von dem Kkwter deUe Füippiae ^te 6 bis 7 fauodoTt
Warn knintergerolU sein. Zu der Anoabme, das« der Bmo
wirUcb bis in die Tiefe neb binabzog. stimmt aber auch Atr
FuadortderDedicalionsinscbrift: BaisaVMUi jtro Q. VttetthQ.
f. filio mio hamd Zhonm o.s.Lwl. (Or. 1 297 1. welche die Faod-
noüzen (Sctiedea des C I. L.> überetnätimnieod in der Suban,
DIE ARCEEH.
253
^gOMiestfin LigorJus so aogiebt: 'oelle EsquiUe mur<-ila fintln
sopra in un oantitnc <Ii nna casji, che sta accorlo »}la Ca|>ella
neÜa strada faUainKnt«' (.vielmehr richlifi) 'chiamata Siibara'.
Denn schwerlich wird man flieseu Stein vou weil her veracbleppt
haben, und dass auch in andcr<?n Sladigpji(ciiJt'ti, wie bei dem
4Iapitol (Or. 874) und neuerdings auf dem Paiaün Uedicationen
an diese Göttin gefunden sicid, schwächt diesen Beweis nicht ab.
Thatsache ist also die I.aRft dor titpn Capplle bei dem am Ab-
hänge desf>spiu3 udcr am Fussc desselben gegeiifibw oder unter
dem OppiuH bei dem Kloster delle Paolotte belegenen T. der
Lucina. Den Z(i!>atz ubi aeditirnns habere solet Uis^e ich hier
nocli auf sich beruhen. — SeWimnier sieht es mit der ersten
Capelle, welche wir nacb unserem System in der Nachbai'schan
der 6ten der Ken Region, .also nahe der Subura suchen milsäcn.
Sie stand wie die drei fol^emlen aaf dem Oppiuä, eis Umim Fa-
gH^alev\ slnt'sira. via secimdum memm est {laatni statt iuaim die
Hs. hier und noch xweimal. wir auch die Hss. Solins I, 26).
Die Dedicalionsin Schrift der Larenrapellt! des m'ctts lovis Fagu-
talü vom Jahre 109/1 UJ (Fabretli IU"3, 241 = Mural. 507, I):
\taribun A]MgHst{is) vici lovis FaifUtal[is] u. s. w. wd\icvlam)
r«s[iouis) III t:ßlusta[te toufapsam mü^isln anui CXS.I sua in-
pensa resif'(«[cntnf] u. s- w. wurde von Fahicltt und Spon ge-
lesen im Garten iler Tpaliaerkirche S. Silvestro auf dem Qiiirinal
über dem Trajansforum (*in virldario pp. Teatinorum ad Quirl-
naleni' Fabr., 'in horto S. Silvestri' Spon; Scheden des C. I. L.).
Si« iift dorthin also verschleppt, der Fundort unbekannt, und
wir lernen daraus nur soviel, als wir aus der Argeerurkutide
tsrhon wisst'O. das« der virus lams Fagufnih mit seinem htprter
Ff^utalK, einem HeiUgthuni an Stell» des zti PÜnius Zeit nicht
iioehr Vorhandenen biats fagevs (PÜn. IG, 37) nicht auf dem
iCespius lag, welcher später zur 5ten Region des Angiistns ge-
hörte, und jedenfalls südlich von S. Maria Maggiore, feiiiür dass
«eher die esquiliniRche Itegion des Serviue und die 5te Region
(Esquiliae) des Augu.stus nicht zusammenfallen, sondern dass
jene mindestens einen Theil der 3ten des Aogustus niitunifasste
Cantna, Indic. S. 114). Die nähere UeatinimuDg hängt ab
254
RerLAce tt
von der Bestimmung tinr WulinuD|; de& T^rquiuius Kuperljus,
welche $upra dwam htliium ad Uicwn yiacum die Mm.) Fagu-
lafein slniitl (Soliii. I . 20). Dazu Iiilfl uoü nicht Varri» 5, 15S,
welcher den clivus PMhb'cius und den PtiUhis et Cosconius, zu-
sammen nennt; denn das geschieht, wie er selbäl sagt, weil sie
alle ilrei von ihren Erbauern beuaimt waren. lU\i man aber
daran fest, dass die Procession von der Suhura aus den Oppiu«
beslei|{t, SU ist zunärhsi die alte Annahme die wahrscheinlichste.
üa&i der tucus Fagutalis auf der (lobü vuu S. Pjcti'o in viucoH
gestanden habe (z.U. Düuali '6, 10 S. 20] Nardiiii-Mhby 1, 10)
und das? der divits Pttliius etwa der steilen vuq Treppca UDler-
brochenen Salita von der via Leoniaa hinauf entspreche: die
folgenden <lrei Capellea «ürdcii dann im t'mkreiii des Berges
bis etwa nach S. Martino gefutgt und hier nach dem (icspius
hfi-überge};angcn worden sein; nicht aber, dass beide auf der
dem Cochus zugewandten Seilt' zu suchen srien, wie Becker
S. 536 annahm. De Rossi (Uull. di arch. crisl. 1SÖ3, 2& f.) setzt
es nach mü- unbekannieu Vurgäu^'eru bei 5. MarliDtt, will den
clivus PuUitis in der von S. TJenirMite bis S. Marliuo, also über
den ganzen Oppius laufeuden Strasse, und schliesslich iu dem
auükrn Gebäude unter S. demente am Fussc des Berges das
liauä de;: Tar(|uiaiu5 findeji. während docb die einzige Macbiicht
über dasselbe es an das obere Ende de^ chvus versetzt! Uajjcgeu
kuinml in Betracht die An&ichl von l'rlichs (ä, 2, 203), der das
Fagulal au den tialüeuusbogeu setzt, uflcnbar bewogen durch
den Zusatz unserer L'rkunde länistra sfcttudiiin merttm est; denn
«r vird daniuler die SiatUniauer verstanden haben. Und das
ist sicher, ein mornts niussie zur Linken in der Nähe sein und
zur Linken nar bier in der Tbat der servianische Wall, den Varro
bei Leusorin IT, !) nicht agger, andern mmus ac turri$, quae
KUHt intrr portau Collmam et Etquilmaui, nennt. Setzt man aber
das Fagutal auf die Uühe von S. I'ietru iu Viucoli. so kann man
nicht an die Stadtmauer denken, und doch ist moenis uhne
Zusata schwerlich etwas Anderes. Es würde hieraus fulgen,
die Processiou von da aus südwärts die dem (Äielius zuge-
wandte Seite uw«clu-itteD und dann nordwärts gewendet ab«r
und Gleit (lape]l(>. lir'gnndf.n nurli dw Krl.'iiilt'riiiig.
H Die 'Mf^ and 4t« sollen beide eis lurum Esquilinum Urtjeii:
I dies ist uiiwuhr^chciaLicb, um) snziiQe)im<;ii, <Iüss dwiG Be-
stiiinnuiig falsclt wicdirhuU i&L 7.u ilur IJti'u winl liinKtigtisetzt:
ikxterior via in labünwh est, zu der 4tcii dexlcrior via [dej:{erio~
rem viain ttie Hs.) in fitpiliiiis evC. Die teUtc Benu-rkuiig hat
WülitT 2U iIlt Limni4j;liclifil Auiinliiue bewi^-eu lS.70), tiaä llej!^^e:
^'recUtts gtihl Ut*r Wog uadi (ieu Tüpferwerksiätteu' u. s. w. , imd
Plaiilus sage ja introruinpnni in aeiUfms, was ja gar nicht zu ver-
gleichen ist. Der lirutid ist alleiu der, dass er keine aiiderru
^KTöjircr in Kuiti kannte »]s die von V'airo aiu cirrus niaxiiiiUä
Hgcnannten (5, ISi}, während die idteslen T»jpograph«;ii in der
H Kegel die tigulinae am inuntc tcstacciu, Luetuä (De lt. uibiü vul.
Blfiläf. c.) '(^'Klni |i. Viiitinalcrii (d. Ii. NuinentanHjni) a ilextris,
Hvbi Hurgit colli« eiu& nialürine' suchLcn. Aber äcbun Nardini-
B ^'ibby 2, 21 erinnerte mit Redil iin Feslus S44'', welcher er-
zählt, was quwäain in regiohe Esqudim ßyfilt) |i£is8irt i-oi, und liier
^hat denn Müller aiicli naUirlich auf uru^ere fi^nlinae vcvnieseu.
H Zur ;ileu ÜapeUc wird bemerkt 'der Weg rechts ist m tu-
' 6e?"»o/n', ein ausst^r unsererlJrkunde unbekannter Sirassennamc.
»Er steht aocb ciumaJ in der ersten Uegiou. Hier wird yuui
Coelius ausgegangen, die vierte Ilapeile stebl auf dein 'Cerolensis'
(oben), weleher ualte den <'arinen und am Anfani: der bitÜigen
»Stra&S'e zu suchen i^t. Üic nilberc liczcicimuiig luutct in der
IlandsiJirift : cirai 7ninervium ^ua in caelio mottle ilur in taberaola
tsL IVuii wLäsen wir. dags ein altet« lleüigthuin der Minerva
Cofta stand Caeh'us ex uUo qua irwns ilesctuiUl rn neqnnm, hie,
ubi ncH plana est »ed prope plana m'a {(h. FwX. 3, 835), und daüs
dieses in der iNälu- des zwisehen Ci>loiiseum um SS. (^uattm
(^oronati bekannten Isishciliglhnins zu suLhen ist (^Ilruiin, Annali
PJb49, 377, bejinderl' und .Schitnc, Bildw, des laterao. Mutj.
S. 232. 21^4]. [lies ersieht für die Strasse iit tabernola genau
dieselbe Stelle, wie sie die Irkumle andeutet. Schon im lüien
Jabrbuudi;rt iiatle niao die Tuberuelu in diese Gegend gesetzt:
256
RCIUGE II.
ein guter Grund misstrauittr}) zu sein ge];en ein^n ron llrüchs
(Top. in Leipziß S. I rt I A. 27) ans Martinellis HoniA Racra S. H41
citirtpri Koinamen cinei' Kircbe: 'S. Anilreae de Tabernola iiiter
Esquilias et Coeliuin.' Martinelli kennt sie ja auch nur aus
A. Schutts Itinerarluni Italiae (Wt'sel I62ö) oder virlmuhr aus
dim iu diese]» Rfiist>handbutli S. 31fi (f. abgedriicktpn (Katalog
dw Kirchen aus Lorenz Schraders Monumentorum llaiiae libri IV
(llelnisiSdl 1092) 1'. 120' tl. Dasa nun div- Nüiueticlatur in dem
r^lalogc dieses TouTLsti;]) ubiif ülle Autui-itiiL ist, ist 1eir.ht zu
erkennen. Wer eine Kirche des 'S. Nicolaus in Archemonii»'
neben wner andei-n 'S. Nicolaus in Arcionibus', aisu den itn
lOten .Lnbrhuiidert bei den Gelrhrlen lii^liehlt^n TilEcbeD neben
dem echten Namen aurtöhrt (schon Kulvius erkannte die Fäl-
•scliung). df'-n hall« man doch nirlit zum ZfiJt;en für eine Kirche
'S. Äiidreae in Tabcrnoln' aufrufen sollen. Dasn aber in dem
bis jelzt vollständigsten Kirchcnverzeiebuisse des Zaecygni (Mai,
SpidE. 9. 388) eine Kirche 'Andreas de Taliernola' nicht, wohl
aber eine des 'Andreas in via Labieana' erwähnt wird, ist mir,
bis bessere. Zeugnisse beigebracht werden, ein Ueweiw, dass man
dieser in einer /eil, als man den Varrn sehr wnhl kannte und
die Tabvrnola hingst zwijichen bisqiiiUn und Coelius lokalisi
hatte, diesen Beinamen gab.
Es bleib! übrig zu bemerken, dass das lleiliglhum der Ui-
neFva Capia nicht aedes Miuertme, sondern Minervium he'mi
während, miL einziger Ausnahme des Apotlinar, alle übrigen
Hciliglbilnicr in der Urkunde aedes lieisscn. I^ics kann iu einer
so alten Urkunde sehnflrlich Zufall sein. Vergleichen kann man
Liv. !, 48: ad sammitm Cifpinm vicum, vbt Diamnm nuper futt.
Hierauf bezog Scaliger Fi^slns Ausz. S. 74: Ih'anim locus Dta-
nae saeraiua und ändeite Diam'um. Allein Müller bemerkt
richtig, man könne ebenso gut luats schreiben, und das ist mir
wegi*ii des Inciis Diinttus in nemore Aririm (tlitlo ''rigg. Cr. 2, 21)
vvahrscheinlich. Das von Lirius genannte 'kürzlich no^h vor-
handene' Dianium wird eins der alleien sarella gewoÄcn sein, die
um dicsH Zeit mehr und mehr verschwanden. r,ic«ro (Deharusp.
resp. 15,32) sagt: l. Pisontm quts ruscit his temporibus ipsit
DIR ARG EHR.
257
noximunt et sanf.tissimvm Dianm sarMtvm in Caelienlo $mluhm ?
üttaiml vieim eiun fori, muUi $nnt in hoc orilht«, qtd mrra geHiilicia
illo ipso in siKilto stato toco «icra amtwersarfa factilan'nt ... aS,
Serrano sanfiis^ima sacella suffossa inaetUficata upftressa, summa
deniq\ie turpiiurline fmfiata m«r »ucimus. Zu ilerscllieo Klasse
gühürt il;is Ileilij|;tlium, vnn dem Keslus S. 154'' spricUi: Mitttni
Titini sacnllum fuit in Vdis adversum mutum mustelfimim (viel-
le'n-ht hicum mit einem Iteiiiinneii ni« }ktd(innm) in (jm/fljJör(Ml.
tlequo aris sublalis bufnetiria swrtf [f\acta itomvs Cu. l>[ümili\ Cat-
väi, enm mmtsfaxet ab urbe condita [ad priH]cipatHm Augiati
II. s. w. Uass in jenem sac*?/«») *lcr IMana ein« gens ihre l'ri-
valsacra geül)C Ii.i)ik. nimmt Mji-({iiiiri]i 4, 144 au. Icli knno
nicht einsehen, wcülitilb dieiie tsacra (^eotiliciu nicht OIFcaüidic
einer geiis üljertragene sein sollen, und warum rlus nJolil atieli
TOD dem saceKum .yjHdui 'fiuhii gßh,en .suLlo. 2urn;il t[;i nnch dem
uolcn Gesagten lllr sacellum vicirnelir iJcr Ausdrucli sacrarium
zu erwartttu wäre. Wenn nun da.« Miiiervium niiiilir.h ilas
lleiligtliimi der MiuervH Ca[>ta ist. so ist walirscheinUch, daas
es eil» saceUttnt war (parna ifelnbm nennt es Ovid) und dass ^•s
einAm dus Falerü slanimenden (^ull diente, d^r viclleirhl eli«n-
Tallii^ einer gens üljeilriitiien war (Murquanil 4, 145 Ucraics 4,
245 f.). .Ausser dem Diiininin und dem Minerviuiu sind niirniis
älterer /itit keine r'ihnlicheii .Namen bekuunt. Es nifi.sste denn
sein, dass beiVarru 5, 145 zu selircUien wiire: secunitum Tiberim
ad l^frtunittm (die H«. adiuniuin) forum pifcariHm, was zu der
bekannten La^e des l'iirluniuui {üben S. lll'J) jiaKbt. Später
Qnden sich auch in uriitielleni Slil die neiilraLen i'uriiin'ii lifiu-
liycr. aber zumeist, soweit irJi sehe, bfü einer bestimmten KiasS'-
rrcmdiTÜullc und. wie sclion Muriiii (-\n'.til8*' i LeituTla, wubl
nach Vurgang ^ricctiisclker Weise. Im Curiosum nnd der Nulltia
haben wir isiitm, Seraymm, Frigiarmm. Fortimivm . die lleroa
HadriajiiHm und Clauduuu (sii Cur. , üJu-n S. 14), in den Är\*ai-
acten d.is CafsarfMm, welclies Momuisen (vgl.ubeu S.'2ISA.] fOr
das trirastylnm hält, das Doloceimm (M;uJni Arv. 540). Orusiui»
nennt 5, 12 nach solchen Mii^iern den Diane ntempel auf dein
Arentin />i(?ntitm (iiHch l'rellcr» Verniulbung, Aufeälze S. 513;
Jwdoa, romlMhitTiipogropMe 11. II
268
BEILAUe H.
iaitturR ilie llss.V Mit ^iilem RrrhlP diso netiDt unser« Urkumle
Am sacftllum iler Minprva ^ffnfnmm wie das sacetliim <lc9 Apoll
Apoflman (wonlher unten) mid wir mi'isson also auch ilie Bc-
Züichniing atdes Ruinufi, so aostijssi^ sie scliciiit, für technisch
geDan ansahen.
Wenn nun die iLe Capelle in der lipsprochencn liegend,
die 6lt« in rterSubura stand, so wird die erste fluf einem Ponkte
des sit(llirh«ii Abhanges des CoHius zn suchen , die Trucessiun
also vr>n hier aus in nördlicher Itichtiing vorgeschriMen sein.
(ionz unverständlich ist mir dnhpf die Ansicht Bunsens. der
S. 61)2 fthersölzt 'in der N'ütie des ManervenhFiliglhirttis, wii in^n
nach dem roeJischen Berge geht: [die Strasse liiiks] heisst in Ta-
bernula', und dazu henieckt: Menn liukü von diesem Heili^thuni
miise die Slrasse ge(»Hnf;en sein, da sie von den Ksquiliea her (?)
rechts lier\ Wenn das Ht'iliglhum atn Fuss feines auf den Coe-
lius lanreiiden clivus stand und hei dem lleiliglhum die in Her
Hichluug uat'h forden furlsrhreilftiide l'roccssion, so iiatle sie
dtesp Strassp- allerdings links, abtir nicht deswegen, weil IVir einen
aul'dein Ksquilin stehenden ond siidwürts gehenden dieselbe
rechts lafi. Mnllcr nun wr)!lte die Wuiie qua in cetio montt itur
»1 taheruohi est äitderTi und schniihen: qua e ('aelio mmu il&r
»i tuternoia est. Uassdies aber weder lateinisch nwli vei'DÖnftig
ist, lif'gl anftliT lliind- Mii]i könnte sagen dexterior via in ta-
bemola ««£, m figtdmis est. 'reclils gehl, der Weff in [diT Strasse|
Tniternulii, (der Slrasse der] Triplerwerkstritten, aber nicht 'wo
{link«] nun f-oi'lttis her" (slatl 'anlden (loelius hinauf! 'der Weg
in [der 8lras!>e] Tahnnola geht'. Ule^ rühlte auch Bussen und
wollt« in C'nptiitm manlvvt ifnr rnidcni. Ich schlage vor iJt Cae-
Uoimniem und lialle dies tVir eine im Volksmundc ootstiindcDc
ConiiMiMJttiin von Caelivs moiis, dio in dem späteren CaeUomon'
titim und CiiHitndndHnt drr Kpf;i()Ti.sl)esehreibuiig ihren iNachklang
liat. hat>s das tr in-iliclialtcuen und ims^t-stossen wcrdt-n konnte,
tnigen dii» auf Insrhrlflen bezeugten Formen cirmpi« Caelemon-
Wnws ( für Caelinnjniamts) und arcm i'oel>i»onta»i neben dem Hei-
nameti t'aeh'oiiiont(u»>is], drn in den lajiiloli tuschen Tasten der
Comul d. J. 293 Sp. Verginius Tülirt. .Nun lühi-t schon Uonghesi,
dieire Form bcsprirlil (^iiinvi fr»nini. 1, fil D, dir von
Mallri und lIi-riKctt :in^rüweif<>lle ftisrlinfl Or. t.'tfiO »11: tieicati
luUano, lovi tnelio, Vaiio CaeiimoHiis Anna sacrum. hie Ue-
denken gugeu die Edilheil sind, so wuit ich mir ein Urtticil er-
liutien darr, nirht etlchhitlli^. Pii^biuN sah di)- IrihilirifF. 'ioviueji
Sadolcli in <Juiriuali iu ipsa douin FUtviwrmu. Sie stand unter
«nein Relief, tl<ir.sti!lliMKl Elerciilcs mit der Keule und den Aepfelii
der Hes|)f>riden. Jupiter mit Blitz iini) Scepttr, df^n 'bärlißen
RiTggoU <>iietiu!i, iiiitt^ij'wärts bekleidt^l. iiiiler viiieiii ßiitiui
sitzend, den er mit diT Unken uiniipannt'. Die ZeichuiiDg ist
in der Sammlung de» i'ifjbiuä, welcbe Jalin btisprucbeii, noch
vorhiiiiileii iRerirlite iltT ».licti:«. Gen. d. W'Isk. ISfiS S. ISS f.). Ks
ist also eine ÜcdLcaliun üii diu i^cbutxgutthotleu der Villa eines
Julius auf (lein Oieliiib : Hercules und Jupiter, jener iiai li ilem
NamfiTi de» Herrn JuliRnn» i,b. I'reller MyLb. (544 rii. Wim-.keJ-
iiiiniispru^cmiirii v. J. 1665 S. 12). dieser iiiil dem kikjilet) liei-
namen (Mim nt*ben f^aeliaHm wie hipHer l.atins [cufiores lomt
Lata, luschrift vnn l%aurum Ueiizen 74 1 5) iielteii Latinria umt
daneben sehr p;is»en*] der (leiiius; des berges (loelius (vgl. Reitfer-
scheid, Annab 1S67, 362). Nun hindert uns fr^iiicli .Niemand
suzunehnioD. dass iiui' dem Steine CAEU • MONTIS, und lurbt
CAELIMONTIS gestanden habe. Aber nicht nur die volks-
thümUche spute Ifildung CaelimmiHum (wie SepU"i(/ntinm), son-
dern das t'riibc Zusammenwacbäen von iNfmc mit nur diesem
einen von den säniinUirbeurÜniisrhenHät'elQanien, welche» durch
die alle Itilduiig des Arijectivs CaeUmvntan-Ksuad Caeliftwontanm
(neben Avetäinnisin, Palatmu» und den übrigen) be^engt Ist,
lass-'u niieli df-niiocli ein Coflimon» oder älttT und correii-ter
Coetiomoiix annrttuuen. Adjeitiva wie quatirifrous, doch wohl
aus jHflrfrMS {nicht qualer) und frons, curvicervix, »uscurr/us
und cervix, kfinnen nicht fiigtiib vergliclieii werden, wohl aber
Substantive, nicht blas aibügalerus. areopagm (vgl. Lob. l'bryu.
599), sacrifioTtus , welche ilüntzer (VVurtbilduiitf S. 190) mil
Caf?j'«io?w zusammenstellt, sondern auch lupiur und verwandln
(Corsacn, Aus»pr. 2,47ti, Lobeck, l'nrali[).2l^]. Ich zielie hielter
auch Cattfoiu . . . diclua quod m iUfro caiusdam fmrit Call 1 FesluSv
VI'
360
BEILAGF. II.
Ausz. 45, 15) und Curti hcnm appeli/uur a CutHq (daselbst 48.
8). Das« (las erste liilsdi erklär! isl, wie Argihlnm als lelum
Argi, «fhoint mir sehr wahrscheinlich, und wenn caim richtig
mit acutus erklärt und auch vom Schall gebraucht wird
(Varrn r», 4ft), SU Hesse sii-li wuh] ein catv» fnits erkliin-n odftr
auch ein mit dem Mamen des Gottes Catius compoiiirter
Name, eheiisu ein Cttrlius facus rulksinnssig zu Curtitacus (neben
Curtiolana wie Caelimontamcs noblen CaeliGtuontaHHn) rnmimnirt
ileiiketi. So sdieiiil denn »prEicldidi und »iiebb'i-h Nichts im
Wflge zu stehen eine volksmä&sige Uezeichnong CaeliomoHS,
CaelimOHS neheu Caeliomtfinmm, Caelimontium anzuuebineii und
jene unserer Urkunde zu vindlciren, flie Verliesseriiiin m Cae-
liom montem könnte nur zugelassen werden, wenn mau damjl
einen Abschreiherlehler ITir Caelium herstellen wollte: den« ilie
Erhaltung eine« o iler Ficxinn wiirde hier so gut wie in jenem
ßsqjtilius mit dnm Aller der Urkunde und ilu'er Leber Wel'erung
in Widerstreit stehen.
Pie Lage des bicus Esquilium und Poeletins I5s8t sich nicht
festsl(>llen. Hinter den» Poeleims scheint wie 3, '^ 4, 5. 6 der
goDst regelmJSäig wiederkehrende zweite Thcil der Üeütinimung
zu fehlen. Es iüt schon bemerkt worden, dat^s dieWiederliuluiig
von eis btmm Esqiiilmmn hei zwei (^ipellen auffallend ist.
Nehmen wir an, ilass dies ein Verschen der Alisihrejber, und
dadurch etwa an zweiler Stelle eine andei-« Lücalität verdrängt
ist, st> würden wir dafür einen der von Varro als zur bicwiib der
KHi|uiiien gehörigen lud uinseti'.en kütiiien:
Urkiuide V^rro
princtps eis lucum Fa^ntahm . hcus FmjutaUs
secumliri'iis
terticeps eis tmnm Htquifimtm
quardcepa
quiitriceps eis lucum PoetfUum
sexticeps apuil aedem luuitnis
Lutinm
Varro uehmlich sagt: 'zur äten Region gehi>ren (in der Urkuntlo)
die KKquilien. Pen Namen der £squilien erklären die Kiaen
lnnis Lamm (Juermteiulanum
litcM Meßis
luats Jitnoim Lticinae
t
DtK AHGECR. ^ßl
den excvbiae regis" (welclies K&uigs? regis doch vtohi
nio6f!«ni), die Anderen, -wei] die liegend Ton Tullius ausgebaut
sei {excaltaeY -- es lieisst ja auqet Esquifias bei Livius — und
dazu [las^len bcssiT die Lor^ililäleii der (dieser) i^üiniV; denn
so si-hreibe ich rür mini, nkhi in dem Sinne der 'umliegenden
fi«Keiid', soiiilern, wie die Nennung des Fagntal und der Inno
tucitta beweist, in dem Sinne der NacbhiirKch.in. aus der eben
der Bezirk KscjuiÜen boylcht. Dnss die Einwohncrschufl einer
(hegend vicima heiiNSl, ist bekannt (.-nisser den Stellen, die die
Leu'ca gewr»hn!ich ;niri1hren Sueton Aug. 30: e plebe eiimsqrfe
MCmfflf ). Dass also Varro loca oicmütP. nach volksmäsüigeni Ce-
brauch sügen konnte l'ür 'die Oertlirhkciteu der lleif^on', ist
wohl ausser Zweifel. Möller aber hat ihn gamicht v<^rBlandcn,
wie schon Deckt-r (Top. S. 170 522 A. 1096) sab, wenn er
eine drille ^^lyinologie (vgl. S. 243) alii ab aesatfelis einschiebl,
und diese Varro adüptircn lässt, eben wegen der angeführt«!!
Orte: denn wie »oll denn für die Ableitung von aesculus der
lucus fagens sprechen? Vielmehr will er sagen, für das enxolere
(durch Tullius) sprechen die zahlreichen heiligen Haine (wobei
ihm der mlfm vur&chwcbU'). die die aiLKlcrac CuJlur leider
stark beengt hnb«. Fehlet) nun in der Urkunde nach untrer
Annahme zwei Ortsbestimmungen, so liegt es nahe zu ver-
mutlieii, dass sie zwei von den vier von Varro gen^innlen (mm
seien, da die beiden anderen in der Urkunde vorkommen.
Allein es selieinl dem zu widei-sprecheii, dass das lleiltgthuni
der Lares Qaerquetnlani am Abhänge des Tocüus, der Ilain und
Tempel liev Mefilis auf dem Cispius gesucht werden müssen,
und nir künnim tum s\&u hierbei der Aimalime beruhigen, dSHS,
wift begreiflich, nicht sämmlliche llatne der Gegend in der Ur-
kunde vorkommen und die nur 2len und 4len Capelle er-
wähnten uns unbekannt sind.
Leichteres Spiel haben wir mit den Stationen der Region
der coUes. Varro sagt, es seien fflnf, von Gßtterheiliglhämern
benannt. Der er*te ist der Virainal a Jove Virnmo, quaivs {qnod
F) 1^1 ara {arae f] ; xunl qui, qmd ibi vimineia ftterüu. So
sclu'eibc ich: artu ist mir anstÖ6t>ig und konnte Leicht. duTcK
262
BBILAGE II.
fal^clie Verbindung mit iJem tulgeiid^n sitni ertlsteliei). Dfinii
»ollen auf domspllien \h\p^ vnrthre. Ileiliglhümnr At;s Iitpi(er
Vimiuns bcstiiiidon lialiwii? Uas ist iliuh ganz titiglauMicli.
ÄbtT in einem Hain iiiplin* Altäre ilRiiiMillnm liuttfi g«nflihl?
Hcknnnt sind iiitflire arae (teinporiiles) iin Hjiiii der l>eii ilin
(<Vrv. t. 43), im llnin vmu Pisaiirum (MiminiKen, {'.. I. L. 1 S. ;t2),
im llriiii von A^nune (Mommsen, Dialekte 1 29 t): aber sie sind
auch mehren Gülterti heÜig. Wenn ilagp^eii tu Vergils 5ipr
Eehige GG {eil quatlttor aras . . . duas nltatia Phoebo u. i. \y.) di«
Scholicn versichern, die lloterirdiseheu Hebten die grade Zahl:
£[«ü(/ eti'am pontificalBs indicünt libri . fed eanstat ... tTiptkem e.MB
Apiillinis natnram, ao i;iU das Ciial der PuutilicalbQcher nur der
Zahlentheurie. deren UecleuttuiK der Kalender zei^t. Und nielit
viel Iit^s^Pi- Sieht «s Diil aotleren Zeiifinissen. sowohl den von
Lühh*rl, tju.poiiiir. S. 92, tingctTihrlen als den arae des sactilutn
Hutmi Titini (oben). Kffniieii denn nicht diese wie die tmaratf
sex arae . nach deueu Strassen 4jdor IMiHzo in lti>m benannt
wurden, »erM'liiedent'n (iöttern lii-ilig gewraea sein? Wenn diu
ara mit. der aedes am selben Tjige dedicirl wurde, dia ara »vti
eiacm hlosts^'n hcns sacer chiünfalJs dc'dicivt und mit suiiiuit
diesem hcus Eißciilliuni ite,s Gutte« und als solches bezeichnet
wurde (unten). 8o fcrrnnff ich nicht eiozuachen, wie der Gott.
der seine cella .illelii inne hat wie den locits saeptus. in
meinen itrae kutnnien .sollte, und den dichlerisehen Sprachge-
hrnnt^h artii^ ITir ara wird man schwerheh dem Varro zu
aclu"cibeu dürfen. Indesseii sind wir freilich ouch weit entfernt
vun eiuer gcnauea KenulniäS dieser Uingu*).
'\ Bckaont ist, Atas ü« arae wie A'ieiudvs uarh te^es dt^cltcirl worden,
dnsS ihre Kuiin nh-bt irh-ir(ih-iilti(,- i.tt (Liilib<M^ S. ^jll Srh.'lnc hei ("Nissen
T(^ui|'Iimi :^. 11^0), dasit c» inci.-vt4:uLlieiln BnsuD von Sutura siiiri, ivelcbe
lUru c'iituriilLi' gcuotint wcriti-n. Üb Nicbtro Bi'Is|>iele rundor arae wie die
ara re-jiJil[riia] von Tmitcvcrc (C. I. L. Jj &o;s vg|.8iJ4) und munclinfipatoro
xn d*H von \\ ieÄP?pr- lirsiirocbcarn ßmfttii iiyintii fj^ihiiri'n (Aniiiili I 8.1**,
222, ^^hf;n^ iinA Bcnndfuf, Latrrnu S, JuC) «der oli die itiudcn arae wi«
dl« ruiidi'ti fl<:>tfi!« mir be-stimmtva Gvltbeiteri dadJcii't werden uml -nnrnni?
kluii ieli nicht i-Dtsrbeidei).
t»m ARüiEra.
363
I
Die fllirigfio 4 eo!te» bilden <l(!n Quiriital und komiiieii sätnmt-
1 in der Urkunde vor. Entweilfsr als» ist Vimnalis zweimal
Tür dfif Itcn un<i 2ti>n rändle, oder nur JUi erster Stelle und an
xwriler Quirinalis zu fti^nnzftn. Ei-slftroa ist tn-i der Ausdelinung
des Viniinal svyul wie gewiijg- — Da der Virniiial cur erslc Stelle
eiuniiuuit uad von der cullinischen zur palalinisclion l(<-giun ge-
gangen wird, ist ferner gewiss, dass die 6te LaiJpIIe in der INäiip
dieser, nläu dueli auf jeden Fall auf den üiidwe»tliclien Abhüngen
zu suchen ist. Es ist nicht unwahi^cheiitlicli, dass fine directe
Bestätigung dieser Ansitlit in iler eitizigen Erwähnung des zur
Glcn rapfUfi gmaimlen ImtPiantts ificm hei Liviua 24, I (l, 8 liegt:
et tN vico Insteio foniem mb teira lanta vi aquanim ßtxisKe, ut
Miias itoliaquc ipiae in eo loco eraul jirovotuta vehil imjietus fnr-
reiüis tulerit. Ich erinnere daran, dass die brCindung des Janas
Gemintiit anknüpft an das ÜerFurbreclitMi von Quellen in der
Tiefe zwischen Forum, Ca|iilol und Quirinal (ich venveisft einst-
weilen auf Ht!riues 4, 253]. Üa der Anlass zu der Sagi; iiden-
bar eine Tbatsache ist, &a wäre denkbar, dass sieb solche Kr-
scheiuungcu wiederhull hätten. .Nun aber sliinnil dies zu.
unserer Anorduuug nirtrcmich: der victts liisteins ihd(T Insteia-
Mu würde eine vi>ni Quirinal in die Subura führende Gasse sein,
an deren oberem Ende (m vico I. summa, vgl. summa sacra oia,
mmmus Cyipmi m'cus, iaftma luwa im) die tapelle stand und
deren untei-es Knde in der Nähe des inßntum Argiletum (Hermes
a. a. 0. S. '251) zu »uciien isL. IlicriniL aber ist ziigleicli gesagt,
dass der cotU's Laiiarix , sui wddip.m in snmmo vico Insteii} die
6te Capellp sliuid, höchst walu-scheiulich die diu-ch die Anlage
des Trajansforum ^venigälens beschränkte Kuppe war: und in
die Gegend von Magoauapoli hat man ihn auch längst gesetzt.
Wenn nun alle 5 Hügel, wißVarru sagt, ah flmritm fatm benannt
sind — und er ^viederholt noch einmal horum deorum urae (die
T^besserung aree in F iKt schon wegen der ara lovis FümW zu
rerwerfen) a quibus cogmmina kabetü in eim regimis partibut
tunt — , SU rnachl das für den Laliarif wie für den Mucialis
Schwierigkeiten.
Einen Wagenkampf an den lattuis^clien Ferien auf dem
RBLAfiR n.
(Jtpitol li<^zriigt l'liniiis, (31« TrKlUmg rinps liestinriiii; zu Ghrcn
(Vs btbriftdu^n .Tiiiiilir zii Itom eine gi'osse Anzahl später Zeußeii
|ll('»]W]\ Lut'LiNr. [)tjn(. S. Ä8 IM. Dass als« vm lupiter I.(t(iuri$
?.\\ lloni nicht In'kanni si-i (Mari^iianit 4. 4-13). ist unrichtig und
ilci' ?iditie mlH» Laiia/is des Süilulilumgoü des (Juiriual in unserer
ITrkiinitc vindirirt ilini «in hohes Wut. Sehr wichtig aber ist,
dass grailc atil' dipspiii llii^f] die Ote Capctk' a/Jitrf ai'guraaiUtsH
•■iliiuil. Ilie Hs. hat maacAilnm: dass furacnluin unmLi(;Ii«li isl,
rcrsteht sich, es kannte allenfalls noch an oraeulwn gedacht um)
rÜcs als Orl gfOisst nerdi'ii, wie d:iy ornrlum ptitet (vgl. mimdus
pnUt) ilfs ihräiK.'stiiilscht'ii Kalenders (C. I. .A. ] S. 410) doch
wrthl mm mln(I«8(B(i gefasst werden kann. Allein diese An-
nahrntunuss dorh als halllusverwurfeuweiilt'n. Ist aber dassahi-
nisrhe CapitoUum f.r/ttssehr wahrMcheinlirh clmn Jer collJs talian%
M kann es garnicht aun'allt'D hier ein auguracHhm lu linden,
wie auf dem neuen ra[iitnl und auf der Romti q'Htti(rata. Hat
nun, wie auf dein neuen so auf dem alten (iajiilol, eine Ver-
ehrung aurh des lupiter Lafiaris slaltgefunden, wie wir sctihesäcn
müsscns si> wllre ein vollständiger Parallelisnius zwischen den
Tull'-n lnidei- (:a[»it<i|p iKTKCsIrllt, desjspn Conseipienzen fiir die
Sladtgeschiclitc anderwärts zu erörtern sind. — Mit Lebcr-
gchiing des Zusalzi'S aprh'ftrimn aohtm pM (unleu) Mr.üit hi«r mir
zu erwähnen, dass der coUis .Witcnt/w inil I'uretht vou Staliger
in i}hirfiali>i poJinclert ist. Dies hat trlifilis 3, 2, 3G7 und
i«i:härrc'r Anibrfiseh iSludien S. 1551.) nachgewiesen, Letzlerer
richlig criuriefl, ihiss sehr wiihl v'iu iiiilietüinuler Gutt .Wh(-ihs
^-gl. CIitf-tHS darin siRi'ken könne. I);i auf ihm rÜe «pf?« fhi
fiflii stand, nach weldieni Gölte die yorta SaHqmlis lani Sattciis)
hcnannt war, am fidgt, dass ilretsG:>^ Thor süillirli vun dnr pin'tn
Sululiiris lag. n*p!<-he zu der aedes Siihttis cind dem cdiis Salvla-
ris tührtii: dt-nn liier stand die 4\n, auf dein Miicialis die 5tc
Capclle. Schon aus diesem Grunde wird Piaics ItesLitnninng
JM'idcr TIhmt; nirhi jinfjenöinincn werden kennen. Die Wahr-
schein Uclikcit ist alsij dafür, diiss iVi^ porla Siilnfarts in der dem
^cio ztigewnudteii Gegend ge^ucl]l werden niusä.
Vorlri;mirh hat nun Müller die Bestimmung der 4ten CapcHe
d
I
¥
DIE ARCEEK. - 265
aun der handni-hrifllichen tVbei-fiefcrunga/ftJn-jiHtti est pilonftroi$
«Arm mlitih liei''Jii!sg(>l>r;ii.'lit: adverstan est Apolmar cm tudr-m S.
Gefähri wurdft er freilich wohl darauf durch Sralißore unhaltbare
T«rniutbuii^ adrorsum ext Apolmetist aedem ei Sabttis. Buuseos
<T. e. jmhmar (,uplniitirh Svlis) as ist nhtiif den Niuiieii der Gutl-
lieit iiuniöglivh. Soiis will denn auch K. Fr. llerinann in dem
4«0lliiiger Prug'*- v. J. I84S S. 8 (ich hüb« es niclit «insehoii
knnnen) hinzLifitf^'^n imd lleckt^r. Ilaiidh. 2, I, 400 fiiinimt bei,
wie rs schciiil, niK'UMorumsßn, i'.. I. L. I S. 39$ (zum 8 August).
Allein mir sehf^iiU es wiihrächmnlichei-, dass pilanorois aus einer
a
fabcb VBrstandeoon üorrectur wie piknarois (und die Verlau-
scbung von pi7o statt poliiil m hJutJg) enl^tanden ist als aus
ciucm pwhiinar sah's ois, iriflg uucli tUs pidvinar Solts heim Qui-
riuusteniiKil dem S;ilusLeH]|n^l (;i^enfiber gedacht werden lii'mnen,
uod dies ApoUinar sonsl nicht bekannt sein. Ucnn ein anderes ist
das vtin l.iviiis 3, G'i geii:mnti; .-lul' den Oaiiiinisohen Wiesen ubi
mmc aeties Apolims psf, iam tmn Apotfinare appHlatanl, avoca-
v«re senatu7ii: so hal nach MoiumseQ (Abb, der Berliner Acail.
ISGS S. (j'.l) dci' Veiuoeser Pidlnipsfist, und da» hatte man längst
aus der Lesaii der übrigen lUs. apoUinarenf und apollmarwn
lierpi'slellt. (iewithnliclier sind zwiir zur Bi-zeiclmiui^' heiliger
Orte die Formen mit dem Suflix -alt-: Fa^utal, Yokmiai, Fru-
Unat (Fest. Auszug 90), Bavumaf (Kcst. 2J0''), lannal, Liipereul,
aber die IVamen der Feste laiiar und Pulaiuar. pulrmar, lupanar
u. a. stehen ihnen nur Seite und die j)aralJL'le Verwendung der
Suffui« -ari- (-ario-) und -ali- (-alio-) ist eine längst ausge-
macht.^ Sache (Corisen, Krit. ileitr. S. 328 ir.). Mau sieht, wie
seliwarliderVersueli war, ApaKimtifm dureb Ergänzen xuulncuot
XU halten, oder gar ApoUmis are-am xn schreiben (l'r<dler, M)1h. *'
;i69, I). — Oass nun das von Livius genüiiiite Apallinare nicbl
gemeint ^ein kann, i^il fteilieb klar, ludes^ien mi'ichte ich sehr
benvcifflii, dai^s die Idcht Idngeworfene l'hruite mm tum ApoUi-
nare t^ocobauf uns schlechterdings zwinge anxunebtnen. diiss es
mit di-i- l.a^t^ dnsseIhL-n auf den thmntijsclieii Wichen «eiiH* Itich-
tiykvil habe. Ich gebe zu, dass es die Analogie lür sich bal:
i
2CtÖ
UlSiLAtifi II.
Teinfiel werden dem Mars. UeiTules u. a. Götlcr eiTicIilel, wo
irülier nur Iota satra cum ans uitrcn. Allr-in dass l.iviii.s von
fiiii-m ülliM-eii AfioUman gehört habeo konnte und eben nacli
jener doch nidit Ewiiigciidcn Aoiilugü- es dahin setzen, wo aua
iler Tempel stand, scheint mir nii;lu gegim seine Art und »';ihr-
scheinitclier als dio E\istt'n« rin-lirercr Ojd'LTSiältcD des ireinden
wenn auch in Rom früh heküimten 6att«>$ anzunehmen. Dhs6
aber Asconiiis zu Cicero in tog. caiid. S. 90 Or. irrte, wenn
er sagte, £11 (jccros Zeil sei der Apoll utenii)«! vor der porta Car-
menlüliä die einzige aedes des Goting gewesen, hHte Milller S. 89
nirht lieliaiiiJten aoll^n. Auch nach Ascouiua kennen wir ausser
dem alten nin* den p;d>iliniK(:lien. Denn die aedes Apollitiis
Kliiiiiimisii i»t der puläliaisclic und der Apollo CaeHspei, San-
daliitrius, Torlor (ilernn>s 4, 232) sind natürlich Statuen, was
Ireilith Dcrnbnrg {\}'w Instiluiionen ilesGaiug, Halle Ibft9 S.22)
iiiclil hindert diMi t^aelisjHJs ernsLliart l'ür (liiien von Asconius
nicht (,'ekfcinntfin Tempel in seinem 'Juristen viertel' zu halten.
Oder \»l der topographische AljächniU dieses Buches nicht erust-
liafl ßi^meinl?
Ceber die pajatini^che n«^on ]Uai sich hier nur so-
viel sagen, daas die beiden letzten Oapellcn die &lc auf dem
Gerutalus, al^o an der We^tspilne über dem Velabrum, wo die
aedes oder casa Hoinuli dichi bei dem LupercaS auch sonst be-
kannt ist, die 6te auf der Velia, d. h. auf der Höhe, auf welcher
S. Honavenlura und der Titirebofien stehen und welche von dem
nürdlidien Theil des jetzt 00 genannten Palatiaus durch ein Thai
geschieden ist, wie dies durch Hosas Ausgrabungen sicher ge-
slclll ist. Auf der IJöhe von ÜonavcnLiu'a also, dem Coelius
geycniiber, wird man dii? aedes Dtnatium wohl suchen milasen.
Indessen kann hierüber und über die Krage, wo die 4 ersten
(Jagiellen ;tu siicbcn seien, erst im Itca Dande entschieden
wi.'rd»n. Si'hon aus dem hier entwickelten System winl Jeder
die Folgerung ziehen, dass die ersten vier l>apellen nicht auf
der Ecke über dum Forum geie|;en haben können.
Es bleibt das AlLi^r der Urkunde, wie sie Varro vortng. iü
erörlnni und ihre specielle Bestimmung für den Cullus iu beuT*
J
I
•
ME ARGECft. 267
fbeilrn. Dass dit-sfill>e den Puittilicalbüchern eitUKiiumea sei
{Argeos pontifices voatnt IJviu« l, 24). ist die lierrs«lieude
omi wnhl aurh tinalmtig ricliligp. Aiisirhl. Allein damit ist über
«las AltiT der Heilaclion (tarnichls riilschiedun . vielmehr unter
<l«r VorausseliuDii. dans s\p eine Prücessi'iiisordiiung sei, im
licgnntfacil nnlhnniidig aus der Angabe der l.oalitäten. die »iüh
Vf!r3i)d«rii . das Aller der lledftcu«iD zu erschlicMcn. Üam im-
abliäiigig von dieser Frngo ist die zwi'iti', wie all die der l'rkunde
zu Gründe liegende Einiheiluii^ der Stadt s«i, weIcUe hier ganz
atu dem Spiel bleiben ^üll. Dass die Namen der Hügel und Orte
in der erslen (Aduitme uralL sind, kann nirJil liiiidern die in iler
dritten Columne genannten lleiligthiimer und ätrasscu furjuug
J!U halten. — Nun will ich zwar nicht ilarauf bauen, dass da»
Minervium iiarh 5l3 enlstaiideii ist (Hermes 4. 2441, allein die
Übrigen Tempel führen uns zum Thcil bis in das r>le Jiihrbundert
hinab. Die aedes Ivnonis Lucittitf- ist dedicirt anno qiii fuH nn«
magintrarihits CCCLWIX, wie. I'liniua 16, 235 erzählt [v^\.
Mmnnisen, rhrtmo!. ' S. '204 C. I. K. 1 S. HS7}. Dagegen kiinu
niriit geltend gemacht werden , da»« derselbe meint, aller alft
der Temijel sei der Hain, vnn dem ja die CHitliu den Namen
habe: denn die l"rkunde sagt oe(tes, nicht /«o«; noch weniger
natürlich, dass Paso tÜiony»4, Ifi) den Köni^ Serviiis die 6e-
hartslisteo im Tempel der Lucina, die Sterbcfailslislen in dem
der Libitina uierierlegen lässt. Und was wHrp siuiKt gegen dii-
Auitienlte der Nachricht bei PLinius einzuwenden? Die Nach-
rieht von einer Senatesitzung iu «inem Tempel des ^Jnirinna
i. J. 318. nährend die Fidenaten den Servinswall aufgreifen
(Lir. 4, 21), reicht nicht hin, um eine aedes Quiritu vor der im
Jahre 461 von L. Papirius riireor dedieirtcn (Liv. 10.41) Plia.
7^ 2 1 3) an/imehiuen- Niebutir 2. 5 i 2 IT. (weniger scharf Schwog-
Iot 'Ay 19*^f^.^ hat die chromildgischen bedenken gegen die De-
tails dieser Kämpfe mit P'idenacontwickell: die Nähe des Feinde»
an den eolUs konnte so leicht die Krfiudung einer Senatsver-
sanimluDg auf dem <^uinnaj wie dir Aiisziig der Kubier die Er-
findung einer Senatsversaramlang in einem damals noch gar
nicht vorhandenen Janustempel vor dem carmetLUihsche.tt.'CtvM;
aes
BErLAGE II.
vnnnlaRsen (vgl. Ilpnnp« 4, 334) nnd i»( also gradr i^tn Grund
gegen, nicht, wir Beckfr (Top. A. 12{15> annimmt, für die Glaub-
wi'irtligh(yil. So hit^ilinii denn viiii den FäJlüii, Aüäh Apt Spnat
innerhalb des Ponieriiim in anderen als den am Korum beliige-
iifii Tt'iiipnln sich viTsüimiiclf li;Utf (Hacker, Ilaiidb. 2, 2, 414 f.)
nur die des Antonius und Cicero übrig. — Die atdes Sentit
ht von C ■liiniiis tliibid*;iis im J. 450 dediciit und m den>8i>U>eii
.liibrft vim (''aUius Pirtor mit Geniäldca gi^sclinu'ickt wnrden (Liv.
10, l. 9, 43 Val. Max. 8. 14, Ö Plin. 35, 19). Die Üedicaüon der
aedn Du Füiii wird auf di^n 5tei) .liini dns i. 28S gesetzt: der
xweile Tnrqiiinius sollte ihn bogonnen balcn (Dionys 9, 60 vgl.
C. I. L. 1 S. 395). Die ür^ähnlen Daten stJiiumen aus der ofli-
dnllen Stndlclirunik, einz«-]ne NacbLägsigkellen in der Benutzung
derselben l'ci Liviiif* (Nissftu, Lnlcrsucliungen S. 59. 99) scbnä-
chyii nii'bt ibre Glaiibwünligkeil. Es liraucht ferner nur «r-
innerl zu werden, dass die Nennung dejt ApoUinar nicht beweisen
kauii, llJl^s die Urkunde vor Erliauun^ des Tem|wls des ApoUo
■¥l*l■fa^!*l i:*( {unten). Wenn mau also ans den Namen der collh
Saiuiarh und Qumnah's auf das Vuihandensein von CuUusstSlten
dieser l^ntüieiteu auf jiMicn Hügeln vor ■)')() und 461 schliessl,
M> ist da$ freilich unzweifelhaft richtig: aber diese Gullu5$tjtt«n
sind ui'^|)rünglirh »u wenig atdes gewesen als die ältesten auf
dem Palatin und dem Ca|)itul.
Es tdeilicn unii übrig die atdefi Romuii auf dem Germalus
und aedes deum PeHatiMm auf der Velia. Die Gründung der
letzteren kennen wir zufTdlif! nicht: iu den Annalen kommt sie
2uer>t 58T al$ aedesdevm Pfnattttm in Velig vor (Liv. 45. 16.5).
Hut Wiederherstellung diucli Aiigu^tus i$l hier glekligültig.
Uie er^tcrc wird nur in unserer L'rkundc aedes, in der Volk»-
s|<nirli(! rosti fiomuli (hIit tiiyurmm Fausttili genannt, und war,
wie bekannt, die unter t>bhut de^ l'nntilicalcollrg^inm stehende
und als Culius^lälle ronsecririe Wohnunj; des Siadtgründcrs.
Abw mit Schwegier, auf den ieh hier verweise ( 1 , 393 f.) und
Kiihino ^Beliräge S. 221) zu schlie»^eD. das$ weil diese aedes
Romnli und vit-lleirlit die crirro Satrontm JWfTfinorwui ah rolir-
gedfckte Holten immer erhallen worden »ind. so di« ältesten
p
Gottesh3u:>er in Rom zu denken seien, ist ininileslenä sflir kühn
und «in clirf('4(>r Wiilcrs|iriirli •^^i^pu <lie wolilv-Rrsiäitilürlii' iiih)
Jurcli Thiilsadieii iicfp-üitdele Tradition, welche der ."dleiittiu
bottesvei'tiJii'uug wedur Iwilachte» Ubm^ iiurh Bild, sundern lucua,
ilelubritm tind ara /.iisflin-ilil. rir;nli' die n^^zeirlinung jener
Hiille do-s SiiullgründtTS ab aedes Romnii ist für mich ein slaikfi-
Beweifi mehr Tür den rerhällniäsinäfuüg spat&n Ursprung der
ReJuction unserer [Jrkiindc. So gut wie «ininal in frühej- /eil
der Urspriiiij; dci' iiridh-ri Geuusseriscbart der zwölC A^-krrtinidi'i'
au Itomuluä ungeknilpfl worden ist, so gut nnisfi man einmal
und natürlich lange vor Fahius die Romuliii^raheJ in aJlru ihren
Details Jucalisirt halien und i^s wird im Schosse des rNmtilical-
collegiiuns die ConscaüruDg tlt-r Hütte, in der der SUidlgrünüer
aufgewachsen sein gullle, hi^sddass^tn wordi^n gein, nehen dem
alten Lupcrcal. wu die VVöllln ihn g<-süugl halte. Denn ilaiis die
Urkimde iiiitechiiiH:!) aniles gfbnmchl hiibBii oder diese aeäts
RomHli von der bekannten unter Ühhut der i'unlilices slehenüpn
Hätte verschieden »ein sMUi (so ächciat Lühlitirl S. 52 zu
meinen), dafür sehe icli nichl den enlfe-rntestcji (>rund. Hin-
gegen lässt sich die in YerliältnissLnH.säig später Zeil eriulgte
GoDseeratiuii einer solclien Oiii>s'-af--de» wulii in einem anderen
Zusammenhange be4rreilVn. Sclio]» Schwenler (1, 44S A. I) hat
die Frage a u ig ew orten, oh Taciliis seine Ueschrcibung des pala-
tioisdieti Pumi-rium (AnD. 12, 24) nicht mitielhar aus einer
geistlichen Urkunde entnommen bat>e. \\.n mag hier daran er-
innert werden (INiiheres im Ken Bande), dass dies wahrschein-
lich ist, nicht allein weil das Augurencollt-ginm noch »}iät über
das stÄdliscbe l'omeriuni wnclite und au£ den Auf^uralhüehcrn
Hessali.t über das paialinisrhe rnmt^rium hericbirle, sondern
auch weil au den Lupercaltcu februalnr populm, id est lupereis
nutlis litstratur anliiiuiitn of/pidum Paliilmum (jretfi'hus hntnuhis
dncinm. !S»i Varro Ö, Ü4. Kr meint, Jans, wie die Lnstraliun
der Aeflkor durdi di^sHernniführen der Heirden an den Grenzen
geschehe, so bei dieser Lustralion die alte Stadt gewiit^ermasäen
von Menschenheerdeii (die Lupcrci waren mit ThierlL-Uen ge-
schürzt) umgehen sei und Mommsens Aenderung iü.l. I.. 1 S. 3ö4)
270
BKrhARK II.
« regibiis moenihm n'ncUim ist .lUo iinnölliig. ja der Plural re-
yibus unmöfilith. Nun war aber die Oremoiiip Ues LuslraiioD
durch LniUulVn ilis alten l'oineriiim \m «li-r imQici- «licUtcr
weitipiiilpii Uolwminp thr Ilügclalihimg« Rinigorniassen schwierig
geworden, und so ist m kaum andiM-s denkbar, aJs (kiss das
Augural- odt^r Pontilic^lculle^mui c-iiiiu;d di« Cri^uzcii aiitlmn-
tifich durch Dr^schreibunt; beütJmmt hat uml wahrgf^heiulich in
Folge eines solciien Beschlusses die rer(w spatvs iuterweti
lapidex aufgerichtet tvurden, die Tacilus sellist gesellen lu
haben Bchcint. In ^aiiz äholidier Weise hat, »ie Zinzow (Das
ällesle Rom S. 47} bemerkt, die zuiicbniendc Bebauung der
Sladt eine Fixiruni; der Lage der Ai'geer für den Zweck der
Processiim tmd der Opfer diircli Hesr-hreibun^' nollmendig
geniacltl, welche uns vorliegt in einer Hedaction. welcbu
jGiiger isl aU die beliaiidclli'ii 'l>iii()elgri"iuduugeu. Dies ist um
sa wahrscheinlicher als die unten zu Hn'irtRrnde Kalur dißarr
Stölleti sie den Bliclien leichl entzog; die Andeutung der Wege
aber für eine i\h' ganze HüaelsEadt rlurchwiiiidernde PruretvHiun
gradi'zu unentbehrlich werden nnisste , bei der Enge und Lln-
regelinrissigkeil der Gasspii. Wenn Ziuicow diu Zeil, der Lnler-
srhii^tiutig derltäcticrdi-sNunia. d^sKiide desOtenJaliihiinclerts,
als K|)uche dei- Kcdacliün aonimnil, so isl Jas freilich nicht zu
«rweisiMi. leb sehi- aber keinen tlriintl sie für aller, wohl abw
die Möglichkeit sie fär jünger zu halten. Dics^^ilt, wie sich ver-
steht, niitOrlich nur vun der viin VaiTri hf^niilzrßn Hedacliun.
also %-on der noLbwendig Veränderimgen unterworfenen dritten
Cubmme. Dass unsser den erwähnten Z^hladjcctivea keine or-
heblirlien Arrliaisnien vnrkiMUninn (E»ijuilHtti als ISuniiiialiv
inu88te Kurückgewie&en werden, die Vertauschuiig des c und g
in facutal u. ä. ituheint mir auf Itecbnung des Abschreibers tii
selEen), stimmt wohl zu dem ilesagten. Üie heiligen Fe-stlieiler
haben sich ilircs »Iterlbunilichen IJenando^. wie bckaunl, nit:
«nikiftiden tluilen. Hieses wie andere, Stücke der Poniiiical-
bi'iclier d^fircycii mögen ähnlich wie die Zwölfiafeln und diu Ma-
gifetnil.slMicber durch die IJi'benirlieiluugen auch sjinicJiiicb ver-
jinderl nurden sein und wir linden datier tn den Citalen der
J
DIE ARGEER.
271
iinatiker, abgesehen tou (Ihii tectiniscIiRn Adsdrücknn,
fCeringe Sjuirpii aliprlliümlidier Sjinichf. Um so bedenklicher
bin ich gf);eu die VoÄUclHf, dt-n uns l)pi Varro erhallnnen Texten
der PneslerselirilV^n und MagistraLibftvIier die iirältestftn Fle-
xion-^foniiftn lu >itidii.iren. wie ?,. B. gcfen dftii V«r«iirti Itngli.s,
in der Form«! der Auguraibüclicr bei Varro 7, 8 den lustrumen-
Ulis lier/usletJeti fUeiträ^'e zur lal. (iramm. 1, 22).
Ks isl nnn weiter die Fru^e, was man sich uuter den Orten,
welche argei oder Argei hvii^äeti, zu deokeD habt'. Aligethan
wäre «ie freilicli, wenn sie »iclier saeetla würcn (Lübbert, QiiaesL
))onL. S. 'iH. 43). Allein Vitrrü ticbrauctit neben diesem Ausdruck
auch sacraria. Mini y^a-^v iiicbl, dass sacrun'iim iin<l sacelluot
tiassell)« sei; das fult;t weder auä\arro, der einmal den Lccbnisch
richtigen, dasaiiLtereiiiai den nur verwuuülen AuiliJruck bntucbcu
konnlc: nicJil daraus, das« (Ücero Mil. ^1 , SU von eioeni saaa-
rium Uunae Deae spricfal und aia so gewiegter Erklärer wj«
A^conius (Argüni. S. 'M^ 1) dussi-l|je saceliam ncuQt. Vielmehr
laust sich Iteweisen, duas beide Üe^riJVe vei-t^chieden, nenn auch
synonym sind, llfiaii (lilgg. 1,8.^,2] faüst den UntoräcUicd
awiitchen einem locus sarer und einem sacrariunt für die. tircnze
des inferdtctum Mqnüt m iocQ sacro so : sacer Ioch$ est
hüus comeaalns, sacraimm est locus in qiio sacra repommlur,
fuod eiiam m aedifido privtiiv esse potest: ei sotent, gut liberare
eum locttm reliymie mlunl: sacra inde evocare. Uurs. 43, Ö, U 1
cit praeter: m loco sacro fafere inm euin itHmiUere. quid veto.
hoe iKttriiictum de mcro loco . hoti de sacrario compefü. Auderä
aber, nicht widoi>(>rei'honc), erkläit Sr-rvius Aen. 12, 1UU: «acra-
ntnn proprie Hicihn- loctix in temph, in qm sacra reponuntur,
wo/u mun drnn gb-tdi dir älndirlD' lleliuitiiin /u (ieurf;. '6, Ö33
vergleichen mag: dünaria proprk loca sunt, in quibiis dona repo-
tutntur dfonim, abmive tempta. — - Scrviriä bat biu Heiner Dcll-
nition zuurichst an die regia getiatht. .N'iich Ueckers scitlagender
Beweisl'ühruugTyp. S.22üt. kauu nichi be/weilcU weideo, iasi
das sarrarmiu rcifiae, in weiclieni die liaslai^ Martine la^eii ^Sena-
luscousuJt von Ü55 bei Oell. 4, t>, 2^ veraebieilen ist von der auf
der Höhe des Pniatin siebenden curia SatiorHm. in wetriier die
272
BEILAGE II.
ancilia Ingen, und das« nicht diese, sondern jnne die öiti/t
Aq^mi; äcien. die d«n in d'^m üu^tittunv der R^gin üclilafendpii
Caesar ilurrh f.ftraus*-h wHcken (Diu 14, 1 7). Preuner. dfir (VesU
S. Ib'i. 256) dieüc Aiit-letüU'tK Dach Anderen f'Or falücl] hält, hülte
itie wenigstens nicht eine Misalinnttluiig dßr SI«Ur neitiiüii <türreii.
AmbroAch (Stud.S. 1 1) haLiuifda:« sacrariuni Itezugen, wasFeiitud
S. 329 oTZillilt: Salim virgint:$ . . sacrißciiwi fac-ere in Regia cum
pondßce paludalas atm apkibiis in mödim Salioriun. Dii'-s wird
noch verslfindlicher. wenn man die Nutiz dcji l-'uldaer Sorviu»
7.M Arn. 2, 325 ricliiig versteht: {Salii} saera Penntinm curabaut,
quo^ tarnen Pßiiaies afü Apollmem et NepttinHm mtiüit, alii
haslas esse et in Reyia positos (raHimt: so s&hrcilio ich statt
aslatas, nicht mit d<«n Aus^tühen hasSntos, was ltiiliini> (Bcitnige
S. 22'J) zu seiner IViiatcohypolhese verholten hal. Der Zutritt
der Salier wie dßr saÜschen Jungtraueii zu dom fiacrarium Martls
und da5 VuUziehen einer Opferltnadlung daäi?^lt>st ist Kwelfelia^.
Wenn almT VaieriuR Max. &, 1 . 1 1 ein Mcrnrinm Salionon. S«r-
TJiis lAen. S,3. 7, 603) ein sffcj'drrVMii Martis, in welchem die
Ancili^^n lagen, nennen, so i:^! tliis nainrliich von der tJurie zu
vertitciheii und ilie Finge, wririiiti liiec niir.h der litnus RmnuU
lag, i»t für im» gliMchgültig. D.iss das Senatuscansidt nii,:h( aus-
drückiich sacraiinm Martis sü^l, if*t hegreitlieh : die Worte m
tacraiio re'jiae haxtas MarUn» motisae machen eine sulciie Wi«-
dcrholutig ganz überilüäsig. — Verseliieden von dem mcrarium
ifartin in der Regia miiss i^iii siirriirium Opix Comtivm eheii-
dnselbsL »ein [nicht m vnrweeliselii mit 4ler aedes Opi» et Saturni,
Mommsen, C. I. L. 1 S. 408), welches mit diesem Nninen inehr-
tarh PTwrdint wird, ziinrii;hst von Varni (>, 21 : rMms in rexfia
sdcrurium; tjmid iV/eo aTtam [actum F). nl eo praeter n'rginei Ve-
»lafes et sacerihiem piibfirum introeai lumo. Al?) ^cHmmt, rnffi-
hihtm hamlhabenC scriptum: sw schreibe ich. Denn Maliers qMörf
An ar.l)im isl. im vr-rsläTidlidi, Iliisehkes quo th rnnrium [Wdm. Jalir
S. 251) eine harte Aendeniiig. Nun giebtes ineinem Wissens ia
republitianiächer Zeit zwar l'riesteriunL^n fiomder (-idle: MCft-
Aüs Cereris pnhh'ca popufi Hotmim Qtn'rifiitm (T. 1. L, I, lUJti
Murquardt 4, 3!fl), sacerdotes Jsidis {C. I. I.. 1, JU34 und das.
•
UtE ARGKEIt.
273
Mommsttu), zu Af{aiimm eine s. fttbUta libm, «ine s. Certria et
eneris (dasolhst llS2f.), andfre manifipale sacerHcteg (llfthncr,
d. S. 020) und ilif vcrpüiit(*ii sticentoles BaedmnafiHm , suiisl
er ist die Krz^^ichnimg fürFjnzrl|irir>sLnr römisrlirr nottlirilrn
erhört. Sellist Mtlpliedpr eine? 8;ic<'rdotalpn Cfllli^^riiitns liiliren
Imcrlich nU F.iiizeliii> in iiltf-r Z<^iL den Titel sacerdos und nur
in V^rgetieu von M;irquardt [4, 379) hftt den Salier Q. Timita
Saterdos iMariniArv. 1G6) zu einem sarerrfo* pcniacht. Auch für
ie VeslaliniiPD erKicIlt sich aus deu voq l'rcuner S. 2&8 f. zu-
im mengest eil len Zeugnissen, das» sie technisch virgo, mrgine$
Vestar., nicht wie er folgert sactrdos, sacerdotes Veslafes hcisscii:
ja hei Livius 5, 39 scheinen nach der Veroneser Hs. (Moninisen,
Ahh. der Äkatl. d. W. 1868 S.202) gradezu lacerdotetqtie et
Vestafes im (•e^en^iafx xu sl<'h<>n. Ki hLeihl ahv nur ilhri){, den
taeerdos publints entweder mil Ainlirosch (S. 12) und M»npi:inU
4, 1 99. 2 1 R) t'ilr den jimilifex oder p. maximfu zu halten, oder was
das Wiihrschcinli<:here ist. collmtiv ffir 'den Slaat.s|mcster'
l'üntilires und riamines. ') Wer aber mit Lühbcrt (QuacslI.
L S. 81) einen sonst uohekannten sacerdos Opis annehmeD
woffle, mü38te ihn doch wohl weiblii'h inncheii uud sticerdolem
I . pnliUmin scIireiLeu. Mir scheint ihn alter iinin^glirii und «o
^H *) Wenn MargiiarHt n. (1. ü. 2lß sflgt, der /uMincnonbaii^ zeig«, Aasn
^KMieerdon puUiem >iL<er nicht 'allf^erndDe H<rzi!ii'hnuDR' sei , ho ist da.«
^^ riehlii;, sobaM uinn un Aio ciiUe^ii n<uittü»r taerrduliim ilcmkeii wUl.
AUeiu dass pfi/ilifivoji, ßaminei vcjJ vir^inei jEugamiueii^cIitir^n , TtA^ta
eben dir üntun bültaudcUen StcUea. Bei Ciecru (Dr Xc^g. 2, 6) niTÜeu IVm-
licb tinter ilfii puUki siurrdüte-f dlo PmitKicff», Ornlelhewahrf^r aaA
Auguren vcrstanilien. AJIcib \ü Atm die»er KinÜiL'iluDg v(iniu>j;elieudeu
Abschoitt winl das \V»rl, uin mir .«clifint, nndfrs j^cbrauHt: die *atTr~
datsM sollvD de» FKMlkiileuiJer und dii? Arl der Opfei- für jede Gi>lllieil Iie-
CtiminCD, divisqudi aliis nap^rdnlen oainibux pwiitjicea sinffiilia fiaitnriex
rmiio, virginesfjfus f'extahs in ni'bii cituliiiliui'to ifinern foci pul/tici tetHpi-
ttifnum. Turncbiiii hat tltr aliix: nWx fieavhrlifbcn, KcifTcrscIipid (Kh. M.
n, 2U] ] ; divinqiia tacert/iAoi immHittt filurvs, sin^ulie siiigvli suiito uud da-
■itmeiucs Erachtcnspmilfl i!as, »n.* hervorgelinifen werden r*oll, bearUifft,
das» vcin d^n ineerdnUs xui l^'i^rH' die p<iiiCirir:cx für ili*^ Gcflaninitheit,
Aie Hamioes für die V.'wtt^tifn beslimmi a'\ai. Sollte in aSiiit ein am Itaude
iiachg^^tragnnnB faiii atvckeii «lüur ist du» VVurt eiaT^iclL zu alreicbeu '
JoiiUa, rOmiiebq Tojiiignphte. tl, IB
274
hElLKGK II.
sloasc ich donn in tinn M^ntuhw WorlAn norli einmal nn: ii
cum tat suffibulum fiand hahent. BIb man min nirht iiaohwcisl.
Hans ein powj;i/>j; Diier /Iinn^n bei auderpii Oflcgeuheiten slalt
dfts mil (1cm ajwx vfirsfilmnen llirles (KeiflprKchfiiH, Sui-Ionü
i-eiiq. S. 268) oder etwa über dfiinsdljen den au» Fesliis 348''
uiid ibri kunstdarstellungcn lekauDtcn iiiitor dem Kinn mit
eiiifir Spnngn g^b.'illmim SdileiiT di^r Vnstalinnfin getraF^fln
hoben , inöclitp ich annrhmcn , <l»ss bei Varro ii -iw strni-hrn
und cmn &at, siiffthnlum nr aumito aufdie Vcslaün ziiWzIfihpn sei.
Mhk nun 0])scr|uens, wo er [Prod. 19) den ßnmd der Regia 'tlos
sncrnrium' filiiTiljnifi-n ISsst, di-iiliF-ii. nn welches fr \v«itl(>. «> isl
doch sif-hiir, dasfi ri.-i.'; dor Ojis vim drin ilns Mars vprwrliieden ist
Das« nun das sacrarnm Mnrtix nirht blas der Anfbrwali-
rungsort der Lanzen «ar, suuderii dass darin auch ein Opfer
itiiixebrat'lil, nird, sa^i. zwar MiHtii;ind niiKilriicklicb. scheinf. .iber
schon aus der Analogie des sacrm-ium Opis zu folgen, voa
welclieiri Fesliis an zwei Stelli-n. die ich nielil genügisnd heat-blel
finite, dies gradexii bezeugt. Hie eine hiulöl S. 249 **: [praefeii-
culHm Pas] aeneum s\ine ansa appellaltar, paiPns summttm vel]nt
pelvis, Iqno nd sucrifkia vtebanliiT m sarr<i]no Opis C\ojtswti^\.
His utefjaniifr eigiinzl der Ausiiig, nur diis» er ftypellatur forl-
lässl. Statt tilehaniur wird utuntur zu setien sein, wjts der Epi-
Ifiiiüitor nueh in der zweiten Stelle geändert hat. Her Seldtiw*
ist vim HrsinuB ricliltg ergiinxt. Her gleich dnmnf l'idjiende Ar-
tikel spricht von paicUae i'tejn sacris faciendis aptae. Mit dieser
Stelle nun srhcint unzwcifelhafl verbnndeii ncrilen zn niüssett
eine leider si^hr versliiuimeUe zweite S. U4S», deren Ergänzung
ich hier versuchen will. Was der Auszug S. 349 und Serviirs zu
Arn. 4, 262 dar.ins abgesr.brieben haben, stimmt fast würtlich
fibcrein und lässt sich mit den Itusten bei Feslus vereinigen.
Aber das Wichtigste lassen beide fürt. Servius aber hat, wie es
sehrint. ein i'aiir Werte mehr. Nach ilorren G. Thilo», geiülligßr
Mitltieilung bat aiieli an dieser Stelle P. Djinlel genau seine
Ilandschnlt (rod. Bern. 172 s. X) abgedruckt. Ich lese,:
1 Secesjfiifim esxe AudsU'-
2 US Lahea tut r.utirum fi!\neum ohlcn^nm, uuuti-
DIE AnCBBR.
27ö
ei»irneo roiuml\o solide, vmcio ad ca-
fnilum aryenio awoque], ftxum tlavä aetms
b aere Cyprio, quo flami\Ms, flaminieae, virgi-
6 MS potUi/icetque ad sa]crifiet'a uhtnlvr . ea,
7 cum Opi CoJtsinar. sacra facinnl], in xacrario iHwUnr,
8 ibiqtte ad&ervatur nna tum prae]feficulo aauo: olim
11 eodem in tacrario eliam sacrae] tubae relictae ttaU.
10 iiiim Ttetniti, nisi qui curant sacr]a, lanyerf licet, est
1 1 iyrtnr »acra r« serfapHa ). ntd itt aliis in loris et
12 in ßaminica ad tervojitur^i)] quaedam. üa secttpitae di-
13 ciM a secando,
l sefMpila cuUrum ferrettm A ^ AitsKug, seceipita aiüetu ist
cttlter obtamjm ferrtm S = Servin» || manubrio AS |t
3 umffH die Hirncr Hs. des S || 4/üw S |} U ßimbies fttlill
S 11 ^i niehrtHlitr, dir.ia auitun est xecespita a secando A,
KtuHtur f.aq»e. tarn s(tf.ra est. appellatur autem setespita a
teeando S, »omil beide sclUicäsen || h rediculo i\ic Bb.^
\pra0]fericulo ich.
Ich babe <Ier angczngpnen Stelle dea Feshis Vielen (8,249'') ge-
glaubt . iiitir da» praefmathuH dtiicb eine kleine Aendcruiig bin-
nnliringi^D zii müiaeii, naclrdcii) icli iiiirli vi-rgi'lipns liPinülit liabe,
einen Zusninmenhang tm finden, in welchem etwa ge^tandAn
hfitto: . m sacrario ntHnlHr [quotl hello Puniro furtum est] Redt-
tMio . MMO olim . . VÄn aiuliTi*!« Wort, <\as passle. linde Ich
niclil, etwa (Vit] seiUciäo aeneo. Ursinus hat reticttlo gescbrieben,
was Giller hcdnuton soll, aber dies, nicht bedeuten kann, and
darans eine Ergrjnzung herausgesiimnuin. die liesser gaDst iiner-
{jrlort bleibt. Ein zweiter Orund. der mich bestimmt, das sa-
(THrrtim in der Hegia zu sucli^n, ist, das» der Gebrauch der
«cesjjfW bei Opfern beKphidinn wird, w^lrlie Pontillf.«ftFlamine,s
tind V«Ktaiinaen vollzieben, nnd dann ein $acrarium gennnnt
wird. Jeder winl zugeben, dass dies zunäcbst aur die Regia
weUt. Im Einzelnen bin ich freibeb unsirber. — Das» Scrvius
mit seinem etjqufi iam (statt ipmf) »otra «$t, dessen Anfang ea
merkwürdig zu Fesius stimmt, ^cnsamincngczogcn hat, ist iilar.
Halte ich in der tiauplsaebc da^ Ftichligc getroffen, f-o sagt uns
276
ncn.AGP. II.
der Arlikel, dass die sieetpita selbst ßioe res sacra sei und mit
dorn praefericulum im sacran'tm Opis oder in einem der Sacxa-
rieD dnr Ro^a 'gebraucht wiirtlc'. Im sacriiThttn Martis wurden
die haatae. hnwalirt: solllen die^e nicht zu dnn Umzügen der
Salier ad» dem sacrariuni hernu.sgcnommen und gebraiir.ht
worden wein wie die atirilia aus der Ciirie der Salier, wenn sie
«liier wieder niedergelegt waren, heobachtet und ihr Schütteln
als froäigium betrachtet worden sein ? Denn es ist nicht
von einer kasla ii>( Itede, die man als Symbul oder Surrogat
fOr eine Statue ansehen kSonte. So würde das sacrarinm zur
Aufbewahrung eiäies Theila des mstrtimentum samim des Mars*-
cuitiiß dienen. Das Nehroliche aber gilt von dem Ort, wo sece-
spiia und praefericnhtm 'gebraucht' oder, wie ich meine, bewahrt
wunlen. Ki'ider bedienen sieh liie PonliOres, Fiiiuiini'-s und
Jungfrauen, die eigentlichen Diener des Cultus im Staatsliause.
Die secespila ist das insigm des Poniißcalcollcg'iuuis. Die drei ge-
nannten, d. h. rigL'Dllioli die St;iiiIä|irieslorfii;liaft {siK^nlofet yxt-
hlid) im Gegfiusatz zu den Auguren und den Bewalu-ern der i
apothnisclicn Sprüche. Auä»er der sece$pita, dem simputum (wold^H
dasselbe wie srinjiuvvim) und dem ailnlhis finden wir nun das^^
praefericulum unter den Ijer^then der Staatspriesterachaft , die
nicht nur bei einer, sondern ollenhar bei alleu von ihr voll-
zogenen Opferhandlungen an den verschiedensten Orten der Stadt
gebraucht wurden. Die Heiligkeit dieser res sacrae bezeichnet ihr
SloüT; hölzerne, thöncrne und kuiiferni! (Icräth«^ sind es. Dieae-
cespila zwar wird eisrTU. «her iiiil Kiitifprn%eln beBchlftgen ge-
nannt: allein bedenkt man das Verbot. Eisen im Cultus zu ge-
brauchen (Jahn zu Persius S. 135, Mouimscu, C. I. L. t S. 177
Henzen, Scavi uei bosco ilf'Hli orv.ili S. V), so wird es schwer an-
zunehmen, dass dic&e re» sacra nicht urspriliiglicb ganz kupl'eru,
und erst spiller nur kupferbeschlagim gewesen sei. Dass nun
die »urgeffdirten (ieräthe . die mcra anpeUex der Pneslerschaft,
zu der ich auch die hwtae Marliae zu rechnen wage, nui' in dem
Mcrarutm der Wohnung de^ Oherprieüteis aufbewahrt werden
konnte, von da zu jeder heib^cn IlaudLun^; geliidt, dorUtiu zu-
räck^ebracht werden mussto, ittt klar. Dies ist so notbwendig,
nm ARfiRRR.
277
wii; dass lUe sacra supfUex, welclie zum Dienste nur eiues Outles
in (iessen Hause bestimmt w.ii, in diesem llmsf. bewahrt s\iirdE),
wie sie mit ihm an einem Tage, weil nur zu seint-m Üieusle Le-
stiramt, cfiDseciirt war (Graoius b.Macr. 3, 1 1, 5 vg). Lülibcrl
S. 2ä f.). Es wird aUo jeder Tempel ein solches «arrarium ge-
habt haben, die maaria des Slaiitsbauses aber sind begr^iflicher-
ivei«P aU die hnilig^ten der heiligen vernbrt worden. Nur auf
die Frage, warum [jnide im saa-Mnm Opin <Ian praeferir.ufum,
vielleichl auch die seceHpila liewfibit wuidi-, und ob es dflBelbsl,
auch eacraria des. Iiipitor, derlunnuad de» Jami^ gegeben habe,
weiss ich nicht m autworlen. — Sehen wir nun auf die sonst
ntKth voD gLiteu St'hriflfrtcllcni als sacraha hezelchoeten Oite,
80 gehdreu diese Fast cturchgängii; zu den von Ulpian als tiiam
in ioco privato niüghch bcZ'cicIinetvn. Und zwar lindet sich das
Wort bei Cicero (Verr. 4, 2, 3) gradezu für das spätor« taranum.
Das sacrariim im IJeburtshausr' des Aug:iislti8 (Sud. Aug. 5) ist
oidit« Ainleres: der Eigenlbümer dej§ Hauses hHlte später peti-
liuoirl, mau iitüge es dem <iultus dr!H Auj^uist weihen und der
Senat besfhlu SS : u( ea pars domuscomtcrarttttr. Mitiirund nennt
Uvius (39, 9, 4. lü, 5) sacrarntm den Haum, in welchem offen-
bar in einem Priv.nlhaus«, m (tquoUod, die Bacchaualien gehalten
vrurden. der Auszug aus Livins 103 sacrarmm den Itaura in dej*
Wohnung Caesars, in welchem das tl[)ft'r der Bonn ilea vuilzogcu
wurde. Wenn vun L. Veturius, der die xacra striia aolleaitiia
capite sancta seiner gens vernachlässigt hatte, («ito sagt (Fragra.
S. 48): a^imm Animmn in satrarium infeire oportebai, so ist
auch iVw» sacrarmm im Privatb^use zu denken. .A^uf dem Grund-
stück des T. Scrgius <iaUus bei Bo\il[ae befand sich das oben an-
geführte Mcrrtn'Hffli Bonae dem, auf dem Grifurislück des Sevcrus
und taracalla errichtet mit ihi-er Erlaubniss eine Körperschaft
sacrarium dei Liberi mm aediculn et columnis u. s. w. (Or. 2^60).
Das sacrarium gentis IiiUae zu Bovitlac, welches nach dem Tode
d« Augnstus errichtet wurde (Tac. Ann. 2, 41 vgl. !liIommsen C.
I.L. l S.207) denke ich mir also auf dem praedium des doi"t an-
sässigen Geschlechts und niu&s dahingeslelU sein lassen, ob
dazu, wie zu eigenilicben Tempeln, einn Bibliothek gehört liabe
27S
BEILAGK n.
(RftiffprAcliRul, Äiinnli 1862, 115). EDdlicIi das iKKrarium d.
Avgusli, rle«äcu BeDniln (»ach ein aedeiwisf) auf Insrhrirtfii
vdi'knnilTiPii ^llr. Ilt'iizen 2*170, GH15) kann scliweiiitll eiiiw der
beiden bekanntein Tempel dos Kaisers sein (Becker, Antwort
S. 58 f.). Wir babcii uns; gewöhnt von Lararien zu sprcdinn,
Dflfl Wort larariiim kommt nur vcir bei Laji]pi-iilius für die kai-
sertichß Ilauscapelle, in der unter den Laves des Hauses anflere
tötlerbilder standen, wie es in dem von Cicero erwähnten so-
rrarinm gnwest^n lu ^cin r^cLeint. In ibm Hl(r&misi:hrQ llnuhn
slanileri die Lares auf dtim Heerde und beduiften iieiues besonn
derf^n Hauines. Wie d»^ äicti i;ei'ind(.'rt hat, 'm^cti die USuBcr'
von PomiHiji. WrIiI aher hediirflR dir rienlikull in den Prival-
häusern besonderer Häunie. Hier waren die sacra pmata, dK
Bilder, licräthe und Opfcrhtjcrde verwahrt wie die heiligen Gc-
räthe des StaatscuHus; in den Saciarien der Itegia und der^
Tempel.
Ich denke, dfis emrlerte Miiterial, dessen Vollständigkcitj
leh natürlich nirht verbürgen kann'), rtüclit aui^, um dii; be-
stimmte BetfienitunK iles r.ebrfnifhs und dessen Uehereinstim-^
niung mit den vorimgostclltcn Ilcl]nili«ncn zu erweisen. MU
scheint es hiernrteli unmiVgJieh, in den Arvnlaclen t. '13 m^^
Marini (S.ß63,danaeh Ijihbert S.DO) arar fempoTnl{es) sarriari)
rf(eae) rf[i'ae) zu ergänzen, wnnal ja aui dersetlicn Tai'eJ der lums
stwer genannt wird: ein luais ist zwar m\ safrum, ninmiernudir
aber ein nacrariwit.
Wir b&unen uns kdrzer fassen in HetrelT des sacellum. Es
ist kein Gnind an der Kictiti^keit der Delinitionen des Fcstue
*) Ok Qualität uiaiivher satrurta laist sich nicht be:(tiii]ULen. later-
essant ist dir auf einem 'frainmento ili uiclilti-ave truvilo In l'nlcstriul'
oiogchauciii' um) vdd Macini Arv. 120 (gleichzeitig von Petrini = Hi^Dseu
67Ü91 milftcthciUc luscbrjfl, «clclie ich Mw* m er^nteo möchte
rfiV« /»ENATIBVS • bACRARlVM [^ierne]
(Zuname) ANVS - PONTIF • MIN • rATKOn. sua impmtta
/w/T - REIQ_ ■ PVBLICAt • DOjjo d^'t/tt
Schrat kann auch dids 'cin auf doui Grnni].'!tüi-k diese» Mannva crrich-
ttltis uDil dauo Dcbsl dem lijuud [ind findoii düiu Munii'lpiuiu geschoaktea
Hdligtliuui K»in.
DIEAltCtClt
~9
18*: Iota dis »acTttln »hie tedo zu zwRifetn. Uesfiilißt wird ilteKf^
urrii die Gnschirlilc des .sr.riboiiiaiiisdieQ [luUral, wcldi«» die
Uillc ciiicä ia('«f/um atiaitiim liäzt'iclint'U! iFc^lus 333 ''), itardi
a« iaceilmi de s. s. saepitttidnm cmraveiimt dej- InschrÜt II. I.
I.HIÜ (vgl. HtTincs 4, 2.ir)r). «Ilirch ilie Gtscliichle Ihm
ivius 5, 39, wo i\U: VricRipr xacra . . optmum dumnt ronditti
ßoUolia saceUo yroximo aedibus pamim's Quirinafts, -nfii Mime
\e$pm' retiifio e»t, defoilere. (Itiniöglicli Jiaiiii man als« mit Lfrli-
Ix^rt (Quae$.U. ponl. S. 38) annehmen, Fi^slus lia)>i> Iuiii|htä<khlicli
an das perforalum lectum des Quirtnus*tcnit>rEs (Varro 5, Bt5) ge-
daclil. Trcbalius &clili<'s&l das UnbüdachU; nicht aus, wenn er
sagt (iKii (i<^ll. 7, 12, 2); Icctts parvus deo sntraius cum ara.
Wpon er liiuzuffi(,'t. das Wort sei ein Composiluiii. quaii sacra
ceila, !^i) iicconiiiindirl. it .sii:h iMiir^iii iniitdur slcrngeii Spraoh-
gvliraut'h: t>& knnntf: iler loctis parous deo .wrratm auch lie-
clil sein, er lirHuehtc es aber nicht. Das Wescullichc ist
der locus coKsecraluf. rum ura, der also Ji« Uebci'giihe an eine
beslimniie Gotüioil invohirl. Cr besass die Kigenscliaf^ welche
Utpian dem fimnr.r\nm abspricht : er war sflcriint durch Coiise-
cratinn durt^h cUe ülTcutlJeheu Priivsi i:r, rtinsemrl in hi'O puhlic^.
Dass mit dor üßit eine gi-osse Anzahl dieser saeelta mit nedimlae
vcrsnben worden .sein mögen, ändert an der Erklärung Nichts.
ßass unter den rt'|iublilianisthiiii liisehntleii mit Aiisiiiihtiie der
ngeführten und der Anweisung l'ür den Temi^elbau von Puteoli,
wclciie die AVegrüuinung von aacella, arae. siyna, qnm in cmrrpo
Stait, anordnet iC.I.L. 1 ö77,3,2), sunat keine ein saeeltnm neunl,
«weist 6Q wenig wie dass das Wort in den Ueäten des ji Jinni^chen
estkaleaders nicht vorkommt (Hübner hat cü itn Iudex S. 61S
2war vienual, aber ilas ist sein Zusalzj, während i'ine Rrilin vun
aactlla von den Scbi-iftstcllern aufgeföhrl werden (Marquardt
4, 20 I.iilibei't S. 40 f.). Bctradil«n wir die Rildung der Worl«
saermiiim rniii saretlum, fio führen sie uns ebenfalls auf die hinr
enlwickeilpnBegi'itli^ Ä'mririnwird der focuJi.sacCT' genannt Keinn
ara, sundern dcj- Grenzstein eines soIcUen Orts sdieiut der
Klein iü äciti, aui wek'beni die liisdirift devtis Coi7d»cas sacnim
Steht (CLL. 1,614). Eben dahin gehOrt die Inschrill (1115):
wo
VEttAtiK n.
hpidn prttfftnei, intus satnan und iIhs Pielnlis «iwi-mwi iler ara
im I.iilnran (rirliLig i'rklärt bfi Bi-nnduif und Scliitiic S. 308)i
Schwerlich ist es also puetiäche Nachahmung ües OricdiUcIien,
wetiti in der litikanntcu qilaulitiisf-hcn Stelle tia.s Clominati sacrHm
genannt wird, und ila^& dicsL>.s nichts Anderes i\[» ein Iochs
»aeptm (cum ara) nar. hat schon UBcktr ringcsehcn (Top. S. 32 1 ).
Nicht wesentlich vprsehiedL'ii vun diiisnu» sarrum isl Aiirriltim,
si» »■«■ni^ nie gemhius und gtmellus, sejhs un<! si.7fa, flofftttin unil
flagdUtm. Ilay<< das Suflix in diesen Jtildun^en dcniinulive Ba-
doutuii)!: h.>ihe, ist zwar von (1t;ii AJlen (ilahrj' fonis pnrvm) wie
vun don NcuRreu virifach nif>dei'h(rit. alieT mit Unrecht. Oder
isoU etwa auch iu Namen adjecliviiichür Form wie Inno coiielia
diese Bedeutung gesutlit werden? Pie Grösse de^ Orls ist
gleicIjgiUig. aber dass dies*; Orte im Verhrdiniss zu ilfin aedes
mit ihren areac klein genannt werden konnten, versteht sich.
Uiisegeii ht^KeicIim-t sacrarium soIhui iIiutIi dns Suffix die ver-
KchiedenK ßestiminnng: 'diirrh neutrale Dildungf^n mit dem
SuDix -ario wurde dir Werk«lntlp, wo GegensLände angefertigt,
«Hier dift Oerlltrhkeit, wo dieselhen häuffg gerundeii wurden, be-
zeichnet*, t^agt im Ganzen riL-htip Ccn-ssen (Beilrägc S. 335). Wie
passend neben einem (^ir}n^Mm(ubenS. 271) salariHm, dotiarium,
armameiilariHm und anderen dorLauf^ezfiliJlcnNVorlon sanarium
für ilen Ort nhi suirii rRponutifnr gi^hraucbt wiid , sieht man
leirht. Wenn ra.«t nlln diese Worte nicht sehr all. ältet' die Bil-
dungen wie ApoHmare, Lupercaie sind und dirs luv RitM^lds von
r^fitjien S. )13I hekimpfte An^irhi. /u sprechen sclieint, «u ut
tl«ch festiuhalten, dass sacrariwn, bei Calo wie in dem Seuatus-
rnn^ull von (>55 (S. 277) technisch gebraucht, ein vcrh<1ltnis$-
mäi«»ig hohes Aller haben inuN). Wir sind endlich nicht iinler-
ricbtet, zu weiclier Her drei Gattungen der heiligen Orte {sacfUa,
tuiles swrrae. lor.i religioa) Varrn die sarraria gezählt habe. Dass
er die arae bei den saeeita behandelte (Merkel zu Ov. Fast.
8. U3kVU), «liuiml xu der üben gegebvocu UuUnition dcrtivlbon.
nnss er wenigstens tUe sarmria retjiaf. behandelt haben.
■rift De hngua Xjxüvia haben um wahrsrht'in-
'lillkrilung über diesen üe^euäland
A
DIE ARtiEBn.
261
V^ ist nirhl «nvuisiicji, dass er diu $aeraria der Pri-
ratsacra bei den loci relitjiosi twhnudctt habe, wohl aber d«nkliar,
äass er we nur hei drii sarra privala (). XU) hchjiiidi-lte.
Nach der rorstehenden Untersuchung wird man sich nicht
wundern, wfttm mim Vorwrt.hwlunj^rn boidprW6rW;r tindel. alirr
die WaliTscheinlichkßit s()nchL dnfür, dasa nia» ehir piii |irivat«8
tacrarinm als sar.e.ltnm, als unigt^iehrl ein publice consccrirtes
iarrUum als sarrrtrium brxwichuen kiinntp. Wiinn nun Varro 5.
45 sa(,'l: ArgFonim sacrarin, il: primae regionis ffuartum sacra-
rium scriptum sie esf , 48: in ea e»^ Argeontm HareHum sexiitm
und in der zweiten (loluinnr.! di^s IJi'kinid«nl<>xti<fi .sti-ts nur <1a8
iCahlwort gegeben wird, sn fnl^t daraus zunächst, duj^s die Be-
zeichnungen sacrariam und fnceUnm in der Urkunde w«nif?sf.ens
nicht bei jedem einzolnon UeÜipthum standt^n. Ob eiiwr von
beiden AiiadriJcken überhaupt gebraucht wiir, ist «hr die Frage.
Wenn Liviug 1 , 24 sagl : hm xattis factenttis, quae. Ariffos jtonUßcfn
forant, Ovid Fast, '.i, 791 : ihir nd Artfem, MasnrJiis Sahinnn bei
Gell. 1(1,15,30: flaminieas Ih'ftlis <ih3en>i((irf. rum it ad Argeos,
^wtdrteqne romit ciipjil neque capiilnm tlfpeciil: lelzlcffts hl ftinn
aus den Pontilirallmchern eutnoninu'uß Vor-srhrift , i^enau miL-
»prfichend iu der Form der üben bcliandetlen (ciVgo?) citw ü
\ad sacTGrinm,]. svffihidum m snmUo. Es kauti aläo sidim?riich
bezweifell wprden, dass Avfjn in der l.'rkund« stand, dass mit-
bin, wie schon S. 21.^ bemerkt ist, das Germalense und VefiensF
bei Varro eine VßtSnderung des Textes ist und dabei sacrarinm
vorschwebte, dass Fl-sIus S. 354 ^' (^Auszugs. 19), wenn er die
Ortf! Argsa nennt, ebenfalls damit sacraria «der sac^Ua Är^m
meint. Aui^ Pestuts mtA endlich die Glosse beiLahbeus argiarra
(iif t(i{ivfiata staiiinieii, die nicbl mit Scali^cr in Artfei ara, nicht
mit Müllerin argea XXVIi oder nu[Jt»per (Liicubralioneäpontif.
ti. 20) iu arijea XXIV (das soll 'inonachicae scnplurac propius'
scänl), sondern iu argea, üyta dffndqv^asa zu ändern »i^Xw
wird, ^un wissen wir ans den angezogenen Stellen, dass am
Itilrn und ITIl-ii Mär/ 'zu den Argeern gegangen wuntr, uHlur-
' lichwnbl in Geinnin^chaft, mit den PonLifirr-ä Fbminfs Flnminir^c
I und den Jungfrauen, und dai^s am Htcn Mai dicseüi^-n Personen
I
I
I
ii
I
2B2
BeiMGK tl.
in tlcglciluog der Pi-aetoreii luiil Bürger zur subHcuclicn Brücke
zogen uud hier ilie Jungfrauen (so sa^t Ovid 5. ti2l) '24 Ar^fwr
il. b. BiDscupupptfD in deo KIuss narfeii. Da wir üben S. 241
aoanhaicn niiuuilrn, ilass es nur 24 Aryei gab, dass die 30 l»et
Dionya 1, 3S durch di^n unndilii^Pii Gi?i|,-inkvn an die 30 Cunrn
eaUtandenäiud, so ist ferner nichl einzusehen, wie Ovid5,62Tf.
schreiben kunute:
falciffro lihata xeni duo corporn gfnlis
mitlite, quae Tma's excipiantttr aquis^
und vielleicht zu schreiben:
fakifero Ubcaa sen ilia corpora genlis.
Denn duo passl zu keiner Versiuu der Fabel, eher qmt corpora
ifentes (Mei'kel zu Fast. S. CIV und l'LXXXOi wits Um fast das-
selbe sagen liesse wie Dionys: 'soviel Menschen als *j esc hier liier'.
Allein irliliiii eher der Mej[iun(j(, diij»t>diesit|i^vc.i'!^iiiudni!isI)iMU)S
eigen is(. Oas-s nun am 15 Mai Binsenmäiincr in den Slrum
geworfen n-urden, da» bezeugen Alle. Aber was geschab am
17 März? Wir uiüssen auf den ültKrlielerten Ursiirung des
Cnhns zurückgehen und die veruif^iiitliehe i'"ülle der Nachrichten,
die z. Ö. bei Höper S. 13 fl'. einem unentwirrbaren Wundej-knäuel
gleichen, auf ihre Grundb''-''Slandlhi-'iile zin-ückführeii.
Für düs Püpiienoijftir des ifi Mai kannte schon Varr» ilrn!
Erklärungen, richtiger zwei, eine verschiedea (gewendet, die er
in mehren Büchern gab. leb seUe sie hierher uud stelle da-
neben die aus thni st-höpfenden Schrittslelier Oviil Tj, 623 II'.
Festus S. 334, und zwar su, dass die beigesetzten Zahlen die
Reihenfolge dnr Erklärungen audeuten:
-t. Varro bei Macr. I, 7, 2S ff. cind bei Lact. I, 21, 6 vgl.
Sexagetisiä bei Nan. S6. Dem Saturn (und Dis patcr)
ü)iferQ die Pelaisgcr (so Macj.) Menschen nach dem aputii-
nisrhen Orakelspnirh : d"f jtäviji' iitniftipvctf 0oißM xal
xt<paX.ctq liQOvlörf xal z<ä ncctqX Tiffin^xf (ftitte. Das
Onikel hat aurli Diunja 1, 19, Uionys und Larlanz K^o-
viSf!, Mncriibius './i^^ij; auch JjeiFestus i»t üiii patri quot
[annis] erhalten. Ilerculi's snbstiluirt diifür imaijmes exe
scirpo (osdlla Mucr.). Lactaoz soll tragen: ut in Tiberim ä«
diu: argeer.
283
poiue Milvio wiiteretur. Allein itass in Vrrsinn 'irr (aus; Vnrrti)
MacriiliJus 1, 1 1, 17 »igt: ftuntc, qiii famc sublidus didtur.
aä temp-m imtrmto, hirvrisL mit-, dass Lavkm/- Hdiririii de
ponte Aew'h'o, \vi<- ich nbiMi S. 199 lieinerkt habe. Khmifto
Oviü l (623-632) und Feslus 1 (links Z. l&— 25) mit
Benirung auf Mani[lius\. also ^tvKtoQ MäXXto^ {f*(t{itog
die Ilas.), dem Dionys 1, 10 das Orakel entiialim.
2.a Varro de I.L. 5, 45 kurz: Argeoa ib'rlos pntant a prinripilmSy
qui cum Hn'aih venffmä Romam ei in Snfnrnia suhede-
nml. N'icht vollstrindig, wahrscIiBinlio.li nhcr wit- Ovid 3
(630—659), Fffstus 2 (Z. 25 — 29) und Kesriis im Aiisz.
*S. 19: Argen lora Bomm n}>pftl<aititr, quorf tV hin se.pulU
essent quidam Arffivornm ülniUrert ni'ri: dii; Argiver tiieilicn
in 'Itom', slcrben hier, wünsclieu nach dem Tode in den
Fluss gi'wnrfcii zu wfi'di?n. um in die lleimalh zu gcdaugen.
Binscnpuppoii werden suhstituirt.
b. bei Fegtus 2 ['LdO — rechti^ Z, 1) eine wofd verwandte
üescbithte von einem argiviächeti Gesandten: [Santrla
tifijalum qmmiliim Artja[eoruin missiun foederibns faciencllis
Homae moralum esse, is ul[ ilomae obt'erill. inilUiitnm esse
a suierd(elihus «I [effyies sjdfjien e,x (rumibuscumqm [r.\
yntlicm \ cui se iita']nuavisset, per flumen ac mare
in patriam remitteretur. Su ungefähr ergänze ich: /uge-
si'lzt habe ich r(«t"| mr puhUcar. und }diarymrJ In nunn'ssH
geändßrL Zu Anfang rfdirt Santr\a von Merkul {m Ov. K.
S. ÜIV) hei'. Seine fibrigcn Ergäitzuugciin naincnllich das
ex ojuuibtis cmiis, (^uia [ntbUcae [rei causa itiler nif]ntfat)isset,
kann ich nidil hilligBn. Natürlich hat die Fabel angeknüpft
an die l^Qlcbl tLcs Staateg, Ga^tl'reuuden üUentlicLc Be-
stattung zu gewidiren (darüber M<»nniisen. U. Forsch. I,
I 346): grade wie EuauJcr dem getödtcteu Argus (daher
Argiklitm) septilcrum fecH et tomm sat:rtwit bospiUMait'a
cama (SiTv. Aeii. S, 345).
c. Epicadus bei Macr. l, 1 1, 47 lässl lleiculi^iii I'iii' die auf der
Reise verujiglücktcu Gefährten Biuseiioiäuucr von dem
2B4
HKILAGb n.
|)rotriäörischßii ponx sMfrftVtMs (obftti) werten, damil sii
Alf Heiuialh gelangi?Q.
3. Van II (ÜR vita popiili R. 1. II hei Non. 523> erklärt
Spröchwort aexagenarios de ponte (oder per ponteat) von
«U-r Belreiuiig von der Alislininiiirig (v|^l. Muiiimspn, It.
Müiuwi^ycn S. 545). Das Argeeropfnr daratif bezogen bei
Ovid2(632r.) Feslus 4 (rechts l. 10_I8 aus Siouius
C!i|iil(j), also die Ankufjpfuüg vvmIiI ychcm Varro bekannt.
4. AlJein hri Fr-stus 'A (reclils I —10). Uci einer Hungers-
nolh flach der Einoaüiuc der Stadt durch die Galiier wer-
den die spj;o(;ciiffri! vim der iiriicke i^ewoifen, einer von
meinem Sohn gerettet: lalebras anlem eius qidbm arcueril
{ergiterit die Hs.) seitem, id <?s? cohibiwril et cdm^erii, sancti-
lale dißnm tsst visas ideoque Argaea {arcaea die Hs.)
appellata.
[Jiese Erfindunj^en waren alsi> bereits von ScIiril'lslMlIern
der sitll aniseben Zeit ausgebildet: denn hftchst wahrsrhein-
lieh ist Epicadus (*2 c) ijer Frt'.igeliissciH! des Sulla L. CornoUiis
E|iiwidiis und I.. Manilius (1) gnhört derselben Zeit an (Mumm-
ten, Rh. M. It), 284 fr.). Rci ihm war herolts die MynioloRische
Erklärung von Argei aus dtr Hcrciilcsfabel herausgf.s|mnncin. —
I)üs Thatsächllche, was diesen Erfindnngea zu Grunde liegt,
ist also:
1) Argf-i heisscn die Kiiisonmänncr, die am 15 Mai von <lcr_
suliticisohen Brücke geworfen werden.
2} Argei, im Volksmunde Argea {sacelh oder «acrona)
Iltissen heilige Orle in Rum.
INur f'"olgRningen, welche mit der Dentnng zusammea-^
hangen, sind :
1) daÄR das Opfer dfts 15 Mai di^m Saturn und (oder) dem
Piß ])ater gilt. Uie.sH Knlf^ening hSngt lediglich an dem von
Epicailiiti (zuerst?) milgelheiltcm Orakclsprudi, wclclier den
Pelasgern befiehlt, inil den Sikelern vereinigt die ilecima dem
Ajiül! (aUdetiiürakelgeber). dem -Jupiter ( Äpoi'Mijf) und dessen
Vater, jenein "Köpfe', diesem 'Männer' zu oplern. Wenn IHonvs
das Orakel in dieser Fassung ans MauUius giebt, Feslus unter
d
DIE AKCKKR.
285
I
I
Berurung auf deuscUjcii Dttt patri opfern lässt, das Orakel bei
MavruliiiiK (aus Varro) filr Kgovldij iLiiiiit üh^rHnslimmnad
Viidij pebl, so scheint mir, da dieser sicher, jener nahritcbciii-
lieh nicht dircct aus Kpicudus wböpll, diese Vürsion ersi durch
tnlerpolution «iil&l.indr!n zu sein: es lag nahe, da» Todlenopfer
an den Ute pater anzuknüpfen, stimmt aber niclit zu der Fabel,
Am crkh'irt ivorden sull , {\aa» di(t Snlurnier dem Saturn Men-
achcnopr^r brin<;en. Der ganzp Slreit also, ob das Opfer dem
Saturn oder Dls pater galt, ist ftegenstanthiios. IJ eher liefert ist
ilarüber Niclits. Es knno aber atielt kcinßüwoges als sicher an-
irenuniuien wenli-n. dass jene (ietehrU'n Hecht halten, wenn sie
das Sprücbworl sexagenarios de ponie als ein Zeugniss für das
Tödlen der Greise in ältester Zeil aiisf^abeo iind daK Argecropfer
Rir einen Ersatz dieses 0)ffers. Sobald man annimmt, dasK
das Sprücbworl nichts Andcresi bedeutet als 'in den FIusä mit
den (aiä Bürger nicht mehr leistnEigsfäblgen und teistiingspilich-
tigenl Scchzipcrn'. so fTdlt die wichtipstc Stütze iiuch dieser
von Schwfiglnr 1 , 3S2 vertheidigLen Ciunbinalifiu- Denn die
analogen Sitten hei giicehischen oder liarbariscben Vülker-
sümraen (s. dons. A. 20) beweisen wenigstens mir die Wabr-
schüinJichkeil ursprünglicher Meiiöchenoprer lici den Italikern
so wenig als Alles, was sonst bis Jelzt dafür vorgebracht -norden
ist (Köper. Lutiihr. S. 3'J f.).
2) Gefoiyerl ist. dass die heilifteu Orte GrÄber smen. Dies
ul nichts als die bekannte euhemerislischc Inlerpretalion , die
sich an die falsche Erklärung Aryei =: Argivi gehängt bat. Zu
Hilfe scheint ihr zu kommen, d;iss die üeremoine des Iti imd
17 März der Ftaminica Trauer autcrie^t und dass die Cercnionte
des 15 Mai ein vom ganzen Volke, die F'riesterschnfl an der
Spitze, gefeiertes Sühnfesl ^ö fiiytfrro? mv itai>aqfiiJn> I'!«-
tarcb. Q. R. 83) bt^isst. Aber heilige Orte, au denen Süboopfer
gebracht wi-rden, ihraiirben nicht loci reliyiosi zu sein. Wenn
also gesagt worden ist. daas die Ausdrück« sepu!cra, principes,
illHüties Argivi liitiweiH.cn auf den Ciilliis viin ilenieii. mau habe
^ im Mär:^ an dt-n Grabstätten derselben geopfert, so schwebt <)as
B vollkommen In der Luft: diese Ausdrücke kOnnen über die
cMrOnt,
iCiw,hlir8^«8>Tw
I) 'die ffeOn
Cft aber, was
Ae in
4cr-
imiH 4» Ifiiifciriiii« nm ^f|ni« in den
wtr4m mOm. Aber freilich daa airivrr
a na dv EtfiMlopt 4tt Wvto aa4 dem
kn iil— IC. «ifii stkvofid je j.«Mayn. Hat
m tryn mit Innm, rnmamt,
•4er myif {4am beides ist p
brisam bna oad sr als« Aea Lvpo ver-
» IMbt iauBO- £e Fn^e: «iebMnuaae
^am se. 17 JKiri ttrefart? Die AnCwwt üo^ alria b irm Amt
•d Jrpeai. der ÜadirkbC da» dw PoWifices Atfim Meatr Jliu
ftriwfc md dm «amnniA^ AwdrikkM Mcrane oder
Weaa ma an 15 Ibi MeatendMdl IVieler nnd Bftifcr
nit deo '24 Puppen, geuaont .Aryei, auf die Brüriie liehen, n
fnoD Oprer {Tt^o^wtam^ U^ wa aenä toir^
DioBys 1.3^). und die nstafiscb« Jmn^friBeB sie id den.
werüen, sad wenn am 16teii imd 17tHi Min to den
n^BBcbeiDlicfa diei^lbe Prie.<^r»:haft j^efat ^da» mir
gapODl «ird. niljch^Hlpt doch nirht da^egCB), so
wird ein ZasanaieiihaDg zwischen beiden HandJun^en b«^e-
stirUt dnrcb die eingebe Annahoie, da$£ wie an den (lompilatien
den Kar«n die Wolln)piip|<^n aii^rhäni;! «urdfii . fu drti Ar^
am L6. 17 März die ^eicfaDamigen stmutaera srtrpee. und das£
die t*ri>crMiun de» 15 Mai nie \nn. ibrea Aufbrw-afantugMinea
abhfihe. Oder von wo d^nkl man sie sich f^nnsl nn diesen Tage
anhebend, wo die Upfo-feier anders tollbrarbt als an den i>prer-
sttltca? ia ich ^efae aocb weiter. SoUle wjrkbcb Argeei
alle ;Namc dn- tiättfr setiif Ist es denn nicbl aulfallend.
nao die Gütter Mlb^it io it^n Floik« wirft, und die 24 heilif^n
iHXe. ohne Weiteres niil dem üölteraariien benennt? Ist es
denn sonst erhürt, da$$ man lateiaisch »tau ciueii VoIcmhi/
»der I
Icn^
DIE AR(
287
einen Vokmius, Btait oiiip^ Minet'mum eine Minerva als iocttx gaeer
nt'iini? Und hilft f>s gi'geu so aiisdrQcklicIie Zeugnisse über
ilen SpracligrlirniiHi ili>r l'onlificilbürhi^r (S. 2B1) ilir neiilralt>-n
Argaca aus Fcatus anziilillii-ftn? haliin(?cpfiTi wenn wir annoh-
ronn, iliiss etwa ilje tw'lk'u Bt03en|iuppon als solclie argei liieüseu,
Sü konnte m.m dier <]ic Orlc, .in ileni^ri sie bis zum 15leii Mai
ln-w«Iirl wurden, ebenfails arifei nennen und sagen Uht ad ar-
geog von der MarzloiiT. Ks würde d-irau» folgen, dass die Gotl-
liftit. der diese l*u|j[)t'n an 21 heiäigen Stätten niedergelegt, und
211 deren Bcä^nfiigung sie am 15tea Mai in den J-'luss geworfen
werden, eine Cifittlinit oder riotlheileii. wdcln' ilie vonservia-
nische Stadt verehrte, nieht genannt wären, nnd wir sind da-
durtli aus der r»tal4.-n Lüge befreit, mit den meisten Neueren
anndtnieu üii nnissen, das« dii- Puppen di-n Laren der StwU
geweiht und dem pater Tlberinn«! fibergebnn worden.
Sehen wir nun eadllcli zurück auf Vaiios Bezeichnung
tacratia, nelieo welcliiT sacelhtm als iineigfnlliche BezciohmutR
erschien, so würde mit unsei-er Auffassung die Annahme im
[:)inkjang stehen, da^s zuVarros Zeit die 24 Orte Aut'bewalirungs-
stäUrn für dir- res sacra, ilii- simulncra XXJIIf, waren. Alle er-
haltenen Ortsangaben nennen sie in der i\ähe (Gmal eis, 5mal
apH4l, einmal circa, oder auch hier cö?) von Tenipdn {aedew,
satirUa) oder Hainen, zweimal 'wo der Tßnipelhüfer zu wohnen
pllegt', einmal iioch mit dem Zusatz in detnhro. Wir witwen,
dass die aedüni (über welche EJoIges bei Murquurdl 4, 150
tu finden ist) nikili In der Kai^ierzeiL uiinullelh:ir bei den Tem-
peln wohnten (Tac. Ilist. :i, 74 Capitolin l'erhnax 4) und hier
von Alters lier wohnen musslen, um sie jederzeit auf Befehl
des Praetor öffnen (Liv. 30, 1 7, 6), jederzeit Tempel und heiligen
Bezirk bicobacblen und PrcKligien melden zu kCinnen [Liv. 43,
13, 4). Merkwürdig genug ist die Nachriehl, dass man 'bei
ihnen gespeist und die Götter gefeiert habe' und dass cmsm eltam
(Wwnr-1 ilh'r. sp.rriibmttnr (Serv. A. fi, 048). Ks stimmt woht hier-
zu, dass unsen^ Urkunde sagt: in ihluhro, uhi (mflitimm hahere
SQlel: Heiu llaussLauil innerhalb ih^ heiligen Bezirks üelber, auf
der area des TL'ui|jeb narli Jüiit^t'i'etn .Sprachgebraut'b. Ks
28ft ltF.1L\GE n.
tfil lÜDgst richtig anerkaont worden, dass dehihntm nichts
Aiiilcrcs ist*).
£s bleiht fibrig: tVi 171V0 iHxlu'fino smnmo apvä auguraaiium
(S.2ft4) ae'h'firhini soltim exl. Ktinsfii illicrs^lzte 'hier ist mn eiii-
ZRltiL'^Ccbäiiile*. Miiistzwai'bftkannl. (Ias8Plaiitiis,Trrpnz.<licfiro
iiml Zpitgenossftn tCorlc r« Sali. Jup. 103, 1 u. A.) von Iota soin
unil terrae aolm iti formcntafler Weise sprechen, dass riicliler
nur.li Hijieji und «nfm Ao/ri nennen, ilaR>i soliturto iiml nolUaritiJi
zu dii;scr Bedeutung' von süfus zu stellen sind, tlass aber ein
(jebiiude, Tempel. Haut; oder was es sei. sofum. genannt worden
sei und zwar nicht, wie man dann docli erwartet, in der Üedeii-
tung von '■einsam' (denn das wäre in einer solchen Urkunde
duch zu ;ibgi'schni,nekt), sondern in der Bedeutung von 'einzeln',
alsü doch wohl im GegensalK zu coiuineniia nedificia <aber es
stellt JH in rnr.ü Instefano). das ist mir ganz unbekannt. Aber
selbst das als m<^glir]i zugef^cbcn: was ist das für eine Art der
ürl^ibetitiinmnng: *die Capelle steht in der und der Strasse beim
Auguratulum; hier' (wo sieht das?) 'ist ein einzelncä Gebäude'?
Man erwartet doch: 'hier oder gegenüber steht die domns Tili
oder die tabernrt Gar wie *gepenöber lie^t das Apollolieilig-
thum'. Doch es nind schon zu viel Worte über ein Unding
Terloren. Die einzig mf^licbe llcbersctzung ist die von Müller
S. 77 vgl. S. 9ü gegebene ^dies ist allein ein Gebäude' (also enl-
*j AuHalleiigl sfliwanben Miiernbinä 1, 4, { uai dar Putdner Scrvias
zu Aen. i, 22h m Act Ai]|;iibr dtrr 7.M iff Buch» Ar:r iDStiliiliuiies Uivinar,
in welchem Varrn rieluhrnm etkiSrl«: jonrr ^cbt /. /'///. (li^ser niirh Da-
niels Di'ucl. l. l'J. Mail «rwnrlct sie in i, t'I tk tacrijf aräibat, wohin sie
oui'h MfüJicl (Ov. F4ist. S. (JVXIIf) g^rsctct bot. Kenn «owohl tic, Do
Iflgf. '2, 8; dfiabra fitibcrtlo; liicoti» oj^rü litiitentn Lartim sodw {»t Hclircilie
ich : fl( Lamm srrifiA die Hss. ; vnr ife}uhra -tw ürf^ünKfln irt urhiliiit isr fnlsfh,
ifi urtv üb«rf1Ü5sLgl als dieOctiitition des Varro wditrn auf de» fi cmn l'laU,
der viim htcns nur il^irliirch vcrschierlrn ixt, da»» dinsiT vtin KÜunifi» um-
fchta int. Ea ist uiuOit goniitrcnd beachtet nurdtra, iata und Mattiiii
(S. 265 f.) diei (tanKe oircronisdii- Sa iral Vorschrift eh heiliges Gebüude
nicht Uf'tiiLt. (.'clrer «Jus deiiibrrci» Fertniiae {\',. \. L. 1, i'i'H) Itiüi^t sieb
nickt lirchicilon. Uns» rirr genilhnliithü S[it'achg4'1jruur'h dichterisch und
Teierlich dftn B«griU verwischt htt (vgri. voI»m), ist tiekaDDt.
1
^
!)' (las atignraculmn <n\er . na.s wahrsdie int jeher ist , ilor
Arrje.u»). Er fiigl liinzti, ilass AusJriirk iinil Win-lslfllung
Uefreiiiilc. Warum die WorlüiRilung aii-sl&stiig f.-ii, wpks ich
Dicht: freüidi ahür der Ausdruck und ituch nieUr die ausge-
ilnlcklo Sache, yiuss riherst^zt werdt^n 'das eitizif^i^ GnUäud«',
kÖDDcn somil diese Worte nur auf das sexu'ceps bczot;eii »erdeu,
so künnen also die übrigen 'Arg^^er', um d^n allen Ati»druck zu
f^etirauchen. mir loi:a sacra sein, in der Weise, wip Ulpian (nigg.
1,S, G, 'Ä) saf,'t: nem^l auiem aede sacra facta etimn dfnUo aedi-
/EoD iocm $acer nianel. Denn ausser in diesem llegensalE la
dem coiisecrirtfin (loden (v|.'l. Degt;nkoll>, l'Iatzreclit und Mlethp
S. 120f'.( lindt'U «ir bekaimLlicli aedi/icium ü.\s jirüminm oder
jtublicum technisch gradrt im Ucgensalz zu der aedes sacra [\jtx
munic. 29 f.) oder zu dem mottumeHlnm. dem foats religiosui
(vgl. Kriinlin 2, 127), daher der Titel der curatores aedium saa'a-
rumcyeraitnjiie publicotum (v{;l.Les niiiiiic.5Sf.). Was hier opera
pubiica hcissl, kutuile in älterer Zeit gewiss auch aedes pubUcae
genauuL wurden (C. l. L. 1, 551). Zweifelhaft i.sr di^r an'aior
tudißciormn (l'ürslni, Series |iraef. S, 387 = Marini Arv. S, 346:
©cht?). Da CS aber zusaumictitri(lt, dass an der einzigen StelJc,
wo dies auffaitcnde aeilifinum solurn est steht, auch allein statt
eines Tempels oder Hains ein anguramlum genannt wird, also
statt fiücs locus sacer, der einem Gotte gehört, sei er aedes
oder saeeUum oder ara, ein lediglich zur Himmelsbeohachtung
bestimmter Ptalz, suwird man fast zu dem Sdilus.s gcdnmgt, das*
23 von den 24 Argecrn satrana lam^rhalh des Bereichs der
angcfrilirteii Ueiligthümer (zweimal viellekht in dem Hause des
atdUimus) selber waren, ein einziges <jin nicht iniierhath eines
solchen Bezh'kcii slL'heiides aetlißcium. Uie (iegenlrase ver-
hehle ich mü- nicht : warum \iird bei dcu anderen Tcni|)eln der
aedUimus nicht t^rwühot? Ist etwa aui^h hier das Kxcer|jt un-
Vüllätündig? — M5gen Andere eine sicherere Erklärung linden.
Die Annahme eines Ahschreiherfehlers ist mir sehr unwahr-
scheinlich. eine Aenderucg, auf die man wohl verfallen könnte,
aedißciolum est h'ilh, soviel ich sehen kann, uicht weiter.—
Wenn endlich die Urkunde aus den lihri pontificn stammt
Jotdu, TODiiftcb« TopofTiphi« ir, 19
•
200
BKILAGK II.
und iu deaseli»en als sacra argeorum (oIirii) hczciclmßt war, so
wild man m\i dtesoll)i^ rIs Anvv<^isiin|; zur FoMfeier eines jeuct*
beiden Fcsllagr denken müssen, t'iiaevt; Kenntnis der tin-
ririitung (itT l'üiitillolhücher isl zu t;«ring, als 4lass wir Näheres
dan'iber festsetzen kannten, und es kann aino nnr als tiomass-
({cblithe Vt-miuthung gellen, %venn idi mir den Zusannneuhang
etwa iii der Weise denke:
Kat. Mai. sacri/ichim fit arfjeorum. eos pontx'fices ßamiues
fiaomicm i'tryiuvs Yestaks ad ponfcm dfportant. unjei stml n.
XXIIU (iispositt regiotiifuis IUI. quarnm Mt fiima
Hegh Subnrana
ubi Caelivs mom princeps {argmsy, eis .... ii. s. w.
Die Vürechrift ßaminica cum it ad Argeos kann iu einem ganz
anderen Aliaclinitt gesL;indeii liatioi. Leber den Cininil, wes-
halb diti 1*ont.iric;ilvorsfhrift die Procession vom Coeliujn aus-
gehen uud auf dem Palatin enden lässt, bielen aiüli manche Er-
klürungeit, keine aber, die mir als sicher crscheJnl. Zinznw
(Das Slleste Itom S. 2t l\.) hält daran fest, dass die Iteihenfotge
der vier Tribu8 in den vorliegenden Fragmenten die aervianiscbe
sei, dass hingegen die Prucessitm fol{i;ende Ileibe iuiie-neb allen
habe: PaUttüta, Subnrana, Enquilma, Collma. Da Varro niebl
eine Schrift über die Eiutheiluug Roms, sondern eine Proces-
&ioDsordniiiig excorpirl hnit und diese doch su gut die fte^ionen
wie innerbali) derselben die Argeer in der Pioeessiiinsfolge ge-
nannt haben mu.'^s, sn nnlssle Varro die Veränderung der Folge
der Hegioiicn anf eigene Hand nnf (mmd eines wetEer auü ihm
noch sonsl uacti weisbaren Schemas vurgeniuniiien haben. lieber
die rtegionen des Servius verweise ich auf Ild. I.
HE CAPITOLIMSCHK BASIS UNP DIE KNTSTEHUW
DES rALSCIlKrS VICTOR.
Das Dekanntwcrden der Namen ilpr viri anf 3er mpiloünisdien
Baüis ha* den AnslosR zu einer Weiterbildung tler topo^raphisthen
Studien gegeben. Man fügle sie in die currenton Texte lies
Ciiriosiim ein, mit ihnen andere aus der Schrifuieilerlcclüre
geschöpl'te Pii>tlzen. So cnlstnnd eine Art Lfiitfadcn der To-
pographie, ä(\v itn wesiintlithen d.is alte namenlose Wurti war,
keine FäJsfliung. Humpüiiiiis Lantus, die Seele der oeuer-
wachten antir]uarisLli-e)jigt'aiiLtsi.'li4;ii Studien, hat dieser Arhcil
nahe (testantlen. Aber Absicht oder Spielerei unlielwnnler Facb-
genosseii galiL'n dem Bul'Iic ths Anstellen eines neu euldceklen
Schrinstellers, dessen sich baUl l'irrho Ligon als eines lHi(|uemen
HiirsmiüeU für aeine Fälsfbungen bediente. Es ist daher die
(Intei'snchung fdicr den f;ilsthen Vidur nicht zu trennen von
der Untersuchung über die capiloljnische Basis.
Der Fundort der Basis ist unbekannt Die loschriften-
sammlcr \m mit Po^'^ius, SJgnurili und Kinattus von Ancnnn
haben sie nicht gesehen. Der erste, der ihrer gedenkt, ist der
Zeit^'enufisft umll Freund iles PuinpotiitiB Laeliis: Ji]cnndu3. Nur
die Pedirnlion der Front i\e» Steins hudet eich in dr-n beiden
ersten Rccensiünen seiner SaunnlunR (zwischen l'JSSund 149'.)'?),
in der drillen auch die ITir uns wichtigen Insibriflün der beiden
Seiten (Hennen, Monalgberichte der Ab. 1863, 396 f.). Unter
den Zusätzen dieser dritten Recension, niögcu sie nun von ihm
selbst uder von Anderen herrilihren, linden Mch, wie schon in
292
BG1LAGE in.
ilnr zweiten (Henzen S. 303) Absdiriflan aus den Papieren des
Punipuuius Laelus. Dass Laßlus (t 1499) die iNamco der vici
iiligftsdiriftln^n und mil den Regionen verdochten halte, ist s^hr
u'alirsclieintit:b (unten): niöglati ahu, dass Jutundiis stine Ali-
sclirifl der schwtir zu lüficnden Inschrift ihm entlehnte. Gesehen
aber lial. er selbst sie uuch und zwar (llenzen S.397) 'Romaeiii
l^qiide jHisiCu sub o|iito aenav Capitulii'. Dlt Stein diente da-
mals als»i dem unter Nicolaus V (ir 1455) vom Lateran nach
dem Capitol versetzleu koJossiden Broncekopre, der im Miltel-
nller 'SInison' hiess, als Basis. Dagegen sagt nernardo Biuxllai
zwischen 1492 und 1510 (unten) beiBeccucciScri[)tT.2,&04: 'es-
Uit in Capitoliu quadratum niarmor loco basis |K)sitLirii ad susti-
nL-ndam cohimnam porticus eius curiae, quam in praegentin
cooscrvaturum dicunt'. Unbestimmter bezeugen Kafael Maflci da
Vokena (schrie!) täUß, bei Mazoccbi Üe Uuiiia varü aurl.), sie
stehe 'pro aedibuä hodie Capitolii', Alberliims (1510) : in porlicu
domiis cDiiservalorum', Fabio Onlvi (Anliq. urbis Roniae cum re-
giuaihuä simutacrum, rtom 1532 f. B.): 'bodie . . in porticus
D. Conservatoruin augulo', endlich Smetius; 'sub p. d. c'
Freilieb ktnnml wenig darauf au, ob .liicuudus oder Rut^ellai
mehr Glauben verdiene mlur iih iuzwischen eine Trans-
locatiun sUELgefanden iiabe. Dennoch mag bemerkt werden,
dass auf der sehr scblechteu Abbildung deg Capitntsplatzes bei
Gammucci (Anticb. 1569 F. 17*^ vgl. f. 16% vermuthlich ver-
kleJiierl Dach einer Ansicht in Lafreris Speculum, dio ich jetzt
nicht nacliineben kann) deutlich gentif; zwischen der zweiten und
dritten Saide der Vorhalle dL'is Conscnatorenpalastes (vom Se-
natorenpala^t aui^) diM' KiiliK^äidkupf auf einer grussen Batiiä
ruhend dargeätclll ist, wozu Calvis an^^cführtc Ortsangabe passt.
wie auch die Aldroandis Iiiiiter Mauros Anlicbilii (1558) S. 269:
der Kopf sei 'in piaz/a', die übri^'en da zui;e hörigen Stücke 'üu
nel palagtu' zu sehen. KuceÜuiii Erinucruug wur also verwirrt
und die Basis hat unter der Vorliallc als Postament des Brouce-
ko)Jt'd gedient. Spftter sind Kopf und lUsia in den Hof gebracht
und iLeucrdiogä die Basis auf dem ersten Treppenabsatz aufge-
stellt worden.
niE CXPTTOLIMSCirE BASIS. J^
Auf der Ilnuptscile lie^t man die folgende Uediratjon viuii
J. 136 n. Chr.: impirralori) Caesori iliri Traiani Vurthiti ß{io\
diri iServat nepolt Trai'ano Uadriano .\ug{itnfo) pontifyiri) miLr-imn
tribttnic{ia) potestatie) XX impieratori) II cos. lU piatri) piatriae)
magistri tncorum iirh'i rpfjiouum XIIII. Auf linHli-ri Sriti-ii sind
ditr Zulilen vou fötil llf-gionen utnl unter jeder ilic INairirn je
eines curatitr und dmuntinior, der vici und ilux*r jp vier pi'co-
maitiKtri in der Weise verKcichael , da^s rechts (dorn BcechaHer")
die Bcgionen 1 X X(II, links XII XIIII stehen- l>it< Itückseite
trägt keine Inschrift, ist nur ruh hehituen und srlkciul bestimmt
gewesen za sein, gegen eine Wand gestelli zu iverden. Die
Seitentnschriflcn sind bei Smetius 53, 7 ^ Gniler 2-19, 8 und
bei Murntdri 601 ff. (nach Ligorins) ahgpdruckt. Teber diese
Abschriften so wie die übrigen älteren spreche itb «nlcn.
SAmmllich zeigen sie, dass der Stein im löten Jahrhundert
ziemlich ebenso schlecht erhalten war wie jetzt und suchen
durch Coujeduren abzuhell'on, welche för die Namen der viei
zum Thed sicher falsch, zum Theil sehr zweifelhaft sind. Die
ßuch^tahen sind fichlank. sehr flach eingeritzt, EFTI olt nicht
zu unterscheide u. ausserdem hat man ncuerdiugs, wie Momm-
8cn bemerkt, nach GruletB Druck tlie Namen mit Farbe nach-
gezogen. Mommsens Hcvision der jNanieu der TJci liudct üicli
bei F'reller Heg. S. 245. Das Resultat einer eigenen Kwei-
mal (1863. 1867), zuletzt gemeinsam mit O. Ilirscbfeld, vor-
genommenen rntersuchung habe ich in den Meumrie dell' In-
sliti]li> 2, 2lG — 220 iMid im Hermes 2, 115 f. miiselheilt und
wiederhole dasselbe hier. Wenigstens ein früher nicht gelesener
Name {comptfi pastori») ist dadurch sicher gestelll worden.
Mancher andere wird schwerlich je entziffert werden. Auch ein
vor mir hegender Abklatsch hilft nicht weiter.
Die Frage nacli der Bestimmung des Denkmals ist von
Wichtigkeif, um fesuiistellen. ob die in jeder Kegiou genannten
PI« sämnillicbc existireiide der Region sind. Daröber ent-
scheidet nicht die naib]ttin8chrift der Basis, mag diese nun eine
Statue des Hadrinn getragen haben f>dftr nicht: die Sdituss-
■ foriucl magislri vkontm urbis regimum, XIJII scheint, wie Prelli*r
I
S. 42. 246 bemerkt, iii>iu« an«)ere Erklärung ziixtildssei) als UYi«
(anf den Ncbenfieil«a gcnaiiutcii) vicomagtsiri der Sindt der H
Kegiouen', nk'Iit etwa 'die ^icomtigislri der 14 Ueyimicn der
Stadt.' Wir sind also nicht gpnölhigt anzitnelimeu , üass die
vicomagistri der übrigen 9 Rcgioacu sich auf einer anderen ver-
Inn^Q gegangeueii Basen genannt baten. Man vergleich« nun
die Zaldtn der oki der Ucgioueu
«ui' der BasU iin Curivsniii, der ^otitül
10 10 to
X 6 20 20
XII 12 17 17
XIII 17 18 17
XIV 22 78 78
In der Iten und l3teD decken sieb die Zahlen beinahe, in den
übrigen bat die spüter« licUunde ein bedeutendes IMu3. Wenn
der wen« ah Cycfopii regionis primae [s, das Verzeirbniss <{«r
Strasse nnamen) wirklich zur Iien Region gehört, obwohl er
nicht uur der tifiaif- viirkoiiiint, so wäre es möglich, dass er eben
der eine nnch i'M\ in dieser Ite^ion binzugehommene wäre. Es
ist nun Rar nicht uudei3kb;ir («ibfu S. 9ü), dass die Zablcii sich
von ilüdrian bis r.on&Iantin vKrnielti't haben, iu Trastcvcre von
22 auf 78. Die WaJträcbeinlichkeit ^jiricht aUo zunächst dafür,
da^tj die genannten vrd ü^äuimtliche zur Zeit Hadriaii^ jenen K«-
giuneO geliörigc seien. Es ist ferner beachlenswerlh (üben S.78),
dass während auf den Seilcuinschritlen das gerammte Verwal-
litiigsiierscmai ji-iler Rc-gicm (uben S. 77) verzeichnet ist, die
Üedicalion doch nur von den den Curatoreii unterstellten ma-
gisiri vicorvm volkügcn ist. Dies wüi'de schwerJicb der Fall sein,
weTiTi KäEinnilicbe 14 Kegiünmi tich an derVcrchruiig belljeiligt,
also eine oder niehre andere Üasen verloren gegangen wären.
Ferner ist es einleuchlnud, dass ilie viti der & Hegioneu durch
ihre magistri ihren Dank aus^jjrechen für itine. i^pi-cLell diesen
vici erwiesene kaiserliche Gnade- .Mehls liegt näher als mit
Preller a. 0. an eine Wasserleitung lu denken, bie Vertheilung
des Wassers ist, wip wir sahen, reglbnadm und viccaim geordnet.
Idi setze, um das Urtbeit über die Walirscheiulichkcit dieser
J
»
IfypoiIiMit zu nrleiclitera, ilt« Tabell« ilerWrttieilun^ der Wasser
nuf die 14 Ke|!ioiivu Jwr. wie sie ffir die Vurwidtuu^ unU-r .N^rva
Krtmliii i, 79— Sü oiiuljeill. Durch dnu Siern isl die Verlhei-
iung jfdm* Leitung in f]er beU'etTendt'n H«gion ai)g«zeif[t.
ffe^/<w« I 11 Hl IV V VI VH VIII IX X XI XII \1M XIV
Appia » • • * 4 ■ <
Anio vetus « » m * • * * • » >
^(trda • ♦ « t
Ttfula ....
Vtrg» . ■ *
Aiv'etina roia extra vrhem
Claudia \
Dazti halle n);m, d.lst^ t'rnnlin (70 und 87*1 angiebt, da^s vor
^e^u die ilegiucieu 11 und XIU ilu' Wasser von der i«/ia und
kfarmi gchaliL Iiütteit, nach IVcru oder unttT IVcrva nur vim dvr
Claudia, durch Fronrin sclher hättfin sie p/iires flfjtirße f^( m pH-
mis Marcia erliallcn, Angaben, welche mir ge^tfu die Kichtigkeil
jener Tahelle oder vielmehr der IJ+tberlicfcriing dfrsellieii zu
81irec.hen sclirinen, narh wciclicr zu Nervus Zeil vor Frontins
»Reform die 2k* iius der Ayitm wm) Inlia, die 13lt* au» iler Ajipia
faasfier der Claudia) ihr Wasser em|)liti(fen. Wie die» aueh
sein niOge. das eine lehrt die Tabelle allerdin^, dass die Ke-
»gionen I X XII XIII X IV l>is nuf Nerva nidit zu den hestvi-r-
»orglen geb&rt haben und ferner, das» die 14te auch damals
schon durch Leilutigen des hnken Ufers mitvcrsorgl wurde,
welch« also über dip Tiberbrüeken und die Iiioei dureh Ilöüinm
ihr Wasser hlnüberiührten , vfie dies von der Claudia und an-
deren Fruntiii (1,11 und 2(t) hezeugl. Ks ist ah» M-hr niöf;li(:li,
dafts niiie Uesserri Versorgung der genannten Itegioncn diiri':h
■ eine bessere Verlbtöluug oder eine neue Leitung llddriau ver-
^ dankt wurde. Abel' was Preller zu beweisen suclit, ial unlbaltbar.
Zunächst ist unerweit-licli, dass au euuT solchea Majibre^;»! nicht
ft^le vtc( der Hegioiien |mrtiei|iirt hätten und, wie wir saheti.
Fcracr mB AcK M
■ SHmimmt
Ldcngi
eafwi
wticbc, mix taa der faudvill «tao* auf 4aB knaSm gcftnde^
DfD Blnrflhre bervorgefe. anc^ 4hi Af fotia wtnargL habe. oder.
«CBD nua di«« DJrfai annthiiK. «ia« i««ite Traimu aa
fiafceo L fr-r, und «li^ tUit» »prrrii« iWn Ibni (ur die BtrsIcUi
beider jus. Je» ßkirfthivainschrift, velche aodi den Fabretti
aqa» 3, 27) gellascfal hat erfanden aogcUidi Kd Arputino
P. S. Paitlb", sUmmi hhi Paniiaias (TtI« Roma 212,23
= Or. 43): ofita Train{a) Q. Anfans Q. F. Mtmin(m) cw.
ihrrmarum Variaiuman. Da thermas Variamaa die faJsrhe Les-
art di^r .Noiitia R. XIII fi'xr ihn-mas Sifriatiai iSyrnl bi. m ist
die Iiudiriri faUcb. nie ciue »Ddrre, die oo^ einen aavtor
ihermantm PMippi brin^ (Paavin t73, S; v^l. Becker, Top.
S. 69f)i. Eioe zweite rroüina auf dem üaken LTer anzuneliiuen.
Ul f^aaz iiriAtatlban. Ifatw aber die bekannle rritiann vitn Ha-
ürian «iederhergeslelll sei. ist wieder eine blosse Yermulhung.
Wenn nun die Regionen 1. X, XU, XIII, XIV wirklich ao dieser
oder einer amleren Leitung Anlheil gehabt haben sollteo (»der
riciniehr Tbeile dieser Regionen, so ist nicht ahzaseheo. wes-
halb kie SA geordnet und, das? auf der linken Seite des Steins
die 12le und llte (Pi<tcina und TransiiberinO, die local ganz
getrennt »ind, die übrigen aaf der rechten Seile gegen die
Stahle nurdnung zusam mengest eilt sind. Vielmehr ist die Ver-
anlassung dieser Ordnung ^^ie der Aursiellung der Rasis völlig
dunkel und wir mG^sen, so ansprechend und an sich möglich
die Üyiiothese Prellers auch «ein mag. sie als vollkommen lull-
los und mindf'Xtens jede anderf: die ria iH-trefFcnde kaiserliche
VVuhlttiiiL als ebenso wahrscbeinlich «le eine VVasserversorgimg
erklUren. Buiuen I, 175 hdi ein grobes Versehen begangen,
indem >t dir m'a' der f3ten und Hlen Reg., zusanimeu 39, der
KJti-n ziiw*^i«t. — ScJilieshlicIi kann hier bcmorkt werden, dass
dir Iteihrnl'olge diT ii'» jeder Region die lucjile zu sein scheint.
Allüin un!>ere lirnnlnitts i»l zu uii^'eniligend, um diei^ gen»(i
natlinei^en zu ktlitni'^n. Am bt>.men kiknu tiian die Anordnung
in der 12Umi Region verfcdgen (oben S. 107). In der Uten
I
I
I
der 9to Name hnHclemia auf dif! llJlhe des Janiculum, der
lelzte TiVrinr auf die Insel hin. Die niirißpn Indirien. namenl-
lieh in dor tu>n Region, sind so unsicher, dass ich sie hier nicht
weiter berühre.
Noch ist eine grammalisclie Fr<ige zu erledigen. Die
Namen der mtigistri sinil hier nicht, wie sunst üblich, mit dem
vi'nrjt im Genetiv verbunden. Es konnte sehr wohl in jeder
Region ma</isiri rid Camennrnm u. .«. w. lipissen. Slatt ilewstMi
hat man nur die Namen aufgeführt, das Amt forl^cbissen und
i?tco Camenamm u. s. w. im Ablativ gestelzt, nach Analogie de»
Iribu PaJatinn. Trul in ihr That scheinen ja damals noch die
maj^stri Met» in ihrem virus gewohnt zu haben (oben S. 5 h.
Dadurch aber sind manche IIa regelmAssigk eilen des Ausdrucks
hervorgerufen worden , die sich hei den Strassenbrzeichouujien
auch sonst wiederhulen. wie sich am dei' Vergleicluiug der
übrigen Zengnisse leicht ergehen wird. Diese giebt das an-
gehängte Verzeichniss der Strassennamen d. h. der vict, vrae.
compita und cb'vi, Bezeichnungen, wolclie unter dem allge-
meineren Namen 'Strassen' ziisammengefasst und wegen viel-
facher ßeröhrungsjiunkte nichl wohl vnn cinniidcr j^elrennl
werden können. Die Peflnilinn ihrer Tlnterschiede bleibt dem
Iten Bande TorbehaUen. Hier habe ich nur noch Folgendes znr
Rechtfertigung de.s Ifcreits in den Mcmiuic dell' Inst. S. 22Ö IT.
gedruckten, hier etwas vL^rmehrten Catatogs zu heinerken : fort-
gelassen sind die dort gegebenen Belege för die Echtheit der
lD!<chrif[eii, die angesichts der zn erwartenden Publicalion der
Stadtinsrhriflen nberOüssig erschienen , so wie die Zusammen-
stellung der falschen ligoriani sehen Inschriften. Wo hiuti-r dem
Namen Nichts bemerkt ist, ist nicus zu verstehen, clitms tria und
compitnm sind ausdrücklich bezeicbneL. Ich habe die Zeugnisse
der Scliriflsteller hier so zusanimengeslellt, dass die Furldaucr
des Namens dadurch chronologisch bestimmt wird, und werde
im llen Uande für die topographisch nicht beslinimbaren via
mich darauf bezieiieu. Die Region habe ich nur da angegeben,
wo j-ie durch ausdriicklicheB Z^ugniss feststeht ViiU nun ilie
Form der Namen anlangt, so zeigt dieselbe Eigenihnmhch-
2KS
BETLAOE 1IT.
keiten (l»r vulgäiTii Aiisdruckswri»«, sowohl »iif der cnpilolini-
srlii-ii (lasis wie auch sonsl. Hie IIiiri'gc]iiiässi|;kpilH.n wiinlcn
herbei(;f?rülirl <liii'ch die appositiouclle UeiuindliiDf! dpi^ Eigen-
iianR'iJS im Genetiv oder Adjfcliv und durch die VerUuschuug
diese« si^iilakli-scIiT-ri Virliiilliiisses mit di-ni paralidili.scliij! inhv
durch ADwenduiig t'aischer AtU'action. Her irrste Fall liegl vnr
in der Bezekhituug vico capwt Africae (für capitis Africae), den
8ch<in ilrr mg. Vvohm Jiis Sprachfehler mit Älmltrhen verpönt,
und duch niachcD 'paeda(jo({i diesen ScImitztT auf Insrhnften
(o Cüfitt Africoe Ov. 2685. 2935, niil ahnlicheii und ganz vcr-
sdiiedeuen Beispielen zusanimen voq Marini Arv. 4il4 ff. be-
6|iruiL'.hen|; auf drr Uusis 43 in m'co i^orlu i\awia ^vo Ligori
den Genetiv ge^jen diu sicherB Lcsuin; iiiterpolirl), auf dem ca-
piloliüischcu Stadtplan in clivus Viciorin, wahrscheinlich aui'li
in dem wVms PuUacinae- fiir {bulnmrum] l*ailar,innf Hm , wie mir
jcLzt ain wahrscheinLichstea ist (s. das Verüeichniss), endlich auf
der Biisis f>^ vieJleicIil mmco }on»cfensis. wi-nii hier ni);hl ffWK-
cknsis paiji gemeint ist. Eine falsctie Atlrartinn sehe icli tn
den INauien der Ba.sis m'co Snlpici ufierioris nnd nterioris (3. 4.)
filr uUenoff lind d/ninm iiitd in mc» RnrUinni mtmri» und mi-
liürin \h\. 52), was entweder nir.n Itarilianj iiiftiont «idf^r Hnciliana
mmore beissen mCisste, je nachdem die .Slnisse vwn einem Raci-
ttfiniis inU'r Racüins lieiiantil ist. K^ Itahen ;dsu «lie iiiillebller-
lichen llezeichnUDgen rcffione capwt tawi, viofnte (Nerini, Det. S,
AI. S. 'l&l I oder viaJate iGalletti, l'riniiec-ro S. 31*2), iwco pfilrieii,
Interim, foro Palatiniu. a. («Iien S.2I5) bereits iit den antiken
ihre V»rliUdcr. In düin alphabetischen Verxeichnisä ist in diesen
Fällen diircbK»iiKig die currecle ItezeiclmunK gewählt und die
L'eberhefeninj; hei den Helenen angei^eheH. Endlich sei noch be-
merkt. A»ss ich von ttcn nur in inittclultorhchen UncUen vor-
kiiiiimeiiden Niinien die mir nrrfirldiaren und mit einiger Wahr-
«cheinlichlieitfür altrüuiiärh zu haltenden efienfalläaiilgentimmen
habe. Kör dkm kann ieh hegrciil ich er weise am vteiiiit.sten di«
Tiaratitie der Vidlständipkeit fdiernehmeii. Mancher iVame eineg
rfats wird sich unter andern be/eichnungen vcrberj^en- \)w
Praxis des Ligi>riui> war gkis, B. au^dmu Ürte stjjfV/artu (Gell. 1,3)
IVKH FAI.S(MK VlOtOR.
299
•
I
einen vicu$ tüjillarivs zu ßlsvben (Gud. 6t , II). tn vielen
Fällen hat er dag mii richtigem Instinkt f^thao: denn I)pi><|Me!f
w'iv üt sandaUario (Gell. IN, l), iaureiuw tVarro ä, iJ2) zeigten,
dass man die ßczcichnuiig victm auch wegUess; in wenigen an-
deren hi)t er, vvie imtcn ^etelgt ^^-eideu suJl, seiae Namen aus
dem falscIiBü Victor tntlehnf oder aus laisrhen Lesarten von
Schriflätellem gemacht. Aher nin* in seltenen Fällen und wo
die Anulo^ic sehr bcätinimlc Aiihu]t|itiuktc i^'nb, liahu- ich nach
deniäelhen SysIiMii Oilsnaiurn in iiif nici riiiinilien iliirfp:!!. Iih-
üiinder» da, wo Zunl'lnamen uie (ignarii, figuli u. s. w. die Exi-
stenz eines vicus zu verbürgen schienen.
Eng verlmiidrn mii. dem FE ek<intit werden der Natnen der
vici auf der c3|}itolinischen Itasis ist die Unigeetaltuud; des Ke-
ßiiineohueheä zu F)itde des l.^ilen und 7.11 Anfiin^ Afs lOtim
Jahrhunderts. Ks ist hier der Ort, die Geschichte »»'iurs Textes
wieder aufzuneJimcn.
Zu Anfang des I.Men Jahrhundcrfs «ursirlen zahlreiche
Abschriften .sowohl der Notitin als des (iuriusuni. Die Ah-
Schriften der INutitia w»rcn zum Thuil die ;Vb&ohriftci] jener
Spuierer Uandbehrifl (vgl. S. 2) , über weh-lie Böckiiiy /.HiTSt
ausführlich getianilelt hat. Eine Untersuchung derselben für
die: Nulilia wird imeli veriuissl. Sclnvwlirb wird sie crhtdjliclie
Resultate üefei'D , vielmehr niubs der dorl uberlit-ferte Text Im
Ganzen mit d<;m in AS vürliegeudcu sllminen. >'ach dem , was
S. 23 über das Verhrilliiiss diest^r beiden llss. gesagt ist, darf A
lüs bester Vertreter der U eberlief er UDg ange.'ieben werden. Von
A ist abliäugig dJe erste Ausgabe der Nutilia (unit Vurrede von
S. Gelenius, Ua.-iel 1552), deren Tnsl bis auf IVfiüer «ieilcrholt
worden ist. Sie hat mit AS gegen U U. 11 ludum mmuiiiium et
Gallkttm, U. 111 tudnm matutinum et Dackiim {uhou S. 24), es
fehlen ihr die allein vou (J erhaltenen Artikel (S. 23) H. XI
ForlHHium^ H. \Ill pr'iuiTf« Traümi: audrerscits gehl sie in den
charakleri-slischen Ventchicdenhcilf^n von AS mit A: sie hat
n. VI nicht cdffjfa praelori'a (S. 2^) , ühers|.tringt K. X mit A aus
Versehen nmjmaloHnm armm PiilalmHiH. bat iui Anhang wie A
fontes sejitem und ISsst den AemiUus am (oben S. ISl f.) und
30»
BEILAGE Hl.
zeigt eüdlicli ilire AbbSagigkcU von A zu Anfang vnn R. Xj aul
Ans unxwtiiilputigHir: hm hat A statt iles Anfangs tonthtei tem-
plum Svlis bis hvis arbcraioiis (so BS) die Worte contmet casam
RomuU bis penfapyhtm uns R- X uiwlcrfioli. Die Ausgabe vei"-
rneidel, zwar di« Wiedfirhohing, nb«r es fehlen ihr die echten
Worte, Es Iredtirf hlcniadi keinor RcL-liirertigung, ilass für deu
Text ili^r Notitijs di^ Lesungen dieser Aiisgnh« nicht rollständig
angfigpijnn aiuii. Hass aber im J. 1552 ein Ilcratistfebcr der
Noiitia iiurU die ylcidi zii l]es[irechendeii ^'edruclilen TextL* des
sogenannlftn Victor zu Halhe zog und ctinjirirle, ist begreiflich»
und so linden wir denn unter deu fiüi^iJikcn die banilica Sicinini
erwi^hoi, und das oltbl verst^iniiene ae<tes \J\. IX. ubeu S. 1351.)
zu aedes Ilercnlis vervollständigt.
CriJösere Verbreitung gefunden hat die <iuö der Conlami-
natinn mit dem CurioRum vielleicht schon im 5lcn Jahrhundert
entstandene Redaellun de» Cui'toäciin, welche uus in einer allen
Hs., Ö. vorliegt (vgl. S. 2. 17. 23. 14(J). Abschriften dieser lls.
sind bereits genannt worden (S. 2. 147). Zu Anfang des 15ten
Jahrhunderts nahm der anonyme Verfasser eines Fremden-
führers {Anon. Magl. S. 10—15) eine .solche durch zahlreiche
Schrcibfehkr verunstaltete Ahschrift in sein Buch auf. Es ge-
nügt anzurühren, dass auch bei ihm die der lls. l\ allein eigenen
Li>sung«'n K. III lu<i7tm mngmrm et Dadcum, H. XI Fortunium
(denn das ist seorlmium). R. XIII prwnta Traiami sich linden.
Einige Handschriften des 15ten Jahrhundert!: sind zum Theil
sicher, zum Theil wahrscheinlich aus dieser Redactimi meislcn-
tbeils sicher aus der Ih. 1) selbst geilossen und für uns ohne
Werlh. Auch hier hat Preller (S. 4U If,) das Reste gethan.
einem kiinnigen Itearbeiler wird schwerlich mehr ilhiMg hU'ihen
als die Verzweigung der Interpolation klarer zu stellen.
His in» Ute Jahrbunderl scheint mau !<;ich hei der Ann-,
nymität des Regiorienbiiches beruhigt zu h.iben. (Inseres Wis-
»ens zucr:>t hat gegen Ende dieses Jahrhunderts .Nicolaus Signo-
rili deu Verfasser benannt (de Rossi, Le prime rticc^jlte S. 8).
Er 8<igt in seiner nngedneckten Stiidtbeschreibung (f. 12 der
Alischrifl des Carufu, cod. Vnt. ^531}): (p(« civHas lUsttRCta ett in
DER FALSCHK VICTOH.
301
tmdetiai regiones, quamqnam Paulus Diaconus in Xlllf scn'hal,
und (f. 14) : a Paulo Oiacono inF.ij)iendum est, qmm sie uripame
reperto, worauf der nicht intcrpolirtc Text foJgl. den ich nicht
genauer unlni^ia'lit liahc. Wenig sjiülrr sclireibt <h>r Anu-
Dymus Magliabecchianut<. S. 23: ad septevt solia fuit sedes. omMuni
Mptem sctentiarnm. et poxilo quae aU'qui vdint dicere templum
Soh's fuisse ml rlomwn SemTi Äfri, ied dertvalio est: seftevt
oaritim (su), scifkel Septem omniumscienltarum dowws. et sie crt-
ditiir el affirmatiirper Diacomim Aqmhijiensem. Er wf irlit hii>r von
«Ipn Mirabilicn, die er ausschreibt, ifb und erwähnt dl« Ableitung
'Einiger' von septa Soh's [die miilelallerlirhc) und den antiken
Warnen, nicht die auch in der I!s. drr blt-inisi-Itgrii-ehisthen
Glossen des I'hiloxROUs wiederholte: hEPTIZONION septem so-
nne, (U'cliim Latiiw sepfizonium, domvs caamculorvm septem
(Momnisen, lltirmeis 3, 304). Sollte er gesdirieben haben : sed de-
HvatiQ est: seplemscolarum und davon Septem sy/m»w abgeleitet
hülM-n ? Aus Sigai*rili habe icli mir Nichts fiber das Seplizonrnni
notlrt. Hat der Anonymus die Notiz nicht ans ihm, so taucht
auch hier ein verniuthUdi glossirtns und dem bekannten Paulus
aus unhekannten Grimden ziipeschriebenefi Regionenhuch auf.
— Die Hcnennung des Kegioucnhuchcs nach einem wohlbe-
kannten mitttdallorlichen Historiker hat so wenig befremdlichcB
wie die wenig später bei Flavius Dlondus !>ich lindende ßenen-
nung nach dem ebenfalls so Lckanntcn Verfasser des Brcviars
S. Rurus. I'rcller hat darauf aufmerksam gemacht (S.3S), 4s&&
Ülondus ausdrücklich sage, er habe in einer lls. von Monte
Caiisiitu gelesen anftoram {descriptionis) fuisse S. Rttfnm consii-
larem viruni (Roma inst. I, 18), seine Exccrpte zeigen den Text
desCunosum, dieses habe wahrscheinlich wie in cod, Vindoh.
Ä05 hinter dem Hrevj;ir des Rtifus gestanden. Ebenfalls Ledait'
es nur noch der JErinnerung (Prellcr S. 49), dass des Panvinius
zuerst 15Ö2 in seiner Vrlis imago gedruckter S. Hufus, den er
aus einer ihm von Antonius Augnstiiins initgetfacillen Üaudschrift
'Utteris maiuscuÜs venerandae vetu-itatis' entlehnt haben will,
eine drciale FSliichung ist: es ist ein ungcscliickt inler[)olirler
'Victor'. Den Text findet man mit Varianten der Us. 3427 bei ■
BEIUGB m.
Becfiinei 2, 1181. Nicht FüUchung also war ilie BenenoiiDg den
Rftffionpnliiirhs mit dfini Namen Paulus Diacoiius onil Sexliaa
Rufus. Mehl anders sind die Viri illiiütivs zu d«m Nanifrn ilcs
PJiniuSt die Vitaß di>s Ncpos ni dem des Prnbus gekuinineti.
Dagejien sieht es zw^ifflllinft mit dem jüiigstm Nnmcn P. Victor.
Preller Dimml an. dass Janna Parrliasliis, zii«rst in seiner
Aiisgnltc T*. Vicloris de tepionibus iirhis Romaie Ühellus aureus'
(nach Marini, Aiv. lill', wahrselteinlie.h zurrst löOU oder 1504,
zum zweite» Mal 1505 gcdnirJtt) diesen ISarnRn oincm intfif-
polincn Rogin neu buche nach der Ileo^nsion flrr lIs. U der >'o-
lili.1 vtift-psptzl habe. Dt-nn dass wiederum diese Hi^dacliun tu
Grunde geli^l sp.1, koiiiilei mrin schon nach Pi-clleis MitlheShingen
(S. 45. 47) iihiM- die Ausgalie von läÜ5 und üher t'iue Piirrlia-
sios gphöiinc Ahschrid der Hs. ß vcrmiilhen: fdier die Ausgabe
Näheres unten, die !ls. muss vor dem Tode Nicolaus V ll45S)
geschrieliL'n sein, da es in einem Ziisalz zu R. IV (Preller
S. 15) viin dem (jdoss heissJ: ctiitis vapvt est M platea Sei
lohannis (uheu S. 2Ü2). Wie Panliasius darauf kam, einen
Puhhus Vif-lor. von dem die Littcralurgesrliiehtc Nichts weiss,
7Ann Amor der Notitia zu marhen . ist icnhekiinnt. In einer
Ah&rhrift des Curjüsuiti aus dem 15Ceu oder Anfang des Ifiten
Jalirlnindcrts (cod. Ue^in. 1370 f. lOft) hat eine andere Fland
lieigesidiriehen Pmthis Victor und Wh habe daher (Hermes 2,
417) veriuidliet, >_•» sei der F, Vkiur aus einn- \>j-hindHng des
[S.) Victor und Pauhis (Diacomui] cnLslanden. Allein jene
Randnotiz kann ehen sownhl eine falsche Auflösung von P.
Victor spin. Vielmehr wii-d difser' P. ViiMor anch als Ver-
fasser der aljihahetisch Renrdneten Notae genannt und xww'
in der um 1495 gesohrtehicnen ninrcraniscdieu Hs. der Insrhrif-
IcDsammlung des Petrus Sahinus (Moninisnn in Keils Gratnnia-
tiei Lat. 4, 348 f., vgl. Ilenxen, Monalslierichle 1868. 400 fr.).
Die ErlinduDg eines Sehrtflsfellcrs Puhlius Viefor also dürfte
höher hinauf r.u daliren sein als his zur Ausgabe seiner Re-
gtonen durch Parrhasius. Es Mgc nahe den Fi'pund dos Sabinus v
Pomj)«niiis Lnetus für den Erfinder zu halten, wnnn nlehl ge- ^
rade das von ihm zum Druck befürdcrLu Exeuii>lür der Schrift
DER PAtSCHE VrcTOR.
303
m«! der Drtick selber dieselbe ohne dpu Namen des Autor
Bleibt nuD der lirctpning des Nunieiis nocb im buukcin, so
psl doch die Art der Entstellung dos Uiichcs völlig klar und zu-
[nllchst ffjttzuhallen und ivird wi'ilerhin ^^''/.p\^i wcrdim, yiaa» die
«rnrdintcD snoiiymcn Kayiones urhis Homae des l'umponius
Lactus aus cod.VaL 3394 aligpdriukl liiutcr soiiiur Srlirifi I(p
IIomanaourliisTftustaLc (zuerst] 510, dann 1515: PrRllitrS.47f.)
Iunü der P. Victor des Jaims F'arrhaaius im Wi^aentliclicu rIu und
dasselbe Ihirh sind, dicsi^r nur w<>iiig<! ZiiKütz» xn jeDPiii eulliäU
Und in beiden dio Namen diT viel iler capilolinisrlmn Itasis iIimi
erb(^blii'lisii!]i Thuil diT 7MsMie hiklna. I^ie» gilt (nach den
Mittheilungen vnn ü. Hirsclireld über da» Gi'itlihgftr Rxt-inplnr)
vm demN'ictur des I'aniiasiufl vom .1, 1505. Diese Ausgabe ist
mit dün Druck fplili'in wieder übf^eilnickt in der Aldiiie von l'itS
(liinter Mcla, Solin und dem Itinersr), deren Text wiodenini die
i von mir vnrglicbciieu spätereu Auägubcn derselben AuLurou, die
Juntin.i TDn 151!) uiul die Aiisgalic des Pagnnini vnn 1521 su-
wie der Victor in M.iznr.chig De urhe Koma varii auctorcs von
1523 wiederholen. Diissellie kann man von den spätei'en
Drucken ( irt32. 1 J5"2 anypffdirl von MarLiriflli, Roma ex Pllinica
Isacra S. 408) fcelrost an nehmen, und gilt ancli von der angeb-
licheu Triester Itaudsehrift: P- Aurdii VirJoris de nijinHihtis
ttrbis (iomap. lihdliis um'rm — {l<'lgt der Text in Majuskeln aul"
Il> SS., am Sriduss:) exeodice Tergeslino eiiidUP- Kandleritu, of-
^mfitiiui f.tvyttiatta, Teri^eMe 1850. lieber rlin 'Ilitnd.'^rbriri' ist kein
B^Vurt Iiiu7.npf>fügl, sie |{,inn eine Absrliriti eines Druckes sein. —
Da&s auch Bcrnnrdo Kiicellai lu die GescIiichLe des Victor ver-
^ilor.hteii ist, sclieirit wenl)|; beatditel «'orden zu sein. In Honi
(t 1478) war derscllie in Begleitung Lorenz« Mi^dicis. Üonato
najulus uml Leo Dapti-^ta A)l>eriis [t 1172?), (so Stigl er bei
BnctiS.639), und scheint dasel])stl'om]ioniusLaetus, ilen ei'
Jhml (896), gekannt zu luiben. Seine Conimttntarrrii 'zu D.
Victor De urbe Roma' schrieb er, wie die Dedicatinn sagt, nach
der Vertreibung der .Medici. Zeitgenossen loben Aaa Werk schon
1504 und 151)5 (Mehus, I'raef. ad vtlam Arahr. Trav. S. LVII).
304
ItKILAGE III.
Getli'uckt wonlen ül es zuerst io Beccuccis Sciipiorcs. De Hossi
hat 1ti?tiic.i-kl i^l.t' {»'itiic nivc. S.*21. 115), iIüsh «i- dio fnäcliriflea
zum Tlieil aus l'üggius zum Theil nach den Origiiiaiea gU-bl.
Seiu Text iles 'Victor' uuterscbeideL aicli nicht von rf«m des
FaiTliasiiis, aliwr ev verglich veneziunlsdie Ilanilsrhriffftn: 'in
pprviitustis l'ublil codicihus qiios iios Vcnctiis legimus üiter
ccLer» cgrcgiü muDumcnln a Bcssnriune publice relicta et baec
[ocleum, sladmm, R. IX) suiiei'äutit ciilriiitata, i[uae in ceteri.s non
facUe reperies' (S. IOIt>: sie fdilen allerdings in dem goilnic-ktei)
Viclur und d'en RtgioniMr (li-sLocluä). Vliu derselben Ilaudscbrift
scheint er zu sprechen S. 877 zu R. V. vn* der gedruckte Victor
den aus flln. II. n. 17, 2 getiiacbten Artikel hat: domns AqnÜü
vanconsulti Q. CatitU el M. Cram\ 'de|>ravatum esse lücum Publii
uini cetera indicnnl, ((uae re|iRlivinius ex veleri scriptione lou-
gobardicis adnotala lillt'ris. turn quod Caluli et Crasai d<jnius
Plinio auctorn in Palatio »utiliu'tt' (nui* die narh Plioms auf dein
Vimiual belcgeue domns Aquilii habeu die Rogiunen des Laetuä),
S. 942 zu H. VIII : Capitolmm, uhi amnium deortim siinnlacra cole-
bautia] 'es VEteri scripcione litleris Irtugobardicis adnutata nullani
accepinius Capilolii> addiliouein'. Der Zusatz f«hlt in den echten
Texten und bei La^ilus, steht so bei Victor. Fcrucr S. 906 zu
B. VII: castra Gentiana nliter Gipsi'ana] 'in nulln fere itlia parte
niagiä depravatus Über est, iiuodnosdeprehcudimus ex longobar-
dis roilicihiiM vclm([ue scj'iptioue'; es sei zu lesen: castra Gei'ma-
nictflHö, porticus Vipsaiti. Die ecbt<.'n Texte des Ciiriiisnni und der
Notitia hallen leitiplum SftU's el castra, fjorticum Gypsianiet Comlan -
tini. Daraus ist in drn Regionen des LuuIli» geworden: l. SoÜs^
castra Genlmui, poiticus Conslanfmi, in dem Vietor: (. SoUs, casta
{caste die Juntinc) Gnulinua alrler Gipsiana, p. C. Dass Rucellais
Lesart nur eine vciuiit^lückte ConJBrlur ist, ist einleuchtend. Er
dachte an ilie Victoria Gtriimniciana (R. X) oder dicAorrea Germa-
Hinana[l\. Vlll] und an t\wVtpsan.ae columnae. Uassabcreiue der
Monge bardisch' geschriebenen llss. eben auch nichts weiter, war
als ein Virlur. geht d4.'utlicli liervur aus S. 'J47: curia calt^ra,
vbi poHiiftii: minor diu pronnntiahai] 'in pervetußlis cudicibUK
curia Calabra laotitm adnutata est.' Uie echten Texte und die
DER FALStnii VICTOB. 305
Regionen des Laetiis liaben NicIiLs davon. S. 1001 zu II. \lll:
'ryjK^ritur ajmd Fubifuin el luttirnne lacus pro^ letii|jluMi V.a-
slui'uin. verum i|uia taiituui in recenCiünihiis rudicihus adnota-
tum cäl, idcirco ceiuuimuä umiltcuduiii.' Ucr ^'cdrucklo Viclui-
hat: fem^/uwi Caslornm ad (acum htfumne, in ili-ii cithltn Tcxl«n
und in den Hegionen des Laelus fehlt der Zusatz. Jis mag be-
merkt wcnipii, dass in dvr Hs. dei" Marcushüiliolfiek, «lOrhi- ilen
sogenannten Anonymus Magliabcfxhianus enthält (AppRnd. (lat
insä. Lat. ci. X cod. CCXXl cliarl.) nach MorckUus Angabt; (Vurr.
seiner Aiieg. des Aiiuu.) diti Rcgiunuu (d. h. die VulgiLli-Hcenifinn)
f. 71 — 82 stehen mit der Uebcrschrift lovt aniiqttm. Ofutsailnm in
qiw omnia ■urbis Romae memma dignavtscnbuHtur et yrrnsertv/t ea
tempeslale qua magis florebat und tUiss mit dciijsLdhiiD Titel in der
Miscellanhaiidfichrit'l cod. VaL IflS I (ctithaltcnd Poi,'gius Facictiao,
deu Moss;Jla u. A., Heimen 3, 427) cbcnfalb die Itcgioncn vor-
kommen. — Es ergiebt sich, dass schon ror 1504, in welchmo
Jalirc der Virtor zuereL mit die.sem iNanien gedruckt auftritt, Hu-
cellai ihn in eben der Ge^Lalt, in dm* er gedi-iurkL \\ard. und unter
dcmäeElien Namen kannte, dass also, wie oben verniuthct. wurde,
der Victor sfhoij uni ein .lahrzeheud älter ist als die eJitiu
liriuceps. Noch mafe' erwähnt werden, dass auch die Uandichrifl
des Feslus, welche um 1485 durch den Griw:hen Mauilius Ithallus
'ex lllyrico' nach lloiu gekommen war, vou Rucellai S. S23 er-
HüLut wird: 'Nicostratus, cuius jiarviuo volunien nos ulini viili-
Ipius in arcaui» Venetorum ex bibliotheca Bessarionis (Iraeci al-
qae crudili lioniiiiiä\ womit also der Artikel S. 347 Hmaatla tria
gemeint ist. Fcrnei" S. 8Q] mit Bezug auf den dieseuj Artikel
folgenden sckolae: 'Fcstuni l'onipeium (|itj pcrlcgcriut, iiu|ier
enitii rqjcrLus est integer' u. a. w. Obwohl diese let/tcn Worte
schon bei Mehus (Vita Arabr. Trav. S. CCCLX.VX) abgedru(;kl
waren, linde ich üie doch in der Geschichte der ilandsfliritt nicht
bci'ücksictiti>>l. Uessarion liatlc soiue UiblJoihek im J. MfJS der
Hepuhlik Venedig übergeben und starb 1 472. Zwischeu 1 4öS und
1\4S<> also musstü Kucdlyi in Venedig die Hs. gesehen babeo, die
Rhallus aus lllyriciun gebracht haben soll, oder aber eine (^opic, nie
denu eine solche wenigstens im Jahre 1513 dem Aldus Manutius
I
I
i
H06
BKILACCirf.
in Veiicilig fi'ir dea Druck seines Füstus zu Gel>o(c gestamlen
hat (Mominseii, AMi. der Akailernie 1861 S. ßtS). Klingt auch
diese .Niulificht übf-r die bOcbcr Ui.'s^arioiis elwas wundcrlicli,
so darf doch hier wie bei dem Victor gewiss nicht an Lüge und
kann kaum an Imhiini gedeicht wtirdiui.
Uass nun die itögiuBiin des Laelus und der P. Victor we-
nigstens der Au!^»hcii von 1 »05 an iui (irundK »in und dasselhn
Duch sind, dieses nur unbedeutende Zuaiitze zu jenem enthält,
lehrt die Vergleicbung heider. Nur in den llegiiuien Vlll und IX,
die am meisten zu Aui^fiihrtingra vwlurkiert, sind die Erwcl-
tprunsen dP5 Victor bedeutend. Miin sieht al>cr deutlirh, dasa
der Victor nicht nach dem Druck, sondern narh der diesetn zu
Grunde liegenden oder einer ihr ßtcJchen llandäehriflgeitrhcilet
ist. Icli hnhe bereite im Hermes 2, 414 bemerkt, da^s der oben
erwi'ihtitc cod. Val, 'id9-\ von Poniponius corrigiit und mit Zu-
sätzen verschen worden ist, uud dass naeh dii^eui l''xeni|i[.ir der
Druck in seinem Buch Do vctust.ite uritis Hoinae besorgt zu sein
scheint. Ilie Haudsebrill über enthält Mancbe.s, was dieser
Druck JiusLisiit, was aber bei Victor wiedeirkelirl, Das ViThällniss
der IJandsthrifl des Laetus (U). seines Dinickes <,r) und des ge-
druckten Victor (V) zu dem echten Text des Cunosum ((.') winl
zimäcbät an einem ltcis|]iel aus It. IX klar werden. I^s litilüst in:
C
I er jjpl am Ilafbi iliea-
ira iria, in primis
'2 Baltii, qiii ca^et
loca —
3 ft/fl/ic?, c<rpet h-
CM —
cri^la Halbt
A porticns corinfhia
Ck. Oclam quae
prima duplex fuil
thmlmm Pompeica-
pil loca —
Marcelfi, capel tocn 2 Uieatrum Baihi capit
loca —
b liippiter Pompe-
iaims antUaudevunder
Iketiimm MarceUi Hand des Cor-
capit loca — rectors: cL caes.
dicaoit et appnUit'
tvr a viciiniafe.
di;h kälschk mctor.
307
ilen licidun intcriu^lirtvn Artikdn stiiiiiiiil ti aiLsl-VgiusS. 17S
Oetaviae portictts dnae appeltantur ii. s. n.. h aus Pliniiis 34, 40:
(o/«t in rampo Mattio InypUev a dwo Claudio C'aesare fiicatKS,
qui devoralnr Pompp-iani [iitu vocalvr Pompeianus Aie altcD Ausgg.)
iheaU'i vkinimt. Die .im Itaiiile siehende Bemerkung zu I) hat
nun r an ricliligci' Stelle in diMi Text j^üsrlKt, V hinliT 2 (tlnii
IrrthciTn hemftrkt Nardini-Nihliy 3, HS). Ka wird nicht übflr-
llfisäig :!em wpiiiijMLriiK dir. 8te Itcgion \mv ralläländi^' hcrzu-
st!t»^n. Für ilie rilirigF>ii Ri'^iiincn finilel iiiiiii kjiii! ältnlidiü,
wenn auch nicht so gen:iHß, Vfirfileichung Iini Beccucci.
Regio VIII Forum
1 *Roslra iiojmU Romaiii 15
2 Vitlvria aurea
'i comkinrn
4 * tabemae nooae
5 * Cioact'itae Icmplnm
ii roliomm cniii statHU M.
Ludii
7 * Graecostasiü
S aedi-s (}pi!i (■( Satiirni
9 iniliniiiiirL iiiirpiiEii
l'J ' ap.ple.m lahemiii'
1 1 ' imiphimVeneih Cinacine 25
12 senatulum üitrmui 20
13 püa Oraiia 27
14 ama 28
16
17
18
19
20
21
22
n
24
UoMinnutn.
t4-^tri|>tiMii Castorum
ti'iii|j|iini Coiicordiae
fqitus aeuous Damitiani
atriiim Mincrvae
htdns Amilnis
bmilka Inlia et porlicus
* arcus Fabianiis
* pulerü tHioiiix
' r'am duo cekbris m^rcalo-
rum loai$
regia iViiwifi«
tc[n|iluiii Vcstae
tem}dutn de um PenatiHin
templum RomuU
lemplmn Jani
R = Regionea in der H»,, r = Abdruck der Ausgabe, V = P. Victor
in difr Aasg. von I&l>5, Vt in ilor Tri*sler Hs. — IHr. mit * b«t4!ictLiii-ten
Artikel sleEieu iu H 4iii Rjude, in Antiqua sinii <]!'/ echt^ci Artikel gvi>etEt.
Statt 2^5 hat V : ßi-tth / idoriei'' euin alia iifdicnlir f'icUn'iup rirffiiif^ rfrt.
a Portio Catom: Tfiiiplurri luUt Cuesarü in J'tro. f't'Ftariaf aareatittalita
in l^niph toi'is npt ma.r. Firn« rumi'tatis i^t {ujxrca! eir^inis {j S Saiur-ni
w vivo iiiifitrh \ \\ ln. Jl feLll iu V 1] Vi fobli: in Vi \\ Vi oraiia tibi
tritpaftt iaeaia mincHjianliir V {| JA f.'uitliirr/tn ad laa/m Iitlurime \ ||
laüliva und vt duruhstriclieu in R , iiiUa pitrticus rV ||
20*
308
BEILAGE ]J1.
29 forum Caesaris
30 siaiiOHe.s mumcipiorum
31 forum Augusii
32 forum Traiani chwi templo
et equo attieo pt rülumna
cocÜdc, quae est alta [K-dos
CXXVm habctque intus
gratlus CLXXXV f«ne-
süellas XLV
33 cohortejs sox vigiluni
34 tKclicula Cüticordiae sttpra
Graecoslasim
35 lacus Citrtitts
36 basilica argentaria
37 umbiiicus urbis Romae
3S teni|iliim Vospasiani et
Tili
39 luisilica Pauli cum jthrtf-
yiis columiiis
40 fiCiis ruminalis in romido
41 MCMS Lüjarum
42 Apollo tTansiatiis ex Äpol-
lonia a Lucuilo XXX cu~
bitum
43 tielnbrum Mmeroae
44 aeäicNla fmteutaf
45 porta Carmetitalä versus cir-
cum Fiamininm
■l(i Capitoliuuj
47 templnm lovis imantts
48 aedis Veioms
49 Signum lovis impsratoris a
ft-iKTiesfe deveclum
50 asyhtm
51 templunt vetus Minervae
52 hurmu GuriuauLca
53 honeu Agrippina
54 aqua cernejis ((uattuor
scauros
55 forutn boarium
56 sacdlum Pttdia'ciae patn'dae
57 aedes Ueradis viHorts dnae.
altera cognomim rotimiia et
parva
5S üiitruni taci
59 aedis ^afitfoe
60 vicus lugarius idem et titra-
rius cum signo V(/riumni
^Jl ^offftrti cum aede Martir Hlt»risV || 32 fuftrjittilasX [| 33 «q dieser
Stell« RV, hialer 3! r [| zwischen AC nnd S7 unhirbt r ein: undi» mdWa»
vicai^ poxcan || 3S TiU ei f'sspiuiütni \ || -lll vfwtitiii nhi i!Hu!».T'-t/I \' ]\
XVlhchca -10 uad i] aeidis i'eiovts iafer areein al Capital iiim. pr'i]"-- mn^luTH
V Ij -l'J traiixiuia >ix Ajiuüania \Xa Y [| 45 tluiiiüiiusu. TvJtiplum Cttr-
nirntar. \ \\ 46— 4S Capiloliuta tibi ottuditui dtstrum airnuli'cra crMiran-
tar. Curia talulrra ubi pontijex riihnir diät prouunciatiat. Tciiif^um lovis
opl. max. Jedii invix ionantfn ab Ang^uth d. d. In clivo vapilitfino V ||
a tcaros dei' Abdruck Maxualiis ir>2^1 |j bl victurt« ic UUeru evj^iiomi-
Jiala roimi/ta e. p. r^ vicloris duae altera ad portaui trfffemiiiam iiUt-ra in
Jiiro b'Mirio cofTfoiititw rotunda V. p. V [j t>i niuXt äesitia J'wam pütitrium
V Ij üO IJi/crecriun u!ii sunt arau Oph at i'pn<n's t-utii *. / . \'
DRR FALSCHE VICTOR.
309
61 porticus in<irgaritai-i.i
02 vicus uiigueiUariiis
63 linlcpliiialus lierb^irius
64 vif i XII
G-'» aediculae tulMlcin
60 viromaßislri XLVIII
67 curalores II
68 (lenuiiciatures 11
fi9 insnlao HI mil. DCCCLXXX
70 dum US CL
71 l)alii)ejie jirivatac LXVI
72 horrea XVIII
73 lacnsCXX
74 iiiäffina XX
75 regio m ambitu continel
pedes Xfl mil. DCCCLXVII. "
zwUcben fli) und 81: Carter immimim Joro a TaUo UotUUa t^ißariat
moflifi vrtieX' || xwwchpti Bl rim! »32 tudi tiili^ram \ ]| zwisühcn 62
iirnl fijl: atidi» füriumni in wVfi Thiitcn V [|
In den übrigen RtfgioueD sind die Zusätze, nbgcsehcD von denen
ans der i-.ipit(dinitichAn Basis, {gering an Zahl und Umfang. Sin
rübrt'n fasi diu-chwcg aus der Lcctüre der Schriltsk'llcr her
oder sind aus Corruptcieii des zu Grunde lißgcndpn Exemplars
zii erkliuen. während l'anvin in seinem Biil'us zum Theil wild
drnur los erOndct. Rinige wenige Namen sind hi^incrkenswerth
als Ansalze der sjwtcrpn Ffduchungcn:
11. III (hfiTmaß Traiaui Caes. Aug., (hermap. Hilippi Cms. Aug.
KV. relilt r. Die thermne Plnlijjpi Tehlcn in deu Listen
($. 220 f.) und sind t^onst unhek;innt., die angeblich bei
S. Maltou iu Merulaua 'in Ihermjs rhiLijtpi imp.' gefun-
den!^ liisclirirt hei Panvin (Vilis Uoina 171^. 8): £. Äit-
Ärif« Geta atr. p. CCCXXIH d. ». Phih'ppi Aug. iherm. . . .
grfiilscht wic! der curator tliermanan Varianarum {oben
S. 200). llrHchs (Top. in L.S.i2G) hat dies nicht gemerkt.
R. IV Mcriporlus (hinter basilica Panh), RrV, vielleicht für eine
städtisch II Laralitfit gclkallen wegen Flurus 2, 9, 23: apud
Sacriportum CoHiufimqne porlam und dcÄhalb in den Text
des Varro 5. 54 hineingehi'ach!., wo in der 4ten «er\"iani-
srhen Region die Wiirte narripordis est €i iu ea sie schon
iu den jungen Abschriften zu stehen scheinen. Aue Vami
ist der N'amc wicilenmi durch Vcrwechshmg der 4ten
servi-inischen mir der Iten angiis tischen Region in dies
Buch anfgenommen. In Tihniicher Weise ist aus der Vul-
310
BKIL.\GE m.
gata des VaiT« 5, 52 der eicua inustellarius (Gud. B5, 3)
untl der dea Liviiis 24, 10,8 der vt'cus fitblinis {Unit
Ü30. 7. Or. 41 78) geiiiaclit wordeu.
\i. VI temptum ApMinis tt Clatrup ÜrV. Kiii« Gegend am Qui-
rinal heisst Inder iiatenmiLgetlntillen dem l*a|>at Johann lU
talsrhUcti ziigt'.sclirifbi'neri Urkunde (Mariiii. IM|ii. i) Ca-
in'ra. St« ist nin:li Ifiüi-hs (Iti*srhr. 3, 2, 3iH) dift Vftran-
lai^äuu}^ zu diesci FiiUcliuut;. Ligtuiu» alsu, dessen falscbe
Irisi^hriftH^ii Or, r»l>S4. fiifSfi den [S.-iincri wiederholen, ent-
Ichiilc iliii iiiis nnsei'oiii Biirhc.
lialiitca Pauli. Die zum Trujansfurum guLCrigt' Ruine
liat diösen Naniwi erhnllon vun deni Namen der Strasse
>I.igitana|)oli, deäi;.en mittelalterliche Form de bannm nea-
polini <><^t)roviiis aus einer Llrktinde von 938 nachweist
(3, 572 vgl. 1, 630). Dhss rnis difiseni, wess IJrs]irungs
er aaclk sein mag, leicht die batnea wi^rden konnten, ist
um s(i hßgreillicher, da dgl. Hetif'unungeii (z. K. regio qtw
diriiHr valmo Pe.lagii Urk. von 998 IirI Marini, IHpl. S. 167)*
nicht ücllcu sind. Ob zuerst FaLricius (Roma 1550 S.1&9)
noch Jiivenial 7, 232 lierangez'igen hat (er citirl aui Pauli
babtea st. PAo^fti), weiss ich nicht.
R, VII fonim .inhetiwnium RrV, lYip. Kirche S. Niculo a capo le
ca.'ie hicäs zu Anlang des MjIcu Jahrhunderts dclf arciune
(Fanciroli, Tesuri S. t>3(», Martinelli^ Uoma sacra S. 261).
Dabei' das Purum. Aber schon Fulvius (Antich. 3 S. 236
An^g. 1515) sagt: 'nisi forte a Roiuana Tamilia eins numinis
ei templo (S. Nicolai) appellalio est'. Grefe'orovius 5, 145
vermulhet, ein (iesrliJccht de Arcicne habe sich so von
den Bugan df^r ai]iia Virgu benannt. Es iiann sein, dass
von diesen die Gegend Ä«ll>st in arciuue hies».
Anh. basilica Sicinini RV, Ä. Siciminij r. Sie fehlt in den liisten
nrid wird hcknnntlii-.h nur hei Animian 27^ 3, 13 erwähnt.
Der Name ädieint currupl, möglich bleibt nach dem S.217
Gesagten, dass e» ein Paralleltianic einer der lieiden sonst
nii'ht bekannten in den Listen ii^t. Urlichs sucht 3,2,214
/'Are Itleiitität mit der b. Liberiana nachzuweisen.
DKR FALSCHE: VICTOK.
311
Den widitigsten Theil der luterpolaliou endlich bilden die
Namen der \nci der raiiitolinisclicn Da-iis. ^Vir^nlleIl rdinn, diiss
die erste epigrat>lüscbc Sammlung, welche sie cattiält, die des
Jiirundu!?, HJe wdlirsebeiiilieb afis Originulabscbnftcn des Pom-
ponius Laetus enllelinte (die Varianten hier aus den Scbedcii
des C. I. L., leidiT nicbt ganz vollstSndig). Von ihm scheinen
denn nacl] dent oben (besagten mittelbar oder unmittelbar Hu-
cellai und sjiätcr Ltgurius .ibhäitgig 211 sein , mir Smetius ist
selbständig und hat allein drei .>aiueu (17. 49. Öti) , von einem
vierten (38) allein den Schluss richtig. Dies beweist wtilil zur
Genüge, dass Snictius von allen Voi^ängern, und Ligoriu>i von
ihm iinaiihängi^ ist. Dass AJIe &k\i in n. 41 verleäeu haleii,
liegt am Stein selbst, lieber Laetiis Aliscbrifl können, wir ur-
Ibeileu aus der oben 3>cs[>ro ebenen von ihm ab^'edrucJiten und
corrigirtPli llaitdschrift der Kegt^tneu. Dass der Virtor aueb blcr
von dieser Hs. abhängt, zeigt sich bei n. 15. Die zweifelhaften
Lesungen sind
Lact UM
11». uüd Druuk
latunias Hucellai
Vtctor
(1505)
Lignrius
Smetiut
15 justfsqim rh-
ei Hä., di'
lUei itiei
insvsqKe
diei
diei
vusque d.
liruck
24 trium ul-
larum liium
irhtm
larum
tium
alitiim tarum
atitum
aliium
aqui sa-
b'entia
88
aquae saiiemh
signi ( ni
richtig)
salienUs
47 rostrati
Tostrato
roatrali
rostrati
rostratm
40
sfitimm
statae
^5 hmlh'um
lucaUium
rnratinm
tniitllmn
W iiiberini
liberlalis uiberini
wben'rtr
fihr-mi
tiheiini
Es bleibt nur fibrig lui^uiiehuteii. da:Ss .lunindiis in n. C(j falsch
conjidirt hut, und dass in n. 24. die Lesart tu La«,VM.% \ks., ■ösA
312
BEILAGE m.
Druck ütiü (Irr Vermisdnmß mit n. 18 trium ararwn f^nutianden
ist. Dio VenviiTnnp theilcn Ruccllai und Victor.
AiiL'li voi'slehniule (jiili>niiictriiiig hiii nur iiniiälivrnil das
Sachvprhältniss klar legen können. Was uns fehlt, ist einmal
ririp gPTianc Unlcrsurliung Oboi' I'iHii|niniiis Laeius tinJ eine
Prüfung seiOtT z.ihircirlien unt.iqiiarisflien Arbeiten, welcliP noch
hnndsclirifllich vorhanden sind. Dcy leichthin gcmaclitt: imd
vu;i l'eyroii srlilnrlir lipgrfnirletp Viirwurf clrr Ffllschting wird
durch ftno salvha nur durch verlrnulc llck-inntsduif) mit den
vn(i(sinisclien Handscliririen zu ciTRicIicnde Arbeit unzworfelhafl,
[;'.inz beseiligt wfTiIiin. Ferner ist djp Sanindung disr auf Ligo-
rius zurückgehenden falsdien Insrhriflcn /.u erwarten. Indessen
wird diesfdbe gr?i'le fni' den vorlirgcnilpu Gegenstand .trliwerlich
ausgiebig sein, du bereits im letzten Jnhrzehend des 15ten .lalir-
huiiderls ilas den Namen des Vietiir Iragcnile Buch entstanden
ist. riiit ni'li:lif!ui Tii^'uriu.s npfrirt )i.'it, DasüF'lbß biej' vtillstilndi^
vviedtrr iiliclrucken zu lassen. nrÄchien fiberllössig. da tä nach
den hii^her bekaiiiitcii llaiulschriflen in Beccuccis StTi|)lores
gednickt. und sein^ Zusarnmensptzung hier nachgewiesen
ivorden ist.
UNTERSUCHUNGEN
TTEBER DIE
MTTELALTERLICHEN STADT-
BESCHREIBUNGEN.
DAS rORTI.EBEN DKR ALTEN KIV nErrlONEN BIS INS
ZWÖLFTE .lAHHllUNLERT.
Die heutige Eiiithcilun},' der Staill Rum in 11 riutii liat uiil der
alten nur tue 'AM Kenicin. Diese Zalil i&l ftrel unter Sistu« V
wieder erreicht worden durch lüazufüguo^ des Borge als riotie
XIV. Kis dahin bestiiuden sicher seil dein l'Ueii Jalirhiiiuiert
(Urk.von 1393 beiPapencürdt, Gesch. Roms S.53) 13 Regionen,
deren Namen und Grenzen (die Reguliruag unter BeuedictXIV
war nur eine Risvisiuu dmr ljest<?henden) noch heut erhalten sind
(vgl. Gregorovius ö, 706). Die Namen simi folgende:
Vm S. Eustachii
IX Pinea b
X Oni[)ilelli
XI S. Anteil
Xll Ripac
XIII Transtiberim
1 Montium
II Trivii (trevj schon im 1 ölen
Jalirb.)
UI Columnae
IV Campus Martins
V Pnntis (S. Angnli)
VI I'ariüüis
VI! Arenula (vei-dorlien la re-
gola)
Ein nieil derselben ISsst sich als Bezeichnungen für StadL-
^'Bgeiidun fast um ein Jahrhundert höher liliiauf veifi>%eii. So
findet sich (um nur ans zwei ^iCröBsem llrkimdenBammlungen
die BeJt»pieie ru wählen) schon im Jahre 1325 die Unlerselirift
eines de regione Mmtium in contTOia Colonni (Copiii, Dise. dell'
316
DAS unTTELALTER.
acad. poniif. 15, 276), hei Nerini (De tcmplo S. Aletii) schön
1 278 fie regione S. Angelt, Ripe ( S. 457), 1 2S8 die mUrata Cam-
jM(eZK(S.477), 1297 rferejibfw Krofaic, ftw«, CoimnjJTW (S, 481),
1331 rfe rpjioMc S. Marci (S. 508>, 1345 de rtgiwe CampiteUi et
cmürala Mercati iü. b\0). J3(jü rk regioite S. Angdi (S. ä37).
1377 ile, reffionc Tiivii, S. Euslaclm (S. 544). rreilicli folgt
daraus noch nicht, dass schon in der zweiten Hallte de» t3leu
J.ilir]iui]d€rts *imv Eiuthcilirng der Sl.-iilt in 13 Flo^iiniori liestnnil,
da iti Urkimden derselbr-n Zeil ;uirh andere reffiones (vgl. am
Scliluss) genannt werden, weiche keine Stadtbezirke waren oder
J4' gfwnnipn sind. — - Aiilili tulcr v«,in ;inlilii'ii MuniiineDkii lii^r-
rfdircnd sind von den Nnmeii diaspi Rspionen die vnn II (?) UI
(voÜslSndJg Tegiff colnmjmne Anttmint\ I!rk. von ItOS bei €4ipiji
S. 223) IV V X (ans Capitolium'f Mirnk p.5) XII (n'jm ist d<5r
yual am Aveiitin) Xill. Öen Naiupn Arenufa (VII) jjHpgL man
von dem i<!iudig;en Ufer hrrzuicitnn , die Namen Porrone (VI)
und /Vnfifl (IX) werden in der l'rficessiunsordnung des IJenedict
S. 143 genannt, jenes zwisi-licn piazza INrivtina nnd dem Theater
des Poiniiejus, dieseii (.mich in den Mii'nliilien 22,2) zwischen dem
Pantheon und S. Marco (Zanpemeisler, Hermes 2, 470). Auch
in einer legende (Mortinelli. Prinio trionf« dclln S. Croce S. ISO)
(indel, sich ein locirs qyi nomhi-ahir nd Pineimi serw« nrfvm Ti-
burii (d. h. Tibmi, worüher unten). Pnrimp. leitet r.refrnrnviiis
3,381 von den parietinae des Thenters her und verweist auf
eine Urkunde von S50 (funlletli, Priniir. S. IS7), weli-lii! eine
panelina äislrucia quae mcaifir parrioni vor poi-ta Appia nennt
Es ist wahrsclieinlifh. dass das Aller heider Namen weil über
das I2te Jahrhundert hinaufreiehu und dsss die Lepende v«ii
dem Piciicnapfe] auf dcniPunlhcon lediglich durch diesen ^amcu
veranlasst ist (unten).
Fast bis zu der Zeit nun . in welcher solche Locainnmen als
Namen v^in Hi^'iiiiti'ii /iiersl nurtrelifii, linden sich in ziddreicbcn
Urkunden zwei Jahrhiimlerlft hindurch die Regionen der Stadt
bahl nur mit di'ii Ordnnn^fszaltlen. bald mit den allen ^ame^,
welclie die augu^tisclien in der s|iiitereti Kajt*i;r/;eit ^jeführl haben.
Dazu kommen aber Citate in den Ifingrapliien der PÜpste, verein-
I. FOIITLEBKN DKR XIV REGIONEN.
317
seile l)ci Gregor ilmn iiius^Qn, bei dvaen man zweifelt. ul> sie
' wirklicti auf ilii.' aiiliki'ii uili-r iiicliL vivtiiii-hr auf itie »icUeti kirch-
liclten Regiuiieii be^ogim werduii uiAssen. Die früheren Itf^ur-
Lheilungcn dieser Frage (iNardiiii-Wibby l, 125 ft'., Nibby. H. aut.
Bl. 22S und Bimsen 1, 217 fl.) siinl jetzt we^Pii der UnvdlUtiii-
^tligkcit ihres Materials sogui wie unbrauclilar. Ks ist das Ver-
dienst von Gri'goroiius [llesrh. 3, 558 ff., von ihm abhängig ist
Phillips, Kirche II ipcht Ö, (i(> tX.}, zum erstenmal aus gedriickttMi
^uiiij uiigKilrucktttn tjudloü das trkuinleuinaleriul rcidiiioljtr,
H^uIh \)U dahin gesi'Jitdien war, gcj^iiiniiidlzu lidlien. AUt-in er hat
selbst von gedruckten Urkunden eine iirid (he andere Libei'?ebeii,
L iu den äpätureo ßündeu luigedrucklc nacUgf-iragen und die aus
^»dcn ßBlegen sich ergebenden Fragrn niuiniw Eracliteii.s sowenig
wie seine, VorsiliiKflr rtchiip bciintw ortet. Da die Beantwortung
I derselben fiir die »ite TopO{;rH|iliic wie für die fi)lgpiide l'uler-
suchung nicht zu utng«ben ist , so bin ich geDülhi^ dieses
mir fremde Gebiet zu betreten, auf die Gefahr hin, Fehlgrürc
zu Ibun. Ich gelm ziniucbst die mir tiekiinuten üclege. Wii ich
flieseibe nicht der eigenen Duixhsicht der grösseren Sauun-
liingea verdanke, ist die^ natürlich beiiiCrkl wurden.
It. I umfabäl die alte 13tc (rcgiit I Avnntinay?
Gregor der Gr. Kpp. 2, 4 Uened,: i» regmie pn'ma
mite ijrudns S. Sabmae. I.ih. |](inl., Engten, c. 1 (IS. 2(j5
Vignoli) : fte regioiie prima Ammiiiia. llrk. von 926 (Galletti,
Priniicero deIJa S. sede S. lOlj: pn'mra rfjione m rt'pa
Graeca inxtn marmoratam. Urk. viin 901 (Marini, Papiij
S. 10U): in reßiom secitnda mb Avmiino in loci) qiii vq-
catur orrea. Urkuodeu von 1025 (Miltarelli. Annal. Ca-
luald. 1 Append. 120 und 121): ret/ione .... (su) ik luco
qui Hicitnr orrea iiixta AvmU'mim und regione jtrium qnae
appeUatur orrea.
i. II umfatist die alte 2te (Goeliniontium); zweifelhaft, üb tÜts
8te (fiirum Komnnum).
l'rk. viMi 975 (Mitlarelli 1 App. n. 11) nennt regione
aecunda ein Tcrrituritun zwischen dem Septizaniiini,
Circua, S. Gretjorio auf dem Cociius, Uvk. von 97S [Gallnlti
m
DAS HITtÜLAl.TKfl.
S. 213) regione U das Kloster Am H. Erarimu:^ auf (lern
Coelius, eine l!rk. JoliaiiiK« X vom J. 926 uacU r.regor"vius
S. 55Ö («US "IJverani', wohl irrlliiimlicti für GaUelti) in
sexmida reg. wrlis die Kirclie SS. Quattro coroiuiti (aber
auch porta nianBii'rc uutl die forma Ctaudiaf), cin«^ im-
gwIruckU'. Lirk. (vun wami?) regione II iuxta Decennias.
Diesen Ort will derscllie in den prala Ikr.ii fon's poTta Jfe-
froW derselben Hs. erkennen: idi linde allerdings Decen-
nius in eiuRr L'rk. vnn 1050 (,(;{H)|ii S. 2ÜS) als Grenze
diies Territorium beim Lateran, liis wohin die alle 2te
Regiun sicli crstrcckli!. — Unvereinliar damit waren die
Angaben des Lilier pontilicnlis, welcher Zachar. c 24
Georyii ttiacojiinm süam in regione II ad vclnm nnreum
(d. h. Vehifn}an) und Aiiastiis. c. 2 eine basilica CreAcen-
tiana m rPAjione II vin Mameriiaa {s-n oder mamorlini, ma-
imirtini^) ntnnL ßeidi- I.itraliliJI,4!n wfii-den der allen
Sien Itej^ioii gehören. Worühnr unten. — Itie Päitste Cle-
niens und Jobann wexden im Lilier |junlilicali$ als gebürtig
de. regione Codio mmte, tle Cot-lio monte hezfliclinct.
R. III nmfasst die atte 3le {his et Serapis) : S. Maiiinci, S. Mat-
Ico (,■?} in McruEana, trofci di Mario, porla niaggiure, S.Cnn'c.
Gregor d. Gr. E[ip.3, 19: ecdmam jtosiiat» inxta tlomum
/Herutanam regione III. Lib. |)oaL. Silvester c. Hli: u'tulum
simm (SS.SÜvt'jilrui eMartino) in regione UI iMxta thermas
Domitianas. Vrk. von 024 (GallKti S. Ul5): rmjio III
iiij:tu porla maiorii. L'rk. von 929 (Gallelti S. 197): re-
gione W nan huge da Ilmusatmi. LVk. von It76 (Coppi
S. 22ö): unam fe.tiam nitw.e posila inxta fürmam Cimhri
(Lndei di MarJti) m regiom III. Lrk. von 101 1 |,Miltanill) I
Append. 84. 19G): regioue III in locuia qui voraiur S.
Pastore sive araim IHeiaiis. \L'm arcus Hetatis ist zwar auf
dnik Miirsfelde liL^katml , allein du dej' iocus qui voratur S.
Paatore aa den tacus pasioris nder pastortim auf dem
Cttqnilin criimert (oben S. 1 11>), so muss wohl ein zweiter
arvHX Pietatis an);HUoninien werden, wie es mehrere tewjila
Pietatis ^ab. Jch führe noch au Lib. punt. iladr. c. 11:
t. t'IHtTLKKKIS \m\ XfV KK(;IONI':k.
319
vetierwir usquf: in Hfn^uiminm mi arcum rbpifhim , qut eä
xeati fiam <juae dnriit ad itrdesiiim S. Dtit\etultim ad prae-
sepe). — lis bleibt die Imsilkn S. Laurmtii sujier S. Clfmm-
tetn rejjioHe III {ijh. |uinl. Sloiiliaiiii.s II c. 14), wnkhft man
fär S. Loreii:to funrl le niura hat halten wolleu (iiuleu).
R. IV iimras^tt ilic alterte (lempliini l'acisl: Sulmra, GallinnA
alUap (eifientlich der iilen pehüria, aber auf der Ci-enitc),
\\a Sacra.
L'rk. böi Ure^'on»vius S. 5H0 ('die einzige ^'oliz, <Iifi
icli fand!']: regione qiiarta in hctim qm appellatur cam-
pum S. A^aihae. Urk. au» dein Tti'n Jiihrli. (? Maiiiii,
Papiri S. 143): tu poriiatm de Subora regione quarta
(wahrsclieinlich die poriicus atsidata, oben S. JOO), lirk.
von 972 (Copjä S. 19^; dur Pn-sbytiT von SS. Cosma e
Damiano inielhcl von dem Archidiakonen von S. Maria
nnva): dottintn pcsitam Rome regioiiv qnarla non long« a
colossus in (fnuplum «jki mcatar Roinuleum. llrk. von 1018
(Ctt[nii S. 2IHt: bMiler nicht wörtlich) in retfione qurrrta in
coJosseo in oia «ocrn. Der culossus nmjihitlteittri giiliftrt znr
dritten R., steht aber auf der (Irenze der vierLen (oben).
Ueljer das t. Rümultam wird zu den Miralnlien gesprutlii^u
werden, (iregor d, Gr. Kp]). 3, 17: reyione qnarta iuxia
locum qui vocalur gaUinoA albas (zu achr. K/ statt IV, oder
nur (-Ireiiz^ebiet beiiler Herinnen?) — Lib. pont., Ser-
gius. II c. 1 regionis quartae. — Nibbys Angabe S. 229,
das3 in einer Urkunde von HKi'i bei Galletti ein campus
tie Äerjid der 4ten He^ion VürkomiHC, kann ich, da das
ilucb mir lücht melir zu (heirate steht, leider nicht ve-
nu eiren.
R. V umt'asst die alte 5tc (lC8C]iiitiae): K. Rihiana; ßrenzgebieL
gegen die 3tc (ubun). Der Nanieu retßo imput tmtri erklärt sidi
vim der Nälie der |n)rla S. Loreuzu uilei' ianriun (Aringhi,
Koma subt. 2, 124; vgl. den SchLuss dietiei« Absclmitts).
lAh. |(init,, Anast. II c. 1 Alex. c. l : de regione V capat
tans'i. Acta S. Bibiann« cod. Vat. 50% (nach VignoH zu
(1. St.): ad captti lattri iiixta patalinat Liciniani ad formam
DAS MnTi;L.\LTER.
ClaHitii. — Ilwgegen liozciclioel eine Urk. von 962 (.Marim
S, 45) LocalUäLfiii zwischen piüzza Cotonna, porla de) |>oijo1o
und der Engelsbröcke als sita regione quinta Uüd dazu
würde allenfalls sliiiiiuf«, was Niliby S. 229 sagl: 'la
*|uint.i ncordasi in un' istromeoto dell' a. 1007 existente
iit'ir archtviu di S. Maria in via lula, dal quak ajjparisce
nun liJDgi <\\ i[uella i-hißsu' {s. unten).
K. VI umfasst die alte 6Le (alta semita): Gärten de:i Salluät.
41aln!u wir uii^onds gefunden' Cregurovius S. üGtl.
Xtr-la. 8. 5^u)«annai!t 1 1 Aug. S. 632 : reifione sexla tuxta mcuw
Htainnili7u (.'ul. Mamnrr) ante forum Salinsii. Dies die via
}tamertjna rey. //? s. diese K. und ohi--i\ S. 12-t Für udü
isl der Zweifel von Urllcha 'i, 2, 370 unerheblich.
W. VII utiifiiidst die alle 7te (via lata): Gegeud mjrdlicli vom
Triijüusforura.
Aeltester Tapstcatalog (S.637 Mommsen) uutcr Julius:
hasiiicam hdiam [Kirtlie) qmie est retjioue VII inx(n furtitn
f/. TraiaiU (worüber oben S. 102). Dahor auch der eigent-
lich zur alten 3t«n geliQrige nahe campo Carteo: campus
Küloleoni reffioHE septiina (Calletti S. 233), dwsellM^ ulier,
wie Gregoruvitis bemerkt, in einer anderen Urk. reg. nona
(Galletii S. 375). Urk. v. 1025 (Marini S. 70): reaione VJI
m lor.o qni vocatitr Proha vtxla mouastertum Agaifme suyer
Sübora {puteas Prubae noch im llileu .lalirhuuderl; Mar-
tiiiL-m S. 370). Verwechslung der Zahl oder llrcnzgehiet?
vgl. It. IV. i)ie Päpste Xystus, llaürianus, Stephanus,
Vjjlentinuä ^iiid gebürtig <te regiotte mt lata (Uli. poiiU)
und so ohne Zalil öiTer x. B. Urk. v. 1153 hta Gcillelti
S. 312.
R. VIII umfasst die alte Sie (forum Itumauuin).
Wegen der ihr gehörigen aber in .der 2ieH R. ge-
nanuten Gegenden s, oben U. !I. — Vilae ponlif. ed.
Watlericli I , 135: Benedictits VI de rcgioiie VII l Kufi Cnpi-
tolio. IVibby S. 230 citirt dieselben Worte aus einw
falschen Urkunde bei 'Luiiig, Gudex dipl. Uallae p. 1
sect. 1 S. 3\
I. FOftTLEUE:^ DEK XI\' REGIONEN.
321
R. IX nmfaiät <li« alt«^ 9tA (cirrus Flaminiu«): |>iazxa Navona
Reyionti; nona nennen dip Urk. von 99S (HalleUi S.220
vgl. 235. 241. 25 i): thermae illexandrinae, Lrk. von lUll
(das. S. 23d): »61 t^ici/Mr ai/o»» (piazza Navona), IJrk- von
1076 [das. S. 293): S. Lorenzo illitina A. h. m /^u«'na.
Urk. V. 1026 (das. S. 259): Kloster aii duos amantes,
vrclcüps auch im Lib, poiit. Silvester 3 vorkommt und vod
Galletti S. 37-1 in die Mihn dns sog. Camilianum gesetzt
nii'd, als» in die Gegend dt*» cuUegiu lluniaitu (zu deu Mir.).
R. X, XI nicbt genaimt.
1(. XII umlasst die alte Tite (piscina pubitca).
UrU. v<in I{ll)5 (aus cod. Vat. 793! S. 3{> Imi Grsgoruv.
S. 561): regiane duoderiata in piscma publica^ tihi (Ucitur
Sco. Gregoriv.
K. XIII niclit g4.'nannt: ilaftir R. I (s. dicsellje).
R. XIV umfaj^Kt dio attt^ 14te (traiiR Tiborim).
Papstolalog unter Julius a. O. : basib'cam traut Tiberim
reyioTiB Xtlll iuxta S. CaUxtmn. Urk. von 1037 (aus cod.
Vau 8051 S. ti angel'ührl von Gregorov. 4, 432): regitme
quartadecima tramtiberini.
Lassen wir zunächst die Cilatö Gregors, des ältesten Papst-
calalogs und des Liber pontiticitlis bei Seite, so fliidon wir in
einer ReiJie \cm Urkunden derselben Galtung, deren älteste von
926 und deren jiingste von 1 176 herrührt (mit Ausnahme einer
aus dem 7leii, R. IV) und welche sänunllich Vermöge oder
päpstliche Bullen giud, durrh weicho KJüsLern uditr Kirchen ge-
wisse Territorien zu Elgeuthum oder Benutzung überlassen
werden, Regionen der Stadt mit Zahlen genannt und zwar l 11
III IV V IX Xll XIV. Dass in die-sen Urkunden (geädivfeige
denn in den uns vorliegenden Drucken) die Zahlen der Regiooea
nicht immer über allen üweifel erhaben sind, sieht Jeder: der
Ort horrea gehürl in die Ite Region, aber eine Urkunde setzt
ihn in die 2te, eine dritte lässt die Zahl aus (R. I) oder es war
hier in der Urkunde etwas getilgt oder dem Herausgeber unle-
serlich. Der Ort eamyus KaloleüHi wird einmal in der 7len, ein
322
DAS HITTELALTEn.
aiidprmal in der 9len Re^ioa genannt (R. VII), dJe Kirche S.
Agatha ausser in der Ucd (!>latl der bteii) auch iu der 7tcn
(R. MI). — K^ frfigl sich: was sind dit-e für ilegioiieit? Dasti im
lUtcn und I Itcn Jahrhundert die SladI auf dem linken Ufer in'
12 liürgerlichp Ttpgion«n zorfiel, wird aus der vita Gela:*ii Tl c. 6
geschlossen: regiones XJI üomanae civitatis, transtiberini tl in^
sniani. Es sclieiut, daäs Cregorovius, wu it daen Tbeil unserer
Stellen aufz<ihlt, eben diese Reglooe« vcrstehl , wenn er sagt
(3, 55ö): 'es ist merkwürdig, da*s eine bürgerliche Hegiuncu-
eintheiluiig foildauerrid sichtbar lileihi, «ähreud die siehen geist-
lichen Bezirke uu^Rreiti llllr-ke verti4;hwiudpn; sie stimmte nicJit
mehr mit der augustischeu übcrein uud uiochlc iu vei-schredeueii
Epuchen «ich veräudert haheu. Schon im 1 Ölen und 1lten'
Jahrhundert zählte die eigeiith'ctie Stadl Honi zwölf Regioueu,,
Traslcvcre bildete wahj'üch ein lieh die dreizehnte', l'nd aller- 1
dings hcss sich das aElenfaÜs nuch behaupten, so lange XII di^]
höchste Torkommcude Nummer war. Nun aber fand sich nach-
trägliili in einer den übrigen ganz gleichartigen lli-liuude die
rfgio qitartadftcma transiiherini: sti IiHbIi nur übrig, die I3te
noch fciileudc aid" dej' luael zu suchen. Aber ein Verdacht stieg
dem Verfasser dabei auf in der Frage (4, 432) 'sollte diese Be-
zeichnung nur «ine traditionelle, nicht amtliche sein?" Oder
vielmehr: suUtcn in diesen Urkunden des lOteu uud ]1len
Jahrhunderts Terriloncu nicht uirklich noch nach der alten
augustischen Eintheilung hezeidinel werden? — Sehen wir von
der Iten und 5len Hegion zunächst ah, so wüsste ieh nicht, was
dieser Annaltme entgegent^tünde , vurausgeselzl. dass man bei
aneinander grenzenden Regionen eine Verwechslung derselben,
also eine Verdunkelung der Tradition vöu vornherein zugiebt.
Itie aus der zweiten genannten Gegenden gehören zum aller-
gröiistcn Theil dem Coelius: die forma Claudii kanu wolil die
über den Coelius laufende neroiiische Leitung. ebeiiHigut frei-
lich, wie wir sehen wejden, die zu den irofei filhrende fortna
Cimhri .lein, welehe der öten gehören mflssic, aber in der
an sie grenzenden dritten genannt wird. Uie pii'rta maggiore
h^l fiberhaujH ausser den alten Regionen, wird aber auch
I. FORTLEBEiN DER XIV RECIONEX.
323
der 3len Rcgiun |;eaanut. Dn»3 aber drr Avcatia sieber
nicliL (IfT 2tr;n, sunflera dej Itnii gebürt, ist sclmn bmnci'kt
und das eine ent^'f-genätehcndR Cital aucli von Gregororius
als irrig bezeiclinct worden. Hass der grosse Circus (also die
lltc H«f^iüa, die sonst oirbt genannt wird) Ai^r zweiten lle-
^on gcbürc, ist niclit riclilig: dc^no d;)&s in der Urkunde von
975 ein vom Cociius nadi dem (Ürciis reichendes TerriLoriura
zur zweiten Kegion g<>rfichnet wird, bp.wi^ist das nicht. Das6
d»^r hais S. Paslvre mil Hedii der drillfn .'dteri nuu;e»iesen
wird, ist bi'niei'kl wurden; S. (Viiw liegt aiissfirliallij aber nahn
an der dritt^^n llegion. Ffir die Bebauittung. dass sie die
alle 5te sei Uli'L'gorovius S. r)G')"|, feldini »Isu in dicken llrliiii»-
den i«i;blngRnde lluneist^. Auf dir alte 4te (»assen sämmtlicbe
Krwälinungon, ebenso auf die 9(6, 12te und I4te, und wenn die
Gegend südlirli vum Trajarislorutn «ur 7ieii gexiihlt wird, so
bebt eine andere Urkunde, die si<) zur ^ten rablt. die Ueweis-
kraft auf lind ein Fehler mus» vorliegen, nicht audiTs aber wird
es mit der Erwäbnuug der Subura sein. Kg kommt nodi dazn,
dass bnid nnt bald ohne die iCidil iiuch noch die alten Namen
CoelimoHlimn, via (ata, piscma fmblka , frans Tiberim genannt
werden. llrt[;eg»'n srhrineti allerdings die 5te und die Ite itegion
bartnäekig der AniLahiue, duüs sin die alten üeien, zu wider-
strebtMu Aller was maehen wir mit der ."iten im Marsfelde, wenn
dieses in derselben Zeit durch die 7te undOte besetzt ist? Soll
ein Tbeil der l rkunden alle, ein and*Ter ni-ue Hegiunen nennen ?
Ich lasse die:^ didi in gestellt. Mit der Uen bat es eine ganz
cigenltifimliclie Uenfindlniss. Die Urkunden, in denen uns die
Gegend der Muniioifita und des Em|ioi'iiiiii aii8 di'r retjio prima
statt ans dir r. X// genannl: werden, gelü'iren dem lOteu und
Uten Jabrhundcj't att, im 7tea zählt die Kegion ebenso Gregor,
nach dem 7ten der Liber |Kinlilitv)lis. Die portti Oslienm »der
S. Panfi heis.«t in dem sonst mit den älteren genau überein-
sliiuuicndcn VerzeicbniE^s der StuOttbure in den Mirabilien porra
Capena quan vocatur S. Pauli iuxia sepulcrum Remi. Niemand
wird leugnen, dass das Wandern des Thornnmen» mit dem
Wandern d(!s Rcgionsuamens jAOrta Cup«nu von der Itea ftw.^
324
DAS MITTBLALTEfl.
der 1 2ten RrjFinn w^hrsrhrinlirli zu^amnif nliüngt. Höher hinauf
kann ich dicken Manieu nicht vi-iiulgen. Diis» alj<>r dir- Verschiu-
bung der Itegionpn hcgreillich isl, werde ich unten zeigen.
Einigerma^sen jtchwieri); wird es also zu leugnen, tiass in
drn crOricrten Itrkuiideii diß säminlHchen Itegiunttn \>\& zur
14lE>n einem System bürgerlicher Regionen des Mittelalters ge*
tiöreu, welche mit den alten gorDichls zu thun balicn.
Wenden wir uns nun zu den übrigen Zeugnissen, so stim-
men die drei Gregor» des Grossen (K. 1 111 l\) mit dem bisher
geruinlencn Hcsullut übercen, oder ittreng genünimeu wc-nigätei»
zwei {1 lll): die gallinue. uHiae, welch« derselbe wenigstens nachj
(ieni Text der Üenedictiner in rlie 4le Region setzt, gehören
zwar der Oten, aber deren Grenzlinie gegen die 4te an. Und
wer sagt, das» nicht IV und VI durch Versehen dör Alisclii-eiber,
oder gar des Druckes verdorben isl? Ferner sind die Tic und'
14le in dem ältesten Papstverzeicbnlsse sicher die allen, wie
das auch Bunsen zugiebt: aber alle übrigen Citate des Über
pontilicali^ sollen nicht ilio alten Regionen angehen, die&cs Buch
also wohl die regia Ciietimoatii und viae latae kennen, aber flUS'!
unbegreidichen Gründen und abweichend nicht allein von seiner
Grundljjge. jenem C«tnl*>ge, sondern auch voa seinem PurLselzer,
welcher die refiio VIII sah CapitoUo nennt, anilere Rogionun
meinen, und zwar dir 7 kirchlichen, welch? die einen durch Zu-
siunnicnk-guiig von je zwei alten , die anderen ganz unabhängij^
von dHiisrllieu enlsLeheii lassen. — Von der Einrichtung dieser
kirchlichen Regionen berichtet der ülteste Paitstcatalog unter Fa-
bius (236 — 2;i()) : hie refponea dwisit diaconibm, der von Lipsius
neuerdings (Chronologie der römischen Päpste, Kiel 1869) her-
ausgegebene (und so der Lib ponl.) S. 275: el fecit Septem sitb-
diacmihts, qui Mlnotarihimniwreat, ulijesta marltfnint fideliler
collegereni; endlich derselbe von Clenienft l.tiS — "t>) S. 271 ; feeit
Vil regione» et dividii notarm fideh'bvs ecdesiae, qui gesla marit/-
rum solicite et curioxe iimi» ipiistjue. per retfimeMi minm ditvjpjiter
perqniremit. Dinc-onen (unil Snbdiaconen) dieser 7 Regionen
zeirlincu lieieils in den Acten der Synode von 'lü'J als diactini
S. R. E. reifiimis [l — Vit) find nennen sich su auf hiKchriflen
I. I'Ü11TLKBK^ DI'.R MV RüGIUM^N.
325
a Ariiiglii, It«nia «ulit. I, 339. 2. 156) inil <Ut Zalil (iiiclit
dem >'amen) der Kegion. Erst seit dem t2tt!n Jaluhundeit soll
dalür der .Name der ihoen Hbi'iK*"l'en(ui Kirthen t-intrelen
^Phillips ß, 7ü). Von diesen liegjonen lieisst es im Liber pont.
unter Simplicius (468 — -1S3) c. 1 er habe zur Taufe und Beichte
Terwiesen die Leute de rei/ione prima ad S. Pauhim. de rfgiotie
tertia ad S. Laurent ium, de regione sexta ml (d. b. et) septima ad
S. iVfncm. Man nimmt, an (r'hil]i]^iä ti, I2l vgl. Hiiiä<cliius, Kir-
chenr. 1,321}^ dass man diese drei grossen ausgerhalh Ans
Systems der Tilclkirchen slehendRii Kircticn auf dipse Weise der
kircbliclien Vcmidlutijj eingBrii};;t habe und dass die ihoen zu-
gewiesenen Itegionen eben vier von den sieben kirrhüchen seien.
Letzleres ist auf keinen Kall notlivvendfg. Nach der bisherigen
Auseinandersetzung lassen sich diese Ue-sinnen, siiweit ich sehen
kann, als die alten betraclilen. Die regio prima Avmiina war
S. l'auJ, die 3te S. Lorenzo. die 7te S. I'eter beuachbarl. Wie
es mit dem ref/mte VI vd stehe, lässl sich, ehe uns ein sicherer
Text vorliegt, ilherhaupl. nicht eotschciden. Femej* gut als 3tc
kirchliche lU'giim die 3le in der Stelle im Leben Stephaiius II
c. 14: rfstanrauit bnsilkain S. Lavrentti super S. Cleimiilfjti
Isüam reyione III, (/was a diuluniis teitiporibus dirma manebat.
Ueno dieäe Kirche de,a IL Lauruntius küiinf; ja nur S. Lorenzo
fuori sein (tiunsen 1, 220). Selbst wenn das richtig wäre, wnrde
CS ja aUeiifalJs rail jener VeiwcchsIungdLT^^len und 5len Ke|;iou
sich vereinigen lassen. Allein l'iir eine sonst imbokannte Kirche
halten sie MarLinclii, Roma sacra S. 3t>4, und Zaccagni 5. 416.
und es rniissle dnch wenigstens erklärt werden, wit- die hasifica
IS. LaurmlH in agro Verano zu dem wunderlichen Beiwort mp«r
S. dementem komme, ilcr uns viel eher auf eine Kirche 'oberhalb
S. (^lenieiile' in der alten 3ten Region führt. Dazu kommen aus
dem Liher pontiticaÜä Erwähnungen der 3ten und 4ten, welche
auf die alten Regionen passen, die Erwähnung di-r Region via
lata idiue Zahl und daneben in dem ältesten Papsle;itaIog die
tlrwähnunp dir regio VII, welche auf die alte 7lc passt. Wie
man diese Zeugnisse vun einander und von denen dcrl'rkundcn
loGreisscQ will, i&t mir unverständlich. Als unvereinb.'ir mit
•i2%
»AS MITTELALTER.
diesem System bleiben nur fil>rig die beiden Krwnbiiunijcu dvr
zweiten Itc^'ion : S. liii)ri;i» in Vclaliro soll m Tfgmte U liegen.
AbiT mm nennen wieder sjMlfn- Papstbiiigraphen die retjio Vllt
suh CapfloUo. Feruer wird genannt die basih'ca CresceHlii m via\
regiane II in ria .}fiimer!ina, welrlie ebenriills zur alti'n Sien {je-
hftrpn wfn-ile. wenn es sicher wäre, dass diu via Mameriiua die
Slrasöe aui carcer Mamertinns war. Allein die Kirche si-lbsl ist
sonst jj^aiiz unliükfiniit, wen(gslrn.s dem {{elehrlen ZaixügniS. 400
und Martinelli S. 35ä, der ausserdem den Kirchencatalog in
Schotts Ilinernr (üben S. 256) citii'l, welcher aber aui^li mir auf
unsere Stelle fusst. Aiif Grundlage eines solchen Zeugnisses
mit Bunseii (d. h. Cancellieri, Nolizic tlel «ircrc Tnlüano
S. 51) die in'fl Mamertini für die Strasse am rarcer Mamertinus
XU halten und deshalb eine der alten 8Leii ents[)rechen(le 2le
kirrhliche Regien anj^itnehmcn, ist ein Vcitahren. welclifü docl
mindestens ant' das l'räilicit UewcisrüfirnnK nirlit Ans]>riii'h
machen clarT, um so weniger aU iVammi und Mamfriiai ver-
wechselt XU werden |iflegen, ein i'iciis unil dwns Mamiiri in der
6len Itetfion genannt (oben S. 126) und somit der Verdacht nahe
gelegt wird, duss die Zahl // in VI zu ündcrn sei.
Kann ich also nicht zugeben, dass der älteste und der
jüngste Paptbiugraph die alten, der ttiittlere dit^ kirrhlirhen (te-
giruuin nenne, wu es sich um eiidache Ortsangaben handelt, so
kann ich das um so weniger, aEs auch die Acta sanctorum, wenn
unsere Texte nicht irögen . die alte Ute und 6te nennen . aucl
Gregor der Crosse in einer Zeit, aus weicher uns die Urkunde'
erhalten ist. welche ebenfalls die alte 41« erwähnt.
Ist hiermit, wie ich nieinc, festgestellt, dass die Ansicht,
wir hätten es im Liber pimtilicah's und etwa bei (iregiir mit an-
deren Kcgiunen zu tbun als in den übrigen (Quellen, aller Be-
gründung eitllichrt, ttass «lic 7 kircblirlieii Itegicmeri Kwtir 7ur
Titul.itur der (leistlichen, uiiht almr zur Itrtsliestiminung ver-
wendet werden, ferner nachgewiesen, dass die bis zum Titeu
Jahrhundert mit Zahlen genannten Regionen I II III IV V VI
Vll VIII IX XII XIV, wi-nn inai) von Fcblrrn iiod llnpenauig-
keiten absieht, ungefähr das Gebiet der augustischeu umfasst
J
I. POHTLKBK?) DKB XIV nEGIONE?i.
Ä27
habrn. nur mit ilrr Ausa»tiiiie. da!« die nicht vorkommende
13le roiistaiU vom 7tcn bis l^icn Jatirliiitidert nls tli>bezcirhnet.
und die ursprönpÜch Ilc nirht genannl wird, so wüjigic loh nicht,
was uns liiiulcrle anzunelunen. ibss die alle augus<i;i:clie Ite-
frionf^neinihf ilimt; sich his in das 1 2li> J;dn-lmndt'rl in der Tlaiipt- 1
sachf rrhalh'n hat. Auch von den Namen Lahcn sich weDigsteas-
re^io At^entina, via lata, Coelimonlmm, Irans Tiberim, pisrhia ptt-l
bli(4i erhalten und wenn ein einziges Mal oin ganz nener .Name
r. y capnl tatiri aufzutancben srheint. su werden wir sehen,
dap^ dte.s schwerlich ein ufliriellcr Niimo ilcr ganzen Regiun ist.
Wenn iinn [S. 322» die rfgiones XII Roiiianae (ivilah's, iram-
tiheiinifi insiilarii geti^unt werden, so scheint mir die Annahme,
dass die iitifiila die 13lii gewurden Ji^e-i, wenigstens tiirht ih'ilbig,
vieliiielir könnte wohl frans Tiberim seine alte Nummer XIV
wcitergefOhrt haben, (ihn4' dass es nueh eine XIII gab, eine
eigentliche Repinneneinlheilung aber nur die Stadt anf dem,
linken Ufer besessen habi'n. liier aber gab es sicher, wie jene
Sielle lelirt . /wülf, und da die Ilc die regio AveHCina war. so
niuss man die alte ci-ste porM Capena. welrhe vermnthlich ver-
ödete, zur 2l(in oder I2leu gerechnet haben. Nimmt man dies
als wjlhrschcinlirh an, so feldeii uns tu ( lilaleii nur die Regionen
X iPaltt(ium) unil XI {drcm il/nrn/ius). Möglich, dass auch diese
noeh einmal aus dem Dunkel auftauchen wi-rdi^n, odi-r ;iber nur
eine, wenn wirklich jene regioma X// des linken t'fers in den
genannten wiedeniufinden sein .soJIten. Eine sorgfältigere Be-
achtung und viillstämligere Sammlung der Env^miingen der
Regionen, welche nur denjenigen luftgürh ist. welcdie die rü-
iiiisclieci Archive geduldig durch forschen kennen, wird luerfiher
vielletrhl eiues Tages sicheren Atilschlus*' geben.
Es bleibt nur übrig zu erinnern, das* der Ausdruck regio
itml de rfgivtie iiatürlitdi .lurh (^ebrauclit wird zur Rezeirbnung-
einer Sladlgepend, nicht einfs der 14 oder 12 Rezirkc. So wird
Benzo (Ad Heinricuni IV, I'ertz. M. C. 13 = Scriiil. 11, 612) zu
versieben sein: per singufas n-gionfis romjregfmtnr cotirmtictila
sapietffiiim. V.s Ist unrichtig, wenn z. R. IVeller S. 100 sagt, die
ganze Region Irans Tiberim habe regio urbx HavemiafiMm ge-
328
DAS THTTTELALTEft. "
heüsen. Der Üb. poot-, Caüistus 1, sagt: C. natione Bomama
tx paire Ihmitio de Ttgione urhe RaveHntUium ; die Arta S, Cale-
podii, in Mai S. 4'J9; Audtur Irans Tiberim m nrbem Raoenna-
lium [ad (emphm statt udcr neben m ur&em andere Hss. und so
(Hrt Minib. nij.. 10). Vn;l. di.^ Aiita S. Calixti, 14 (»rt. S. 441: m
domü hmiiani iuxla urhem R<wennaiium. Von den alt^n rastra
Ravennatium also bally di« nächste wler weittre Unigeliung den
Nanmn erhalten . grade wi« ein anderer Tlieil von Trastcvere
regio nanmachiae hiess, wie ausser den von Crt'gorovius 3, 30
besprmchtinpn Stullen ilie Ärta S. Seliastiani, 20 Jan. 8.640^
reiRPn: ducitiir ad paironum regionifi naumachiae. In den Acta
S. Suaanuae, 1 1 Au|,'. 8. 632 licisst die (legRiid der sstHustisrhfQ
(iirlen rento Satusiü, bei fleni Dioyraphen Johanns XV ein Th«l
des Quirinals regio galiinm albae (Walterich, Vilae ponl. l, 66),j
in Urkunden vun 1 163, i;t34, 1358 lindct man die regio CoUsaeV-
(Coppi S. 225), Caccabartornm (.Nerini S. 508), Biheralice (ders.
528). Es ist leichl möglich, da^is mit einem Citpl wie dem oben
behandelten rtgione V capnt tattri nichts Anderem gesagt ^ein soll
als de regione capnt lauri regione V. grade wie in jener ("rkunde
von l(l25 Romae regione prima quae appelltUrir orrra nur ein
ungescliickter Ausdruck ist für das in einer anderen demselben
Jahres voi'kouimende regione . . . in loco qui ilidiur orrea ivxta
AvejUinum. ILerbaiipt sind regio und locus qui itder tibi dicilur
in OrLsbezeichnungen jener Zeit gleirhliedeuteucl: glatt itesscn
wird auch eontrata gebraucht, und selbst daneben mn in der
l'rk. von 1176 ((ioppi S. 225); in regione cuhsei in cmlrata
Septem lucemantm.
I
»
I
Obgleich die augiislisrlieii llegtuuea , wie ge/pigt \a'ui*ile, nicht
blos aus den Ilandschriflen des Curiosuni, sondern bis ins
lile Jahrhunelorl noch im ricsrhrillsvcrkfhr hekaiint waren
und di« Kirdie ein neues SyslBi» von sieben Regionen ge-
flchalleD hHtle, hat <loch die Slnittbo5cbrcihuD|;i[ des Mitlelalters
an keine von beidt-n R4^gi4>neneinlhoiIungen anpielinfipft. Weder
die bis Jetzt bekannten ältesten Kataloge der Üasiliken. I'ntrl.ir-
chal- oder Titelkirchcii . iMGrlvrerätätlen und Miirtjrci'gräber
haben ilicseilieii nach der »'.inen iiihtr der anderen geanlnet,
noch hat die im l'2len Jahrhundert redijiirte IJeschreiliitny der
erhalteneu antikon Kestt' und der HHu^ifm^rkwOriligkfileii, ob-
wohl sie an» dein ncgiinteiibndie Bhinches i-nlle^hiile . die alten
Regionen zu Grunde gplegt. Vielmehr tritt seit dem 8ten Jahr-
hundert eine neue Mclbode der Beschreiliiing auf, die Methode
des eigentlichen rremrienfilhrers. Wenn meine Vermnlhung
richtig i»t , das» die Anhünge des alten Regionenhuchs um die
Zeit des. Justinian tun diesetn getrennt und zu einer .\rt von
Premdenhandbuch abgerundet worden i^^t, so hatte doch dieses
Handbucli die Systematik der Auliählinig der öffentlichen Rauten
beibehalten. Allein mit der Aul1ö:<un^ deis j^ntiken SLnatswesuns
und der beginnenden Verwüstung der tmliken Moiiunicnle vcr
lor dieselbe Werlh und Interesse. Es war zunächst nur wön-
schen^werth, dem Fremden, <1. li. dem Pilger, einettWw^vitXwx
330
DAS MITTKI.AI.TKR
in die Hand tu geben, der iho zu deu weil vor den Thoren
zerslreiileu coemeterin — imil von diesen ist ohen (S. H6) die
Rede gewesen — unil durch das Labyriiilh halb unwegsamer
Strassen und verfallender Baulen zu den an Zahl wachsenden
Kirchen in der Stadt Fiihrte. Nicht die Zerstörung und l'nweg-
sanikeit allein war es. wie ninn wohl iicniininl, welche auch
für die ^ros^en Festprcicessiunen vun einem Ende der Stadt zum
andern einen Wegweiser nötlii^ machten: vielnif^hr wirkten
ähnliche Verhültoissc mit wie; diejenigen, denen die crhalleuc
l'rorßssionsordoung der Argeer ihren l'rsjirung vei-dankt.
Dai-s nun ein Wej^weiscr durch eine grosse Stadt achwerJ
denkhfir isl nliue einen Plan, wie tinvollkummen er sei, ist eia
naheliegender Gedanke, den aber doch erst de Rostet (Roma
sott, t, 104) iiusgcsp rochen und damit da» Versläiidniss des
ätteHlen und in seiner Art einzigen niiitclalterlichen Wegweisers
des Kint(iedler Itinerars wesentlich getTjrderl hat.
llie Hs. des Klosters Einsiedeln n. 320 (fridier lOiH), ehe-
mals iletii Kloster Pfeirci'jn gehörig Us(e. tib.est moli. Fatariensis),
ist nach lllinel» Desclireibung (Archiv für Philolugie und Pädag.]
b, 115 f. vgl. Mi>inni^en in Keils Crainm. LaLini -I, 315) cia|
Miscellaubaiid ^eschrielien im lOtenJalirlnindert, welcher ausser]
Terscbiedciicn Stücken kirchlicher Litleralur enthielt 1} ttofoe}
hlii Cücsarä, ein mit Zusätzen ans dem echten Probus vcr-
.«iehenes Exeniplitr der auch sonst vorkommenden HedFiction,
von dem Schreiber der Hs. nicht verfasst, sondern aus einem älte-
ren Esomplar ahgoschricbon (Mummsen n. ().), 2( ebenfalls von
dem Schreiber der Handschrift nur copiert die berühnile äUeate
Sammlung sladlröniischcr heidnischer und eliristiicher Inschriften
(acigehängl einige wenige hmk Pavia) und darauf folgend das hier
heh;]nclelte Itincrar. Beide Stücke !>iud zuerst in Mabillons Aua-
lecla (1075. 1723) lieniusgegi-l>m , djis liinemr durch Ver-
wischung der Columneiiablheilung ganz un verstund lieh. HäucI
liess heidc Stücke zuerst n^c-h der lls. genau abdnirkiMi, für das
Itiiierai' liabe ich Mominsens Nnclivct'gteictiung lienulKen dürfen,
welclie nur wenige llerichligungcn gieht. — Ks ist zunüclisl von
Monunsct) (Berichte dersachs, Gesellschaft d. WisK. IbSO S.288.
D.VS rrmERAR der EINSIKDLEH HS.
331
313) hftniffrkl worden, dass der SrhrciliPP dffr Fls. heule Stiirke
aus den rLw.is iinorilrntlirliiin Papinrfn piiifs Rrisend^n, d«r
Ober l'avia nach der Schwpi/, znrrirlcreislc, nbschriel». BeslStigt
wird die* dadurch, das« Pog^ifl ein Ulatt citips amlcren Exem-
|i]ar% gel'uudeii hatto (de Ko!<si. Bull. d<>ll' last. 1853. 12$). nnd
zeigt sich ini Iliiicrar. aligesidißii von der V<.'i*$i>tz)iiig eines
SlilckeR dftsseihfin untfr die Inschririen (zu n. 9), fast mif jeder
Seite dessclbon dnrd! kleiner« und gi'Osscrc Fehler, hie Ver-
taiischung dtir CuIuiniieD für die Wr^o aussorhalli dir Thore
hatte schon de Rossi {R. sott. I, 155) erkannt. Ich hoffe im
Fnignndcn dnsscllic auch fiii- die Wege iiinrrhalh der Stadt
nadiwciseii zu können.
Dass nun die in der Ilandi^chrifl vun Kiusicdelii und in
deren Original so i^ng niil t'inandiT vcrtjuiuk'^Meii Slüclif!, ilip
litjtchril'ten Roms iind der Führer durch Rom, vor» demscllwn
Verfasser IteriTihRMi, ist die zunnclisl liegende Annahme. g<'gen
widchii .sclnicrlirh Havjis ftinzuvveniieii ist und für welche l»e-
sonders der L tnstnnd s|iriclil, dass sich durchweg in Leiden
Stücken dirsellie Tf^-iiiinulttgie wiederfindet. In beiden Stöcken
(Inschr. n. 27 Mahillon. Führer 2, 5. 4. 3) heisren die fifiolisri
noch sti uiid nicht fJsM/iflf, dns Morcollu-sthciiler blos theairtttn
(Inschr. 12 Ilin. 0: de Rossi, Le pnnie racc. S. 122), «ird der
eanalius Constnutini auf .seiner fiusis erwähnt {Inschr. 'SS vgl.
Ilin. 6. S) und werden. »uiVallend genug, die Brack4'D nicht
mit ihren ducfi iin Mittclalte-r den Itämern sn bekannten Na-
nit^n pons Graliani uud pons jtetfatormn oder S. Mariitp, non-
dern jene (Inschr. '22) ;d^ pon-^ stiperiur frans Tiberim und diese
(Min. r», 4 vj;l. ulteu S. 19.T) als jimw maior bezeichnet, nHtchfis
mir den Fremden zu verratlien j^chcint, ilei die Rrücken auf
dem ilini vtiriiegenden Sl,;idl|dan nicht mit Namen lipzeiclmeL
fand. Ks iät danach die Frage narh dem .Vlter der Inschriften-
sammhiiig nnlreiinhar von der nach dem Alter dei> Itinerars.
Nun hat schon Maliillon j^ezei^'t. dns» die jiingüilit rhritttljehe
Inschrift n. 2f>, die des Papstes llonorius (b26- -ßyS), die Ab-
fassung der InsirhriUensünimluug unter die Milte des 7Len
JahrhucuUrls heiabilrückl, und Moinmsen S. 2SS weiter be-
332
DAS MI TTELALTBR.
hauptet, sie möge näher an dns (9tc niler) tOtc Jahrliundri-t
XU rocken sein, aus weli-hcr Zeit die Einsiedler Abschrift hor-
rühi'L Dil! gnnjiUL-iv B«sltniiiiinn; crgii-ht sich mm aus Ooin
Aller des Itinorars. Uass aufh ilirfins jüiijißr als llonorius ist,
er^itbl sitU aus der Envülinuay iltts mamisteriiim üünOTii H. 17.
7, 10. Itügcgcii lä^st Htcli oii'hl iniL ilc Ums\ au» der Niiihter-
nahiiung iler Leostaüt in der MauerbeKchreiliuni; ein SrJilii£S
riehnai, da dinsf, wie ich anuchriu', dfin aiilikeii Hcgioneiiluch
enlleliiil i^I und dris .Narlilrayen der iiiiUelaUeiiith^'n Verande-
run^ea ja uutcrbliebcn sein kann. Das« Terner die Erwähnung
des Kloster» S. Sitvestri [2. b) orrJil zwin^'p, dits Itinerar jfiiiger
als Ste|ihan 11 (752 — 757) zu setzen, ge^tehl der^ellie ein: vor
der Gröuduug durch diesen PapsC konnte ciii gleichnamiges
älteres Klnster hestandeu halien. Alier schon Dianehini zum
Anastasius halle aiulei-fi Argumente gellend gemacht und Piale
dieseUien (Degli aullehi tciupi ili Yuäpasianu c della Cunvordia
R. (ISIS) 183! S. 14 ir.l verlheidigL Airf ihn miiss irh mieh
hier, da ich ßianchini jetzt nicht henuttieii kann, beziehen, und
niuss aniiehnteu, dass Cas^iu (Cursm delle ae<Eue I, 208) irre,
wonn er nach Rianehini die Alifa;*surij;K/.eil in &7ri setzt. Dieser
stfilzt sich hau|Hsäclili(li auf die Erwähnung der Kirche A". Sergü,
welche erst (irej^or Ili (731 bis 711) von (irund auf neu an
Sielle eine» kleinen Oralorium errichtete. Auch dJese^s ArfTU-
meni ist so wenig ächta^cnd. wie das von de Hosäi beigebrachte,
geradezu miri»-fitig die Behauptung, der Verfafiser nnisse vor der
Uerstellung der aqua Virgo durch iladrian (also vor 772) ge-
srhrichcn haben, da er von der forma Virgmix fracta »\>rtvbe.
Oeiiu itiizneirelbal'l ist nicht diu ganze Leitung innerhalb der
Stadt hergestellt worden. Eher spricht für diesen tcrmious
ad <iueni der L1iii!>(aiid, dass, wIr l'iale S. 15 bemerkt, die.
Kirche S. Maria in sfhola Grarca noch diejien, und nicht den,
wie es scheint, ihr seil lludiiau beigelegten Nanieu in Cos-
medin führte, ludessen aiirh dies ist nicht zwingend und wird
einigerniiassen entkräftet dadurch, ilass die Kirche S. lohannis
bei pona Latina erwähnt wird, die an ä^lelle eines Oralurium
dasfiJbäl Iladrian errichtete, .lede Müglichkeil alier, unti-r die
DAS in»G(l\n PER eiKSIBDLGR »^. 333
te des Stcn ialirliunderls henil>zug4>hrn , »clieint mir uusge-
luAseii zu seil) durch den Nanien .V. Maria autiqua t6,7. 7, 1 1 ),
«vlcher tadi der Ke^Uunition Leos IV ^847 — S55^ dem ncupn
S. Maria mwa weichen niusste. Jenen nihrl denn nucb die
Ktrche io dem Vnneicliuiss der Basitikeo aus dem 7ten Jflhr-
buoderl bei de Rossi (Homa äolt. 1, I4.tl, diesen in deu Mira-
bilien (unten). Man dar! also als sicher annehmen, dass das
Uinerar und die Inscbrifiensaniinluii^ tot der Mitte des 9t«a.
and als ^rhr ^\a]|lSl*hrinli^b. da.s:i sie n»i'h i\er Mine des Sten
Jabrhmidpris verfassl sind. Hiermit also stützen wir die An-
nahme Müniiuseus. das der Unbekannte ein gebildeter Mann
der Zeit iiii^t-rälir karttt des (irosseii gi'n(>seii, di^r ^ripehiM'lit-
Inädu-iften (n. 73 und die letzte) zu copirnn verstand und In-
teresse genug besas«. um von den Monumenten selbst die zabl-
reirben iateinisrlien mit ärni|iidri>er Genauigkeit ahzii schreiben,
wie er sie fand, volbtändig oder zum Tb«li zerstt'Vrt.
Hit seiner Inscbriflen^arnndimg verband er eine Bescbrei-
bODg der llauptrouten durch die Stadt mit Einscbluss der coe-
meleria vor den Thoren und eine Utsrhrcibung der Stadtmauer.
Diese letzte entlehnte er, nie ich nacbzuweisen suehle
(S. !5(i ff.), wahrsrheinlirh mittelbar dem Anhang dus IW-
gionenbuclieg, genauer eiavui der damals Tür die Pilger abge-
schriebenen Thon'erzeidmi.sse. Die Ke^hreibung ilcr Houten
hat dl- Riisyi, wie gesagt, auf einen Stadtplan zunickgeführt nod
daran erinnert, dass Einhard (Vita CaroH 33 1 von zwei Tischen
Karls dei^ Grossen sgirirlil. deren einer die Sindt Rom, der
andere die Welt dargestellt halte. Die Existenz eines Sladt)dafM
in jener Zeil ist an und für sich wahr^heinUch und die Zurück-
fubrung des Iiinernrs auf einen solchen von de ltn$si einleuch-
tend gemacht. — Die Stadt wird nach allen [tichtuugen von
Tbor zu Thor darchkreazt und was rechts und bnks rom Wege
bg genannt, auch der Weg gelbst mit pn poniem, per arcnm be-
Liteicbnet. Nun liegen aber die geuannleu Iflunumcnlc oft so
weil rechts und liuks vom >yege ab, dass, sollte das Buch da-
durch dpn Weg lif>slimmen, es vollständig seinen Zweck verfehlen
würde, lling^en lasst es sich erkläreu, weuw m%w vv\\V ^«.
k
334
DAS MITTBLALTKR.
Rossi .innimmt, der YRrfflRiu^i- halie von ninoin Staillplan jriia
INamoii aligt^Leüeti. Allein aur}i Aks reicht iiiclil aus, man luuss
vielmehr hioziifügeu, (hiss sclum ilie^tr Sla(!l|i]aii dif yenaiirileii
Punkte falsch ziisammenrricktt>, A. h. dass nTiin er r^in rirsaninit-
|iliiii der Stndt war, er, wie es Ju dauialiper Zt'il sein uiussle.
ein Verzerrtes Hiid giili, oder ;ilier dass er iiaeh Art der jißiiliii- ,
gerisdieii Tafel die mnzeliicii Itoutf^n slreifenwpis nebeneinander)
gah, Efii' irli die Beweist- diiTfir betliringe, mus» ich den srhoQu
von de Itossi und Oregoruvius (3,550. 5,0^0) mehrfach erwähn-
ten und ungrnügend vnn HflllRr (heiilsche JPi)|>st<> l vgl. S. 324)
puldicirten Slaill|)l,'nt besrlireilitiii , welcher erhalten ist in doTi
Saininlui];^ von IMäneii lünLer einer illustrirlen Welt ehr iiuili
(sehliesst mit 13081 im cod. Vat. 19Ö0 (l'erganicuths. des HteaJ
Jalirib. ful). W.'ihrend sich die (lestalt Roiuä inncrtialh der Alten]
Sladliuuiucr so ztomhch durch eiu UuHilral einrahmen liissl, zei^
UD8 der Plan diesellie in der Ellii^seiifurni : die Ausdehuuni^ voft'|
Norden nar,h Sürieri zu der von Osten nach Westen sieht nnge-
fähr im Verliültniss vtm 2 : 'S, die Heiseht'ifti'n zeigen , ilass der
Bfisehauer Osten (luer porta maggiore) oben, Westen [liier StJ
l'eler) unten, rc^hls Süden (hier portaAppia), linkü Norden ^hiftl
purta S, Lurcuicü) haben sullte. Üadurch iät das BUd der Stad^
von Norden noch Süden derart zut;amniengedrückt, dass df
iQonte tp^tacciü , iler l'aEaLiii und der Lateran nebeneinanderl
(von W. nach 0.) unter rlersellieii Ureite liegt. lt,i.s Terrain und^
die Gebäude sind natürHcIi als Aufrisse beti:indeU, die Bergt
roth, der Ktuss grnn gemalt, die Thünne abwechselnd gelb un<i
roth, altßs L'ebrige schw.']r7.. Vnn Herren (indi>n sich mimte mafo,]
monte tcetaccio, wons tarpeiiis (darauf capitolittm und das mit
Zinnen verHeliene ptiladum senaiornm\,j)aliimimmams,palariut
neronis iatcranunse (daneben s. tohaums m latf.ram und /1
tantlunm) und in tiördlli^ber tlicJiluni; davuu gegen porta INo-
mentiin;) drei grusMi nnlie/eirhnrlf Itejge, die xungenfüi-mig
naeli Westen pm-allel auslaufen und die monli darsteUen sollen:
das i^fldlichste tnlgl ein grosses ^lehiuule, jedenfalls S. Maria
nia^'giore. Hervorragend und mit Namen hi-^eirtinei -sinil von
üebiJiiden sonst noch coHntus (südlich vom Schnittpunkt der
DAS m,NKHAII »KK K1^SIKI>LKK HS.
335
Durciimess(>r). kiijipeirürtnig gnleckt, fihiilich d«r s. marta ro-
tunda, neben iler üi^tlich dj^. mit /binnen rnr^tilienen milide
(tor (li'lle milizie). Unbeiianiil ist die lie^ondert) au»gezi>ic)i-
□ele. Uugenreihe iler aijua Claiii]i.i und gegen ilnit Lateran
zu ein diclites Stm^itcnnetz. Auf dem r^^vbtcn lir«r eicht
man innerhalb der Bctesligang der Leostadt das castrum
s. atigeli mit der unbezeicbnelen porta Septiiniana. am At)han{;o
dc3 inil dem moutc nialo zubaut niciitirmgcuden Hügels s. Petitts
und davor den Olii*liski>n, acus [son&t atfuUa), nach dem
Fluäs bin s. iacob iMariinclIi S. Itti). Die Stadtmauer bUdet
die Peripherie iler Ellipse: sie zcigl die Thom regelmtissjg mit
vier, die Tbrirme mit zwei Zinnen versehen. We ItezeithnungcD
der Tbore sind auf dem linken Tfer: (l) porta capena vet s.
pattli (daneben die Pjnuniile sepiifcram rojnuli), (2} p, apia
qnae dudt ad domine. quo vadis ei ad caiacumbas, (3) p. lalina,
(4> y, asinafia laieramnsis, (5) p. iavicana qmie maim- dicilm;
(6) p. nuatetUana , (7) ji. inflrvtiia (ht<*i' nienst dei' Tiber in die
Sladty, (S) p. phidana quae e$t feiids in Vincis, (9) }j. laiirina
vel tiburlina uel $. tanretitü, dann (10) bei der En^'fjsbui-g iu
der sie einscbliesi-enden Mauer der Leustadt ein itnbenannteg,
endlich als wesllicbslei- zu unterst gi^genüber dem 6.stlic:bcu,
der Labieatia, (11) p. salaria vadit ad ts. xafitrnam. Vun porta
S. Haolo bis p. niago:iore ist dio Folge rirhti^, nur dass 7 zwischen
3 und 4 atelieu mÜHsle, dann aber l'ulgen 0 S 9 11 :itat( Q C
11 S, It stellt, tvu die Pancrntiana stehen mn&stc, diese fcldl
sowie die cbni^a, die Flaminia und dli^ porta S. Petri. Auch der
Flujis tritt, wie bemerkt, an falscher Stelle in die Stadt: die
Insel ist gezeirhnet, aber keine Itn'irke. Der Plan ist alKu wahr-
sdieiulich nachlässi^^ copü't, auf keinen Fall von einem viel
alleren Vlau. Üenii es bilden sieh d;irauf lor de' conti (erbaut
wahrseheinjich 12(1.1: (iregorov. 5, fyid) und »Is statttirhea <ie-
bäudc das paladum senatomm (schwerlich vur dem 13leii Jahr-
hundert gebiiut: der». S. GfiG C). Da/u kommen endlirh einige
sporadische Üexeiebnungen der coemelcria vor den Thoren.
llass ein soUher Phin im 13ten Jahrbunderl nicht uhne
ältere Vorbilder enlstaudcn i&l, darfangenunimen, werden. Vv^twa.
336
DAS MITTELALTER.
die jlKesten kirtlilichon Topogratihieit des sacrum suburbium
nach iIh llutiSLs Annahme sicher auf eine li.'iiiugniphisclie Oar-
steltunj;schlies^en liisiien, so werden sie niclil ftlglicli anders als
in der Fom» einer Unrslelhing des Mauerringti mit don Thoreii,
wie «rhier vitrüegl, ;mfgetieten sein. Es liegl uns nun oh, die
lodicieo, welche unsere Ucschreihung hieict. näher zu prittcn.
Flie Routen unwres Ttincrars sind folgende:
1. a porta S. Fetri usifue ad S. LurÄam in Orfea.
2. a porCa Ä'. Pelri usque ad portam Satariam.
'.i. a porta Nitmenlanii h.s~i]h« forum fiuiiuimun.
in via NnmeiUana foris murum.
4. a porta Fiamivaii %is(im. via taleranense.
in via Flamittea faria mwam.
5. a porta Tibvrttna usqne Subura.
item alia m'n [a\ Tihurtma iistpie ad S. Yitvm.
in via TitiurttHa foris murum.
6. a porta Attretia mqite ad porlam Praenesiinam.
in via ih^aenestina fvhs mumm.
7. a porta S. Petri u^que porla Asinaria.
8. <k spptem tm's mqtie porla Metrovia.
■ilem alin viii de yorla Mctrovia,
in via Latina intus in civtiate.
in ria Laiiua exlra rAtiitatem.
\).' a porta S. Petri itxque ad S. Pauiuin.
{in ma Osleftsi exlra civitatem\
[in ritt Ardeatiiia fxtrn rivilniem.]
10. f/fi porta Appia iisque scola Ureca in via Äppia.
itfm in eadem via extra civilntem.
11. irt via Purlensi txtra dvitateai.
in via Attrelia extra civitatem
in via Safarta extra civitatem
in via Pinciana nxlra cimtatem (zweimal).
Uass in dem Itinerar und d(>D InscJiriflcn die nur zum Theil
ordneten It(MSPpii|iifrr di^sUnbekaniiten vdrlio^en. hal Momm-
n hi'h.iii|iiet. ilml in der Thal scheinen das die Stück« D.
zu hcätiUigen. Das Sti'ick 9, welches zwischen den inKcltrillon
II. OVS mXERAR DER EINSIEDLER BS.
357
K
ttrhl, entbäh in seinem erslco Tlicil «inen iiirfat ganz aus^e-
Ciibrten Entwurf zu einer ^nst fehlentlen lUuic. im zweiten
'dif Wiedcriiohing einer scbun tinlcr n. Ifl gi'gcbeiien. Das
janze Stück ist von dnm Abschreilier in die Inächriflen5.iniin-
jung gf'seUt zwifthtn Grabschnften di>i- via Appla und Osliensis.
i'h Im!»« dasselbe vor ]0 und die WiederlH>tUii(i von lU untiT
dem Tcv! ^«'gclit-H. Ferner finden sich die MärlyrergrälnT der
ria Hnciana, Aurelia und Portuensii meimal, einmal am
'Schluss des Wegweisers, und cinninl unter den liwchriflen. Es
i»t nun alter wohl zu beachten, dass diese Slftcke sich auch
durch Itiren Stil von den Übrigen unterscheiden. Ich will nicbt
grade ur^iren, dass die hier vorkonimcndpu Erkliirungen aus
der christlichen Tradition : M^r' S. Sifxtus cum diacoitibus suis de-
coliatus est (9), 1161 domtnHS coecum Hiuminacti (zu 1 1), nicht auf
derselben Stufe stehen mildem ubi assafus est (^,7), uhi est cnrcer
nu9 (6. 2): auffallend aber ist es, dass während, wie 3Iomnisen
bemerkt, CiMlernanicn mit Ausnahme des Tiberiuus und pcr-
aonifieirter Tugenden weder in den rnscliriften noch in dem
Itincrar vorkommen, sich hier auf dem Aventin finden das bat-
neHfn yferciirii und hei der iiescheria das templum hvisi denn
das Miuervium (1,9. 7, 7) halle sich durch die Uezeichnung der
Kirche S. Maria gereitet. Es wäre also deukl>ar, da^s dteäc Ah-
Sehnilte von einer anderen Hand zu dem unvollendeten HnrJic
^nachgetragen und von dem Ahschreiber su gutes gehen wulll«
eingeordnet wären,
^ft D.is Fehlen aller heidnischim Iiollheilen in den InschritJeu
^Bhat nun Mtininisen au.<i fier Abneigung des wdhrschrinlich ilem
^Bgeisliichcn Stande angehörigen Verfassers ge^cn lieidnischcs
' Wesen erklrirl. Allein das reicht nicht ans iiii- ErKIfirnny des
Fehlens aller rempla in dem Itinerar. Wir lindf^ii hier folgende
inCike bezeichniuigca:
formn Ri)»ianum 1,S. G. 10. 7, II.
forum Traiimi {et coirtmna) I, 5. 3, 6. 7, 9. 15.
Cüpilolinm, unthilicnm 1,5. Ö, 7. 7,7.
circm FlamiiiiKx 1. 1. "2, 2. 7, 3 (faUch stall des Studium).
ci'rcMS maximm 10.
Jattlu>,tBim*eiivTo[iO([raf1iiH. tl, «2
338
DAS MlTTELALTeit.
theatntm ftmpeti 1. 2. 7. 4. 9. 2.
Üi^Miruin (Marccili) 9.
amphitheatrum einmal das caslreme 6, 16, ein andermi
(las Colosseuni 7, 15.
thermae Traiam 1,12.
thermae Comviodiaitae (fotscU statt der Agrippisnae) l ,
3. 4. 4, 6. 7, 6.
thermae Ale^andrinaf. 2, 3. 4, 6. 7. 4.
thei'oiae Salhistianae 2, 7. 3, 2.
/brma Virginis 2, 5, /rac;a 4, 4.
^»rao C;«tidtö»m 5, 2. 10. 6,20. 7,16.
forma Laterancnsis G, 17.
MHcrmm 4, 9. ii( S. itfarj'a 7, 7 (Z. 6 m Minerva Closse)J
arrus Ä'eoen 1, ß (eWnso Inschr. .14).
orcf« Tili et Ves^pasiani 7, M (off Vli lucernas loschr. 37]
arcus C'onsUm{im7y 14 (.cbeaeo hisclir. 36).
arcus 2, 2. 7, 2 {arais proximns portae S. Pctri In-schr. 15)^
der Bügexi des Gratian, Tlieodosius, Valenünian.
arcus Q, 6 eb Bogeo aiü' oder vnu. Forum.
(i>hriB Namen werden in den iTischriflcii 7. 29. 23 drei
audcrc Dingen bezeichnet, üiter welche unten zu dea
Mirnhillcn).
Septhomum 10.
cditntjia AHtonini 2, &. 4, 3 (d. h. Marci).
tolumna Traiani (s. Ibrum).
oboliscus 2, 5. 4, 3 dei' O. des Marsfnldes, der salliistist^he
ans Missvers landiiiss piramidem 2, 7, worüber unten.
meta smianta 7, 15.
ntfvifeum [wclcbe»?) ö. 11. 6, 16.
scala (vicllicicht diß oben S. 10.1 besprochene scala Cam,
was dort nachzutragen) 9.
cavaliu.^ opiimus I, H i
tavalli martnorei 3, 3 (
eqnua iravüitm\ Cmsiantini 1, 7. 6, 8 i
rU'!phiintits (licilini'iiis) fl. '
8. nnien.
II DAS ITIMiflAR DEB KINSIEOLEII HS.
339
Uazu kommen noch: Palatinus, Avenlimts, Subuia, VeUt-
viats pa(riciu$, hngm, divits Scann, capiit Afn'cae.
Die Teriiiinulugic iteigt sich diii-cbwig untadelig: die Qbeh'sa
[fültroii norh ibrnn exhlen Namen, die aqnae hrit^rn formae in
wer schon b'ei Apullinariä Siiluuiuü (Epp. 1 , 5) üblicbeu Veralij^e-
meiucrung dra icdinischttii Urgrilfs forma, wir rc ans Fruutin
I (2, 75. 12t^) und dnn Inschriflca (ür. 52. 56} bekannt isL Nar
' eine der Leitungen hat eiacuVulgürDamcn, liie laterarmisis: über
I die lovia uLi-n ä. 22S, ühiT die Ciundia unleii S. 351. Eini|{e
TriurapbJH^en und die Brücken sind namenlos. Aucb dasMarccI-
luäthr:at(T liatschuu selDcii Namen vcrlnrcci, welcbfä mit dem-
selben nach (laliellis Üemerkung nur vereinzelt in einer Ur-
kunde von 9äS auftaucht: Benedictua ßlitis Siepham a maceUo
^■.(^iazza Montanara) sub temph Martdli (tiallelli, PrimiixTo
^BS. 223). Deim JrmpCum ist die damals übliche Bezeichnung
^Beiner antiken Ruine- Falsche Bezeichnungen sind nur ci'rcus
^^Flamüiins und ihcrmaß Commodiauae, jenes ist unzweifelhaft
piazza .Navuua, dieses die Jluinc der tkei-mae Aynppico'iae hinter
d<Mii Pantheuci. Die ki[elib(':bc Litfcialiir, die di-n eJreus Fla-
tminiu« nh Schauplatz vun Marlyrii^n kennt, ^rJtijint darunter da«i
Theater des MarceUu» zu verstehen. Nur auf dieses |iasi*t die
Bezcichnuni^ circu^ Flmmnem ad puntam ludeontiii. (Mirah. 10
trI.5] und Duch di^r Ordoltencd. S. U3 scheint es zu bezeichnen.
wenn er vom Velahrum nach der porticus ÜcLarät* i^chend, iiiier
basilicaut hvis tl mmm {ciraim Nihly, H. a. 2. 590) Flaatinevm
I fortschreitet. Dasegeii heis»l in eben dieser Zeit der cicui- l'la-
ininius caiftvilum miTcttm (IliiUe Coeleslius von 1102 Itull. Vat. l,
74 und Mirah.) und |)ia?.7.a Navona schon Agones (oben S. 321).
^Es war ein Irrtbum MailincDis (l'rinio trionEo S. öti) , wenn
er meinte, der circus Flanünius habe eine Zeit Uog palatium
^gcheiäseii und daher komme der I^amt; des Kloälcrs in Pa-
iaimis. Uicseö heisst vielmehr i'b Pallacinis {s. die vici u. d. W.).
Die falsche Uebertragimg des Namens circus Flaminius leitet
Gregorovius 3, 57U davon ab, da»» man auf jenen Platz den
N.inien der 9ten Itegiuu hezugen habe. Allein das i^t doch
22»
340
DAS MITTELALTKR.
SO nßnig eint Krhläiiing, wie Trenn (Irlichx (Beschr. 3, 3,
127) iiicJQt. Jiii)!4 die nijcli in (Ich MimbiUen richtig bcDuuDtf II
Tliüi'iiiüii ili-;< A(,'ri|i]iH v<i[) itfüii 'iinwiKsf^iieloii Pilger etwa nach
einnr dort (itilosoik'n Inschrift falucli benimm' seif-n. Dass man
aber iiuE' (.truiHl 4iio:^e^ Itezeictinung an eine Hii.'ilniii'ation <lcr
TlifTniwi ili-K Agrii)fia iliirdi Cumnmdus zti ilciikcn liaW, ist eine
Vermuthunf? von Decker (Top. S. 689), deren Heden kjiclikeit er
selber gefüliH hiit, werm auch der tJnisland, das» des Conimodu»
Namen von den ütreulllchen Monumenten getil^ worden ist.
nicht »chuer in» tiewiclit fallt (Marini, Arr. 355). Viehnchr
worden wir jinzunelnnen gi^zvvungen sein, dass der unwissende
Verferiigf.r des Stadtjilans diese IJehertragungen vorgenommen
habe. Wenn aber noch Juhi'buudertc sjüSter dur ccblc JName
der Thftruiyn des Agi'i|i|ia fest iiuflj'itt, Her Name dej; llamini-
schen Circuä ganz verschwunden ist, so ist die Veimuthung nahe
gelegt, dass der Verl eiliger jenes Sladlplans, als er die antiken
Naniea cinlriig, äbnSirli vciTubr, wi<; inierjinlireiide Abscilireilier,
und znei Namen auf dem Piau ihre Stelle anwies, dii* ihm »us
Büchern bekannt waren. Es ist aber ni<;ht zu älierschen, Aasä das
Itcgioncnbuch in drn Händt^n Vietei- blieli und dLiss im Anhangt:
der .\otilia die sonst ledigliih aus dem Kaii^erkntalug (oben S. 33)
und Lami>ndins hekrniuten Thermen nur durch einen dem Mit-
telalter iinverslüiidlielien Namon von dennn ilen Af;n]i'|)a getrennt
stehen: Aijripjimim Sure.s Commodianae , was mrigJicherweise
zur Herüberualnuii Anlas» geigcben bat Ganz älmÜch ist es den
tutdi uiibi'kFtnnli-ren Thermen des .Severus in den iMirabilieu
ergangen. Ks i.^L die Frage, oh nicht dieselbe Notiiia den
umbiticum liomae (1,5. 6, 7. 7, 7) neben dem ILapitol hergegeben
hat, ubwobi natiirJich nicht bewiesen werden kann, dass dieser
Name dnmnts nicht nielu' im (Gebrauch war. Den rircus Fia-
minius aber mag dei- [itterpulatur nanli pioKzu Navona verleg
haheii, sei es gerade wegen des Rlangels einer üblichen antiken
Bezeirhiiiiiig diesrs iluch noch immer seine ursprüngliche Bc-
stimminig verraihetideti Platzes, sei es auch durch die au( dem
Man wahrsi'lii'iidiih aiillallende Nrdie der porla Finmminea, wie
eiv dacuals hicss, ganz ähnlich wie der arcus aureus Alexart'
tuD 6fm okht f thnii«! yrfgii'i^ ^InmWnr' Wniul
[.sein wird.
Aiuscf diM«n aatftra X-ii-n irpim ^^fursincr. ab m« ft
Stea •4a' 9ieB iahrinadert «mrlrt. Vul^inunn auf:
ftltimm Trmämi 6, 1 1.
p«lsfin (s«>> JVorMMf 7. 13.
potatimm nur« Bicnmi<« 6* 1-4.
pntatimm PitaW 6. 15.
,«rotf racwiditMiMiät 10.
, temptum Iwfr | ^
frafamuM .tfrrmrn ■
'jNu'AwntM 4. 2.
lestametiimm 7, 14.
tjm'cff ffwfa 6, 2.
tifpressus 1,3-7, 5.
Schon .««-it d««!!! Gt^n Jattrliiin<1i-rt tintkn s^irh ItHt'gr (laliir,
Mbn^ ^Tüsse öffealliclie ticbäuilc ptttatio ^ciiailiil wrrdcn. sfit
<)cm Dien ist iWesv Rez<Mciiiiun§ allgrmciii iVu jivlr gitisM* jinitkfl
RuiDe gebrlucitlich. Auch die m^hrrhoihaflp und willktlrlirh4>
Itcnenniiiig von Rainen mit hekannlen Eigonnmucn llndcl .«ich
h«rpits flogen den Ausgang der KaisiTzcit. lleiilcs wird unten
H|[Abs('hnitl iV) gezeigt werden. Pahcr i^t es nicht lu vpraun-
^nlcru. dass die gros&cn Ruinen der Trajansthrrmen (vgl. S. 222)
lliiir palaiiam Traiam' hei^scn. ller Name dor Riiiiii' nrbiMl
. Croce in Gcnisaleiame (vgl. S. lai f.) war nicht hi>k.innt.
^wei Volksansilrfirki? jfncr /i-il für nicht sicliiT bcalhntnlmre
Rninen »cind der palaiiu$ Xeroim, drr, wphü in der Mn. I^rinr
Venvirruiig ist, hei den Thermen Trajans m sut'hi^n sein wOnle
das Mittelalter hi^t .'«onst den Palast des Nero am Vaiicjin und
,m Lateran luc^ilisirt^ und A^f. paialinm Vilali in iler .\ini«' um
S. Maria nint,'^;iore (jung ial die gicirlie Be^ell1llln^ des Hauses
de^ üresccntius .in puntc roUo: [tunken, Itesiehr. 3. I, 3lM).
'£ei der Veruirruti)!: il*'S Slilcks tü ii^l. die La^e de» AnnA iileht
fcoannlen 'Erinauruiig^bugenä' oiehl ficher zu hcsttnniiiüi.
icbl zu renvcehsnln ist inll die^icr rKrwrda(ii) da» liäullf^r »ik-
ft
n
I
342
DAS MITTKL.U-TER,
moria, welctws iii der ft-ftliesten kirchlichen Liltcralur Grahinal
hßisst (tie Rom, Roma sott. 1^ 195, vgl. MartinelU, IMmo trionfn
S. 120). Es ist vielmehr ein >aine wie der mehrmals sicli wie-
(terhüleiule arcns yitiitiis (olieti) iinJ der arrws fac.is in der fai-
»chen Bulle Johanns dl \e. tlj« Urkunden). Audi haine^im musä
tröh eine wlllkürUche Bezeichnung für Ruinen gi-worden aeiu,
viel später erst tkermm (unten). Ein antikes Irehiiiidc kann
wohl das nicht näher bezeichnete batneum sein (?aurdein Mars-
fcldc), das b. Mercurii ist irgend eine Ruine auf dem Aventin,
an weli;he sich der dort hingeh5rige Name, dfis fons Mercurii
heftete, welcher in die Mirabilien aus Üvid übergegangen ist.
Eine Urkunde vom .1.975 (Mittirelli, Ann. Camnid. I App. S. 96)
nennt eine Huiite in der Nähe von S. Gregorio patatium übt
dkitur balnetim imperalms, und dass die INähc der Kaiserpidästc
diese Bezeichnung veranlasst habe, ist nicht wabi'schelnlich: es
i£t eituiuädruck wie mema imperatorfs u. ä. in den Mirabilien. —
Nur ein einziges temptum findet «irh, das temptum loris : es ist zu
snrhen auf dem Wege von S. Angelo in pcschcria nach S. Maria
in Cüsmedin auf der Südweslseite des Capiluls, also wohl sicher
nieht auf dem Bergw, wie Preller (Philol. 1 , 1(15 ^ Aufs. S. 510)
annahm, [^aher an die Richtigkeit der Re/eicbnung nicht va.
denken ist, viebmchr ein Synonym der basilica lovis der kirch-
lichen Litteralnr (niitnii) darin ru sehen. Dass temphun sicher
seit dem loten Jahrhundert jede grosse Ruine bezeichnen kann,
ist bekannt. Ich erinnere an das citirte (emplum Marcelli, das
templum BaveHnatum (oben S. S28) , das lempiwn Mexandri
{= palaiium Alexmulri der Mirabilien) de8 Rencdict vom Soracte
(Pertz, M. C. Seriptt. 3,716). — Anderer Art sind die letzten
Ausdrücke. I>ie tarnen feMaittentum und pariturium sind bjg
jetzt unerklirl. Der letztere koninU in der Vurm parüurtum als
Name einer Ocrtlichkeit ani^srr Rom am unlei-en Tiher vor
(oben S. 195). Das Wort keunl du Cange-HensrJiel 5, 99 in
di-r Redeotung Voiiiindudemenl' als .Synonym von rescriptirm,
teitameutitm heissi, wie bekannt, Öfters in der m. a. Latinilit
Urkunde.. Irh weiss nicht, ob auch <h-v Bcinanir i'ii nornmeiUo,
den die kirche S. Lorenz» in Miranda hei dem Anonymus dM
II n\3 mPfEnAR DEO ELVSlEnLEB BS.
34»
15tm Jahib. du Mirab. 24) fährt, in diese Reihe iiefaürl, oder
ob dies i'inf Ycnlrehang tuii in moniimento hl [mtmumcntum iu
|der antf Q gedruckten falschen Lrkunde Johana^ III hält Cirgo-
ivins -1. 573 für das Mausoleum Aiigusti^): der Boiiiame isL
[dem Zaccagni S. 41S nur xus dem ADonyiniis hckaiiiit. Ütr
jClcichartigkeit jener Namen nun springt in die Au^n- Sollten
[dies alles BezRtrhaungcn christlicher Lucale oder Muoumente
sin? Has parittaimn wird anf dem Woge von porta dfl ptkiiulo
die Stadt gleich huks. rechte eutifpm'ttcad S. Lorenzo in
jücioa genannt; das lestatHmtum neben dem Constantinshogen
' zwischen Palatin ond meta sudmis : an beiden Stellen kennen wir
^ keine antike Monumente. IH-n TituslKigcn in dem testamentum zu
Berkeiinen (Nibfiy, R. ant 2, 460), scheint mir unmöglicli. — Es
bleibt fvpresn« hinter dem Pompeiuslbeaier. Wenn man behaup-
tet, das-H dies djf ^.\ pi-pssen seien, die im Miltelnltpr *an die Stelle
der von den Inteinii^chen Dichtern he:4ungenen Platanen getreten
waren' (Crlichs, Beschr.3,3,54 vgl. Becker, Top.A. 1390 S.6191,
80 kann freilich Niemandem verwehrt werden, sidi zu denken,
^■lAass noch bis in die Karotiogerzeit zwischen den Triimniern des
I Hccatostylon und der Säulenhallen Bäume stiMuIon. Da wir
I aber einen oder mehrere Orte als piiien oder ad pineam {vgl.
^■K. 316), einen anderen al^ ptatan(t {xtnodftchium in plataua, Lib.
I [»ftni. Sleph. 11 4 ) bezeichnet finden, so ist wohl in dem ey-
prewi« tunächsl ein ähnlicher Localname zu suchen, der mit
den nhen Parkanlagen garnichl zusanimenziihimgen hi-nurht.
^..Endlich ist die Erklärung der mka attrea unsicher. Tier Name
Hdes doraitianisclien Baus auf dem Toelias (LTlichs, Top. in I..
Hs. 102 vgl. oben S. 32. 35] kßnnte schon im Allertbiini auf ein
^ anderes antikes Gebäude anf dem Janiruhim übertragen sein.
Die Graphia (zu Mirab. c S) kennt ein pahiHum ihmitiani in
mif« aufea, wohl aus den Cltmnistrn, abei- sdnierlich anf
^ dem Janiculum. Der Beiname der Kirche 6'. iohannis ad lani-
H etiium (Zaccagni S. 410): m mica aurea ttDmrut nach Greguro-
vius 3, 555 erst im I4ten Jahrhundert vor.
^ Dass nun ein in seiner Anlage und Technik dem bespro-
^ftcheoen ähnlicher Stadtplan unserem Itinerar zu Grunde liege,
344
DAS MITTELALTER.
dafür sjjrecbcn zu allererst die deallichen Spiirnn der in Woil«
uriigtwniztfn tiiid zum Thml mis,«deutftli»ii l»ilflli(li«n Darstellung
von Mouiimeuleii. ja es ist geradezu, eiu Stück Abtiildiing in d.iti
lUaerar aurgeiionutieu. Denn das in Aer Tis. f. TS" binter
jiorfrt «p/jwimstftln'ii(lf Zi'ir.hftn Fig. I ist nichts an<l<»res j-U-l iij
als iUl' luigeschiclile Nacbahnniiig tk-r Form ilns Tlmres, l^
welche, wie auf dem erhaltenen Slad[;[dan mit vier Zinnen
dargi^slellt, so ausgeselmn hahen wird, wie Fig. 2 zeigt, i-uj (3>
Fcnior wird aiiiriiUfiuU'r W^ise hüi purta Salara ge- Uu
genannt thermae Sallusiianae et piramidem [2, 7). Nun ist es
zwar denkhar, dass auch dorl in der INiUie des ThoriJ win im vati-
ffloisclicn Gebiet uiid an [jurUi S. Paoio noch eine GiMbpjrumidu
i'xistirl habe, vun der wir sonst Nichts wissen; uiigleic;h ivalir-
scheinbclier doch aber, dass anf einem Stadtplan der Obelisk in
di-ii s;illLististheii(i5[lcii ohne Ui^iscUrift durch die F'igur3 f] ,3,
dargestellt war wie die valicaniitche actis auf dem er- ^J
hallenen I'lan, und dass diese mit der iilin!i(!lM!n Fij^. 1, .
welrlii' auf deinä<'lln!n Plane ths sepitJeriim Honinlihni, A
verwechselt ^vurde. Das* der Verfasser des Itinerars
die Ausdrücke obetisrnm und yiramidem nicht mehr uiUer-
seheideii koiuile. ist wegen der (.'«rrecthcit der ganzen Tciiiiino-
Ingie dtircEiau»^ nirhL aüzurieiinicn. Auf dem erli^lteuuii Stadtplan
ist an dt>r üütäeiLe de» LalcTcia ein Ikitcr auf iui^p ringen dt; in
Pferde, i^n im Wrhriltniiss zu dii\*ii>m ki>Ii>ssalfr Kopf iiiiil eine
eben «ulrhn, Hand abgebildet. Man hat bemerkt (unten zu ilt-n
Plirab.), duss jencj' ilei'daniiiis falscli ei^mis Coiistontiiii genannte
Mare Aitrc), di^'-sv dift viTineintliehi'n llelii^rbleib^el dr<ts Sun-
ncukülusses i^ind, cki'us mamis et capvt nrtnc sniu ante Lateramun
(lirajdiia zu ,Mirali. 'ij). Es ial selir möglich, ditss der r«-
valUts uiilinms (uder fiaiialU optimt) hei S. VilaJe 1,11 und die
mvatli martnorei bt-i S. Sitsanna 1.3, 3) ilie Uos-se v«in munte
eavallo siml, uekhe ge^rietnu-t, nanioutlich hei der verzerrten
<>ejil,ilt des rbris, sehr wohl mit ihrer Basis über S. Vitale stehen
und init den K<'>[ii'eii bis S. Susunna reichen konnten, leb
kuumiir auf ih^n .Slitinliu'l ilieser Uijsm^ s|iäl<-r inviick. Hs ivfirde
ZU weit gegangen sein, wenn man aui.h die Bemerkung über diä
n, DAS rriNKBAR DER RiNSiKin^R i!S.
34Ti
lircbc S. Agatha: ibiimagines Pmii et S. UfariM (1, 0) hicriier-
ziVlicii wnlltp. Dii'sc gehört vif-lmetir 2U den 'limiivn , wck'he
der geistlkhe \uiasscr sidi orlaubl hat. Wnilpr ahrr siinclit
für liiere (lyj>»tlit>sr! cllv ganxc Einriclifung tleä itin«rar».
Diirrh ILineli* genauen Alnlruf^k ist erst klar pcwordi'ii. ilass
»ucli. wo clJo Culuiiiucn nk-fil aiisili-ricklir.h m sinütra iiDit m
Jf-xrru illiiirscliriejtc.n sind, tiatt auf iler Seitr links oder rechts
st«^hciide das links und rechts vtiii [1»t Knuli^ liegciide bezeichnen
Süll. In der Mitk' slchi;n, Ursprung lieh wohl iIiiiYJiweg dunill
grüssere oder rothit Srhrift Uervorgchikben, Mnnutneule, weJcbc
ja der Linie dt's Wef,'cs srlbcr liegen: per üTCum. ptr j/outem
maiorem, per pordmm, arais Sei)err\ furmn RinHuuum. Su-
bara, eqmts Coustantmi u. a. Dass aber das, waj^ recht» und
links vom Wege liegen soll, keincswcgcs an diesem We^e oder
auch nnr in solrher Niihr. von tlemselben liegt, dass es von
ihm aus allenfalls gesehen werden koauic, das bat de Uossij
richtig liitrvorgebolK-u und w gtuii}^! dalTtr ciin Paiir Reispirlc'
anzuführen. Si.litin auf ilein Wfi^h-. von porta ilel pDpoIo sfid-'
wärts die via lata lierah war es wohl nicht mügHcb, recht» bis
S. KuHinchit) und zum Pantheon zu sehen nnd tlevkers Ite-
haupluny (Top. S. 6-18) . das Marsfeld sei noch frei von Häu8«r-
massen gewesen^ liilli nur noLhclfirlli^, gainicht ist ein^;
sulclic Aiiiiuhnie zulässig auf dem Wege (G) von jKtrla Aurctia
(S. l'nnerazio) nach porLi Pi-aenesüiia (mngginre). Er führt von^
der llühc des Janiculum auf 'die grosse. Brücke', d. h. puiite rolto,
[üben S. 193) zu, rci-lits liegen: die Mühlen, die «trca aurea
(oben), S. Maria (in Trasti'.vnrr.), — S. firisogono, S. Cecilia.
hii-se Aaujcn sl(^ln;n iu ricbliger Hcilienlolgr; auf der Linie von;
d^tr llüJie de* .lüniculum bi» herab gpyt'n potitL^ nilio. in uninit-
tftlbarcr Äähe rechts von dem Wege (der heutigen vi;i Longa-
relta). E» fulgl duraus brilSnIig ebenso wie aus der Folge der
N'anien in der Regiunsbescibreihiing (It. XIV: viitieaiiiscbes Ge-
biet ... lanicuhtm, molinae .... cohortem Vit vigilian ...). da&gl
die Ton der trajanisehen WassieHeitung getriebenen Mühlen
wenig unterhalb dm- Kuppe drs Janieiiiiini sUuideii (vgl. oben
S. 144. 225 f.], nicht am Kusse des Uerges, wie aus dem Fund~|
546
DW MlTTH-ALfftl.
ort des Edicts g«^en die Müller norh immer latiHi tod Mar-
qaardl. Ilandb. 5, 2. 32) gp^hlossen wird. Der be5chriebi>n(>n
Linie zur Rn;blpn soll nun links entsprechfa: 'dir <Ju^üe d«$
heiligen Petnis, wo sein CeßngDiss (carcer) bl. S. Juhann und
S. Paul'. Beide »mcn mfisscn nulhwendig auf dem rerfaien
Tiberufer gesucht werden und es ist also unmü^jüch. an SS.
Giovanni e Paolo auf dem Coelius und an den i)ufM ron S. Pictro
in eareert am Capilol zu denken, oder au das eüemeterium fontis
S. Fetri in dem Calatog der Coemeierirn in den Mlrabilien,
dessen Ideniitäl mit dem t. ad itymphas S. Petji zivisrJien dar
m Salaria und Nomentana durrh de Rossi (Koma sutt. 1 , 190)
festgeiitrllt ist. Vielmehr kann der frmx S. J^iri nur der be-
rühmte raticanische Taufqurll »ein (t;;!. itunsen, llAgrhr. 2, I,
58. 82), also der Zusatz %ibi carcer cfus nur auf den Valican
gehen, ina^ man darin nun die Kunde von einem Iraitstiberj-
niächen Gefünfoiss sehen oder nicht. Dies ist denn auch nach
Rbnrliini von Cancellieri (Notizie del rarcere Tultiano S. 130.
134 des Abdrucks llom IS55) neblig bemerkt norden. Daas
nun eine i-okhc KezeJchniinV des V^itican als links vom Wege
von [Mtrta S. Panttrszio n-ith jionle rotlo liegend für ein Itinerar
keinen Sinn hat, da doch die [lurta Seplimiana und manehe
andere Monumente näher, der Vüiitan aber so weit entlVrnt ist,
da»s man ihn vom VVej^'e aus nictit !M>hen kann, wird Niemand
leicht bestreiten. Aber auch auf einem Stadtplan konnte derVatican
scbwr-Hirli links vijm\Vf!||[p liegend genannt «erden, weun dei'selbe
nicht Jlom in der oben angedeuteten Weise als Ellipse dareteilir
und Jeder kann sich zunächst an dem von Höller publicirten
Plan rilier/eiigcin, dastj auf einem solchen Plan der vattcanische
Obelisk dicht vor die porta Septimiana . diese in die Nähe der
Tiberinsel rückte und nun die angegebene Bezeichnung 'links
S. Peter' durnhaus verständlirh ist. War aber im Westen S. Pefer
und |>orla S. Pancrazio au einander geruckt, so musste auch im
Osten die Ausdehnung von porla Salara nach porta mnggiore
verkürzt oräctielneii: und ro ist es auch. Henn auf dem Wege
5 iron \mTl,i S. I.orenzu niicb der Subura hat man Vmks die
Kinben: S. Isiduri Ischeiiit unbekannt: fehlt bei Zaccagni und
II. PAS ITINBRAn DER BmsIBDLEn ÜH.
347
MartincUii S. EusebÜ. S. Viti, S. MoTiat m pratstfia in richtiger
Reihen f<ri Ig (! und nah« am Weg«, dngt^ini rerhrs forma Clav-
ditma (nnten», thermas Diodefiatiae. . S. Agalhae, S. Vitalis, wäh-
rend (loch t>. VitaJe am Sü(lal>]la^^Q des Uuü'inal durch den
giin74>n Viminalvoii drin links r^rrcKiiundirt^nden l'iinkt (S. Maria
nuiggiora) and die Thermen des Diorletlao von dem corregpon-
direndeii (S. Eu&eliiD) durch den ganzen nürdlichcn EsquilJn
nnd den Wall «jetrennt ist. E& M^faeint aUu der Schling sicher zu
sein, dass auf dem zu Grande liegenden Stadlplau auf der nörd-
lichen lUirte wet«tlirli der V'atic^n und )>Drla S. Pancrazio, östlich
die Thermen des Diocletian sammt dem (juirinal nnd porta S.
Lorenzu nahe an einander gerückt waren. — .■luch auf der sfid-
lichen Seite dpr Stadt stellt sich ein ähnliches Verhältnis» heraus.
Auf dem schon besprochenen Wege Ö von porta S. Pancraziu
narh porta maggiore bleiben von der Suhura an ostwärts zur
Linken (Z. 13t diu Kirchen S. Lürenzo auf dem Viminal und S.
Vitale auf dem Quirinal, (14) der vicus patricius mit S. Pudäu-
«iana und S. Eufcmia, (15) S. Maria raaggiore, (16) S. Vito, das
nymplieum (irofei di Mario?), (17| S.ÜÜiiana, {\H) forma Cfait^
diana: re<!hts entsprcciicu (Z. 13) S. Martine, [\ A) palnlium iuxta
HiFrustihm, (15) Hii-ntmlem^ (16) amphüheainim , (i") fornm
Laieranenss, monastertum nonorii, (i^) pnria Praentistma. Hier
werden drei dicht bei niiiBniler liegende üebäude uuter schieden,
Ah alpn in der Ricliluiig nach dem Thore sich (»liKen miisslen:
ein patatium bei der Kirche S. Croc«, wahrscheinlich di« noch
zum Thcil erhaltene nürdUch von derselben siehende und ver-
schieden (in den jüngeren Mirubiliea Galluzze) benannte Huine
^ohen S. 131), südlich davon also die Kirche, und stldncstlich
von dieser das Amphithenler (S. 133), alk'^ in nächster Nähe von
einander. Dann folgt die latenmenäischc Wasserleitung, also
wohl die arcus Coelitnontani, dann das 'Kloster des Honorius'
d. h. {v/u: Huch 7, 16) das den Uli. Andreas und Uartolomaeus
von Honorius I geweihte Kloster an der ijtclle des heutitjen
Hospitals (Martinelli S. 57, Nibby R. ni. 1 , SC u. A.). Hiej^e
i\amen also sind in dem Iiinerar genau in umgekehrter Folge,
vom Thorc westwärts, genanal, di« Gebäude liegen von dp.wv
m
DAS MITTELALTER.
VVcgti (imzweirclliuri ttviu von ilen (rol'ci di Mario an sötlwjrts luu-
ien<leii| weit unlfcnit. RfttreniU »liirrh «in Iirnites Thal K.s folgt
ilataus, (lass iIlutU dipolliplischeGfsliiU des PlausttJp Streck« von
poHa inaggiiirc bis xiiiu Latf^rau »i-ili>r nünllicli gi'ri'ir^kt nar uiitl
flassdr-rVi^rf-iisser des llJiinrars ln-itii Alilftsi-ii Avr Nanifin d«r Süd-
scilc des Weges dk'Nanu'n vorn EiuliJunkl desselben au zurück las.
nienuf |;e»tiU2t glaubi! ich h^recbtit;!. zu sein, durch
ztreimalij^i^ l'm.'itRlhing den Tiber in iiücbstn .Nätip von S. fiior^io
in Vehthrf-i zu versetzen. Auf dem besproi^hcui'n \Ve^*' von
|iorla S. Pclri nach S. Lucia in OrKn h,it der Fühtcr lioks die
Th&rmfD de»> A^rippa. das Forum Trajuns. rechts das (,'apilol
und S. Sßrgio südlich von doinsoliien : der Wi'g also führt über
die saliUi di M^irforlo; und nun soll fol:grn (links) Tiberis, iircus
— (rftchts) Severt\ Ferner auf ilejn Wege von der porta S. I'etri
nach der Asinaiüa liegl tleju Fiilirer links S. Miiria in Minerva,
S. Marco, Trajansforum, rpclitji Ciipilnl, S. Sergio, 5. Geor<iii\
TibfTis: auf dem Wege selbst der Sevcnisbogen. Beide Wege
weisen also di-iii Ttbnis die .Slelle elw« iler kirfln; S. M;irLiiia
an, der Kweile würde dann zwingen, ebenda «hie sanst nnhe-
kaunle Kirche des II. Georg anzunehmen oder wcnigslens diesen
Naineu in die Odumne recbls zu vrtrsetzeu. Auch 6, 5 ist
S. Genrgii uiizweitelhafL ilie Kirche auf dem Velabnini, Darüber
wird nun in dei- Hegel Slillschweigen beobachtet, der Tiberü
aber von Kea (zu Winrkftlm. 3, 320), Itunsen (Ueschr. 3, 1, 37),
Becker (Top. S. 414, A. 711 u. 1300) u. A. ohne weilnrcs für
die jetzt im Hofe d4'S capitulinisi'hiMl Museum stebenile Slatue
des Marforio ge-haltftn. In der Thal hat, diftse ganz in der Nabe
von S. M;irlin:i ge^liinilcn, Sie wird daselbst von den Mirnbilien
c 2-1 als mniiiacritm Hfnrtis erwrdmt und hat diesen Namen
von dem Vnlgrirnamen üarUn [arum (oben S. 213), dahnr mar-
foäi im löten Jahrhundert (duixb (^onsonaulcnverselzuug, uieiut
(iregorovius 3, 570, sehe man aus Mavvrfis sicli Marforiv ttüden ! ).
Da&s ein anderer Name der Statue nicht vorzukoniencu scheint
(Cancellieri.Notizicdelle stalucdiPasqninu e Mnrforio. Uionl789
und 1S5I), kann an sieh noch kein Ttnuid sein xu l»'C^treiteu,
dass man im SIcd Julirbuiukrl dieselbe mit H<H'ht oder Unrecht
ri. DAS m?4EHAll OCn CINSIEOLtUl US.
349
llir eifiPD n^crilf gehalten liabr. Allpin, w'w irli schoD olH'ti
[H. i\^^ IjiMiirrkt liabo, würde eine sulch« Uezeiclinutig ohne
jodnii /usntz ilonh &ti iinclAuLlirh soin wie jcnt^s vinlbrstrjllene
flumeH Alimm's, b<>»t»nder8 da auf ticiii Wtrge 4. 1 1 Tiberis ganz
sicher dtr Fluss ist. Es ist daher wohl nicht zu gewagt, «nnn
ich heidcinul dm Tiberis U'ininal mit dr>r Kirche dus H. Gwirg,
die dann S. Giorgiu in Vclahru ist) uniälcJJe und nunehiiie, d.iss
auf dem Plan der Fluss dergestaU an dus Oapilul gerücki, der
Name gegen d,is Furnin liin derart heiffeschrielten war, dass der
ablesend'.' Schreiber, als ersieh über S. Sergio hiniUis gelangt
nach eioüm 'rechts' umsah , den Tiberis rechts nennen konnic.
[■mstrllungen habe ich aueh sonst noch vornehmen mfisseu.
Die Gründe ftir j<^de RinzHne hier kusku fuhren , halle ieh für
überllüssig. Mauehe .Acnderungcn bleiben natürlich (inMcher
und CS werden vun Anderen bessere UVungen gcl'undcn werden.
Mit drr Aniuihiiie eines Stadljthins vfirciiibar sind ferner
diA wiederkehrenden Wendungen iternm, item alia via und Ahn-
liche. Diese njusseii hier imdi erläutert werden.
Auf dem Wege von S. Prler naeb S. Lniia in Orfea (dass
SU Anfang diells. links und rcehts vertauseht hat, bedarf nur der
Erwähnniigl wii"d vfnii Forum aus nach tier Suhuia gefi)hrf,
aber diese liinans bleiben links die Thermen (lonstantins und
S. Vitale, recbis S. I'mlenziana und S. Lorenzo in Furinuso
(aller Wflhrschcinlichkeit S. Lorcnzo l'anispcrna). Oie beiden
lelzLeii Namen müst^Len eigcnllieh umgeslelit werden. Allein
j;ieht man davon ah, so lileihl nns ein Weg, der unter keineu
Uuisfän^bTi na<'b dt-m angewieseuen Zielfjunkt S. Lueia füliil,
^iündi^rn in der Kicbtung auf die Ilidcletiaii.'^lbei-men da» Thal
I zwischen Viniinal und niiirinal hinauf. Üanu bricht der Weg
ab und es lieissl in der Us. weiter:
(links) S. Enfemiae m inco patririo (rechts) ilerum per Su-
bnram, thermae TroMni aii vinada.
Da doch aller Wahrscheinlichkeit nach die Vertaiischung von
links und rec^hlä .«ich auch auf diese Artikel erstreckt, so muss
der Führer (.auf dem Plan) auf den Zielpunkt S. Lueia m-
geltend, reehls die Trajanslhermen (bei S. MarLiutii^^ S. VvAx«»
350
DAS MITTELALTER.
in vincoÜ, links S. Eufeaita gehabt babeu, eine jeut nicbt mi-lir
vorhandRiie :iüdlir.h von S. Futlenziana unil zwar au der SrulsL-ilt;
der 2wit)Clteu Leiden lauri^ndcu Strasse ){elegene und im lünerar
6, 14 Diil dieser /uaaiutnco geoiiniite Kircbü. Icli weiss dies
nicht nndent zu rTkl^n-n, als indem ich aiinelime, da&a der Ver-
fa^ser dfs Uincrars bei der Subura zuerst angelangt, von hier
aus auf dem Plan einen Abstecher gogen die üiocieliaiisibermen
machte, dann auf diis Forum surückpreifend den Ilauplwcg auf
8. Lucia zu nacbliuUe, wobei er natürlich itemm per Suburam
gnhßQ inusste, weh-he Worte daher pasacnder in die Miile ge-
n'ickl v/erden. Ganz ebenso wird äas Herum zu erklären sein
ouf ürnn Wege 5 vuu porta S. Lorcnzo nach der bubura. Zu-
näf.hfit Keht der Weg, wie schon besprochen wurde, auf dem
I'lan über den Esquilio und bricht ab mit S. Maria inag^iore
link» und S. Vitale am Abliang ins Quirinal rechts. Die Subura
al^o wird nicht erreicht, aber, wie es scheint, der zu ihr von der
lli'die (Ins Viniinal lieruhstcigtndc Wl-^ angedeutet, [liinu »biT
heilst es wc^iti^r;
(links) iterum S. Viti {rechts) S. Pttdentianaf.
S. Eufemiae S. [Mureutü in Formoso
moiiaaterinm S. Atjathae.
Der lct2lft Name rech!« ist das Ziel der Wanderung, sie führt
zwischen S. Piidenziii und S. t^ufeniia hindurch, ali^o den allen
vicus )iatriftiis hinab in die Suhura. Der Schreiber dm Itine-
rars halte also den ersten nicht becudeten Weg etwa bei S,
Kiisebiii verliissen, ki-bit lUntbin zurück und yehl nun iieruui
S. ViVt znr Linken, wie eben gezeigt wurde. Da nun, soriel ich
sehen kann, auf diesen Weg vurtrefllich vfa subtm moitlem
|ia!)st, .luf jenen garniclit, so habe ich diese in der Hs. bei der
ersten Erwähnung vun S. Vilci steheiideo Worte zu der zweiten
verseUl. Bei der Annalinic eintw Plans, aiil' »vclcliein die Itergo
IUI AuHies gezeichnet waren, närd diese Vernitilhung noch wahr-
8cheinliclier (vgl. ft: rti esl aqua subius münlem Aientmvm cwr-
rens). — Halte sich nuniterFrihrerbeiduniersten Wege vom Thor
gleich rechts gehalten, ito holt er nun noch den Weg vom Thor
links nach {item alia via a Tiburiina nsqw ad S. Vitum): recht»
n. DAS ITINKBAR DBR ElNSlEOUiB HS.
351
bleibt ihm die jetn versdiwuiiilcni; Kiivho S. Agatha m Africo
[s. «las VerzKichniäs der viel u. Africus) und S. Euäeliio, links
die 'cUiudi-srhn I.ftitinig' und S. Bihiann. Es geht aus dieser
Stelle zugleich, v,i€ mir scheint, klar hervor, düss. wie scliuo
früher (S. 229] bcmerkL wurde, forma Clandia in rerschiedcneni
Sinne gebriiudit wurd«. ^olhwendiiT muss nehmüch auf dem
lelzlgeniinntiMi Woge, wir. aurli ß. 18 und 6, 20, darunlor die
zu den trorei di Mario fflhrende Leitung sein, welche Tniher Tür,
die Marcia oder Julia galt, soil Lenormants Aufsatz Aber die
trufci für eino Leitung des Alexander gehalten wird. Ihre die
Front von S. Bibiaaa streifende Uogcnreihe ist hei Uiifalini noch
vollsiäiidij^. stfiekwt^ise bei Piraneai Ringe Irngeii. UiiiniigÜch da-
gegen ist es dieselbe Leitung auf dem ersten Wege zu verstehen,
wo die Leitung rechts bleibt, wo also die Üügeu der Marcia Te-
pula Julia gemeint sind, derea Fortsetzung den sturviatii sehen
Wall beim monte di giustizia durrhschnitt : die wichtige Ent-
deckung der Tenuinalstrioc dieser Waaseriidtung durch Visconti
(Bidl. deir Inst 1S09, 212) hat dies fcstgi-stelli. Kndlirh Utaiif
dem besprochenen Wege 7 nach der porta Asinaria die neben'
dem 'Kloster des Ilouurius' geoiinnte formri Chiuäitina vielmehr,
wie die Verglcichunf; von ö, 17 f. Iclu-i, die forma Lateraneiw's,
also die Leitung aber den Coeliuis. welche S, 3 gegenüber
\md nürdhch von S. Steriino rotunilo gpiiatmt wird , die-s« aber
statt der Clawiia irrthümlich 2, ö genannt. Dasselbe Schwanken
zeigt sich auch in Urkund'-n : forma Inieraiiensis solJeu die arcu»
Coelimoiitaui auch in einer Urkunde des 12tf;Ei Jahrhundert»
heissen [? Mibbj, U. a. 1, 347). In einer andercu von Copjji (.Uiss.
(leir ac. pont. lä, 212) herausgegebenen vom J. 1074 wird «ine
Kirche S. Nicolai aita iiixta formam Claudit genannt, IHeae (auch
de formif] sldud zwischen Si». Ijiovanni c l'aulo und S. Giuvauui
in Laleratio (MarlinelÜ S. 379 Zaccagni S. 435). Dagegen sdieint .
in anderen Urkunden (oben S. 318. 320) fvrma Ctaudii neben
forma Cimbri wie in unserem Itiucror von der zu den ti'ufei
rührenden Leitung gebra^icUl zu wurden. — Zum drittenmal be-
gegnet uns das iierum auf dem We^e 4 von [lurla del popolo
nath dem 'lalcranischen Wege' (unten). Dem vom Thor siuUvärls
352
nAS MITTKULTER.
(rocbts)
TONmi . ühaliacmt
ct>iHm7ut Antomni
via lateranmse
tiiermnc Atcximdrimme
S. EmtarMi et rotnmln
Mimromn ei ad S. Marcmi.
geheiidi'ii blribl reclits S. Lar«iu() iu Luciua und iler uuf iltMii Plan
noth gezeichnele, atier nicht benannte OliRÜsk (Ins Mars fehl ea.
links gcfjcn tUm IMncio rias unerklfirtc parftnritim (oben) uml tlos
Klu.stL'i' S. Silvestn» (jjan/ richtig bleiben .iiiftieni tliesfii Weg
s(-hni>iil<>n(l(in 2 der Obfilisk und S. Silvestm Units, die SSule
reiihts} :
3 (links) S.Silcestri et sie per por-
ticuju. nsque cofnmnam AN
4 forma Virf/inis fracta
5 A'. MüTcelli . iterum per porticum
usque
6 ad Aposiolos
7 (hier fal&clä der Weg vor
S porta ilel popalo)
Becker (Top. S. 649 A. 1390) verbindet ohne Weiteres Z. 5. 6
jw porticum mqut, ad Aposiolos ^ da er folgert, das^s Iärij,'a
der via lala damals von S. Silveslrw narii piazza Culminn und
'Vüii S. Marccllo bis S, Marco oder palazzo di Vcnozia' Säuleu-
hallen ^'eistamlf'n liruLeii. Dann blr^ibt aber redits znt^chen
pi.izzii Giloikiia und dem Pantheon die via Laleranense,
«iihrend sie nach dei' Uebcrschrirt das Ziel der Wanderung ist,
utut, wenn nJKht di« tarnen reclils G— 8 alu Interpolation gelten
s'tjh'n. doch erst südlicli von S. Marco oder iu der Cej^end des
CajiiLnls be.};;inticri kann, Bs blßibt nli^u wohJ kaum etwas an-
deres üliri^ als ilenim p. p. itsque via Lalernuense zu verbinden
und nii Aposlohs als den auf der linken Seite der Kirche S.
Ku8tai:hiii und dem Pautheun eutsprechendL'n 'Platz hei SS,
ApostoÜ' aufzufassen . den 'lateranischen Weg' aber filr die im
12feu Jalirhiindej't iu der iVocessioQsordnunj; di-^s Uenedict
S. 143 Mfl maior und via sanrta genannte SLrasst! zu halten,
welche an der Oslseitc des Colosseums heginnßnd Itei S. de-
mente vorfiber nach dem Lateran rührte. Hie Idi-ulität lüefitT
Namen hat bereits de R4»ssi (l.e priine raccolte S. 30) riehtig
crkanul. Vis bleibt die Krage, die ich nicIiL zu entscheiden »age,
einmal üb und wie diese Slraijäe zur Zeit deü Itiuerar« vom Co-
n. U\S irilStCRAR DBR BINSIKDLKK IIS.
rlosiu^uni nach dir rin lata wftilpr fnlirlr: nfrnediti ffihrl von
. S. Pftlcr aus zu ihr tihcr das Forum, vom Lalt'ran ausgelieud
ülwr tVw flfigp! und wpndet diinn erst Irm SS. A|nis[oIi in wtM-
lirhpr Hiditimg, um die \1a latn sclincidpnrl n.-icli pontn S. An-
gelo zu gelaagea. Zireil^^u? frj^l es sich, oli dir.s<> via latera-
netisis oilrrr sancta in der Tfint ttichls amlprns ist als dit> nltc via
Sacra, Vitlcha nacli noueion L'ntcrsuchuiigcn wuhrsclielnjioli sich
'. südwärts vom Colosscum foi-tsetzte. Vdi dii- Forldauer des
Namens die.scr Slr-issr nicht hlus in der Gfigcnd der Kirdi« SS.
Cosina c Üarninni' luöcble man die schon S. 31'.} citirte Stelle
einer Urkunde vom J. !0!8 [in Tegioine IV in colosseo in via saa'a)
anfTihrcn. so wie eine zweite vom J. I I7ß (Coppi, Diss. 15, ■22.'>),
welche die Grenzen eines Territoriuras i>i regione rohsei in con-
trata arcus seytem lucemarum so beschreilit: a dnohits lateriltNA
. aäett Frajapan. a terdo Inlert ndesl kaeredes F. . . sassonf marelht-
rii, a qitarlo liiiere adest via ytifiUfa xncra. Ahcr aiieli ki» hIeihL
■ mir das iurum per porticum noch uodeiitlieh, nicht mimler auf
dem Wege 9, wo der Führer auf einem Wege, welcher von S.
Peter nach S. Paul an der We.slspite lies CaiJitnls vorh ei führen
soll, linkä das Theater des Pompejiis tt per porlicnm ad S. Att-
gelnm (in pescheria) et templum hvis (vgE. S. 342), rechts thea-
tntm (Maroelli, .S. 33f)). ifernm per ptyrticmn Msque Elephantum
nennt. ScJjworlich ist doch hier an zwei paroÜeie den Weg be-
gleitende Hallen zu deiikon, sondern an eine sieh fortselzenile
Portieits. Es hleiht zweifelhaft, oh der erste Theil dereelhen
bis gum Fischmarktc (tie porticus maximae {ohcn S. 7) sind,
wie man gciiieinL hat, der zweite. Theit ist wtihl sicher die por~
ticHS gnllntorum und porttcus crinorum <lcs Ordo Ben. S. 143,
d. h. die SiiiilfinhalJe des forum olitorimu. Wenn diese »her bis
zum Elephnntas reichte, so schlössen sich ihr südlich vom Vela-
brum (naeh lUmte 10), vun S. AnasLusia bis mm ^e]>tizonium,
und wiiidcr von der ftuma (der Wasserlritiing hei porta Capena)
nach S. Ststo vecchio zwei andere porlicns an. r*ic letzte
scheint die in den Scbolien zu Ovid als noch bestehend ge-
nannte via terta zu sein (Becker, AnlMort S. 66), die porliem
längs des Circus scheinen die zwischen den IILai«>er\f9.VäÄ\vÄ >asii.
Jonhoj rtmitehe Topagnphir', 11. ^"
354
DAS MirriXALTER.
(Ißui Circus niigelpfitcn S<1it1pR;rrii)gn zu st>in. velclie im I2leii
Jahrltui)()«rt in ti^n Vriüandluii^eu zwüclii'ti (li*m Kloslcr ü
r.ri?^r)irio iinil den Frnngi|)ani pinp Ho!|(^ spieli'ii. Irh nKichn liier
aufmerksam auf eine von iN'ibby iltoma anl. 1, 029 f.) ausge-
lassene t'rk. von 1215 (MittarelU, Aun. Camalil. 4, 3^17): duaa
crtfplüs ... pönitax Itome m vücahtih cireU mtb patacio maiori ...
Iqcü qui (itätur veJ dki solet porliats Matertaiii (so). Auf dem
Plan nun waren dieso portinis sehr wahrsc-heinüch. wie auf deiti
uns crlialtrnen dift>V.issRrIi'itnnj; auf dem Coplius, bitillidi dar-
geutcUt.
Ich werfe noch einen Wich auf die Aimrilining der Rnnton
(vgl S. 336). Denkt man ^ich einen Stadiplan elliptischer
Form, dessen iiördliclie Hälrto im Süden diireli eine Linie:
|iiirl,a Aun'lia, r.npii(il, Siibiira, porta Tiliurtina, begrenzt wird.
so durcli kreuzen die Houttii 1 — 5 diese nördliche Uätfte nacli
Terscliiedenrn Itiehlungcn. ja dii? Route 4 lirinlit 7ieniliL-h auf-
ffillcnd mii, der llinwnisiinff ,iuf don 'kit iranischen Wp{»' an der
SüdgiTUZc (lieser Hüllte ab. Hingegen hallen akli die Koutcn
6^10 durcliaus sfid]i<:li von jener Linie und durch kreunen hier
ebenfalls i\a^ ii;»ne Gebiet in vo,rschiedenen Bichtungen. nur
mit der Ausuahuie, duss ciu paarmal mit poi-ta S. Pelri begonnen
und dann ein Stück der nordwesllichcn Hälfte durchsdinitleu
wird. Die nr»rdlir;lie Häll'ift ist in je)lerUVj.s+' sorpfälliju^r behan-
delt, dicDni-stelHingdersüdliclion ulfenbar nicht fertig gewordeu:
davon zen^t die schoit erürlcrle Verwirrung in der Route 10 und
der l'instaud- dass um Schlnssc eine Reihe von Wepen aiisser-
halli der Tlioi'e narhgelnigeci ist, diu eigenlÜch den einzelnen
Routen durch ilJe Stadt bnißcgflbeTi werden sollten. Ich lasse es
driliiiifjestelH, oh diese BüsehafTenhciL des Itiiierars eiaeu iit xwci
Streifen zerlegLen Plan oder vieltnebr ein eife'enllieh«; Ilinerar
TorausEietzcn hsse. Dem ersten Uande holTo ich eine nitcb
Lnlcituiig des erhaltenen Statltphins ge/eichocte Keconi^truction
^flös verlorenen beifügen /u lulnuen.
Scbiiesslit'h niiiiitii ich noch die Lage einiger wichtiger nicht
mehr vnrhamlenrr Kirclieii des Itinerars besprechen. Krwähnt
wurden bereits S. Eufemia in vtco palndo, ebenso die drei
ri. UAS rriNKHAR dkk ki.%sii-:I)i.kii iis.
355
Kircli<!n S. AijaOm m ütafmiia, wouasterimH S. Agalhae (sonst
S. Agatha sjiper Suburam, riie lieiitige Kirchfi) und S. Agatha in
vico Afrir.0, di-ieii L^gezutrst Hiale I»i-sliiiiriil biil. Fprner siod
wohl zu unlerschoiden die zwei Kirclirn S. Cifriaci. Pie eine
Cl.S. 6,4) ätanii zwisclicn den sogeiinnitlen balMa Pauli und
SS. Cogma c Diiniianu und o» ist deshalb aichl mit Zaixttgni
(Mai. Spir. 9, 401) zu vfirumuli-rii, d,isi; das lliunrar auf dem
Wegß vom Kni-iim nach der Siihnra links S. Cyriaci et thernias
Constatiti n i iw.nut. IhcsdbeKirclR^ ineiiil diT Anonymus tm].'>ten
Jahrh, (s. zu Miral. 23), wenn «r von dfim tcmplnm mili sagt;
quoil Htmi: «pjinrc/ iuxta S. Cfnnanim et la rec/^ha mc(hia. \>cnn
das {. miV/ itiioht it hi'i SS. fiuMiifi v Itaminno und die zfxtha
oder das atrnrmm wird in jcnpr Zeil l.dc Hossi, Le primc racc.
S. 43 f.) auf der ^ü^dst•ilc des Forum bei S. Adrian« angr-
nommeii. Sin beissl in den MiralMÜen (24) .S'. Quiiicus, auf
Bufaüuis Plan 5. Chiriacm und ist identisch mit SS. Qm'rici ti
lulitlm (Mnriiuolli S. 293). In 4Il'u Mir.iäjilien 21, 3 isl Ciriaais
die spätere Kirche S. Maria in via lala, deren Geschichte Martinelli
in dem Primo trionfo dclla S*"* Croce eretto in ria lata (Rom
•1655) gcs(;hri{'hen liiit. — Sr-hivii-rigcr isl die llnleraoheidung
der Kircin'n des H. Laiirentiu.';. Auädrücklich bezeichnet wiTdcn
S. Lauretdii in Damaso (1 , 2. 7, 3), m Lucma {% 4. 3, 2), iu For-
moso (1,11. 5,7. 6, 13: ohpi(\ S. 349) , foris imiros (5, 13).
Danai.'h ist es wiilirschninlich, dass eine dreimal nur als S. lau-
rmtii liezeichncte Kiiche keine der cnvähutcn und stets diesidbe
8ci. Zwf'inial üeRt sie dem aiif das Cnipilol zUsrhri'itenden
rechts zn^ischßn dem Theater des I'cim|)ejui< nnd dem Capitol,
es eulsprecUcii links die themtae Commüdmnae (des .^grippa):
1, 4. 7, 5. Das drittemal bleiben .S. LfiureHiü el fheatrum Pom-
pew links, rethls da.'; Theater des Murcellus (0). Hirse Lage
passl genau auf die Kirche S. Imnniii in Paltacinis in den
Ruinrn de,« circus Flamiiiius, gCjii-üudeL wahrscheinlich 330,
zerstürt bei dem Bau v<m S. Oatenna ai fiiiiari, deren (lescliichle
im Hermes 2, 77 gegeben worden isl, sie passt nicht auf die «m
clivuä argcutarius gelegene Kirche Ä'. LmirmUi de ascesa PtiHki
tGallclll, Priniii-eru S. 142, MarUnelli. U. s. S. ](»2: iiler den
23*
35G
DAS Mn'TFXAr.TFR.
iUscenrns Umn Prolfa wcil«r outen) und ci« isl ifir uns ziem-
lich gfGich<ritlig, «I) mit lelxtnrer rlie Nflinnn S. Laurentii sub
Capilolio tiiitl iS'. I,aurmtii Petw'h's prope. S. Marntm (/.itT:igni
S. 418) ideuliscL siml. JoJcr öicljt auch, dn&s 7, 0 der Zusatz
in Hfinerua Glosse tst, also nicbt mit Driichs S, 3, 54 g4^aagt
werden krmn, dass hm 'eine mibekaimte Kirche des 11. L. neben
i\ev Minerva' genannt wcrdf : die Glosse geliOrt zu iIpiii in der
folgenden Zeile links ateliendeii Münervinm. Wir fanden, daM
der cirrus Flaniinins den Namen früh verloren hat: seine be-
ileulenden Trümmer mögen auf dem Plan lildlidi angerleutel
gewesen sein, aber nur die Kirche war diircbdießeiachriftÄ'. lan-
rmlii beüeiclinci. — Pass aurh S. Lorenz« in Damaso nahe dem
Thearcr siebt, daher in der Vita Damasi 9 iurAn iheatrum heisst,
und fhss also die jüngere Ileilactioii der Mirabilien c. 9 wahr-
sehfüinlich riehtig zu thentrnm Pompeii ad S. Lanreniium hin-
zufügt inDamaso. k.mn an der liier gegebenen Itestimrniinß nidit
irre machen.
nr.
DIE MIRAHILIExN UND IHRE REDACTIONE.N.
Ifichl aum Hehuf uincr filisthliesscnden Aiisgube iler sogenann-
ten Miraliilien hatte idi tlie beiden »llcslen II;inilsr!iriHpn dcr-
seihffn im FrQtijalir 1SÖ7 in Rom verglichen. Dennoch schien
es in&glivb, iiuf ilifser Gnniill»ge uinun iinWescnÜicbeti sichcrou
Text hßrznstellen. Als diesi» XvUni im Horhst 1809 heendi-t
war, gini^ mir die Ausgabe von G. l'artlioy zn (Mirabilia Romae
0 codicibu» Vaticanis enivndaUi, llerliii 1869: vgl. dcnsi'Uirn in
tfen Monntsberichten der Akad. 1869, 6St fl.)- Obwi)hl niil
reicliert'ni A|v[iorat a^isgestattcl, hat sie doch au den itfsullaten
meiniir Untersuchung Nichts geändert und ich durrte mir er-
lauben das darin gcbutcne Material mit Auswahl zn hf^nulücn.
Icli werde im Fulgcnden gewissenhaft angcLien, wie dies ge-
echeben ist.
De Roasi, ücm ks nunic ballen sein mag, die Ueschicbte des
Ruches zum Absc-hluss zu Iiring^n, hat /uiTst (Roma sutterranca
1, 158) zwei Reconsionen lUiterschiedHn: die ältere in den
Acten der römischen Curie im 13(en JabHumdc-rt (dem Ubei'
|)oli|i(icuä' des €an'mic.:ns Henedict vor 1112, den (Jollectanea des
Atbinus um 11^1 und im Über censuuni des C&nciu« Camera-
riiis); die zvveile vertreten durch die von MonLfaucon »bgc-
druc-kte Rs. von S. Isultiio aus den Collerlaneen des drdinals
Niculuus von Arr;i|,'Mnien {lUüÖ— 1362), von welcher abli3nj;is
sei <lie von Ozanatn herausgegebene Grii|iliia aureae urbis Rouiae
und die Chronik des Marlinus Pulonus. Diese Ansicht aduptirt
35S
l'arlhcy. ofaiip aber im ripi-inK^tpn den Text (fanach xa i^ciilnUen,
nur mit der Moittllcation , tUss er noch eine dritte nerension in
Kiuer Hs. des Idti-ii Jahrhunderts entdeckt zu hahcn meint.
Von diesen Ansichten muss ich insofern ahneicheUn als ich die
(>r.i|ihia ti'otz ihres selbstfHidigen Chiirakters 7U der ersten Klasse
zälilt-, *iinr dritl.e iilier als selbständige Reeensitm überhaupt
nicht anei^finnen kann. Ich will nun zunäcIi^^L die vun mir und
Anderen beiiutzlvn oder gekaimten Handschriften nach der von
mir iingeminunenon KlaäsifJcining auf/;ilileii und beächreibeo.
Aellcstc Fassung.
\. R = cod. Tat. 3973 s. XlII: die Mir.ibilJen (ohne L'eber-
scIiriH) gellen voraus (f. 1 — H) der Chri^niU des Honmaldus,
Erzbiselmrs von S,ilerni> (1 153^1 181). Xath einer guten Col-
lalinii dieser \U. sind die Miriihilien ziecnllch genau nb^'ediiickt
vmi J. tl. Tit. firüsse {Hellrüge zur Lilti-tviliir imd S;age des Mil-
lelallers. Dresden 185(J. 4): veryliclieii auch von P;irlhey (bei
ihm C).
If. A = cod. Ouobon. 3057 s. XIII: die Mirabilleii sind
rnigelegt in die Dij/exta paitperii Scolaris Älbiiti, Diacon initer
Lucius III (1 181— 1185). Und zwar beginnt f. 127 das lOtcB.:
inripinut pxcprta pob'lid a pfiro henedklo composüi de orifiniHus
rem. et di^nitarfbus urbis et sacri palatii. Uaun folgen die fesU-
vHates m quibus papa dehet rorotfari . . . de stationibiüt . . . k^rie-
fJeisoj\. !h muro urhis ii. s. w. (ohne IJeberschrifl) : CoUation
zuerst von l'nrlhcy veröffentlicht (bei ihm A].
Ich {jclie von diesen beiden wenig von einander abwei-
rhendeti llaudschriftcn meine eigene nacli Mibbys Text grniachte
CoUaliori (manche Auslassungen Partheja onziimerlien schien
ilberllüasig) rollständig. Nur filr die Legenden (13. 14. 17. 18.
I!J). nidcho ich als l'ur die T(i|iiigra|dnc von geringer Wichtigkeit
nicht niichvrrglir.h^n habe, halie ich cniilr im lirnsses genaue
Collation vun K gchullcn und Pailhey. wo es nOtlitg schien, ver-
gliclien.
III. G = Graphia aureae tirfm Rcmae im coii. Laur. plut.
89, 41 's. X/Z/oder A7V': die mit den Mirahihi-n nbercio-
la. Mm\mUE>: HKOAa'IO^EN,
359
l
itinmicndc Toi)t.>gra]ihic bililvl die Einleitung zu üiner Oar-
stclliiiif^ eines kai^erllrlion llorsl.i.nt^. Irli ^v.W ilit> wichtigeren
Abweicbuugeo (inil Ui-bergt-liung ganz uii«esi'uilieh«r A«ude-
rungen in Worl^tetlung und AuKilnicJi) Dach Ozanams Ausgabe
(Monuments inedils. Paris 1050) un*l bi^merke auscbfjclilich, das«
mir jelzl leider die Kiusittjl dt's vor .biliren benul/lcii Ituebes
uuniAglicb ist. flrrr Partliey Ibeiltß mirniil^ dii8& die Punkte in
Ozauanis Drui:k leer j(el.ih.sene Stellrn hednitcn, die Ib. sei «ehr
zierlich und klar ;;e»eln'iebeu. Der Altiiruck .ncheiul zuverbbsig
zu sein.
Uebcr das Verhältniss der Graphia zu RA wird unten zu
hantlelit uiiil weiterhin /u zeigen tseiii, dass die Gniptiin im
13ten Jahrhundert von Marlin von Troppau, im Uten von
übcrti ausgeschrieben worden isl. — Zu derselben Klasse sollen
folgende vun mir und vun Partbey nicht benutzte Ibndschriften
gehören:
IV. Ifg. .ingeblich des 13l,cn Jalirb. der Dibbotbek Barbe-
riüi, nach \velcher A. Nibby (ohne sich zu nennen) in den Klle-
uicridi letteraric di lloma v. J. 1820 fasc. 1 — 3 (S. bSff.) die
Schrift bat drucken lassen. Er versichert srllisl die Ortho-
graphie der Ih. wiederzugeben, l'nter dem Tc\l crkJilrende
Anmerkiingeu. Wicdernhgedrurkt unter dem Titel; Bliraliilia
U8sia le cose maravigllose di Koma . . . Roma daJJa lipogratia
forense 1964. 12, mit Vorrede, wie es beisi^t, eines contc Albrrti.
Nibhy herit'hlet in der EJoIcittnig EfT. S. 62: Topuseulo . . ri
veuue gcntilmenic coinmuuicatu dal eh. »ig. UugUebuo Manzi
bibliuteeario della Barberina, jl qutile lo ha cülrallo da un codic«
manni^criiUi dejia litblioleni giii (^i>hmna, »[ipartenente a\ netrrilo
XIU'- Vgl. Koma aut. 2, r>!}7: 'ho avulu in mauo un cudlce ms.
... che appiirteane at Colunno e nella vendita di ([uetiUi hiliHo-
tecik passo ad arricbire ^iielfa de' üarberini'. Auf der Rarberina
liabe ich sie niclit zu scJieii bekommen. NibbysText stiinuit so
genau mit eleu Uss. I und II übereia, dass nicht Viel daran ver*
loren sein wird. Auch Pitrlhey sah sie nicht.
V. Ils. des Liber polUlkns des faiioniciis Kenedict, auf der
Libliotcca Vallicelbana in Itom. Sollte im 'llrkuudcnbuche' der
Beschmbiing Rums benutz.! werden (Urlichs, Besclir. Roms 3,
3, 85). Auch von Gregornrius (Gesch. Roms 4, 621) uud de
IXam (R. sott. 1, 159r. lOÜ) besproctieD. llieUtfbereinstinimiin^
auch diosiT Hs. mit den aiigcftihrleii ergicl>l sich aus gclcgenl-
lichnn .Xnführiiiigen. Ich hulii> vcr&äumt «e uul'zuäuchea. Auch
Fartliey hat sie nicht gcäelico.
VI. Der noch nicht vollätündig \mh\\mle Liber eensitum des
Cuncnis (^iitncrarius {Grfigor. a. 0. S. öOIj.
VII. Ks wird unten giizcigt werden , dass zu dieser Klasse
auch die von Ilölk-r in Papcncordts Geschichte Rums (S.35 — 52}
ahgcdrurktß Präger lls. (Cod. Univ. Vru^. XIV H. 33 !". 34) ge-
hört, 'wcichci' ciue l'apHlchixuiik nun dctii 13li!u Jatirhundert
mit Anführung FriftdHcEi» II nls LeLontlen eulhüit'. Hritlcr hielt
mit Rfcht, ulmc im Uelirigen sicit um .'Sibhy m kümuicru, diese
Redac[i(iTi fitr iihvr jils die bei Muntrauron (VoiT. S. VV). Im
Text geuöjfl eine Auswahl der Variaiitca, — Es wird iicU lei'gen,
dass diese ülleste Fassung um 1150 rei<l^^e5}4!Üt imil su dem
Staat-shmidbuch der rftinischen Gurie einverleibt WLirden ist.
Du» RiU'U wurde in dieätT (icätall stark beuutzt: schun l'clnis
Malliiis iinhiii in seine Ifeächtchlc der Rasilica von S. Pclcr, die
er Alexander 111 (1151) — 1 ISl) widmete, darin die Gapile] über
die Engelsbiirg und den ViUicau vollslfludig auf. Die Aliwci-
chungen suiiieb uuch einer Hs. in deu Acta S^ucturum gedrucicteu
Ruches werden angeluhrt werden. Fragment einer !Is. der llen
Klasse ist di« lls. £ {VaUiSG, 's. XW*) hei Turthey, welche
mit der Piagcr eine lulerpolalion (s. zu 16) gemeint hat.
Spätere Bearbeitung.
Die llandi!rhrirten ilt(>ser GnLlung t^ind bis jetzt nuch uoge-
nögeiid bekannt. Vcriureii scheint die vt>u MynLfaucun ahgc-
ilruckte Hs. 'ex reglstr« Nicolai cardliialis de AtaguniH in bihliif-
tbeca S. IsJdi^ri Rumae aimario IV nuiu. b9' (Uiar. Italicura
S. 282 IT.). Mit ihr stimmen in der IIaii|ils3cbe die ibiid-
schriflen bei Parliny U {Ottob. 2(172 'x. XIV'} F [Regin. \l-Hi
's. XIV lel XV') ÜiVaiic. iSfiS 's. XIV), «ucd der von Heber
lue und da bcnnl/le cud. M(iitac.5IG miiss (er scheint das Catiitel
ile cohseo zu enthalten: Ruinen S. 420) zu derseJItcn Klasse ge-
hören. Ks genügte, ttie 7.\isä\zv und Aeoderungen, die ilje Ihg.
dieser hlussc bieten, niil Auswahl gesondert zn geben, charaklc-
ristisclic Lesarlftn in den Apparat der lks. der ersten Klasse
aiilzunehmen. Die Hss. scheinen nicht üher das Hte Jahrhun-
dert hinaufz-ureicben.
Da» Verhiiilniss hcnhv Recoiisionen wird diirth fulgende
Tabelle klar werden:
Aoltcste Fisanu;
■MirmbiUen' fJ r«|ihiD
Spiitorfi BL>iirbeitiia{r
(1, Tll, U IVÜiey)
1 de muro
1 dß tiiuro
2 de portia
'i de fOftU
^
3 de mtlidiribii/i
3 de mtUaribut
■
A aomina poriaruitt
4 tiomiiiu portarum "^
& (/« arvufiKs
G </e Mfintittu^
5 rf« areubui
ö de montibitn fehlt
11 rfp puttiii/ua
(i i/o monti'Aur
7 dt' tti'ir'in«
8 (/(^ ftaltdi/s
7 (f^T Ikerii'i*
^ du palatiis
5 (/u aiKUbua
a de palatiU
y rf(f tfießlrii
T rfi" IfifTiiiit
lU dtt liiv.Uiu SS.pat-
1» rftf thmtrU
t> i/fl (A<uf/-ü
tivnibiis
11 dt pottUbiix
11 d«poti(ibiit
12 do civtfteriit
12 deciinitfriis
12 decimila-iü
13 de PiMuitv Octaiiani ciiij^rsdiuben
10 rfci iä»i .V.V.
10 ri« fociV 55
in 23
;äw«.
;Mf#«.
14 cabalti riuirnioroi ringcschobou
18 PanUaion
in 27
Ib (de noiuiuihuji ittdi-
13 lAiiu. Ocf.
crnn Dur ElomuaEil) Tehlt
1 ([ rf(t cnüfinaa An-
tonini
17 flftiiM CoiulanliiU
18 Paiiihmn
|]!l ffuajv Od. vocaias
sil jiujftwliix
20 rfo f'ai.icriiiu et
agaiio
20, 1 (von AiiPiiDK bis § I zu IüiiJb, oiitZu-
54tz am :>('hlus8]
eilig pHchubea do pinea tusnea (Vanntiuu vuu 2U, 2) alle!
In2li
eiDSeiichijbeii 22^3— 23x.£. 2-J,2(bis2:> 22, 1?
] \ riihalli 2Ü rf» Coelio
frhit
lä nouiiita iud. II cabulli 17 cquusCoih
AeltDste PsHiiuiifr
■Uirabilioii' Onutiliu
21 (te catteUo Vre-
xCnntii
22 [rfr -fi^urfo, ftjtf-
thvo, taitipa]
23 [de CapituUo]
24 [rffl fvris]
25 (tffl Palttitn]
26 [afp rwi^'ö]
27 |<i« ciiUibus]
28 [(/« ^i»wl(rtüj
29 [mria]
30 [de fron* T^turrim]
Spatere Bearbeitang
II«. U i'irdiaj
lU col. 4fUon. 17 eg. Cua(^ 14 eahaSi
*iU— 29 (Ar cotoseo
17 tiifuua Cvntt.
Es springt zunärhst in die Augen, das» die Grapliia \et-
m&gc der r.leii'harlitjkt'il in iler Armrdciung der Slücke 1 — 12
20 — 30 sich als der ältesten Itedacliim ziigL'lnu'ig vrweisl, die
spSterc urduet diese verschJcdco. Die Gni|>liin weicht ferner
weseiillii'li von ilfr ältesten Reilailiori nur diidurcli ab, dass sie
die Stücke Vi. \ 4. 17. 16 in geeignuEer Weise und an g«olgnoler
Stelle in c. 22. 23. 26. 27 einsclialrel. In anderer Weise hat
jene Stücke die derselben Klasse angoh(>rigc Prager Hnnd.-'cbriit,
«ie wir seilen werden, umgestellt, V.s wird üc\\ ferner her-
aussU'llen. dass die Grapbia zwai' vieles auslilsst, was die
Slleste fted^clion hat, dagc^gcn nur nuhedeiitendi^ Ziis.1l/p
aufzuweisen bat — Zusätze, die Eigenlhtiin eben des frei sehnl-
Icndeii Itedaclors sind — und Irei ist vun de» Zusätzen, die die
spälei'P Itedfictiun ketmzeichnet, iiiolit allein von griüsseren , wir
z. lt. der Legdlldll übßr das Cnlo&scuui. !>ouilern aurh vun den
zahlreichen kleineren, welche das meist verunglrtckle Bestreben
zu ititerprellrun hervurgehrarlit hat. — Andrerseits sind die
; charakteristischen Verschiedenhpiteti der beiden I{(!iI;irtionen (in
'den bis jetzt hchiiniileii lluiidscbririf^n) hanjitsächlicli Ibl^cnde:
'eralnns ist in der jüngeren <^iii Stilck der IVriegcse xweinial
egebcn. (.Genauer verhält sieb dies in Mcmlfaucons Hand-
chrifl sn :
in. MmABlLIBN: RBtACTIONEN.
353
20, I : a (zieinlicl) ülirreiriüliminniKl mit der ältesten Kaitäimg)
infra palalium SWottimmm liis st. K. hijiiftr |j li folpftii
Verse, welche flhoi' ilen MomiJith rtos (IbeÜskeii Venvutr-
(IcrunR aussprcchuD (fühlt iiu alteu Text). || c in fastigio
Pan>hemi — cemÜHr: ilip Gesohirlili? vtm ih.v fin^a. vn-khf:
im -illeu Text 2Ü, 2 als ursfiröosUch in foramme Pantheon
slchvod geiuiDDl wird, während (Usell&t 22, 3 in fasiigio
f^titkeon die zwpi ßhcnteii Sliere genannt werden. Dafür
fehlt donn liier das ganze Stück 20, 2 inparadisohl» 22, 2
arnts Pieintis || d (zicmUcIi unverändert) 22. 3 in campo
}tartio bis 23 z. E. et itecore \\ Dann folgen die Stötke
14 — Iß, dann (wie in der äJlcslen Fassung) 20. 1 iiifra
■patatinm Neronianum — 29 z. E.
Leider giebl Parihey fiber die sonst mit Mcutfaucons Text
'«limiiiL>iHk-, nur 'am Sdibiss jilMvcieliL'mlt;' ils. \i i^rade filr dies
Stück nur ungenau an, sie sprioge von S. 287 aufS. 202 M.
Es würde damit gesagt sein, dass grade das für diese Kedaelion
charaktcrislischi' elH^ii lieschrieliene Slfick a, daiiii M^lfi und
20, 1 — 22, 3 fehlte, hrh niCicljte fast ein Versehen Pariheys an-
nehmen, das durch die gleichen Anfänge S, 2S7 m fnsfirfio
' Pantheon S. 292 in. fmtifjio Panthaim vernrsarht sein kann.
jDass auch in den lliindschriflen K (i na<h l'ai-tlteys Angaben
[aller Wahrscheinlichkeit nach das Stock a den Stfuken M^l(i
vorgRätellL \&\, zeigt die Tabelle: sie scheinen aber das echte
Slflck der allen Kcdaclion 20- 29 wegzulassen und geben dafür
idas werthluse Tapitel de mloxm (29. 3ft Parthey), ein iilendes
Geiicbwätz, das aus den Worten der echten Mirabilien c. 25
(s. zii dit'siT Stelle) beraitsiii'SjKinnen ist und weiter Nicbls lehrl.
Dies (Kapitel soll anch B haben (an welcher Stelle?). — Ktnc
zweite charakteristische und mit gerii^er Vtirscluedeuhcit den
Hss. Moiillaueuns und ItFG getneiiisanje Aetidcniiij; iIcb allen
^ Testes belrifft den Iteu Theil. Wahrend I — \ iu allen vieren
^B stehen geblieben sind (5 — S auch In G), haben siedle beiden
" Stücke der thristlichen Ti4njgraplnc ans Kiidc! der Reihe gefilellt
I imd die anderen Slückc zum Theil besser geordnet (worüber
^ft sich noch nicht sicher urtboiien lässt). Auch hat man in ver-
354
T>XS UnTTELALTER.
scliiudcner Weise die Legenden von ihrem l'iatze und bioler
oder zwisclit-n lUc Slficke der grossen IVriigeiM: '20 — 30 gcnlckl.
Eine dntlf 'Rerannion' gliudil Parihey (s. Munatshsr.
S. 6S5 f.) in der Hs. G gefunden zu hnhcu. Keuulzt hat diese
Hs. ühri};en^ scbuu Xaccngtii (hei Mai, S|»i(;il. 0. '1*28 unten und
öfter). Ich habe gozttigt, datis sie die charnhteristisi'hen Merk-
male der zweiten Kcdaction un sich trSgt, dass sie mithin so
wenig als eigene Itecension gellen kann wie die der ersten Hc-
dactiun zugehörige, aber aucli mit einem neuen Stück verbun-
dene Ih. E oder die Ha. F, weltbe (wie G) dag hei Mootfaucon
fehlende Cnpitel ile coloseo giebt. (in TJebrigeii Ist der Vcrfer-
ligcr der lls. mit dem Text willkürlich umgegangen. Den Mi-
rabjlien hiingt eine Besctu'eibung der Kirchen und ihrer Reli-
quien an. in welcher die Mirahiüen seihet hin und wieder
htaubLet sind [bei PHrlhey r. 52 — 102). .^ber auch dieses
StiV:k Wiir den rfirnihctien Golebrlen widillickannl: eine .Stelle
daraus hat Mariinelli, Primo trionfo della S, Crocc .S. 116, alt-
drucken hissen. Sehtiesslieh ist ülier die nur zum Theil ver-
glichene Ifs. D (Vat. 203Ü 's. XV!'» nichl sicbr-r zu urtlieilco.
Sie verweist auf MHrtinus: superius ihcUks hübet de pnlaiiis m
MartiitHina. bei Xaccagni (in Mais Spicü. 9, 39B) (ludet man
daraus die camneteria iihgedrtn:kl.
Es iät üben bemerkt worden , dass die Prager JIs. zu der
ältesten Hcdaction gehört. Dies lulgt mir daraus, dass die ITir
die zweite charakteristische Wieilcrholnng eines Sinrkes fehlt,
1—12 in ilurseUjcii llcihcnfolge stehen wie in der iillesleu Ke-
ilacliun, die An)|iliHcarLiinen der zweiten ganz fehlen. Allein sie
hat eine hemfrkenswei'lhe Abweichung aiicli von ihrer Klasse.
Ilu-e Eiulbeiluiig ist uebnilicb ridgciide: 1 — 12. 20, l. 22,
2 — 30. Dann fcdgen aus dem Regionenbuch: hi ^imt campi ...,
baiükae ..., vtae . . . , eqni bis cloücae L {also das iu der /weiten
Hedaetion in der Regel hiulei-c. t(j cingeschnhen« Slia-Jt). Daim
20, 3^22, 1 z. E. 11. 17. 18. uhi est ecdesia S. Nicolai in car-
cere Tuftiani. Ckero Ttiilms cunerem ffdt tlamnattinun ii. s. w.
(eine in den bisher hekannleii Mss, iiiihL vurkumnieiKle iuludt-
luse Fabelei). Es fehlen mithin ganz nur daä SlQik 2ü, 2-22,
E. E., die l.egetitl(>n 13. 15. 16. 19, die Illingen Legvr)(lt>n mi<\
an den Sfhluss gestellt iiml 2Ü, $ — 22, I ist nacligelragcn.
^■Wie (jii's zii^iinin)cnli<in<];l. wfis» icli niclit sictier zu erMruTn,
^PpLiube alter, ilitf^f. (Iieaiig4>gpkßnen Merkniali? <lie Aiui^tinie rectil-
lertigni. dass dieser lls. t;iiic IJ*. der ältesten Fassung au Hruiide
liftgl. Aurli hii-rfilifr lial sich Parltiry gnrniclit ausgelassen,
Knigt man nun, was zu Anlang dss 14lfn .fahrhunderta
odftr si'Iion ft-rdiri- Itcwogen haben krtiiu , eint! solche rmgcstat-
tung mit dein Tvxt Torziutplimen, sti liirtwl sipli nis hauptsäch-
lielier Aiilialtininkt die Gesrhidiitp der pintta. ICs ist gßzeigt
worden, in weJrlier Weise diese in der jtinfterea Redaction varürl
I wurde. Mnn liess mm ni>bcn d<^r Vnriatii.m, die dann »ucli noeh
die näehstp ^;^ctl)arsc]lall ergrifT, dus Alte bestehen. Die Va-
riation sfllltsl alipr witrde IieÜLdjt, weil ein VVidersjiriirh der
üllesten Redaction. der gleich behandelt werden soll, Anlass bot.
Alle übrigen Zusätze sind für die Topographie so gut wie %verlh-
los , das zu (Iminde liegende Exemplar der ersten Redaction
hatte dieselben Corruptelen wie die uns eriiallencu, wie nament-
lich 22, 2 maiw lani 24, I toiusa zur Oenilgc beweisen. Eine
Auswahl der Varianten srbien deshalb ausreichend: ficliwerlicli
Iwird eine genauere Benutzung dieser Redaclion wesentlichen
Gewion ointrayen. Uehereinige Bearbeiter beider Haudseliriflen-
klassen wird unten die llede sein. Fiter wende ich mich zur Er-
örterung der ältesten Fas.HUDg.
Man unterscheidet leicht drei verschiedenartige Haupt-
massen: erstens (3 — 12. 16) eine Anzahl Capilel über die an-
»tikon Monumente der Stadt nach Klassen geordnet, unter die
lieh zwei Capitcl aus der chri»tllirhcn Topographie (10. 12) ver-
loren hnben, zweitens (20— 3t}) eine hei S. l'cter beginnende
und in Trasleverc endende l'eiief;ese der Stadt, drittens (13.
14. 17, t8. 19) fünf griissere Legenden. Ungohör^ hat sich
lurhei Romnahl das Capitel über die iudicea [l&) eriigemisehl,
tflas ich hier nur der Vollständigkeit ^^enen mitzrthle. Man
sieht deutlich, dass dvrRedactur desjenigen Exemplars, das von
Itomuald und Älhinus abgeschrieben wurde, die Anonlnimg
jdanmässig vornahm, das Gleichartige tnn|;liclmt zusammen-
I
3G6
ULS MITTELAI.TKH.
stflltft. mit Maiirm und Thureii hn^ann im<l mit »Irr Waiiilpriing
iliirrti die S(adl {i]iächli>s». Im ersten Tlicil konitlR die Armrd-
uun^' licsiH'r »ein titiil sie isL deiin »iicli ii] der s{i;i|prcti Itcdnclivn
tltfilwcisc Yei'hi'ßsert ^M>r(len: nur liiil man aucli hier versäunil
die in den zweifen Huiiptllieil i^t^ralheoft Moliz 10 tlahin zu
stellen, wohin SIR geliürt, in Thcil 1; ilpr dritte Haupttlieil ist,
wie die Analyse ert;eben nirvl, dnrchtins planni.~is.sig arigi^iitgL
Enischuitlen«! für die Fi-agc ülxr die Eutc-tcirung dos Ganzen
und tla» Verhrdtniss der Gni[>hia zu äan Miraliilien aliiT ist das
Verliällnisis der 5 grossen Lesenden zu der Pericgese.
Zunfidist wird Jeder ziigiilien, dass die Eiaonlnuiig der-
Sfllif^n {eine fehlt g.inz) in die Periegpse (2f)~-3ti). wie sie in der
Ui'uphia sich lindet, die üleicbniüssi^keit dej-sdben sli>rl und
dass tui der Einfügung von 13. 14 gr()fis{i Slfirke verdrängl
worden sind, welche sich in der ältesten Mirabiücnredaclion
finden und sieher dem Original gehören. Hiervon mag »ich
Jt-der an den hetrcITpnden Tapiieln fiher/i'iigen. Es steht nun
fest, dass der Kern wenigstens einiger dieser Legenden sehr viel
älter ist als das 12le Jahrhundert. Die» ist schon uichrlach ho-
merkl worden und ich g'laube für die Legende vom Pantbeun
einen neuen Ilewcis beiliringen zu künuen.
Die Sage üher die Enistcliung der Kirche S. Maria m ara
copJi (111 ile. tyisioiie Oriaviani riiip. etrespomn SihiUne) Hndet aIcJi
in etwas anderer tlestall bei ihu Itjzanlinern und Suidas (nuler
Avyov<Stt)qy S. 851 Hcrali.). Wwnn die KlreJic, deren (Irün-
t1ttn^:t7.c^it mibekannt ist. bis ins 13te Jahrhundert in Urkunden
den JNamen S. Murin in Ca^iloU'o ffdirle. so iniig grade die Me-
darliun der Mirabilien zu ihrer l'mnennnng, d.h. zur nIlirielLen
Anerkennung der Sage lielgetragen htiben (vgl. (Ircgor. 4, -k-ll).
In die Legende über dir^ Enlstehung des PantheLin (IS)
aufgeuumnir^n ist die rinschit^bte vnn den tönenden Statuou auf
(ietn C3|>itob welche im 8len Jahrhundert der Dyziiuliuer Kusmas
crjcählle (Prctler, Anfsülze S. 5071, im HUen der Anonvinus
von Saleriiii ((Iregorovius 3, 551): ini 1 Iten oder ]2tea tindcl
sie äiiii hinter dem Uuriüsuni in der Hs. U [s. die Auin. iu c 18).
Sie hat streng genommen mit der Legende vom Pantheon gar-
III. MinAmi.IK^: IIKI)ACTI«NE\. 3ß7
lichl.'i 7M Ihiin. XtiffiK kimn iiidtl aller sein als die Weilmng di»
Panllicon nh Kirrhe S. M. ad martffres dnrrh Bonifadiie IV (008
Nibhy, 11. niud. 1 , 107). AU Dctlicalionsliig wirü der 1 ätf Mai gc-
fuiert (Usuariliis u. il. Tage, Ada SS. ihü M. ti S. 211). die
Lpf;:end(> gicbt de« Ken Novemlwir an. wnlil wegen der fesUviltu
beatae Det genitticis et omnium martymm (daseJbsl S. TiBl),
woran.s der Zu.-^älz, i\a&i an <lem.«elbigen Tage elieniaU der
Tempel in honorem CibeÜs ^'tptuni et omninm demoniorwm
g«li;nit norden, versiinitlliolt wird. Ks ist also dnr Legende
ntebl zu glauben, dass der uns sonsl uDhekaniite Dedicationslag
Ak'S Panlhi^on iler Ile iHovr>mliei' sei, wie Mibli; (zu d. -St.) meinte
Weiter lieissl es von Agrippa: aii honorem atiris Cihelis ftcil Ha-
lirain deanratam , quam pomit in fantigio tempU super foramen, et
cooperitii eam mirifke tegitiine ereo deanralo. Es ist liier iiiier-
liolilich, wie die Cyliele tu dieser Ehre koninil: wenig Tiliiulien
Yerdienl die >a€lirkht I.Venuti-l*iale 2, 135), dass ehemals nahe
dem linuptiiltar eine St:i(ue iler Cybelc tag. und sehr kilnstlicli
ist die ErlUärang von IJrlichs (Heschr. 3, 3, 343). die (aIicIc sei
als mater ommum daemotn'orum gewählt worden. Die Mira-
bilien nun in der älti^sten l'asi^ung s;i<gen (22, 2): i» fanigio
Pmubton frontis stübant dm tanrt aerei et deaurali und be-
schreiben Im Garten von S. Ptsler (20, 2) diß pinea aerea, quae.
fuil coapnrtoriitm einn shimo aert^o ei rleaitrato super siainam Ci-
helis matris deMrum in foramine Panfheon. Auch für die I'han-
task eines MAhrchßnerzählcrs des L2teu JaUrliundertä ist es
doch 7« viel, ilass auf der OelTnung der Kupiinl dr.s Pantheon
die Stdlue der Golienriulter gestanden haben soll und über
(oder neben?) dieser der Pinicnaplcl von S. Pclcr! Nur Cassio
(Corso delle acfjiie 1, 359) w;ir es gegeben sich denselben ala ein
'diadema torrito' rler (lybele zci denken. Anderen wird es wie
mir urixweifeibal't sein, dass hier der Hedactnr 7.wei Cescbichtcben
verbunden hal, das der Legende und ein jimgeres. nach welchem
nicht die Stalue der <:ybclc , sondern die jirnca die OelVnuug
declile, nur) dass sein sininum aeremn nichts anderes ist als das
tegnten aneum der Legende, da.s er als (iewöile auffasslc. Denn
das bedeutet sim'ntmi in dei' in der Anmerkung cilirtcn Slellc
I i
36S
PAS MITTFXALTF.R.
der Vriciindc vic io maDchen audercD. Km reinem Mi$$-
Tcrstänttiiiss also, und weil du Cange-Iloitschel diese Bedeu-
ttin;; nicbt giebl, hat man dafür u'guinnm (Cassio) udcr in'ma
siilistituiren wnürn, welches (in der Rcileulung von r.ima) mit
einer <^inzigRn sehr zweifelhaften Stelle .ms einer Urknnde de»
J. 1341 helegt wird! — Wenn nun um dit.' Mille des 12lcn Jfliu"-
hunderls der Verfasser der Minihilien sagt: dir jiinen im Vurliof
von S. i'eter linbe auf dem Pantheon geslanden und später per
foramiua mtcum (aueh dieses »mces, als« die einzelnen Kerne
üe» Apfels, hat sclion diu spätere Redaelion niclil verstanden)
Wasser gr3|)iePD {praebebat. also er sah es niehl), so ist das eine
^vie das andere doch wohl eine luslige Erfindung und die Zeich-
nung hei Ciampini jünger ah die Legende. Ohne dies Imper-
feetnni zu heachtcn. vergewisserte sich aber Fea (zu Wiackel-
nianu 2,44), dass die vaLicanische pigna keine Löcher habe, was
ducb schwerlich m^thig war, und kam wegen des F'antbeons
(das. 3, 41(1) zu dem Sihluss 'sara una lavoletta quolla che
ahhia servito nel Panteoii.' Aber freilich scliaffte dieser Aus-
spruch so wenig die Conlroverse aus der Welt wie Venulis ein-
fache Beuiet'kunt; (Aiilirli. ed. Piale 2, 135) , dass die nur ifi
Palm höhe pign-i die Kii[ipelölTjiurig, die über 4i> Palm im
Durdime^ser hat , auf keine Weise decken könnte, ganz abge-
sehen von der Frage, ob sie jemals bedeckt j^ewesen ist. Mi
hin nun der Meinung. da«;s die ganze Uebertragung auf das
Pantheon einzig und allein daher rührt , dass in der Nachbar-
schafl ein Ort a<! piuenm hiess, welcher seit dem litten Jahrhun-
dert der neuen Ilegion ihren iNamen gegeben hat (olien S. 316).
Die Geschichte, die Mnlllus aus den Mirahilien hat, marht sieb
dann in Ji-r jüngeren Redartion (vgl. die Ann), zu 21) etwas
breiter und wird in allerlei Variationen wiederholt. Grimaldi io
seiner riesrliirhle dej" ciinoniri von S. Peter (rod. Vat. ß437
f. 7 f. vgl. Hermes 2, 412) erzählt sie ebenfalls (in der Ueher-
selzung niitgelheill von Bimsen 2, I, llO) und versichert das»i,
als man d:is Moiuiiin-nL unter Paul V in den (iarten des Vaticans
gebracht habe, iinler derselben drei giiisse UleirOhren gefunden
wurden seien: was ihm natürlich die Wahrheit der Miruhilieu-
II. MIH.XBIIJBN: Ili£DACTIONI{N.
»60
LTicälilung lifWtii^L Kr srIiliWt: 'pinea gcntiliiin) o|iuk est, ul
nolanl litterac iu eiua calcc P. Cincius P. l. Salvius feoV {vgl.
Visconti, Piorleiii. 7, 2'2l), — Allprjiingslt-n Ibtimis isl scTilirss-
lich die Version, dass ihs Mnminiftnt bei der l-lngpUbiirg gcfim-
(Ißfi sei iitid p|iPiti;]ls (las (>nil)innl Ha4li'iaiis g<*kr(Vnt liiibe.
Meioes VVi^eiis leruhl sk: allein iiiit' (>iii[>ni Missvei-äiäadimse
des Ftnminiu Vacca: *scmprc hu inicsn dire che !osse trovata,
quaiulo si fccf la diiesa dclla Trasiumliria vecchia ii!le radici
del iiiaui>olra (faceuda il line ^1 deltu niausolttoj voim impr^sH
di Ailrjaiio' (Meiu. öl hei Kea, Miuc. 1 S. LXXX: die eiiigeklutii-
mcrten Worte stehen nicht in Teas IIs,). Hie heutige Kirche
S. Maria irasponlina, ungefähr in der Mitte der Slra^^e Rorgo
nuoro, wurde erst 15*jti zu baueu aiigeHiugeu (Martiiielli S.246).
Die alle dessclhen Nunieiis isl \uw\i auf dein ItiifalinlseliRii l*IJin
nahe der Kngelslmrg an der F.cke dnr Strasse verzelühnet.
Wann sie euli^tanden mi, sclieint iinliek^Hunl, und was Vaeca
im .1. 1004 dnrflbcr Rehi'iri haben will (wir kennen ja manche
Täuschung si^iiicr sogenaniiLen Erinncriiut;cn), wird wolil nur
eine confuse Ueniinäscenz an Petrus Malliits sein, der in die
Worte der Mirahllien 23, 'i in nawnacht'a «st . . nteia einschüh
iuaalti ecctesiam S. Mariat transpadina. wie der Druck gicbt. oder
wie man ihn hin^^st verhessert hat, tramponliua. Aber schon
der Anonymus unter Johann XXUI las jenes, verstand es niclit
und schrirli (Infür: S. Maria CosTneditto, was nuu wieder den ge-
lehrten Zaecagni (Mai Spicih ft, 422, imler S. M. in Cnrlme, und
S. -130) verwirrt mac-Jitc: für die irunspaäma kennt er nur das
Zeugniäs des allen Di-uckea duäVacca, also kein Zeuguiss. Nach
alle dem, und da die inefa in d^r Thal, nalie jener ^vecehia Tras-
pontina' »Land, wird man es denen, die (wie Gn-gorovius 4, Ö08)
eine tTansjmdina anzunchaioii l'oilfahrcn , ühcrlasscn müssea.
Krklüning und Belege füi' ilen un<>ihürlen Namen beizubringen.
Wenn schon V">r Vacca Clciueus Vil (1523 — 1534) gcüUfisert
haben u>\l, daifs der iMiiienaiifel auf dem Grabmal iladiians ge-
standen habe (Iliinsen, Besclir. 2, 1, 117) oder Fahriciiis (Koma
S. 175) die Fabel vüq dein Grabmal des Scipio mit der Vari.intn
emhll, sie habe unter einer Ahe^nen Pinie g^&tanden, von der
JuriliiD,r>OiTiwii?i(iTopogrtphie U, 2*
370
DAS MTTTBLALfER.
'uuu nux id»|uot pcduni alliludiae' vur S. Peter stehe,
lieweist ilan weitLT Mehls , alt« das» man schon einige Jahre
froher übtr die Zugehürigheil des* Apfels zu -Monumenti?» des
vaticaaUctieQ Getiirls Circruueiimährcliou kannte, deren Erfin-
dung ja nahe genug lag.
Die Legende über S. Pietro iu Vincoli (10) ist alt. Wenn
sie dieäc Kir<::btt halendis Sextilibiis weilien IbssI, damit das an
diesem Tage gefeierte hclilni.schc Fest des Sieges des Au};u»tuä
iiber Anluiiiiis und rimpatra aufiiiirc, so isL Lliatsiicldich ncluig,
(Inss das Datum der Kirchweihe (». Usuard a. 0. S. 399) wie des
Sieges (Mommscn, C. 1. L. 1 S. 37S) der Ite August ist. Kemi-
nieceiizen an den allen Kulcnder heyegueii auch in der i'eriegese
(uotenj: üher den Zusammenhang beider Feste und die 'ferrar«
d'Agosto' s. Cancclhcri. Del careerc Tüll. S. 1 16 ff. u. II mereato
U.S.W. S. fil. Die Legend« verwe.dis«!! diu Gctnalilin des Ar-
cadius Eudoxia mit der gleichnumif^en Uemahlin Valeutinians IU,
welche die Kircht' gvliaut und ihr di^n N'amen litulus Eudoxiae
gegeben hat (Nibliy. R. ant. 1, 66:i, rhiiner, Heschr. 3, 2, 229).
Kic Legende iiher den eqmis Coustanlim (17) litt frühestens
im fiten .labrhundurt fonnulirt wurden. Es steht fest, dass der
Name der Statue des Marr Aurel heigelfgt war. welrhe erst im
J. ] 5S3 von dem l'äatz vor dem Lateran auf das CapituI gebracht
wurde. Ihren Slandorl vur dem Lateran, nahe dem sjüiter
errichteten Ubeliskcn, zeigt die Abbildung bei 31artinclti (l'riino
Iriuiifo dellii sanla emce S. 137). Der Gründe aus dem Feu (zu
Winckclmimn, Sloria 3, 410 fl'.i aimahm. sie sei erst von Cle-
ment 111 1 187 vüf dem Lateran aufgestellt worden (da derselbe
equum aereum fiet'i fecit, das Iieisse, er habe den eqmi.i Constnnlini
reslaurirl, S. 412), ist aii sieh nicht durchschlagend und lehnt
:>icli ausserdem an die jetzt beseitigte Aunabmc, dass dies Bild
daäS4>ll)e sei, welches in der Uegiiinsbesclneihimg (R. VIII) als
equHs VoHstantini und im Liiiäiodlcr llincroi' (am i>everusbogeu)
als cahallus Censlantmi genannt weMe. Die Jtegiunslie.schrei-
bung konnte einer Statue des Marc Aurel ebensowenig diesen
liilschen >amen geben als dei" Verfasser des Ititicran^, der. wie
kpk:innl (oben S. 5), noch die Inschrift auf der Basis las. Million-
III. MIRABILIKN: R EIIACT IONEN
371
*
I
On Haupts Zeitsdirift 12, 325 tt), noicheat ilie Hinfällig-
keit von Kcis Annahme niclil cntgangeo ist, ist der MdDuiig,
class die Suiluc des Marcus vnu Anfang nii durt, \vu t^r gelnircii
und erzogen war {iuxta aedes Lftierani Capitolin. .Mürciis b, ge>
slaiidcii hübe, zeigt f^roer (nach l'apciicordla Vorgange, GescJi.
Hums S. 1S2), dass sie wenigsleiij; sr-hon in der zweiten Ifalflc
dw lOleu Jahrhunderts cabaUus Constantt'ni liiesä und vor dem
Lateran stand (Muratori 3, 2, 331. 334 f.: mit UnrciTht liat iioeh
.Nibhy, K. anL l, 172, die erstß Stelle von dem ccliten i'.on-
staotiü vcfütaiulr^n), und daKü wnhi-scheiülich die NMie der &asi-
Uca Coiistanlmiana die fidBelin Ufiiennutif,' vrranlassle, naelidem,
vielleicht im (den otler Hlten .liiluiuinderl, der erhte Constaotin
verseil wunden war. Uebrigens scheint ziterat MarÜnns l'olonus
die Unrichtigkeit des ^AtJlen.^ heuicrkl xix h^br>n (unten).
Ni>ch weniger wage idi über die Legende vou den cabaiU
marmorei (14) eine Vermutbntig. Sehen zur Zeil üciurichs IV
(unten z\i <len Mir,) hieäs die Uegeitd auf moute civallo
Dach der Inschrift unter den Kosäcn opus Praxitelis. — Uewiäs
wird n)»n nacli ihm hier Gesagten annehmen dürfen, du»s die
groi^en Legenden hereit« im lOtcn .T.ihrhundcrt niaTmif-fnch
aufgcselu'ii^lipn waren, dass der Redaetor derjenigen Schril't, die
Romuald und AlbinUH ür>|iirten, sie znsaminen und p»sseail
zwischen den ersten und zweiten Thei] in die (Vlitte stellte, Aaas
aber ein Exetnplar derselben ydirilt vun dem llei'üusgeher der
Graphia in der Weise »rngeseliriidien x%ui'de. dass lierselbe die
legenden in die; Perjet;ese bei den Monumenten cin!;clialtete,
welche sie behandeln, wodurch dei' Zu:>aiameuh^ng dieser Perie-
gese vollständig gestüi-t woiden i»U
Sieht man von der verschiedenen Uehandlung der Legenden
ab, 80 stimmen Graphia und Miraliilicn, wie auch imerkanut wird
(Grcgfjrovius 3, 55H). diirrhgängig überein, nur dass die Graphia
zahlreiche kleinere Sätze oder Artikel -luslässt, in Wortstellung
und Ausdrücken varürt: daE'ür ^'ieht die, unter dem Te\t gebotene
Auswahl der Vainanlen dieser Art genfigcnde Belege. Abgesehen
von diesen hat sie eigene Zus&tze sogul wie garnicht, uiit
Ausnahmo des Capiteis de palalm, welches selbst&tändii^ auw^*.-
Ui
372
ÜAS MrfTKX^VLTKH.
arbRiiftl ist (unten). Alle übrigen nennenswcrthen Zusätze
mögen hier auT^feführi werden :
1. Mir. I; r//frfTMN;innrijjfl!7«ji, walirscbciolidi tliftsiobcn, de-
rftn Inachril'Lftn die Kinaiedlpr Sammlung giebt (». uutenlV).
2. Mir. 22, 3: auf dem Cü|iilul standen imoffines fjmfes om-
fiium Teijurn Troianorvm et imperatontm: dorb «obl Ilemi-
nif^cenz au L'Unius '34, 9. Vgl. Appian Civ. 1, 16 Diun
43, 45.
3. Mir. 25: Erklärung des Namens S. üalbina in Albeston
(aucL Mtrabilien 10) wiederhüU von Martin und liberti
(uDleu).
4. Ebenda : vun dem Sonnenkoluss seien captt et mtmus nunc
ante luleraHum. Aueü auf dem vutic. StuJtpian sind sie'
üuri abgebildet (obm S. 344). lliose Stiicke befinden sich
jetzt im llole des tonscrvalorc npallastcs tPlatncr, ücsclu".
3, 1, 109, Braun, Ruinen S. 1 19) ; dass sie am ColD&seum
gefunden wurden (wie Vacca Meni. 71 wissen will), ist nur
OmtliiiKjiion derer, die sie Inr Hcsie des SouneokoloBSOJä
ausgaben.
5. Ebenda: die Kwei Erzrosse auf d^n B5gßn des f ircus por-
lati SHtU a Constatitino impnalore cum omni omatn farto
ex aere in CotisUmdnopolim Damasco et Alerandrimn.
Gemeint ist Constans II, Sohn d^s lleraklius (64 li — ö6S:
vgl. Muralt, Cbronol. Bjzantine S. ^05). Aus der Graphia
Martin, llberti; Anon. Magl. S. IS sagt dasselbe von den
tqui ebnrnei CXXIV unti nennt den Kaisci' richtig Erraclü
ßlim, erwülint auch seinc>n T»d in Syracus. Bekannt war
er ald Uäuber der Uronzezic^gel des Pantheon (s. Fca m
Winckfilmann, 2, 422 u. Nibby zu Nardini S, 4fi). Auch
wenn dinse equicprei selbst iiichL erfunden würcn (unten),
könnte die Mutiz nur als Ounbinatiun angesehen werden.
Auch die l-twurleii der (imiibia setzen fdieiall da^itit-llje Ori-
ginal voraus, \velrbe5 in den 'Mirabilien' vorÜegl; fast dureb-
gSngig ist die lle!>creiustiiuiuuny nül Albinns grösser als mit
HonuiiiM. Nur mit dem ersten Theil »lebt es etwas anders,
was seine besonderen Gründe hat. Davon »[nun. — Ozauam
Ilt ÄimAIIlMEM: llEDACnONK^".
373
— Omnaiii bemerkt (a.O.), dass fialvaneusFlamma in (km 1297
gRscUriebciioii >1an)[>uUis (Iniura c. 4 ihV rirapliia als Über vatde
anlheitlicuf nennt. Wir werden unten sehen, dass .achon tvcaig
später Mithin von Troppnu aiffjcnsdw'inUcli sie benutzt. Ihre Ab-
wpicluingen von der bei Albinus. Ilomunld u. A. erlialli-nfn Mira-
bilienrcdactioit sind diTart, dasa man »Ic wohl als sdbätändign
Rcdaclioii und sr-hriftstpllßrisühe Arbeit bntrachtiMi kann. Aüe'm
ihrft wcscntlictie Vrtrschiedenheit von der jüngorf^n Mtratiili)Mi-
redaction war für inich heätiminrnd. iSielit man die Tfir die
T(ipngra|dii4> nirht wf^entlicIiRn itedactionsziitbatoii ali, so lileibt
eben als (Irundlage dasselbe Uudi übrig, das unverkürzt von
den augefülirten .Scbrjrtstelknu aufgpnornnten worden ist.
Bin icli also nnter ilieeem Gesichtspunkl berechtigt ARG
als Zeiiiien fiir dio ültestc Hedaction der so{:;cDannlen Mir.nbilien
zu bctrycblen, so frage tuh iittii neiter, wann dieselbe entstanden
isX. Die wenigen direeten Hinweise auf die Zeitgesducbte sind
folgende. In ARG wird r. 21 von dem PorphjTsar^ des Iladrtan
gesagt: qiwd nunc est sejmlcntm papae Innoeenlii \^\l). r.ottper-
lorium csf in pnmrfwo S. Petri SMpsr scpulr.nim prefecW. Inm»-
ccn/. U starb 1143, den prefectus hielt liim&cn (Bescbr. 2. 1,417)
liir di'ti in S. Peter begrabenen Kaiser Olto U, Gregorovius jetzt
(4,302) wohl mit Recht ITir den im J. 1077 gestorbenen Cin-
thius, — G (nicht AK) crwähm 22, 1 den Sarg der H. Helena
als nunmehriges Grab Anaslasiiis IV (f Itri4). — AR (nicht G)
c. 24 : n«m: (Ucitur turris Cencü Fraiapam's; G (nicht AU) c. 29:
nifftc e;tt tiomus ßiorum Petri Leonis : beides Erwühniingen, welche
auf die I'rangipani und Pierleoni in der Mitte des r2ten Jahr-
hunderts gehen (Gregorov. 4, 350 IT. 3S2 fT,}. — UnUekannt ist
mir sonst der Name c. 28 (AR, nicht G): ithi nunc est turris
Cena'i de Orrigo. — Als Grabsclhrift des Gaesar werden 20, I die
zwei ersten Veräc eines längeren Gedichtes citirl, welches ent-
weder auf Kaiser lliiinritrh llf (t 1 0äG) oder auf Lothar bezogen
wird (». die Angaben bei Riirmanit. AntboE. 2, 153). Hie in der
jüngeren Redaction hinzugefügten Diütccheu dniekeu dieVcrwim-
derung tvuhl des Redactors idie]- den Monolith des Oheüäken aus
(vgl, S.3Ö2). Jenes in mehreren Ifes. vorkommende Gedidil mag
374
DAS MirrKLA.l.TER.
im r2teii Jnlirliuiiilßrt sehr hekaiint gcwnsen »dn. — Au8 ilt-m
Umstünde, dass die Eni^lsbnrg und das RIansoloum AugU8i.g
in der (Iraphia T.rrdjcr' (memoriae), in <icii MirabiUeu 'Burgen'
icasteüa) geaaünt werden, und zwar ans diesem allein, zu fol-
gern, diti Mirabitien seien ,jCinß«^i' als die Grapliia, war also etwas
bntm. — Eine Durch mut;lcriing d<T Kirchen führt, so viel Ich
es beiirtlieilen kann, niclit wftitpr. haa i'antlieon hoisst S. Maria
rot\tnda (c- 9) hier wie sthon in dem von de Hussi (Rojnjv solt
I, 1 13) herausgegebenen Verüeichniss der Uat^iiiken auä dem
7tcn Jalu'liundcrl. S. Maria maiof führt (ebenda diesen Namca
WIR aiir]] im Eins. Itin. G, 15 (daiiebcii in pTaesepia 5, 5). &
iVai'ia mva ('i-l) hiess äo seit der llestauration durch Leo IV
(847 — 8üö), iiü Eiasiedlci- llincraj- (oben S. 333) und dem er-
wiihnteii Calalog heisst sie antiqua. Das motuinterium Domittm
Rosae {.22, '-i, iilter ab 1102) wurde erst durdi den Bau von S.
Calei'ina ai finiari, die Kirche der S. huromUa (c. 20, ei'baat
von Ste|)han U 752 — 754), durcli den Nftulwu der Pclerskirch«
unter Julius II {Ruschr. Roms %. 1, 95. ISlj im I ölen Jalirhun-
dert beseitigt.
nontllche Spuren führen alsn darauf Iiin. dass die Be-
äclireiliung der Stadt, welche Humuald seiner (Ibronik und die
päpstlichen Sthriftsleller den Acten der Curie einverleibten,
um die Mitto des 12ten Jahrhunderts redijfirt war und da&s
diese Besehreihung vun t^ineni iJngeiiannt^ni als Einleitung zur
Ueschreibung de» kaiserlkhon Ifulsläats verwendet und selb-
ständig zurechtgestutzt wurrle. Der Titel de* Buches scheint'
niehl übeHicfert zu sein: 4lenn in den Hss. der ersigenannleii
Autoren fehlt er, nur die (wie gezeigt worden ist) cnntamimrle
Ils. vun Prag hat dir tlehersrhrift hex smtl Mtrahitta Rome quo-
imdo ytotiose ronsiruf.ta Rrat, von den Ilss. der zweiten (Hasse
älmlicii VÜ 's. XiV bei l'artliej, Ueui BearheiCer eigen ist der
Titel yraphitt anreite mbis Routtie, fdirigtinK aarm Roma ein ge-
wöhnlidier Ausdruck (2. It. in der Tran^Latio S. Sehastiani. Acta
20 Jan. S. 045). lät nun für uns die Frage, üb das in der
Graphiii geE^clnlderle Ccreniuuiell byxantiuii^cb »ei »der der
Oltonenzeit entlehnt gl«ichgilUig, so ist doch eine zweild
m, MmABILIKNi BEOACnO.NEN,
375
widitjg: uauii uchoilidi die Grapliia iteschriüben ist, liie^-
Itreclil (Doul^chc Gmchirlite 1^B56) snut diu Entstuliiing (iu
dei- vurlic|£eii(len Gcsliilt) uni 1 100 nnJ meint, üass aus ihr jtMte
MiiiiSilia. ww n'u: l)pi Ruiiiviiilil iiiiil Alliiiiii^! vorlict^vii, (üi Uta »den
seien. Diu (IrüTKle dicspr AnrmtniK^ .lind mir unliekanot. kli
uiuäs aber nach dem bisJier (iL-sat^leu bis auf Weitei-es vielmehr
dabei lileilißn, «lass der Verfasser der Grapliia Jone unbenaiiiile
StadihesehrnbtinK, die in reiner (jRsl»lt vuu den genannten
Schririätellcrn überliefert worden, aelbfitändig vurkfirzl. inler-
\tourl und mit der Absicht knnsticrisrh nbziinindeu redigirl hat.
Was aber von der Abfassuugszeit jenes Originals {gesagt ist, gdl
zunächst nur von d<^r Perij-ge^p c. 20 — 30, von diestT aber aucli
gewiss, und es ist demnach die von Ozanam [S. 83 ff.) aufg»-
stellte und »neh souül vielfach behaiii>(ete Ansicht, die Grapbia
(also auch die MirabÜien) si^lnldere Koni, wie es vor der
Zerstörung dnreh Hoberl Guiskard (t0&4] war, sehr unwabr-
schcinlicb, ja »ulässig i'iberhanpl nur unter der Vorausset/nng,
dass dei' Verfasser der IVriegese ein älteres Origin.d inter[)oiirlo
oder DmarbeiLele. Ein fieweis dafilr wird nirgends bf^igebracht:
denn die besumlers durch Flaviiis ßlondus in Uuiluid' geeeUle
Ao-iiiehl iFr-a ?.u Winekelniaon. Storia 3, 339 IT.), der Ruin d«r
antiken Monumente ridire haLiptsächlich von dieser Katastrophe
her, hat, wie verschieden sie auch beurtheilt wird (vgl. ausser
Fea Papencordt, Gesch. Roms S. 224, Nihby zu Nardini 1, 239,
Gregorovius 4, 241 f.) an sich überhriu|it keine Beweiskrsirt, am
ehesten aber spricht sie dafür, dass die Pcrie^ese nach der Zer-
Klönmg uicht hlos äusserhch verändert, sondern ganz gcscbiie-
ben ist. Die Uericht«, die b^ld mehr bald weniger überlreiheo,
stimmen im Wesentlichen darin übereiu, daäs haii|il8khlicli das
Marsfeld uml die Gegend zwisi^heji Golosscum und Latei-an nie-
dergebrannt wnrden, 'y,\ vun der Gebend von S. Süvestro und
S. Lorcnzo in Lueina heilst es geradezu : lotam regionem illajn
peniius ilfsimxH et peiie atl luhtiiim redegii. Blicken wir nun in
die F'criegcäc, so fällt es auf, da^s die Gegend des Coeliuä so
ungemein leer an Monunicritcu ist und dass auf dem Marsfeldc
der Obelisk von munte Citori«, der miudesteus bis ins Stc Jahr-
k fUDd (nie Am Einsi«iJlfr (liomr nagt), ja
k> ratkanifcfarD ktin eiiu^er OMbk (über die
JRBS aboi S. IS4| slrhend erwähiil wml. Es ist
■■n lehr wafanefaeiidich, wenn auch uicbt emrbtlich, lUs« in
OhtSak de$ Harsfeldea (der Schaft suD an einer Seite die Spuren
ToO Brand, die Ba»t$ keine zeigten: Fea S. 342) erst in der
Gaükardscbeo Zerstörung Gel. Dies spricht gegen die Oza-
D3in>rhe Ansticht. Andererseits wüsst« irti kein dnziges in den
Hiraliilien genanntes Monumeni, das sicher in jener Katastrophe
zu Grande gegangen wäre. Femer bedenke man die zu Anfang
(21) uml am Schluf^s 1.29) aitsge^prodiene und consequent fesl-
getialtene Tendenz der Periege^ in den palalta, d. h. den
Ruinen jeder Art, ursprüngliche fentpfa äeontm nachzuweisen«
welrlu^ die. L'eherschrift jüngerer llss. «/e templis sacbgeniäss
ausdrörkt. Dieser Verherrlichung der heidniscJien Vorzeit kön-
nen als Muttn dienen jene Verse (22. 2):
Boma vefHSta fwi, aed nunc »ova Roma vocabor:
ertUa ruderihus CHlmen ad alia fem.
Ob diese V>r&e i^oust norh nactizn^veiseii sind . weiss ich nicht.
Sic sehro g^nz so aus , als würm sie gemacht in jener Zeit . als
Rom sich aus dem Schullbaufen der Guiskardschen Zerstörung
wieder erhnli und. \\\9 die FTrrrticlikf^it ilfi* altf-n Triiipel, so
auch di'^ des Capitolium raptu mundi (21), I ) wieJerht^Iebi werden
sulllc. Wenn man \om J. 114-1 an die neue Aera. den onMtu /
Tenvrationt!: sacri senuhut, datirle (Gregiirov. 4. 461), s« konole
eiu ScbrifLätcIler um 1 L50 kein zcitgcmässeres Buch für das
römische Publicum schreiben als die eben in ihrer Tendenz ge-
scbilderten .Mirabilia. Mit ToUem Rechte also verweist Ilönear
ihre Entstehung in die Zeit Arnolds von ßrrscia (Vorrede zu
Papencordt S. XV). Für die B«*hauptQng, dass dicMi Periegcse
nur die Bnarbeiliing eine:: älteren 'Entn urfs' sei, Tehll, wie unten
(V) gcjfeigi «'«rilen wird, jeder Anhalt. Dayrg«n ist zu erweisen,
daM der Verfasser derselben sowohl die Legenden als auiib die
Stücke I — 12redigirt und nach einem wob! überlegieu Plane
seiaem ei^euliichen Weiiie vorangestellt hat.
I
I
Der (!me TItcil luit Slauern und Thorcn hefnimeiitl, klassi-
licirt dir MonutiicDtc. der z^\eilc beächreibl die Slaüt im ganzen
UmTangA des Tiümmorgebiets. ti'u-sf- Bofiolircibiing ist nicht in
den Habmen des alten Hegionenbuclts eiDg^pn^ät, dasselbe aber
hl dem Verfasser widd l>ekniiMt. Er entlehnt ihm siriicr c. 22
das {eotphin Mt'nervae Cakitite (Rck- IX), dem Anhange c. 24
die bfVioiheeae XXVIil, c. 25 die Notiz über die übcbskeu,
aguUae (\gl. ol«^n S. 1S2. Ifi4), du« aiujuraforhun Caesaris, mu-
tatoriHtti Caesan's. thermal Sereiiam^ et Cowmodianae. nnd ftr«ii
ApoWm's. Wenn er deren l>age niit-h den Kirchen zu bestinitiien
unt<^mimnU. so ist da», wii' sirh unten zeigen wird, ein feines
Spiel. Im ei'sten Tbeile ist das Itegioneuliuch ebenrallt« benutzt,
l'nvermiderl herübergenonimen ist nur c. 16 de columna Anto-
nini, entballend die Besrhreihung der l»piden roinnmae eochh'tits
(vgl. oben S. I9fij uirI des neroiiischen Sonnenkolosses oder
vielmehr die Angabe der Höhe dieses Kolosses mit falsdier De-
ziehung auf das ColoRseiim. Denn ea istkl-ir, rlass die pedes
»uhmmalts (? s. die Anm. zu der Stelle) Will nii-hts Anderes
«nd als das Maass iles cohnstis (oben S. 37). Allein da derselbe
znr Zeit der Mirabilien ISngsl nicht mehr vttrhanden war, m
nurdo colossiis von dein Cotosseum verstandcMi , und daher die
Angabe der Slrahleiikrone weggelassen. Wenn die Ivrapliia co-
lOMStis amphilhealn j^ehreibt. sn ist .sie g(>lelirter s\s die Mlrabilien.
und <lics zeigt sif aurli in dem Zusalze zu Mirah. 25, wo sie hei
dem simulacrttm solis in fasiigic colonei wieder an den Sonnea-
koloss denkt und in duukeler i->inuerung an ihn Itegioncnbucb
binzuffigt: habens -in rapitp coronam nuream yemniis omatam
u. s. u. ilienibei* wie über den Namen de^ <]olosseum unlen
zu Mirab. 25. LUv jüngei'e llcdaclion und zwei, wie es scheint,
interpotirte llss. der ersten Klasse sehliesscn hier noch ein Paar
andere .Notizen aus dem zweiten Anhange des Regiooenbuclis
au fs. die Auni. / d. S|.) : die cloacae L sind wühl ;iiis den Inpa-
naria XLVI Ininsfurmirl. - — Nichi diiirlinus aldiängig von den
entsprechenden Artikeln des Anhang.« der Hcgiuii?hesr,hreihung.
sondern selbständige LImbildungcii deri^elhen sind die Artikel ti
{de montilius) 1 1 (de poniibus), wie oben gezeigt wurde <ÄAÖ ^ ('f-V
J
378
DAS MrTTKULTei)
1 — 4 »üimiUün .iti£ der von mir angeiiuiiimmi^nErwcileruiif: \lvs
Anhangs (S. 157, 165, 17&).
Ausger lirm Kftgioncnburhi- ist im zweiten TheileÜviii be-
nutzt, auch HO er iiicbL ausdrücklich citirt ist. Letztere« ge-
gutiirlit c. 2t: /u {leii IVrniH'In ronflucbani ItömfUtorum virifhia
cum t'Otis, niait dkit OmfUm in Hbro fastwum (wohl ßchwerlirh
»uf einrn iH-sliiiimlcii Vers bezüglirli); c '2Z: marfhirotvgium
Ot'iih'i ilf- fault» = FjisI. l,(iH7; c 24: sirut rUcii OvtiUas mit
Bezug auf OvitI Fast. 1, lüH f. Ahi-r aus Ovid Fast. 1. 260 ff.
iHlcr Met. 24,7S5 IT. stamirit auch das tempinmlani, ^i urot
nmios Capilulij {v. 24), »iis F;ist, 5, (J7I1 ff. der foiut iVrrcarii.
Audi im erstßii Thcil liuüeL sidi einmal Ovid benutzt. Denn
ilie Etyniiilosit! vun porta Sepfmiana: stpum A'fliVi« hinriae lano
{c. 2] i»t nur erdaclit mit Hilfe von Met. II, 7&5 und alle spä-
teren Dniilelnii-n h/m^^i'n (djciifnlls davon ah, was Pi-clier (.lieg.
S. 217) entgangen ist. — V<m der Lcrtüre dieser Geilichte im
Miltrl;j|iei- Jegeii die Hand schritten Zeugniss al. lu einer An-
/.M (lernellieti findet sich i^ine Bcarheiluiig des allen Kalenders
(ywlruclil und beiü])roehen von Merkel zu Fast. S. tili — LVIII),
welche, wie wir gicirh sehen ^serdeji, dem Verfasser der Mira-
hilicn nicht uiiliekitiiut war. In der vurzägUchen Mallersdorfer,
jetzt Müncbener l[s. (Merkel a. U. S. CGLXXVl: I)) findet «cfa
unter vieleji meist ungi'lebrtcn Krhnlien (Miicrohins wird cilirt
zu 3, 32U wie aui:h in drr zweiten Münchener zu 4, 25S) die
«cliun von Becliei- (Ton. S. 513^, Antwort S. (30) beiiulzte Glosse
Aber ilie via tecln^ quae et hoih'e esf t<yme, welche wohl durch
/ul'vll BUS einer iiltemn lls. etwa uus der kaiulin^iischea Zeit
niil lu!nihergen(iniiiien wiii-de. — Was iiiiti ilea Kalender an-
lini^U !f\i si'liiiiinierl dii; KeiuittiicLS iteNeelitcn wii; ia dL-r Legeniln
(S. 370) SU auch in der l'cjiegese noch merklich durch.
Wenn «m Ölen März die Snialiweti positeruitt Mium Caeaartm
in cfilhedram poniifknm pa^anoritin, so war es nicht Rrade ein
Beweis von VcrslSiidniss einer Schrift, deren Ilerausg.-sbL' bcror-
slaud, wenn niftn diese WurLe fnr eine 'Krinneniog an da» Ails-
stcllcn der Leiche', die cathedra för die rostra hielt (Hnniicu 3,
2, 128). Wir werden unten [\) sehen, was es mit der LocaliUt
1
III. MmABILlKiS: RBDACTlOiNEN.
:n9
mfsich hal. Vk ganze Notiz ist lediglicli eine tupuf;rupbi^-lip
fatzannendiing des dem VerFiisspr wohlbekannten Satzes uns
dem alten Kalender zum 6lcii März: koc die Caesar ponltfex ma-
xittms f actus eat. Wie hälfe man dies mich in jener Zeit hcKeich-
nender nnsdrflcken wollen .ils durch cathedra Caesarisl Und in
^■dvr That lautet der äalz SU in der crvsiihiUeu inittcJaltcrlicbon
^PBcarlieitiiiig di^s KaI<'ndi'J'8 (Merk^^l n. (). S. I.V). Dass «rliun
der Anonymus iin t'jlfii J;ihr]i. falsch vurstaüil, beweist McliU
dagegen. Wenn «iie Frauc'u wi vi<!eiiät(m ludum XIIII kal Maäii\
quaiido (iebat luihs, am Aliiiitnije des F'iilatiii sitzen ir. '2fi), so
[iniisste es bekannt sein, diiss unter dem Datum XUI kal. Mai.
ses verzeii'hiiel standen, iirnl einen Taj; vorher steht: riirsuB
«reo in einer Herliuer Ovidhs. (Merkel S. LVI}. In der Nacb-
rielit, ilass die t^unsuln rt»ni Ueii JuU bis zum Iten Januar
^_ amtirleii [c. 22), liegt eine frcilicb cimCuöe Hemiiiisreu/ au die
Brei'scliie denen AnLritlszciten derselben. — i\ur in einem Falle
■ glaube ich die huiule einer aonst nicht tTbaltenen InscbritH
Dacbgewieseii zu haben (zu 22). — Ausserdem bildet sich lue
und da eine Anspielung an die kirchliche Lägende and eine
rwähnuut; einer PrediRt, worüber unten zu c. 21 und 24, 4.
Spuren also, dass dieselbe Feder, welche die PeriegpÄe
schrieb, die Legenden und den ersten Theil redigirte, sind in
^^der h^llrgelelirleu und r.eU-brsamkeit anstrebenden Manier,
^■welche in allen drei TheiLen vnrblirkt, zu erkennen. Üass aber
H«1er Veifasser des letzten nur der Redaclor des ersten und
I zweiten Tbeil^ »ei, diej^rt also aller :iU der I'Ptzte, isrt schon
nachgewiesen worden, wenigstens für einen Theii der Legenden
und eine Aiizahl l*ai-agr;iphen des er&ten Theils, wolciie aus dem
H Regionenbuch entlelinl.oder auf Ginind desselben ver.1i]dert sind.
W So bleiben denn als mügliches Eigcnlbum des Verfassers der
Periegese nur übrig die Slficke
5 de. arciibus
b dt paladi»
9 de theatris
10 de locis qime mveniunlur in sancKfntm passionibitt
12 de ciniiferiis.
3sn
D.\S MITTEt-M-TKH.
Sämmtlich gflbftrcn sie xu dem urspriniglicliBii Ki-slandr des
Bucbi-'S. aljiT Nkihls ist gewisser als iIhss sie von dnin Verfasser
der l'flriegeiiß nicht ^escliriebon, sondern ebenralla nur dein
ÜqcIk einverleibt utiü mit geringen Acndeningen versehen
worden si[id. Dies gilt üun;"irhst \nu den bilden Abschnilteil
aus der christlichen Topographie, welche, da sie nur in äusscT-
lirbiTin /us;iiiiiiiienh:ini{v mit den rd>ngen stellen, gleich hier be-
s|iror.hftii wcrdnn muffen.
Uqsü do.r Abüfhuitt He. coemeteriis topographisch gf ordnet ist,
Namen und Lag« d)T He^Tülinisästalteii so gf^itau angiebt, wie
dies einem Schriftstftllei- lies I2len .lidirhunderts nur möglich
war, wenn er ein alleres Origitial copirte, lia( de llossi (Koma
sotU 1. 158 f.) erwiesen. Iler iUjscImttt th locis in muctorum
pasmnihus giebt seiue Quelle selbst an. Ich setze eine Analyse
dessellimi her. Es in^ibirf liniini der Uemcrkiing, dass dieselbe
mam'hn Irrthnmer enthüllen wird. Ohne Kritik ist die Znsam-
meristelluiig bici Maitiuelli, Ruiiia sacra S. 37 ir
tuniplum und divris Aita S. SJ\ti 6 Aug, 1 40, S. Sleiihani
2 Aug. t4U S. Conielii M Sept.
111 u.a. (vgl. oben S. 111).
Lib. pDiit., Sleph.inus I 2; in tar-
ctrt ai arciim sttUae fecit syito-
dum (mit dem rare*-)' weiss atich
CaneelUeri, Carcem Tiill. S. 151,
Nielils anzulangen). .Möglich dass
beide Ansdrüeke von di-r porla
Tapena zu vcrstelten tiind , Qlier
welelie der Aijuädud führte,
(jtiem mtna appeUiint arcnm stit-
hmtem (Selud. Juv. 3,11 vgl.
oben S. t9). Allnn es kann mit
ilcm ersten Namen auch der
•nrnsnslmgen' gemein] sein.
Per Titel dieser Kirche genannt im
Libfi pont.. Felix III J, ein tector
(ituli Fasciole in der [nschr. hei
Marlis, S. Sisto und
Dumlnc i[uo voüis:
2 a intm parlam (Appiam]
arcm stiilae Unhr stei-
lae), weiter unten h
ercus stiUans ante «fip-
temsoHmn:
regio Fasc.iofa« ad S.
Nereum :
in. miraöiliüNl riKf)Acrwi\K.\*
381
vkut eanmus, imt™
yahicii. iateridi:
aqua salvfa:
rtns Lua'Hae:
interhide . . i. e. dious
Scaiiri, weiter untiMi : 8
Hl Telin/e i. e. in Canü-
Ae Russi, Insrr. cUr. 1 u. 202.
Der li)infall, Faliiolae zu ändern
(HpscIh-. y, t,600|. Uo(l(!t noch
immer Doifall (zuletzt bei Phil-
lips Kirclieiir. 6. IUI),
s. ilas Verzeicbuiäs der viel.
vor porta S. Paolo: 8. MartiucUi
8.25. 317.
ricliligcr cotmeierinm Commothllae:
s. (Ic Rossi, Rcuia sott 1, 185.
314 und Ohrr die Lnriimn Acta
SS. Juni Rd. 7, 4bb IT.
m Tdlurt häufig crwäliut als Loc;il
der Verh;indlunt; vor dem Stadl-
prüiccicii : Acla SS. Marii el auc.
19 Jan. r>80 und S. Sixii Ö Aug.
Ulf. [in nihide), S. Stopliaui
2 An^. 142 {hcum Tdturis, 'al.
mss, Telhiihs'), SS. Abuiiilü el soc
16 Sc|i(.. 301 (m mimk m foro
ante temphim). Hclicr«]! sclieint
liierderselbe Ort gcmoint, os sind
auch hier vto\i\ die Formen 7 und
S willkfirlicb nnkTscIiicdeii und
beidemal die Ubication (S viel-
lftichtaii3Mirab.24,'l intcrpolirl):
falsch, worüber unten. Hie Er-
KchoinuDg des H. Sebjiätiaii von
vhidnaca an wftrtlidi aus Acta S.
St;b. 2U Jan. Gi2: S^!bastianHS
ajiparuil S. I.vdnae tticeits, in
cloaca illa quae «st iuxta circum
ittveities corpus meimt pmdens in
gowpho.
382
DAS MITTEIALTEB.
9 via Aurelia iuxta giro-
Jhui, Pia ComtUa ptr
10 gradui EUogabali:
1 1 msn/a catenaia. S. Tri-
iiitas:
12 arats Roniamu tnter
Aveitlimtm et Albislou :
13 frivata }famer(ini:
14 basilica Iwis ad S. Qtii-
nruui :
|15 thermaf. Olymyiadis:
Ifi fHdatiuHi TiliehaMtnn:
an dieser Stelle ungebürig. Au* den
Verz*'irhnisscn des cocnieteria?
girolta der Circus des CaÜgiila.
Acta S. Sebast. 2üJau. t>42: ftans
suptr yradus EHoyahab'. Zaccagni
(Mai Spir. % 465) denkt fabcti an
G<Li-ten des E. auf den) Coelius.
Die CeschiditP sjjiplt auf dem l*a-
latin und das Eh'ogabab'um (Cata-
log der Kaiüierbauteii oben S. 33)
stand das(>it)!^t (Lamjirid. He-
liog. 3),
mir uic'Jjl bekannt, s. unten.
nicht in dein Abscbniu üLer die ar-
cua, in Afbiston Beinamen von S.
Italbina, wariiber unten.
Acta S. Stephani 2 Aug. S. 1 A'2 und
öfter, meist custodia Mamtrtim
s. CanccUieri , Del carcere TuIl.
S. löÖf.
Acta S. Lflurentii 10 Ang. S. 51S:
dnclus est in palatimn Tibaii Ht
ibigestix audivftur. ttsedil Decius
pro Iribunali in basilica hvi$.
Wenn dasp. Tibeiü auf dem f'a-
latiü lag. so i^t <tle Ubiation ad
S.Quirrcumhhoh: vgl. u. 10.
Acta S. Laureutii 10 Aug. S. 519:
ad thermas itu'ta yalalium Sal-
iKStii (auch Prudentius nennt sie
uiclit: oben S. 222). WobI inler-
polirt aits Mirab. 27.
AcmS.I-aurcnlii 10 Aug. S. 518 (zu
14). Ein p. Tibetii versetzcu die
Ill, HIRABILIEN: REDÄCTIOKEM:
m
drcus Flammiiieiis ad
foutem fitdeoniw:
HS templum i{<tceHna[ni7n :
Minibiliea auf ilco Quirinal. s.
AcU S. iVIarccdi 1(5 Jau. S. 371:
LaoiHritis inssit sibi jrfaesfntari m
Circo Fiammmo.
Ada S. Calc|)oJii 10 Mai S. 409, S.
Calisli 14 Üct. 441; vgl. ol)en
S. 328.
I
VurwiegeiMl lieniitzl »iiid tlie Morlyrien der Heiligen Laii-
rt^ntiue, ScUnstJaniis und Stcph^EUts. Nur znci Nniiinirrn k<inn
ich nicht verifitiren: 11. 12. lieber 12 vgl. lUm folgpiiden Ab-
schnitt. Wülche Kfrtlie S. Ttmitatis in 11 gemeint sbi, weiss
auch Z(ii;cagni (Mal Sjiic. 9, 4(>5) uicht, i]enn <lii- IJontiIät tnit
S. Prisca ist, sovic:! icb äehcii kauu, uumüglich, und da Zaccagni
selbst eine Kirche .S". Triiiilalifi m Palulio kennt iiiul (Inr lo|>ü-
graphisch«n AnonJaung narli diese Lage passen würde, so mag
vielmehr diese, wie es scheiiil, sonst nicht gejiatmlc Kirche ge-
meint sein. Vcin titwSae Kenne ich au» der kirchliehen Litl.eratur
sonst nuch die Cantmiaita auf dem Cociius (üben S. 120) und
die Miliceuti im Maisf'eUle (wühl corrupt) aus dem Ordo ßene-
dicti. — Das Verzeichuisü scheint lupognpliisch geordnet zu
Bein: zuerst diu Gegend von piTta S. Scbii^liano und purta S.
Paolo, dann Paluliu und Umgegend, die Hügel, schliesslich
Trastevere. ünzweifeihaCl Glussein ist die die Ordnung »tfl-
rende Autiz 9 und waln-seheialich 17. llass der Bearbeiter die
in den passiont-s vorkommenden Ausdrücke uicht mehr ver-
»stand, schlicsse ich aus 2. 7. 14 und glaube daher auch für
dieses Stück annehmen zu dürfen, dass eine fUtere Vorlage be-
nutzt und interpolirt worden ist. — An \'olIsliiudigkeit ist
Datßilich uicht zu dcnki^n: sti fchli'n unter iindcre« die be-
kannten Orte forum Mards (oben S. 213), meta stidans (Acta SS.
■ 29 Mai S. 12). pelra scekrala und slatiia sctis (oben S. 119),
«Shreiid d;is Fehlen des j/alntiwn Salmlii (oben S. 124) und
C'/awf^tV ^2 Aug. S. l'iiO) erklärt werden könuLe aus der Auf-
t; deraelben unter die palatia. — Endlich ist aus der be-
I
I
J
384
DAS MITTELAlTEH.
iiiitKleD Quelle ilic Abneicbung in der Terminologie vun der
Pdriegi'.sp nrklärlifti. her Ausdruck basHica in dieser Verallge-
nieinpriing für paiatium ist uicUl allein iu der aiiliken Tenni-
notugie uiicrlirirt (oben S. 217), sondern aucli im Miltelaller
iiieiiiiis Wii^sens auf die kircbliche Lilteratur besclirünkl. Eine
basilica lovis tT»vrdinl tler Ordn Beiied. S. 125 zwischen dem
Oa[iitut und dar Porlicus der Octavia. wo nie eine üasilica ge-
standf^ii liat. also wabrsdicinlich au die Hallen des loruui oH-
ti>riuiu zu tlenkcii isl. nio Iil<t iTWiilmlL' kann nur von der
Pnrticus dfts Nervafortuu.s verstHnden werden. Allein ob die
in den Acten fehltuLle BezciehTUjny ad S. Qmricnm dflo Sinn
dieser QuL'llc triffi, inL hviglidi. Wmigslftns kann der Verfasser
der Acten noch die echte domws Tibenana auf dem l'alutin ge-
meint uud iler ilednelor ihn Hilsrli vers].anil>en bnben (.vj^l. S. 222)>
Eine basUica auf dem Palatin ist noch nachweisbar {S. 217).
Ebeiifalls drs kii'chliclieu IJttrralur ei(,fC5n. aus der Volkslradilioii
snnst vei'Ächwunden ist der drcns Flauiinins (S. 3li9). Der circus
ntaxiuius Iiat iu Urkuudcn und Basehreihuni^en diesen Namen
hcunhrtv heissi auch wühl rtrchis maximus oder circlus sub pa-
/ü€(d Hiajori (Lifkundeu von 1145 und 1215 Uii Mitlarelli, Ann.
(.■auKild. 3 App. CoJ. 417, 4 A|>p. 337) und j/»oiiM der Circus
des Calif;iila (n, ^)) und diT lEls Miixcnliiis (Ui k. viin 850 bei
Üailelti, I'nmic. S. Ib7); hier heisst der grusse Circus stadiuat
(der arcm sUrdii Mtiiib. 28 ist mir verdäthlig). Es ist begreiflidi,
da&s in den MnrtiTcrgeschichlen iliß versehiedenen Srbausidelge-
bSude, iu welchen das Martyrium s|>ißll, verwechselt werden.
Das Stadium zu Ruin koiuuil iu den Acta SS. EtiscbU u. A. 25
Aug. S. 141 vor; «r vult/ttK in aijonem. cotweniret u. s. w. und
dieser Name liaUk^nu, wie wir sahen, sich behauptet. Auch
ausser Rom ^tiielt da» Stadium eine Hnüe (vgl. Acta SS. 20 Hai
S. 12. 27 Augual S. 14). Auch hippOiirmms findet sich und
nicht hlos bei KiiL-he.iischriflstrlleni für ct'ixus verwendet. So
hippoäromns drei in den zu Mailand s^ielt-ndLMi Acta S. Yicloris
8 Mai 2S0; liippodromus pahUfiiD den Acta S.Sebastiani 20 Jan.
642: man kaiiti Kcliwaukcn, ob dei' grosse Circus oder inuc vicl-
leiebt n<K'h jetzt nachweisbare Uennbabn auf dem Palatint^emeini
m. MIRABILIBN: RBOACTIONEK.
SS5
Ersieren meint vißllekht Benzu (Ail Heiiuiciitn im Vcrlt
[M. G., ScnjiH. 11,613): deduxeiHul me ad quQttdam hi/poäro-
tmium, letztere uifisslo die |lrk. von 075 (Ihm Mittiuvlli Ann.
Cam. 1 App. II. 41) uiPÜK^n, wron dut^elhst pvrtkus qui vorattir
hippodromos (stall des irillisclhaftrii mwdtMroiry ilci* Drurks]
s H pr a dicia septemaolia gi^kseri wirden darf. wie. ittmanil (icJi
kann die Notiz nicht genauer gcbeu) mit WalirsthpiiiUchkcil vcr-
muttiet hat.
Auch die drri ilbrigen CtiiiiLd kAniiPii nirht ran drni Ver-
Ifassrr dnr Pert^gfwc hennlirvii. Es ist unrichtig, die Ahscbnitte
[palalia und montfs als 'Siiiiutinria' d<>r I^lirnliilirn xu liczitich-
nen (Gregurut-ius 4. 44'J). Suiuuiaricu iitlcgcit, auch wenn
.sie am Anfant; von Uriclieni stehen, diejenigen Ding» zu siun-
mircn, die in den Itiich'^rn vorkommc^n, was hier nicht der Fall
ist. Aher auch die Stelle jrn>.^t' suminirfnclcn und rrgütizenden
bremaria der ItegionsstaListik k;tnn diesen Abächnitten nicht
eingeräumt werden. Ea Ui\M schon nuf. tlaivs nnlei* den theatra
ilnts thealrum Flamiiieuin, identisc^h mit dßui hcs|in)L'heiien r.ircus
F/atnm«us des Absr,hniUs iiher diß Märtyrerorte, das ihealmm
Pompeii, identisch mit dem paluUnm I^mpei der [lalalia n. 14,
ilas iheatrmn ad caiacumhüf, identisch mit dum glcirbnantigen
palatiwn (n. 15), vorkoiuml; IcrutT diiüs von den thenlra unter
diesem XamRii in der IVriegese kein einziges, von den arctis
und pnlatia wedrr alle in der l'ci'icgese, nucli iMc in der l'erie-
gese genannten in di<.*scn Listen vorkommen. Schon diese
Thatsachen weisen darauf hin. dass die genannten Abschnitte
wahrächoinlidi ultei-e ZuäaninienstcUnugeii siind, die uri;|ii'img-
lich weder auf einaniler norJi aut'die PeriegGse berecbneC waren.
Ich niusE dies hier einstweilen leine genaue Zergliederung der
paiatia, arcns, theoira uird im nSchsten Abschnitt folgen) als
aasgeniBcht annehmftn. Demnach schwnt för den ersten Theü
nur die Frage 211 sein, üb er von dem Verfasser der Piirif^gese
bereits in der vorliegenden ZuBanimeLstellung vorpefuuderi oder
auä zeralreuten Elementen cumpilirt worden ist. Wir würden
in jenem Fall« in dem ersten Thoil der Mirabilien eine selh-
»ländigc ältere l'eriegese Tor uns hai>eu, noch nach dem Schema
Jonlui, FAmll^tift Tci(iOgT*pl>i.e, U, «ö
3d6
DAS MITTELALTER.
d«r Anlifiiige cIps KeßUuienliiichc!» enlworfcn. Ich gftstchp för
kpjne Aiv-»fiT Altprnnlivßn Knurh^idpiiilc <>rini(lc zu Iiabcu.
Hiernach fasse ich das l'rllit'il fitier das aimiiynift und viel-
leicht erst tijKitcr Mlralüli:] Itomai» riiK^isrliriobeni^ Buch daLin
zusamnii^ii : um die Mitte des 12len JaUrhiindtTls schripb riii
nach damaliger Weise imlerriditelcr M;tnii cinu l*Kri«pftBC der
TrOnimeraiätte mit der Tcndpnz gopcuüher der scIi wankenden
Tradilicm unil «fi^liscliid«!!! TiTr»inidiiyi<' iiai;hxiiw»;isftn, dass
die RiiiiiAii etiemats Tt^miinl und wrLchcn G5tttirn sie geweiht
gewesen si'irn. Er schrieb dies getivigen von der Stinimnng
Äpiimr /i-it. weichte i!.is WiiMlererstehrti der rrunischeu Stadl-
rciiiihiik und die .\euj;rüudu[i|; der röpiischen Ueirachafl auf
dem C;tijitol hoffte. Diese PeriegPÄ« vervollständigte er zu
einem itysteoiatisch i;ei'>rducleii IJeb ersieh t&handbu die , ia dem
er niiM der ihmialK ntirJi tollsljindi);;er erh:)lirii<-n iti'girini.'nsla'-
tifltik und aus »Iterttn niTUr^lallf:r1ich<'ii l^atalo^t-n von tarnen
anlllier Gebäude eiue Anzahl Oapitel zusammicnslellte oder eine
siilt^hr; /ugiuninenstelluu^ übt^rnrtiMJti'tr: »nd dieser dii' für den
neugierigen Wanderer interessaiilesten Capitel der christlichen
Tüpijtiiii|jhie beigesf^lle. Aueh eine Anzahl L<^enden. die zum
Theil längst in anderer (ifislalf cursirlen, fügte er zwisclien die
beiden Ifniipitlieile ein. Uas Buch hat grosse Verbreitung ge-
funden lind ist hnid nach Sißhiem Erscheinen als Iteschreihnng
der Stadt Houi iirficiellen und nicht oljlcicllen Werken cinver-
leibl worden. Medir als huridert Jahre siiilter hat eine limar-
heitung eines Slück» 4ier l'erieBcse den Anstoss dazu gegeben.
i\m Biirh in zweiler ver/indcrter Ausgabe zu verbreiten. Die
Zutbuten dieser Auj^gaEte sind an Werlh gering und zeigen, das
das TersUnduiss der Tr»diliou mebr und mvhr verschwindet'
Wenn also de Boasi nnrh Gregornviue' Bericht (4,010) vor
Jiibren 'ilit'.fragriienlanH'-lic Entstehung' iliT>!irabihcn l)ehau|>l(!t
lind sie dennoch 'üheihain»t erst ein Pruduct des i*2len Jahr-
hunderts'geiiHnnt bähen soll idas Reft^ral isl. wie man sieht
nicht gerade bdrdnimd), sn darf wolii angenommen werden,
dass liii'si- Aiisjcliicn mit den hier entwickelten ühereini^timmen.
um so mehr als das Unheil , weldn^s de Bossi über die Grajdiia
m MIRABILIEN: BHDA(TIONBN.
387
I
I
I
ilier tias CapWe) de cuemeteriis ausgesj »rochen liat. diese
Annahme ho.slJiti}!en. Ks m;ig nun nun aaitsAr Um hier geiichil-
derlFii zwei Hauplreilüviionen') nurh Spielarten gegvlji--ti hahtfn,
wie »olt^lie in <l^r <irii[ihi;t und iU>r INm^it liainlsihrift ürkaiml
Kurdca siud. hi eine volltiU'iQdtgo Schilderung derselbeu mir
weder möglich noch «rwihisi-ht. sti inl ps durh iioünvpndig, noch
Tier Dcarbeitiin>;en des Uuches eingehender zu erörtci'o, idi
meine ^lie Aiisznge Marlius von Truppfiu im 13U'.n, l'hitrliit und
Signorilis im Ulen und die commpnlirle Aui^gahö eineü Unge-
uauuten zu Anfang des I5teii Jahrhunderts.
iMiirlin von Tn)[i|>au, Kr/Jiisrhnf vim (Iin-Hen 1'278 (daher
Polunus), t^ i^cinc bekannte Wcltchrunik zut^rst 12<3S herauä,
Der zweiten Aus({uhe derselben (vgl, Wniteubai'h, D. Gcschicbts-
iiuellen S. 512) setzte er pine Einlcilung vor, in weicher Ent-
Btehiii)}; und Bcsehreihnng der Stadt Bum im Abriss ^'e^^eben
'wnrdc Das Bedenken Beckers (Top. S. 74. 1S9>, ob diese Ein-
leittmg von Martin seihst herrühre, ist für die Topographie
gleicligilüt;; ttcliun Mr-olaus Si^'norib (unten) hc-nutzL dieseibe
als Arbeil Martins. Sie ßndel sieb in der Ansgabe des Chto-
nicon Opera Sufl'ridi l'etri, Antwerpen 1571. nach weither
ich citirt^. Ks soll zahlreiche II. ind Schriften ^ehen: zwei Loip-
üijfer benutzte Bcckw (Top. S. 74 l'.), der diesfl Aus{u;abc nicht
sah, mehre Müntliener Beher, der (Ruinen S. 110 vrI. 193. 514)
sie KU kennen biihaiiptct. aber versichcil. sie enthalte nicht die
Topoi^Tapbie. Bie erwartete Aushübe in don Monumenta Gttt-
mauiae wird schwerlich das hier aust;esi>ro ebene Urtbeil um-
stosseii. ^ Auf die mythische Vorgeschichte Italiens (S. 41 ) folgt
(S. 42) die Stadlbi^sehreibun^;. beginnend mit den Angaben
über die Mauer und ihre Thüriuu und den Umfang. Dieselben
sind, wie wir sahen {S. 158. 176), der Graj^hia entlehnt. —
Von den Legenden hat Martin abweichend von der Gra|tbia 17
•) üio älta*le schvint uui-li Bci^jjiiiiiii von Tudola (schrieb vor 117S(
geleücn zu h),b«u. Auhs«!- dei- Aii^^attv über Ana Vmiajig {S. IIb) uiliI ilflti
palaiia Caesaris anA retyaaiani (naten IV) ontlchnt nr dtirsclbcn ab^r
Nictit». I^tiii|;t's' hut (!i- gpAeiiL'u oilei' .sirh orzahka llsson (abcu S. KM.
149), iler Rest »nA yxAisehe LfigoDdvn (i. Ashur» Aaiig. 2, 2EIV
38B
nAS MrnKI.At.TRR.
(tquu$ CoHStautini) in das C^iiitpl filter dift palaiia {p. Comtatnini)
f-ingclegt und dalifi den Namen Mr falsch «rklärt (zuerst? al)pr
g^iii (iidtur flchoii <np Miraliilieti : vgl. S. 370), in iliü P«i'i«gp,He 1 4
{caballi), und ilaht-i riillt ihm ein c. 18 {Panditon, ilaUi-r er au
UQi'flchter Slelle die Nolizcn über die Ruluude und S. Maris
SDpra Minnna nachliulO* untl er vorweist für diese auf die
f.cscliidite Ilomiliana, wo er sie denn auch giebt (B. 4 S. 146:
{$U'us tempore afdificalum est Pantheon. wpH es in dem Otalog
vuu Daiiiiliitn£ Hauten vorkam, oben S. 3*2 n. 21). Ganz zu
fehlen »chcint^n 10 (wie in der Gi-aphia) und 13 (wenigstens
w« <ir Aber das Cüjutol spricht S. 45). — Auf die Angabe
ilhor die Mauer folgt (S. 43 f.) das Capitel rfe yortis princi-
yattlms und de palalm. Dieses übereinstimmend mit der Gni-
pbia (unten). Heim palatium Comtanfini ist die Liegende 17,
Jieim p. Catilinae die ficsrbichte von (iurliua und dem toots
inßrnus eingeschaltet (in der Fassung der Graphia), der Calalog
der themtae angehängt [Lndniantu = Licmiantie wie die Graphia,
iiben S. 221). Dann fol^l liii der Ausgabe siebt die lieberse-hrin
an unrechter Stelle) dt temph'a Idohrnm (S. 45 — 46) cl. h. die
Pericgesc beginnend mit dem Capitol (c. 23) bis zum Schluss
(c. HO). In Auslassungen und Zusätzen stimmt dieses Siück
so vollstitndig niil der Graphia überetu, daüs die Cnllcbnung aus
derselben zweifellos ist. Ich habe mieh daher begnügt, dies an
den wichtigeren Stellen unter ilem Text hervorzuheben (eine
frirllaufende Aiigalin würe fiberilflsstg) und ilir. giinz wenigen
nirhL aus der Graphia stammenden Bemerkungen in der zweiten
Abtheiluiig der AnnierkuDgen (wuhin sie gehören) aufzuführen.
Man darf hiernach künfli^lün nur die Lelztgennnnten Bemer-
kungen .Martins citiren, wül man nicht aller historischen Me-
Ihi'de zum Trotz .itatt der erhaltem-ii Quelle den Auszug aus
derselben benutzen.
Rhcnralls in der Gestillt der Graphia, alier vielleicht ia
einer Ili^ndAchiift, die^ ans Martin interpolirt war, las die Mira-
bilien Faziu degli Uberti. welcher In seinem Lehrgeüiclite Ditla-
miintlo (gi^srlu'ielici) wnihrselicinlich xwiscben Ltärt und 13G7:
Tirabtischi ö. 759 IT. Mail. A.) ein Capitel (2. 31) der BeseJirei-
I
Ining der Slaill Rxiii widmet. Mir stehen uur die Au5{;ab«n
Venedig 1820 (3 Üdc.) und Mailuod 1S2Ö (in der Oibltot(>c;t
«celta di upcie ilaüanc) zu Gp|niti>. Ltiesu ist, nie die Einleitung
lehrt, wenigaLena mit Denuizun^ eUwr lU. gemacliL und be-
zeichnet jene als durchaus iiicorrect und willkiVlich. Auch be-
stätigt mir auf meine Anfrage gefällig Ur. A. Tohler in Berlin,
diu die Ausgabe vuu tS26 allgemein für die am wenigsten un-
zuverlässige gelte und ich niussle mich daher zanSclisl au sie
hallen. Es h\ nicht übärflüssig die Analyse deä Capitelä vorzu-
legen. Gregoruvius begnügt sich (6, ü97 f.) die Abhüiigigkcil
Ubertis von den 'Mirabilien' zu behaupten, ISsäi ihn aber uichls-
desloncnigcr Dinge berichten, dJc keine RcdactiuQ deräclbcn
aufzuweisen hat. — Die 'Madonna Roma' führt den Dichter
auf die Stadt zu:
m /in ch'io vidi il muro coti wt fosso.
Sie erklärt die Stadlnoauer als ihi'en Gürtel |.cm/ura: vielleirlit
lag eiu Stadtplan dt'in benutzten IJiiadhiu.h iiei);
E perehe sappi il oer di siia misiira
per poi iiotarlo a gente peregrina .
veiili rtne wiiflia rertanterde dura.
Vn' altra n' ebbt iti ciltd Leonina
e fra Tecere im' altra, entramhe tali,
quäl' e queni" una che {ra ndi e vidna.
18 ist in Prosa, w3.i Marllri aus der Gr^ptüa abschreibt: in tir-
€w'tH vero «i'm» sunt miliafia XX li praeter Transtiterim et civt-
tatem Isonhiam, cum qnibus ffidtur habere XLIl mitiaria (oben
S. 176). Ubcrli liissl die Jungfmu weiter sagen;
Omni Kien oUre, e potral veder quali
furoHO i miei casteUi e U altre torri
e i grau palagi e gli arcia trionfali.
Die archi trionfali fehlen allerdings in dem Auszuge des Martin.
Aber auch Dbcrti benutzt nicht den Catalog der Graphia, wenn
er nach Einschalliing der Königshäuser (des iVuma auf dem
Qairinal, des Tullus auf derVeiia, ät&Servilio auf dem Esquitin)
die Jungfrau fortfahren lässt:
m
DAS JirrTEL ALTER.
E gnarda^Parco. oee Dea'o ai onora,
qitel tli Catnillo, dt Fabio e di Stipio
e dove Paulo t Pompto dimora.
Denn keiner dieser vermeijitliclmii Bdgca kommt in der Liste
der Gr;i|iliia als nrrwj vnr, das Camilhaimm jjiill den Mirnliilivn
w\e 6«m Martin als palatium. L>«r erst von dem Anonymus lu
Anfang des l&lcn Jatirhniulerts in <lie StaJlbeschreibung niifge-
numiiiene Name arcus Camültam isl also srhon froher nebenher
üblich gewesen (s. unleii IV). Üie rthrigeii Namen sind wohl
nittkOrliol:) peprillen, der arctis Dem, wenn die Lesart fesUteht,
i^t mir sonst in der Termiiinlupe der Astygraphcn f^anz un-
bekannt. Den Abscliiiill jialaiia liat irr vur Au^eii. (n il«n
Worten
E ijnard» dove, j>er yrati profezia.
poner giä fece una uran stnltta d' oro
colui cke mi nomi e spusO pria,
liegt eine schnülali^e Flinweisun^ auf das paiatium Paris {s.
palatia n. 5), nbt Romulus posuit statuam si<am dicens: non
tadtt donec f^irgo poriat, nur dass er in seinem Exemplar
<ia$ rictitige statuam auream las. wie aur.h die Mirabitien geben.
Kg bcisüt neitcr
Vedi 'l lo CO di Sertfio, cV al prindpio,
ehe Etiea passö di qua, vmne con lui:
V artlica loifgia iratla rf' atfo prindpio.
LA 5t mma f. Infemn, « JA gifi fm
per liturco Cursia dat fnoco difesa u. s. w.
Das ist ledigEirh L'msrhreilmng des Arlikrls bfi Martin S. 45:
paiatium Catfliiiae, ubi est er.clesf'a S. Antonii, »ixta quem est
locus iini dintur Inferitnn. ilir lim uns der l'eriejjese der (•nipliEii
(Miral). 21. 4) unter tlie paUtUa vcrwetzL hat. Es fid^'l t-inv
HiiiwcLsuug auf einen Ort. wo discese qud per cm di.tf'Uia
Fiesofp fü, tl. Ii- wir der flii]';iii.sgel«'r der Aiihf^Hbe vuii 182C
beiiierkL, TaeiKar, ulsi* dncli v-uhl das lemylam asi/ium. nhi iater-
feetits e$(Iuiius Caesar (Martin S. 4I>). fdei' ist etwa das itfw-
\ttaorium C'aesaris ge^uielnl? Dann liei»«l as:
J
m. MlflABfTJRX: n KD ACTrONEN.
Sfll
VetH hi il ponte, ovt il cimier fu miao
lU coini {.he ijki fe Iremar il moHdo
piii ch' aitro niui, serondo il mio avviso.
V'crfi come «w caxtel, eh'e (jmuii toiuh :
copeno fu dt rame e iF alti seggi
tietUrv (t guarttar cht comhniUa nel fondo.
rill Diau iik'ht anitchia<;n, liass das Coltwaeuin gar nicht vur-
liomnii^ (was ■•fwiss iinuahi>chi>inlich ist), m> mui^R tWe, zweite
Siropbe von diesfcn verslaudeii werdiin. IIIxtU bat ilnuu als»
ilie am-Ii \(iii MaKiu S. 4tj wu><]itrlmlli- MirahiUi-iiirj^rnilfi. wplelie
an deu Sonnf^nkoluss aihknÜEtfl. fallen la^smi, uiul die iirsprOng-
liclu' Ilt^stiiiniiuo^ rirlilifj; oiigettclM-n. Das ist um sw liG^trci flieh er,
wenn man sich erionert. tlass rorhilftii das Tolossf um den l'"ran-
gipani gcnuinmen wurilen war, im J. 1332 darin Sliergefechte
gegeben wurden (Niltby zu Nanlini 1, 240 f.). Die erste Strophe
versiehe ich nicht. Bullle maufe slatt pojüf zu U'sen und der
mou$ Aiiynsii, ilas Maiisitlt-um des August, zu verstehen sein?
Die Urapbia (Martin lässt es aus) spricbl Freilieb anders darüber.
Es folgt unmittelbar :
E perche piu cw ch'io dko vaiffrcgifi,
veiU i cavtt i di marmo e vedi i dne,
che gl' mtagliftro appunto come letjifi.
B vedi r iijf.ro, hi dove sta me
quel yran rhinto appreiso at Lalerano,
cht 'l dke CustriHlm, ma quel noti ftie.
"FTo die beiden Ausgaben, *\w tSrcgorovius nifht <^inmal erwrihnt.
Kin /ut'all hat ihm don Druck vun 1501 lit die Hand g(-s|iirll,
in welchem i cativi di marmo ätcbeii svW: das sulicn die daot-
sclien (;elaug«n<'n auf dem Consliinlinsltogen sein und es deshalb
auJTalli-n, diiss nicht auch l'üggiü sif erwäliue I Meines Wis-
8608 hielt sie kttin niittrlalltTlicIier Aslygrajdi für enväbnens-
nerlh. I>»hs diitr.li Iklul^un^ dieser Lesart auch die Erwähnung
des l'hidias und Traxiteles und das iititi folgende altro {ciumfh
am LalcraJi] sinulus wird, braucht kaum beniortit zu werden.
Auch ist M'Iion obon bemerkt wordim (S. ü&S}, dass die Ein-
m
BAS MITTELACTBR.
sieht, ilass der .Nmue equiis Contlaniim fdisch sei, sich schon bei
Martin liniliM. liliftrti (^nLlnhnt ilics cnlwrdcr äu?. ihm oilcr iitis
cineiiii Exem]ilar dfr ilraphia: in dftin erhaltenen fehll diese
Hrinerkuiig. — >iin fi>l^c'U Ans]jicluogen auf die Lcgcuile 13
(ötplil in der Graiibi;i, fehlt hei MiiritD) unil niif den hi^i der Ge-
hurt Christi in TraslHvere hervurgehruthenen üelquell, an dessen
Stelle die Kirdie is. Miiria gchaiil wurde (Ktehl in der Gruphia,
Fehlt hei Martin)-, dnnn:
Vedi rar CO dt Prisrft. onde giä tobe
Costanim i cmmlli allwa cA' dlo
Insdimdo tm n Rmmza si vo!se.
E vedi il termi di Vioclesian hello
e ytiardu VOfieIisr.o e Settesoglio^
li qttali für taH che aneor ne faieilo.
Es ist wohl siclier, dass in der erst^i Strophe vfdi 'I eireo di
Ftüco ge^-cbi'iebcn werden muss, du doch sonst nur gii aixki ge~
sagt sein kannte. Die Geschichte gchOrt, wie wir sahen (S. 372),
zu den der Graphia eip«nen Zusätzen zq den Mirahilien c. 25. In
der zweiten SIn'fihe liest die Ausgabe vcm 1820: l' Albescon,
die A. von 182ti VObelisco, was doch nur vun dem vaticanischen
zu verstehen wilrc. Aber, abgesehen davon, dass man la gnglia
erwnilel, ist es sehr bedeiilJicIt, tlaas in lier Graphin licr Be-
srhreibiing dfs drcus Prt'sd Tarquimi unmittelbar vm-aufgeht
die Beschreibung dea SG|itizuuiuni und die der Griiphia wenig-
sleDsan die};er Stelle eigene ErMririitij^ des IVaiTieiis v<inS. Balltiriu
Öl AlbtBloH (vgl. S. 372). Daher sieht pr ganz so aus, als wenn
der Heiaiisgehrr von 182(i oder schon der Schreiher seiner
Handschrift das Albfscoii nirhl verstanden und wtlLknrlich in
Oheiisco veründerl habe. - Der Abschnitt schhesst mit der llin-
weisung auf das (^apilol und die Ahslaniniung der llherli von
den alten Sergiern.
Uer ItAmer .Nieolau» Signoriü. 'setTclarins tnc^tili maglstra-
tus ahnae urbis'. wie er sieh seihst nennt, schrieb auf Hcfehl
Martins V (1417 — 1437) ein Buch De iuribiis et exellentiü urbis
Romae unj nahm in üasselbr. eine wahrscheinlich sclion unter
III. MIRABILIt^lV: RKnACTrOXKlV.
393
1
I
I
1 V! (137Ji— I38ft) vflifasslft l)escri}Uiu uHiis Koma« auf,
in welcher er sich auf die Marliniana, d. h. die bcä|>ruclienp Ein-
leitunu /-ur zwrilcii Aus|;al)(t <lcr Ohronik ilis Mnrtin Li^ruft
(ile Rossi, \.c. prinii' rarroHr d'antirhn isrrizioni S. 8 D'.). (le-
dinckl i»l [bei de Hosüi a. O.) tteine iiiiL diusfi- Itesrhif ibuDg
in Verliindunf; sli^lictide Sniiiinlun^ .sUidirüniisrher Insclirifteu.
ungAiiruckt, olnnlil von Zacr.i|;ni ii. A. »lark beimtzt, die Stadt-
beudireibnii^, deren ViTfiflcriUicIaiuy u;icb <Jer im ArrhivOddOna
boAndlicheri Oi'iginalh.'iiui.si.-hrifi vii-llcirhl m erwarten steht. Ich
bsbe die schon citirle Abj^chrifl cod. Vnt. 3ö36 (Autmiü card.
Ciinifaf. bibliottiprarij niiinus ex Iri^Camenla) hnniitet und Iholb;
daraus mit, was für di-n /ji.saniiiienliaiig dieser Uuleräuchuii^cu
wichtig ist (vg). Ik'rmes 2, 413). — Nacli der Dedii-alion an
Mtvrlin V fulgt i-in Abriss der (iftschjchte. Daim (f. 12) be-
giuul die Bwthreibuiig mit den crvviifiulL^n ZHtdcri di-i- Tlii'irniii
und des l'mfangs, ut Mnrtiniana dicUy die Aufzühlung der
13 Hei^oueD (oben) ijuamvis Paulus Diaconns in Xlllf scrihnt
{A. h. das Curiiisuiii, obpii S. 300), f. 13 diiä VerzRiiliiiiss der
Stadtthore mit Krliiiiterungen , in welchen wieder die Kurufiing
auf die Marliiiiima vorkumnit (das Wesentliche ist im Anhain;
zu den Tliorlislen iiiitgul heilt). Daraiir: de iin vero. qnae.
in civiiale inanebant, aU'qua sunt dicmda et primv « Fanh
Diacono iHcijtiendttm est quem sie scripsisse repr-ria: Prima
m
regio poTta Capeaa h\s mensae okareae pfr totam urbem ij. CCC
{aha Aas nct^iimenbuch , oben S. 301). Es frdgl ein Abschnitt
Aber palatia et templa: quae de Ulis in Martiniana repjserio
hir- rieirrifjo , qnifms qtii Icijit fxdrm adkibeat prmil pltitet. dicil
II. s. w. Hann ein Abschnitt de armhm (vgl. die Inschriften
der üTcm boi de Kossi n. 20 — 28 S. 54 IL), endlich die Legende
fiber die Entsiehuiii; des monie lestacci«, ivelchn Mfifini in der
Sainrahing der Iscrizioni dwliare (nach Prcller Heg. S. 201) aus
dem Buche eines Ottavio aeolilu vom Jahre 1473 nachwies.
Sie ist veranlasst dui*rJi die Legende über die Kiilslchung des
Mausuleum dca Augustus in den Mirabilicn v. 21. Damit
«chliesst der tojtograpliische Tlieil. tlcn Ilauptbestand also
likS WtTVtAtTeK.
hiUleii dir Hearltfiluiig der Mirabilieii durcli Mnrüii und d4i(
RegioneDtmch. Aus i*i>;oiicr K<>niilnis:t tst W^nigee geechöj^rt,
das Wichlig-slf siutl tlJe Notizen über die liisc-liriitcn.
[eh kiJitime cikIIk'.Ii /ii ili-iii im L.'iiif der Untcrsucljun^
üi^buu (»rt beiiittzLtüi .Scliriflsle)]«!- |,lipk:itiiit ah Aouiiyurns Mtt-
•■liiilii;«:hiuiius), wc'lclii'ii PidUit zwar iiiclit i-iiidn:kl, alu-r doch
seine. Hpdcitluug »h aiws iMiludgliiMlet^ zwischen den Mu-abilien
und i'ogtjiu ud(!i' Itlonduä zueritl liditig crkimiil hat (.ü. Heg.
S. 44. 118. 217. 244 iini] Phüol. 1, tOÜ = Ausgow. Aufs.
S- •>! I f.)- l'j'(jllor baunie zwei Exeniplaic:
1. auf dor bibl. Maglifibec Chiana zu f-Utrcm cl. XXVIH, 53,
sauber gHädiriebeji« l*L'rgatnr!iillis. des 15len Jahrb. luit
mit dem Wnjipt*» der .MedicetT :iin Schluss;
2. Hilf der MnrriisMbliiiihpk zu Wneilis Ap|irnd. viln]. mwt.
Lal. cl. X cm\. (XXXXI. 8. raincrhanduclirift des I5teü
.lalirh. , welr-hur riti inter|iolicli's RfgiuuHnbucb ange-
hiiuf;! ist.
Es scheint cm drittes lateiiiiscbcB Exemplor schon ülterea
rflmischen Gelehiten bekannt guwesen in sein:
3. 'Anon. in cchI. lirbin. 4ID.' Was Zaccagni im Catalogu*
ecclesiarura iirl>i8 (Mai, SpicU. 9, 384 (I.} daraus titirt üodel
iich obn<! Aueuahme in dem publiclrlen Text. Da ich zu
sp3t darauf uufmei-ksam geworden bin . um darüber Ge-
wissheit zu erlangiMi , liabe ich nammtlirbe fiilak- iui Text
bemei-kL.
Nadi n. t unil für die iteJK'iniien urilur Vergbnrbiing von 2
it>t die Schrill gedruckt vou L. Mercklin, Anonymus Maglia-
becchianus iiiinr primum edltus (als Fest|>r'>gr.']n)in der L'nivt?r-
sil.il Ooriial 1852). .Nach disn Mirilieilunpen Parthey», der div
llü. mit dem hruck tür einig':' ibui um mir bezuiebuetc Slclkn
{z. 11. die ubc^n .S, 1 75 bes|irt}diene] zu vitrglßieben die Güttt liatlei
scheint der Abdruck genau zu :«ein. Kür die Veibesserung iidrr
Venverlbuuy des sehr veidm'beneii Texten ist üo gut wie (iar-
nichls geschehen. Welche zwei ExcuipJarc de Itossi (Le [irimc
raccutle S. 44 A. l) vurgelugen liaben iiiii|^en, weiss ich nicht
Iff. tflRABIUrcV: HE6\cttöSBN.
39Ii
I
I
enicr gi«bl es ^ine iTaliciniMhe fii^arlißiliinj; tlng Buclin«, von
der icti z^rei [CxiMiiphre kenn«; :
1. auf (Ii;i' K^\. rnnerNi(ät»^t>iliIiulliek xii Kimtgslipig Mü.
D. 1S&2, zi«rlicli geschriebene l'crgaabKntliaiidächi-ift des lälen
Jalirli. (wti)il dt^i- ei-sii-ii iUUw. dei^t'ellien) mit giililüiieii Initialen
uud farbig venEierteiii ertöten lilall. in h". Obt^r uelrtit; ich iu
den Novae <nia(isliunes topugraiiliicae c 1 (.Fesiprugr. der Univ.
Königsberg z. 22 Mär/ ISÜS) berirlitet habe. Eine andere Hand
bi^nerkl auf einem viir^jeherictpii Ulalle: librn de yiatute. esti~
maiione de la eccelUnie ciia Je roma \ DJ Malhm Klmn alamanno
per i/ratiadj \ JHrJ'h ^ Simvnf: ^ foiiHita \ M ;■ j^ IHiem-:</i\
adj li magio 1527 « mpMu nolio jt jmjo quv,st.u Ciila dt Roinai-r.
Mitbin iit^i-asä die,sliiic-.h walirscheiidieh int J. 1527 zu Hum (i«iu
mir mein CnJkgir C. Ilü|if iiitchwies) Ocr Augshmger Mallhäus
von Ehem oder Khui, \%-elt:hftr 1529 als Uerr von Laogeaeif-
nach genannt wird und 1538 unter dii; l*aU*i2icr der Stadt aiif-
gcnoitiiiieo wurde (vgl. P. viin StetU-n, (lesch. der adl. üc-
schlechCor in Äugstuu-g. 1762 S. 194). Üieacr erhielt es zum
Geschenk von einem mir sunst niüht liekaunten mcsser Jorondo
de Simone de lAtjuila. Auch wip das Buch üierher verschlagen
ist, habe ich nichl ennitlelt. Dm \\\xf\i licginnl wie der latei-
nische Text: Lo mmo de la cillale de Roma liebbe in circniio und
fügt dem Scbluss desselben i\ama yinnylUa II re. de' Romani
Einiges hinzu: 1) ein Terzeichniss der Kfluigc Roms, ihrer
Wuhnuiigeu und Ilegierungsjahre nach Siiliii l. 21—26, mit der
ei'baulichßn Naclirichl, daes die rrjilfin Cipusuhi gueo poinpüiiio
gaito e qunito muzio horano gewesen seien, aUo iiiiäs verstunden
aus Solin l , 2^1 crwt V. l^mpci'us OalUts ei Q. Vi^ramm arbis
conditae aimo (n:.lüiijen(esimo pfimo il] fiiaint consitles\ 2) ni)-
Ihische Torgeschiclite iLalinn.^ von Noe bis aul" Aeneas, iihnlU-h
wie bei Mariiu S. 37. dl t'. vgl. (in'g«iroviits 3, 55ti |,beidfs ab-
gedruckt a. 0. S. -i f.). — _l'elier Aluveinluiiigi'U von dem latei-
oisclicn Text s. untcri.
2. Im März d. J. IheJUc mir Hr. Fartlii'j mit, »lass sieh aut
dßr bild- Magliabecehiana zu Fluren/ uutcr dem Titel Anonjmi
Mirabilia cl. XXMII n. 12 eine italiänische ItearbeiLung der
3Qd
ftAK MITTF.L\LTeH.
Mirabilien lind«, 20 BI. H^ scliliesseuil f. ä«': sotto el Itmiralo
fu et umfio (hl (iorqoun apri^sso dquaie o nero in epso fu sep}ilto
fiumma pooipitio 11" Re. de' Homani. Uifii bt iler Scliluss des
vou Mi'irkliii laiciiiisrli hrniiisgfgchrnftn Ktichfrs iiud auf ein»
neit«r« AnFiii^tr btätlütigte Ilr. Parlhey, dai>s auch diese IIs. eine
ilaliätiisclie his fol. >i luil cilli^lMl durch a{iiditio) IiezcichiteteD
ZiiftÄi/en vrrsi-tiftiift HiMi-liPiliing jüDftS Buches sei: e» fehle aber
am Schlu8S der Zusiiiz der Köiiijfsliei'gcr HjodscIirifL 'Der
Katnlit^ und nin SnntiPit zu Anfang ^clirttibtMi das Hncb
Afiu A)|i^liani zu . . . Scliii-iber uud Jabreszalil äiud nii'geiid
aiigt'gfljfii, ducfi sclieliit es mir kiiuiu zwcifelliaft , dass luuu
dJK Schrift in tUn Ajifanif des 1 Oten Jahrhunderts zu setzeD habe.
Hinter uiiäei'ci' Abhandlung lulgl vuti uiidpri'r lliind aut'dein-
sdben yBiinteroio: f yks MDXVJI '■^ profetia di fraie frone da
pifiira pana santimnift rimitto u. fi. w.. ahcv 11 Blätter weiter
slüht unter di'r 'Chopiji di unu lellora': data in niterbo anno
MCCCCKX. W(mIiii' ein iFidicIum der Urfjei'setzutig noch cioe
Hindeutung uuf dn» Original habe ich linden kennen.' So Ik-
richlül Ilr. I'arlhcj.
nie Abneichnngen des italienischen Textes wenigsteus der
KOnlgsberi^er Hs., von dem latcinisrhen Mercklins bestehen fast
nur in dt>n linsi'hreibLingen der zum Tbeit ganz missri^rsLan-
deneii lateinischen Namen. Uurchwe)^ zeigt sich, dass die ita-
liüiii^die Schritt die üebersetzung dnes bteinischen Originals
ist, und dass der llebersetzer demRelben gegenüber sein« Sclb-
hländi^keit bie und da /u wahren wünscht. Daher spricht der
lleberwetzer von seinem "autore', was der lateinische Text der
(lorcntiner Hs. auslädst:
Der Anon. Magl. S. 5: Kuma dimnis atttuäthat, Künigsb.
Hs.: secondo lo presente auctore Numa se eserrjtaoa ...
An. S. 6 : Flmninea porla . . . /lamimornm vUroitvx, K. Hs.:
per la quäle eittrnvano U flammt . . . secmdo h anctore.
An. S, 23: /. SoUs nbi atitiqni adcendebant aitdtlas adettie,
quod »yocabubiat non comprehfindo, K. Hs.: ^vt .. sagU'oan le tm-
c(Ue ati eslia et quak nocatulu C mtetore canfessa non iniendere.
p
I
Fenier vcrrätli sJuh der Srhreiber des Originaltextes ab
GeUtlicliPii, wäbrAiiil der d<>N italiünisclieti Tesl«)« iliesR AimIcii-
lungcn furllüsst oder vemisnht:
Anon, S. 23: Ad sanHam cnirfm in Iherusahs fuit Irmphtm
VeiwriB et Cupidinis. tle qiiihux (emplis non Urtt mr ntitft dicere
nee largiu» exiendert, qnia non essmt dominis preshyteris grata
osiemionem. sed iegenus Ormimm de fa$tis possent me habert ex-
cwatum m siiü vobimint traclantem ad pleuum, küni^b. Il.s. :
dg li quaii non me exiendero ad farne altra demostratiOM, perche
Om'dio de fastis ad plenum ne fa mmticne. AnoD. S. 19: qm'a
iUis temparihus RomuUts el sui non erant tantae patnitejttiae , K.
Hb.: di lania poimza.
Die Bemerkung auf ilcni Titel iler KOiiIgshcrger Hs. Ichi*!,
dass noch im Jahre ir»27, in ihdiisrllipn als A. Kirlvitis euiii
erstenmal seine Anti(|uitati'ä ci-»clu-iEH;u Hess, als Albertiiiis
StadllHischrpittunt? scIkmi minde^^ti'n» vinr Aiifla^'en erlebt liatl<*
(Rom 1510. 1523 Basel 1510 Lyon 1520), die italiänisdie B«-
arlieilunK ein ßekauiileiK und gi'i^chälztcs Bueb war: uiiik iv^hr-
scheintich hesilzen wir in dem italiänittcheci Exemplar der IVI.i-
gliabecchinna eine t^rst zu Anfiing des UUen J»tirbiinderl.i
genominenc Ahscliril'l. Es ist, deüballi wühl mit Iteclit uheii
vermutbel worden (,S. 203). dass die irrlhilmliche Bezfirhnuiig
pons Patatinvs aus ihm in dte THriiiinulot;ie der beginnenden
gelehrten Topographie überging;. Sc'ine l'opularität hat es wie
andere B(>arheitim<^en des iMirnhilieiiüitiilTs verloren hGUjitsärJilich
durch A. Kidvius' AntiqnItÄten, die erste reife Frucht ihr durch
Pomponius LaeLns angeregten, auf die mouumeEitalen Thiit-
c^dieii und die griindlicbere Lßctüre dnr SchrifCsleller basirleti
Studien.
Der Verfaäser des Ituche« ist uns unliekimiit. Schon
Preller hat bemerkt, dass er unter Jnlwnn XMII (1410 — 1415)
geschrieben habi-n miiss, da er iirt Eingang S. 5 (auch iu
der Königsberger Ms.) sagt: (castrum S. Angeii) quod nuitr-
Joannes XXIll rettauravii et reformavii (vgl. Grcgorov. 6, 078),
wozu wohl stimmt, dass er S. 7 iawh in der K. Ils.) ke-
merkt: Franrnca via ... quam Bonifamis mnm (1389—1404)
J
DAS MiriELALTKH.
tlMtruiVit, fluando ferit plate.am ante pnUtinm xuum. Er war also
Zeitgcous^e des ISignuhli, bat ahcr achtm ilc6si'n iDschrincn-
Hiiiiiinlimn (S. ;!9;i"i lumutzi: «jr werden im folgenden Ah-
iM'linitl seilen, da^ die epitayhia^ auf welche er sich iK'ruft,
»•lieii dicsi» Siniimliiii},' ist. hex Verfasser znigt sii?h fei-ner als
Li'tifli- nlrfit l)los der llegioiislieschreibung und der Mirabilien,
:<uiidcrn «ucti den Solirt, aiiü dem er die Slnllß I, IS in Anfang
S. f) iiussrhreihi (fv VRi-wpchsRlI. die hier gftrannie area Apolfmis
riiil der vi>ii den Minibilit-u bei S. Suba i^esctzleu, nui-ill>er idicn
S. IflS), ferner, wir. Mi^rcklln nachweist, des Suclon, dessen
Cttftsar (4(i. H4. SS: S. 8. 2!. 17), Äero (31: S. IS), Vilelliurt
^47: S. S) FT anfiihil, des Eiilri'i» {5.8:S. 6), des Paidus
üiaconu« (Kwätus S. lü: S. 61 und Ciissiodor (Var. 7, 15: S. lt>.
!2I). Hie ZiiS'itiiiiipnKP,tzung des gauzen Üudics lehrt die fol^
gfiiide Lehersiclil: '
nifln-Lliii
1. S. '► — 7; filier iVw Miixwr Hud den irntfimg i\vr Sladt ^Biii-
gdo^l Tiber die civiias Lntni.inii und dit^ Johannipolis), die
StiidlÜiare (die wichtigen ZusäiKi^ sind unten luilgeUieilt):
zu r»riind« IIukI Miiiili. r-. 1 — 4. die histurisrheo >'n(i£en
sind werlhloä.
2. S. 7 f.: niae prindfititflx miiis. Zu Grande liegt das Re-
gionenhiK-h. II(ii<|U'orlien S. 2'M.
3. S. 8 — tO: (riumphnhH urcus imtrmorti ttrfns, nach den
B'liraliilteii e. 5, mil selbständiKun Ziisützon, über
wcirlu! iii]ti.'n (IV).
4. S. 10: montes principates whis. nach den Mirahilien. Un~
sprechen S. 205.
5. S. 10^15: regmif.s urbis Bamae. das Kejjioin'idiucli. ße-
Bprochen S. 300.
n. S. ir>: (hrruiUf tirbis Httmae. nach den Mirabilien c. 7.
Bßspnirhen S. 221.
7. S, Iti: palaliu tirbis Rmnae, nach IHirab. c. 8, mil selb-
ständiffen Zii.srit/en. iIIht welrlie niUeii (l\').
8. S. I": puities Humar rupti et stuti. nach den Alirahiliea
e. II. bHfiiii-orJina S. 133.
III. MIRABIUKM. RKDAfrriO.XEN.
399
I
9. S; 17: agulitte qna« rratit m whf (ilnniiitpr nitdi liitt eo-
tumnae cochliäen mtl anfjc.li.'inKten historiiirhrii Notixcii
«linn Werlli). SulbsUiiidig, liesiirodieu S. IS3.
lü. S. 18: cotd'semi. Wurlhlosf Lt^^cmlH iiacli dt-n jüiif^vreii
Miraliitien. liesjirocbeu S. 363.
11. S. IS: f^iii oerei dmurali et ehnrnfi qui (\tttunt Romat;
auü dem AithiiDg des negi(»n6iibuclics , nie »cliou iu di>u
jitiigpri^nMiniliilinn c, Hl. Wnnilierulieii S. 372(n.'i).377.
ilä. S. li) — 25: umyla urfm Homae fi mrmoria iocorum, ufn
et iiuoawila stafmnl. iHo P»rii-gcs« dur Miraltilifit c. 20—30;
flic wejientKchen Zusütze sind anpt-Ki^lnm uordr-n. Hei
Um m;iiinii;t'ii<.'lii.'n Ihiiiiteliinigr]) und ltU>i>r(Hiiiitiuiii;i) (2U.
3. 21 sind ganz iimgfarlKiitt;t) ist nic^ht r«t:\\l ersichllicb.
welcher Miruliiüculevl lü tlruiul« liegt- Ziisrnzti der
Gra]diia und der spiUerci) BcürlipitiinK di>r Mirahilicn uiiid
zun) Theil aulgenumnirn.
So !il4^hl i>.s iiiil di-tii Atioiiyniu». wi-kJiPti llre^univius -1, I>fi2
alä f^iar. 'wüsit> <i»ni|^iilali<)ri aus di-tii llt^gl^na^ill^l, di'ii Mira-
biliea und andei'eu Uipo^-aphiüchcu INuUzeu' Lezeicbuet. Mur
iliu liitT diirtli ^csptiirleu Druck licüeirbnelnu Stückf? [n. 3,
7. 9) k{^ui)un als äcli)ätündi|j;e Arbeit gelten, die oingeslreatcD
Zusätze in den üliri{;pii Tlu'ileii sind ffii<l durrliun^' tinliF^dpiitond
niid werlhlos, bis auf dir an ilu'cni Orle hfrvorüiihobeufn An-
gabeu über Lociduamt'u der Zeit des Scbiiftstf'llers.
Zur äeibeii Znit und fniher wird vs noch niiinrlie andi'iv
Bearbeitving der Mirabiüeu gegeben Iiabeo. Üb eine »ukhe ver-
fassl bat ilnr 'Annnymii.s deantii[Liil:itilms ni'liis nd Eirgeniuiii IV'
(1431 — 1447), also Zcilccnosac des li]t>mlus, erscheint nach
Zacea^is AiirdbningiMi (iu Mais Spicil. 9, 304. 4*2-). 434. 444)
xweifolbaft. Sie bpzicbcn sich auf Jen damatigon Zu.statK) von
Monumeulen. Noch jünger mag sein dati tLipogra[diiMi4ie Itiirli
(ohne llebcrschrift) in einer Us. aus dem IGien (oder I7l«n?)
Jabrhundert auf der Barberioiana o- S IX (n. anlico 812) toi.
50 ff. billler dem Test der Viri Illustres des sogenannten Victor.
Nach Uücliligcr DurcliUilttcrung habe ieli mir iiiii' nolirl, iliws
es eine mit vielen Citati^n ans alten Srlu'i fistellern verseheiie
DAS MITTBLAI.TKR.
gnox jiingr nnil wcrllilos« Arlirii s#i. Aclmlirli Pai'thrj ^Munats-
lißriclitp ilf^r Ak. 1869, 683). Auch war dem lllondui^ (Koma
inst, t, OS) l>el(3i]at dit- SiLiin f-iiu'^^ 'A))|)ri|[odoiiis (juidam, qui
»iinuni antR wiitfisiniuiii dr!seri|tsil {HiiiiKtiiiV- Wjis pr daraus
citirt (über die templa Saturniel ßacrhi auf dem Ouii'inal) Hiidet
sifh last gcn.'iu so In iler Graphia {Miral». 27), aus ihr bei Martin.
Dieser Mann mi'tssie, da Blundus UTiler Eugen IV srhrieb,
üpälestens um diu Mitle des 14ten Jahrhunderts geschrit-l>pii
halji^n. Eä kann aisu ein Bearbeiler der Graphia oder des Martin
gewesen sein.
Wii' haben Iiierniil die ditseti Unlr?rRUcihungen gesteckte
Zeilgrenze erreicht. Es galt die Geschichte der Mirahilien in
iliren GninJ7Ü),'en his in den Anlaiig i\vh I5tr!n Jjbrhundcrts zu
terfuigp.n, d. h. his zu jener Zeil, in wek'her man anfing Ton der
eingeschrniuiirit^n und k.iuni noch vnrhcindeuen Traditioti sich
zu eniancipiren. Uexi Anstoss dazu gatien , wip schon nhv.n 1«-
inerkt nuide, baii^lsücljücb die epigrapliisch-antitjuarischen
Studien, dmxli Poggius erwcckl, durch Pumponius Laclus und
seine Schute ganz besonders für die Topographie fruchtbar ge-
iniiclil. Sfgnnrili und der Atioujmus stehen !»Teils in dieser
Epoche und in dioKeii Inteiessen. Alleis ihre Itcarheiltingen
der Mirabilicn verweisen sie noch in die Reihe der älteren Asty-
grajdicu (wie dies rür Signiirlli de Russi richtig lißtiierkt hat),
während Poiggiu^i und Flavjus Uloudus «[neu lüchligen Schrill
hinaus thim ritiei' ilas CommRUlircn und Crgänzeu jene^ Ruches.
Aus diesem Grunde waren sie hier auszuschl Jessen. Seitdem
wurden zwar die Abschnillr de palaliis, de iirculius u. a. lUH'h
in die lopographischen Ilandlulcher, ?.. B. von Alhm-tini und An-
(h'vusFulvius.aufgenomiik'H, über eine neue sellwtilndigel><"'irin
hat sie in den llinteigrund gedrängt: danUter zu herirhien tii
Aufgabe des ersten Bandes.
DIE AELTEREN BESTAiNÜT HEILE DER MIRABIUEPf.
£is Ut gezeigl wordeu, das» derVui-Tasücr dor MirabilicD eigeQtlicIi
nur Verfasser der Pwicgue*; (20 — 30) und Hedactor des er&len
Ttieils dii*sr* Kuchfü (1 — 12^ sei. \Vii* haben liier noch die
drei Opilcl de palaliis, da iheatris, de annhus, wcidie. wie
liebeofalis bciiirrki wurdß (S. 385), wahrscheiulich von vcrschie-
[denen Verfassern Iicrrülireu, nälipr zu prüfen.
Der Aufdruck ^aJalmin ist Milion in iliti' K;^iserze)t mt-. für
den Cutnplex der Küiäerluiuser auf dem Palatin (an dicite denken
Ovid Ars am. 3. IIU Juverial 0,23), so ffir kai.sei]iche Itesidenzen
und Villi-n alnn"hai][it Tililieli yiiueseii llüon 53, IB, ö). So
hcisst 'palntinm sclilflchthiii die kaiäeriicjie ViJla bei Bajae auf
ilem oben I.S. 1 15) bcäprodieaeti (iefriss von l'njiuloula und bei
Lani|>t-idiuä (Alex. 2ri), v.,ihr^r.heinU4:b die Villa Iladrianä bei
Tivoli in den in Tivoli spielenden allen Ada Syniporosae (liuiuarf.
S. 23 = Acta SS. 18 Juli 3r»S): cimi fabricassa Uailrianus
pal(üiuin et id deilicttre wAlel. Andej-e paiatia auüserbalb Rum
prwSbucu z. H- rapitoliniis <l'iiis 1». die F.pilome de l'aesaribus
40, 11), M.init'i-iinus (.Genelhl. Maxim. II, 1), der Anoityuiu!«
iium Sallustri ffir die kaiserliche Resi-
■iüf. oiiie passende Hczeichnuxig (.oben
\iliditeriäciien VergleidieTi isl die
irliclie Metüiiymie schwerlich vor
M-'gangen. Selbst für die Ueber-
tse rifTenLliche Gebäude weh» ich
402
DAS MITTELALTER.
keine älteren Itelege »Dzurühreii als aus Jem Chromaten des
6leQ Jiihrliunilerls (Roucalli 2, 103 IT. = Mommsen, Chrono-
graph von 354 S. 656 fl".), weicher den sonsl ciassis genannten
HiiriHibfiii zu Kavemia zweimal (zu 456. 493) pahsium ciassis
uenut (fiheraebeu von B5ckiu|,; zu Notitia Occ. S. 997 f.). Noch
weniger, nülürlieli wieder abgi^j^uhen von Dichterstellcn, sind
für die Uebertragung auf prächtige Privatbauten wähi'eud der
Dauer der Kaiserherrschaft Belege beizubhugeu- ^"orh in der
jiJng(;tiMi Aun^gBliti der Rrgionenstalistik werden diese von den
insutae als domus unterscbiedco, donivs oder aedes VectUianae,
iLaleram heisren die l'n:lüsle dieser Familien noch ri<[;4;biiri:iisig
im 4ten und 5tea JalirljunderC, und es ist demnach einerseits
daraus, dass Cassiodor (Var. 3, 10) von einer domus Finciana
spricht, mit /.icnilidicr Sicherheit der Schi uss zuziehen, dass
dies kein ^kaiserliches) palatinvi war, andrerseits das palatium
yuorf appellaliir Sessorium (Anon. Valcs. 69), was auch der Name
besagen möge, l'Qr ein kaiaeiüches GehSude zu halten. Wenn
jene ihvirn Pinciana im I.iber puntilicalis pa/afmm Pincis heisst.
so gehört das entweder «tu den Symptomen der veränderten
mitlelaUerlichen Terminologie, oder aber die domus Ptudana bat
in der That als palatium gedient, wie später die domu» tateram
(unten] : wenigstens von dieser Seite her also war Beckers
Zweifel an der Existenz einer domus Pinciana (Top. S. 592) un-
gcroehlft'itigt. — Es ist nicht zu verwundern, dass nach dein
Sturz des Kaiserlhunis derselbe Ausdruck füx grosse antike üau-
w«rke b'eliraiichl. wurde, deren Bestinmning unbekannt war,
wenn auch ihr Name sirb noch erhielt. So erklären sicli ron
scüjst Ausdrücke wie palatium qiii votatur basilkq Ulpia (l'rk.
von 1050 hei Cuppi, Diss. ilnll' ac. pont. 15, 2(J8}. Mir scheint
kein Zweifel, dass datier der für die Amphitheater gebräuchliche
Ausdi-iiek pnriaijiu abzuleiten und derselbe duixh faUebe Volks-
^elynjologic zu parfaiorio uingedeut«t, vielleicht auch mit einem
dem Worte nichl romanischen Ursprungs vortasdo ver-
' schmolzen ist (;ibwcidiendc Ansichten beiKriedländer, Darsl. 2,
344 f.). Sehen wir nun zu, weiche Weite des Uegriffs der Ver-
fasser des Abschnitts de palatiia dem Worte zugestanden hat.
IV. MIRABIUEN: AKLTERE BESTAiSDTilElLE.
403
Die rolgcndi* Tabelle vergleiclit die Liste der Hirabüien (und die
selbständig« Umarbeitung d«rät^l1t«n in der Grapliia) mit der Perie-
gese und mit den Interpretationen der Rearbeiter der Miiabilien-
De ]iala(iis.
fttteiclmi»» in ^«0 Ül- Abw«icliaiig and£rkla-
lii»l<<n MirsbilU rua^ der (inpbU
wiaitis ^ casa
maior c. 25
Severi^teiiiyfum
Serenanwwc.29?
Clattdti
Conslaatim
Sesswiauum =
c. 26
[6 Volnsiantim
'7 Roimtiiauutn =
c. 24
. 8 Traiam e.t Adriani
= c. 21
}.9 Constantini =
c. 27
10 Saiiustii
tl Camilli=Camil-
Imum c. 22
fehlt, dafür l'iVero-
?»(8 LtUtratutmn ;^
Mirab. c. 20. 26.
9,6.
fehlt, = 1»?
Kirche S. Crocc.
fehlt.
fßhlt, dafürS": Ne-
vonia am Yaticau.
1 1 " luiii C'aesam
Krklärung der spttteren Mf-
rabili« [jp.), Acs Marlinu«
\tnu.) und'd«» Aoonymus
Mai^Habeftiiiaaus (an.)
bei S. Sisto sp. , Severi
Afri beim Septizonium
an.
zwischen Colossemn und
S. I*ietr(j in vincoli sp.,
am Pantheon ma^, hin-
ter S. Susanna an.
Lateran ap. an.
bei den Galluzzc sp.
zwischen S. Maria nova
und SS. Cusniai« u. Da-
mianus $p., liliitcr dem
Fricden^tempel an.
bei S. Baslh'o und dem
Utigen an.
bei torre itiesa auf dem
Quirinal an.
heim Obelisken sp., beint
Pala£zulo an.
auf mutite l'iiiciu an.
beim ai-cus Camiliaui
hinter der Miuerra ati.
an d^r via »acra d. b.
Merulana an.
J
»404
nAS MITTRLALtER. ^^^^P^^^^^B
^H V«rsctichnis« in ilvn ül-
Abwffirbiin^ nnd ErlilH- Ei'lilSniBp der späteren Mi-
^H tcKleu Mirabiliit
ruag ilvi- brapkia rabUia {sp.). des Mirtiaus
^^1
(mo.) bikI des Anonym»
^B
Uagliaberchiauiiü (iJt.J
■ 12 Antonini ^ v. 22
bei der 'Säule'. bei poole Sisto und S,
^1 vgl. thaatrum A.
Maria in (iaterino an.
H
H 13 CrOTnn;ii'== c. 20
H
13* Ettfemiani auf dem Avenliii Tna.
^■14 Pmttpei = tem-
fohll. auf camp« di Tiori an.
^M fhtm Pompei c.
■ . 22?
^■,15 Tüi et Vespasiani
^m ad calriawibas =^
^B th^atrum c. 9, 1.
^BlG Ocfamar()'=c.23
Cüpitol. bei S. Lorenzo in Lucioa
H'
sp., Capilol an.
H
16" Domiliani in Trastevcre wo.
^M palatia in den Mirubilion (20—30): |
Ht7 Akxandri c. 12 =
thermae AlexanrlriHoe.
H 13 Diodeiiftni r. 27 ^
tbei-mtiK Okdfiiani.
H 19 Lenftdi c. 28 =
arcm Lentidi (arcus
H
15).
■ 20 iiartii c. 27 ^
horfH auf dem QuE-
■
rin^il.
" 21 7"i5enic.27(iind
^ c. 10?) =
nfilitiae Tiberianae ?
H
yuirJmil (nicht or-
H
cus 17).
H22 Ca/iimofc. 24
? fniglich.
^V Die Liste der Miratiilicn ist vud dem Verfasser der Oraphin 1
^M äelluttüiidig bn-irbcitct nordßn. liic. Jak^Izc. sind nicht crhüblich : |
^1 das p. Cdesatis (11
'] ist die nremuri'a (maiiscji/euw die (•raphial 1
^m C'aesam (Mirali.)- Kiii Itcii^iiii-I frti das ViNrahreu de» Anonymus |
^^ ist die Ueiitung. es
liege aa i\c.r via Mfinlanji , der iiä|islliibeu 1
^H £V0 Aurra iibej' deu
"■"■""■■"d
IV. MIR-iBlUKX: AKLTEKK BKSTA.Mn-HEtLE.
405
Wtihnaiig an der via saera) nntV&ei die Röine le eapoetie wihja-
riftr dktae: su biesäCD neümlich, rermulhlicb tou der GirslalC
{utieii S, Hill. (Im /u tU'ti Tiliisthernmn gnhftrigcn s«Uc sal«;
th. Tili »UHC eapocitif. V. Talvu^ (Simuhrr. «nt. urbls, H. 1532,
Hi^. III), eistemae qttas eapaces (!. capodas) et seplem salas mcant
FulviiB (3S. 191 d. Aiisfi. I54r)). IVhcr 1 6' s. oln^o S. 343. Das
p. Eufemiam (13") ist, wie Miirtiu richtig audeirtel, das llana
dps angefilicheti Vaters des H. Alexitis auf dem Aventin ^ge-
ßlschie llrk. bei ^eri^i, Detemplo S. Alexil S. 30 ff. vgl. Nibby,
R. mod. 1, 50 f.). Itas p. Neronis (6". 1 *) ist in der kirchlichen
Traditiun am Valirari heimisch und scheint später von dort
iiach dem Inter^nischeti Palast gewandert zu sein (oben S. 334
Gregorov. 6, 50). Ob die Urajjhia n. 12 und die s|Kilere Re-
daction die übrigon .\umniern richtig gedeutet haben, miiss sich
erst zeigen.
Der Urheber der ältesten Minthitienr^dactinn hat durch
eine, handgreidiche Interpolation, wie mir scheint, aus dem p.
Traiani et Hudhani zwei geniaeht (a, den Texl niit d. Anm.).
tnAglicherweiRft auch f^nrtRt noch Namen hlnzugp^tfelKt. Aach
%ve»n die.4 nicht der FjüII i^t. hal inun eint; Liste, welche kein
'.Stirniiiariuur der MiraUilieniicrii-gese ist und durch die mäfsigo
l^udonyniität wie durch andere Spur«n eich aU älter erweist
als das l'ile Jalirliundcrt. Was die rh'cud(iriyii)it.1t anseht, Sü
randfii fiich «trhon auf dem Stadtplan der Zeit Karh d. Hr. minde-
stens zwei p!«cud4inyme Vnlgärnameri ( palnUm Seronis, palaimm
Pilati, 8. 34 1 1. K.S rniidu aliiür das Spiel luil lieiilhtnten Namcji
bis in die Zeit de« Untergangs das weslrömisclien Reiches hiu-
m»r. Mit Uureclit wundert sich BccJicr (Top. S. 662'i darüber,
daaa Acron xu Nora/ (Kpoden 9, 25: neque Africanum, aii
mper Caiihagitiem virtus 9epHlcTti7n conditUt) die erfundene Ge-
schichte pini's Orakelbtdt'hls vortnigl. ut xrptttn-um Stipioni
fkret, quod Cnrthagiiiem respiceret. timc lecaii cinerea eins sunt
de piframi(U in VaiicatM ofusfitnta et himaii in portu Carthü'
ginem respicifntf.. Im 5ten oder fiten .lahrhnndcrl also hiess die
erst im löleu Jahrhundert tdigcbruchene Gi'ahpjrarnide im vati-
H canischen Gebiete, welche im Mtcn srpnkrum Romwit oder meta
I
406
DAS MITTELALTEB.
genannt wurde, gerade wie die Pyramide des CisliuB (wessen
Grabmal sio war, wiir schon i1»njals miliekannO t^vifrum Sd~
pionü. Dasa wir atiff nicht geiiMliigl sind, hier eine spätere
InterpolaEion der Scholiea anzunehmen (wie wir oben S. 149
eine andere Fabelet dem Inter|K)!attir des Z;icharias Kugescijrie-
ben hüben), geht daraus hervor, dass um dieselbe Zeit auch Jor-
danes ein Monument des Aiiguslus aur der Nardwestspltze von
Spanien ■mommtenimn Sfipionis nennt (Mfillenhon', Weltkarlf des
Agrippa S. 29 f.). In diesulbc bategoric k(!>nnle wohl das püla-
tium CamtUi ^tiUüren.' Ist audi das Monument selbst, welche-s
in diesem (Kataloge so benannt Ist, nicht sicher testjmmhar, so
ist SL'inc Lnge doch gc-ärchcrt durch die Kruäiinung d<.'!j mon. S.
Cyriaci qnod situm e%t infra paialmm Camiliani (t'rk. v. 1243.
Martinelli, Primu trionl'u S. lOi). Dieselbe Kirche mues gemeint
sein in der l'rk. von tlöl (Coppi, Diss. dell' ac. pun(. 15, 228 f.),
durch welche zwei Leute der Aebtissiii von SS. Cynacur tt
Nicolaus schenken: ipsum aratm anliqnvm et turrae in aedibits
aedificaia, que fuit de Sasno lie Rusaim et est posita ante porlam
vestri mmasterü Mcm campuw qui vocalur Camiliamtm\ wenig-
stens scheint doch wegen des Camiliamtm nicht an das Kloster
bei der Triijan^isünlc gedmcht we.rden /u ki^onen. Der Platz
hiess so (oder Cambiliano, Campiliatw) noch im llili'n Jahrhun-
dert (Tgl. Martinelli a. 0. S. 121 f.. Üallelti, Primicero S. 377)
und cotspricbt etwa dem Platz am coUegio Romano. Die Urk.
von 1 191 enthalt die »liegte mii- bekannte Erwähnung des arcm
{Camäliani), welcher wohl mit dem paiatium identisch sein
wird (s. unten). Später erwähnt ihn Uberti (oben S. 390). Es
bleibt noch eine Möglichkeit: dass das CamilUamtm Umdeutung
eines Appctialivum ist, verwandt mit dem unten erhmtcrlen
Namen cameüaria. — Das p. Ociaviatu {iG) ist seit dem Uten
Jahrhundert nachweisbar. Dass das capltoliuische gemeint und
die Deutung der späteren Redaction falsch ist, wird unten (Y)
gezeigt werden.
Nicht geringe Schwierigkeiten macht der Name 1 5 p. THi
et Vtspasiani ad catavttmbfis. Es will Nichts sagen, dass der mit
den Mirabilien bekannte Benjamin von Tudela (oben S. 3H7) ver-
J
^ lURABILIEN: A£LT£IVE Bt^TANDI
I
mutbticli aus MissTcnttäiidniss einen Palasl Ae» Tiliis von cinvm
Palast desVespasinn miIftrsc]ieitIfti(S. 4ftAshfir'i. Wrrilim zutraut,
(lass er unter ersterem das palatium der Mirabilten. unter Ifilz-
lerem das Colossetim vprsti^lit ((Ircgomv. 4, ftH5). kann das
wenigstens nicht bcweist^n. Aurh lie^-s sich de Kosui , lloma
soll. 1, 2^3, <lurch die Aiisdnlcke palatiitm und Ihtairmn läu-
Achen, wenn er dies palatmm von dem gltMchiiami^en thmtriüH
für verscIiJcden, dieses für den cirais in calecumbas des Maxftn-
lius (oben S. H-l}, jpocfl filr das an dasselbe anstosscnde Gebüude
(Rundbau in einem viereckigen Hofe, Tgl. Nihby, R.ant. 2, 642 ff.)
bieil. Beide Ausdrücke scheinen vielmehr nach dem S. 385 Ge-
sagten ein und da.sseEh» Getüuite bi>'i den cateruntbae. wahr-
scheinlich den Circus bedeuten t.ü st'Ueo. Allein woher die
ßezeichnuDg? Ausser in den Mirahilien und den von ihnen ab-
hängigen Schriften linde ich diesen .\araen mit einer unten ru
besprerhenden Ansnahme nirgend. Per Circus wird erwähnl
ala girulus im i. 850 in der Beschreibung der Grenzen eine«
Cruudstficks vor porla S. Sebasliano (Gallelti. Priniic. S. 197):
in tjuo sunt faritlina liistructa que mcatur parriovi (oben S. 316),
indpieHie fines per äictae cesine oft arco maiore , tpti eil iuxta st-
fice pvblicn yropt basilica^ vbi nacratisshnum corpus hmii Chriatt
martyrii Sebasliani re^uieicil; in dirtcto per parieteni antiquHm
qui est infer predicla cesinä et U>cnm qtii vocafnr girvUim . . .
u$quf. in aratm waxore., qui e^t iuita mmumenium ptod vocatiir
tacaneiricapisa (so) posiinm foHs porta Appia milh'are ab «rbe
Roma ptm minus II. Derselbe Circus ist ett, wio es scheint.
welchen die Bulle Gregors VII (liei Coppi, Üiss. dell' ac. ponl.
I!>, 215: oben S. 112) einfach etmis nennt: S. Mariam quae ro-
gnomittattir 'domine quo w«fit>' nt toitun flamciem mite ianuas
dictae ecdesiae, tibi fullones randi/icant pannos. cum tribm mo~
hndinis qttae ibiflem sunt, et mediefalem a'rd cum nmnibus cnfpiix,
tibi Intea «flsa roqmmtur. Dagegen heisst in den Acta S. L'rbani
(25 Mai S. 10 ff.'i unzweifelhaft dasselhe Loe^il, das die Minibilien
palatium Tili ff- Ve.spasiaM nennen, palatium Yespasiani. und zwar
ist eB hier das Locäl der Verhandlung vur ileui Stadtpräfedeu
Turcitis (t) Almarkius, demsethcii, vor dem der Process dei- 11.
408
UAä MITTGLALTBR.
Caecilie v>?rhan<l<^lt wurde, und wp-lcben de Hoiisi (Huina sott. 2
S. XXXVII) Amachms iieuueii iiKK-hl«. Die ActPti lM*riclilcn,
dase der vir.aritis Catynsitis . . b. Urbanum et eius rlen'cos ihitnxit
ad paiatium Vespast'ani [&. 11), dass der Praelecl se recrpii in
palatio Vapasiam iß. 12) und duiss Diich des Caritasiiis' Tod«
d«tixiMi Frau Maruifnia die Leiche iW» l'r])<intis in ilirem llausc
bestattet, welches exira ('al iuxta') paiaiium Vespasiani Äugusti
prope ccihtmttfix lag. Dip Erklüror wIssfid für die I^fie des pfl-
latium Vespasiani ad caieainibas Dur Ccnciua Camerarius und
Sigiiorili ni «.ilireti, d. ti. die Mirubiliii. Ferner ist e» längst lie-
merkt und durch de HnmB Kcharfsinnigu Untersuclinn^ (Ri>nia
gou. 1.234. 2-lUr. 2.53tr. 1511") zur Evidenz gebracht wordeu,
das» in den Quelleti zwi;i >l;mner dps iNanirns ürhaniis ver-
wechselt werden : der erste I'apst des Xaniens iconfessor) und ein
anderer Bisthuf (marOfr). Jeuer war hegraben ad calacumbas,
d. h. in dem coemeteriam Calixii hfti $. Sehastiano, dieser aß
derselben Strasse im eoemfterium Prattexiati, da wo links [dem
von Rom kommentlenl vor dem Circus des Maxentins der Weg
von der tih Appia ahbiegl. Mag es nun mit der Krz^hlnng der
Acten schlecht genug stehen, m pasat cli>ch die darin an-
gegebene Lage des p. Vespasiaui (ucnn dies der Cin'US isl)
zu der des Grabes des Papstes genau. iNiiii läapt es sieh wohl
denkeu, das» in den eihaltt^Mfii Avleii eiuc luissvicrstandene
Notiz älterer ßleckt (vgl. S. 1 Ift. 12-1). FÄn Vnriinr sei e-*
de» l'a|5Stea sei es des Dischofs Urbun konnte nach einer echten
IVaehriclit in palnfin Vf.spaxiam slatt};ernn<len haben und iler
mitte lülterlicUe EizfibLer dnsüethe mir der Iliuhe»Lütte des pHpstest
Terwechsclu. Du tum das forum Vespasiaiu, d. h. diö späte
Bezeichnung für den He/irk ilt^ü Fried^nslempels ( llermeä
2, 88), ein dcnkbai-e» Loeal für die Verhandlung vor dem Frae-
fecten ist, tut ^rürde sich auf diese Weise die L'eberl ragung des
Namens palattum {Tili et) Vespasiani aiif den Urciis des Miixen-
tiuä erklJJreu Inst^en. vüniusgesetzl nütfirlich. dass die Mirubiben
von den Acta S. Urbani abhängen, wogegen ich Mehls xu erio-
nsrn wösstc. Andere, von i\cn Mirabihcn uniibhfiugigc Erwäh-
otmgen des Nuniens siinl mir nicht bekannt. Denn srJinerlirb
IV. MIIUBILIE?!; AKLTEHK ÜBSrA.M)THlilLK.
409
»kann als Mlchf dio Bezeicbnunf^ patumbium Yegpasianf gelten,
welche die iialii? Kii-clie S. IVhanu 'in iiiiaanlii-a t-runrca' Kibrun
HU (tVniuIi-l'iale 2. 22 f.). Lue Kirrhe isi, wie uian »imimnit,
vk 9ten Jabrbuudcrt gcneiht, in cineiu uutikcn (•ebiitide,
wcicfaes für ein Grab gül, neuenliagti fnr das iler AnDÜi RegiUa
aosge^ebeii uonlen ist i Bernau, I'bilol. 24, 465 IT.).
IAIle iibri^eii paLilia sitiil iiirbt iisuiidouym. Charakte-
riflüscb ist an die S|jiue gestellt das 'grosäe^ oder das pnlalium
xar* ^>oz"fi': denn dn--^ biutcutel ittaius = magnnm, wie Echon
jne^rmuU {S. U'.6. W)'.]) erinnert winden. Noch Fe,T (m'Wiüdtel-
mann 3,^32) niointti irrthilinltch. der Aufdruck cotumna tnaior
Afttonitii vcrwpi.sft vfi-glritJH'nd imf dii* 'Idrinere.' Siiuli> des
Aniunius Pius. Dass in der Zeit Knrj»; d. (ir. .iur eitlem Stadl-
plao uirbt }>ahti»m maUvs, suudern Faladnus verzcicbnet stand,
kann nir;ht (wir. Mbhy. It. jnt. 2, 400, will) ein lieweis fi'ir den
Grad der Zerstünuig der (iebändc sein. Uer Ausdruck hat sich
H siii'b nnrh der ^^rin/iirhen VerAdiniK des Hiig^^^ls rind der Zer-
W triimm^rurig der »Krisien (iebfiudfl bis ins iJlft .bihihiinilerl ge-
halleu. — Man erivariet auth in dieaera Catalog eine lupo-
yriijdiisolH' Ariordnimij; r.u. Itiidcri. und In ilc-r Tb;il Isssl sieh
_ diese rorbweisen. Wenn i\u^ jfmgt^re Itedaction das p. Sev^t
■ bei S. Si»ti> suclil, au scheint sie au die Therineu des Uar.-icaJbi
zu denken. I'entt djis \mi S|ijutiiiii ((»eta 7) HfUimnlP sf-pulcntm
tSeveri, quod est in Appia via euntihiis ad portam dextra, specie
«ep/i'süHiV fxfrMCfu?«. welclies etwa durl gestanden haben könnte,
ist wegen der Bemerkungen von Becker (Top. S. Otil f.) hiebst
verdächtig;. Das Se|)lizonliim, an wclclie^* der Anonymus denkt,
ist dc&halb schwerlicb gemeint, weil der IVatne des Sererus im
früheren Mitlclaller, wie es .sclipint, an deinsf-lbrn niebt nicbr
bullctc und erst 8«il ilein löten Jahrhundert durch die gebdirte
Inici-prctatiun dem&elljen wiedergegeben wurde. So kann man
»denn [du die von ilen Miruhdien bei S. Bnlbina attgenDnimcneD
Ihtfntfte Sf.twianae nicht in Itetr.irlit kuninien» wubl nur an daii
tempiytm Severiannm der MirablUvo, den porticus Severinus des
Ordo B('n«d. S. 125 d. h. die vun Severus restaurirtf.i Piirlicus
der Octuvia ^lenken. Nennt der Calalog m von dem Kaiscr|>ala&t
410
DAS MrTTELALTER
«asgehend erst eia nördlivb von demselben gelegenes Hati^i-
moniimenl, xo führt er nun . wie e« ftlifiot. ftüdUrh über dftn
(kicliiiti hü fliich S. Croce. Denn das »hon in der jüngeren
HtTdüclion und niedrr verscLJeden bei den noch Späteren falsch
anKeHtrlzle p. Clamtii ist doch wohl dasselbe, nelchos die Aeta
S. Steidiani 2 Au^ujI S. 139 nennen und schon ßaronius Für
dsK lemyinm Claudii gebalten hat. Dann folgt das p. Constantini.
richtig als {las Interanensische von den Späteren betrarhtel (vgl.
die. Acta S. Silvestri hei Conibcßs , lllustriuni Christi martyruni
lerntt triiim|ihi S. 2ft3: it t^i yraXaritp avtov zip Xeyoftivtp
Xatt^avriaitii]. das se$sorimum bei S. Croce (schon in den Ex-
cer[ila Vak'slaria 00 pdtaliiini qnod appfUatur SesMriiim, in dem
£infi. Itini^rar, oben S. 347, p. itixta Hierusalem). Nun scheint
di« Desrhreibung rüchwärls /ii geht;n: das p. RomuU ist das
tampbtm Bomuli (SS. Cottma e Uamiano, olien S. 8), d:is p. Traiani
et AHriaui ii^l da» Trnjansforum (s. zu Mirab. 24), von di geht
m lEiJ riiiein zweiten p. Constantini (Thermen, wie auch in der
bulli! Jidiann» III), der kaiserlichen Sommerresidenz in den
C&rten des Salluel, endlich folgen Bauwerke auf dem Mars-
felde: da» hi^reitK erwähnlJB Camffb'anum^ dai« p. .^n/onmi (ent-
weder ein (ieltäude bei der columna Antonini oder das Theater
dntiUiilbufi: zu Mintb. 22), das Theater des l'onipcius und der
l'nval|ialaNl den Stadtpräfecten Agrc*tius Chroniatius, welcher
iit dm Acta S. Sebastiani eine Itolh' spielt (zu Mirab. 29).
Uebcrg(iiif:;4^n habe ich das palatium Valusianum (Ö), weleJies
nieino8 Wianenii in <ler tnitlelallerlicheu Litlerntur Eonst garniciit
vorkommt. Hio Form erlaubt sowohl an einen Volusier (etwa
einen der Volusü Saturnini) aU audi an einen Volusianus
(2. II. den Kaiser des IVarncns oder den Sladlprdfecten d. J.
2Ö7. 2tiS Pßtrunius Volusianus, Corsini S. 144} zu di;nken.
Da der ^anle zwischen S. Croce und dem Forum steht, fto
kannte das llatrs wohl auf dem nordi'Htlichcn Abhänge des
Coelius zu suchen «ein. Es ist aber nicht zn vergessen, daES
auf diesem Hügel eine Reihe von voriiehmeu lYiviiib^usem
standen , wit^ die domun VfxUUana und Laterani^ wahrscheinlich
auch (nach der Vermuthung Callettis, Frimicero S. 57) die des
Consuls von 340 I*. Araditi» Valeriits Prociüii«: dir Ham drr
ihm gesetzten Slatiie lOreUi 3672) ist unter rlni Trümmern des
Klosters des II. Erasmiis (fiarlen von S. .Slci)hano rotondn) rp-
funden worden. Auch die Aiirnahme des palathtm Vohmamitn
in den Katalog niuss als ein Zeichen des lirtheren Alters ilesselbeii
gelten. Die Terminologie des späteren Mittelalterj^ hat solche
verschollene INamcn Fallen lassen.
Unter den pafalia finden sieh, von dem zweiten p. €on-
stanlini abgesehen, keine Thermen, vielleicht mit ItÖcksicht
aar den beigegebnncn Catalog der Thermen. Denn aurii die
Thermen galten als pahtia, der Name thermae ist, wie es scheint,
früU ausser Gebrauch i,'L'k(im[ncii. Für die Behauptung, davs das
Volk grosse Ruinen als Thermen he2eichne.tc, linde ich aus der
Zeit des früheren Mittelalters keine Belege. Vgl. den folgenden
Abscbnilt.
Pie zweitß flaii|il^ttung von Monumenten bilden die arcuB.
Der Catalog derselben ist folgender:
De arc»bu».
Mirabilie»
(Gragtliin)
1 aureus Atexandri (.iVrcadii.
Ilonorii, Theudesii) bei S.
Cclso, 7
'1 Thuodosii, VaUnliniani et
Gratiani, bei S. Orso. 15
3 a. triumphalis^ beim Mars-
lenipel vnr porta Appia.
4 TitietVesjiasiaJii =a. itadü
C.2S? im cirvus masimus. 29
& Comtantini, heini Am[ihi-
tbeater. 36
6 rrti" ei Vetpasiani VIl hi-
temaTtttn = v. 24, 4 bei
S. Maria nova. 37
KiiiM'iedler Spätere Bearbeiter ■Ii'r
InsK-brifttMi- MIrftbilien
uulür dem Clockeulhiirm
von SS. (lelsus u. hi'
lianus an.
in der Strasse der merca-
toree an.
fehlt beim an.
genannt delrasi an.
^P^4I2 DAS MITTELALTER. ■
H 7 Caerarig tt seMalontm (Se-
^B veri) zn-ischeii 1. Concor-
hei d(^m l)rl te hracche.
dem Marforio und S.
H diac 11. t. fatal«? 34
iMarlin» sp. an.
^H 8 Oi^ffirrorii' a. trimiphalis
^m (,M. .\iirr'lii?} bei S, Lo-
geiianiil tiofuli in der Nabe
der Austa an.
^K rcnzo iu Luciiiü.
^M ft jInJonmi (€1aiii]ii?) bei
bei der AntoninssSule und
H II.8.
dem Tbiirm dti tosflclis
^K 10 manns cnrneaef bei S.
sp. an.
Im dem Ort carrili an.
^H Mnrru.
^m 11 /lant'ü ni/r» (fcblt 0. M.
H AtirelüT'iauf dem Cnpitol. 39
»
^M Zusätze des f
□onymuä.
^M 12 Ili4rksti;iiibiigrn Lei $. Miiria
Zur Zeit Engeiiius [V [\-\M
^1 Lilieralrict!.
bis U47)ciiige);türzl (Aquq.
bei Zaccagiii S. '124).
^B 13 U. bei ponic ({imtli'ü capl, 'des
sunst QidU gt!fl;uiitt.
H Fbininiiis'.
H 14 B. bei S. Sabiua.
H 15 B. des Leiitulus bei S. ihm
1
iu deu Mirabilien c. 2S jMt-
^M JD Cosincdiii.
laJiitm Lentnli [i. p.il»ti<i 19).
^B 16 '.iiulciTi' Ilogüii' in der Nähe
9
^m von 15.
^1 17 B.di-s Tibcrius am I'ouippjus-
dein Am>D. nur aus Suetun
^M theater.
bi'k»niit.
^B 18 a-. Pieiatis beim Paiitbeun.
Minib. 22, 2: anie S. La-
riam m Aqniro t. ÄelH üa-
liriani el e. Pietatis.
^V 19 11. des AugustUB bei ponle
H
H 30 B. ^.wifichpti 8. Suliina und S.
9
^M i*Tm-3.
^m 21 it. der Üulds^i-bmiede bei S.
^M tiioj^JD.
M
M
IV. MIRABILIENi AELTEHE BESTANDTIIEILE.
413
>
R
I
I
Girorcw geben die Miral<itieo und die Graphia. Uenn so-
trohl die Altan wie die jüngere Hedactian (diese ««oigsleiijt
nach BIontfaucoDS Druck und I'arÜicys Schweigvo) uuterscheideii
tl) und 1 1. wälirend, siiviol uiir liokiiuaL lediglich Nibhys Druck
daran Schuld ist, dass Trlichs (DcA4:tir. Homs 3, :j, StJ) Iteide für
dcuselbcQ ball. Duirb die äcliuu von Becker gefundene riciitigc
lutei'iiimctioii zu Anfang ist e& gewiss, dass der Bugen Aea Tkeu-
dosius. Valentioian und Uralian (2; bei S. Urso stand, und ge-
wUs, dass diese Kin iie nahe der Kiigelslirürke gestanden haben
niu^S da durch diesen Bogen die Procession Benudii:!« auf die
Eiigcisbnickc zii-hl: sub arm Gratiani Tfieodos» f.t Valeminiani
iiopeiotorum ei miraim per jionrem Adivia S. ) 21) ^gl. .S. 143 Mab,
und die Eins. Sammlung ihn arcus proximus ponte S. Pttrt
uennt. Wenu derselbe .Sannulci' nun die luscbrill des Honurius
Arcadiuä und TlieiiJusiuii m arcu intus Romae giebt, m)
weist schon de Itassi S. 121 richüg daraufhin, das» diese Be-
zeichnung int (iegensat/ zu den utnnittf^llKir «orherj^ehendea
InschlifLen von S. I'etei- sieht und <ler Bogen ebenfaUs 'nicht weif
von der EogcUbrücke zu suchen sei. Es ist daher nicht zit ver-
wundiTii, wenn A. Fulvius S. 2\ii \A. l't-iä] die Reste des Bo-
gens des Theodo&ius VaJciitinian uud Gralian nuperrime vixta
S. Crimm und nicht iuxla S. llrsum finden lässt (Heste des
Bogfins meint nregornv. 3, 704 in den 'im Eckbause des banco
di S, Spii'it» gegen die Kngclsbrücke' cingemauerlen Säulen und
Frii^Aslücken zu erkeunen, vorwechsidt übrigens beide Bögen)
und damit würde denn auch die directe Angabe über eine Kirche
S. (Irsi prope S, t'elmm aus An<in. eod. Urb. 410 bei Zacea^iu
(Mai Spie. 9, 4GT) stimmen. Die heutige Kii-die S. t'.elso e (jiu-
liano soll ihren IMatz gcwcctisell haben uud weiter *on der
Llngidttlirürke abgerückt sein. S. Orso liiilt man udt Martinelli
(Borna .s.irra S, 31:)) für die Kirche S. IWovanni i)e' l'iorentini.
Nach idle dem liaim der arcus auretis Mexandri bei S. Celsu
kein andereti Miin, alti der Bogen des Ari^idius llunurius und
Thectdosius. Für den Bogen bei S. Omo giebt der Anonymus
noch die nähere Bestimmung 'in der Strasse der uii-rcalures'.
Für diese w^-is» irh nur anzuführen, dass in einein 'diarium ms.'
4U
DAS MITTKI.ALTKR.
aus tier Zeit Sixttis IV b«i Zaccagni (Mai Spir. 9, 43t z. E.) ein
Wtß voD S. Maria del popolo au» so Iii'sch rieben wirJ: via -WI-
lina pfiT forum Florar. et viam mermtoriam redit in Yaticanum.
Den >araen des Itogens bei S. Celso wollte Becker auf Grund
der iDterpoürleD Lesart AitTetii Alexandri von fjorta Aurelia Imr-
tcitßn (Antwurl S. 7Ü): allein AUxandri scheint von dem nabcu
palatium A. (oben S. 340) übertragen, a^rreu» wie in casteUnm
aureitin (unten V) beflpulungslus. Was Kiepert bewogen haben
mag (Plan bei Parlhey) den Namen mit einem ? dem 'Jauus qua-
dribuiis' beizuscbreibeii, wem icli nicbt. Dann fulgt einer der
drei Tnumpbbögen der ajipischen Strasöe, der Bogen des Titus
im Grcus, den Mominseu (Berichte d. sächs. Ges. 1S50 S. 303)
wieder zu Ehrpü gebracht und de Rossi (l.e [irirne racc. S. 110)
hier richtig erkannt h»t; die erhaltenen B&gen des Constantiu
uiiil Titus. ^. 7 ist derselbe Bogtu, arcus triumyhaUi inier
templum faialf. el tntiplum Cüiicordiae, durch welchen die Pro-
cession Benediclä (S. 143) zieht, wenn sie die salita dl Marforio
herab kommt : also aller Wabrscheinlirltkeit nach kein anderer
als der SeverusLogen (Nibby, itoma ant. 1, 493), es mfisste denn
der a. Caesaris e. s. mit einem andern a. inicT aedem Contordiat
B. t. f. falsch verbundfin sein (unten V). Der Name Cmioris
el ienatorum \»i oü'enbar ans den Anfangs- und Schluss Worten
der InächrJft iwp. Catii{ar\) ... ^. p. 9. r. eubtlandcn. Das
Verzeichntss nennt aber noch einen Bugen auf dem Capitol,
n. U : diesen (und nidit wie Becker Top. S. 414 sagt den arcus
inter templuni fatale et t. Concordtaf) hält Bunsen 3,2,110 für
den Bogen des Marc Aurel 'in Capitolio', dessen Inschrift die
Einsiedler Sammlung n. 38 giebl, l'rlichs (Memorie dcll' I. 3,
83} diesen für den arcus argeitlmionmt der Bulle Johanns III
(unten V). Jene» ist mir sehr wahrscheinlicb, nicht deswegen,
weil in der iiahi-n Kirrlie S, Miirliiia neliefs, die mau auf den
Kaiser Marcus bezieht, gefunden sind, sondern weil nach dieser
Vertlieiluiig sämmtlicbe Bögen, deren Inschriften die Einsiedler
Sammhing giebl , Hieb hier wieder Coden würden . während
sonst der Severusbogen in unserem Verzeichnis« t^arnicht Tor-
hime. Nun sind es aber sieben Ehrenbögen, von welchen die
rv. NIHABIUKW: AKtTKBE BESTA.XDTHEILE. 4
Einsiedler Saiiiuilung die Inschriften giebl nnd die Urapliia
schiebt in den Mirahiliun c. I ein: VJI arcus prinnpales, wäli-
rend ^le aiirh elf Uit(,'eii namhaft macht, üics Zusamnieu-
trctTeu ist schwerlich Kurall und nur die Frage.ob der Ver-
fertiger der Einsiedler Saiiinilun(; seine Bugeiiinschrtlleii nach
Anleitung eines Verzeichnisses der 'sieben Dägen' von den Ori-
ginalen abschrieb oder nicht. So bleiben drei B5gen Qbng.
Der Bogen bei S. Lorenz» in Luciiin (iS) ist, wie bekannt,
ttst im Jahre 1662 abgerissen und in diesem Juiire auch
die beiden bis dahin zu beiden Seiten des Bogcns va dem-
selben noch erhaltenen Reliefs auf das CapituI und 1S15
in den Conservatorenpalast gebrachl worden. Das eine stellt
die Apotheose einer Kaiserin dar, der ein sitzender Kaiser
(Kopf modern) zusieht, das andere nach Braun (Museen S. 12^ f.)
Antoniuus Pius, nach Anderen l,Mbby. R. a. 1, 473. Reber,
Ruinen S. 2S5) den Kaiser Marcus vor einem Tempel auf dem
Suggest stehend. Ein drittes Uelierim Palast Torloiiia stammt
nach Nibbys wahrscUftinhcher r^mbinatiün ebeiifaÜs von diesem
Bogen, ein viertes würde uns fehlen. Weiler nimmt man an,
dass von demselben Monument die aus der Kirche S. Martiuu
Hl>enfalJ£ in den ConscTvatarenpalast gelangten zusammengc-
hftrigen vier Reliefs stammen, welche (a) Marcus Aurelins im
Felde, (b) von der Roma an einem Thor empfangen, {c)
triumphireud, (d) vor dem .lupitertt^mpel opfernd darstellen
(Bartoli, Admir. 6—0. Rigbetti, Descr. det Camp. I T. CLXIV—
CLXVIH, d in Mm. dell' Jnst. 1S51 T. XXSVI), dass also
ähnlich wie der Conslantinsbogea dieser Bogen acht grosse Re-
liefs getragen habe. Die!>e Combination ist, bis nicht eine ge-
nauere Untersuchung und Messung df^r Stücke stattgefunden hat,
als unerwiesen zu belraditen, |und vor Allem davor zu warnen,
dass man ^ich nicht (wie noch Reber gnthan) duxch Feas un-
vollständige-s Excerpt (Mise. 1 S. CCXX) aus AldroauOi läuschen
lasse, dessen Origiaalbericht (Statue, hinter L. Mauro Antich.
S. 271) trotz einiger Unklarheit deutlich genug bezeugt, dass
schon damals diese vier Reliefs, aber drei 'nel muru del c(irtiglio\
die vierte 'sotto al portico' (wahrscheinlich c) mit anderen zu-
416
llAS airiTEHLTER.
ftaniinen sich ilitri befunden. Möchten ilicse wichtigen Mono-
inenle »iniiiiitÜRh «inen MfarUpiLcr (inilcn, nip von dpn vn^ren d
in Ilrunn {>Hiin(lcn li;U. Nur chis lässi sirh, wie aach Heber be-
inerklt sagen, i]»s3 der ISanic arcus Octaviani sicher falsch, tiass
er seilt' (vahi'sclipiiilich ein Bugen tlvs Marcii!^ ht. — Es ist
ebcnfallt! IiemnrkLnonleu, dns.s dlpsf^r Itogfrn im Liber jiouttfiralis
(lladrian 94] arcvs qui vocatur ad tres fatcidas heisst: denn
dies ist in der P;iri.ser H». TihRrlidfürl [Tli-mms 2, 77), faccidas
u. A. hat keine Autorität. Seit dem löloa Jcihrhundcrt wird
er trofeli (An.) genannt und dies von den AnEi(|Li.ireii bald von
irofei hahi (wegen einer Nftb<^nform irifipoltA, trifaU) ri»n drei
Siegen oder drei Staaten, hergeieilel: aber ilie Insclirift, die das
bezeugen sollte, sah auch Puggicie (Opera S. 135) nicht nnd sie
bat Wühl nur im Kopfe derer, die triopoh's in irifoit fanden,
cxistiil. I'ass ad trc$ fmdclas und irofoli irgenil wie zusammen-
hängen, ist möi^lich, aber niclit nothwendig. Es i.«t freilich nur
ein Einfall, wenn ich trage, ob nicht trofoli vielmehr eine Ver-
drehung von trifugliü und also ein hgend wo darj^ealelliRs Bündel
von drei Fackeln im I äten Jahrhiindpit als KlRetdalt l»ezeichnpt
worden sein könne- — Ebc;u su zulTillig isl die Ufzeiclinung des
Bogens 10 mannn earmae: diit VermntlLung. das«; die Hand über
einem (iuliortcnzeichen die liüneiimin).' vennlasste. i»( so wahr-
schiiiilicli wie viele andere, iIit Ziiwiirniienhany mit Macef do
eorvi ganz nnerweisllch, die Identieirining mit dem Bogen des
Antonin. wie [gezeigt wurde, falach (alle drei Annahmen hat llr-
lichs, Besi^lir. 3, 3, SS f.f. Sirher lä.Sf>t sirli der Bu^en iirclil be-
stimmen. — Ua nun der jetzt ao genannte arats AniO)tini (9)1
'nicht weif von deni Bogen hei S. Lorerizu in LuciiKi stehen
soll, so ist ea müglich, dasR die spätere lledaction richtig den-
selben 'bei der Antoninss^ule', d. h. bei der Säule des Marciu
Itezeichnet, daher wohl an den llogcii des l>lnu(t)iis hei piazza
Sciarra (Mibby 1.4301 jredacht werden kann. Der Thnnn d«
Tosecti» müsstc dies enischoiden: ich weiss soine Lage nicht zu
bestimmen. Ben Familiennamen Tosecuts linde ich in den
Tudtenhöten des Klosters .S. Ciriaco bei Martinelli. Primo trionfo
S. MG. 150.
FV. MlHASlUEtV: AELTRRR BBSTAaNDTHETLE.
417
ICs i:«t schon S. 47 bemerkt urorden, dass das voriiegeode
VerzcirJmiss oichl an» einem VcrKcichntäs der 34 'Marmorbrjgen'
der Kan/.l«i des Stadtpräfcctßn gcHnsi^nn LsL Mag ps nun au«
einer Erweiterung eines Verzeichnisses der 'sieben Hau|)tbügcn'
entstanclt^ii sniii oder nicht, es kennzeichnet sich geoüijeud als
niilt«lalterlich ihiri-h din zum Thuil fabelhiifLnn Namen und die
Willkür liebkeit und ünToliäUndigkeit der Auswahl. Diese
leuchtete denn auch dem Verfasser des die Mirahilicn ampli-
ficirenden Anonymus im 15ten Jahrhundert ein und er suchte
nachzubclTcD durch HinzufÖ^en von n. 12 — 21. Es ist augen-
scheinlich, dass v.r sich zunSnhst leiten Ucsa durch eine In-
sehriftensanimlung (unten» und durch eigene Lokalkenutnisa.
Von den Uögeu der MirabiUuu lässt er 4 als zerslOrt weg, be-
m^U dass t. 3 und 1 1 vcnu:hwundcn seien (für 11 Irrlhum?),
2. B. 10 keine Insdirit't mehr habe, 7 hält er für zwei (vgl. S. 414):
den 0. Vaesaris et nenatorum für verschwunden, wälu-end diesen
die sp. Mir. fiirden Severusbu^en hiilleti, unil den Severus]MP['en
bei S. filartina. Von den neu hinzugefugten UOgen linden sich
zwei (15. 18) in der I'eriegese der Blirabilien. Ausserdem sind
nicht aus der [nsctu-irtensamnilung entlehnt wahrscheinlich nur
12. 13. lö(?). 17. 21. Von dem Bogen des Tiberius am Theater
des Pompcjus (17) halte der Anon^^uus nar au» der Lecture
Nachricht, also aus Surton Claud. I, der ihm auch sonst geläufig
ist (üben S. 398). Üer Vhu dieses Itogens ist ungewiss (vgl. Ca-
oina, Indic. S. 373). In der klrclilivhen Tradition kommt ausser
einem paltitinm Tiherii [ohen), wie es scheint, noch ein anderer
arais Tfberii vor, in Legenden und Acten ober das lUoster der
HB. Nicolaus und Cyriacus in via lala hei Martinelli (Primo trofeo
S. 130): est Romae monasfermm pueUamm iuxta region»m, qiiM
Via lata nnncupalur, in ioco qui ni^mmalur ad Pineam secus arcum
Tiburii{sa). Der Ort hies-s auch ärcus Tiburtii, in einer Urkunde
von 1033 locus qui m^ainr Diburo (ders. I'rimo trofeo S.8Ü vgl.
Roma Sacra S. 354). Dieser Itogfn ist entwodiu- drj zur Zeit
des A.Fulviiiü zcrsti'irle hei .S. Maria i« via lata, wahrscheinlich
dcrUogenüiocletians (arcusnouTisinR.Vll: oben S.7. ll>2), oder
der nahe dabei au piazza SeiaiTa ebeut'ailsi bis zur Zeit des Ful-
Jordn, ronüMbe Tdpognphie. It. ^7
418
DAS MITTBLiaTKB.
viu» tirhallpue dt^ VAawWai. Der Name Tiberius Claudius, mit
weiclipiii (ÜB im J. IGll wi«(iei*gvfundoiic Inschrift Or. 7!3 be-
ginnt (Unckere Irrtlmm, To)i. A. 1262. ist rou Hober, Ruinen
S.277, 4, berichtigt), kann die Veranlassuug zxir Beneuimug ge-
geben habe» (vgl, Nibby, H. a. I, 441). Ausser dem bekatmlea
*Ougen' der argitttarii (21) Lteibt also 12, sicher kein Triumph-
bogen, tb uiibckaxinl, 15 Bogen bei ponte quattro capi /aefux
Flaminio coiisuti: de Ru^äi S. 63 veraitithet zwar, dass die Süiut
lücht bekatiDlu luschiill ciDem flameii gegollcu habe, atleiit da
der AnunyDius seine Inschriften auit Sigoorih eudehnt und
dieser die Insclirift dieses Itogens nicht hat, so ist diese Vcr-
niulbuug balUus uud der Aaoo. hat das epitapkiuin rujMum
so wenig getüsen wie das diruptum von n. 2 oder die litterae
aiiifiiales von n. 9. Dur Bogen zwischen S. Sabina und S. Prisca
(.20) uird arcus Tüi Clavdii Vrusi genannt, er sei gesetzt in re-
stattratfonr äecwrsum aijuarum Curliae et Caeruleae et Anienis
novae et aqnae Virfjim's forma propter vetustaiem et incendia
urbis. Dicsrr Unsinn ist abhängig von der Inächriftensaniniluug
(li)s Signurili. Heim dass diese von dem Anonymus gemeint
ist, wo er die epitaphia erwähnt, wird thc folgende IJebersicht
lehren :
Siynorili
fehlt (Bogen n. 2)
23 I.Br,gen 5)
22 (Bugon 2*2)
20 (Bugen 7)
fehlt (Bugen &J
fefatl tBugen 9)
25 (Bogeu Id)
fehlt (Bogen 10)
fehlt (Bogen 13)
24 (BogL-n 15)
AiiüoymDS
S. 8 : ' epilaphinm diruiilwn
„ ttt apparet iu cpitapim
„ epitaphiuni adhuc uidetur
nt in tpüaphw apparet
„ "Her. epitapiimm retnansä
„ " titterae aiiquales de epi-
taphiü KHo sine consirtt~
ciiotie
IU adhvc apparet ia epi-
taphio
9 * HÖH habet epitaphium
' epitaphittm ntptum
„ iipparvt in ep tapitiit
IV. MIHABII.re.N: ABLTRHK IIICSTA;>I>TIIKILK.
11'.»
Sigiorili
firhlt (ßogf^n 18)
32 ijnscfar. i\vr Trajanssäule)
33 fr. (Inschrr. der Eogcls-
burg)
14.15 (InBclirr. des Pantheon)
Ananyaiiiii
*epitaphium delefvm
tpilaphimn est in m
ut in epitapttiis apparet
21 »( ptr tpitnphia Uttera-
mm patfi
22 appartt epitaphium
10 s. iintpii
17 llnschr. des PJervaforum) 2
5 — 7 (Inschrr. der Wasser- 1
Icittmgen)
f^>»>«" Urf C«;fßn [s.. inten.
Da alle von dem Anonymus als fehlend oder unlcserlicb
iTAähnlcQ epiiaphia bei SignofUi TehEen, -dUe als erhalten or-
wähnten bei ihm «leben, so muss der Anonymus die Signo-
rilische Santniiung bi'iiulzt haben und zwar eine schoü unter
l'rban VI gemacliLe Rcdaetion (vgl. nben S. 3E*2. 39."i)' Es Hlftrt
nur. dasa vom CamÜlianum (oben S. 406) nnd Cakari (Calr.a-
rare zu Mir. 22, 3) es bersst S. 2! : u!)i aiihuc apparcul vE$u'gia
et epitapkhtm. Ich i^tche nicht an, et ep. für eine gedaiikeiiloäe
Bemerkung zu erklären, da auch sonät von Inschriften dort
Nichts b^nkannt ist, um so ra«hr aJs die '\Vass.erieilung»in-
fichriflen^ sicher die Benutzung des Signorüi zeigen. Denn
dieser und naeli ihm, wie de Rossi S. 23 zeigt, andere, gehen
die Inschrift des Bogens der arjua Mareia (|>orta S. Lorenzo,
Or. 54) mit dem Fehler: rivurn aquamm cursuum (statt r.
aquae Marciae a vefuslaie ditapsum refmt) und \ersetzt sie
ansserdeai irrtbümlicb an den Lateran. Die laterpolalioii voo
airswim wiederholt sich in anderen epigraphi sehen Hss. (de
Rosßi S. 34 A. 1 ) auch bei der Inschrift des Augustus jivos
aquarum omnium refecit (Or. 51). Ausser dieser In-schrifl aber
ist die Inachrilt der aqua Claudia an p<prt^i rnnggiore (Or.
54 — 5ö) und die Erinnerung an die bei Signorili folgende der
aqua Virgo (Or. 703) damit verbunden. Es wird daher scliner-
licb ein Tbed der 4Notiz zu retten und ein Slrasscnbogen einer
Wasserleitung mit dem Namen des Claudius anzunehmen, son-
27«
420
DAS MlTTBLALTEa.
(lern vielmehr zu vcrmutben «ein, dass a\s Atir Vcrfafiser in
spiiipr ItiÄrlirifli'ijsaimnluu); lilälU'i'te. er ilurcb irgend welchen
Zufall veranlastit. »vTinlc. dri-i daselhsl nahe bei einander ste-
lenüe Inächrifton au cid ihm bckanntf^s Monument zu knüpfen.
Es kann sein, dass zwisrhfii S, Sabina und S. Prisca, wo neuere
NachforschuDgen antike llesif* zu Tage gefördert haben (vgl.
S. HJ4), eilt Bogen mich erhalten war. Vielleicbt ist der des
'Antonin und der Fauslina' bei S. Sabina nur eine Wiederholung
desäeJbcn.
Mit diesen Ergänzungen hatte der Anonymus lange nicbt
die Zahl der zu meiner Zeit vorhandenen Mögen erschöiift. Es
fehlen der sogenannte DrusLtsbogcn , der Bogen des UulabeUa,
der des (iallieaus, der Janus t|uadrifruns, der mir räthselliafle
arcus Bomaiius (.oben S. 3H'j), der arciis laironis uder Latonae
(Anon. iu Mirab. 24, 5). Wir lindi'in ausserdeui bei Ajberliui
(in jHaiiocobis Auctores f. .VL v) (]) den arms'püU-ktrrimH» mul-
tis Statuts et cotumnis martnoreis exornatus ad honorem tulii Cae-
saris noii Imiije u te.mplo l'a.ris (s. zu Mir. a. 0.), r2) den Bogen
des Aiigustus (der des <;iiiudiu8V), neu lon/fp. ah crtn Domiliam,
(3) den ßvgeu des Gcrdiau auf dem Viminal) , (4, 5} den arcm
CamiUi in pfafea vnhjo CamiUiana dkta, non longe a quo erat et
altirr ex Ujfiurimo trtpide consiriiclH$ (f. XLIH) d. h. der Bogen
bei K. Maria in via lata. ni)ch Fulvius (Antiq. S. 247), der nach
Erwähnung ile^^selben sagt: htm tntin lapldis cxtat aiihur. arens
CampHiimas (vgl. S. 406). Albcrtini schliefst: erant et aiii...
f^uU Äemün (?) #£ Fahiani et aliortim. fundamenta quarum nofitro
npnre partim »n novix fabrkis partim vero. lachnpnabiU diettt^
coqmniia r.alce (ranstola stmt. Fulvius a. 0. füjiE noch den
Bogen des Trajaii hinzu und bemerkt ge^jen Albertini, da&s die
Inschrift des C. Marius (C. I. L. 1 S. 2Üt)) nicht zu einem Itogen
desselben gi-börl habe.
Her Ahwtrlinitt (ffi theatris endlich nennt von den drei Thea-
.lern nur das des i'onipejus (3) und des Kaibus (4 : S. 436), wenn
lieht Ih. Ffainmeum d;ih dfs Marrelliis ist (S. 'S'6'd). ausserdem
Jdie f.irci maximus (2) ^erolm (Ü) MaxetUri [I) und die thermae
Uexandrinae ly^i. S. 3^5).
V.
WE ElGEi>TLICHE\ MIUABILIEN ODER DIE PEIUEGESE
DES ZWÖLFTEN JAURIIUKDERTS.
Es iitl oben (S. 376) gezeigt ^vorihtn, äitstt der VerfgisAer der
Stadt beschreib II ng (20 — 30 1 den l'lan verfolgte nachzaweiüen,
dass die Kuiiien Gölterteru^iel gewiKirii srien. Er lial diesen
Plan t'uuäeciuunt durchgeführt, indem er den damals üblichen
Namen des Gebäudes vurauf, seine Erklärung hinterhar stellte.
Nur selten weicht er von der Formel ab, indem er stall des
IfmpUtm ein oraculum selzl (22, 2. 3) oder atail de» Gottes einen
Kaiser, wie (21): casieUmn iHadriani) fuü temphm Hadnani,
oder die Erkläruntj «an/ (ibei^eht, wie (20) m Caeiio monJe fuü
templum Scipiohis, wo nach seiner l*ormel m C. m. templum
Scipionis {dies i.st der Vul^ärnaniel fmt .... zu iTwarlen wäre.
Aurh scheint er («der ein Interpoliator) iweiniaE vergebens nach
einem Gälternamen gesucht zu habe» (29): m palalio Ttbaii
templum de&rum . . un^l anle palatiam Tiherii futt templum . . .
Eigiiiitlium dßt) Sdiriftstellcrs also i^^l die Erkläi-iing und diese
Erklärung stützt sich hauptsäcblich auf die Lcclüre Ovids und
des Regionenbiicliet (oben S. 378). Resultatlüs muss dalier eine
Zufammensteilung aller von Ihm gebrauchten Gültcriiaoien 'tles
heidnischen 01yui|is' sclu, unter welche hei l'arthey (Monats-
berichte 1869, 687) eine Cratkula sich verlaufen hat Vielmehr
ist XU untersuchen, wie er mit seinen (,)iiellcn viTfahren iät
und ob ihm ausser den genannten wichtige Traditinnen 2u Ge-
hüte standen. i£unächii«l über fragen wir. ob er auch Tempel
422
DAS MITTELALTKH.
genannt hat, wo überhaupt tieini^ antikpn Bauten itlanden, und
»I) er für die erhaltenen willkürlich Namnn rrfunilen bat.
Die erste Frage Ut eutschieden zu bejahen. Dies zeigt
1. B. V: 22, 2: 'vur dem Palast iIcs Alexander' (die thermat
Älfxandrinae) 'Htanden zwei Tempel der Flora und des Phue-
bus, hinter detiiselUfii, w» jetzt die riinea steht, stand der
TemiJel der RfilUnia'. Gunz ühnlich 23. 2: 'wo jetzt S. Mari
(in Araceli), waren mit dem Paiast (des Oclavian) verbunden zw
Tempel des Ph(>ehus und der Carmentrs.' Maa halte damit zu-
sammen zunächst die (lütterpaare iu je einem Tetnp«!: templum
hvia et Monetae, woför Ovid citirt wird (23. 2). Honoris ef Dia-
nae (27), Pacfs et tatonae (24, 5), PaUailis ei Itmonis (25), Con-
eordiofi er Saturni (21, 2), Vestae et Caesaris (23, 2), CtrfTis et
Ttllvris (24. 4), Selis et Ltmae (25). Die Erfindung dieser Güt-
lerpaare war durch die bekannten Oo]ipe]nnuieu Rowae et Ve-
riSf Tili e-t Vefipasiani u. &.vt. vtT!tnlaaf.i, man »iebl leicht, wie
bei jedem Paar der eine .\aiiie meist mit der LocaÜtäl verbunden
igt. In den zw«i zuerst iiufgwfuhrlen Stellen ;iber ist es unzwei-
felhaft, dass jene 'TempeP kein«? daraalä vorhandene RiiioeOf
sondern lediglich Producte der Phantiisie sind, welche mit ovi*
disrheu Namen das Bild der TrHrnmerstätte beleben wollte. Bife
Nähe des Apollotempcl und dri< IJ^rmentaheLligthuniR am Capitol
war bekannt, fUr die Krfindun^' des Tempids der Fluni genügte
das FhiraU (Ovid F. 4, 447 II'.), und e-s ist nicht wall rsrliein Hell,
das» dem \utor uuch die Erinnerung an einen der beiden be-
kannten Tempel der Tlura lam grossen Circus und auf dem
Öuinnal, welchen letzteren Mfl]nl»^en, Hermes 4, It.^S, vergas«)
za Gebote stand. Der Tempel der BelEona war atis Urid (i, \9^
ebenfalls bekannt, aber er befand sich so wenig 'hinter*, wie der
Flüratempel 'vor' jenen Thermen, K^ wfirde also die Beschrei-
bung aus der Bichtersprachc in n(tcbterne IVosa flherwlzt
tauten; 'wo maii ji-Izt die Ruine palatium Alesandri sieht, da
denke ich mir schön symmetrisch davoi' und dahinter die Tempel
der Klora und de£ I'hoebus und der Bellona', 'bei der Ruine
patatium Octrunani die Tempel des Phoebns und der Curm>^nti«'.
Und s<> hat er sie.li sein templum Vt»t(te et Caea<tns in partem
1
MinAOtLm^. ^KftlEfiRSR^SiK 31). 423
fofi (wir kommen darauf ztiiiirjtt lf<1if^jrh auK (Irin vcio Ovtil
abb7in(;i^en/<'jtfKm Veatae Pkotbi tl Mit Caemri» (Morkcl zu Fast.
S. LVI) gphiMet. Jenes lemphim Ffurae ist nJso so wenig ein
'unerkJärHrhes Missrprslcindni^s' (Urlichs, tteschr. 3, 3, t35) wie
das templum Sofpiiaf! »m ^>^va^c^^um (24,3 vgl. ßun^eo, Begehr.
3, 2, 130| iiml (las Surlicn niicli oiniT Ruine, itie iHrsen .Natncii
getraf^en hatte (Mhby t, d. St.) vergelilich: es sterbt darin nicht
Hehr und oichl Weniger als die freie Vtirweudnng des au.f Ovid
F. 2,56 Itekannti-n Niunens. Stnht >■» alinr so mit diT Rehnndliiiig
Ovids. so wird mau hei d«n wenigen IVauimi ans dem Kflgionen-
bucbe ebenso vorsirlili^ »ein und, wie Krhoii frrih<>r bemerkt
(S. 108 vgl. KU r. 2d>, xsednr für ilit- Lage der miitalorium Cex-
Mri» bei S. Balbiua nodi für die der themtae Sevtrianae et Com-
modianne (vgl. S. 340) bei S. Sisl» sicli auf das Zi-uyniss der
Mirabilipn berufen.
Zweiten» linden wir ßi'isjiirle rein nillkiirUclier und nur
aus dem Gebirn des Verrassers entsprungener Benennungen
von Gebäuden, die im Volksmunde noch die alten oder andere
Namen führten. Die Cf>nstDntinsthermpn sind ihm rin t. Sahtrni
el Bacthi {2^) und die zwoi darl hegenden Flussgfitlersljitiien die
Bilder dieser Götter, die Uiocletianstbernien templa IV Aschpii,
Salurni, Mortis fl ApoUims (27) nach den vier(s./u 27) Rotunden,
di-r Tempel derVenug und Koma t. Concordiae et Pielati${2i, 5);
ist für die beiden irrsten Rrnennungra gar kein Anlass in der
Tradition jm linden, sn ist dir^ dritte wenigsten.« prkhirlieb dureb
die .Nabe eines arcus pietalis (S. 31S). Diesig freie Gründung
bescbränkl sich aber niebl auf die Namen, Aus dem Kegionen-
hucb viirj[t"iiilii;.b kannte der Schrirtsteller den eheniidigen Reich-
ilium der Stadt an Mamior, Erz uml v4'rgoldeter Bronze. Was
bg näher, ats die Gfiller sr.alt in die nackten, noch vom Ranch
der Giiigkardücljeii KinSscherung ge-^chwärzten Mauern, vielmehr
in die wiederhergestellten l'rachlhanlen zurfickzuffdireo? Die
Engelsburg, das Pantheon und den Circus schmückte er auf
diese Weise (vgl. zu c. 21), ohne zu ahnen, dnss man ihn beim
Wort nelnnen und, da erdiicb srh^t-rlieh im l'^len Jahrhundert
noch all die llßrHir.hkeil get^eheji haben konnte, auch sein fuil
■
424
DAS MITTELALTBfi.
das Gegentlieit meistens bezeugt, in seinen Beäcbreibnngf n nacb
dem wiclittgen 'Kern" t^iiicr verlnriinpri alleren Schrift suchen
würde. — Rfi lÄt hier nüch einer VRrmeintlitJien IJuelle der
Namengebuugen zu gedenken. Bei >ibliy sowohl wie in der
Beschreibung Roms pHe-gt, w« keine andure Erklärung gefundpn
wurde, die Annahme auf^^uhelfen, dass eine missverst<indene
Inschrin zu Grunde liege. Allein mit zwei umi so bcmerkens-
wftrtheren Ausnahmen (zu 22, l. 24, 31 findet sidi in dem gnnzen
Buch auch nicht eine sichere Spur sei es derlienutuiss einer ge-
ecbriehenen Sammlung, wiir der Rlutüiedler, Tioeh der Beachtnnffi
der noch an den Monumenten erhaki>ni>n Insrhriflcn, so wcnig^j
das* z. B. bei der reconstruirendcn Besrhreibuug der Knf^elsbnr
nicht einmal der noeh Im 15ten Jahrhundert ftichtbarcn Grab^^
schritten der kaiserlichen Familie gedacht wird, Wir werden im
einzelnen Fall sehen, nie schwach jene Annahme gestOtzt
worden ist.
Ist also die Erklärung und Beschreibung des .\utors n
jedem einzelnen Falte zu prüfen , ihr Wcrth , wie es namentlicl
Becker und Piale mehifarJi angedeutet hiihcm (vgl. Piales Be-^
merkung Del Lttmpi dl Vespae. e dekla Concordia S. 22) nicht'
der eines Zeugnisses oder sogenannter Tradition, so ist um
so wichtiger die in topographischer Ordnung gegfibenp Reihe
der Vulgärnamen. Penn diese «ind durchweg als die Kur Zeit
des Verrassers geltenden zu betrachten, ßs ist im vorigen
Abschnitt bftreits nachgewiesen worden, dass sip nicht immer
mit den patatia und arats der älteren Listen übereinstimmen.
Dies ist natürlich, da die .Namen im Laufe der Zeil wandern,
wie die Legenden, oder sich auch gleichzeitig^ an verschiedene
Monumente heften. Wir fanden das pahlinm Neronis am Va-
lican und am Lateran, werden das sepidcrnm Romvti bei
S. Peter und S. Paul finden: die Beziehung dieser Lorüliläten
zu einander ist der Grund der Leherlragung der Namen. Ge-
wandert sind die Namen ct'rews Ftaminius und miea aurva, spät<T
gallusxe, und wenigstens für die Wanderong <Ips erstgenannten
lieüs sich die Erklärung linden (S. 340. 384). Ferner tauchen
hier eine Reihe von volksmassigen ApellatiTnamen auf, welche
V. MIRABIDRIV: PERIKUESK
•125
Euni Ttreil die noch lebenijig«! Erinnerung »n daü kaiserliche Koni
bekunden, mm Theil ilie völligi^ I In kennt nisft der firi^tinimung
der antiken Gebäude und das Bcsb-cbcn tue nach ibrcr äusseren
Qe3l3U, Aebnlichkeit mit mmirmen Bauten und dgl. zu be-
nennen. So pit'hl es im valirnnisehen flehiet c. 2U ein •Kai?pr-
bad' ibalneum rmperatmis), wie riii solches iu der Cegcud des
Palatin (oben S. 342), aur dem Ouirinal einen 'Kaiserliscb*
{mmM imperatoris) c. 27; im valiraniürhen Gel)iet ein msiiarmm
Dennis (22) und am Lateran im llUn Jührhundt-rt (Urk. von
1050 bei Coppi, Dlss. delL^ ac. pont 15. 207) pin patmium |d. h.
Ruine) quod voeatitr t-estiario. Wie Hum selbst die aurea Roma
(S. 374), das Giipiitil mireni» Uu 23. 2), so ist die Tiümmer-
dUtle des flj^ininischen Circ\ig das castdhtm aureum, eine Säulen-
halle die pergM?n awrea |29). ein Triumphbogen an der lilitgeJs-
bröcke iler nrrm awreitg iÄhxfitiiiri, oben S. 414): st» konnte die
t'iberall thntige Volksetymologie leicht das Velahrum ziun velum
(oder ofWw?) aifreHwi, aus der OresfiV/a die auri siilta machen
(29). in dein»elbeii Stile vivt nie datu nicht mehr vi>rständlit:he
Septizonmm (vut((är Sej/tidomwit) als stptem soli-um mund^recfal
und bedeiilsani gemaj^ht hat. — IIa anter den Trümmern der
Tempel bald die Vegetation zu wuchern anruig, so i.st die ße-
zeichnuui; 'Garten' lOr Trümm erstatten begreiflich. Uns forum
dos August wird zum hortus mirafiilis (lluLlr 'Johann.s IIT. unten.
und Acta SS. I Jan. 8. 17>, der Alihang des (Jitirinal gegen Trevi
zum hortus Veiterfs 1.27): und sehou der sogenannte Aetlilcus
S. 41 (hinter Gronovs Mela Hiflfi) erzSlill., dass die untere Tiber-
inael clibamu atmae Vemris genannt werde llihanm die Ausgabel.
— Wie die Ruinen der seile sjule auf dem Ksquiün vernuUldidi
von ihrer (lestalt die 'Capuxeo' (oben S. 4orj). «o hie&stin die
Thermen des Üioclelian, wie schon NIbby z. d. St. erkannle
(Vgl. zn 27'!, nach der Form der Hodmdi'u 'die .SrhelTer [viodii).
Wer daran Ansloss nehmen und quarimr dii leeeri woUta,
vergesse, dass ähnliehe Bezeichnungen himlig genug sind. So
werden auch tlie fnma und font^llr iGaletti, Priniic. S, 299) xu
erklären sein und noch jetzt sollen die KOnigügräber von My-
kena« bei den Ilanern tfovqvot. hcissen (Bur.sian,, Gcugr. von
426
DAS MnTKLAI.TER.
Gn«cheii)anri 2. 1. 46). Valgirnami^n ühnlich^n rrsprunt^s »ind
e^arara, cnmeHara [camilh'anHm) . cmnaiara, earnara. er«/K
ciäa.graikUa, ein Paar anJerp scheinen, wie schon hemerkl
{f. 22, 2. 24, 2), dnreh rlic> Abschreiber comimpirt zu sein. För
die Belianjjtung, das» tliermaf wie pahfmm ninr altgcrncin
üblir.Le BczfiirJiniin^ für antiki^ Huinfn gi^norden sei. lindn! ich
weder in dan »irabilien, noch sonst vor dem 15ten Jahrhun-
dert Beweise (lEarloli Mppii. flfii: sril dieser Zrit ist es pe-
läulig, d.ine))pn schola, wie denn das Septiionium sc«ola rfi Vir^^
giiio heisst (vgl. schola Bruti. oben S. 1S3, 7).
Ich !>>'liit im Fiitßpiidi-ti dfn Vprsurh einnr AD!)ly<<e der'
fjanzpn l'ftripgrsf' nach den ange^^ftliftnen rieiiirJil.spunkti^n. deren
Hauplniifgrtlie fs ist, zu zeigen, Hass der Verfasser eine topo-
graphisrhe Ordnung cingehaUeii hat. wie sich dies nach der
Disposition der Schrift (S. 3öl f.) nicht ander« erwarten läsul.
För die Beschrcibnng des vaticaniHchen (iebiels (c 20. 21)
iitl es zunScihst wichtig, dartin f(>3f/.uh<dteti, dait^s die in der Ue-
»chreibjing der l'ctcrskirclH' des Peljus Mallius vnrkoninimden
mit den Mirabiürn ^leichtniitendeu SUdten. \irie itrhon oIm^ii
S. 3(>0 bemerkt worden, aus den Mirabilien stammen, nicht ynn
dem VerCasser dt'rMirabili4Mi dem Mallius entjehnl sind. Let/tpree
wird zwar tni^iiies Wissi-HH allgemein iingenommen, aber ohne
irgendwelchen zwingenden (inind, vielmehr lelirt die Rirhtifrit'^tt
des umgekehrten VcrhäBnisses, dessen chronologische Möglich-
keit gezeigt word4'n ist, dir* einfaciistH Vi'rgleiHiung der Theile
(bei MaElius) mit dem (ianzen (der Miruhilieii) und die nähere
Betraehlung der Kesrhrpibiing der Kngelsluirg wird uns die
sirhersien Bi-weise lierern. dass sie v«in derselben dichtenden
Hand herröhrt, welche aucli sonst in der Periegcse erkennbar
ist Wte diese Hand die Legende vom Pantheon verarbeitet hat,
it^t schon gezeigt worden. Die Ahweirhiingcn des Textes des
Hallins (soweit auf dm Abdruck in ilen .\et.'i sanclnrum VitIhss
ist) von dem Mirahüientexte lehren damit übereinstimmend.
dass jener der intej-polirle. dieser der reine ist. Den Beweis
liefern besonders die Kinschallting tlcr Kirche S. Maria Tfan$-
ptnlina (oben S. 1169), dieVeründemng de» tauna in einen tavnu
MIHABILIBN: PRATEGCSE.
4W
n
*
^
aennt$ c. 20 (wonlher unten) und ein (Irilier Zusatz, weicher uns
aufHip vcrmeinUiclic Quelle von c. 21 führt, üer echte Mira-
bilienlekl livst: fst et rasteUum^ quod fuit temphm idriani. sicnt
legimm in ttrmone festmtau's S. Petri. ubi didt: 'memoria Adriani
imperaloris mirae Jtusrfniludini» tf.mplum comtlrvclnm'. ifuoH lotum
lapidibus «Xfpertum et dicersis historiis eM ferornaitim. Ganz on-
erhr-htich ist «s, rlass «tii^ Gniphlii li«sl: est et memoria Ädriam
— eomfmeium^ also, wip sn h'iiiliß, «in Paar Wort« auslässl.
Und dii-sr Auslassung bnl zur Zeitbestimmung der tiraptüa her-
halten niii;4sen (ohen S. 374)1 Aber wirblig ist hfi Malliiis die
Variante: sirnt leifilur üt sermone S. Leotm papae de festiviiate
S. Pelri. Hauptsächlich auf Feas Aulorität heruhl uim die ail-
gemeioe Anaahme. dasK, da Mailius die Quelle, die Mirabihen
der Ausxuf; »ei, der Nam« Leos als überliefen und die IVedigt
desselben als dir (iruinlKige fter Hesctuvihung d«r Engeisbiirg
anzusehen sei. Leider sei die Predigt nicht erhallen. So Fea
im J. 1784 (zu Winckelm. 3. 387tr.i. Es ist charakteristisch
fQr din Trfue, mit der inao jede Behauplung dir nissertazinne
HUlle rovine di Itomü abgeRchriebin hat, dass Bimsen (Beschr. 2.
I, 413) we >ibby (R. anl. 2. 497) selbst di« Klage um den Ver-
lust jener Predigt wiederholen, wälireud es doch nicht scIiwit
zu linden war. dass dieselln' in Verhindiirig mit den Sermone»
Leos erhalten uml da» Citat des Malüus gerade dretssig Jahre
vor dem Erschoineii des l-'ciisrhen Ruches vnii dr-n lliillfrini rnr-
ständig besprni'hen war (Leon!» Magni Opera. Yen. 1753, 1
S. LXXVf. u. 3B7). Sie lehren drtrt, dass die l'rcdigt zu eine«-
Sammlung Predigten gehört , welche zwar niehl von Leo her-
rühren und auch nicht seinen ^HUien tragen, aber in Hand-
schriften hinter denen Lecis folgen, unl^r anderen in einer von
demselben jMallius sicher gekannten lls. 'cod. hasil. S. Petri
210 8. Xir. Eis einlebt sich also, so weil ich sehen kann, mit
Sicherheit, dass der Ziisalx S. teouis ptipne die Ansic^ht des
Mallius auüKpricbt und daf,» er dieselbe in den von ihm auRgA-
sdiriebeiien Mirabilienli-xi bincingclragcn, der Verfasser der Mi-
rabilieu aber die Predigt, wie sie riberliefert war, als anonym
anführt. Üic citirtc Auügahe (im Appendix sennonum n. XVl
438
DAS MITTELALTÜB.
S.442) Kifbt ihr ilie üelerschrirt: in tuitali SS. apostt. Peiri et
hmli {'IQ Juni). Die lMiTliiT|j;eliriri^t;n Worte lautf ii : mervU
daäas Romanoruin, ubi miit coiulitntae mftnoTiae aposiolorvm.
oportvit ttu'm iV esse praedicatores regni caelorum. ubi con^äiuum
e$t regmtm Rommiarum, ttt ilwersae geulea bonohßcent mtmoriam
päcat&rttm. tunttbus enim aä beatum Petrum aposioimn qui nave-
nmt, ibi e»t cQnstitvta memoria Ad.rtant imperatoris,
mime magnitudintB et pulr.hritudinis templum con-
strttctum, Humqttid polest ab ab'qm did: intrennu ad mtmoriam
imperatoris? ergo profterilvr metnoria impfraioris et festinatur ad
memoriam piicaioris. Lud weiter entliiilt iümc Preillgl !\ictils
über die Eii^'cJsbuiji;, aläu, vtie mau bt^i einiger L'ebcrl<>gung
auch ühne Viirglcicbuni; litis Textns häUn miiLliinassec können,
.Nichts von der pbanlaetiächen Iteschieibun);; dus (^bt^nslieen
Schmucks, suudeni nur dit dürre [^otiz, daj»!^ *das Grabmal lla-
drian« ein Tcm^jel von wundert)ai*er Griit^ne und Scbünbeil sei';
eine Notiz, die zu(;lcich weiten des AusdrucJis templum wohl auf
eineu jüQjjeren Verfasser aJs den grossen Leo biowcigt. — Es
bleibl nur i'iliri;; zu erwähnen, An&s Malliiis zwlsclien dem ersten
and zweiten Stück aus d<.'n Mirabilien (§ 127; in paradiso S. Petri
— ruxta agutiaai, 5 13(1 f. in naumackia — septiirhrnm praefecuV
die nicht den Mirabilien entlehnten Worte § 128. 129 Rinschiebt:
m cortina beali Pelri, sdlicet in ptatea ante gradus, est quoddam
mnfharum cum conca porphyrntir.it. qmd fonstriii fedt praencmi-
naiHS Symmarhm papa ad chrismatts unclionem in sef-imda feria
paschm. in eadpinplaiea anie S. Petrum, videlicet ante ecdesiam
S. Mariae. uirgariorum ett quoddam aliud caMharum. m quo de
consmnub'm schota nirgurif^rum prnepararet iemm dotnino papof
m liianüt maioh veiiieuti ad S. fyirurn.
^ach Beseitigung der vermeintlichen CfuelJr ^mes Ab-
BcbniUs linden wii- itlsu n»l einer der ßedfutunp dt's valicani-
scben Gebiets im t2tHn Jabrbundurt «nlt>|jrrcbenden Ausfidu'-
Uchkeit folgende Monuniente erklärt:
Vut^ariiamr KrLIürung
1. im paialium Nt^oniatittm iem.plum ApoUinis
2. vestian'um Neronis (nun aliud templum
S. Andrea)
w
VnljtürnaBie
ErklXrniiit
T
agulia
»ifMi07-iii Caesan's
4.
weta
gepulfJiruut Ronifili
5.
terbeHthiHm Neronis
atdifkiwn TOUmdwti
a.
tMsl«Uvai Crescenin
fefft^iuNt {memoria,) Uadriani
I
Etttt« Der Viilgärnum« dßs crrcus jYerams wie bekannt *In'
(denn A9» '\»i infra liier wie 2^ ; infra antm] dem8ellt«ii der
A|>oUotenii>el. Audi dieseu ^ab die kirchliche Truditioo an :
{Ptlrui) tepuittii est via Aunlia in (emjilo Apolimtis iuxta toeum
ubi cruci fijnu est, itucla pahcium l\'eri)iuafmot , in VaticaHum, m
ternlorio iriuwpbak. So (mit Bcseiiigiiiig vun SdircibrthliTnj
der oben S. 324 citirle (^alaJog; der Päjiste bei Up»ius S. 271
iähnbch der Über pontiticab:^). Es ist wohl sdiw«rUch uoth-
wendig mit liunseii l2, 1,24: aber S. 39 schwankt er) und
Becker (Top. S. 663) in diesem ApoUutempel das ratiuinigche
HitbraifbeihgtUuni zu suclien. — Zu 2. Daher, daäs die Kirche
S. Andrea apäter zur SaJiristi'i der Ppler&kirche rtunh'., soll
DHch bui]»en S. I}9 das vestimiitin jiich erklären, welches je-
dixJi wie sfcrelarium ein wiederkehrender Volksau sdrucJt ist
(S. 425). Ous autike Monument scheint nicht sicher Uestimmhar.
— Zu '6. Die agulia {anch ntus: S. 182. ^äS. 344) hioss längst
wegen der Inschrift divo f-ofsart^irabmal <!acsars' (ülier memoria
S. 341 z. E.). Die Verse, welche an der Kugel auf dem l'jra-
niidion gestanden Eiaben sullnn {n» ist der Anfani; einejD be-
kannten GedichLes, üben S. 373), haben weder durl uuub 'furse
in qualcbe inuro vicino' (Nibby, U. a. 2, 2SG) gestauden. Viel-
mehr ist das wuhi freie Üichtun^i des Autors, — Eingelegt wird
nun die Hei^chruiUung des paTaäisus S. Petn\ nelche die alte
Topographie bis auf die ächon (S. 307) besprochene Geschichte
TOD der pinea Wichts aogehL — Wun wird in richtiger Folge
südwärts gegangen. Zu 4. 5. Oie Gmbpyramide, welche zu
ADfang de« Mittelalters Grab des Scipio liiess (S. 4(35), heisst
in der Bulle Leos IV von 1Q53 (Bull. Vat. I. 27 Fea z. Winck.
3, 392 1.) tneiaquae vocatnr memoria Romuli. Die Erklärung also
fand auch hier der Autor vor. Auch die Pyramide des (^stius
i
430
BAS MITTKLALTÜH
hemt (llrk von 1 147 liei X^rini, De I. S. Aleui S. .Id?) meto, auf
StailtpUn (üben S. 339) stpulcrum Romuli: Remt daneben ist
oboc Beileiitung, der Zusiininii;nti.iiig nitl iIit t.fsi-iiicbtr von
Peter und Paul hi<>r giwrhgillig. Diese PjTamirfp, dpron Lage
durch Burniiiii» Vhn und MalLiuä' Kt'inrrkuiig 'bei 5. Maria
(rasponttna' loben S. 3G9) iialir bi'i i)i<r Engeb^hurg gcwi.ss isl.
mW in naumarhia tiegen, während im Über pontif. Leo fll 81
und soiisl (Ziiicagtii, Mai S|Mciä- 9, 439) die Kirche S. Peregrini
nahe dem valir^niscbca f'nlasl ad iinumarhiam helHst und dii*
grCsspre Ausdehnung des Namens der einen der beiden (oder
fünft S. 45) Nauniacbien auf die (leidend itwiücben Vatif-an und
Engelsburg durch die rej^to Hamnathiie (oben S. 328t wahr-
gchcintich wird. In der Unigegend (circa se) stand das (erbnuhtum
.Veroni's. Der Name Neru ist dabei glficbgitlig. es ht die pseu>
donyme Volk^äbezeichniiitg, welche daher n'ibrt, i\a»s die schon
zu PrncD|>3 Xeit mit Recht udrr Unrecht als 'Ebene des Jim'
bekannte Niederung an der Mord^^eitc des Engetsburg (ijfi
Prelier. Heg. 8. lt>4. 211) diesen Äamen im Mittelalter foitfühit
Eine Urkunde v»a 9B'I (Co[t|>i, lihs. dell' ac. )iont. 15, 199\
nennt die vin qm duai nd prala JVeroms H ad jx/ria beati Pmi
apoBtoli aJs (Irenze eine.« (Irundstöcks foris porta b. Petri, uni
Benzu (Ad Heinr., Pertz M. G. Srri|)tt. 1 1 . 656} schreibt : co$tn
posutt IN prato yeronis. Vgl. IJb. ponr. Sergius II 47: canipus
qui tlicitur Neronis. Mit Recht nimmt wohl Bunsen S. 40 an,
dass diese 'Terebintbe des !Seru^ der obefiscus .VeroMix ist,
nelchen der Ordo Benodicti S. 125. 1-13 nahe der Eiigelsbui^
neoDt. Wa« es fCir ein Gebäude gewesen sei, ist natürlirli iiirhl
sicher. Die beiden Ausdrücke aber lassen , sowie die Beschrei-
bung der Minibilien, wohl nur an ein sich schlank und hoch
aufbauendes Gr^bniDitiunenl denken (tiregnrovius 4, 57).
Zu 6- Caxidlum rrMr/Ttf» bekanntlich seit 99ft. daneben
dotnus Thiederid, casteUum 5. Än^eli. worüber ausser Fca uud
Nibby (R. a. 2, 488 IT.] MüllenliofT in Haupts ZeiltM-hr. für
deutsches Alterlhum 12, 319. Dass Petrus Mallius seine Be-
:ichreibung der Engelsburg »us den MirabÜieD entlehnt ha),
ulchl umgekehrt, ist Kchun bemerkt wurden. Zur r^nlrolte dient
BS dne andere Bcschreitmiig der Engeläbun;, welclie üt \>r-
binduiig mit der Sage vuu dvr Cresceaiia aus der IVusaaulI&suug
der Kaiscrctii-uiiik in die Üotliavr Ib. der Ko|>gaui.>ictieD DliruDik
eingfiicliaitrtL und sawrild vou Blassiiinnn (K»isfj'clirimik 3, 89B
rgl. S. 77) a\n tou MnllfinliofT i Haupts Zeitschr. a. a. 0. S. 322)
gedruckt ist. Di-r Tnit lautet nach Letzterem: Didrir. bweede
do enen loni, (U leget jegen rie Tib«rbrugge; he. makede mnme den
tora enew viereggetien muntel wm Witten marmore . de sten um
vnvitUe dicke uHtte taue . se mi gelodei to mander mit bliuKde mit
üermen krampen . iippa der vierden egge jegen dat suden Het «t
gekouiem an enen sten . mnn stgel dat en merosse toge de
f<H sfprt al 10 siuiiene . biwien Herne manlek t's geduwet de tom
vo» ttgeie smewttll und« ho . vil schona wmiinge sin dar ovene uppe.
?'/ M wol der besinnen de ie gebimei wart . he het uoeh Crisianda.
MilUerdiolTkeiinl die (juelle iiiclit. Den ZeltverliäUniiitien nadi
kAnnle ja wohl der Vcrl'ai^ser den ältcäteu Text der )lirabilien vor
Augen geliabt haben (vgl. Walleulbacb, Ge&cUichts(|uelleu S. 414).
Allein bei näherer üelraclilung zeigt m s'ub , da^K der Deutsche
nüchtern bejichreibt, wa^ Br (oder sein Gewribrsmann) gesehen,
der Brimer. wie er sich die ursiirOn gliche Herrlichkeit getlacbt
hat. Riuhlig wird der 'viereckige Miiiilel voa weissem Marraur',
der Unterbau mit seiner noch gTos^eutbeils erbatteueu Uekleidung
besclirieben . wie er bis zu der Eroberung und Zerstöniug im
J. 1379 ausgab (,>'ibby S.fü'i Gregorovius 6, 505); auch Theodor
de Niem sa^i; muros ex qvadratis lapidibus marmoreis altisamis
vajde magnis compositos, und wenn man hier den Ausdruck mar-
»fureijt nicht ur^iren wollte (vgl. S. 196). so würde man docit
Gainuccis unten angefübrte»Zcugniä» äowenig beäeiligeu ktiuoeu
wie da» noch wichtigere Prucujia (B. Goth. 1,2*2 S. lOti f.):
nenoirjtai yccQ ix Xi&ov fca^tav, nai ol Xi&ot ig äiJ,tjXovs
fiCftvxaGtv ovdiv üU.o i'yAoy ixo^re^. Wenn also Ausgra-
bungen zur Zeit Bunsens (S. 4.12) keine Beste von Marinurbe-
kleiduDg aui l'usä des Monuments, sondern Traverlio zu Tage
gefordert haben, sn ist das kein Gegenbeweis. Uuer lieht idi ist
_ der Widerspruch in Beüell di>r Vcrklanimerung der Steine.
m Au dieiiem vier»eiligcu Unterlrau, der im Mitletalter mit Zinnen
I
I
I
A
432
DAS MITTELALTER.
iinil Kcklinirmen >-ers»heii wordnn war, waren die Urabftclirincu
aiigehriiiJit (rgl. Möniiiweo, Berirlile der säclis. (ifts. der WU-
seiisch. 185U. 304 11.). i^ber einer derselben halln aicli iiaUe dem
WAslIichen li:cklhurine (d. h. der dem Vatican zugekebrleu Süd-
seite des MfJimmcntst noch zu iiarauccis Zeiten der Fi-iftS er-
halten. ller&elLe bezeichnet auf «einer Abbildung (Auticb.
S. ] 87^ Autig. 15ti9) die Stelle mit ilcm Guch.aaben A und sagt
{S. IRB ' >: 'dnvp si vede la Irtteru, A si niosirn una anlief |>arietA
dl niaraiD, nella quale si vede un gran pßzzo di fregio coQ le
teste di bue et fesltiai col i^uo architrave e di sotto sonu bugoe
pianft, Helle i|u;di st li'^'^'ono le iutVa scritle letti-.re' (folgt die
Cirabachrift. <les dimniodiis Or. 887). WVr sich aber erinnert,
wie die Zeichner des ICtcn Jahrhunderts aas (iem einen Siier-
ku]>raiirilerTi))eriii£el drei und mehre geniaichl haben (s. nieioen
Aufi^atz Aniiali 1SG7, 394], der fvird es mit Hauiuccis teste di
bue uicbl so genj<u uehtneti und zugebuu, das& damit sehr wobi
ein Siierkopf oder ein Üukruniün getneirit sei, und daas die&eä
eben der 'Ochse gehiiuen au einem Stein' dcä deutächcu \ie~
srhreibcrs sei, den derselbe eben an der Südseite des Monu-
ments sab. Fun Riikraniun aber wird es )|;e>vesen sein: oder ist
hier ein Siierkopf architektonisch denkbar, wie der erwähnte
an iler Tibcrinscl und der niäohti|;e iu den Trünitnern des
Theaters zu Verona erhaltene (Ann. a. 0. S. 3S3), die doch aber
aller Wahrächeinhciikcit nach zur Befestigung von Tauen dienten?
Auch auf der Hronzetbür von S. Peter kt der Unterbau mit Bu-
kranien verziert dargestellt (vgl. ISibby S, 498). Ist dem .sn. so
darf wohl behauptet werden, dass in derMirabilicnbescbreibung
cum pavonibtts aureis ef fniiro sieh eheufaik die Erw.<himug
Jen«» Kopfes erhiULen bat, dei; Mallius tauro aeneo also eine hand-
greifliche liilerpolatimi ist, welche er in Griuuerung au die/atiri
aerei ei dtaurati in fasiüßo Panlhe-fui (22, 3) vor^eneiiuiieu li.ibeii
mag. — Auch die 'schönen Wohnungen' oben auf dem Rund-
bau hat der deutficbe Perii^et ati8 Autopsie: es isl zunächst an
die Kirche S. Angeli usi^ue ad caetus zu denken, Was nun der
Mirabilieiiiiichreiber sonst vun der Ausschmöckung dc^ Mauso-
leums eriälilt, erweckt den gegründetsten Verdacht. Es ist ge*
J
I
zeigt worden, dass das Cttat aus dem smiw rflstivilatis S. Fetri
lediglich die Worte memoria lladriani — lemplum ajttstrudum
umrasst. Dum ilamats nbljchen N'iniRii casteihtm set/t er wie
gew&hnlich sein itmpltim gegMnübei*. Die SrhüdeninK 8diw.i[ikt
nun 7,wisplieii Angabc des noch siclill)ar«n Schmucks und der
ehemaligen (alfso vorausgesetzten) Pracht hin und her. Mit
mehr oder weniger Zuversicht hat man sich bei der Itecon-
stniction des Dcnkmcils »uf folgende als von dem 'Canonicus
Mallius' oder doch wcnigstfins von Leo dem Grossen gesehi^n«
Dinge gestützt: l) in der (trahkamninr hahe der PorphrrEiarko-
phag des Kaiäeri; gestanden, in demselben ruht^ jelzl im Lateran
Innocenxll (t 1143], der Deckel diene ah hccknl detN'l'rärccten-
grabes' im paradiäus: dazu ist zu bemerken, datis wenn Jo-
hannes Diaconus in der Beschreibung des Laterans den Papst
Innocenz eljcntniis m miicha porfyreMca, qu/w. fuü Aibiani vnpe~
ratoris iffpuUura-, beßtHben i^ein lästit, dißs keine Ri'Mäiigung
giebt, sondern aus den Mirabihen entlehnt ist, dass der Mira-
bilicnschreiber abtrr aelir gut die (Jeschichtc erfunden haben
kann. Der Sarg des Innuceiiz wurde sj)äler durch Feuer zer-
sldrt (Gt'egorov. 4, 4281. üer Deckel des rräTeclengrabes (oltca
S. 373) wird (mit ucicfaeni Uccht wuiss ic-.h nicht] für da^selb«
Stück geballc«, welches jetzt als Taufbecken in der Taufkapelle
der Pelerskirclic dient. 2) Wenn der Sc hrill** teile r sayt: 'um-
geben iät (?) das Denkmal von ehernen Schranken mit (loldeaen
Pfauen und dein Stier' (von diesem ist tschuu (gesprochen), 'von
denen zwei m cantaro paradiai stehen', so ist es wohl siclier,
dass dies die bt-onzeneu ITaueti sind , diu jetzt im l'<ai'len des
Belvedere neben tle.m Piuieiiaiifel stoben (Viseoirti, Pioel. 7, 145).
Will man dies ZeuRnis« für sicherer halten als jene, dass der
Pinienapfel von diMii Mausoleum oder vom Pantheon herstamme
(S. 367} odei- der Hiouzekopf und die, Bron»ehaud vor dem La-
teran von dem Sonncnkoloss (S. 372)? Gewiss nicht. 3) Die
vier vergoldeten Pferde an den-<^r Ecken hat der Periegel
nicht gefflhen [fncrt), sowenig wie die vprgtddRten Pferde auf
dem Bogen des grossen Circus (25 slixbat quidaw etinuf- aeren»
et deauraiiis u. s. w.). Man bedenke, dass die von der späteren
434
»AS MTtTELALTEn.
Miraliilioiiredaclion iogar io den Text (Nirab. 16) uufgeDom-
meui! Notiz des Re^onenbiiches: equi aeni magni ei deauraii
XXV, equi aum LXXX. eqm ebumei LXXIN i so ala(t des ijclilcn
ejNi mmjm — liei tncrer, ehtrtm)r dio Phaiilasie stiirK »Dregen
musslen und f:s lu{j im 12tt>u .lahrliurtdiü't vfiF-n-^d naht^. die
vier Ecken des Grahiiial:« Hadmo^ und die zwei Bügen uiu
tircuii (v^'l. S. 372) mil vergaldel<tii Plcrdeu zu be&ßlzen, als
oinigR Jahrhunderte friih^r die nicht mehr crhallcuc höchste
S|)ilKe <.ti'ü MihnuineTita mit einem Viei'gesiiatin vim fahrlhaftcu
Dimeni^ionen Urihaiines Antiochenus Im Halmas, zu Spartians
Hadriau 1!), wahrselicLDlich uli.s cud. l'alul. Ol}: Hescbr. Konis 2,
1. 418). Sehmi Wiiiekchnanu iianiiti' lützlßr« (ii^S(;hirlite einr.
^jrierhischftLnge. Lud werglanbl ohne Weiteres dem Mirahüjen-
ächrelitcr, dass auf dem Giebd des l'auüieoa oder etwa aJs Akro-
lerieii an den l-cken duo tauri (i«rci el deaurait slaiidmi (22, 2),
»der ^?r, d:\ss dAS l'o^^lamem des valic^nischen OhelL^kcn tabiäii
aerm et tl&mrads ^cschnii'ickl war (2U, l)* — -1) Aehniich wird
RS sich mit den virr ßrunKeUuli'en verhalten, die so leicht bei
deir Form des >lnnnmi^nts auii; drr einen, ivic man &3^\. bis aut^^l
Alexaiiih>r VI eiballciieii gefwJjjcrL ndei" wie die Krzlbiircu In den^™
KU 23,4 anf-i'fnhrlen Aela S. Silvpslri erfunden werden konnten«
— Das Hftsniiat also ist, dass der Verfasst^r der Mirahilien seine
Bcschreibunf; nicht einer älteren tjuelle entbrhnt, diiss er aiclit
mehr gesehen hat, als was der diMilAi.be Beriehler statter nüch-
tern beschreibt: den nneli ganz «der zum grossen Tbeil mit
Marmor bekleideten und mit Keliefornameiitcn verzierten qua-
dratischen Unterbau, darühni- emiiorragemj den dmeh tlie Be-
fostiguitg bereits »eines Selmnirks und nunienlbch seines oberen
AbsclduKses initkli^ideli-ii Kuudb»u, nnd dal•t^ er mit liitfc nahe-
liegender Coinbinatinnen einen pbanta^ti.^eheti Verbuch der Re-
conslrucliyn uuteble, den wir nach Belieben veivverl'cn käunen.
Von dem Staluenki'iinze de^ Mtniiniu^ntK liat er niehl eiuEual ge-
hört, die zum Theil necli im Ißten Jahrhundert siditbaren
Grabücbrifteu sclu^inl er, wie auch sonst luschi'iflen (IS. 42-1),
der Krwidinimii;; nicht fiii- «erlh geliahen /u haben. — llier-
nueb darl' man vielleicht huiren, dasa der Ücridit de» 'Canoni-
V. MIRABII.IKfV: PeillEGESE (22).
435
HilbW nicht mebr «Is Grundlage arcliiteklonisdier Recon-
structionpn lienntzl wt^iiloa winl.
» Das Marsrekl (22). Ünr Canf; der Ile8(:hreü}un^ ist dieser:
von fM)rta de) {topohi wird iihcr das Panllicun nach dem
Theater des Pumpt-jus (t— li), von der Engelshriiclie narh der
(hegend der TibcriiiSfJ. also auf den b«idcn llauptstrassen , ge-
gangen. Zuleut hält sieh die Reschreihiing nördlich vom Capitol,
dem Hauptpunkt des folgenden Abschnitls (4 — 9).
Die erklärten Monumente sind:
Vulfttrninir
1 Auguslwm
2 ad vomam Parionis
3 t maiorecum
4 Kirche S. Ürso
5 palaiium Äntcnmi
6 bei S. iVlaria in Aqiiiro
7 CtimiUanum
S Cahnrarf.
9 caüelhim aifr«im
Umylnm (Oclaviant)
templum Gnei PDtiipeii
nTOfMhm ApoUinis
secretarium Nermis
iempium dwi Antonmi
i. Adriani, arcus IHetaiis
t. Ve$ta$
t. Vemris
oractilum Iitnoniii.
Ausgela&snn habe ich die rein erfundenen oder willkürlich loca-
lisirten lem^la Bellonae-, Phoehi et Flora«, das nach dem Regio-
uenbiii^li bei S. Maria sopra Minerva angenommene t. Wnienme
CalciiUae, da«, wie mir wenigslfns wahrscheinlich ist. erfundftne
t. ApoUinis bei S. Marc^i. Auch day f. .ttanis (über die Kalender-
noliz S. S7fl) hilnpt nur an dem Naiiiftn campm Martins, der
schon dam^tlt: aul' d(^n «tn^eti Raum einrs Platzes beschränkt war.
Darüber vgl. Bd. I. ^ — Zu 1. Üas erste templmn (so am Ende der
ReHchreibuD^') ist ilas Autjusium, nrich in Lirktinden des lOten
Jahrhunderts 7noHs Augusli (Gregorovius 3. 575). Die Fabel der
Entstehung ist das Vorhlld der jüngeren über die Entstehung
des monte testaccio, uelche schun Signürili erzählt (oben S. 393).
E& ist bekannt, dass die Inscliriltcii ossa Agrippinae M. Agtippae,
ossa Nerom's Caesaris Germnnici Cnesarts f, n. s. w., ossa C. Cat-
saris Avgnsti f. priaripis iuventutis (Orelll 659 ß()5 636) aus den
Trilnmiern de:? Mauäolennis lier vorgezogen worden gind, zuerst
28*
436
DAS MnTEL\LTBR.
in SignurilU SauiDilunß ersclieinen und wühl uiclil lange vor
ihm gefiimlen wunIpQ (ile Itotjsi, L« primc ract. S. SO. 88). Es
niu»a al^'t sdir aiiHallen, dass Im dctit Verra^ser der Mirahilien
dieselb«! Konnvl m deutlich durcliklingt: in iiHoquaqne sepui-
twra iunt ti'terae ila ilicentes: 'kaec sunl ossa ei cms Nernae
imperatoris et victaria ^uam fectt'. Wir wissen Jiun, dass die
Kais<!r von TJIkcriiis Im mtf Itoniitlan nicht in dem Matiitnieimi
begraben war«n, wohl ahtr ^>rva, cuius cotyits a setiaiu, ut
quoitdam Aiujunii, hunore (lefalo [su iiidne üas.) in sepulcro
Auyusto si^pititunt eul (G|iiLon)i! de Ca4%. 12, 12). Mir .-^t^beinl
es dahi^i' iiQLhwe^mli>4 an/unt^bincn. das» tlev Stein mit der Iti-
srhrifii ossfi imy. JVbi'J'o« Cacsaiis Augusti u. s. w. zur Zeit der Mi-
rabilit^n im Original oder m viner Absciirift noch bekannt war.
— Zu 2. S. lieber rlJe Gegend Parione oben S. 316. Heber
die zahlreicbcn concbae, diu s]>älcr in die Kirchen gebracht wur-
den, und damals zum Tbeil wohl nodi mi ibrem Platze standen,
Vf^l. Mnraußoni. DpIIu m&e gentiCcscbe S. 30t IT.. Ober das Ge-
dichl auf der mnra üben S. 37tt. Ilie irntpri*r.hMduiig drs Thea-
ters des Pam|iejus {templuin P.) von rineiii mOnummtum illivt
ist nicht kiHr. Smllleii IleslR des nerinto.s[yl()n glimeini. sein? l>er
Aame isl wobi wrrupl, denn maiore («der wiafutf),. tarn ilecenter
anmtnm kann , obwold ■mununie.ulnm maior« ein passender Vul-
girnanic würe, schwerlich geschrieben werden. Dies lam ist ^nz
gegen rlie LHliiiiläl des Verfassers, — Zu -1. Anderer Vidgär-
nanie fOr den Üogeii bei S. Orso (S. 411, 2) oder eine benach-
Itarlc Uuine. Zu 5. It-h habe angenommen, das.< das templum
dhtt AMonini in pahüto Aiitomni das Theater dejs Balbuä sei.
Dieü ist nicht sicher. Mit dem !NHmcn des 'Antouinns' bezeich-
nete Ruinen linden wir fülgende:
1. Cataloß di-r tbeatra: tkealrum Autoniniiiixtaponiem Antoniui.
Ebeiisu J4^r Ordo Üened. S. 125. Identisch mit dem rircus
AlUunini ail potttem Anloiimi der Periegese 2d. Das Iheatritm
Antom'ni hat .\it>by riclitig für das Theater des Ualbus er-
klärt (R. ant. 2, 5üü).
2. Perieyesc (14, 1 ): ncut columna Antmiini in paltUio nw.
'k
V. MIRABIMEN: PEmKCRSEf23)
437
I
3. Catalog der palatia : palatnim ÄMonmL Die Graphic erklärt
übt Mlumtta Antottini n.-ichii. 2, allein iliive liiUrpn-tation
ist Dicht aolfaw4;ii(lig als aullientiscii zu helrachten.
Ea bleibl möglicli, tlas£ der Calalog iU>r [lalatiu and unsf^re Stelle
unter paiathtm Antom'ni das thealrum [a'rrm) versrand. Dass
dies Gebäude in der Periegese zweimal vorkSnic, würde nicht
fltören, iibertlic» kann an der zweiten Stelle an Interpolation
gedacht werden. Mach der mrhRewiesencn Methode des Ver-
lassers ist der Ausdruck templttm .4n^o»mi ebcntio bedeutungs-
los wie iemplnm Adn'ani, es lolgt also aus diesem AuKdnirk
gamicht, dai-s hier dai« lemplum Anloni7u des Hegionenhuchs
(H. IX) gemeint sei, dagegen spricht nach meiner Ant-ichl die
topographische Anordnung. Abel' schwierig bleibt die beige-
fügte Ortsangal^e. Bei RoumaUI liest man: m palatio Antonini
tejTtplum dwi Ant(ynim tttxtn S. Salvalttrem mitf S. Mariam
in A^iro ttmphtm alii Adriani and äu las in seiner Hs. auch
Nibby; bei Albinuij t» paiativ Antonini iiixta divi AnloHim t'Hxla
u. s. w., was doch wolil nur verschrieben ist. Hie tliaphia lAssl
hier wie oft einen Artikel (in palatio bis Salvatorem) uufi und
hat also angenommen, dass mxta S. Saioatorem zum /. Amonini
gfthörc. Wir habe.n naliirlich volle Freiheil anders zu inter-
punktiren. Uie einzige unmügliche Interpunktion ist die von
fai'lhey gewählte nach in Aquiro; denn dann bleibt das f. Adriani
ohne jede Ortsangabe und Construclion. Möglich ist entweder:
in palatio A. lemplum A. iuxtn S. Satvatorem; nute S. Mariam in
Aquiro templum aiii Adriani, oder: in palatio A. templum A.',
iuxta S. Salvaiorem antft S. Mariam m Aqitiro ifmplum atü
Adriani. Denn wenn richtig angenommen wurde, da&s palaltum
Ant<mini\ rt\\ii<nnmei deis Dnlliuslbeaier war. so beiliirfte es einer
weiteren Ortebeslimniung nicht und es konnte eine ErlÄser-
kircbe zur Unterscheidung der vielen anderen (man sehe nur
Martinellis Catalog) sehr gut als 'vor' S. Maria in Aquiru (der
bekannten Kirche auf piazza Capranicat bezeichnet werden und
dies wird auch von Nibby zu d. St. angenommen. Tlie ganre
Streitfrage wäre nun zu erledigen, wenn uns die Kirche S. Stü-
vatoris der Lage naeb bekannt war«, was nicht der Kall ist.
438
RAS MITTKLAtTER.
IrlitliB iBvscIir. 3, 3. H6 D erklärt su: 'der Tem|)ei de» An-
toninua t)ci S. Salvatore (alle copelle), vor S. Maria lo Aqiiiro
der T. des Hadrun'. Es sei den Miraliilit^n zu glatihea, dass b«i
S. Maria in Aqiiiro (wo sich auch nntike finutriminier findeiil
der Tc[upcl Uadrians ^cstauJcD, 'liesouders ila sie aiirh den
Voinamon Hadrians riiliUg nnniien' (worüber meioe Anm.).
Dagegen müsse wühl ilei 'Tcntpel dßs Anloninus' erklärt werden
riir das temphtm Matidiae. Die Uegrüaüuii^'. soweit ich sie ver-
stehe, igt dii'se: 5. iiatvator ist die Kirche S. Sulvatorc alle oop-
pelle, die auch della fieta tieissl, und dieser Ueioanie nird
d«r DedicatiouäiDscIuift eDtnomiiicn sein. Da aber die Mlra-
bilieo das (>ebäude Tempel des Antouiiius nennen, so muss die
pietas desgelben den Tempel einem Verwandten oder Vorfatiren
errichtet haben ; 'dies kann nur entweder lU-r Tempi*! dir Matidia
oder Miirciana genesen *.ein'. ist alßo der der Malidia gewesen,
da eine tiJeirCilirc mit der Aufschrift templo JUatiäitte (vgl. üben
S. '217) nahe dem PanUieon gefunden ist. Statt die Schlussfol-
geruDg zu ^vide]-legcn, will ich nur die Vuraussetzungcn der-
selben beleuchten. Verniuthtich ätaudcn Urlicht« über die Kirche*
S. Salvatore alle cc»j>pelle keine anderen Quellen zu Gebote als
F'anciroli, T^^sori nascosti S.[j743, MartincILi, Roma sacra S. 391
und die ans ihnen ahgesrhrichen haben. Aus diesen ergiebt
»ich, daäs die Kirche 11 'J5 ge(fründet i»l, alKu. wenn diese Angab«
richtig ist, in den MirabiLien nicht crwälDU bcin kann. Pri^ilich
«ind diese nach Urlichs (S. US) im 13ti-n Jahrhundert geKchrie-
beu! Keruerwji-d dort ausdrücklich angegeben. daE^ der Beiname
itclla PieEa von einem lleiltgeuhÜde uder einem monte di pietä
herkomme und wenn Schriftütcller de» IGten Jahrhunderte
(Albertioi in Mazoccliis Auetore» f. XXXllI, daraus Lucio FauDu
4. 16 a. E.) den Iteinameii von "einem lemplam Pielntä erklären,
so bedarf dies keiner Widerlegung. Wir behalten aisu volle
Freiheit, uns nach ^^iner anderen Krlfi.scrkirche umzusehen. Da
es deren «ine grosse Anzahl gegeben hat, so niüchte ich dabei
stehen bleiben, dasü clfr Mirabilicnscliryiber i'uxta S. Salv<ü('rpm
ante S.Mariam in .1. verband, graele um diese hJilöscrkirclie näher
zu bezeichnen. So haben auch Duiiat i^Ronia vetns S. 242 d. Ausg.
J
160ri). Marlinelli (R. sacn S. 387) uud Nibljy (z. d. Sl.)
fr«nrthfiill: ab«r Onrnis Camerarius, den sie t-)tiren, wiederbult
nur die Worle iler Mirabilion. D^^r arcus Pietatis also ist nicht
sicher zu lieittimnifn. ist aber gewiss nicht der u. j4n/vjurii hei
piazza Scian*» (oben S. 4I6K Die Tt^iupe) (l«s Hadrianuit und
des AntODiuug kcjunen sebr gut ans dem Re^nneiibnrii (R. (X)
wie di»^ Mineri^ Chakidka entlehnt und von <iem MirabUien-
5cbrciL>er auf ^ut Glili-k untergebracht sein, wie die Namen auf
dem Aventin. — Zu 7^9. Hie leUIcii drei Niiinnu-ni tTihrcn uns
nach dem Capitol zurück: über das Camilbannm S. 406, ober
A»%cax(flbfm aureum undda:^ mon. äominae NofneS. 3^9 vgl. 374:
dass dasselbe nicht der cirrus Flämiuios, sondern die pnrlicns
üctaviae sei, glaubt« Nibby (z. d. St.) we^en des orarnlum
{=: aedM) fiirion» annehmen zu kennen, und danach scheint
üch Kiepert gerichtet zu haben; er hat diese Anitirlit aber
mit Recht sjiäter (R. ant 1. 610 f.) wieder auftfcgeben. Das
m'acuhim hiioim ist gewipß ebenso willkürlich wie das /. VestaHy
welches Nihby (z. d, St.) mit der Hinwei^ang anf die VestaheÜig-
thümer der Ciirien nur schflrhtem vertheidi^c. Auch mit dem
t. feitfris (S> wird es niclit anders stehen und nicht einmal
nöthig r^cin. eine Kcminiscenz an die Venus victrix des i'om-
prjus anzunehmen. Nibby (z. d. Sl. vgl. R. anl. t, ßl2) hält das
falcararf für die liegend am eircus Flaminius ('ad aedcs ü. Lu-
dovici Matthei hixta calcaTtmum', Fulviits, Ant. 4 S. 264 Aafg.
1545), wo noch Ligori (Äntichitä, 1553, f. iT'] ihn fönte iti cai-
carara erwähnt. Da non in dem Kloslerhofp der ebenfalls nahen
Kirche S. Nicola a' Cesüirint noch jetüt die Säulen eines Rund-
tempels stehen, diese Kirclie aber nicht er«t zu Anfang des
Ifitnn Jabrbundcrtä S. NicoUii in calcaria (Kaunusi, Ant. 4, 25,
Mfiiinif;. ArtU c. 13 a. E., Fflbricius, Roma S. 129 n. A.). sondern
schnn hn Uten liA mkararh heisst i.?(ireRorovhis 3, 566), und
diese beiden Au&drücke doch schwejriicb verschieden sind, so
igt es wahrsclieinlicb, dass eben diese seil dem Anfang dos
I Gten Jahrhunderts 'Tempel des Hercules custos' getaufte Ruine
das /. F*?terts sei.
bas Capiio! (23). Wie uns für die Deurlheilung der Be-
440
DAS MITTELALTER.
suhreibuiig der EiifieUburg die deaUche Uv^chreibuug den
Maags^iab abgab, so hier die Bulle des Gegenpapstes Auaklet,
welche wenig älter, und die Bulle Innoceoz lU, welche wenig
jünger ist als die Mirahüien. lieber die Eehlheit jener s. die
Anin. zu tler ('rkunde. — Die Lösung der Frage nach der Lage
des captlnliiüschen DreigOttertempels, welche durch die noch
nicht zum Ziele gefithrten Ausgrabungen im Garten CalTinn-lli
nicht endgiltig enlsciiieden ist (Herines 4, 254 tf.), ist auch von
der DiittelaUerlichen Beschreibung des lliigels nicht zu erwarten:
es ist hier nur unsere Aufgnbe, eine Reihe vorschneller Folge-
rungen zu beseitigen, welche aut^ derselben gelogen worden
siind oder gezogen werden künnen. Ich beginne mit der BuiJe
Anaklets, deren Verständnias wir wesentlich dem Comnientar
des Franciscus Valesiiis verdanken (in ('alogeras RaccoKa 20,
105—135}. Van seiner Gelehrsamkeit zehrte schon Casimiro
m der Geschichte von Araccii und sind so ziemlich alte Späteren
abliänfiig. nur mittelbar Preller in dem bei uns jetzt am meisten
j^ebraiirbten Aufsatz über ilas Capitol 4Philol. 1 , 493 (f. ■=■
Ausgew. Aufsätze S. 5U8 U.). nicht CanceDieri in dem lehrreichen
Buche II mercato, il I<igü dell' arqua Vergine ed il pal. Panfi-
iiano iiel drco agonale (Rom 181 1) S. 5 — 17.
Dem damals den Bcncdictincrn gehörigen Kloster von Araceli
wird durch dir Bulle Anaklets (zwischen 1130 und 1134) derr^pi-
toiinische Hügel mit seinen Hertincnzen zugesprochen, und zwar
der ganze mons CapHoHi mit der portinis Camellariae und der
terra ante monasterium qiiilocns Nandinarum mr.atur, und (nach-
dem die Grenzen dieae^s Territoriums beschrieben sind) auRSer-
dcni die Bauhchkeitcn in mercato a'rcit eundem monlem. Nuch
den Eri^rterungcn von Cancellieri steht es fest, dai^s unter diesem
mercalus ein M<irktpla(K am Nordwest» bhange unter Araceli zu
verstellen ist, nach welchem die beiden kleinen Kirchen S. Blasii
in mncaio (unmitte!h;ir am Anfiing der Treppe zu Araceli) und
.S. lo/mnuis baptin^ae in mercateito (jclzL S. Venanzio auf der
Westseite der l'cdacchia) Ihenannl wiiren. Auch eine ttirrts
meraüi i'f.r,siis Capüaliiim wii-d im Mten .lahrhundert genannt
[(vgl. Gregorovius ß, 54). Weniger klar ist die, wie en scheint,
V. MIHABILIEN: PERIEGESE (23). 441
mir liier vorkomrnimde üezeichnunf; nundinanaH. Cancellieri
sucbl zu erweisen, dass dieser Aufdruck den heutigen CspitoU-
plaU bezcictiac und dass äuf demselben wie auf den (lapitoleii
anderer Städle im MJUeUlter (er setzt irrig voraus, dass diese
immer »Is Ilerge /u denken scien'i ebenfalls Markt f^chalten
worden m, bis derselbe im Jahre 1477 naeb der piazza Navona
verlegt wunle. Schun früher sei aber der obere I'lalz zu eng
geworden und »n liabe sich der Marktverkebr nach jenem m«r-
catus herabgezogen 'per la disccsa del mimte nnn a linea retl^
oon una seil» ornalii, eome fu poi fabbrtcat;i dal fiuonarotli. roa
rozEa e scosee^a fra '1 setlenlrione e l'uccidente, e forse su la
Lraccia dell' antica appresso il bosco dell' asilo, nel luogo dove
ora sono le stale della ohiesa' (S. 9). Die Treppe, welche voo
piazza Araceli nach der Kirch« hinaufTilhrt, ist \MH erbaut
(das.). Und allerdings hat er richtig gesehen, dass <las Cojiilol
von der Seite dm Marsfeldes im Mittelaller zugänglich sein
musste. [He jetzt ziemlich allgemeine enlgegengCBetzte An-
sicht (ßeschr. Rums '1, 1, 99 u. A.) sli'tlzl sich daraiil', dass
ja zuerst für den Einzug Karls V (1536) ein directer Aufgang
durch Legung der grossen cordonata (vnlleDdet nach Miclirl-
ant'eiöb Tode, vgl. Grimm. MicIieJangelu 2, 445). und erst unter
Inoocene XJI ([Nibby, R. 3. t, 515) ein zweiter (die Fahrstrasse)
gegchafTeu worden sei. Allein schon im Alterlhuro hat zwar nicht
der apokryphe clivus asyli von dieser Seile heraufgeffihrt, wohl
aber mu&s es, nachdem die Bedeutung der servianischen Befesti-
gungslinie verschwunden und dieselbe vielfach überbaut und
uulcrbrocheit war, auch an der Wcstspite iles Capitols wenig-
stens Treppensteige gegeben haben (vgl. Annali dell' I. 1867. 3S0
ti. IJd. I): im Mittelalter wird eine directc Verbindung mit der
Stallt auf dem Marsfelde wenigstens seit der Erricblutig des
Senatorpnpalastps angenommen wer<len mflssftn, dessen Kmnt,
wie heut, derselben zugewendet war. Auch l'opencurdl [(jo\a di
RieiizoS. 3(»2vg1. .S. 8. f>l) bat dies gefühlt, aber nicht ange-
g«ben. wie und wo er sich die Verbindung dachte, bei den jüngsten
Verfassern von SlailtgescJiichlcn linde ich entweder die alte
Ansicht der 'Besdireibung Roms' oder gar keine. — Es ist zu-
442
DAS MITTRIMLTFR.
nirliftL klar, dattn auch vor der Errichtunt! der ffMscn Trf|t|)e
von Aracdi irgend ein Aufgang zu der HniipIfroDt der Itasilir;)
(jcführl h;ii)Kn iiiusä, auch wenn deren Richtung dureii t;iii dur-
anter liegeadeä anlikes Gebäude liedio^ sein eollle. Einen
Seileuauügaug iincti dem Capiloli^plat? hulte üiu vur deui Uiulwu
lies J. Ift04 ungefähr in der iMiltn der sildlichon LiitigNCi(i\ wci
JAtzt die Capelle Maltei (die 5te) i«t (Mbby, R. mod. 1, 347
ftciwhr. Riiniü 3, I, 350); seil x^nnn, ist njir luibekaiinL Der
Unibaii steht in Zusammenhang mit der Errichtung des i'.ipilnhm-
schrn Museums, welchi-s den eliemaU viel breitereu Platz vereint
lial. Nicht allein die iVIdiiUluni^ IjciGamuri^i (Antich. S. 17, ITiBf».
t!»G9), sondern auch eine grössere (ohne Jahrl, welche »o-
wohl iMntner als Grimm (a. 0. 2, 593) unbekanol geblieben ist,
im Spenilimi Romanae mngniGr^ntia«!!'). /eiKt »dion den neuen
8eitenauf)i;aDg, aber nn Stelle de» Museums eine kahle Mauer
mit einer INis('.h>e in der Mitte (wie audi Bufalinis Plan).
Wenn nun jener ältent Seitenausgang im .1. 1348 heim Rau
der hLMiii^Tü Treppe schoo bestand oder gebrochen wurd«,
so Hessen sich zur XuLh die Andeutungen der Vita di CoU
Rienzo (Ausgabe von Zeßrin» Re, Florenz 1854) so verstehen,
dass mau vom Marsfclde durch die Basilica uadi dem i^rna-
turenpalagte gelangte. Aber dies Meiht immer ein Nothb«-
hcir. Uiesi^ Andeutungen sind äusserst dunkel. Itenii wenn
'gesagt viirü, dass an der Front des l'alaätes nanti lo mercaio ein
Bilil uusge!>tellt war i.l, 2> und wenn die Aufruhrer sieh satn-
mcln nel rapv cntct dei mtrcato , . . corserti ai paiazzo di Vampi-
Hoglio (2, 24), äo scheint damit, wie aur,h Pnpeucuixlt aiininimt
(S. 302 1, der mercatus am Fus£e des (.'apiiolt^ t^eminnt tu ^ein.
Aber wie gelangten sie nun hiuaiif untt auf welchem Wege
brachten )>ie (kil;) hinunter*? Die Vtia lässt ilin, uerhdem er vun
d«ii Ualcuii» ele-s oberen Stückwerks (vgl. t. 14) erst zn dem
*) Su das liljiU im Urosduor EioDiplar ürs S|i«culuin nach ilcr freund-
liehoo Mittticllung: ivs Uta. -lalius llütiuor. In Jcr&clbeu Saminliiug Im-
Sodet sich anfii iliui vin zwritcs von .St. ilii Vernc (156!)), auf «clcbcn
der obei erm-ihnic BronzeI[fl[)r(S. 202) rbeofalls Ata Platz eianimat wie
bei Gjaiocci.
I
I
V. MIRABttlRN: FEßfECESE (23). 443
ttffp.nhar auf ilniii Ca|ii[tiU|ilat/ vrräainmellRn Vnlk gos|irnrheii.
sich iluin in i\m Hof h^raliUsscn: ilorl slHil es ne lo sceperlo <U-
iumti a la prigione (aiicli canMUirria) , wiilirsdictiulicli «leniMsUitfii
Resten des Tahularium nach ilem Forum bin. welche wt>nlg
fipatiT (scbuu 1104: (iiTj^Drov. 6, Ö7D) ah S»Izim<gai'.iti (lienl«*!!.
Uaiii) gelangt er über TrH|i|ien ilurch hiHnnenile Thilren h^rali.
Hier verstehe icJi die Ueiidircibiin); nicht ; se ie u!time $caU
passm-^, cTa rampato: iv wird »Iter erkannt, tnfin S4.'.lileiipl ihn
ptr (Hüte le $aite ftn ai loco dd tione., und diesen selben Ort be-
zeichnet die Vita 1,(1: fii fatto ingmocchtare ne te scate catUo /o
hone . . . nel piano itel Campülaglio fn appeso. unzwcifelhalt aiirh
die Statuti di ftunja zu Ende des Hten Jalirh. (?): teo marmo-
r» existem in scalis Capiioln (Cancvllieri S. 7 : also verschiedMi
von dem leijpndigt'n Löwen im Käfig, an den Papeneurdt S, 304
dciikU- MuD molltc meinen, dies mOseten enlw<;der die Treppen
TflQ Araceli oder andere sein, welche vom Capitolsplatz in die
Ebene führten.
Der Senatore.npnlast wii-d damals Rusgcsrlicn haben nie
auf den wenig älteren Abbildungen des Stadtplans aiis dem
13ten Jahrhundert (obeu S. 335) und deutüthftr auf dem Sienel
Ludwig» des ItHJern (bei llciiinout 3, 1, 477|, einer Imü auf ilie
Orientining jenem ähnlichen Miuialnrd.irKtellung Itomit Im Ringe
der Stadlniaiier (v^:!. S. 3Hä). liier erselieinl «(Fcnhar die Karadc
nach dt'm PJatu von zwei Thtirmen flankirt, da^i G^hände ist
zweisWJchig. Iial Uogerifenster, eine seitwärts stehende llaupl-
thür, zu der eine griissi- Treppe lulirL Soll diesi' Treppr, ähn-
lich wie auf rümisi'hen Miinzliildern andeutungsweise, die Treppe
den Hmy. hinab vorstellen? Es ist ferner sehr fragtich und
wäre wichtig zu \vissen, ob dfr Palast ecbon seine heutige Tiefe
hellte und weichet^ der Zustand des Tubularium war, dat« damals
als cancriteria diente. Stniel ist »icher. dass die dem Forum
zugewandte Seite mit den Aufgängen zu beiden Seiten ihre
heutige Gestalt viel spüter erhalten hat. Ohne jeden Hewei»
nimmt Gn-gurnviu.«; (U, 678) au. dass diu Abbildung auf dem
Siegel Ludwigs des üaleru die Fa'.adi- n»eh dem Forum dar-
steile, daf;s also die beiden Eckthürme auf ilicser Seite schun
1
444
DAS HirTEL-U-TER.
w 13len Jahrhundert g«st3ad#n liafaen und ran Bonifadiu; VIII
(1389) nur reetaarirt worden seien. Von dies<*r Kc^tauraüoD
mAge das Wapfien desselben herrührea. welche» Nibbv (K. a. 1.
513) an dem södlichen Thunn sab. Allein der nördliche fou
bddeu ist enl von Nicotauü V (1447 — t45ri) gebaut (Nibby
S. 539) und wahrscheinlich die Veranlassung der völligen Zer-
«CBrinig des Concordientempels. von dessen area an erüicbtbar
wird, und der ErnO'nnng eines breiten Zugangs zuin Capitük-
pbtz über dessen Trümmer hinweg gewesen. Denn narb Gani-
nai l^utersucbuugen über das Tabularium scheint es zwetTellos.
daM dieser Zugang die Hogenreibe desselben unterbrochen hat,
wie sieb denn auch die area des Concordienlempels auch heul
Bichtbar unter die oordonata erstreckt Piale bat bemerkt
(Tempil di Vesp. e della Concordia S. 27), Hass zwischen den
ersten und /weilen Aafenlhatt des Poggio in Koro die Zerstö-
rung der cella des Achtsäutentempels fällt und wahrscheinlich
mit dem Bau des Bonifacius zusammen hängt. Ebenso kann der
Bau Nicolaus V mit der Beseitigung dt-r Ri'ste des Concordien-
tempels zusammenhängen (ist damals die cordonata vom Sere-
rusbugen nach Araceli gebaut?), besonders da nach Nibby die
bei jenen» verweiidtleD Tuffslücke durchaus mit denen der
Ollawände des Concordientempels übereinstimmen. Aber schon
zur Zeil des Signorüi und Puggio hat der pronaos mit der In-
«chrifl nicht mehr gestanden. Er muss kurz ehe sie sciuneben,
zerstört worden sein: sie lasen am clivus nur noch die Inschrift
des Achtsäulenlcmpeis. Wenn daher Signoriti diesen für das
templum MoHttae. jenen richtig für das t. Concordiw, uhi Ml
ttckiia SS. Sergii et BacfJti, e.rklärt , so ist letzteres nur ein Be-
weis dafür, dass er die Mtr^bilien gelesen hatte (vgl. de R
L.e prime racc. S. 41. 1 15 und untBn).
Zur Zeit unserer llrkunde (1130 — 11^4) und der Mira-
hilien (uui 1150) war der Senatorenpalast noch nicht in den
Trümmern des Tabuinrium aufgerichtet. Die Mirahilien mussten
ihn bei ihrer iK'kaniiten Tendenz kurz nach WJedcrherstelluDg
des Senats erwähnen: aber das palatium Octaviani ist er nicht
(worüber unten) und der Zusatz c. 6 Tarpeius] übt est palatium
.anni«
Mfiuilorum f^i'hiirt der jfiDßereii Rertaction ao. Liies kann mau
freilich aus Gnigorovius 4, 440 iijclit lernen: pth später luuss
ihm die Vermuthung gRkammen si^iu |5, (i5H. (>. 67S tt.t , dass
cl«r l'alasl wahisrheiuticli ersi zu Kude dra l^lcn .lahrhundnrlfi
gpliaut ist, Itic 1,'rsti; sichere Erwähnung scheint vom i. 12bl
(Nibhy, H. a. t, 5101, wo iir palaliiwt CapiiolÜ (v>\ß in der Vila
di Rieozo immei- und masi illlärs) ht^läst. Kti muiis immer iin-
wah scheint ich hli-iht-ii, ilass man dijmaLs vuii dem uiercalus
weder nach der Kirrhe noch narh dem numlamrum andt^rü aU
roai Forum Im- halte gejan^jen können, und ist umgekehrt,
wie wir Hi-.hi>[i wnnl^n, nirhl idme Hfdenken in dcser Zeit eiii<?n
llauptaurgang von .jen^r Scitp her anzun^limen.
Wir hvlrüditen nun die Grenzh4;sclireit)un^ der Bulle.
Welche in vlt^r liau|itüniii!ii dun Alihängcn dt'^s Uerges folgt.
!. Nordosten: 'üirenlliche Strasse, wt^idie fiber dsn cttpus
argenlarii jetzt tlescensus Leonis Prothi fuhrt'. Die Strasse ist
durch den zweiten Namen zweirellos bestimmt: sie h«i$.slhis ins
15tc! Jahrhundert in tlei- Kegel ascensa Proti ixier blos mcema.
und Prellers Vorsrhlatiieoj'is /V/rMPiiTleuin!) :eiiün<tern (S.öOfl).
beruht auf lliikennlniss. !>er Aain« haftet an der Kirche S. Lau-
reHtii He ascensa Prtytx, wckh*' lliillelii (l'riniicero S. 1421 aus
einer Insrhrift von 1*201 nnihwiMst. Zur /^eit Leus \ hejsst ¥.\p
della 8ri?8fi (falsch nach rionr Piptia versnlzt). l'Vrner (indr irh
eiocri Zeugen rfe asucma (so) Proii im J. t-^ftS (Urk. hei Nerini,
De lent|jlo S, Al*jxii S. r»30). Ahfir wtchLi^er ist, nliwtihl auch
von Ifei^an iPhilol. 26. 81 fl".) nicht gewiisal, dass an ihr sowohl
dasUenkmai des Büiulus <ils das mantertinische rieriingiiiss liegt:
die Insrhritt auf j^rneIn (Vrahe las Sisiinrlli [de Hossi, Le prime
racc. S. 83) zu Anfang des 15tcn .lahrhundert:« in ascesa . . m
fundamtntis Actmt% quBndam Lucm Cerxhi Lucis (oder Cehci oef
Cmtitcis) und es konntt^ also ntclil zweifdhafl »ein . (hfi der
gleidizfltige Anonynni.s (s. zu Miriih. 24. 3» den Marforio ante
privafnm Mnmitrtinam in adscesa Proti sah fdie lls. a. privatum
mommtvm in adi^resa partis). Mithin ist die liöutign saÜta di
Marforio, an din'eu Anfangt*- und Endpunkt jrne beiden Monu-
■ mente liegen, die antil^e Strasse ctivm arsentaritis (dafür argen-
\
I
i
446
DAS MITTELALTKR.
tarn: vgl. S, 298). Auch dieser Name ist, ulmobl nur aus iIm-
kircli liehe 11 Lilteralur hokanol (s. (lasVerzcicIiniäs der viel), selir
walifi^cUciiüicii aatik. iNur das kitnii zneift'lliafl sein, oh dw
Strasse zwisclicn Anfaiif^ und Biidpiinkl ihren Lauf geändert
und dir ziemlich schnurgrade beulif^f salita etwa die 'strada
uuuvamcuU' linilii' stri, ülutr wolrhr Karl V t.'j.tG zog, worübia'
untnn. Ilie Lage jeneir KIrthe in ascmsa ist unsicher. Möf;licl),
das» aip dieselbe iäl, die snb Capilolio heisst (S, 358 f.). Die An-
uatiiiie, tldsH sie die später S. Lureii/ul» genannte sei, an der
von der saliLa nach den sugeiiaiinten Bädern des Paulus ahge-
heQ(ten Querst i'iJäse, würde uns itrjlfugeu aiizuuehmeu. das«
ascensa m ueiterer Iteiieutnng von lieni ^iluzeu östlichen Ab-
hang gebraucht worden sei {die kiichc ist äher als 1259: Pan-
ctroli, Tesori S. ilO, vgl. Marlin. S. 162). und dasselbe wäre dann
von clioujt argmiiarius t\i «agen. nach welchem «ine ihr henoch-
bartc Kirche S. Mcotai in rüm anfentaiio gcheisscu haben soll.
Dies berichtet Martinclll S. 378: sie sei von Sixtus V zersli^rt
wurden (hei /a<',cagni rehll der Nainei. Al^ sicher kann man
dies nicht i:cllen l>is:-en. Wir werden unten .sehen, dass es
iihnlieli mit dem llrniiiimen sab Tai-jmo »lehl. Endlich nlHir die
fragliche i:ia Mameriina ». oben S. :i2t>, über ilie insula arge»-
faria der .Mirabilieii und ilen arms artfmtariorum unten.
2 ^^^»rd^^e^ll'lJ^: 'ulTenllidier We);, wcldn-r untei' dem Ca-
|)itoi hinführt, tnid dann fiilirl (die drenze) abwärts per limi-
tem über den Abli.iiij; der idieniidsfJiiiiiizoschen fiärlen bis zu dem
gru^^sen TempFtl, welcjjer über den Ala^ihantiis znrückschaul'.
Die ölfenthclte Strasse ist die heutige Pediiccbia. welche walu^
schciidich ileni Lauf einer nntiken fol^t <vgl. ßnnsen 3, t« 43,
Preller, Aufs. S. .')(!(;, Uerj;aii, Arcli. Anzeiger 1S67. 22). Di«'
elmmals Guioticzüschen t<ärten iv||;l. tjre>;orüv. 1, 441) suche ich*
auf (lern Aldiiin^)' iiiiLer dc;ni (irrten t)iilKij*t^lJi. Sit'her ist der Rnd-
puukt. Wir kijiinen nicht von ilem ttinphim Sihyllaf hi Alephaitio
der Mirahilieu aiiini^ehen, da dieses vielmehr ei-st zu lie^timinen ist
(zu c. 2^\), Mjinlei^n nni' vnn diMii srh<in S. 1)42. .35^ bes|)rtM-he-
uen Wege des Einsiedlw Itinerars 9: links das Theater dos Poro-
p^us, H jter p(trticum n*jii« aH S. Ati^eliim et temjttum /i
y: MIBABILrKN: PÜBIKGESE (23).
447
'fcdits (Jas Tbf'tiler des Mjiicellus. HerHin per portimm nsque tni
RkfhaHtum, v(io (lii Ixri S. Maria iu Di.^iiiP'lin vorbei. [>ie zueile
^ yüKicHs iiiuss südlicli mjiii Marcel liisthcal er am forum fiütorimii
^P gHSuriit worden, \\\v,v a\^n i^xArx EUphatüivt, il. h. der tlffa*
I herhariM der Sten Kegion, weichen dl«; GreDzbesvlireiliUiij;
(olwu S. !)8> iiiclit iiördlidi von [itax/a Montanaru %u suciieu
■ g&HlatlBl. Genauer den Namen zu ttxiren scheint nicht müglicU
^ (auch Piale zu VenuU 1 . 1 lA und Peilegrini. Ann. deir I. iSÜS. 123
r kumuieii iiit':lit Weiler), oli^lviuli rv auch an i^iner sehr allen
B Kirche haftet, r.re^or IV (827—844), sagt der Liber pont. ia
dessen Leheu c. 12. in ecclesüi beali Abbactfli aiqne Archangeb'
nd AlayhtiiUmn (ftü nimm tiesiem. limni'. Iüit-Ik^ siichtit Marti-
H nelli (H. sacra S. '2B7 l'rinio (rot'eo S. äl) vor |iorta l'orlese;
■welche Ansicht Zaccagni halt** (8.381.391), isl nicht klar:
Vale^iuiü S. 1 li) nJiDHit mit llechl. an, dassder Deiname nöthige,
H sie in der Gegend des <)»|)iUilä zu »ucJien. Sie mag vcrsclnvun-
^ den sein, wenn man nidit iinneJiiuen will, da&s sie. identisch ist
mit der von SieplKiu III 77(J };«■ gl' findeten Kirotie S. AogeJo in
■ peächeria U. NUihy. H- mod. 1. 96) oder S. AiigeUiuxca L lovis
H iZaccagni .S. liHO), dii)»s »Isd der Name Elfifanius die ganze Ge-
B gend vtin der poi-ticus der Oetavia bis gegen S. (tnlla hin um-
fasüt habt', hws isl ivohl denkbar , ganz iitibi'gi fuidi'! bitigcgen
Idie Meiiiiuig. ila»A der iNaiiie die Ge-geml am Furnni oder die
ganze Ste Iteglon oder mehrere Orte bezeiclinet hübe (Cancel-
lieri, Carceit^ S. 131 ff., IVeller S. r.07 n. A.i. Mnri will dies
fitützen durch die Notiz des Liber nonlit'.. Hadrian r. 13: dfiäu-
ctitfue EkykaiUü m c.arcerem yuhUcum. VVeiin dieses Bkpbüntv
überhau)il siehiT ist (i-s fubll in lliss.). so kann e^ iiui* eben
tileitselben Oil bezeichnen: und niiin mag dann imuierliin ent-
weder an den sugenauiiUn carcer unter S. Nicola oder an die
weiter f>riillirh ge]i>geni> Canitapara (unten) denken. Diigi^gen
Ihat man drcsc,Stelle unriclilig eombtniil mil der iNacliriclit, ds^
an der via sacra elefimtes aenei standen (Cassiudor, Var. tO, 30),
den carcer für den inamertinischen gehalten, die (legend bei
S. Martina ckfunius getanl'l und sich su zur Anniilnne mehrerer
Orte dc£ Mamcns enlschlossen. — Dass nun das templttm tovis
44%
DAS MITTKLW-tER.
des iLinerars ta der Näbc des Ehphatitus. nicht aber auf der
llöliK dt-r südlidien llilFte des CapitoU zu ttucheu Ul, habe ich
schon S. 342 bemerkt, aber vielieichl niil Unrecht diese» wie
die basitica hms fiir erfundene Namen erklärt. Schon Piale (zu
Venuti I, 123| liat vielnielir darin wuhl richtig die aedts lovt't
in der porticua der UcUivia erkannt und S. 121 den Irrthuin
de* Valesius verurllieilt, das» ilJeses lemplum hvü das lemplum
maiit« quod re^pkü super Alaphantum sei; XichLs uülhige dazu,
vielmehr müsse dieses nolhweiidig mttidestens auT dem Abhänge
de^ Berges gesucht werden und maius lasse wohl an die grossen
Trümmer, welche zu Vaccas Zeit {,'erunden wurden, denken.
<\llein mit Recht legt Bunsen (Heschj-. :j, 1, 21 ) auf den INameo
mar»« n»ch grosseres tiewichL Weim es aucii mcbrc 'grosse
Säulen', 'grosse Högen' {coiumna, arcus maior) gab, so durfte
■loch der >aiine palalinrn maius l'ür die Trümmer der Kaiäer-
(»aliiste als Zeuguisa Tür eine Zeit betiachtet werdt^n, als dieser
Hauplpalasl noch nicht ganz in Trütninei-n lag I.S. 409). Ebenso ist
der in iler ürslen Hiilfle dtts I'2leii .lalirhundftrts noch gebräueh-j
liehe Name tf.niplum maivs ein Iteweii^, y\sm daniali* und unzwei-
tcUialt Lunge vorher eine anäohnllciLc lUiiiic der 'grosüe' oderj
^Hauptlt!n)j)el' hies». Nim ist es ein merkwürdigeä und kauntj
sul'äJliges Zii^iantmenireireii , dass der ganz gEeicbbßdculende;
Ausdruck femptnm lüvis quod magiium vomfiimt oder (. qmd
mafjHum mc/ihimt für den caiiilidinjsrdieri Teuipei in den Acta
S. Ponlii (14 Müi S. 274) vorkommt. Zw^r ist nach der Kritik
Tillemonliü (llistoirc des euip. i, 6Ü7 11'. der Ausg. von 1691)
nirJit XU brzweili'lii, dass lüesf^ Acten gefälscht »ind und grade
was sie von dem JupiterLcmpel erzählen, dasa die Heiligen Pon-
tius und Fabiarm;^ ihn auf Befehl des Kaiser!:; Chilippus zerslört
hatten, ist uatürUch gelogen: allein abermals (vgl. S. 408} liegt
uns hier einer der Belege vor, dass die niiileSnllerlirhen Aclfl-n-
scIireilxT aus älteren Schriften ^rixl'' LiK^ainnmcn herüber-
nahmen und »ie in ihre Erfindungen i^inllnchten. Ich will also
aus diesi^n Erwfdiaungeii iiiclii melir, darf aber auch mit Wahr-
scheinlichkeit tWpa j^chlii^ssen, dass wie naliirlich der Ju|)iler-
lempel im Frühen Mittelalter, wie wahr«cheinlicli schon im
V. MIRABILIEX: PBRIECESE (23).
44$
I
I
Alterthum beim Volke als dei' 'grosse Tempel' bekannt veu und
da»s, wenn lihnriiaiipt im 12ten JalirhundiTt über sitinn l^ge
noch eine Trailiiiun bcslani), ilie^i? rüi- iVu: siullich« spraeh, auf
welcher der 'p-nsse Teni)»el, welcher fiber den Elephaoten itu-
rüdiscIiniU^ uns genannt wird. Wir wenlt'n iintirn /u «chen
haben, wie sich der \>rrn.^F;er der Mirabilieu ilenselheu dachte.
3 (Südwest). Üie Grenze bilden 'die Ufer (rrpae) über der
Quelle vom Macellum, dnnn wendet sie itnn'icJc iihur die Abhänge
über der Ujinaparid bi^ nach dem Beinhauä von S. Teodora'.
Denn ea ist, uui glcicii bei dem Endpuukt stcbcu zu bleiben,
höchst bedenklich carnan'ttm S. Theoitori für einen 'Fleiscli-
mnrkl' bei der Kirche S. Teodoro zu halten : meines Wissens
(leider ist mir das Bucii van Torrigi« über diese Kirche nicht
Zugänglich) iwt von einem solchen Markt weder etwas bi'kannt
noch hat das Wort die Bedeutung. Es hcisst vielmelir im Mitlel-
allür wie im Allerlhum 'Fleischkanimer', im Millelalter aber reilil
sich daran die Bedeulung Hein- oder Leichenbaus, in der Nähe
von lüt-chen udcr auf Coenieterien, ferner auch Birht»tätte, ofl
mit dem Namen der Kirche {•/.. B. camaria S. ImtrfnUi), wie
man aus du Cange-Henschel 2, ISbf. lerni-n kann. Noch im
Nouilaliüni sehen lindct sich canwjo bie und da in ähnlicher Ue-
deutiiiig. Da die Kiichis S. Teodoro am Fiisjh des Palalin sieht,
&o Jieüje sich wohl denken, dass Jenes Bcialiaus nicht unmittel-
bar bei derselben, sondern näher di^in tlapitol xu suchen wäre,
und die Grenzlinie würde damit vemändlichpr. Indessen kann
dies nur eine ucmassgebliche VennuLhung sein. AläVu[g.1ruamc
linde ich dasselbe Wort gebraui^ht für eine Ruine bei den ca-
poccie (oder den Rette sah-) luiim Anim. ^\;\'^\. /.» Mirnb. S n. S ■:
la tamura dicunlur vulgariter. Dii? Linie also geht von der Ge-
gend von piazza Muntauüra nacit S. Tc^odoro, und zwar zuerst,
wie Valeaius S. 122 bemerkt, länpa des Kandes des jetzt bei S.
Giorgio in Velabro siclilharen Otiplls, dessen Name rif nmcelto
die Nähe einea der gewiss zahlreichen mar.eUa (vgl, macel* de'
corvi) des mitteialterlicben Rums bezeichnen wird: dass dieses
die heutige pia^za Monlanara sei, folgt aus dej' schon (oben
S. 33ü) citirten Urkunde von 01*8, welche das macellvm $ub
Joidin, r-nniiJtclic TDfog^llplli^ n. ÜB
4&0
DAS MITTELALTER
tetnph .f/dfrf'f/i* nennt, haon folgl die Canaparia (auch cannapara
eanniAarü). V'alesius (S. 123(1.) bat die l'iira II eiste] len gn'isstea-
theilä äciion Tei^liclteo. Alis den Worten der Uallß dos In-
nocenz unwn casaKnvm in regioM S. THeodori m peie Cma-
paiiae folgt eben nur die >'ähe dieser Kirche, nicht viel mehr
JUS Signohlis wie es scbeiot nach tnixtgraphischer Urdaung
gegebener Aufzählung der Kirchen: S. BasilH, S. Mariaein foro,
S. Eailriani. S. ifartinae\ SS. Seryii et BaecJu, S. Maritu de coii-
Hapara, S. Mariae de iiiferno, S. Theodori, S. Georgii [ßo Zaccagni
in M»iä Spi4-ü. 9. 423 u. A. aus cod. VaL 3536), aus den Er-
wähnungen der Mirabilien, wie wir sehen werden. Dar so viel aU
dnrch die ßuUe Anakiel» schon festätebU tiass sie iu der Gegeod
der Cniisulaziune zu snciien ist. Wiclitiger ist, dass im J.
1199 der Ort als Tief^ngnis» diente, in weicht^ der Senator
l'andnlf von der Suliura die Viterlwöeu warf. Hitivrrsos captioo*
mixif in Canapartam mtiUis mäen'ä maeenmdos (vgl. Cnncellieri,
Carierc S. 134 f. und Gregorovius 5, 35 f.). Bunsen (3, 2, 131)
übersetzt das Wort mit 'SeÜerhahtr (ron camwa), nas mir
beilenklicb seheint. Passender wäre, wenn es sprachlich
angehen sollte, die Herleitung ron eanepa, canava ndcbes
letztere die isidoriscben Giutöeii mit camera erklären (vgl
du Cange-Ilen^hel 2, 76 (.]. also Gewölbe. Daraus, dass
noch unter Johann \XU aus der Canajura crrti iapdet verkauft
wurden, folgt nicht, wie Preller meint, da^s man an Steinbrüche,
vielmehr dass mau an antilic Itautrünimer denken mus^, deren
Werkstücke wej'thvoll und bei >'eubauten vernendbar waren.
Wclchciu antiken üau diese anßcliörtcn, ist nicht sicher lu sagen
(über das rernieiulliche templum Tellatis unten), auch hat der
Name gewiss die Gegend in weiterem L'mkreis bezeichnet.
4 (Südosten). 'Vom Beinbaus vou S. Teoduro hinauf durch die
noble, in welcber der Stein mit den Verden, dann hinab durdi
den Garten von S. Sergio bis zu dem Garten unter der Camel-
Uria, über die hundert Stufen zum Ausgangspunkt zurück'«
d. h. von der Gegend zwischen S. Teodoro und dem Gapitol bi«
mm Anfang der saliui di .Marfipriu- Hen Stein mit den Verseil,
d. b. der Inäcbrifl, sucht Valeeiu« S. 128 beim Itugen drs Tibe-
I
J
V. M1RABIUK>; PERtEGESE(M).
451
rius. Her ZuäamitK'nstui-z von Gebäadeo wird aucb dort Grol1«n
gescbaffea Itaben. Rs Tulgt der Garten von SS. Sergio n Baccho.
Trotz mannißfacher Erörterungen scheinen Lage und
Zdh des Verschwinden» d*T Kirche nicht sicher bestimmt lu
sein. Was letztere betrifft, so steht nrich immer die ßcthanp-
tung von Grimaldi bei MurtJnctli (Roma sacra S. 3{)Hf.)un-
erschüttftrt da, dass die Kirehe unter Pius IV (1559 bis 1565\
zerstört wurde. Üass (irimaldl dafür urkandlichn Beweise
halte , niuss doch wühl vorausgesetzt werden und wird
Tielleicbl aus Torrigio, nach welcbt-in ZacMgoi (Mai Spieil. 9, 45T)
dasselbe behauptet, ersichtlich sein. Dagegen wendet Valesiuii
S. 130 f. ein [und seine Ansicht scheint besonders durch Fea zu
Winckclm. 3, 37S Varteta di notizie S. 97 Fastt S. LVR liei allen
späteren canonischc? Ansehen erlangt zu haben), dass die Kirche
schon auf dem Biifalinist'tu'in Plan v.J. ITsM nicht nielir juige-
geben, wahrscheinlich also mit rieten anderen Kirchen im Jahre
1536 beim Einzüge Karls V abgebrochen sei. Die ausführliche n
und für dieVcnindeiungen u.imeiitlicb auf demForuni wichtigen
Berichte des Uabellais und des Giiazzo*) sprechen aber nur von
*) Sie mögen hier elatn Plalr. fliKlem. — RabnlaU (I.attm rcritcs
peadarit aos voyago cn Itnlie, iimasel 1710) S. 20; l'on a fail parte
eornmejtdemetd du papa un chemin nouveait par laifuel il doit entrer^
r^iioir Vit de la parte Saint Stbastien tirant mt Champ-doty (Cam-
pidrtglio), tsmplum Fach et CampHthiatre, et la J'aü an passer saus les
arcf triomjilmux d" Coimtattli» rt d« f'erpaswrt e Tituii da N»7»etiatiti» (f)
tit autre*. puin a tru/f' dii palais de S. Mare. ot de la par te tatnp de Ftaur
et dxvaid te palin't Farne*«, <iü aoutai't demmrer ^ Papf-, pui par (et
Banquet et demiu ia chasteau de S. .4/taa. piiur hqufl i/ieinin drets« «f
egaler on a detn^^ly e nhbaSu p!v3 de deti^r cimik miihiuiii p Iruis oh ijuatre
^SUes rasierre. S. l^: (Tetl püie de voir Ifs ^f(lisce patais o maUons qua
U papf tfait dämolir e ahhnire. — Guiirio (FlisIfirFe di tiitti i Fatti A*'^n\ di
memoria u. a. w. Vojiedi|: 15-16]i f. 1U5: {sua tiuie»lä\ da S. Paolo .. verso la
porta . , di tanto ä»äim(jViho aviossi per una ampUsinmii « Mla Mtr'ida efif . . a
tate/eitfi/u ordinala . .f. X'A^-' iperviadiritta ^ppianomatacavakandoan-
dottKne alta mute di S. Gr«gorio el allrt dcatra mano fjuoUti valfalati per una
amptitgitnastradatoh per tal entrata/atta gitinse a qu4l lanto dig-no timula-
(iro di SeMit'iKi'o di Sewro- da qnfHo »in» alC rtrrf di Cfintiautiuo era vijatto
452
DAS UITTEI.ALTKR.
irüis DU qiialre «'gliscs^ imd von dnn 'ediüri mutlenii die impe-
ilivanu la ^iüia' {sm( iIciii r.'inipo v.iccinii), tlir man lialin ali-
i)rcc)inn lasii«>n, iinil (iiiazzo sa^t auitdrCickliclk, (ia^ä der Kai:>er
vor dem Boj^cti des Sev(>nis angcUiigt reclils uendele uud
ilurcli eine -innie grailf* Slrassn' wmU \*a]Hy,rM ili ViiHv.i.-i ^■langte.
wRlirschcinlicb tlui-cli die für tlcn l'estztig in iliiTui initiieren Lauf
voräudei'lc saltta dj Harforin (üben S. 44G) : hieraus wie
aus der gleich zu eiürlernden Lage der Klirhc links von dflm
Bogen gt^lii hervor, ibxs inindcäteits dnr Aljhruch damals nicht
nothweDdig war. hem Schweigen ItiifäUnis aher stehen eiaige
soviel ich netgs unbeachtete Zeugnisse enigc|^en. Fabricius
tina alrada dt iiavii, dicnvi tk' erau rotiii d'iiffm banda U' mura fJie c'frano
in niiido f/ie !a vUla suhito ijercuolea neV orco et in ta mirubil molv del Cff
liiiHi. rfatV nrca dl Cnnxtatttifin si timduime .. solta quifUn rfl' f'espaiitmo ..
i« usec'fdo di rjw^ih por iina Ktrada a filo iirata per m«o i7 fiyro HomanO
aiiltco fiojuo all' arvii di Settirr'io, ov' erana fffiifati n iarra luUt qr/ei edifiei ',
mmlerni, t\uoi h vitfa inipeditvm di <]ael{e iinTücoJose ruino ch« vi «uno,'
otr- nxn'iii ia mat'.ilit Vesrirnn drl arrti di W/n rnjtprfixpritomli diiiauli a gÜ
occlii H Campid^fiKo v i'arco di Seliei/tio e l'mitico^Ue dvt I'ulatino et a
dejitra Ip ruino del imiipitt d«(in Pacp, i( tetnpio di Stur t'amiin fl Oatniaua,
erediilo d' aScftni il tftnpio di Cnslorc et di I'oflucc rt da allri dei dei pendH,
»l ancij ii riil'jn/mtü UiUd smpi:rt(i d'.intarii/iii e di. tauslintt e da uHimii it
tnnpui di Sutnnio, cltofcfri rhiamaxxi S. .^driano, et p^r tal tlnida ^g-fpurtsr-
flW arro di Stifiirnit), t^oUni a doslra, puia Mar/orin piT wiit xlrada atlhara
liHOvann'Ttti! lirnta. tptttl riiixriva til palttf^dt di Snii Maren dui'r stuvntijitb-
Inrirat» in xtii rrmla ulltmii deila piazza c/w tu/^'i» alta piaaa prinzipale (ti-
nanti irii areo (rioiifalf [inr Hojirn, der fljr ilt-n Kiii7iiK ^cbftiit war, »ird
licsiJjrtelicii) . . f. l'J'i ': prttufuia pcf qimi arro lu iiiaenin Cctarva qutlla
atu'ttsjti pt'r im iium-o ittffli't J'titia ditiV tiüru rtmla di San Marru tino aUa
ttrada ipiaif rivtce n CfKiirirri e d'indi per itt vid didtn mite tino a Miutitui,
ove ri>ljit:.ii ii fmnpu di /'/iwit e /jmv ria diritia a^^-iunxa al mxleiio (weiter
über <ilc Itiüi-lic nach \i\siT.7.a Ai S. Pietru), — Kabclais gin^, nie hclfikat,
im JtfliE-ü 15:J^ mit .Fviiu llellay nn^h iloiii und uidnirtc demsulben in ilie»«n
Jtihrr die Aus;;äbr dr^ Marlinni (Top. »ntiijuur urbi», Liißd. iip. Scb. Gry-
phiuiD l>J-l^, la drr Vorrfüc tinäblt er vhci Aus(;rabuii|;<:o> die der Cur-
dliial iu livii IHiii U'linnstlifrnii'ii aiif^i'^lctlt halte, (iimx/» itchriat, abgne-
Iion vwn stilistisL-liL'[j Ai'adcruti^vn, uüitÜcJi e'iunr bei C«Dc«lIieri, älvrfa
äc\ |iuMe9iiid<''Niiiiiiiii giiinlolici S. illilT., Kvdrui-itaii FluKsrhrift viiin J. l&lifi
XU fotgcu. Ural walii-c>M) de» tliuiti» iunulr icIl iliea Uui-h bvuulx«».
V. MmABILIEN: PIvRIKGESP. (2:1).
453
I
loma S. 9H, <lje Vorrudi^ v. J. 15.^0): *ti;ni)iliini ConKordiaf
mmc S. Sergii et Baccki iufra Opilaliuni, qua ruriini n-spicil',
iinrl Ligori fPat^ilos^n T. -lä, liiiilr^r (lt>n Aiilictiilii tri53): 'ta
chitM (di SS. Sergio e Bacrho) dunque, che tai galaiili hiioniiiii
vojtliniio ili loro fantüsia sia iti Bacrhii, e firesso Carw di Sevn-o
nel dim Vapitolöio' . AUein ich will nichl vn-schweigpi», »lass
mit Bufulini» l'lim eine AbiiiMung des Koruai in den in dem-
sfiIlH>(i ,fjihm firsrliii^ncncQ Pt';iP('i|iim rtli(|utit Rfitnanaruin anl.
monurnenta des liier. liock (Ant^veqieu 1551) Hl. T. (wii^dnrholl
in dtr glfichuuiui^vii Snnittiliing des Pittnni 15G1) rdtereinzu-
slimmen scheint. Auch hier ist wenigstens, wo tnau äW. Kirche
aiiuiniriit, Ij^ri am St.>vertigbogen, kein Gvbfiiicle zu scheu, hin-
gegen (der Standpunkt ist etwa am oberen Ende der vom Kuruni
nach Araceli ffllircnden cordonata gewählt) sieht aian zwiüchen
dem ScvL-riisbogen und den drei Säulen {iiiii rJiviis) hindurch
auf ein quer vor der l'liokassSule (grade hinter dernelhen der
TitUHbugeo') steliciidcH bieiLes feiisterio'ies Cpbäudf uul buhem
Giebel in der ganzen Breite der Front und niedriger Thür. davor
eine Vorhalle von 6 Säulen gelragen, dahinter ein wie es sclieinl
dazu geliöriger Gliickeiulmnn. Wh» das fi'ir eine Kirche sei.
weiss ich niclil, sie niuss grade da gestanden haben, wo jetzt
der neue Kahj'weg zwischen iter PhükHSöäule und den 8 Säulen
hiDdurchführl. Auf dem INollischcn I\ach.sticli den Hnfalini lindßl
sich auch dort der ürundriüä einer KircliL% mit dent Hucken an
eine lläuäermasse gelohnt, welche auf drin Moden der batsilicii
lulia gestanden und bis zu den drei Säuion und dem PaUtin
sich ausgedehnt haben niuss. Auf detn gmssen Hilde Itoms aus
der Vogelschau von Falda da Valduggta tltom. de Hossl 1676) ii^l
diese Uüusermasse vcrscii^vundcn und steht an der Slclbi jener
Kirche ein einzelnes Hnus. — Wiie es nun auch mit der Zeit des
Abbruchs der Kirche stehen mag, so i:^t die genaue llcstinimung
ihrer Lage vün grösster Wichf,igkcit auch für die Frage, was
unter dem umhih'cvs Romas zu verstehen ist, der ia der Notitia
(lt. Vlll) zwischen dL-ui i. Concoräiac und (. Sainnn steht (oben
S. 27). Es geljüj't dieser Artikel zu den voq dem Redacl«r der
NoliUa £u der Grenzbescbreibuug des cunätuiitinit<chcn slatisti-
4Ö4
DAS MITTELALTEn.
sehen Ihtidbuclis gemachten Zus^ticen, w«ldie, wie wir ver-
mutbeo mu^stcn. niid amtlichen Malcrialicn slammen, nad nicbt
immer an richtiger Stelle eingeschaltet wordeirsind (vgl. S. 39).
Doppelnamen für Monumente , welche schon in |dcm Original-
buch Yurtiaincn , finden sich sun5it darunter nirhl, und es bat
daher die gemeine Annahme, dass der umbilicnt Rtnnae das mt-
Uarium aHrmm sei, welches im Cnriosum ond iu der Nolitia
weiterhin genannt wird, schun von dieser Seite alles gegen
sich, viel für sieb dagegen, waä Canina (Fora ^S. 152) aoge-
nummen und Preller (Reg. 145) gebilligt hat (davon sclieinl
Reber, Ruinen S. 101, nicht Notiz 7.u nehmen), dass der umbi-
Ikus in dem Reste eines konischen im Unindriss kreisrunden
Monuments harl am Scverushogcn zu erkennen sei, welches das
Ende der halb kreis FC rm igen 'Estrade am clivus verziert. Die
Frage, was dißs zu bedeuten h.ibe, ist nicht unlösbar
(Becker, Top. S. 360. 344). Nachhildiingen des berühmten
delphischen QfjipaXos aul' Kunstwerken sind bekannt, und
darf man vielleicht auch nicht gerade römische Münzbilder
oder ein pompejanisches Larenbild zur Erklärung herbei-
ziehen (Cavedoni, Bull, dell' I, 1&59, 174 vgl. Mommsen, Münzw.
S. 604, Beibig, Wandgemälde S. 12 n. 36), so ist es doch
kcinesweges unglaublich, dass eine solche Nachbildung als Sym-
holisirung des WcUmittelpunkles neben der Säule, welche Maasse
aller die römische Welt durchkreuzenden Strassen verzeichnete,
crrichiet worden sei, und es ist zu verwundern, dass dieses Mo-
nument in den überreichen Untersuchungen über den hftffaXof
go viel ii'h weiss (vgl. das Uererat von Premier, ilestia S. 12Sfr.)
keine Beachtung gc^funden hat. Nun sagt die einzige Erwähnung
desselben, die ausser der Notitia erhalten ist, das Einsiedler
Itinerar. S. Seryü . ibi (oder nbi) wnbiliaim (1, 5. 7, 7). Es ist
eben sowohl milglich, diiss dinse tiera Stadtplan der Zeit Karls
d. Gr. entlehnte Notiz noch eine Localtradition enthült, wie anch
dass sie .^us der Nolitia entlehnt ist: denn die Stelle des Con-
cordienlempelF war damals noch wohl bekannt und die Combi-
natiun also leicht. Richtig ist die Ubication aber sicher.
Schon bei den ersten erfolgreichen Ausgrabungen am Se- .
I
Y. MIRABIUBN: Pei(iF>GE.SG (33). 45&
veinsbag«» im J. 1803 glaubt« Vea i\« Rp-»te der Kirchs selbst
pcftindcn zn haWn. Er sagl {Aar Bericht ist erst von Nihhj, ß.
itnt. 1,484 IT., ventlTontlicht): 'ä\ due Uli dßU' arco siilln setciaia
« deotro si sodo trovati lUversi muri in varie dirczioni che ser-
vivano (li abitazjoni tViltevi nc bassi tcinpi roll' impicgarvi per lo
jmi (lei grossi quadri di sjjcroiie. al lali» versa U clivo sopra
varii ripiani di muri cuu quadii di ilutla pietia addostio precisa-
nicnte aW angolo tkW arco n\V a\le:i/.n t\i 12 iMtiiii dail.i
selciata üi c imvato im iimro di niattoni megliu esequito, clie
puo supporsi uti pczzo dcl piunti>rr<>no dv.üa casa anncssa iln* SS.
Snrgio e Bacco prn«;cgitendnsi di niana in nmno a «tcrrare
soUo i trc archi questi si souo Iruvali lotcräccati da muri per
abiUizioni, ora con <[uadn di spei'oni; ura coii pnzzi di lufa, ina
generalmente coa molti rottanii di niarmi tiianchi di varie qua-
Hlä rorsß di sLatue, tiassorilievi e nifiniiii ili arcliitt-Ltiira ... i
muri di tcnipi bassi si sono trovati dcDtro e atlurno aü' arco «
speciatiiK^nt« aila facninta vevsn il foro. la luro costruzinne li fc
crcdere antichi qualo piü quak* nienu di 10 in 12 sKOidi'. In
den Berirbtcn ühev din im J, 1817 i^iftder aufgenommenen Aus-
grabungen, welcbn ilie Ruine dc^Concordienteinpels aiilVteckteii,
fügt er dann weitw hinzu (Varietii S. 98. 108) , im ,1. 1B12 halie
man auch die Apsis der Kirche gefundeu und zerstört und die
Kcstc der Kirche ballen zweifelKiB ergeben, dasB sin vom Sevo-
rnsbogein über die Strasse (den clivus) bis in die Ruine des Gon-
c.ordicntenipels hinein und bis in die Nähe der drei Silulcn ge-
reicht habe, aber geschiejlen von diesen durch Oräber: *ne esiste
oggidi cosi circoscritta ia pianta dt prima costruzionc colJe suc-
cessive riparazioiii' (S. 108). Es wurde hiemus der Schluss ge-
zogen, dass zur Zeit der Erbauung der Kirche, um die Mitte des
8ten Jahrbuaderts, der Coucordiealempel bereite in TrQinmcrn
gelegen, der Einsiedler Anonymus also, 'wenn er Glauben ver-
diene' (S. 109} , nicht die Inscbriri von dem ArchJlrav des
gruijsen, nun aufgedeckten, sondern von einem kleineren Con-
cordientempcl abgelesen haben könne. Hagegen bat l'iale (Degli
aaticJii teinpü di Vespasiano e dcila Couwjnlia 181S, godruckt
1834, besonders S. 15 f.) gegründeten Einspruch eiliobcn, ge-
456
n« HrrTELALTE«
stützt auf iHr f jpschkbte des Balis der Kirtbe, riarapaÜicA auf
i)«n Uher poQtiäcalü, GregarUI 13 (731— 741 ): rfiacwiiw 5S:
Sergü et Bacekt silam ad b. Petrum apostottat (dass äie *pro8^
sinia > S. Pietro in carcere' ge-tlandrn ,faabe, wie Fea S. 99
sagt, ^trht Dicht da) m tjua jtridem parvum oratorittvi erat,
a fundameniü ampUori fabrica dilatwfi, Hailriaü I ÖO \ 7 72— 7d5) :
iietn diaeonüoH SS. Sergri et Bacchi eiusdem diaconia» dispat'
salor propter melvm (empli. quod situmtuptr tvimvide-
hatur . tverleM super eadeat ecciaiam a fmtdametttis ipsam
batilicam exterminavä, quam restaurare minime valens miseri-
coTdia motus ob eortim martyrufn amorem hie praesagiu &n-
tistex a [ttndümtnxit m umplmrrm reüauravit derart ntmium
ttatum. Dass daa ttmplwn super eccksiam nicht das der drei
Säulen (nie Fea metulc), soadera Dur der ConcordietitemiieL
selbst sein könne, da&s Fea die Tertueintlii-iien KesLe der
Kirche mit Unrecht bis in die Haine des letzteren ausgedehnt
habe (*aver con idea confu^a sopposto rönne dave ancora noa
V* erano' S. 1 6), wird man jetzt, da jode Spur durch die nciteren
Aufriumungen verschwunden ist, Piale gegen Fea tu glauben
um so mehr berechtigt sein, atä dicä^T oQeubar seiner Gewohnheit
gemäss auch bier jeden Buchstaben fieiaer cratcu Bchauptungea
hartnäckig vertbeidlgt und sich als alleinigen lUcbter über seine
Entdcrliungen betrachtet. Auch war üainab die Aufräuniung
des Schutts noch gar nicht vollendet und es ist Jedem bekannt,
wie e» oft um solchct; Ueuteu von Uuincn der bassi tempi &leht
l!^s i.vt als wabracheinlidies Resultat jener Auä^rabung>bcnclile
zu registriren, dass sction Kur Zeil Gregors III die durch den Sfr-
vcnisbogon fülireude Strasse vor dein Conconlieutfmpcl durch
die Kirche S.S. Sergio c Baccho gesperrt war und dass man an
dem Concnrdientempej zu Ende des 8ten Jahrhunderts noch
die luscbrifl las. Ks ist schade, dat>!> man sich ualürüch eben-
falls itirlit auf F«as Urlheil über da» Aller jener Hauten, welche
die Durchgänge deii Severuehogcos sperrten, bestimmt verlassen
kann. VVubl aber ist es rdi'tir al» wahrscheinlich, dass zur Zeit
der Mirabilien diese Bauten standen , da durch die unten alige-
drtR-kte Bulie Innocenz III die Hälfte des Bogens mit dem darauf
:
V. MIRAßlLietV. PERmGESE(23).
457
I
*
I
I
&leh«ii()tfii Glockcnthurm als der Kirche, die andere als den
Erben des Cimintis gehörig; lieslätigt wird. So erklärt sicli dimii
der Satz der Mirabilien 24. 3: posi S. Sersium temptum Coitcor-
diae, GHte quofi arcu» trivmpixtlis, unrteeraf ascensus m Capito-
linm (1. b. dairialts stie-pr man nicht von dort hinauf. Auch mai;
ascensus auf die nnhe ascmsa Ptoti (S. lifi) anspiolcn. Wenn
nun wirklich!] der Sevcrusbugen damals gan)! uitpassirbar war,
so wii'd die oben S. 414 ausgeäprocbenc Vermulhun^' richtig
sein , dabs der srcut> irüer aedein Cwtcordine el tei/tyl\im fataUf
durch den die Procession Benedicts ziebt, eicht der Sevenu-
bogen, ist, und go Ueclcer A. 717 Recht bebalten.
Die Lage des honu& S. Seryii, iliirch welchen die Grenze
]ief, bt auch hiernach nicht sicher zu bestimmen: wahrscheiu-
Uch nber dehnte er sich gegen dJe drei Situlen (wo Gräber ent-
deckt Würden i^lnd) auf dem vergeh ütletrn rliviis aus, wie auch
die Dulle des Innocenz andeutet und schon PreUer annimmt.
1^8 bleibt uns der Scbluss der (Irr-nzbescbreibung: mifur in kor-
tiim sub Camellaria, veniens per gradus ceiitim usqne aii primum
afßiienj, d. h. also zuröik zum Anfang des clivu* argen-
tariu£ am Tullianum. Die Itulle des Innocenz nennt neben
dem Garten vun S. Sergio den hortus vüer columnas (des Gon-
cordientenii^ßls?) ueque ad ahu.idatn (jj(ir.(iei/s M^rua bei S. Mar-
tina? s. unten) ti uiqne ad cMstodiam Mamortinam, welcher
lange zwischtin ilur Kirche SS. SF;rgie u Itiiccho und der
Kirche S. Mari^ Aractrli »tlreilig gewesen gej, und i^iebt darauf
jener Kirche irtferitths camellariae parochtam ei eiusriewi camel-
Inriae proprielalem, ita quod mala iniuria inffratuT habita-
Utribus t'psius (I. inferiorti ?i camellariae ab habitatoribns
suprrioris camdlariw. Es ist bisher die a!lg<'meine Annahme
gewesen, dass diese cßmellaria {caifcellaria ist in unserer Urk.
falsche Lesart, welcher Vatcsiua S. i(\S> folgl) die duniuls nocli
ofl'ene und erst von >iicolaus V vermaucrLe Halle des Tabiilarium
sei, und dass der Name van camern herzuleiten sei. Dagegen
hat Grcgoruviiis 4, 45U zuerst die Bulle Innocenz III und die
Bemerkung der Mirabilien angeführt, welche dabei den JanuB-
tenipcl verzeichnen. Vuu den Mintbilien ist hier wieder zunächst
DAS MITTELALTER.
abzusehen. Der l^mslanü. da£g eine obere und untere (anuUmia
«cbwer mit dran Tabubrium lu reimen sei. ist nicht dtirch-
schlagend, woht aber halte Gregororius das vierte Zeagniss. dia
Ton Marlinelli S. 399 angcfQtirte Bulle Innoccnz VI t. J. 1360,
gHtend machen künnen: quoddam casaleuum quod dtdtur Ca-
tiuliann ipsiuf tcdetiat (S. Sergii) pctitum retro diclam eccUmmj
eui ab UND latere palt^'um Capitoln ab ab'o latert D. Fron
eigca hannit Testae. ab alio est domtis diciae teelesi'ae, ab aUo
esi t>ia pitblka quae dicitur Faca tosta. Wenn diese Cameli<ata
die Camellaria ist (und dies ist , wenn man die beiden and^va
Bullen dazu hilt, kaum zu be^treilen, und ^ird um so ein-
leiit'litRndiitr, als die Kiirni Cameliana auch in dein besprochenen
Camillianum erhalten zu sein scheint: S.406), soisl. dadas polo-
tium C'ajn'ioUi iWf Kückijette des Senatorenpalastes «in muss, (S.
4451 die Unrichligkeil derfrüheren Annahme erwiesen. Gregoro-
viitsfichffaokt nun zwischen derAn^iVtcd arf^fnMna und einem nn-
hekannten Gebäude uud i^s lasststch nicht teuren, das? die erste
Annahme sehr riel für sich hat. Freilich iat die .Annahme Biineen
dass wir in den Kiesenbögen aus pielra Albana im Hofe
Hauses ticoIo del Ghetareilo 18 noch Reste dieser Uasilica be-
»ilsen (AnnaU dell" I. lÖSö, 270 Mon. T. XXXUi . XXXIV, 1),
unriehlig. die Annahme Mommsens (De comiliu § 8), dass sie
ein anderer Name ffir die Porcia sei unsicher. Von den Erwäh-
nungen am dem Altcrthum scheint ihre Nähe beim Concordien-
lempel das Regiunenhuch. eine andere von mir oben S. 216
nachgewiesene die Nähe bei der basUica Äemilia zu bezeugen,
und da/u stimmt der wahrscheinlich schon antike Name clivus
arffmlarins. Für die mittelalterliche Terminologie ist aber wotil
zu beachti^n , dass grade dieser Name leicht auf Gebäude der
llnu-cgerid fdiertragfr werden konnte in ähnlicher Weise wie
£. B. der Name des Nero im vaticanlschen Gebiet sich ausge-
breitet hat, und dalTir ist ein BiMveis. dass in der den Mirabi-
bilieii un(:;enihr gleichzeitigen falschen Bulle Johann« III ein am
Südende stehender Triumphbogen (oben S. 414) arcus aryen-
tarioratn heisst (denn »o »tehl bei Marini , den lirlich«
Mem. deir I. 2, 83 nicht zu kennen scheint]. Dass also die
Uli —
'ns^^l
V. MIRABrURN: l>eRIEGe:XK(23).
459
insHta argeniariti, welche der On]o R«nri1icli an der Oslseitr des
clivu8 nennt (denn er «teigl iitter CapHolium et hisulam argrn-
tariam nach dem Forum hiuab, vgl. zu 24, 2), notbffendig
für die basilka argentaria m hallen üici, ist auf ilaä ßeslinimt4%tp
zu Iwstrciten, und darf einrr jflzt nodi nicht möglichen Brslini-
mun^ ilerselbi-n nicht priijiiilidren. Mü;^ nun A\e Bssilica idenliscb
mit der Camellaria oder m ihrer N^ihe zu suchen sein, so weist
die Grenzbeschreibung ibr doch sicher die Lage zwischen dem
Concordicntcnipcl und eiucm Punkt auf der WcslaciU' des cli-
vus nacb Usteii an, einmal weil, wenn wir die Strasse über-
schreiten , wir in Widerspruch mit n. I der Gr'jnzbeschrcibuDg
geratben, dann weil der Srhlussjuinkt uns unter diesem l.also
hochliegenden) Gebäude fort über die hundert Stufen (also
hinauf) führt. Die Aanabm«, dass diT N;)me cevtttm gradus die-
selhi^ Treppe bezeichne, welche Tacitiis (H.SiTnnonnl.istkcines-
wegfts nothwendig. so wenig als das templum TeHuris des Miltel-
alters das anlite ist (zu 24, 4). Nur das ist sicher, dass ein« Trein»«
von der äalita di Marforio nach der Höhe von Araceli frdirt», was
heut nicht mehr der Fall ist. Wir sahen ohen, dase die cordonala
über die area des Conrordientenipels und ein Slöck des allen
Tabularium hinwegföhrt. Möglich dass der kurze sehr steile
Weg. der jetzt von der salita di Marforio auf diese cordtioata
führt, dem Laof einer allen Strasse oder Treppe folgt (^■ihby,
K. 8. 1,518), aber ehemals steiler mit einer Wendung nach
rechts auf die Hohe gelangte, während er jetzt auf die cordo-
nata mündet. Freilicli fehlt er noch ganz auf dem Uufati-
nischen Phui von 1551, ist dagegen in seiner heutigen Richtung
auf dem grossen de Hossischen von 1 675 verzeichnet Das
Weitere Aber don antiken Aufgang gehört nicht hierher.
Nach dieser Feststellung der Thatsachen wenden wir uns
zu den Theorien des Mii-abiliensrJireihei'S,
Der Mirabiliensclii-L-iher ist bisher schlecht verstanden
worden: deshalb hat Bunsen (3, % 128) durch Annalmie von
Interpolationen sich einen neuen Text gemacht, für Prt^ller war
der ganze Abschnitt 'voll Unsinn* (Aufsätze S. 511), Gregorovius
(4, 43S If.) kommt schiiesslicb zq dem Resultat, dass man nicht
460
DAS MITTKLAI.TEB.
hßslimnien käntif. wm arm, CapHolmm, Tnrpfitu im Miunblirr
und nas arx im Alteithum bf^deutr (S. 449), endlich etit-
wickf-It [>yi>r (fEislory i>f llu; rity of Ruiiir S. 3S5 f.» rinmal selb-
Htändig eine neun Ansicht, die f;]i>i(:h hier erwähnt werde,
(his nehnilich der Verfasser die beiden üipfcl de$ Berges tiuier-
srhcide: xiiper ]iorticum crinontm und super canaparam', aber
leider katm grade .Nichts sicliercr sein als dass beide die Känder
des einen südlichen Gipfels bezeichnen. Betrachleu wir zunächtit
den Cat.niog der 'Temnel':
Vnlßüninine
Umpla infra arrem:
1 m summitafe arcis stijier por~
ticum Crinonim
2 I« partem fori
tx alia parle CapflotU:
3 xiiper Cannaparam
4 ivr-ta fonim publicum
5 m Tarpeio
6 Hill' S. Maria
7 i'uxffl Camellariam
ErLlSrunp
(. lovis et ßfonelae
t. Ve$tae et Caesaris
t. hittom's
t. Barailis
t. Asilis
tu Phvebi et Carmentis ivnda
cum p^alh {Oclaviani)
t. lani
Dass zuerst der bildliche (I. X S, über 2. 4 unten), dann der
DÖrdlicbc Gipfel {tj. 7) beschrieben wird, i^t sicher und iialfir-
lich, da der pL'rieget vom circu» Fianiinius kuniinl und nach
dem forum Traiani ii^eUt. Von der südlichen Ilülie nennt er
»iedcruin in richtiger Folge zucr&t den dem lurum olilorium
ziige«ttnde.ten Tlicil: denn hier ist die pijrticu& Crinortim, Unge-
wisser Etymologie, zu suchen (S. 353: Uuuscq macht daraus
3, I, I2Ü 'liiuc Halle auf dem jeuigen Ga|>itolsplatze', weshalb,
welns ich nicht); dunn 'von der andern Seite" ileu Abhang öbi-r
der fonapara {über diese S. 44'Jf.). Hieraus fulgl, duss der
'Tempel d>('H Jupiter und der Moueta' wnhrsclieinllcJi das rempln»)
ttuthis itsl. Kür die Erlindun^t des [li>p[)eliiamens btjduiric es nur
der alta Momta des Ovid F. 1, tä3S und wird ja auödriicklich auf
die Fasten verwiesen, und es kann das iiabi» (. hvis am Fu$s
I
f
V. MinABIUluS: PKR1EGI£SE(23). 461
(li's ßerg«ä mit im Spiel sein. Der 'Junoteiniiel aiir tier Andf^rn
SüiliV ht^djrf nach dem (ilini S. 422 (T. (insa^'U-ii kniiiCH Cuinnien-
tHrs, und rs wird kaum nötliiß sein zu orinnern, dasi; die jtlngst
Leiiebtc Bcaennung der Huinn im Gart(?n CaiTarelli, 'Tempel der
Juno MniHtta' (div llypotlu'-sit ist in diuii neurstert ltpi<ichand-
bucli bereits zu einer der «eni(;en »idiaren Tliatsadien der
Topographie des Capituls gi^nordcn), durch die Hirabjlien so
wenige gestützt w<-'rijcn kann, wie dit> ßenennuug di>s ganzßD
sädlichen Gipfels als 'Burg': der Sitmmilat arm CDtspricht ja die
aUa pars CapitoUi und es wird bitr also mit diesem Flamen ge-
spielt. Für den nflrdlichfin Gipfel hat Aar Schriftsteller die hfl-
reils erwähnten Tempel des 'Pliuebus und der Gartueuiis' und
des 'Jaiiiis' Rrsoimen: auch hier also wird zuerst die dem Mars-
felde zugewandte Seile, dann der Abhang ilber dem SfiTerus-
hügrii heschi'iebeii. Ihiss d^^r Junus in der ThnL in d<;r Jpestlirie-
beneii Gegend »«tand , war aus Ovid leictit zu lernen und ist in
der That aus ihm entlehnt. Denn dass im Titcn Jahrhundert
nonli eine Spur i\fs Meinen rr/bikieideti-n Tempclrhens in der
Gegend von S. Adriano erkalten gewesen sein sollte, ist uner-
weishcb und unglaublich, wfihrrnd v(m dem grossen Janus des
furiLui LriHibitorium nach dcjn Urdu Iten. S. 143 noch Heste er-
halten gewesen sein können. Ein directer Heweis, dass der
Autor in der TliaL den alten Janus nur aus Uvid konnte, liegt
darin, dasa er ihn weiterhin zum zweitenmal andcr^värts und
wieder nach einer mii^üv erstandenen Üvidstclle ansetzt. — Ist
bis dahin der Gedankeng.jng des SchrifLslellers tlurchsitbtig, «o
machen u. 2. 4. b gröiEsere Schwlriigkeilen. Ls miiss nalürUcb
die Mügllrhkeil einer Ahrteiclinug von der Impogi-aphisrhen
Ordnung und der Intei'polation schon der älLcgten [(cdaction
zugegeben werdtm. Allein für beides Itndc icli keinen zwin-
genden ileweis. Bunseit a. 0. S. I2S h.it n. 2 und 3 als spä-
teren Zusatz bezeichnet. 3 bmter den Kauslincntt-mpei versetzt
(wir werden diese Confusion unten beleuchten] und in 2 den
Tempel der Ve^ta, die curia lulia und die Itcdnerbnbne gesehen,
finf »1er die Lciclie Gaesars iiiisgc-sli'llt worden »tei: m partem
fori templum Vestae et Caesaria . ihi. ftiit cathedra pantificum
\
k
402
DAS BmTKLALTKH.
pagcmomm, ubi senatares poiufnmt luUum Caesarem in tatliedram
Kx dies fnfra Utartium mensem. Wiederum uutemcheid« man
die Erkläruiij^ von tlm- Ortsangabe. Jcnß ruht, wie wir »ahea,
lediglich auf Ovid und dem ron ihm abhängigen Kalpuder.
Zweierlei gelit <iurchcinandcr: die ciUhettra Caesaris am filen
März [üben S. 379) uud deren vermeintlicher Vollzug im
t. Veitae et Caesaris, welcher L^oppeloamc wiederum veranlasst
ist durch das feslum Vestae Phoebi^t Mit Caesaris (oben S. 423),
grade wie das t. Fforae et Phoebi von dem Floralt (S. 422). Es
erging also dem Mii'ftliilien.snhieiher mit dem Vestalempel grade
wie mit dem Janustempel: er Itannte ihn nur aus Uvid als am
fQrnm liegend i,vgl. K. 13. '6'•^[i) und nennt ihn zum zweitenmal,
wie jenen, an einnm amiern Orlo 24, 4. Der Be^iff des forum
{magnum) ist ihm atigcnscheinlich nicht mehr klar und lionnte es
kaum sein: seini> iir^iirOn^'liijhi; G('!>Ia)i wjr unter Trümmern
begraben. INun aber erschien ihm der ^ame nundinarum für
den Ca|iitiilsjdalr l_öb<;n S. 441) als synonym von fornm und es
ist sehr miiglirh, flass er liicrhcr den Tcrmeinllichon Tempel
als Sc'han|ilatz für die Erhebung den ('.aß^ar ^um ponlifi^x maxi-
nuis versetzte, ohne Zweifel in dem Bestreben dadurch den
Glanz de« Cajiitols zu erhöhen. Auch sterben mujss Caesar auf
dem Capitol. und zwar (5) in Tarpeio im ttmplum Asilis. Freilich
ein scblimnter Schnit/er! Aber Bun&en weiss ihn zn entschul-
digen (S. 128): das rapitollnij^che Asyl werde mit der acdes d.
lulii verwechselt, vor welcher die Leiche verbrannt wurde, diese
habe noch damnis bisweilen Asylum gehcisseii. Vom Verbrennen
aber sagt der Schriftsteller Nichts und über das »weite A«yl
siehe zu 24, f). Vii>liiielir ist liu'. Verknüpfung der Er-
murdting des Caesar mit dem r^piiulinischen Asyl entweder
freie Ertindung des Schririslcllers oder von ihm bereits in einem
mitlclaUMrlicben Kalender vorgefundcu, wie di-nn auch in der
lls. des itetandus (au^ dem 14ten Jahrb.? Merkel zu Ur. F. LV
vgl. CCXXXll) zu den Wen des März bemerkt wird: interfedio
IhIH Cafsaris in CapitoUo. Es la^ aber nahe genug, den
Oesar von den Senatoren aitf dem Cauilol la
vbi tQnsules et setiatores morahaiW
Hie Ortshr^cirhnung in Tarjttio üliriij. K» hi die Frngc, ol>
«lurdi das Miltfibllrr hindiircb der Name der ntyfi Tarpeia oder
des aaxum Impeiwn sich crhalleu hake. Sie ist richtig gegen
BecktT (Top. S. 392 Anlw. S. b\) von UHIdis (Top. in l-i-ii>zig
S. 66. 2, 13) verneiiiL worden. Da^ niilnr gewissen (imstfinüßu
der gauze opilutinii^rlm [li'igvl schon von den Allrii hatd Capi-
tolium bald Tarpeius imm, jn auch arx iCapitoUna) genannt
worden ist, wird im Iteu Baude gezeigt «erdeu. In der Sprache
der GeEehrten ist dies auch im Mittttlalter der Fall gewesen:
daher jene» infra arcem unseres Abschnitts und der Zusatz vel
Tarpeiug im Verzeichniss der Berge. Eine Locailradilion aber
für das saxum ist nicht nacliueiinbar. Der Aufgang von S. Maria
dcUa cttusolazioiie via di monfe Tarpeio ist erst im J. I5S2 her-
gesteUl, der auf der entgegengesetzten .Seite vkolo di rupe Tar-
peo scheint junger als de:r palazzo CaiTarelli (Nibby, It. a. 2,5 15),
beide aino beweisen Kicbts- Dagegen würc der Name der Kirche
S. Catharmae. stth Taiyeia iniraerliin, wenn er sehr all wäre, ein
Beweis für die noch iiliiiche Uezeichauiiig grade des Theiis des
Berges, unter welchem sie stand. Allein das Alter und die
Autheitticität der Benennung niiisi^ niich den jetzt zugänglichen
Quellen durchaus bezweifelt werden. Auch Zaceagni (Mai Spie
9, 395) weiss keine urkiiudliclien Belege anzufüliren. Diti Asty-
graphcn von Marliani an kfmnnn nicht atigefilhrt werden. Sie
kommen darin fibereiii (oder sc-hreibfii viidmelir der Eine vom
Andern ab), ila^ä die pocla Cnrmeritalis und dai« toniplnni Car-
menlis bei der kleineu kiiThe der H. Catharina Huf der dem
Plus« /ugcw^jndten Seite nahe bei piazxa Moiilanara zu suchen
seien: zuerst (denn Fulviiis Ant. S. OOder An^g. 154& thut bei
»dieser Gelegenheit der Kirche nicht Erwülinung) Marii^ini, Top.
3, 12 S. 51 (1541) 'ubi reliquiae aediculac D. fatlierinae hodie
ccrnuntur'. Kaunus Ant. 3, ö (1549): 'ad CapilolÜ radicea ubi
Isemidiruta D. Calherinac cella videtnr'. Fabrieius Koma S. 90
(1550): S. Catherinae sub rupe Tarpeia'. L. Mauro AnL S. 40
(1550); 'dovc e hoggi la cbiesa di S. Catcrina inolto rovinata'-
Gammucci Anticb. S. 64 '^ (1500): 'dove liora si vede la cliiesa
{^ S. Cateriaa a pie del Campidoglio . . . dalla medesima parte era
I
I
I
464
DAS MITTKLAtTER
m delU |iiaz£a Mrmtanara rEquiiui-lio'. Scbrader bei Scholl
lliD. S. 32Ü: 'S. CaterJna suh monte Tarpeio'. Wenn also Marti-
nelli (Roma sacra S. 352) tlnicken lässt; >. CATII. snA Tarpero,
ahi olim «ral (f>in|ilun) (^rmeiiUe dirutura an. 15Sr, so i&t das
so wenig ein ZeujEtniss für die LTkiindliclikpit dfs üi'iuanivns
wie dir uImüi ei-Mälintr Aiirrihruog di^r kirrhe 's. LAVR. tji cUvo
argenlario', also nicht in eine Linie zu st*>JI«n mit den IVameD
der i'bciiralU in dor Umgebung des Capitols ofaeuiaU ge^tan-
dem:n Kirchen S. Salvaloris t» maximis und S. Saliatoris m sia-
tera, ühcr welt:hen zu 24, 4. Auch die Lage der Kirche, welche
idi auf Bufalinis Plan nicht ttnde, l-^t nicht ^nz sictmr: ihre
Kähe bei piazza Mnntanara sclirint aus dem /usaniinenhang
von Gamuccis Ikschrcibung hervorzugehen. Es ist zu i>cdauero
dass sowohl über diese wie über andeie anlike und cbrislliche
Monumcnle, welche Sixtus V zerstört hat, nicht viel mehr als
Xulixeti der Guiricnschrciher jener Zeit bekannt und, bis auf
T. neuinnnt itnil v. Ilfdtner (Sistc-Qtiinl. 2, 1240*.) herab, oft
zweifeUKifle (>>nibinationi>n als Th.nisnchen niederholt werden.
Will man nun auch zugeben, dass Tarpeius im cngerea Sinn für.
den südticlieji Thnil drs Hügels in GehiMui^h geblieben (■el, wa» sehr
fragUch ist. so wird doch jede Folgeniitg filr die Lage des saxum
am niiilclidiiTlicIicu Erwähniin^'nii abzuiveisen sein. Viilli'iids ist,
was >iehubr sich ilber die belta Tarpoja von dem Itettelvolk
beim paln/xacio erzählen licss (lt. G. 1^. 235), eine der lausend
aus den (iuiflen sUimmenileii Cirennieninälirchen, dit> lieute
^ien)audeu mehr täuschen m>rdpn. — Lässt »k\\ also in der
Tbat nicht angeJien, ob dci* Mi rabiliensch reiber mit dem m
Tarpeio eiofr bestimmlr; Localii.'ii gemeint bat und nicht vielmehr
iilos auch diesen iNamen hal aubriiigen wollen, so mu£s dagegen
für das unmittelbar auf die Gegond bei der Consrdaicione fol-
gende f. Ilerrub's itixia forum ytublknw {\) eine beslinmitere
Erklärung gesucht werdiMi. Bunsen verstund unter dem forum
publicum den Ga|iiLois|ilatz, auf den nacJi meiner Meinung eher
mit 0. 2 angespielt wird ; der 'Tcroiiel dvs Ueicules' soll 'viel-
ieidit von den dortigen MilliniMlarstclIiingen' herrühren:
warum, fragt mau vergebens. i.)cr Name kauu ja freilieh reine
V MTRABILre^; PERTECESE r24).
465
Erfindung sein und ist M sieber. wenn unter dem forum
pubUritm der m^rrato (obi-n S, 44it) zu verstRhpn ist. Al-
lein (!S isl doch zu bedenken, dnss der Name des IIt>rcule8 auf
dem forum boarium sehr lange gehaflcl halten muss und rer-
muihlirb (Vio- Rcsiit des Rnndlenipels liei S. Mnna in Cosmedin
im 12t'*n Jahrliundert noch bedeutender waren als zur Zeil von
i'^tnizKi lind Kigori, übitr deren Zeirhnnng und llenuht wir
diii-dh de Rossi (Bull, ddl' Tnsl. !R54, 26 0".) iinterriohlel
sinil. Und »o künnie denn hier der AnonynHis Rerhl haben,
ivf^nn IT au diesen Tem|ipl dcnkr., und der MindiilitMisrhrelber
hätte von dt>n) sfidlirfirn Abhänge aiir: «-iimn Ali^iti-dier ]:;pnia(;ht.
Soweit der Tem[ielca[alüg. Kesiimmt goschiedeu tod ihm
isl. Einleitung und Scblus» de« Capiteis. Ziehen wir ab die
Elymoloi^ie von Capiiolinm (fKodcaput mundi-ta Anfang und die
Erliläriiog di;s mirettm CapHoImm zu Kndc (das E|iilbetoii wnrde
oben S. 425 erlmterl und man liraurht nirht an die ftoldene
Bedachung des Ti-nipeLij und den []:dier rührenden Ausdruck
aurffa Caiiitolia zu denken), so biribt uun die plianlüMli^RKe Be-
acbreibung der ventunhenen Pracht de» Rerges, eia Seilen^lOck
zu der Schilderun;; der MngclsburK und des Circiis, und, den
Tempeln vorangesteHt 'auf der Hübe', nie diese, ein elienaft
phantasliscbes palalinm: infra arcem palaiium fml miTts operi-
bva, tturo et argmto et aere el lapidibm predom peromatum. ut
es$el speeuttim omnibm nentthu$ . ^ie da.« Gniiimal des Au^iustus
sein snlllc in mptnorium üimtibus geiUibus vententibus Romam.
Mit Recht bemerkt Gn-gurnvins (-1, 4-\^>), das.« dns f!rß»6cste
oder vielleicht damals üriiuii einzige antike Bauwerk, Aaa in au-
sebnlidien ReRleti erhalten nnr. das 'Tabularium', iloch genannt
sein müsse. Da dasselbe nirbt die camelleria sei, so werde der
Mirabilienschreiber dieses als HEmplmonitmeut mil jenpn Worten
pesrliildtTl liabrn und es möchte liereils nothiirirffif* zur Auf-
nahme de.ri neuen Senate hcrgerichlel worden sein. Itaun bleibt
für das pahditm «Äi S. Maria (n. ß) keine anHere Rrklärnng als
dieiie: Ruinen bei dem Kloster Araccli biesscn In älterer Zeit pala-
ri'umÜaatifVjnf. In diesen hfitlc sich einNeubauinstaIhrl. in welchem
ü.B.BensEo Aufnahme fand (Ad Hein r. b. PertzScriptt. II, 613l.
Jarilao,rOciiiBCilwTi»jiogmphlu. IL 30
J
466
DAS MIITELVLTKR
hie ehpnralls ältr^m Lej^enilft iiWr tWtt RiiUtphnng der KirrJic in
cam fr aüctaviam'nMWi^lvamhtMp.sie^palatium noch aufziinf^linien
und SU niirdees mit jeti(fn^Teni]>elirb«.'i(lerKirclic verhunileii. Im
Calaloß drr jMliitia lia( schon der s|iätei-c Ttrdactor difäes »elbige
palaiimrt Oclauiani, einen allniühlkh .iiisspr Gebmucfa gekum-
menen Namen, nicht niclir vci-sliindL'n. Er incinl mil dem Zu-
satz ad S. taurenttum in Lucüia n.iliirlirii den arcM Oc((a:iani
(S. 412, S), oiclit wie (Iregorovius S. 44'J meint 'den Rest des
Orolügiums des August'. Dionu iliis wäre der Obelisk, der da-
mals nicht mcbr stand.
Die Püra (21). Vnii der Nordostseite des Capitols wendet
sich die IJeschreibiing zu der nahen Trajanssanle, gehl dann sfid-
WHTtälüngädi'r.XurduätgreQzedcrdiei Fura des Trnjati. Augustus
und Nerva bcrah, zurück zum Marfoiiu und unter dem Ca-
pitol bis S. Maria della consolazione, von da zurück nach der
Nordseile des grosficn Forum, welclie bis zum Titusbogen rer-
folgt wird. Von da gehts e. 25 weiter zum Palaiin und Co-
losseuiii. Die l'eriegese ist in der l[ai)|>tgache klar und der Plan,
wie man jsleht, niclil unverständig. Wie din Bescbreibnng des
CapitnU mit dem llauiitf^eiiMide. dem 'T»bulariuni', so beginnt
die Hesctireibmig der Foia mit dem hervojrnt'endslenMwnunient,
der Trajaiissäule uud tbm Trümmern i\e6 Kurum. Audi hier ist
Qs nichtig den damaligen Zustand aus anderen Quellen kennen
j.ii lernen, che man an« iler SctiilchTiing des Miraliilirnscbrei-
bei*!! Schlüsse zieht. Aus Nihby» brauchbarer IJebersicht (K. a.
2. 210ff.), welche die Neueren iz. B. Heber Ruinen S. 192ff.
Gregoroviu.s ^. .^72) etn^s stark an schrei ben . leint man, daiw
die Zerstörung zu Ende deszelirileiiundzu Anfangdes elften Jahr-
hunderts bereits öidir gross gewesen sein mui^.'«. Das lieweisenjnna
Urkunden, welche das Areal des Forum» wvnigsteug von der
SSule südvvjirts bis zum FiTigaugsfiugcn ciinipiis Qitolfioms \campo
C^rleo), und aurdi>niH«*]|ii>n (rürlen sowie die Kirche, des II. .Nicolaus
mb coiumita TToiaiut nennen (TlcUegiun: obenS. 32U1'.), und das
Alter der jelxt terüf-hwunrleiii-n Kirelt^e S. Marin in r^ni|io Carleo
(auth spoiia Christi, ivoriilier l'ntieiroli Tesf,iri S, -Ibif, in <len
Mirabilien in r/iwjtt», in ilerßß Fuiidami-nteu nneli jüngst die
V. Mm\mUEN. PEBIECESE f24).
467
TrAoimer t\es £iogaug!^bogcD9 gefnnilRn worden sind (Fellegrini.
Bull. MV Inst. tRCi-t, 7^f.) Tier Grad der Z<TsirM-iiiig läsi^tffich
femer daraus abaebmen, dnss um die Mitte des 12ten Jalirhuo-
dcrls keine passirbare Strnsse über das Furuni fiilirte unil düss
der iNamft forum Traiani bereits auf eine weiter sfidlirb gelegftnft
Lucalitäl Obcr^i'gangpii war. Jenes schliesst Mbby S. 2) 4 f.
richtig daraus, dass die päpstliche PrucessiüDsordiiung stets das
Forum iimtiebi, aul' dem Wej^e vom Vaticao nach dem Lateran
westlich, auf dem ciitgpgcngcsctzten östlich. Was dcnNümco an-
langt, »0 könnte wohl das palatium Traianila der ursprünglichen
Fassung der älteren Lit-tc der palalJa gestanden und dits Forum
bedeutet bahnn, eben so gut freilieh, wie auf dem Plan
aus der Zeil Karls des Grossen, die Tbermea dieses Kai-
serin : allein uns schien es ( S. 4't5 ) , dass en nur ilureh
Teitzerrüttung von dem patatium Traiani et il adriani ahgeVdsi
sei. Diese Bezeichnung ouu scheint oicht erst von dem Mintln-
henschreiber erfunden zu sttin. Wenn auch der fSame jener
Kirclie dc^Niculauä de colomna Adriani bei CenciusMabillunMus.
lt. 2, 103) von den Miriibtlien abliätigea mag, da sieh in
Urkunden derselben Zeil (llö2 Coppi Diss. dell' ac. pont. 15,
222 = Cailetti Priniie. S. 323) iiuch die? riebiigc cobnimae Tra-
iani Ctndftt, so ist es doch wahrscheinlich, dass die Vi*n'inigiing
der Namen Traianm Uadriaaus auf der Inschrift dei' Säule oder
eine erhaltene Tradition über die Vollendung der Bauten unter
Uadrian schon lange vor dem zwölften Jahrhundert ein Schwan-
ken in der It(jnennung liervorgeluachl hat, ähnlich wie bei der
columna ÄHttimm. Dies (peinigte aber für den Mirabilien Schreiber
vollkommen um zu beiden Seiten der Säu]c symmetrlacb, nach
seiner Cewuhnlieit, die palutia heider Kaiser zu ordnen: exuna
parte fuit tf.mplum divi Traiani, ex aJia diin Adrimu. Diese
Wurle zeugen aiso für den Tcpipcl des Trajan und den ver-
meititliehen Tein^iel des liadrian und ihre Weihinschriflea
(Bunsen 3. 2, 129. 167 f. 186) ebenso wenig wie die oben S. 437
besprochenen Worte für die Tcmpe] des Anlonin und Hadriatt
bei der Säule des Marcus, ja sie können nicht einmai mit Sicher-
heil für die Eiisteuz zweier noch ansebnlicher Ruinen z\x bci-
80»
DAS MITTELALTKR.
den Seiten der Säule angefülirt werden. Daher ^vil'd denn auch
Nibbys Ansicht (z. d. St.) zu verwerfen sein, da$s das (. Ilaärioni
der von üadriau dem Trajau gawcihte Trrn|icl {t. dm Traiani),
das (. Traiani die Üasilica sei. Nichts desto weniger i8t «b sehr
gut ui&glich, tlanä von diei^ur nuch bedeutende Rcätc erhaliun
waren, ja ein Zeugniss dafür geben wohl die hereils S. 402 hu-
nutzten Wone vlnei- Scheukun^surkuude Leos IX r. J. L050,
welche unter den r.renzpimktcii eines Territoriiints in der Ge-
gend dcä Lateran ein paiaiium qnod vocatvr mstiario und ein jia-
lativm gm tioealur hasiliea Vipia nennen. Da wir wissen da»»
solche Naoien gi'wnndert ^ind und nicht cdino Verankssung (S.
424), äü ist wühl der Schluss erlaubt, dass noch zur Zeit
dieser Ueberlnigung (vor dem Uten Jahrhundert) rneliral» der
Name der liasiiic.i erhalten wnr").
l)i<i Üi^schreihnng vcrlVilgl nun, wie gesagt, die uordöüllicfae
Grenzlinie der Kai&erfora, wie dies nanienilich ilie AnKali« dor
Kirchen beweist:
Vulgiirnntne
!. »1 clivo aryeHiatü
(worüber unten)
2. in divo 5. Mariae
in campo [CarlfO]
3. 5. Basilius
4. palatium Nervae
5. S. Qnirrcus
f. Concordiae et Saturni.
Bacchi, Vespasiani.
t. Titi
t. Carmeniis
t. divi Nervae
t. Jüim
Von den vermeintlichen Tempeln am clivu» arganlariuit
sehen wir zuiiäch.st noch ab. Südw.'irts folgt eine iturch die
Vera n der nngen de-s Terrains w()lil verschwundene »alita hei der
*) Hierher ^cihüren die Worio: vammutat diiat, que nie tttM iuxta ab-
tidem iriuidnrn himlica Saivütorit, ae teri'ü, fn qua sunt obnnp^t* tnamiO'
nat, atque trifte in inlf^rum, qm vocutur Laräarti, ileMquti et palatiam,
qui Vüoatur baaüica f'lpCa. Utino die KiiN:lic der Hil. Itulitia uu<l SecuiiJa
mit ihren PertiQivatPii iu ful^toudicti ytrc\ti.iii»: a priino iutere De^ennius {tA^n
S. 318 tt. Mi, tt tMitndo f. murü civUfiU* turre, <iiii diciUir rrtracma, u IoT'
tüi l. pafalimn. giumi lUfittir /'/•Jd'nri'i, rt rrfla i^ritiifiiluf f>er [Mrfrltm W#-
qiie in faminntit . . {«u) rf hüipitalf, ijijat ri'fineHt i^piiiopi. rf '{narl'i l.pr»-
V. HIRABIIJEN: PEKIK(;K.SK iU).
469
Kiri::hc S. Maria io tampo Cnrleo. welche, wie ^c-i.Mp,l wurde, tlin
SüdfErenzc des TrajanFt'uruui bildet. S. Unttilio (auch in »cala
mmtuormn) 'ml ilic sjiäii^rr'KirclipS.Annutixinla DilcrS. A.a' |ian-
Uni, io den Trümmern dt»« llrfisäulentempeU beim arm de"
pautaoi, di-ri^Q ÜluckcQlbunii trrsl zu Mibbys Zoll iib^Trisscn
wonl(;ii, gegründet N]Kiti't4leii.s im lOten Jahrhunth^ri ■ith ver-
weilte auf Nihby, R. antira 2, '235 vgl. K. modertia 1. 100). Es
mus» gleich hier citnstalirt werden, dass der airn tU'' pantani
(Eingnnft^tlingeu des Aiigustiisrorum) mit dem \fUt zercttijrten
Eingangsbogen des Nervaforum bei den noch stellenden coln-
nai'ce wpf^i'ti iVrAehrilirlikr^il nir.bl Mell(»ii verwerhsell wtirdnn isl,
aurb alH dieser noeb Maiiil. [tiefer nelinilieb oder eigeiillirbderan
ihn slossende Tempel hiesa Im 1 rilciiJalirhimdcrt arrjiNrH% wie sich
cj^ieblausdiTriiM^lirini-nsarttmliint* depSigrinrili: fpi(aphmm$rti-
ptumin oratortoNenuie in hco.iiuiiltcifur rorriiyiumrahuhiirca^'o«,
ml horwreirt Senme (de Knssi n. 17 S. 4Si, nebmlidi die Inschrift
des neben dem Dogen stehenden Minerventempcls. Aber scbon
der Aniinymiis, der dies wie And+^res (vgl. S. 41^) :uiR Signorili
ahfichreiiit fs. ?,u 24. 3), hängt es an die Worte der Mirabilien
übt S. Bfisilim. wahrend doch diese Kirrhe lieim »re« de' pantani
stoht. und zu einem ähnlieheii Missverständnii-s litjnnle wenig-
gteiie UlonduK (Koma inslaur. 3, 53) verleiten, wenn »r schreibt.
dass Trajan sein F'irum dem des Nerva angfisKhb>ssen babe 'in
celsis (lies septis) quorum pinn»e ad eani partem quae in S. Ha-
driani rrclcsiam vei^it et uhi nunc corruplHa vuljri dicitnr arca
Noe, lilerae eliam cxlanl cubitales Nervae tiliiJos praeferent«'.
«ommaia barilica Xatvaterü. Auch die Urk. vdd IDÜl bei Marioi, Papirl
S. SJ, ocant ilioRirchc ilrrBH. (tuAii* uj>d Secuada potitam odxta palalium
nagtrum d loeri/n qui vovafur C«{l<trhtj» tit'e Lardariutn luit striueu parie-
Hnae: incipicntc {tennitiftj iaxta nnstrw't j>fdatium, i\no(f Sctta dieitur, et
inde post J'eaiariian (bi»| rveip ad «upfiidirt'Ufi (Y) vcslrfini heutlicirm t'l-
piam II. a. w. Es ist bemcrkciisi^erlh finss nm l.;it4Tiin wie um Vutican
das palaliam iVrr»niN, veitinriuin und l.irilnriuin (?j ckb lioclen, lotxtcrrt
nach der im I2tcti .Inlirlianikrl |,')!^cllril1ll^a<^tl rnlHrlirn Lrk. KnHs d. Gr,
bei Mariiiij l'ijriri S. 100; particu maiurti pargeni« iuxia Butktm» utqtt»
ad S. Aga^am ijve dieitur in l-ardarin. üeber diese Kirrhe Ist Streit.
47U
DAS MlTTELAl.TKR-
ilieio er meinte oir^nhar ilasRklilige. Ebenso Albertini f XYlIlr
(io MaKOctiis Aiictores) : 'riiniin Ncrvae »ive transitorium, (|Uod s
Traiani furo atl alia Tora tratisiebat, apud |mlatium ipaius ^ervae,
ut adhui; eubiCaletü üUei-ae lürutiie apuil x ingt^nli« culiimnaK
marmoreas ap]iarccit' (Tol^t die Inschrift) und f. XXI: 'palatium
Nervne apud ruruni eins erat a »e|)tis i|u;idt'ati!>([ue lapidihus
absque calcc posiijsinter tuirim Comitiim et Militia« adhuc di-
rutum mirabile visu cernitur, in quo sunt iogeiiles cvlumnae
niarmorene incluj<sc cum ecxleüia s. liasilü'. Die überein»liin-
menden Zeuj^ntss« von A. Fulvius (Ant. S. 234 d. A. 1545) an
abwärts nufzulilbrcn ist ohne Nutaen. — Durch das Verschen
des Anüiiymu« Hess sich aber Zaccagai S. 392 täuschen und
lakut noch Kiepert auf seinem Plan, der die Kirche S. liasi-
\\o an die üuluiuicce (des NervaTurunis) versetzt. Es ergifibt sir^b
ahio dass 'der Tempel des Carnieulis' 1,3) nur die Ureitüulen-
ruine (T. des Mar» ulLor) sein kann. — Die Kirche S.Quirico (e
Giulitta) liegt der arca Noe, dem jetzt zerstärtco Eingang zum
Forum di's INerva gcg«'nübrr (oben S. 353). Der 'Tempel des
Jupiter' (5), also nach des Verfassers Ansicht idenlis^h mit der
'Basilica des Jupiter' in den Acta S. Laurentü 10. Aug. S.518,
iii,t dJL- Säukolialh- am Nnrvafurum (ubenS,3S2, 384): ulleDfalls
könnte man an eine auf der Ostseile an dasselbe grcn^tinde sodri
unbekannte ftuine denken, wuzu aber eine Nütlügung nicht vor-
banden ist.
Nacbgehult wird die Motiz von der Inschiifl bei S. ItasUiu;
i'n mnro S. Bnsitü fuit mngmi tahnta nenea, K&i fuil scripta ami~
citia in fofxi bona e.( mlahiti, ^juae fnü inlf-r ßornnuds et ladatos
tempore Indae Macitabaei. Es Ist von Momnison (Ann. dcll' J. 1S5S,
19811.) zur Genüge eröriürt worden, dass die ArL^hivurigtnale
interna Ilona] er Verträge von den Bronzeexcmplaren, welche am
Tempel dtT Fides aulgebängt wurden, verschieden seien. Auch
von den drei uder vier Vi*rlritgfn mit den Ju<len gilt dies: von
den CDipitoliniscben Exemplai'cu und von den den Juden fiber-
mittellcnUnplicalen ist ausdrürklich hei Jose]iliiis Anl. 12, 10, 6.
14, S, 5.10, 3. lü. 26undiiiiÜuchcdcrMacab. 1, &, 22. 14, IS
die Hede: vgl. Hübuer, De senalus p. q. R. actis S. 67 f.; *arw
chaeolvjjifiche LWiterauchuDgen' von deoen in gewohnter Weise
Gregorovius 4, 637 keine Noiiz uimml. iNun wäre es ja denk-
bar, dass eine ä^rErzcoplen der Vorträge mit den Juden nach S.
Bftsilio versclilep|jl wurdeu warf, wie eine andereiC.i.L. I.2Ü4)
in der That in der >i\be des Capitolsgeftiudeu ist. Allein noth-
wendig ist cä niclil daran zu denken. Die lntcr|»relalifln derlei
regia Ves|rasiani und Jl>5 ponterhim ak giardiiio if Italia (Vita di
Rit-nzo 1 . 3, vgl. de liom Le |jr. racc. S. M i) mahnt zur Vorsiohl.
Gesehen hat ausserdem der Schrift slellcr diu bronzetafel' nicht.
E» ist daher erlaubt an ein Missversläuilnigii zu denken. Nun
sah Jucundu£ *in parietequudamiutra palatium anliquum iuxtn
aedcraS.ßaHiiii'dieInEchriftC.I.L.IS.27SEI(ig.lV: C. lulim
L F. Caesar Strabo . . . xmragT.dm.ti. adtr. iuri. ponti'f. Konnte
uichl eine Cicero neu tradiiiun daraus ciiu-n \ ertrag eines Kaisers
mit einem lud{aeorum) poutiflex) herausgelesen hahen und diese
deuiSlirabilleaächri'ibprzuOlii'eu^t'kuunueuseiu? Die .Maccabäer
landen &icli iialijrlich von fei-lliül, und »eun der Verl'asser nach
Uörensagen erzählte, hindert es nicht, dass die Inschrift auf einer
Sleinba»i» stand.
[k'H viel lieslrittenen Satz (4); m/V« ftuiic termiHum fnH pa-
liOium cum tluobvs ftiris, Nervae mmUmplo sm diviServae, cttm
maiori furo Tniiani. ante mim /bres lemplum SospUae. deae, (denn
so wird wohl zu inleritungiren ^cin) Cihersetzo ich: 'in dieser
Grenze (das heiest in/irf? : vyl, oben S. 429) lag ein Palaet mit
zwei fora, doim des Nerva mit seinem Tem]>el des divus \erva,
mit' (ungeschickt für *und mit') 'dem grusscn Furum des Tra-
jan. iene Grenze, welche narh S. Riiiiilio genannt wird, i.st die
noch beute stehende IJmfaH^niig&mau^r des August uttruru tu, wel-
cher sich die des Nerv^iTiiruin bis gp^^piiillier S. (Jiiirien an-
schUcsst. leb darf hier voraussetzen, was l*iale im Jahre 1820
musterhaft klar tu der Abhamllung Pel teinpio di Matte ultore
(gedruckt IS34) und Lbeilweige rdien'inslininiend gleidizeilig
.Niebnhr (Jleachr. Ilonis 3, !, 27<3I3.} enlnickL'U haben: das» die
Kuine der drei baulcn am arco de' |>3ui»Mi dem Marslcniiiel auf
dem Forum deä Augu&tug gehört, lia&i sich diesem auf der Süd-
seite unmittelbar das Forum des Nerva (auch tramitori\tm, dich-
472
DAS MITTELALTER.
lerisrh/^'ffaffi'um)anscliliti»ät, ilesseu üstUctier Lmfassungsiiiauer
die i-rli»lti'nrii coluniiixio »ngrbJiron, itrssrn F.in-|;;ii)gslK>gftii und
Uiiiervenlenipel (über diesen unlmi) vr${ von I'aul V zerstört
wurüeu sind; das» das roruin Caeiuirt8 äcliwi-rlich <indt.-nv9rl£
aU uiitiiilh'lliar hiiiLi>r S. Mnrlina und S. Atliiiino geIt-Ki>n habüii
kann, und tlfies che di<.- via Ituiiiipllu zwiät-|](;ii diesen beiden Kir-
cben gt-bruclien wurde, die nuch auf lUfiii ftnraliiiischen Plan ver-
zeic:hDete Ilanplstnissp sildlich von S. Adriami Ober das Nerva-
fortim lief. Der Name des augustisclieu f'orurn uiuss seitdem
4ten Jahrhim^IcTi dem Volksausdruck forum Mortis gewiuben
sein (üben S. 213). Dieser detinle sich vcrmuthlicb auch auf
das ruriim Cacsarii; .ms, ilßbscn INainc, wie wir gteicli scheu wer-
den, nur scbeiiihar im l'2ton .lahrbunderl TO'rtlebt Die ganze
Trümnif'i'slJiUc hinter S. Miirlina beisst zur Zeit der Mirabdien
auch der 'Wuudergarlen' (S. 4*25). Dagegen niusste der Name
des Ncrva an seinem Forum haften, da auf dem Archilrav des
jclxl ücrstilirlitn Teui|iels für jedt- n leserlich in 'btlerac cubiljdes'
die Inselirifl siand: im^. tVerva Caanr .\ug[mltis tiennanicus]
pont. max \\ trib. polest. II. imp. U. cos. JIIl ■ {p. p. aettem .W]
nemicie fer.it (nu SigiiiirJli ergänzt von de Russi, l,e )iriuie
racc. S. 51). Es scheint, das» der Iliss, welcher das
y\'vvl Minervae versEünimeM bat, iiieht erst im löten Jahrhun-
dert enldtainlen ist. Die Aldiililiin{,'en di-s löten Jahrhunderts
(Tun dem S. 453 genannten Hier. Kork, welcher zwei Ansich-
ten giebt an, bis auf den in der Regel allein riiirten du l'eiac.
1575: Tgl. Hd. I) zeigen meieteniheils von den 10 Säulen des
prunao» noch 5, über den drei zur Linken das HauptslÖuk der
Inschiift. t!s ist IregreiJlicli, dass man in Ftilge dessen den Tem-
pel für das templum dtvi t\ervae hielt, das fmtttn ^'ervat mit sei-
nem echleD.Namcnbenannte. Das üordwesilich sich uuücblieitsende
augusliscbe, welches wit^deruni bei S. Maria in c.imjK) Carleo
m das trajaniscbe überging und in üciner üestalt noch kcnnl-
liclier sein mochte als dieses, konnte nun leicht als dasmatns
forum Traiani gellen, beide zusammen aber , eng verlmnden
durch dielnifüssungsutauer mit ilu'eiiGebriuderestcn, waren ein
pnlatittm rum rluobus fori», wie die Trümmer um die Trajans-
V MmABILIEN: PEftIBfiBSK (24t.
473
I
! ein palatium Traiaui et Iladriani. IIa noii der Tempel bei
S. Basiliu drm MirahilicnschrribcrT. der CarnicnlU' beisst und
der Name der dea Sospiia aus Oviil entlehnt tsr (vgl. S. I2:il, so
bleibl wübl nur Abrig. deren Tempel Tür ein Phanta^iiestilck,
die 'noch vorhandenen fores' {vgl. c. 27 z. E,) des Trajane-
foruni aber fiiv den arco de' pnnlani zu halten. Üa&s
dies mat'its forum Truiani in der That da» angustiscbe sei
und dass (lieser Name nieht von dem Miraliiiieii?-clireiber erfun-
den sei ist denn auch von INibby S. 214 richtig erkannt worden.
Knar ist die ficnennnng der Kirche S. KaNÜla iuxla palitlmm
Traiani imperaton's in den Kirehenverzeichnisscn de«
lUallius und luhiinnes LÜaconuä (Mabillon. Mus. IL. 2, IGI. bl4)
zvreidt'Utig. da ]a durunter wE>gRD ilej' unmiLtelbareii Niihe auch
das p. Traitini it Hattriani der Mirabillen verstanden werden
k&iiiite, allein mit mehr Sicherheit kann jene Benennung aus
dem Ordo Itenedicti gefolgert werden, obwohl gerade aus die-
sem Itnnsen (3, 1, 1S4) schLie^sen xii niCissm glaidite, dii!>^ uiau
darunter das Komm des Nerva vieestanii. Er erklärt mit llejtug
auf 0. 4: 'hier hl Alles L'nsinn. wenn aicbt Forum Traiani als
Forum IVcrvjje verslauden wird'. Sehen wir zu:
4. v«m Coiosseuui oach SS. Aptt,stuli :
1 fledinans m laevam iitxtn col-
iiseum.
2 transiens per arcum Awcae
ial. Nerviae: falsch, s. un-
ten) mite forum Traiojii,
uiqm ad S. BfisÜium,
ascendi! per montem itixta
ntilUias Tiberianas u. b. w.
1 wendet zur Linken am Co-
luüseum vurbei,
2 geht durch den arco de' \iän-
tani vor (d. h. ^fnitich vun
dem nordwürtg bis S. Ma-
ria in cantpu sieb er-
streckenden') forum Trai-
ani^ (liinau») bi(< .S. B»Bitiu
(der Eingang ist auf der
Ausseuseile der Umfas-
tiungsmaner),
^ steigt von da bei tor dollemi'
lizie hinauf u. ». w.
474
DAS MirTELALTEfi.
2. voa S. Adrian» onch S. Marl«
1 procedens ante araim Nervae,
2 mtrat per forum Traiani,
3 et enaens per amim Aureae
m portimm absidatatn (su
lies statl portku absidala),
4 ascendit per direaum iuxia
Swdoxia,
5 fransiens per silicem domum
Orpkei,
Ö ascendit per (ittdumS, Praxe-
di» ad S. iVfiriam maiüTem.
1 g€l]t (auf der oben genann-
Leo SL^as^e südlich van
S. Adriano) bis vor (d. h.
dieJKHrits) ilei) Bogen des
iXerva {1 arrs di .\oe),
2 tritt ein durcb das Forum
Traifini (w^k-licr büillich
bis an d(is des N>rva reichlK
3 beraii» geltend durch den
arco de' panUiui nach der
|)orticus abäidata (in der
Sulmra: oben S. 99.).
4 steigt in f^erader UichtODg
bei t>. rietro in vincoli,
5 über die Slrfisse bei & Lucia
in Oiiiei) (in icke),
ti steigt aber $. Prassede aacfa
S, Maria maggiure.
Micb di'mkt. hier ist Alles vcrstfindhch, wenn man mitNibby
den iirais Aureai^ ante forum Traiani ffir den Eingangsliogen
'vor' dem Augtistuärorum nimmt, und dieses .sich bis aur dag
Nervaforuin hrraliziehen Ussl. Diese Aniiahnte ist ameh verein-
bar mit der von den Aniiales Rciniuiii (IVrlz ScrijitU 5, -178)
gegebenen Bes<.:hreiljung einer Vetfolsfung vom Lateran aus auf
drei Wi-gen: {l) per viam niniorem ijnm penjH ad S. Clemtnlfin
(vgl. oben S. 165 ' ) . . mqm prope templam Ho7mdt, (2) . . iusta
eccleaia SS. Petri et Marrellini . . mque ad arcum A%ire (also
die Tiliistlieniicn links lai^send), (.'!) . . . ad S. Scephanum in
Celio montf. ufqm ad sedßm sftlis. Die Herkurilt des INainens ist
ganz UDgewiss, ungewi»» dahnr auch» ob die nur nach Veruiu-
thungen niif Aaa Sv.rvafiinmi versBlzte Kirebe .S. Maria arcns
aurei (Ceneius bei Mub. 2, 1114 vgL Miirtindli S. DiiO) da-
her benannt iisl. — Allein freilich )tlt=;ilit für ousere Stelle
nücb die Krklärung offen, dass jenes TrajünKroriini das
.Nervat'onini und der Rügen wie Runden S. VM (und
V. MIRABIMCK: PlütmCKSE
'^7^
lauch mii' früher), ^icn, der Einganges bogen dieses Forums sei.
DeQD an einen demselltco gegen übrrsic he mleo, di'n dersetbe S.
154 BuniiDinl. ibl itebwerlicti zu dtmkcD. Die Erörterung die&er
MOgtichkeii gehört nicht hier her. Allein noch nflhrfcbeinlicher
wird unsere jVnoahnie üuixh eine dritte !älellu der Pruccssions-
urÜQuog:
& V*D U«rf<Hio B«<li dem Tila«b»(;«ii
1 äticertdH antt privatum Ma-
mertini,
2 intriU sab arm irmmphati m-
ftr /. Cotuordiae tt t. fa-
tale,
3 progredient inter forum Tra-
iani cl forum Caesarit,
4 subintrat (trcwn Aerviae in'
ter I. eiu$dem deae et t.
/ani',
5 aacendit ante atylum persiti-
cem {ubi cecidit Simon ma-
gus) iuxta (. Ramuli,
6 pergit ȟb arcu triumphafi
Tili et Vespasiani.
1 steigt ber<ib (die salita di
Marforlül vor dem mainer-
linischen Oclao^niss.
2 tritt ein durib den Bogen
zwisdiMü dem Ctmrordien-
tentpel und 8. Mar Lina
(ubon S. -IS?).
3 Kcbj'eileC fürt Kwüctii'U dem
furutn Traiaui und j'uruni
Caesar is,
4 tritt ein unler den Uogen
der .NervJa zwischen dem
Tempel derGötlin und dem
des Janus,
h steigt vor dem Asyl (äS. Cos-
ina e Uamianiö Ober dif
S1T»:^t^c, auf (IcF -Simon Mfl-
gus iiel, beim Tempel de«
Romubis (Vorhalle von SS.
Cosnia e I).),
(i weiter unter den Tjtusbogcu.
Wenn UI1.S iicr Kiifidinisrlii* PEiin nwh lidirl, d^ss vor den
Verfmderimgen Sixtus V. sü<iUeh \on S. Adri;mo eine SiraüSft
Ober das (echte) .Nervaforum, durch duii damuls nocli stehenden
Bogen lief lind dann in sfidlichct' llir-btinig ivt'iter und das» von
diesem eine Seilenstrajiäe ubbog, welche an der Südseitr
476
PAS MirrELALTER.
Kauslinenli'mpels wieticr in die alte Strasse (silex übt uädü Si-
mon Magna mxta t Roimdi: de Rossi, Bull, crisl. !SG7, 7üf.) ein-
bog, 6<t wird mm sich doch liütcn mri&sen unztiiit-Imieii, das» die-
ser Siraäseiilaur pcaau derselbe sei wie im V2leü Jalirliiiudert.
Allein in einem wesentlirtinii Piinkle iiiüssimi lioidi! filien^inatim-
incn: darin dass zwischen S. Adrian» und S. Martina keine SlraBse
lief utid die atillkr Vri'liinili]iig.sstr.isKede&grtisse[)roruinunddei'
Sidiiini, illiin' das 'DuiThs^angsfuruni' mich ui ihrer llaii|itrii'htting
erhalten war. VVcseullich verschieden dagrgeu ist itfr Zustund
der allen viij sacni. Denu wjhrt^nil nie um 1550 i^hensu
[»a!*sirbar war wie ji-lzt, war sie im lälcn -lahrhiiiidert vor dem
Fausliiienleni^iol durch Minilrriiis»e gesperrt, ilerun Umgehung
den Weg hinter dem rauätineiitRinpel Qdthvvendig machte. Er-
piebl sich dies schon mit \V;ih rsc hei d lieh keil aui* iinstrem Wege,
welcher dnch vnni Sicvenishoyen ülier die Cegcnd der wilunacce
nach SS. Cusma c Dauiiiino leitet, ho scheint dicä ehenso zu Fnl-
gen aus dem wrai^ lieachleten Wejje 7. auf wi-lchem von
S, Maria uuva aurviuer Diclil irngt^itRlftniin Linii; nach S. Adrianu.
zurück aller per viam qua venenmt, per arcnm in Lathone, also,
wie wir unten seh«ii werilei], wieder hinler dem Faustinentom-
]»el nach S. Adriano zurilck, dann, vermnlhlich durch das .Verva-
f»runi nach S, Lucia in Selcc gegangen wji-d. h'ni$ i»t freilich
nicht Ran/ sicliei'. — Wenn ich nicht irre kennen wir nun die er-
wähnten Hindernisse. Der arriis Kabianu« stand zwisclicn S. Lo-
i'eiizo in Miranda uud der NrirdüStocko des Falalin, ntier tem-
plitm Fauslinae ae Veslae, wie Mommsen die h;^. Lesart adveniam
in Fulliijs Uallieui 19 schlagend verbessert hat (Annali
1 858 , 1 79j . Diesen Ort bezeichnet I jgtiriu:- su : .nella
lorre ch'era nella via sacra circa duve fu giö larcu Fabiano.
ta quale lorre fu spaanata nella venijla di Carlo V imperaiure.
De Hd.-röi, der dicsie Worte niittheilt (Aiiiiali dcli" I. !b59. 'M)b)
eriunurt nur an die oben S. 451 f. abgediiickte Bcschrei-
bung , bekennt abfir im Uehrigeu von diesem Thunu
Nichts zu widöLMi i>. 322 f.). Wenn niaji sich erinnert,
dass der ganz«'. I'alaiiii uiit dcnii Circuä und das <itJlo^^ellru
ron <len FrangipKni befestigt war. sü wird man vernintheu.
V. MIRABrUEN: PGRICGESR {24).
I
dass ihre Befestiguugcii auch auf der O^tseite d« l^alalin skh
aiiKgedf^tuit, i]en Fahierlioi^en in eint*!! Vprlheidigung.sttmrni
verwandelt und die allp via gacra gesperrt haben werden. Ich
lasse «iiistn eilen norh diihin gestellt, oh auch das lanplum Fa-
bioi'um und die turn« Cendi Frajnpaim hierher zu zieiieo sind,
eheiisii H!is es mit dem Forum Ocsar?. dem UugCD der ^c via
und dem Ten)|iel des J;inu!v aur sich hat. — Für die tnehrfadi
wiederholte IJehauptuu;;, dass Nlurrh daft gimze Mitielalter hin-
durrJi das Purum des Nerva forum Traiani heissc' kenne ich
demnach keine Deweise; die Anliqurtre, welche seit dem Ititcn
Jahrhundert das Furum des Atiguslus TrajanaiVtruni naootca.
äind ahhiin{;ig v*in den MirahÜien: die es Forum des .Nertra nann-
Vtc», haben die MiruhilienstcJIc falsch verstanden.
^H Aber luriick zu dem Ausgangs|]unkt dieser Linie.
^P Die von dem Ahhange des CapiLul.s :\n der Ostseite vi>n
HAraceJi ausgehende und l>ei S. Quiricu endende Periegese dor
^Kaiserfora beginnt mit fidgendeii Worlfu : m divo argenlarii
Umplum Conrordiae et Sainrut, m tofula (oder toiula) lem-
flum Biicchi, in ßne kuius msulae arijenUiriae templutn Vespa-
tidNt, in dim S. Mariae tu Campo temphtm Titi. Hier stehen
also in schönstem Verein die Maraeu der Tempel des dem Ver-
■er wohlljekannten RegionHiilmuhs (Curiosiim R. VHI, vgl.
S. 27): basitiram argem ariam , wnphim Concordiap. et Sa-
tnrni et Vespasiaui tt Tid. Sie stehen in derselben Ueiheu-
fidge, nur ist dasdeniMirahiliRiisrlireiher geliiuligeSiiirl uiiEjCwei-
^gÖllcrlem|jein ihm hier Dank der lär ihn zweideutigen Wiuder-
^■liuluug von ei niissgliit'kt: dicflnncordia und der Sulurn haben
einen lemtiel bcxielieu. Yespasian und Tituin ihren gflmeinsamcn
Tempel verlassen und sfeh trennen müssen. Streng an der ln-
|)ographisehtin Ordnung festhaltend hat der Verfasser von ISnr-
tdcn beginnend die beiden criite.n an die isalita di Marfurio gesetzt,
welche wie «irverunilheti'n(S.41Ö.-l52( damals in ihreniiMiUleren
Lauf noch niebl die i^ehnurgrade Hichlung einhielt, sondcni
mehr in der Tiefe nach O&len aushog. ilen ietzleu an die Süd-
greiize deSjTrajanKlorrim naili S. Miiria in (lamiio. An dci- üst-
eeile der saliia, zwischen diesem Anfaiig:^- ntid Endpunkte nennt
:
478
DAS MITTHLAI.TKR.
der Onio Rf>netlicU <li« i'ri5K/fl argenlaria, nicht die alle hasilica,
sondern walirsrliciiiÜch ein Iläusercomplex; per clivum argen-
tariuvi {er komtut vom Marsfeld) inter imNiam eiusdem Homm$
et Cayttutitim (S. 143). Der Nam« Aea [tJwus] argentarius \\allK
sich, wie i<riinn S. 45S gezeigt ^r|]rdr>, in dpr limgegend
weiter ausgebrrilet: dn in ilcr Nähe äes Marforio ste-
hender Oogcn. ungewiss welchfir, hiess arms argentariorHm.
Wenn also m fine hiius insulae argmtariae der "Tcinpel
des Ves|),isian' angegeben ivird , »v ersieht man ans der
topogrniihischen Anordnung, dasa dieser Punkt zwischen d«m
carapo Ctu'leo und dem (lapitol, aulkeiiien Fall also westlich vom
.Severus bogen zu siii^hen ist und Am hums, obwohl grammatisch
beziehungslos, ist leicht verständlich, da dem Sclu-cibcr die Au3-
dßhnmig dieser insuta auf der Ostseite des glcichnamigt^n cUvns
vorscIlweUt. Die mir bekaniUen llandäcliriflen der ersten wie
der zweiten Rcdaclion der Mirahilioo haben vorhur öbcrL-instim-
niend nicht: in inauta t. Bacchf, äandßrn in lofula {»o Romu-
ald) oder in tosuia (so Albiiius, tolitsa hei iMontf. vielleicht nur
Versehen des Drucks), und neun Nibby O^^^) still-
schweigend in insula druckt, so hat er das schwerlich in der lls.
Coloniia-lifirbermi (H- 359) gelesen, sondern sich vcrie-sen oder
srJiIeoht nonjicii'L Von der Hs. der ValiicelÜana ist Nichte
bekannt. Steht aber in dieser rä insula, so war e» für einen
könfligiMi Ilerausgehci- (IJuiisen, Üiüschr. It, 1, 37. 3, 2, 129 vgl.
oben a. ü.) Ptlichi dies anzugeben und niclit slÜlschweigeod
Nibbyi» Text nacbzudriKkcn. Norh eigenthünilicbcr freilich ist
M, dass auch GräsKc und Parthey ohni> Weiteres m »uula
geben: bei letzterem hat die ganze Seite lU keine Variante,
Ich iflaubß altiu die »eliini oben (S. ^ti5 vgl. 426) geäusserte Ver-
muthung gesli\tzt zu haben, das» in der Lesart lofula oder ta~
suia nicht rnmla, siindern, corru])! uder nicht corrupt, der Val-
gürnania einefü Gehäuile» oder einer .Strusii;e steckt, die man
UDter der salita zu suchen hätte. Bei derMamiigfaliigkeit dieser
Dezeirbnungen ist es wohl nicht möglich, eine sichere Kntschei-
diing zugeben. Möglich (s.dieAinn. z.d.St.) dasafo/'Mia richtig ist.
Ich erinnere aussi-rdem noch an die in der N&he des
V. MIRABIUEiX: PEflTEGGSE (U)-
479
I
Serrtni^hogcns gfiiiinntr via ptiMtra qme dirU«r fova lofta
{&. 458) . nittnrlich ohne deren Identität bchauplcn zu
wotlen. Ks ist also das (. Bacchf niclil 'fein ftf schlös-
sen' aus der Kirclie SS. Sei'gto o Biicrhtj. nvolrfit* pi"sli'OS
weit von der liier gemeitilen Oertlichkcit tiegt. zweitens nach-
her als der Ort derConcordientcni|K'isriclilig genannt wird.son-
dorn «ine des schon mehrfach besprochenen min wUlküHichon
Nanicnf,'cljung<?u. — Ueninacb verziclilc ich darauf alle die wun-
derlichen 11} polhesen einer Krilik zu unterwerfen , «eiche Im
Anschluss an diese falsch gelesene und noch übler verstandene
Stelle i3ti4'r die Tirnipol nin ciiviiä C^ipilojinu!^, ja tlher den Zu-
stand diej;cs cli\n).s im 12ten Jahrhundert entstanden sind: nnr
Diusä gerügt n erden, daüs Bünden zur Slüljcung seiner Hypo-
lliR&c auch die Stelle des Ordo Bcnedicti wehr frei angefiihrt hat
(S. 129i: inter clii/itm arijeHtarium et t'apüoU'um. Sie gehen
säramtlich (Ruosüii a. 0. Fi^ite, Tempil rfi' Veapas, S22. u.A.>
von der Tals^chen Voraiisselziin',' aus, dass iltur Mirabilieiisrhrei-
ber die Tcm|»el am cliviis C;ipitoIinus nennen wolle, während
■VC nach seitier Anordnung \i,»\' nirhL daran denken kann, und
später, w« er sie Itenihren muti», deutlich 7A\gX, dass ihm nur
noch der Concordienlcmpcl sicher bekannt ist.
Ich wende mäch zu der zweiten Mälfle der Periegese der
Fora, welche sich tahellsrisdi so darstellt:
Vulf^rnnmon
6 ante privaiam Mamertini
7 5. Mariii^a, S. AdrioHH»
8 poii S. Sergium
9 aerarium
10 S. Sahator in stotera
1 t Cannabara
12 5. Antoninut
13 m/ieraus
Brkläfiini;
f. Mariis (und (. Fabiwum'^
unten)
(. fatalfi, I. reftigii
I. Concurdiae {arcu$ tnumpha-
iit)
t. Salumi
areus
t. Cereris et TelUiri$
pataiium C'atilmae
locus Curtirts, t. Vestae, t. Pal-
ladis, forum Caesaris.
-180
DAS MITTRUALTKR.
VuljjärnAlDQri
14 tnrris Cencii Frajapanis
15 S. Laureulüia de wärandi
Ifi 5. Cosmae
17 S. Maria nöcö
IH carlutariHm {arcus VII Ju-
cemarum)
Erklümng.
f. hm'
t. mineroae cum areu
t. asili, retrc t. Paeis {et Lato-
nae\, $uper idem t. Romuli
tt. Concordiat et Pietaiis
t. Ae$culai/ü\ hibltotheca.
Halten wir uns zunSctiBl mnäer an die ReUienfolge der
sieber bestimmbaren VulgÄrriamfiiu so lämicD wir, dass der Ver-
fasser, \\'\f- schon .ingi-tifibi-n wunle. fulgeMidermasSfo fortschrei-
tet: aa den letzten Punkt der vorbJQ erörterten Linie, S. Oui-
rico, schlii^ssl sirh scheinbar auffinilRnd rfas mamerlinische Gc-
fängoiss ifi). Aber es isi ja liLir. da^s der Pmeget. nachdem er
die Kaiäcrrora von dor Trnjunäsäulc bis zum Ncrv^^forum bv-
schrifbeji hallo, nun auf der S. 372 bezoichnt^ten Strasse, die
grade gogciiribor S. Uuirico beginnt, obne ^ich aul'zuliaUea uadi
dem untern Ende den clivus ai^eiiUiriiiH zuioickgidit und von
hier aus dif' Gegend um den Sererushopen (7. S), die acht
Spulen (9) und den -\bh.ung noler der südlidifn Höhe (10. 11)
bcscliri'ibt. Er gelaugt vun da nach ilei- N'nrdustHpilze des Pa-
lalin (13), dem gegemlberliegetiden Faui«tinentenipel (15) und
längs der via sacni nacdi dem TJtusbngeu (tCi^lft). An diesen
di^ii Itobnieu <tei- versirnujliclien lt<^»4'hreibunf< bildpindcii siche-
ren Punkten int nicht ru rütteln, und die zwcifclhaflen müssen
dannrii iH'iirthellt »erden.
Zu 1 . Her nojrh erhaltene carccr am Concordientpmpel
heitist in ilen guten Acta S. Sixti 6. Aii^. S. 1 10 und S. Siephani
2. Aug. S. 1 42 privata Maimrtim snnst anrli msiodia Afamer-
tina (Ada SS. Calepudü 10. Mai 490. Processi et Martin. 2. Juli
27rt, Abundi et Ahiimlatilii lli, Sept. 301), nuch yrioata eustuHia
(AeU S. Stflph. S. 140) : vgl oben S. 382, 13. Allein in den gu-
ten Acta SS, Chrj-santhi et nariiie 25. Ort. S. 483 (griechisch und
lateinisch) führt er nocli meinen echten Namen: xal ifs^akof
ccthov iv tjj tov Tovltayov fvlaxij. vf ^^ «^17 jlaihj-
V. MIRADILIEN: PERIEGESE r24>
461
I
«aväXta ixtlif'ef ätiJQX'^*'f > *^^^ ^o(fwd^g di XUtv. Icli
babo hier Dicht .lu^zu rühren, wie ^eoaii dJuse [leschreibung ist:
(lass sie nicht auf den unlcu besprochenen sogenannten rareer
Tn\Uon»& lici S. Nicoio passt bX klar. Der Name prii>ata MamertiHi
ist bift jetzt unerklärt: mittelalterLich \siprivata, denn nur ein
Schnitzer war es, wpiin Urlichs (T. in L. S. 15) A.\e.pTivata
Hadriimi des HegionBnbiichs (R. \ll : oben S. 1 08) zu einem
ließngni@5 machte. Richtig sagt, dcrsclhe dass carcer Mamtrti-
wis nicht vorkomme, nicht richtig schlietist er, dpj* Mamertinus
Isoi nach den Mirabilien imd Miirtiniis der Marforio. Vielmehr
heisät die Slatiie des ^larfüHu in unserer Stelle der MirabiUen
sinmtacrum MartiSt erst da» Missverstäridniss Martins und
SIpIterer Iiat d.iraus durch falsche Beziehung sim. Mammini
ftaiacbt. Wer nicht nachweist, tUiss man im frühen Mittelalter
oder noch im Alterthum zu Rom nskisch sprach, nird jeden
ZuäammeiiliaQg zwiärhen dem 'Gelän^isä des Maiiiertinus' (und
wanmi uichl? Cau<'i;]li4^'n, Üiirccre S. 52) und ilem aii^chlicbeu
Har^bilde anf ilein furiim Martis leiigni-o mü6S.en. Dass dieses
Bild im Miltelalter niemaU Tiben's und wahrscheinlich wegen
der AusiJehEiuiijj' des Namens forum Mariü bis in tlicHit Gegend
Marfurio benannt sei, ist schon erwähnt worden (S. 348. 472).
Die vüH Marliaiii verfassle Inschrift gegenfiber dem carc«r be-
zeichimt, wie Inrkannl, den ätandurt des Bildes, ehe es auf Ik-
feht Sixiuü V in das ca[)iloliui8che Museum gelangte (Omcellieri,
MariVirio e Pasquinn S. 6f.) und allere Abbihhingen «eigen «s
an di(>sor Sielli^ (sti einp Abbildung im Specnlura R. maguif. vou
154:7 vgl. ticu Mwliani Venedig 158b S. 44,}. Ob es ursprüng-
lich diirt stand ist freilich eine andeie tVage.
Zu 7. S. Martina und S. Adriano werden als tempta crkläi-t,
weil sie in anlikn Huiiirn bineingebaut sind. In S. Martina steckt
die Apsis des necrelariHtn senalus. Auch mi'igen von der hier be-
findlichen porticu» carva (denn so liest Urhchü Memorie dell. I.
2, 87 mit Recht bei Cassiod. Var. 4, 10: vgl. Hermes, 4, 247)
noch Reste erhalten gewesen sein, und es wäre wohl denkbnr.
das« diese in der S. 457 besprochenen Sti^lle dnr Bulle InnocenzUI
JariUn, rDninEhoToiio^rsphip 11. 3]^
I
48S
DAS MITTELALTK«.
geinciol wSre: hortum iuter c&luntnas usqM abiciäam ei mqM
ad custodiam Mom^rtmam. lieber das autike Gebäude, auf dessen
Grundmauern S. Ailrianu siebt, wird bekannUich gi'ätrJttcn.
Wir haben diese Frnge hier nicht zu prüfen. Mach den Enirlerun-
gen von Horkel fltiill. doli' I. 1844, I Q.) und de Rosüi (Uuil. di
jirchßül. urist. 1867, (j7, 72) £i.'huinL urs|]rüu|-]ieli din Kirche
S. Martina in tn'bits falis geheiseen zu habea, die Itasilira der
Heiligen Cusitias uuJ Diiini^iriuä IuoUt üvin niudeti lenrplum Rq-
tnuU' (oben So S|, ilirer jetzigen Yurhalle, hasilica iuxta tem-
phim Bomnli in clwo viae sacrae, und daraus enUlaod, durch
Verwoctitbnig des SoLoes dfs Maxeiilius mit dt-ni Siadlsründw.
die DeKeicIimiug dieser Kirche tem-plum aaili in den MiiiibÜien
und im Urdu BeiiediLli (vgLoben S.4t>'2.475). Atloin auch aiirdie
KircheS.Adrianosi:h<?inl%v)*^?Bii der unmitlnlbarenlVähe von S. Mar-
tina der INauie in trif}»s fatis und aus uiir uabekannlen Gran-
den auch der Name iuxta asijimn ühtTgt'gitngen zu sein (so we-
nigstens Zaccagni in Mais Spicil. 9, 4(J7: den hier und fifter
citirten Biief Anaclets habe ich sonst vergebens gesucht). Daton
ist unser iemplum 7'efiiyii aUu nur Liebersetzung. Dass die giiuze
Nordspile des Forum tria fnta geheisscn habe, ixt wohl
schwerlich mit Hecbl daraus geftilgt^rt worden, dus» auch SS.
Cosmaenauiiano imLiherpont.llladrianf 76]mfnßus/'(iJt;j)ieis3t
(vgl. Hermes 4, 247). U(;r oflidelle Ausdruck ist dies jwlenfalte
nicht. Withl aber scheint er deui Vfirfassfr oder einem luterpu-
lalor vorgeschwebt zu habr^n, der die Worte hinzufiigic; pro^e
aliud («fftphiwi falfih : inx'a prrvalam pntUicam teiiiptum Fabio-
rum. So meine ITss.: INihliy giebt dalTir iuxta scmriiurt pubUcam
ohne Bemerkung, doili wohl natli dprlls., allein ich möchte
jetzt (vgl. S, 121) privaiam jmbticam festliallen und erklS-
ren: 'nahe dabei ein zweites tcmptum fatale' (SS. Cosma e Da-
miano], ^hei dem Cil'entliclicn Gcfüngniää das templum Fabiorum'
(der Bogen der FäbitT). Sollte [liclil (wie ich Hermes 4, 243
vormuLhete) von diesem, Bogen eine Tradtlion durch die In-
schrirten sich erhallen hnbi'u? Uiegegehirne Frklirung würde ein
Gcfaiigciiss \oAvta in ]eneui Thurm der Kr^ngipitni) vorHUssctzen.
Wer dies vernirft mussdio Stelle alsGJoääe beü^avbteii.iDdicseai
rfl. ^(lid/f S.Adriano, UDfl das t. Fabiorttm t»ei dem mainer-
ünischen Geßngniss Sachen, ndcr vielmehr die Wanderung die-
ses Namen» dorthin anuchmen. Diese Annahme Idode aber
wenigstens kein«.' tliploniatisclie SLiiUe darin, dass die ganze
Stelle in der (iraphia fehlt, deren znhlreirhe Auslassangen ja
von dem Zuj^taud des Origiuak« uuabhäugi); sind.
Zu S— U. Der ron(iirdieiiteni|i(;l liirtter SS. Soi-gio e
Bacclio war norh bekannt, der cHvur Cupittilinns ft'ilirte damals
niclit nieUr auf die Höhe, dahn-r vwu dem Severusbogeu : unde
«rat ascemm in CapitoUum, Tielleidit wurde (labei an die ait-
eetisa Pro(i ge&AcUi [S. 457». Üie tarnen der aedea Saturni und
Ve$pasi<mi Jialle der Schrift sieller sammt dem der Cuiicordia
bereits am cliviis argentariiis nntergehrachi. Jene Leiden waren
aus der Tradition längst vcrschwundcu. Üie noch zur Zeit Karls
des Grossen vnihläudige Inschrift des Dreisäuleutempels ,voii der
jetzt nur der Schkiüä \r]estiluer tirhalleu iät, wird bald nach jener
Zeit zertrünimeri worden sein, die des Actilääuleiitcni|iulä, una-
tus populusque Romanus incendio cünsnmplum restituü, ist ganz
erballen: man bat es bei der in harbariscber Zeit gemachten
Rcslaiiratiiin ditiscs tlcbiludi'!!) uuterlasscii dt'n Nanieu dtui Uutte)«
auf den Fries zu setzen. Dass riersellie auf dum Fries des ttX'
störten upislhodoinus gestanden, oder dass die AcUtäüuleuhallc
gar selber dieser opiölhodiiiiioH sei, «l«r nur ilenSchluss der
ganzen Inschrift der erstaunten via narra gezeigt habe, sind Ver-
muthuDgen, die ich hier nur anführe (vgl Ilcrmes 4, 260).
Nicbtsd es to weniger aber muss, wenn auch nicht die aedes
StUnrni. so doch das atrarmm pubficum qmd erat Satirrni
seinen Namen ins Mittelalter hinüber gerettet bolicn. Wena
es für dessen GehrSucldichkeit im Ausgange dfis Alter-
tfaums eines Zeugnisses bedarf, so ist ein solches Strv. zu Aen.
8, 322 = Origo genlis R. 3, 6: hodieque aerarmm. Saturni dici-
titr. K-s, wäre daher begreiflich, wenn eine unmittelbar bei den
Trümmern des acTirium erricbti-tc Kirche S. Sahatoris in aerü-
rio benannt worden wäre, aber ich linde füi- das Aller dieses Na-
mens keine sicheren Beweise. Zacmgiii S. 4^4 beruft sich nur
auf ciu UucU Mumi aulicbi e juuderni di Roma (Ven. 1552),
494
DAS MITTELALTBR.
weklies ich uiclil gesehen habe. tTir die Identität der Kirche
S. Salvaloriti in atrario anii m »talera aul' die Aslygraphen ron
Faunus an. Ilii^riti Inl er gewiss. Nicht alieiu imsei-e Stelle unter-
scheidet JiBsLiiuriit zw iwlu-ii eir>er nute n^nrnrium publicum
und einer w- «/»>/ parle stehenden Kirche Salvaior fU Uatera.
^ionderii uiich di» Iterirhte des IGLeit Jahrhunderte) weisen auf
zwei Erl''>sprliin".hi'ii in aernrio iiud in statera hin. Nur die
Kirche in statera n^nnt die liiill«^ lnni)i.enK III »Js zur iiirisdie-
lion von SS. Sergio e ßuccho yehörig. Die späteren Berichtcr-
jütatler schxriutkiMi hin und her. So Fhivius bloiidns (K. insl. 2,
82): 'eius (aerarü) locus est in Tarpeia rupe, cuius non pan'am
parleiri, Ol quam jM-rarii lunilanienla sustiiiuisse tcuemus, per
hns dies rollapsam rldimus' [vgl. c. 57, dann folgen die Citatel
Macr. S. 1, S, B. Vnrro 5. 1S3.) 'ex ijuihua iipparet nerariumj
fuisse, uht nunc »axuju vidßuius aedificüs donudalum cimlra«
Tyherim et erclesiani S. Nicolai in Tulliano carcere üupereini-|
iiens.' Er dachte sich als«» diig aerarimn auf der liflhe des (!a-
Ititoltv und etnn (^egenilhur von 8. OniubuDDO. Alliertini U^'^t
in Mirab. bciiMazochi 1523f. Wb') schreibt ihm zum TJieil naeh;]
'iijriis afrarii rintiipiitiis fuit in rujic Tnrpeiii in I. Saturn! et
Opis eius uxorla, ut adhnr dirula rundameniorum veatigia crr-
nuulur nh rn parle, qua itui ad ewJfsiani S. .Nicolai in carcere»!
uhi ntme. paura esl er.clma S. Snlvatorin cullapsn iniiuinnmi ho-^
:'pitaii S. illarifie riü portku quod voratiir. S. Salmtar in aerarie
et horrea viriua iü(»intur in aeraiio'. Den ersten Theil des Salee»
bis m poriicH h»t ühnlich, nur etwas kfinter (und mit Auslassung
vuu S. Salvatoris) l''oniponiua Laelus Oe R. urbis vet. [S. 3],
1515. DIesn Kirche S. M. de purticu verÄeichiiel der Itufalintsrlie
l'lan etwas südlich von piazjia Moniaiiara und nurdltcb davon an
demselben Pljitze einp Kirclic 5. Snlvator allerdhi^s am Wege
zu S. NIcolo (fehlt auf dem Man in der Üeschreibung llnms 3.
l. 3|. da(;e^en mehr nach S. Mariu dclla rons^ulazionc hin und
Östlich von S. Oniiiliuonu (üp Kirchi^n Ä'. .Varm in portitu,
S-. Sah^alor. Wenn diese Uüzeirhnun^en richtig »ind, &o ist durch
die r.leictiiiuinigkf'it hei deu Atitjtjraphen Verwirrung entstunden.
Denn Fulvius, Aut. 2 S. 89 (^Auts^. 1545), lässt im J. 1527 die
V. MIBABlIJKÄ: l'EHIKGBSB (JJ).
4«f)
.nedes Saturni et 0|>i9' auf der Süilnesltivite Hfs llergns 'itu|tni
bDä|iii»le nunc X. Mariaf in portiru' sieheii, *iibi vrM üpriiriurn
. . . oxtat adlmc il>i [larvum ac niiiiusum sacelluni smb iujk' prae-
i-U|ila litiilu nunc 5. Salmtori» m ofraoo... vocaturetiani S.Saha-
tor in statera. MarlhmiTü|i. 2, 4(1544: aug itiu}FuiiuitäAul.2, 3,
1519): -8alin-iii acdeä . . ubi paiieii^ abliinc aiiiiiä fufiat sucel-
liim ('cella Faunus') 'cum Ltirri S. Salraloris cuguoniciiN^ in
atrahu :slvt! in ^tulura. iuciiuib^^us büä|>itulj S. Marüic in |i(ii'lir.u
niincupatao'. WViliT niMinl FaliriciHs (Itonia S.ftil, ir>ft(l)ileuSa-
lurnlvnipcl bei S. Sa/vatore in slaiera, '•nmucci (Anl. S. 26) das
At-rai' ':i |m<'- ilfl Ii»iii|iiiliif>1i4i, i] quäl lullen linn ;<' lem|ii nuKlriBi
fhiama.S'. Sahfüorfi7iaerario'. Ilifso Verwirrung vdlliiländig zu Ii»-
sen rp.hleri mir tfitliere lüateii, vs srtioint aber, dass S. Salvature im
s(fi/(°rfl dif^ ni^tJirli vtiri S. OmiilnioiKi lieiegHüe Kirch« ist und
dass der Nauie aerarinm au der Lucalilät wesUtcti von S. Omo-
liiiunii im 15len JidirliutidcrL hafLetf?. — Dazu kctnmil dae» di'r
DDclijelzt an ftinem llau*«dpr via diS. Omobtiono erhaltene Siüin
mil der lusj^hrill I^Or. Hpuzpii ü155); i. Calpuj-niu^ ftso.tf. äW-
väis pr, aer. artamixs. c. a privafis pn(ilir,a pffttnia redf.mpiam
ttrmineveT nach Accursius im J. 1520 *a[tiid xcuudochiiiiu Divae
M. Portirus", narh Ligorius 'dovc oggi p l'ilosjutalp di S. Maria
in pDrtico' gefunden (Schcden des C. 1. L.) und wip die dar-
unltT bichende inoderne Inschrift »agt im .1. 1556 durt, 'ubi nu-
\icv efl'cisäu»: fuerat', eingemauert 'wurden ist. Daher denn t'aa-
viniuE (1558, Uouia S. L86l das Acrar mit Siclierheit nacb S.
SaUatorf in statera, ■obm S. Salurnini' (?). setzt. Ferner be-
hauptete Jjgorius £chun 1553 (l'aradussf.^ S. ItU') ätiH *alla ed.
de! Salvaturi! vcrso la i'nnsrtlaziuui' che i: sultii I;i tui-i:n' ilie *Ia-
vuje die bronzo' gcluudcn seien, aUo doch wühl diu hx Carne'Jia
de XX quaestoribut» uud die lex de Tbermcnsibus {C 1. L. U
202. 2lJ4). üb dies ftKiJich richtig imd nifht viidnichr der da-
niaU gaugbareii Ucncnnung der (hegend iiuhei|ueuit ist, Kcbeint
mir zweifelhaft. Imnierhüi scheint der iName aerarinm liir die
Kirrhe hei S- Oinobuono nicht ei-sl durch dwii InsrbrJftenfiind
Yun 1 •'J20 aurgekimimeii zu sein und man sieht Icichl dll»l^ di« ange-
riibrtMiThflCsHchen tiu Einklang t«tdieii mit demwutiwir iiher den
486
DAS MITTELALTER.
Tempel der Ops and des Salurnus wiesen fMommson C. 1. L. 1
S. 409 z. 10 Dec). Darüber s. Bd. I. — Eudlich ist daran zu er-
innern, dass, wie do Uoääi (Le priine racc. S. -ll IT.) nachgewie-
sen hat. i\u:r»l (iiacomo [ianiÜ in meinem Itoisebericht um 1375
die Kircho SS. Cosma c liamiani) nernriiim nennt, clicn so wenig
fipiiter der Anonyiniis ru unsner Sielle; dass zur selben Zcil^
ferner Signurüi i.\a» asilam Rumuli einmal Lei S. Ädriauo vi
nunc, dicitur la zp.ccha rfrf.fiia, ein aiiili-rmal lii-i S. yiiirirn, also
nah« genug, endlith den Actilsäuli^nlftmpel (. Monetae. propf. locum
qui ilkiUiT ia cechn nennt. Ks ist klar dann zunjlcli^tl der an lieidei
Kircht-u S. Arlriano und SS. CoF^ina e DamtriiKi liaflendc Name
(uilum auch (Im Wandern ücs aerarmm verania.'ste und diiss es
zuerst bei S. Adriano vertnuUiet worden ist. Denn aus den Mi-
rabilien wilgsCn man ilass rs unter dem C;i|iitol elaml, alier die
Stelle war nicht gcnuucr bekannt. Daneben abvr haftete, wie ge-
zeigt wiirdcv wulil vur dfiii 15ten Jiifai'bnndcrt dt^rName acTariv
au der Gi'gend von S. Salvatore in stalera, was al^io Signurili m
wiederholt, iveiin erdicZeccha in die !\älie des Acht säulontempela
setzt. Dies letzte bat de Hussi nicht beachtet, und es ist dahcrsehl
wuhl denkbar, dass Signorili den ?JameD Moneta, bei dem er frei^^
lieh an die Inno Moneta dacbtc, iitir wegen der Nähe vun S- Sal<-
vetdre in statera gewählt hat. — Von dun hier erurliTtfin Wan-
delungen der Terminologie sind die späteren Aslygraphen ah-^
bängig.
An dieser Stelle nun iiräcisirt sich die Frage dahin, ob
schon der MirabiÜcnüchreiber unter dem aerarirup publicnm qttod
erat Satimii fiue Riiiue in der Gegend von $. Oinobuono ver-
stand oder den Satiirntempet am Forum, die acht Säulen. Ich
entscheide mich für diesen wegen diT RciUeafolge der Monu-
mente, widelic uns dann ganz regelrecht von S. Adriano längs
des Abhangs hh hinter S. Maria della cunsolaKione führt. Es ist
sehr wohl deukhar dass jent^r Name hi« in das 12te Jaltrhundert
sich erhalten hatte, hundert Jahre später aber völlig verschollen
war und deshalh seine Wanderungen begann. Dass dann derJ
,.Ureiaäuleateiuiiel garoichl ei'w^ihnL wird, ibt niclil anftailend«.
la eine ali»o1ute Volislindigkeit der Erklärung der Monumente
rtiJcbt zu erwarten ist. Das» er mit dem /. Vespaitiam nicht ge-
meint sein kann glüube ich erwiesen zu liaLen. — So lileibt uns
tdcDD jener Bogen bei S- Salvalorc in slatera rtbrig. Diese Kirche
selbst, und niebt ein antikes Gebäude, nannte Fulvius und die
itrn ausschreiben ein 'parvura ac ruiaoiium saeellum t'cella*)\
'cum luiTi\ wie MarÜani }iinzui;elzl. Aehulicb Poggio (,Dc var.
rtWt S. 135 der Haseler Ausgabe): 'eernitur in rsdicibus Tar-
peae ad Aventiuuui ver^uü aedes vctusllsäJma unica le^ludinc
ex lajiide Tiliiiiiiriii i|u»m iioslri S. Mirh^iehm in ataiera vorant\
Eine Kirche dieses Naineus kenne ich ^unst nicht, ilire Lage
(lassl so genau zu der von S. Salvature in stalera. dass man sie
»chnerllch Tür verschieden halten kann. Es scheint also ein an-
• tikes Gebäude aus Traverlin, aus 'einem einzigen Bogen' beste-
hend in die K;ipel]ß genannt m »fatera verhandelt worden zu
sein. Der Mirabiliensrhreiber leitet den Naracn dieses arcns von
einer bildlichen Oiirslelluiig ab, ganz in den Ausdrücken der
mehr erwühuten ]iliantastischen Rescbreihiingen : fiiil arcus mi-
ris iapidibns labn(a(us, das fut'l also bezJeblsicb uiizneifclhaft auf
den ehemaligen, abo voransgesetztcn Schmuck. Die Üarstellang
_ dachte sich der Schreiber b^clisi einfach ; der Senat.
■ wie nalürLich, fciebt den Soldaten (Geldgeschenke durch den
Säkkelmeister, und dieser wftf;t sie ihnen m\l der stutera la*.
IBunscn (3. 2. 13Sf.) giebt als speciiucn einer richtigen Mira-
billenerklärung folgendes. Der Autor habe ein Relief des
Triumphbogens des Claudius missverstanden. Dargestellt habe e^
den Kaiser mit der Wage in der Hand als Wiederhersteller
des MüDZi^e Wichts. Münzen desselben vom J. 41 (Cohen
Claud. 76 = Morelli Thcs. tlaud. IX. 12 vj,'!. Eckhel ö, 23S)
zeigen eine tlie Wage ballende Hand mit der rmschrin p{<m-
■ dus) n(ummi\ r{est{tiitym). Da nun für den brittannischeu Sieg im
.1. 42 der Senat idi» einen Klirenbngen wilirle {Üi«n 60, 22),
der auch auf den l^liiii/en ab^ebÜdei sr^i, und in der Einsiedler
Sammlung zwei Inschriften iW» Claudius (41. 43) in Capitolio'
aus den Jahren 13. 4() stellen, so Ȋ ticr (irats in afalera i^vr
Claudiusbügen vom J. 43. Die luscbririen gebüren überhaupt
nicht hierher, da die vom J. 43 die Dedicatlon des llciligthums
4B6
DAS MITTELALTER.
der PietHS. die rom J. -16 die eines uiibekauutcti Geböude», ge-
wiss keines EhretiiifigeitK ist, wir nm ileu Wdrlcti [per] . . . fura-
tores tabularum pitblicarum faamndum) cwianit) (so Monimiien
Abu. 1858, 207 für tabulatiorum pitbb'contm vgl. Leipziger
Berichte 1850, ^01 f.) /.u vr><eheu ist. Jciiwn Rofien des Ctaurliui«
hier anzunehmen (statt bei piazza Sciarra: oben S. 416) ist gar
kein (üriiDd; dass der Mlrabilit-tischreilter eio Bildwerk vor sich
gehabt, sehr unwahrscheinlich. Sah er aber ein snlrhes, so bleibt
es noch immer raÖgUcli, dasa er den iNanien in siaiera, für den
sich janiaiielie iM^lärungen darbieten, die auf das nahn aerarium
führen, willkürlich aus diesem Bildwerk erklärte. Kigiirenrnirhe
UarstelluDgen wie z. B. duü Kellet' vua palaizu iSaiThetti konnten
von unserem Autor in dieser Weise uiibsdeutcl n»a-den.
Die Canaapara ( 1 1 ) ist uns in der (jegend von S. Maria ÜKlla
consotazii>iie gej^on den i'alaliii hin bekannt. D» wji* iveiter nach
S. Maria üherairice (13» und dem FauatiiientenipeJ (15) gefiilu'L
werden, so ist e.s klar, das» der Weg uuydähr über die basilic-a
lulia führen niuss. Durch Vci'li.'gu.igdprta7ii:ia[iara auf die Nord-
seite lies Forum hat, Hunsen i<ich jenen unsinuif^eii Text seihst
Kuredit gemacht, dem er durch Annahme vun t'ilos^ctuen nun
wiedwr hetfeii will (a. 0. S. 1291.) Er ist dazu bewogen wor-
den dui-ch die Erklärung f. Cereris ei Telluris. Freiliph Ktand
der Telluslempei zwischen dem .Nervaforum und den llügetn.
allein da zwei Orte Cannapara ohne Deweis nicht auzurichmen
«ind, die Itcihenfolge unserer l'erie|;;ese aber gerade auf dieselbe
Stelle führt, welcltc jener durch die Bulle Anaklets augewie^eii
wird, so ist es unmöglich den von dem Mirabiliensctireiber fia-
girten Doppelnamen amlerwäris unternu bringen. Die altuii
Zeugnisse beweisen, dassder Temjiel der Tellus m Carmis iUud,
nahe der Sahura (vgl. Momnuen V.. I. L. 1 S. 1-15). Eine
Strasse oder Platte bei ilernsrlben heilst in Tei\furt] auf dem ca-
pitüliuiüclieu l')an (Iti-Ilori T. Xlll narh eod. Vat. f. ) 13, Caninii
Pbn n. XXIl, EdiilziT. LXXXIX I): Original erhalten). Eine
Reihe von MärtyrcrailtMi, welche zuniTbeilS. ^Hl ;ing«'lührl.siii(l,
lassen die Verhandlung vonlein Sladtpräleetenm jfVWnre vor sith
grhrn. Das» dietiH den allen I'Iatiic meinen hi an »iehunzweifelliafi.
I
hesrichnen ihn alwr auch nuch geDauer. Den TapsL Cnrne-
tiiis lässl nach dein lÄU. jioiil. CaiTH. 5 Kaisrr lirriiis sielt viirläh-
ren cum pratfecto urhis m Ti'iture (uil. inlerlinie oHf.r ätmlichi
OHlelempium PaUrnlis{»i\. Patalii). Dir Acta S. Ouj-ütani 10. Uai
S. o&l f. (s|Hi'lrii unlpr Jiifiani: ClementioMus trihunux praertfit
m Telludis teinplo sil/i tntumul praepnrari ... tnssii eum truncari
ibi ante temphim in Teltufie. cuim torpiiit ittssit üernnt ante tan-
plwn PaUadis iaclari in htm mpra dian. Ilie AcUi S. Crescen-
üani 16. Jan. 370 : m Teiluäe, S. 'All : atUe divnm ursi in pia-
tea ante lemplum Palladis {so eine ib., d^r Druck Palah'i: über
ilmi i'./ri;Ms ursi datu Vetz. <ler vici). So unlauter dinse Quellen
siud, so kann docli auch ohue auf eine IVülung üeiüullieu ein-
zugehen angf-ntunmiiu weriieu, daäs dtRKe viiedcrk<!hr«iidR Lokal-
hestimuuing niclit ert'undvti ist. und mit Itccht hat tnnn tlas ttm-
plum PaiUtitis für den Mincrveutenipel auf dem Fuiiioi lies
Nfirva gchnttPti (vielleicht ist sogar das i^auze Forum gemeint).
I'iale [zu Veimti ), 13Si »bi- drshalh dcriMfinunji, dass die halb-
kreittfürtui};«' MiUiei', wcldie auf dem Plan Ptitiadins kIcIi gvgeti
die Apsis des Mineiv«nlcmpcU lehnt, dieselbe, in welcher Uunaen
die porticMs iibsidttta erkennen wiiLlte. elu Kest des Riindleuipels
der Tellus sei. Uies i^L hu* diesen 2uRaninienhnn)^ ^leichgiltig,
wiuliti|4 hin^'egen die Frage, wie denn der Telluslempel /.\i der Holle
gekumincn ist, welche ihm die Acten zutheÜen. Dass iler Stadt-
)>räfect ein stehendesAmtslocal hahcnmus!<le.desseuzMeiHaupt-
erfordcrnisse oiu Hau tn für die Vcrhaiullijiig und ein anderer für das
Arrhiv waren, versteht sieli. Viin der Ausdeliunny des letzteren
kann man »ich einen Begrilt' machen, wenn luan sich erinnert,
welcin- Acteiiinasseii allein schon die Verw-iltiin^ di>r stiiillisrhen
flauten voraussetzt. Wir salieji, daes dort die WaLerialicn lauen,
aus denen die uns ertfalteiie Statistik der Kc^iuncn zusaumen-
fiesleüt wurden ist; dnrl. lieffnidi^n sich die scrinin pracferhirae
urhanrtt, welchen Vopiscus ein Scliretbeu Aurelians an den
Staill|irar.ri;vte[i lU>juuius Alhiniis üntlehnle (Aurel- 9). Uavtin
verschieden, wenn auch vielleicht henachbart, ist wcihl th^secr«-
Uin'Hm. der Itrt d*'r Gei'ichtsvcrliiii]illu.ng, welcher, durch ein vc-
hiin jligeärJdosKcn, das irihuiiaL cnihiell. Su scUildern da»
i
490
DAS miTTELALTEH.
süci-ßlariura der Proiinzialbpamten diu Märtyreracten (z. B. Arta
S. Euplii 11. Aug. S. 721 vgl. Böckiug zu Nol. Occ. S. 1168).
Di« brkannirn Worte dßs Larianz {Mort. pftrs. 15); arae m w-
cretariis ac pro tribunati posiiae, nöthigen nir.ht das trihiioal
au.säv>riialh des sprri-lariiim 7.11 denken, wie Kcthitianii-Hollweg
(GerichlBverf. S. 2 t 7) annahm. Äher wir dilrfen uns das secre-
tnjium des Stadtpräfectcn' älmlich denken und es slaud am
Tftlln^lpnijjül, wie aiisdrücklich die AcXa Calcieeri et Parlhenii
19. Mai S. 301 (T. berichten: Decms praefecto: cras ... tn gern-
lario ttw crncmitw . . . Ltbanivs nrbis praeferimt setints m Tetlude.
nief!c Aden si'lzi>n das Mrirtyrium in »las J. 250. .Sie sind un-
zweifelhaft in der erhallcueo üeslall uichl autticiilisch ; es fehll
darin eine vun dem äUeisteii Marlyrcil%niini aus den authen-
tischen Acten [^exogene Notiz. Allein diese liegen der erhalle-
nen Rwiaclion wohä zn Urunde (de Rossi Roma sott. 2. 2I2IT.).
Seit wann äec Stadjvräfoct hier sms, ist mir unbekannt. Üotei
den Anloninen prin^int er sein Tribunal ant-h auf dem Forum
des Aiigustiis ((■« foro Marft's) aufii;esr.hlav;eii zu b^hcn, unter
DiocCctian niril es bereits im Tellntilempel erwähnt 4, Acta S. Mar*
celli lü. Jan. S. 37U>. — Es ist schon S. 408 darauf hin-
gewiesen, dass auch wnhl ;ini Friedenslempei, i'h foro Vespasianii^
nach später üezetchntirg (oben S. 214), derPräl'cct gesprochen
bahim kann. I>ass zur Zeit des Symmachns das commune necre-
tartnm des praefecins urbis <Symmarhus Kp. 10. 36 bei Pareus,
vgl. Möcking zu NoI. Occ. S, -128) und des vicHt-iii!» daselbst gc-j
wMcn sei, sohHesst Urlicbs (Sit^ungsbericbte der Münclifnerl
Ak. 1^70 Phil, tust, KJ. S. 473) am Symuiiichui- Kp, Kl. TS mit~{
Wahrsrheinlii^likeil; H mm ad ftinitn Vexpnsmti tarn eiß&qnamoiri
»peclabilis rirariu» perurtfente fopuh fuis.senms ingrcssi ut quieteai^
tttritisque parfis mulfiliuimi suiuieji'mun . .. e^Tesvique per p'ir lern]
teereiiorem ... riinssemiis. Wt^nu er fragt oh dies secrelariuin'j
nicht der 'Saal hinter demltuudgebiludc' von SS. Cosnia e ItBUii-
niano d. h. das von Felix IV in lüe-se KirrlievßrA'andellr.^;intilic Ge-
binde sei. so ist das naliirlirh nirht zu ftntsrlieiden. ehe wirj
über die Üetitinnnun^ des daliiutcHiegeuüeu Bait», »u dcssel
Ofilwand der Stadtplan hing, aitfgeklart sind.
I
I
I
Zur Zeil iler MtraliiliV.n nun war, wie inanclic antleie. so
auch die Bozcicbnung i» TelUire der Pussiones sanclorum nicht
mehr verständlich. Icli halte S. 3h0 IT. nachzuweisen versucht,
daüR der Mirahilieiiächreiber eine ältere ZusamineasleUung der
loci qtii mvrninnUfr i» smicfonim piismnibus liiterpolirt und
zum Theil falsch iiilerpretirl hat, und dass er unhrscheinlich
aus dem arcus tttüans utitl gewiss aus dvm Ort m Teüure
je zwei Artikel gentarht hat. Bei letzterem nar die Handhabe
zuaäclist die, ditss neben rbir correcten Aiiss|irarhe und
Orlographie auch die vulgäre uud aus dem auuli im ältej^en Vul-
garlalrin geläudgHn Uebcrgaii^ di<i> r in d itii Iniaul (vgl Cursseo,
Aussprache 1^, 239) bf^greilliche in Tellude hereit» in den älle-
tcren Texten dar AcIh vuckjiin. So wurdr iiiiig<ilti'hrl aus Pal-
ladium im MiiteLaltur Pallara (unten). Durch Mitwirkung fal-
scJier Kljmnlogie wurde daraus leicht iiiiertiiile f. e. iiUtr ludos,
wie die. Mir;ihilii'n üdireiben. Wieder VeiTiisRurdiiftu kam itiese
Lokalität für dßn cJimiit Sr.auri zu hellen, i^L mir nicht klar.
Vieileiclil ist der Text verdorben (siehe die Anmerliiiun). ücDug.
m Teilitde riiussla verschieden sein vun in TAhre, und dies er-
klärt er ilorl wie an unserer Stelle: in Campara. Denn dass er
hier daraus wieder einen Dojipeltilcl t. Cererfa et Telluris fabri-
zirl ist eben seine Erf nduug, deren Grund wühl nicht alJzu tief
zu Buchen sein winl: viulleiiüt war ihm auch hier wieder eine
Kalendernotiz (zum 13. Dcc: Cereri et Te!lHn\ Momnisen C. I.
L. 1 S. 40S) bej<annt. Allerding» aber mass wohl zu seiner Zeit
der r^auic des Tellusicmpets lachen tu diese (hegend verschlagen
gewesen sein, und es wäre: daher nicht unwichtig über das Aller
einer Kirche S. Safvatoris in Teflude. Näheres zu erfahren- welche
Albeiliui (f. XXXlili) SU erwühiiC 't. luuoiiiü .. idii ntiiicaedes
conservatorum, non lunge a quo erat l. Telluris ubl nunc est ec-
elesia S. Safvatoris in Telhide'. Allein mir isi nur noch ein
älteres Zeugniss bekannt, das des Poggius (Oprr;i S. 1351, wel-
cher den Tellustempol 'ex adver^o' des Achtsäulentempels er-
wäbot: 'nuUa cxtant vesligia . saliatorcm in tetluuie bodie v[>caut,
pro tellure telnmen currujito vocabniu diceiites'. So der Baseler
493
DAS MITTELALTER.
Drudi, zu verbessern talvaiorem — ttllad« — teiluiiem. Tiirri-
gias {De tcd. S. Teofiori S. 24S) verniis»o ich auch hier.
Üatt vpi'nieiritlH'hc t. Tellmis der Mirabiliiui wir*l so beschriß-
ben: atm atrÜs iuobm, ü! esi domibus. (s. d. Aamerkiing»
ornatuni pei' circnilum porikibu$ mlumnatis, ut quirtimque ibi
setteret ad hidimmt. tindiiftte vfdvretur. iiLClu eam dornum
iK (t. ve. und c. 5 de ludä in US. pasülouihus: m TeUnre domus
Teiiitris- Es sriieiul. aUadomm TeJhtrin der V(.tlk.s;iui-diiii'k gi^wB-
seti /.ii i^i^n {v^l.ilomus Orphei, S. 495) un<] dir Mirühilii^n^chrei*
ber bat wietlcmm nnch seiner Gcwohuheil eine symme-
trische Aiiiiriloung vnil zwm ObiiudHii bcliiilil, rw/n fi/TiM
(JifoftKA (wie jeD#^s cum dmhus foris Pierrae, rum maiori
foro Traiatii) und .t. domibus wird Glosse sefii. Mnnlfaucuus Les-
art cuius atiimn duahn^ dmniffus ornatur , vtelclie «hii« jcdu Be-
merkunii vt»] Bunden ubei'selzt und vuu Parthey iu den Text
aufgcmmimen igt, verräüi sich alg Inlerpolation der Hs.
od«r des llerausf^ebers. Ist nun auf die 'zwei lii^fe' nicht viel
oder nichts zu gebeu, »u kann luiin allentiu^s dtircli die 'Sniilen-
hallcti'' und den '(lerichlssitz' leichl verfübrt werden anzuneh-
men, dass wir es hier mit der Uesclirsibung der lleste der bssi-
lica lidia und iciner {•er^tteten Troditioo über deren Itesliinrniiii^
zu thiiii h.ibrn. niesn ist denn aurh vnri Kiepert (Plan zu Par-
Ihey's Minbilien) als t. Ctreris et Tdlmis bezeichnet worden.
Diese tieälitnriiung er^cliRJnt wniii(;Mlriis bf>dt^iiklidi. /war ist
die basilica lulia noch im J. 416 von dem PräCecten (labiniu»
Veltius Probiiuius wiedpriierjiestellt wcirdeii (Oi'cll. 24 iiiil Hcu-
zeiiit Noie). altein der un^ewig« wann erfolgt» gewnUsame Zu-
samnicnslura, dessen Wirkung die beutzuui Theil bloss liegenden
Fiissliodenresle zeifiett, niuss die urspMingliühf Fnrni und den
alten Namen be^ralioa hfilirn. Mir ist keine. Andeiituntr über
dat( Gebäude iru Millelaller bekannt. Feruer setzen alle
i^euguisse über die Camiayarn illeselbe liarl an den Ab-
hant; des Rcrges wübi'eud die basilica, wie weit man sie
auch westlich auMJehiieD nn'ige (s. IUI. I). iinuier südlieh und
titilerlialb Am nuilbmassliclien Laufs des virus iugarius bleibt.
E^ ist alao sehr ^vabrscheiiilicb, dass ilio ganze Angabe über die
I
I
I
V, NlRABILIEN: PbRIEARSE (2-t).
ehemsligr Besliinmung ilf^ Uaus zu rtKrichlüsvrrhandluDß^it t-ben
»US jetini Zeu(;nis.sen der Märlyreraden slamiiit, ;ilso rür tli«
bnsilica liilia Mdtts hnznigt. und man iivird daher boi MKhyj;
KrkLiruug il. St. steheu bleibeu iiiüsscii: 'roviae del (Jampido-
^lid cht! »neuni eniuu vi»il>ili nel si^colo XIIF (rielmclir XII)
'nella parte di esso che i- voll» alla Congolazioiie'.
Es ist nisu ebeiisciwcDJg wnhvsdieintieb. dass das 'dani*-
beir stebenti» palaiiinn CaittiHae der Drei^äuleutonipel »iii
Furuni sei. *vtc »bi-ntülls kiopuri, icb weiss nichl ob zuerst, gc-
roeiiit hat. Vieliiifihr wordt'n wir auf ein ganz anderes R»sullal
geführt durch die Krage, ob denn nicht d.is palatium CatHmae
mit dem p. Ltiiluti und der ilomus Anreltai OreslUlae wie ioder
Wahl der Kamiut se> in dt^r Lnge nahe Herübrungspuukte hahru
uiüsscD. Üa^s bei der nillkürlichen Ueuenuunj^ vod Munuinen-
liMi di)j Namen aus dt>n) Kreiisf di-r n^ptililikaiiisdit'ii tii-srbJrUle
liinter deneti der kaiserlichen ganz zurücktreten, dass diis palatium
CamilH vcrFiiulbhrb aus eiiieui A[9i»elbitiviiui verdorben ist und
somit dcr.\;ui]c Ai'^Sr.iyiov.*) /i«!tiilii:b i1er ninzige rR[iulilikniiiKrlie
\i\. der iu (\\tt*'X Weise benutzt im t'n1b«u Mittelaller be^ef;net,
liaUe ich obcu (S. 40(i. 45H) gezeigt. Mm s« aufTfillcnder i^l
dtesi; tiruppe vun NameUf die aus S^illuäts Cutiliiia bekannt sein
miissten, und icii ätßbe nicht an sie zu den Kiliiidunf^eu jünge-
ren l>alUMi8 (vgl, 8. 125) zu aiihlen oder vielmehr zu bcbiiuplun,
daüiv diis pafalium Lmtiid, der Uogen des Leiitulus und Cri-
s^inus bei S. ilar'm in (.'osmcdin, bei den halbgelehrleu ciceroni
die Erinoerung an den CiitLJiniu'ier er^ieekt und .sie veranlasst bat
in der Nähe desselben d.TsHau.'^def Aurelia Drestilln am nrrwsAfarfit
t^UDlen zu *2S}. hIj^o doch »lu Elugange zum circus niu\inius t\\
suchen. Daan aber hindert Nichts das ilauK des CaLihua iu die
nSJie von H. Tcodoro zu n'icken, mag nun der Name eine liuine
bi'/eiclineu oder reine Hjpothesc sein, und der Perip(;et wüi-de
uns also gunr. veiKliindig vuii S. Maria della cdus^ilazioiie bei--
ftber nacli dem l'aUtin, hm S. Maria Uberatrice vorbei nach dem
Faustinenlemiiel tnbreii. Die Forderung d;iss die drei iidru' da-
mals vielleicht nuch mvlu' Situteii de« üaslortempels ducb be-
J
iu
DAS MITTELALTBK.
nannt seiu müssen, i«t uiiberecktigl, &d auch tlin drei SAulen
des Ve«|)a6i;inslein|)«ls iiielit lieaniinl worden sind.
Für die weitere Wanderuuf^ ist wieder als festsu-hcnd zu
betrachten, dass wir über S. Maria lilieratrice (t3| untl S. Lo-
renz» in mirandn (15) Darh der Nordseil» de» Forum oderriel-
mebrdcr viasacra hinöbcrgclangen. DerCardinalpunli t der Erklä-
rung dn« ganzen Abscfinitls ist nun folgende ErEählung über den
in/emru: patiaium Catiimne, ubi fuitecdesia S. AtHomi{Ant(mmia.,
8p.) > iuxta quam est locus quiäicitur /»fentus, eo qvod aniiquo
tetupore ihi mtrlnahtd et magnam perttieietn Romae inferehat. ubi
qw'dain nftbUis m<ks, ut Hberartiur ciiilas. respoaso suorum deo~
rtnn aimatns jnoiecU se rA dansa es/ Urra: sie tivitas tiberata
esl. ibi est templtim Yesiae, ubi dicilur tnferius draco cubare, tdcui
lesitur in viia S. Silveslri. Oass die Gniphia von »iait legiivr an
das Folgende forlliissl, hat keine Kiideiilunj;. AIh {jfltdirlere
Ueberarheitiini; zeigt sie sich hier darin dass sie den miles
nobilia Ivel seinem Mamen Marcus ChtUus uennt; wes-
halb KLe nbi esl ecchsia S. AnSonini [stall fHit) »a^l, werden wir
sehen. Der MiraLilieu^cltreiber also war der Ansicht, da»s die
ibtn wohlbckaiiute GcscIiicliLc des Curlius da gespielt habe, wo
der II. Silveslej- den Drachen ^icfessolt hatte, beide ße5cliic)iten
niessen ihm. wie Uuitsen richtig bemerkt, ineinander, der Erd-
spalt des (lut'lius s|)ie jjrosses Verderben wie der Orache in der
Höhle. Die mV« S. Siheslri, auf die sii^h der Verfasser beruft,
ist meines Wisaens nicht erhalten. Denn was der um zwei Jahr-
hundert r^jün^ereVerDiäser jenes Kircheiiverzeichniases hinler den
Mirabilien(r,J. \'MTn oben S. .301). welchen schon Zacca^ii (Mai
Spie 0, 45S) anführt, ubcrcinälimmcnd mit unsi'rej* Stelle be-
richtet, ist doch wahrscheiulicb derselben entlehnt. Seine Wort
in l'^rthey» Ausgabe (S. 58 f.) durch Talsctie tnterpunclion vo!
koninicii unverständlich, ^ind diese: sanctiis Siloester ligavir dra-
vmem in (ine paiatii mayortü , qui infinilos Romanos iulerfecerat,
ubi nunc est ecclesia sancte Marie de infemo. dw s>mt loca, ubi
soMcti tmirtires pa.f.« nunt m itrbe: ad sanrltnn Vitum m macctUo
iuxta ianctam Mariam mayorfsm, ad sanclum Sebastiaaum. m
sancto Änc/eh in furo pi$cium at sancta Felia'tas u- s. w. Eine
I
I
zweite den Mirabiliiui gleichzeit%e Version ver!>elzt den Drachen
an den £si)iiitiQ, ilie l'racfSäioosordniing des Denedict (.S. lh\
von S. LorcrnzQ io uiiraada nach S. Maria niaggitirc) : deiiide tran-
seuM tuxla dOMum Orphei propl^r hasiliscum, iptt tunc temporis
latiiahat ibiin cavema. cuüis foeiore e( fibjh homtnes ibf transtuntts
nifirmobmtlitr el murivMantur. I)ii^ Höhle wiid ■^t-dauhl wo mun von
der Subura nach dem Käquilin steil emporstei^ (üben S. 127f.).
DanucU liiifäsco die Rirctiea S. Luciae in Orfeo (der SfhreJbfehler
orikeoim Eiui^.ti, 12 vgl. 1, 1 bii ^i^ll niii'.h vtm Pi.iU'.TernieTmjane
S. 17, die Krklürung 'luugu «tevatu' ijeE'aElen lassen nmsgen) uder
Orfea (vgl. Lib. |i(iiit. IkdrJHti 1 64 Leu ill 38. 75 L(<u IV IB)
und die nahe; Kir^-lie SS. Silvestri (et Martini) itixta Orpfieam oder
m Orphm (Lib. )H>iil. Leu DI 75, Hl vjj;!. Zaccagni $. 459). Die
ursprüngliche Le;;ende alier verenlzt dun Oraclien in pine Höhte
des CapiLol.«: es i.it die in grienhisrher UehcrseUuug erhaltene.
von Cuinhtslis in tten lllii»lnuni ChrisLi luartyrutn leuli triutn|)hi
(Paris 16r>0)lier.iu.sgpßebenp, deren Knlstchiing DiHlinger (Pai)St-
fabeln. Müuclien 18(53, S. 52 IT.] in den Anfang de^ 6ten Juhrbuu-
derls setzt. Wichiij; für die uns Dllein angehende Drachenepisode
ial66 nun, dass difselbt', vi ii-I>öllinger zeigt, »chun in dei- Chronik
desGeorgiusllumarlohjs{sctiliesstS42:bcrausgcgi>-bcnvuuniuralto.
Pelropuli 1S59) in der Hauptsache ebenso erzählt wird und die
ganze Legende in der GesLalt, wie siu Looibeti:; gicbt, der römi-
acben Cnrie als aullienüäebe viia Silveslri galt. So wird sie auch
um dir; Zeit der Mir^bilii^n r.. B. von Jotianiies UinconuB lateinisch
cilirt (Mubillon, Mus. iL 2, 5011'.). Wie sich zu dem gricclii-
scbcn Tr\L d<>r übrigen» wOrtLich übereinstJni inende lateinische bei
Snrius (31. Der. S. I05!{) oder der •ähnliche' im cod. Vat. t>076
vcrlwllen mag (Zjccagni S. 458 vgl. Act» SS. 2 1 Mai S- 21 ) kann
ich nicht eut^cheiden: spätere Ausxüge oder Dearbeitnngen auch
bei deutschen leichtern (.vgl. Massmanu, Ivaiscrcliron. 3, Stil fl'.),
sind für die lojHigrKphihdie Kragü ohne Bedeitiitng. Itei Comheßit
nun bL'iÄSt es S. 2ft9: ^v ök ÖQäxüiV rtaiiftayii^^i iv t« Taq-
fcttia oQfi, evd-a lö KanttiöXtüV Id^vtat^ xai rot'tw tQO(f^y
üna^lv im ftijt'} yötjiigztvti nfiänafiO-ivmr iiay&viQi(äi'in\
496
DAS MITTBLALTER.
xttxiff'SQQV. ovTog Tolvvv 6 iQKxtav t(ttfvidK>i' avttäv e^ot^ry
H^v ovx fiijfi (i^titi J«!' Druck), covg äi yEiivtdCoyrai
rräfrag ^eit>aii]<f'6Qoi ä<J&fiari ikvf.iaiyfTO rtctciii t^i; 'Ptü-
jiitioyy nöksbig töy cUoa (fO-o^onoiof unoiiXiÖv. Ö9-€V in
rothor konnxi^ i'öftog lotg uv9-Q(o7ioii naöiy iyiffxijTTn^V-
xal ixäktGTU Tofc yj^TTioiC — und weiter »agi Petrus, der tlei
Silvi'stPi ptsrlieiiit, S. 271 : x«rfAv^w)' fvo^tfft^ tö (>7t^).atov
tv^a 6 dgcixou' xotxa^erai, iv w tirfiy jit'Xat ;i;«J,XKi fij(Oi'-
tfat XQix^Xlav; u. s. w. Die Füsstiiig liei tieorgios wüicht nur
nenig ab: ^v dt im KanevtaXiia (.f iiy$ xaiuÖvatt ßa!^^itovz
iyiovGTi i^i dgdxKoy ^v 7tafiiiisyi&^^ (S. Ii9()| ... oixtanoy jui-
x^oy fVQbiv l'j^oyta &vqay ^P^Xx^y [S. 391) u. s. w. Sclion
Mumcnsen hat JJulI. deir I. IS45, 124 gtt/[<i|;;l, iIass CapiioU'um
im cnycreu Siune der Uiei^Ctterlempe] mit seiucr vn>u Mauirn
»bgeschlui^smicii area lieissl. Zu den von ihm aiigeriihrten
Stell(;n kommt dieso hinzu, ausserdem die ähnliche des Josephus
Aul. 1!>, 1, 1: rö TOv ./iöc tFQoy t» A«7rf ^w/*t»^' xakoi'ffi.
AuHi ist der aeditus Capitolii (Mur. 179, 7) eben so zu versie-
he«. Wir haben hier aJso ciucii tccliiiiscbeD Ausdruck der allen^
Tcrniinoingip. Wenn daueljcn so Vieli's «rfuiidrn ist, so die
36(1 odftr 3(i4 Stufen, die merkwürdigen Krzlhürcn (vgl. oben
S. 434), und vor jVlIem das Unmögliiibf! des gauzen Vor-
gtingeifi buigsl erkjioiil worden tat, ao daif doch die Extslenz
einer riijiiloliDiM'bcn ilüJile, an w<'li;he die Legende an^
geknüpft nurdc, niehl bezweifelt werden. Da die E'aren<;
ibcse FVy9a 7.6 Kannmltov idQvxai diebelbe wühl schwi
lieh in die tinmitlelhare Nfdie de» Dreigdlleriempels verweis
sondern nur erkkuviidt-r Xusal/ zu dem 'larpcjii^chen llci-gc' ist
motivirt durch das Eingreifen der capitoliaiscben Priester, dl
ferner Höhlen und (länge [fan'ssae) an vei-schie denen Stellen «les
Beigos uuch j(5i/.i bemerkt werden, sti liabeo wir die Freiheil
einen gneißneten Ort zu suchen und itenkeu zuerst nn diti Mi-
Ibraaliiihle unter iler Hübe von Ararell.
Die .Nachrirlilen itber diese, welche eine wunderliche Ver-
wlilingung von mittelaJlerlii.ben IrrLliüinern. neuer Gelebrsam-
V. Min^RILtKN: riiRIB(;K.SK (241.
497
und
Mi
neuesten
tossi |,Lc prinie ran:
avcrsländnusstcn hililcn, sind auch von de
S. 76«., vgl. Prellcr, Aiifs. S. 500) Doch
nirlil i'Dtwirrt wiirdeti. Hau jrlzL in Paris br.finilliclie Mithnis-
relicf mit ilor Au^^l'■h^ift deo Soli itwkio Mtthrae berand sirh zur
Zeit Signorilis Jn einer Höhle unter dem Capilul, wurülHT er
Inscr. 43 sagt: *dicitur fuisse in sppiilcro lutii Cat^^iris, qnod
bodie Don invonilui-, hoc hrere epitaphitim graeris litteriä paler
lern, quod latine interpretatur pater patriae, est lanion in quo-
dam lapide marmorRO silo in \oc.o dirto lo Pcrso, in i)UO est
sculpla tigura unius hominis eqnealris sie litteris Uraccis scrip-
tum': liier fehlt in der von de Ro^i puhlicirlen Ahschrifi die In-
schrift; sie »teilt in der Ms. der Augeliea (D 4,18), welche
nadi Hcnzcn (Monatsher. der Berliner Ale. lSti6,774fl".) als ein
gnles Exemplar der Sammlung des Cyriacus von Ancona zu be-
trachten ist, welrhfT SiKUorilis und Puggius Sammlungen be-
nutzt hat. In dieser Handschrift lautet die Angabe nach de
Rossi S. 77: 'in luco sublerraneo sub Capitulio, quem aiunl
fuisse locum secreti coiuilü et in quo Caesar inlereoiptus fuit,
Eub imagine quadam marmorea ubi nunc dicitur lo Perao:
C. lulius Caesar äeo Soli uwkto altere'. Hass dies aUere aus
Siilhrne eni.sUinil, sah d«^ ni>si«i : üb die liitei'iißlaiiun de:« Namens
des Caesar etwa auf Vem'ecbstuag mit dem C. luliits Ank«tns
einer andern Milhrasinschrift (Gmt. 20, 7 vgl. Henzen, Monals-
ber. 186S S. 401) beruht, werden Andere entscheiden. Da»
aber ist einleuchtend, dass das unterirdische Grab des Caesar
lediglich der inSerfeclio Caesans in Capitolio zu danken ist,
welche, wie wir saheu (S. W2), eine ErJindung der Mirabilien ist.
Die Lage dieser .Mitbrasböhle ist nicht ganz sicher- Man meinte
dass eine uoterirdisclae Strasse von der Seile der Treppe zu
Araceh nach dem Severusbogen den Berg durchziehe: gesehen
hatte Vacca 'una buc^ come una Toragine sopra la piazza di
Campidoalio' und ein Mithrasrelief (mau glaubt das Pariser) hatte
Vaccas Lehrer Vinc. dcHoäsi -da uno dci laii' dieserStrasse ein-
gemauert gesehen (Vacca Mem.lö). Es wirdMi(ditgeäagt,dasssich
der Eingang der Höhle und das Relief am Severusbogen befaii-
den, kann auch sehn crlirb mit G. D. tie Rost^iS. 77 daraus gesvhlus-
J«rJu>, rftLnitcba Tof Ogrspliie. II. 3jf
49S
D.W MrTTELALTEB
sen werden, dass die crwibtitc iai«q>«iirte Inschrift voa Mszo^
chi zwischen »ndere gestellt ist, welche am Sererusbt^en gefan-
deti sein sollen. Wo sullte auch wohl an dieser Stelle zur Zeil
Vaccas und Mazoccliis der Felsen so bloss gelegen haben, dass
nan eine unterirdische Höhle hätte betreten können? Hau
wird ab» deu Iocq diclo h Perso eher auf der Seite der na
Pcdacr.liia suclien, auf welcher die Höhlen tief in den I-'cIsco
einschneiden. Der Name ist, wie de Hoasi S. 7S bemerkt, schwer
zu erklären, da zur Zeit Signurilis Nieuiand Herkunft uud Ite-
deutung des Mithra:»dienstes kannte und eine aus dem Alterlhum
gerettete Bezeichnung 'die Perser! löhle' doch die j^dsi^ten Redeo-
ken gegen sich hat. Mir i^cheinen zwei fclrkläningen mügÜch.
Die eine iit die, daits der Name durch einen jener unbereclien-
bareu Zuiaile aus dem Penicus gradus (vgl, Or. 2343. 2346)
einer Mithrüsin^dirifl entslaudeu ist. Dass aber hier mehrfach
Uithraginschriflen gefunden wmden, die uns nicht erbalten sind,
möchte ich auch aus jener 'verlorenen Inschrift' palertem
scfaliessen. Wie das aus der In^ichrift pater patriat oder parmti
patriae (Suet. Caes. 85) entstanden sein soll, wie de Kossi S.
76 meint, weiss ich riichL Viel t^bcr denkt tiian durli an den
paier de-t Milhrasrultit, wie di^nn aus einer solchen Inschrift auch
der wesentliche TheJI der Geschichte von der PIpstin Johauua
entstanden ist (Odlliiiger, Papst fabeln S. 2$). Od'-r aber ilietiett
io Pino ist eine der nicht seltenen etymologischen Zurerhima-
cbungen eineä nicht mehr versUiudItcticn .\|>pellatirs. Nun muss
es aW^r aulTallen, da»8 nicht viel früher als Slgnorili die Mei-
nung aufgckonimtm ist, liiss der Tempel iles Inpiter ftretrins die
Stelle der Kirche von Araceli cinnabm. Der älteste bekannte
Gewährsmann, der Anonymus Magliabecchianus, l>pnierkt
dies zu Miriih. 23, 2: et üleo toats semper locaius fuil ftr-
ferus (8. die Änni.t a fero (ers, at paUiwim OcUumni semper dic-
tum fuit in eodem ferfero, und dasselbe /u v. 8, IG: palaciam
Octaviani . . voaittis 'est iocus ferferus (vgl. die Aam.) Da-
von abhrtngig sind JBlundus H. inst. I, 73 und alle Spälereu. Da
nun aber Niemand ausser Prell-^r(Aiifs. S. 4S6) dies fitr eine 'alte
Tradition' halten wird, ia wird man anzunelimen haben, dass
V. MmARlL[fi>': PRHrKCilCSF. (24).
499
sinn ORrllicIikeit ilfr nördlinlien n^^rgspilzfi durch thrnn Nüincn
Anla&s gegeben hal den Feretrivii ilurihin xii TrräfiURii. Ka mag
deshalli mii' Hin Frage aufgcwurfeu wprdt'ti, i»Ij jciiys perao und
dieses verniKiniiidic ferfero nidil zuKnrHriHMitiän^eii und hßide
aus cineoi i»ferno pnuUndeii e-viu ki'^iinen. Dass jener Url am
PFusse des Derges iiegt, dinspr Name auf die Hötie versetzt wer-
den milsslt^, ist, wie TeUus gelclirl hat, keine inAtanz Regen
idicse Annahme.
Abzuwpjscn ist nold di>t' Grcinnkn, dass dip ca|iitr>linisch«
Ürachetiliölile der Legende des JI. SiJvesti^r das mnmertintsche
(ielangniss sfi. Nach CancelÜeris Beweisffdining (Carrere
S. 128(1) neiss lüa Gcsc1iicbt(> Mclils vnri ihr Weihung dieses
Orts (juj'di Siircsler Tor der Zeit Eugens IV. Die Legende nürdn
tfiicU diüsfi Eriimluni^ aher sicher nicht haben euigeben lassen,
WAun eine VulksLradiiii>n das (>crängiii$s de^ Apusudrürslüti als
^ea naclmiHligen Schauplatz der Dracbengescliichle gekannt
liälte.
Wenden wh- uns zurück zu der DrachenhühEe in fine palntü
mm'oris, dem locus infemus. Her Verfasser der Miral>itien hat
dieselbe entweder in einer von der bekannicii iihweicbenden
vita Silvestri gefunden, oder nur eine Lukaltraditiun über den
t-diii'tigi>n loctis mfenms mitjrncr v«r»ehnioIzen. Auch hier muss
tnan bei den grusscn Vcrändpriingen , «plnhe drii'cb Avn Zil-
>8aramensturz von Gebäuden die Itüucler diis Hngels erlitten ha-
lben, vorerst auf eine sichere Bestimmung des Zustande» zur Zell
der Grüiulung der Kinbe S. Marias de inferno verzichten. SichiT
[ist nur, dass Vergils ^eiida sub rupe Ivjiercal (.4. 8, 34:^) nicht ge-
meint sein katin, an welches Gregurovius 3, 570 dcnkl. man
müsste denu der Kirche einen anderen Platz als den bisher all-
gemein ongi-nonini'ncu nnweisen, Ucnn auch für die Veräch-
ter archäiiliigiscliei- L'ntersnchungj'n snlite es bi'greiflich «ein,
dass dieses an der dp.ni Fluss zugewendete Ecke bei S. AnastasJa
(m Circo) zu suchen ist, wo es detm auch Gt>ri germidcn /u lia-
ben gliiublii [Bull, dell' I. 1867, 104): freilich Jn einem Ijinge
vor ihm hckanotcn Kanal (Vctiuli- Piale U OS vgl. Cicconetli, a.
O.S. 157 IT.)! Die Kirche S. Mariae de infemu aber, wie sie \tp
S2*
500
DAS MITTBLALTBR.
t4tcu Jahrtiuiiücit audi in dem Turiner KirdienkaUlog (Pap«D-
cordl, G. d. St. Rom S. 57) und bpi Signorüi (oben S. 450)
QDd obenso noch im 16ten heilst (daneben de poetäi inferni.
auch in vaUe inferna bei Ligori Parad. S. 32), darf unbedeuk-
lic-b iiflch Zaccagnis Er&rLerungcn (bei Mai Spie. 9, 424. 458)
für die heiitigt^ KJi'che S. Maria liberatrice gebalten werden, wel-
che die Asty^ra]>hcn des 16lcn Jahrhunderts von FuUius (Ant.
S. 206) an auch S. Silvntiiin lani nennen. Denn freilich bei
Bloudus und Alhertini linde ich diesen Namen nicht, er fehlt bei
Ccncius und in dem Turincr Catalog, urkundliche Belege für ein
hülieres Älter demselben führt auch Zaccagni nicht an, und die
seil Daronius (Ann. d, 239) und Panciroli iTesori S. 512) gang-
bare Legende, diii^s di-r H. Silvester die Rirrhe gebaut, nachdem
er dfio Drachen am lacus Curlins gelödtat. winl wohl ledigbch
Hus der Stelle der MirabUien abgeleitet sein, welche merkwür-
diger V(Visc die Klrciie garnichl nennt. Weitere Aufschlösse
sind von den Ausgrabungen hinter S. Maria libcratricp zu er-
warten, welche schon im J. 171)2 das wichtige Kesultat gelie-
fert hatten, übei' welches Franc. Valesius bei Canoellieri Possea-
&i S. 370 so berichtet: '[»resso in aüiio un giardino piccolo die-
tro la tribunu di S. Maria Liberatrice, cavaudosi in quejita ae(-
timana banno scujierlo un liro dl sasso lontauo dalla moderna
tribiiii;! di delUi i;liier!;a un ailra aittichi^sim:) tribuna di una
chiesa veuti c piu palmi dcpressa di silo . .' Wandgemälde fan-
den »irJi dort, darunter ein liild Pauls I (757—768) *con il dia-
dema quadro in sogna che allora era vivente e le letiere sane-
liss. Ihubis Roitiantts papa. Aurrtieac Notiz hat Nardoni im Bull,
di nreh. crisl. 1S6S, 16 Ktier&t aufmerksam gemacht. Ein
Versuch der Wiedcr^ntdockung ist niissgläckt (das. S. 91).
Yalesius scliwaukte ob inaii die alte Kirche de inferno oder
S. M. de Canapara gefunder. habe. Man wird sich für jene ent-
scheiden müssen. — Ist nun der .Name S. Sihfstn in lacn
deiiiiuch vji-l J>ti>Hr als die Miriiliibeii, eo kann kein Zncil'el »ein,
dass dieser tacus der latus lutuniae ^oben S. 49) ist, dessen
Ba.>;siri man im .1. l8lS wiedergefunden zu haben glaubte (ich
verweise hier nui auf Pea, Varieta S. 121, Ciale, Foro S. 11,
V. MIRAfllLIEN: PFJUKGE.se 12-IN
501
I
I
I
!r, Warnung S. 30). Aber <ler Mi^al1ilicn8ci)^t:it><^^, dem be-
greinicher Weise die I^gp tlcs Jaeu» Cvitias sn wpnifi genau
Lckanni sein konnte wie ilie wahren (iri^nzon lies Forum, hai
necht behalten, bis die gelelirte Theorie des lOtcn Jahrbun<lerl8
das in media parte fori (Val. M. 5, 6, 2) besser begriff und ihn
in die Gärten bei der Phokajisüule versetiite. zuerst, nie es
sdielDt, Miirliani Topogr. 3, 2 S. 40 (1544), dem Fauiiiis 2. 9
S. 3ft a. n, nachscbreiben. Kein Wunder also, weitii Pighius,
welcher I5ö5 und 1574 in Itoin war. glaubte oder sich eraäh-
kn Hess, das Curtiiisrelicf sei gefunden *in foro Runiano inier
arcum Seplimii et tre!> culumnas meillo K[iatio nd dextnim
eunli Falalinuii) versus, ul>i «dim lacus Ciu-lius, |mlval et pnie-
loris peregrim tribuDaV (Jahn, Iterichlrt der sütrbs. Urs. d. W.
1B68. 184), wahrend Vacca (Memorie 2 bei Fea Mise. 1 S. U\)
angieUt 'dove e oggi l;i diiesa ili S. Maria liberari daUe pene
deir infernu'. In beiden Fundnotizrn wi cd erholen sidi nur die
ältere und jüngere toiHipraphische Theorie. Sic dOrfton alsn
auch für die auf der Rückseite des Kelief» bcniidlicbr Insclirift
L. Naevius L. f. Surdimis pr(aelor) intfr dvis et peretjrinos (Grut.
441, 1) nicht in Betracht liommcn. Dass das Relief äelbsL (ahgeb.
bei Kighetti, Camp. 1, 189) «in« Fälschung isl., welche den Pi-
ghius getäuscht hat. und dai^is wieder nach eejacr Zeichnung die
gleiche Darstellung auf einer Lampe in Xanten gcITilscbt wor-
den isl, haben Holhig (Rh. Mus. 166<>, 476) mid Matz (Ihdl.
deir I. 1&69, 71f.> erwiesen. — ■ Den Inlhum Ifolssards, wel-
cher S. Maria Liberaince und S. Maria deile grazie verwech-
selte (übergegangen in Sclintts IlJn. S. 3S0). bat srhi»n Zac-
c^gniberichligt: zwischen beiden lief zur Zeit des Anonymus die
*via trium rolutnnarum', in welcher die unter Eugen IV zusam-
mengestürzten ßacJisteinbögen standen (oben S. 412 n. 12).
Es ist bereits bemerkt worden, dnss der Veslatemnel von
dem Mirabilirnschreiber wahrscheiiilirh nur nach Anleitung
Ovids in die Gegend von Maria Itberatrice gepelzt ist: denn
meines WisscuM ist sonst jede Spur der Kennlniss des Tempels
im Mittelalter verschwunden. Der Annnjmus schweigt darüber,
Blondu^ glaubt, es sei der Rundtempel am Tiber, und erst seit
502
DAS MITTELALTEK
derAuffmduD^ der bckaiiiiteu Etirendcülimäler der Vei-taliimcn
zur Zeit des Poniponius L^eliis kclirtüii die Kinsictiti^cii zu Ma-
ria liberatrice zurück (AlWrtini bciMazocchi r. XXXIl v: vgl.
Fca, Prodronio S 50). Aur.It den JnnusLeniiiH, so tialinieti wir
an. Iirinst der Verrasser hier noch einmal an, ohiip sich flnpst-
licb um seine l-xigc zu kßmmcrD, mit Ucrufung auf eine Stelle
der Fasten, zum drutlicbcn Beweise dass er den allen Janus des
^uma meint. Aber freilich ffllirt die Verbindung mit zwei aa-
deren Namen darauf, dass er ibn verwechsell mit dem vierköpfi-
gen des forum transitoiium: eHibi, fährt er nach Erwähnung iles
Vestatcmpels fort, temphun Palladis et forum Caesarts i-nemphtm
lani . . . nunc autem dicHur lunis Cencii Fraiafanis. leniflum M-
nervae cum arat {anum die IIa.) toiiiumtum est ef, nunc autem
vocatur S. Laurentius dr miratidi. Dass dcrTenijiel des AntoniiiUS
und der Faustina hier HInirveotempel beiseen sullte, schien un-
müglicb, um so mehr als zu Anfan^^ unseres Absrhniües nach Ei^
wähnuug des fnlnliunr Cnlih'mit die Wyrie folgen -uli fmt eech-
st'a S. Amonii. Schim die späLere Iteilacticin macht daraus eine
ewksia S. Antonini, und die Graptiia (nach ihr Marlin) Snüerte
DUO nbi est eccksia u, s. w., udenbiir um anzudeuten, dass sie
S. Liirenzü im Temi^el des dirus Antoninuä verstehe. Zncragoi
(Mai Spie. 9, 3UIJ), der nicht wiisstc dasü Marlin nur abschreibt,
vermuthete nun, diesei- h;ibfi irrthömlii-h eine Kirche des Anto-
nius aus dem Antoniniistempel gemacht, itunsen endlich (3, 2.
ISJD.dcr hier wieder ohne jede Ueinerkung der MititUauLonschen
Lesung folgt, lie&s den Mirahilienseiu-eiher aiLs dem Tcnipel de«
ADluuimis eine Kirche niaehen, schied den gimzen Abschnitt über
di-u lorAis infermts und was damit zuäainmeidiaugl als Interpo-
latiun aus und erhielt g» als iirsiirnnj^^iiclien Text: itixta eam
(der Canaparat fuit palalvim Caiüntae, ubi fnit ecclesia S. AntO'
nmi [| mmc iittirm miathir S. Laureuiinif lie ntiramlf. Dass diese
ganze Manipulation von der falschen UcsiimmuDg der Canapara
au^geht igt schon gesagt ; sie lüsst den I'eriegelen f.'i!>eln und
beseitigt mit Kunst gr.iile den sIrheren und einem vereldndigeo
Plan »ich fügenden l'unkt, den locus infemtis. Auch weiss ich
nicht was sieb in jener Zeit ein Leser dabei denken sollte, wena
503
»
I
»
ibm iTzähll nurün ilaHS 8. Lureiizu in mii'^ind.i rhf>ni<ils S. An-
lunitiu güliüiüsjeiiiialifiiKirliwciiigiT wieilcrVerfaKEer dies schrei-
ben koniUe, da er nacli seinen) slifng hePolglen System doch
;eii inu^sle übt fnil templum ätvi Antonitti, nunc aiirew u. s.
'irr. Wi<r sich Uun^ieii die Ent&lehiin^ iter Inl erjiol.it ion .nus drei
wiederum untere'nander verMtiJIten GUiäsen gedacht hnt, mag
n<>r \Aisi hnl lici ihm nachlesen und i^ich an der Achnliiibkeit
dieoes Kunr^tsiüiks mit den seit PecHkanips Arlicit ülier die
Ars poetica für geistreich geilenden jihnlichen llehaTidlnngcn
römischer Dichlerwerke erfmu-n. Hat sirh die Reiheiilolge
Conapara, mfernns, S. Lorenzo, SS.Cosma e Daiiilan>» als richtig
ervrjttsen, ist mithtu uichl zu z\seifeJu das» dieser Weg von dem
Verlasser drr Periegpfic 6elb,<-l tii;rj iilirt. zw dessen Arl auch das
Citat aus <>vid voilrfniicb slimnU. sohleibt egfreiÜL-b niüglirh,
die Worte übt ftdt ecclesia S. Antonü föreine Glosse zn hal-
ten, allein einen invingenden Grund m dieser Ann<ihme g'he ich
nicht iti ileiii umstände, d»^» uns von <'iii*'r Kirche eine» hpüig'n
AnttiTiiiis in ditiser Gegend 8»ntil nicht liericlilcl uiril, s» wenig
wie es Marlinelh getban (R. Mcra S. 3-12). Soll nun drr fibrige
Tcxl als unvcrdtiibeu gelten, s'i würde der V^.T^a^&er in dei"
Gegpud von S. Maria liherairjie {i(i{) ucid nach Üslen UjiIm brei-
tend nennen: das templum Pulladi», forum Caesar is, tetnplum Ini,
•jetzt Thiirni des Ceticio Krajii|iane, mit ihm verbunden der Mi-
nervaU'mpel mit dem Bo^ea, jetzt S. Lorenzo de niiiandi.' —
Wirsalien nlier, dass die I'rucessicin deä Bcnedtal, nni vum Seve-
nisbugen oarli dem TiIU!^büge^l za t^eUngen, die alteStraSEu» ein-
schlügt. \Yelrh<; sildlieb von S. Adriuiio übt-r das ^crvu^urum
füiirl, und zwischen S. Lureazo und SS. Cubma e Damiano wie-
der aul' die via sau'u gelangt, wt^lche vor der ergtgcnannten
Kirche wulirsclieinlich nuch ids zum -i. I5;i6 dnrcli einen Thurm-
hau gfsjierrt war; procfrcäiens inier forum Traiani [zur linken)
tt forum Cae$aris (zur recbten) subinlrat arevm Nerviae inter
temjilHm Juni, ascaidü per sUkem u. s. w. Man wird gut Ihuu,
ehe ein besserer Test des Urdu als der Mabillons vuriiegl, behut-
sam zu sein und nicht uhne Weiteres mitt'ea (zu Wintkclmann
•t, U54} stall für A'ertn'ae zu sclu^iben AVn>ae, und diesen l'Ür
6Ö4
DAS MITTEULtER.
den Uo^on iicbeti dem Minervcntcmpclzu halten. Zwar ist auch
(licsi-m Fi'asi;hcn Vorscllng«! Runscii wir pintrr siJIistvcititünd-
lirlien Thatsache gefolgL i,:.l, 2. 184 L). Irittcssen hnt er es klOg-
Ikb uulcrlassea zu sagcu, (la»s damit die Prucessiou docti ge-
7wnDgcn wurde üIipt (ins Ncrvaforuni durcli den ItngRn heraus,
an diTOsIseile vnn tor' ile Cuiili vui'bei triid HÜilwe:>ilich gewen-
det nach Ueiii Faiistineiit(!ii){>el zu ^ielmii, wrihrend ein früher««
Wendf-ii narh Sildm], noch westlich von dem culnnaccc, djch
niöfjlicli und natürlicber wSre. EHes muss auch Nibby bemerkt
haben, da er den nrcus Neniae für den Bogeo neben dem Mi-
nervaleinpel hüll. (R. ant 1, 236), von dpra nur hier enviihnten
arais Nerviae aber sagt: 'sembra aver dnto ingrcsso al foro (trnn-
silorio) dal catilo di occidente": der TeMipel sei der Ninerven-
tcm|iel (rt:ts. I, 227 \f^\. \1\). und letzteres wird wnhl richtig
und (IJL- Verstämmclung der Inschrift whNERV A£ ■ KECIT
(oben S. 402) die Veranlassung <!er dea ^erva oder Nervüi sein.
Wie nun aueh kiinnig über diesen arcm Nervae oiivr Nervim eot-
sehieden \'\ erden wird (man nierhtc eher an einen Uogen an
der t>sL- odi-r richlifier Sfidseile des Forums denken), so isti
doch siclier dass das forum Cofsaris rechlä, also südlich von dem
Wege von S. Adrlano nach dem Nfirvaforum, dass miihin den
Name damals d;is liebtet nordwestlieh vom FoustiDentempeli
hezeirhnete. Ist nun der «rcws Nerviae die arca di Noe, so kann
das letnphtm latii nur eine fulsche Beueniiun^^ für die eohmnacce i
sein, fibergepaiiRen auf diese von dem noch ans der Tividllion
hekanuten Tempel: ist jenes nicht der Fall, so wäre auruuehmcu,^
dasB auch Reste dieses Monuments nueh erhallen waren, vonj
deKsrn Schirki'alf'n nach der Zeil di-s .lohannet« I.ydir:? ntehtti bc-n
kanut i£l (vjjl. Hermes 4, 24U f|.|. Auch diese Frage mu£S als eine«
offene betrachtet werden: die Zeit ist hofTenLÜch gckommeiii,
wo planmissiß geleitete Ausgraljiiiif^'en aber die Anordnung
der Bauten auf der N'ordscite lies Forums sichere Aufschlüsse
geben und damit den so Kuversichllich »uf ein paar vage Schrift-,
älelien gcbaiileii Hypolheücn ein Knde machen werden. Die
neueste Arbeit difser Art von A. Hreehcr (die Lage des Coml-
tium und der (luria im Vorhfdtniss zum Forum, Jahre^bcrichll
V MIRABILiRN: PKRiRKKSB f2l).
hOh
I
I
i
Ober die sUdl. ti. nrirgoi-scJitile. Berlin 1870) liefert ilas, wifi
(1(!rVerra.i!)fr meint, sichere Deüiillat, das» das.ili4^ roniiliiim »ich
üstiich bis bJDler S. Adriano und S. Martioa ausdeliiilc: das
Forum Capsars mag «eben wo ns bleibt. Palbdios Tein|irl und die
gro5):eQ noch crtiallenen ArkndeD ^vcrdcn iiicJit beriVhHrilttigt.
Ks eri^cbeiut hii-rnaeh 7.Har iicieli uiiiiifiglich die Worte der
Mirahilien vnllstündig zu erklären, wohl aber für einige Punkte
Wiihr^irhRintirbF! Verinulhun|;en anl^ii.olellen. Was zunärbst den
Jaousleln{ll^l anliingl, t^it ist aiii^h hier wicdrr auf ilaa eiitücbie-
denste zu belonen, da^s der >lirabillenschreiber, sosehr er eine
lokale lleiheiifulee eitibSIt. dorli riiil den einzelnen .Namen R|i!rlL,
das» daher wühl das imOrdo üenedicti t. /unt genannte flebäude
ihn veranlasst haben kann mit Krioncrung an Ovid denselben
Namen einem nahen anderen Gebäude zu geben. Ist nun unttere
Stelle frei von hiierimlatrim, sn fütlt es auf dass S. MariH jibei-»-
trice (eingeschallH (. PaUadit, forum Caesari») und S. I^renzo
in miranda eine turris Cena'i Fraiapanis (ehemals /. lani) ge-
nannt wird, also grade auf der Linie auf welcher wir den srcus
Fabianus kennen und wissen das« bis 1536 eine mitlclalterlidie
Befestigung die via »acra sperrte. Da man grade diese Notiz für
ioterpolirl zu hiiltea keinen Orund bat. so ist e^ nabncheiri-
lirh, dass der Thurm des Cencius P>angi|)ane der auf den
Trämmern des arcus Fabianus c-rbaulc Thurm ist, und nicht,
wie iNibby (z. d. .St.) meinlc, der Tempel der Venuii und Roma.
der ja liier n. 17 ;ils t. Concordiat et Pittaiis (nach einem ar-
CTU fietalit? oben S. 318 K. Uli bezeiebnel wird: ein Hinder-
niss. wfittieft Nibhy durch die für die Periegetie unrichtige Re-
haaptnngt die .Mirabilien seien ein 'gnaz/abugtio Ht diverse to*
pografie', wegräumen zu können meint. Wir wifts^-n, dasH di«
Frangipani seit dem 10. Jahrhondejt den Palalin mit dem
S^tiEoniom und dem Circus, den Coelius und *\ab Ojlosseam
befeftligt ballen. Cencius Frangipane i»! wahrscheinlich der-
selbe deuen Thorm Calixtin II 1221 zerstören üen (tum»
Crndi dimi praeffpit: Gr^orov. 4,376), natürlich nirbl alln
und nicht bis auf den Grund. Die^r Thurm würde freilich
ausserhalb der angegeltewn Berestigungvlinie steheo. Vt^-
t
506
DAS MI-iTELALtBB.
schieden davon ist die tiersdhcn aogohörigo tttrm cartvlaha
licini Titiisliogdn und «las Haus (firmimmn mHnitic) tles Jo-
haTines Frangi|juue Lei S. Maria uova. welches Ende des Uten
Jalirhuiulerls erwSbiiL wird (Gregor, a. O. S. 2B6). Bcid« ühcr-
dauerteii die Z^it Karls V, \\k liesoiiders di-ullkh itin Abbildung
bei Kock (vgl. S. 453) T. H. zel^'L: vom cainijo vaccinu ans- sieht
man rechts an die Kirchs S. Maria nova (S. Fraiicescti) golehiit
einGeljäTKJR mitnicdrigtn] linrrli^'anf^, nod iLmgirhan!4r-liliß.ssend
bis an den TiiusLogen ein hohes biirgarliges Gebätide. rrcbts
vom Tilusbogcn einen viereckigen Tliurm, die tvm's mrtnlatia.
— £s Meibl endlich ganz un^'ewiss ob der Anonymus die Mirabi-
lieu ricblig verstanden hat. Cr versetzt uohmlii'b einmal den Ort,
wo Curtius hiuabi:[irarig an die CaiiOfiara und Kagt der Ort
heisse nachibtu. 'corruplione vidalicet ab torre de la. ctna (terra
die KötJLgsheigLT Hs.) /toj/w dicUt,^ wt-iterhin nennt ei' ilas (em-
pium Miwrvae e£ locui ivfernit ubi tmris de la cerra, et superiia
CVrtnw (iicilnr jiromius in eo. OITcnltar war der Naiue 'Thurm
des Krangi|Jüne", di-n er fortlässt. ntchL uät-hr üblitb. Welclien
Thurm er meinte und «b dieser IVam« soßeit Doch vurkomml,
weiss ich nicht.
Der zweite mit Wabrscheinliclikeit zu bestimmende Punkt
ist das l. Minervas cvm arcu, veibunden mit jenem Thuruie,
jetzt S. Lorenzo de minindi. Freilii h ist es sehr li-icht zu ^gi-a
dass doch nmnögtidt der Tempel mit der liischrifl divoAntonim
et dioae fttnsUaai; für einen 31iiici'reaLom|)el |j;e[ialicD werden
konnte, und dass ein (. Minervas cum arcu deich ull'ciibar jener
Minfrventeni|iel des Nervaforum sei: folglirh müsse der Text
ccnTCi|il, und mindestens vor nunc autein riivüs »u;^g(' fallen sein.
All'iii dass der MincrvenlempeJ dümak g^irnieht »meinen alten
Namen ITihrLe ist schua gesa^. und aufriillcnd bleibt es immer
dass in der Kin&iedier Sammlung die Instlirill IVhlt um) das Iii-
uerar, olnvubl es z^einwl da?» I'cuiitn In deiMitle dtirfhM'.hneidet,
weder den Tenii>el nuch die Kirche neiuit. Üii die liisdu'ift bei
Signoriii er.^eheinl (tt. 1 6) su kann man nicht ati nehmen, dii»ft das
Müoumenl dur«:h jenen im J. t.^dOzerstöi'ten Thurm etwa e^m
verdeckt gewesen sei. Welchen Grund das Fehlen des Gebäudes
^
auch haben möge (die von Caiicellieri, Possesfii S. 99, an-
gerührte Lilleratur öher die Kirchfi ist mir uiuugänglicl]), so
isl iliich, AIIps wohl envogpo, die Annahme Nibhys \z. d. Sl.),
dass der Tempe] des Antuainus hier aus reiner Willkür Miner-
renleni|]nl hrisse, nidit von di-r Hand 7.11 neigen; niclil möglich
düss der irrem der Fabianus sei, wenn wir nehnilidi den
Thurm de^ Frangipane richtig gedeutiet haben. Iht-a aber an
der Srtdsc'ile des TeirjM'ls ein aul' die via sacra ITdirender
Durcbgaogsbogen gestanden haben kötm«. wird nicht bezweileU
werden, ja derselbe scheint von dem Anonymus (genannt zu
werden: "SS. Cnsma p Damiano, wor das a^rarmm impexaroriM
(oben S. 4S6| el primo ti'-mplum Lafonne. imi!n ilenominalitr arctts
et iwn lairojie. nt vvlgtiriier dicüur. iiinanm fuit aim to temphtm
l'acis'; und dir« ist \\m l. Pam et IritOHtie ih-r Mirabilir», wpIcIks,
wenn wir ilein Anonymus glauben, der Mirabikienechreiber auü
dem echten (. Pacis des Vespasian und einem arnis latronü (vgl.
fossa Intnum. iti-'ms liitmih: Gifguriiv. 4, 4<>8) geniarlil hat.
Schiie>sLicb cnviihnc ich das» der Bogen bei S. Loienzo auch vor-
ziikoüimen scheint in der Anweisung vun Geldern flür dio Anfer-
ligUDg vun Rogen auf der |jä[jBilichcn Processionsstrasse, welche
mitS. f'eterbi-giinilund ani Lalcrauschlics9l(0rdoCcncif 12, 17
bei MabilioD, Mus. 2, 1S9). Da bei&st es: adfortkum S. Marei
— mqm ad domum Nicolai Gossi — ad angidum qurrUuor co-
lumnarum (?) — usqve ad Gizubani — usque ad tiomuiti AVco-
lai Feiri — usque aä arcwn de Cairande {de Miranda Hs bßi
Gregorov. 5. 15) — Mjii7ite ad porticMm S. Cosmae — in loco ubi
ftieruHt salacia fragmina pftnnoruni {faliaca Frajapanorum
Hs. a. 0.). — fllermit denke ich denn die Spuren dc& Fatiier-
bogeus im 12. Jalirhimderl aEs eines Hindernisses der Püssage
des cam|>o vaccino QiiKhgewiesen zu hah^ii: sein Name scheint
als lempiiim Fabiurum wie miin^ber andere weilergevvandert zu
sein, wenn andere die oljrn bchaudcllc Notiz uicht durch Ab-
nchreibcrii'ersehen ihre Stelle verlassen hat.
Liie letzten [Vameu 16 — IS sind damit schon erklärt: die
fiasilica von SS. Cosma e Damiano heisgt strenger iuysia
508
DAS MriTELALTBR.
asi/him itemphtm) RomuU und an dnn Tempil des dinis Iiilius
ist nicht, zu denken, 'üaliinter' wird ganz gmao der Fric-
denstpm)tcl ang<^eben. Denn an den f^bc^nralls antiken abßr
nach nicht bestimmbaren Bau der Kirche, der BasÜica Felix
IV., liegt ein zweiter, dessen mScbtige östliche Quadermauer den
antiken Stndtplan aui der (5gtlichen) Ausscnseit« trug. Üads,
hier der FriedenslBtn|ifll zu suchen ist, ist ohen S. 85 gesa^
worden. 'Darüber' der Tempel desRorauhis. freilich wnnderlirf
Senug, isl, wie de Rossi gezeigl hat, vcmechseil mit dem t. urbä
Romae (hier t. Coiicordiae et Pietatis: S. .^O.'V); dass dir Mirabi-
hen darunter bald die Consta ntinshasilica bald den Tempel der
Venus und Roma vfTHtchcn (Gr<^orov. 1,024) isl aus der LuR
gegrifTen, Das cartuhriiim, sonst tarhs cbartularia (den Na-
men leitet Mnrini, l'8])iri S. XIII, img von horrea chartaria ab),
stand neben dem Titusbogen (vgl S. 506). Verechieclen ist der
Acseulaptcmpßl, etwa das Monument dessen erst kürzlich wie-
der entdeckte FuDdamenle Brunn I'ür Beste de^ arms m snmmdy
sacra via hielt? Ein Heiliglhum des Aescnlap scheint in der
Nähe de« Colosgeum gestanden sn haben (Bcnndorf in ßüdin-j
gers UnEcrs. z. Kaiser^, d, 354 u. Bd. L).
25. 26. Pairtlio, Colosseum, grosser Circus, Aventin {mA-
liche Hälfte) Coelius. Die Beihenfoige der erklärten Monumentel
ist diese:
Vul^uruamea
Palatin
1 lii Pallara)
2 ?
3 wahrscheinlich Glosse: in
frmile P.
4 rasa maior
h S. Cesario
6 vor dem Cotosseura
7 Septizonium
Erkljiranf;
t. PalladtM
l. Inliani
t. Soli»
t. lovis
ausuraforium Caesnris
t. Sotis
t. Sotis et Lunae, ante quod t.
Fortunae
V. MIRABILIEK: PERIK(;KSK(2&. 2«)
i09
»
Vole^roaBifl
Uentin
8 S. Balbina
Krkläruid
vmtatorium Caesaris. ihennae
Severianae et Cmrtntodianat
area Ayoltinis et Splenii
cinu$ Tarqwnü Prisei
U. Iv'dts et Serap»
t. ApolliHi$
I. Herculi»
9 S. Saba
10
Coelins
1\ t. Sctpioni»
1 2 ante, llierm'JS Maximianas
Vi orphanotrophium
1 4 palalvim S€s$orimum
15 Laloran.
Zu 1 — 4. Dfr Anfang ist wohl verwirrt : 3 neben 6 und 7
bat eigentlidi kr^incn Siuii. Her Pttrii-gel »tfigl vom TiLuähogün
auf den Riigel in df^r Richtung nnch S. ßunavenluia. Link« am
Wege lag hier daü alte KLusler S. Sebagliano (später S. Maria)
r» Paüaia {oder PaUuria), in der gelehrten Spratbe in Pultadio,
wo Gelaäiuä II im J. 1118 zum l*a|i.st au^^^erutfu wurdt^, damaln
iuuerbalb der Burg der Frangipani (Cancellieri, \je &«tte coue
fatati di Koma 8. d7 f., Mbby, K. a. 2. 461 f.)- Dass der ^a^le
Palladium vulgJr zu Paüarta werden konnlv, wie umgekebrl in
Teltnre zu in Tellude (S. 491), ut zweifellos; einen praepoaitus
paUada Palatiui aus der Zvil des Constanlin lial uns die Inschrift
von I'iperno kennen gelehrt, nnd de Rossi daher i^Dull. di arch.
crisu IS67 S. 15 t) überzengcnd nacbgewicKn, das« der Sitz
jeneB PaUadium (vgl. Bd. I) dem Nauii-n der Kirche und de« /. Ptd'
tarfü der Hirabilien den Uräprunf; gegeben hat. — Zu 2 : iat mir
unbekannt; die atdes d. luU'i steckt scfawerlkb darin (vgL2u27|.
Ert hcheint dass pahOttm tnaius (S. 409. -148) und casa maütr
gleichbedeulend sind und besonder» für die Trümmer der Nurd>
hälfLe dei« Berges galteu (>gl Bd. I|. Wie man zu Ende dei> 14.
Jahrhundert auhng mit Rearnnungen zu «pielen zeigt das Reli-
quien ferzeicbni^s bei Partbey S. 58 : aä paUtiiai» «Mfvs esf artui
delitütmm et palatium Orndii rl clavstJtttH Gfe^orH u. s. w. Uai
r. 7oMi i&t die basilKa der Acten, warüher ä. 3S4. L'ebergehen wir
hier «och 5 und wenden uns lu den beiden Ha jpImouuuieuLea.
ä
510
DAS WTTELALTF.B.
Zu 0. Der Sonnnnkobss stand iiichl mebr. aber woblbe-
kniiut war noch diu Tradilion der Mfirlyrcradcn welche den
Tod ili-r r.hristPii ante sttiiuam Stih's inxta arnfkitheairum
Terzeichnet^^n (oben S. IUI). Oaraus wurde deai Mirabilien-
schreilier ein smutatrum Solis m fastiffio rolosri, wio «r auch
niif das fastigium iIcK PaiUheon alkrlwi RiMti^n^tiimuck erhöht.
Es ist uiibckaaiit wann diT Kaloj^s zer»tOrt wurde. Schon auf
dem Stiidt|)liii, ärn im 9. Jahrliumlerl der Wrfassw des Ein-
siedler Itinerars henuizt**, scheint er nicht mehr verzeichnet
gewesen zu sein. Während man früher den Namen Co/ossMiml
Coloseus vcm dem neronischeii Ridoss aldeitele, meinte Mnzncchi
(s. Nibl>y zu Nattlini 1, 239^ Homa iiiitica 1,410. Friedländer,
Uarst 2^ 343) der Name, den Beda zuerst gebrauche, bedeute
^Koloj^salliaii' und hübe mit dem Sonneukfdo&s ISicbts r.u thiin,
d» iiiiclt das Amphitheater vou Cüpua iin 9. J^ihihundert von
Erchenipert cohss^is genannt werde. Und so heisst in (lerThat
auch das Coiosseum im 1(1. Jahrhundert in einer »ben (S. 319)
anget'illirtt'uürkiiiule, mildem Zusatz aw^/uV/jefiOiin der flniphia.
Aber der Schbifis ikI. nicht zwingend, da in dieser Zeit der Niime j
colossiLs von dem römii^chen auf das capuanische Amphitheater
ilbergaiigtMi sein konute. Vitdmebr bin ich der (auch \9n Bun-
den 3, I, 319 linruigteii) Ansicht, daäs der fiame colosms (deun
dos war der üblicbu Marne für stataa so/») nach der Zerät^>ruDg
des Müuiimetiiä ^tif das d^ineben^lehendo AinjdiiLlicaler über-
ging und die noch im Einsiedler llincrar rßstgcbultene Bczeich<J
nun;; amphitkeotrmv mehr und mehr verdr^^m^^tc, Shutich wie
höchst w.ihrhclieJnLii;!! (uh^-ii S. 371) dfr Mar«', Aurcl vun der
beoadibaricn Basibcii Conätiintins eqwts Consianiini benannt
wurde. Uchlich wanüi alsn die Knuennungeii: r.olossvä amphi-
tkeatii\ colosaens oder cotosaetitn (colisemtH. amphiÜteMtrtnn coU'
sei (,t'rk. von 11 2y bei {,oppi S. 242}, endUch (von der Üe-
filalt?) rola colisei {Ijvk. van 1187 bei Coppi S. 22H): daher di«
Kirdie S. Salvaloris de roia coh'zaei (Cenc. b. Mab. Mus. 2, 193)
oder de Totii (Turiner K^t^lug S. bit). Nun erhielt sich, als längst
auch lue Biisis ver.schwurideil war, wohl (liircJi die Hegionenbo-
schreibung die Kunde von dem Bilde und von dessen reroaeiot-
V. MIRABILICTV: PERIECHSE (25. 2S).
511
I
I
liehen Regten vor dem Lattrao. Die Sltest** Hedarlion sctieiot
diese tu der Graphia (oben S. 372) auftrelcnde Combinntiun
aiirh ninlil zu kniniRn, woh! aber Benjamin von Tudela (vgl. S.
3S7). da er vor dt^ni Laterun die SUiluea des SimsoD, Absafoo
lind UoiisUiiiün 4>rwiilinl (Itiner. 3, 42 vgl.S. 149). und diif jün-
f^vreii Mir^bilien (zu Mir. 25) sagen. Sitvettter habe das iemp-
lum SvH$ zersliSrcu lassen, auf welchinn/^pdiw qui }iaHom tene-
bat in mann gi>Hl»Eidpn : r.apiä et mamis yredicti t'Hob' mUe
palatium xutm in Latero.no m memona poni fecH, quod modo
patla Samsonis falsa twratur a vulgo. — Es ist cJiiirakteri-
stisch dass dip.<es grösste der anLikt'H Uauwerke Roms nicht wie
die Ctißelsbur^ uiid das iUausuleuai des Aa^uslus die Ph^ntattie
des Verfassers zu poeliscber Erlindiiug reizte. Keine Andeutung
Ober die ßeslinimiiiig des D^ues. Freilich, es war damals die
unzugängliche F>:stung der Fraogipani. Erst nachdem diese da-
raus Terjagt waren, scheint man sic:h jener Bestimmung wieder
erinnert m hahen (S. 3911.
Üüs zweite Flaitptinunument ist das Seftizonium'. schun im
Alterthum (vgl.Bd. 1.) in den Foimeri sfjtlizodium (Ihn. der llist
Aug., des Amniian nnd dp.s Cassiodor) und afpUdonium f.^iipen-
dix Probi, Gramm. L. 4. 197) verdorben, heisst es im MiUel-
alter septewsolium, septem soim, septisohtim. (Martinelli, K.
Sacra S. 39511., vRi. Nibbj lt. a. 2. 4ß3i. Die erste Fonti ha-
ben die Mirab. 9. 10, die dritte hier Albinus. In den lieclits-
slreitigkeiten zwischen den rrAitgipaiii und dem Kloster S. (ire-
goriii in clivo Scauri wird ein Septem soHo minor von dem teptem
»olia mmor nnters;chiedon (Mil.tart4li Ann. Cum. 1 App. ÜGf).
Was* jenes für eine Ruine war. ist mir unl»elvannt. Iteni-nnt ä«
der Verfiisser der Mirahiüen i. Forlunm^ Dieser Name abw
stammt wied«r ans dem Rcgioncnhuche, in welchem «r las (R.
X) : Forlunam resfidejüem, Septizoniuni dici Severi. Durch
ffilsche Etyniyjogio wurde dar^^usj septit mtis (nnd su heissl denn
die UinconiR S. Liicia im 12l(;n Jahrhundert ivxla s^pta solis:
MartinclU S. 366) oder sedes sotis (go dio Aniiales Romani).
Allein der allere TiliJ vi»n S. Lucia ist seplem viis (Liber pnn-
titicuhs, Leo 111 38 Gregor IV 2Öj. Er lindet sieb denn aucJi
512
DAS MiTrKLALTEK.
IQ df>m Kiusiedler Uinerar (S, 1) neben dem antiken ieplizoniuai
(lU, o)>cD S. 33S). Üieseä sepicm tnae ist nolil (rülimittcialleriiche
L'ebcrsclzung von septoitmm, nvicht-s Ick-ht aus ümii spällntei-
niscben seplidontum entstehen konnte. — Uasa man zn Lnilc de«
14ten Jatirhuuderlä in ileui >ameu die sieben freien Künste
witterte i^t schon bemerkt wifnlcu ($. HOl). Im 1 fiten Jahrlmn-
derl heisst es danacli, vfie eine hs. Bemerkung in meinem Exem-
plar des Giiumc<:i lehrt, schola septem $apientium, daneben ganz
willkilrlich smola (U Virgilio (vgl. S. -l'^O) oiler der alte Name
wird als seile isole verstanden. — Den gr&sstcn Theil des Monu-
meuls zerstörte Brancaleoni-' 1257 (Nibby S. |G3 vgl. GregoroT.
5, 'ill). Zur Zeit der Mirabilicn mus.ste die Inschrift (vgl. Ud. 1)
tioch ganz oder fast ganz erhallen sein. Mcht:)d es to weniger ist
der Name des Severus ganz vei-scimllcn, die liedenlimg des Ge-
büudes nicht mehr bekannt. Ob mit dem Rest desselben Sixtus
V aucli die Kirche S- Lucta beseitigte, oder ob diese, wie bis auf
die neueste Zeit behauptet wird, bei der Ebeniinn; d+r Strasse im
J. 153Ö tiel, weiss ii;h nicht. Uie oben mitgethcilten Berichte
schweigen darüber.
Handgreiflich aus dem Regiunenbuch stammen die Artikel
5 8 ö: übt esc Ü. Caesarrus, fuil auguratortttm Caesan's . . .
S. Balbina fur'l mutatorium Caesaris. ihi fuere thermae
Severianae et Commodianae. uhi est S. Saba fnit area
ApoUinis et Splenis. L>aa auguratorium steht in K. X und
jsl, da hier der Palatio beschrieben wird, sehr svabrscheinhch
dem Hcgiüneubuch entlehnt. Aber da wir gesehen haben, das«
der I'Brspget nicht beliebige Kreuz- und <Juersprünge macht,
80 ist es fraglirli üb die ^'dnze Notiz nicht iuterpulirt ist. falls
nebmlith S. Cesario die südöstlich von den Thermen des CarJt-
calla goLe^ene Kiix'he dieses Namens ist. Das scheint Urtich^
{T. in L. S. 113) nicht zu kümmern, auch nicht, dass es meh-
rere Kirclien des Namens gegeben hat, weshalb Ccncjus (hei Ma-
billun Mus. 2, 1Ö4. lÖ5)jftne Kirche als S. Caesarii de Appia ron
einer anderen S. Caesarii und einer dritten S. C. Graecortim un-
teräctieidel. Ein vj-atorium i". Ctiesarii in pulatio [Lateranensii
erOrtcrii MiirlincUi S. 35t> und Nibbj H. m. 1, Iü7. Lud
V. \lin\RlUlBN: PERIBCRSk (Si. :!«\
I
I
wunderlicher Weise war gfrad«^ 'ad D. Joli. Lutfrnnti>ii:ii» in
|iiiTiDieuto* jene losclirin erlwUrn (.««ob lUr Schedcn itt*s M. I. L
halten nichts Anderes), welche iticlil erst l'rlirhA der Vi>rt{e!iKMi-
heil eDtrisseii bnl ($. >tblty H. a. 'J. It^ti). der iii Vu\\i\* ILiilriuii
IUI i. I3(> auguraioriMin ihh$ps{um) a soh pe[ninia sua rtsU-
tu]ä (Ol-. -2'2S0). D'u^st^s. 'lml\ tnriiil l^rlirlis, *vieltei<-lit uii dt«
Sielte des unter Claudios abgebnuintcn Toni|vt>lii der SidiiH Mit
dem Quirtnal'. liiid eiiu> Nuliür ülier den (Ji)>>''niil itit nii dJeHiq*
Stelle der MirDliJlicn niclil einmni iiiidiiUeiul? Allein eK int ju
klar, dass dns autjurnlorium dem Meßioneiilturli ontiioninieil iiud
als n. Caesaris nach dem Musti'r t\c» mtiliilorium Cilrniirit
zugestutzt j^t. Die Tni^'e also, oli e» ein S. Cetiarici aul'dfir) l'ii-
latin gab, i^t ziemlich uncrboblich. - - Dio fdtiit^t^n Artikel nlrlien
s^mmtltcli im l{e^ioiientiiii-]i (It. 1) und war »m l>eiKi'|iHir.lilrl
hal.dass Nanicn aui; lt. VIII gcwi(ii<^criniit!t(eii zur Au^lilllung den
Raumes abgcüichriebeii w(>rdrn «intl (ohen S. -177), und «lell
erinnert, da^s die, hi«r grf;rl:M'iH'n IHiiozinrieti /.um Thril er-
weislich falsch sind (oben S. 107 f.), wird nirlit zweifeln, da»»
hier dieselbe Mani})ulDtion vorliegt, um io iiir-hr alH dl« 'Tliermeii
des Severijs und riimuiudus' »elion zur Zeit Karl« tleit finiMen
rüllkoMimcn der keiintniss entrflckt waren fS. It lOj. Wir b'rnen
als« aus diejter Stelle Tflr die l/age jener Monument«, wie llerkrr
richtig erkannte, Nichts.
Die lletH-tireiliung des circus maximus i»l wie dinderKoKclft'
bui^ und des Mauscieunts de» AiifjUiituN )thant;ialj»ch. l>er da-
mals nodi übliche Name drrtäuM mahr wird nicht gebraucht,
auch nicht die daneben £d>ücben stadhim. hifjmdtQmn» (S, SSIf),
soadrTD der gelehrtere ci'rnu Tarquinii PriMci. (He form 6tt
SitzreiheD war noch za erkeDnen fwie an der Seile de« Pala-
tint noch im 16len Jabrfiunderl): noch heute wfirden aurli l'u-
pkBAele in den Trfimnieni roo vUla Mitlii TriMfl«it ttkr 6m
'Kiiier und die Köni^n' Tennathen krinnen. Tun denen »m «ie
iea Mi dem Kalander bekanaleu rö-ceiuei «uliea S. 37'J) zu ye-
Mben Utf eo : die nackten Pfefter werden iittMieb wieder m
Vau pitn 0 fwico amt hqmutL IHk triuuriM tihtm im 10.
Mrai «e grMKlK VtfwMvgg mtaar BHMctt.
rt«*i*atqays|kM. IZ. V
514
DAS MITTKLALTEn.
Die Obelisken kcniiL der Vvrras^^er um* aus dum HegloniMihuch :
sie lageil unter dem Sr.hutt bc^rslii^n (S. 1H4). Su bleibt ileilli
alä 2u dcü Vcrfusäetä Zeil, mv. er we[iit;äleu.s uiigiebl, lucb vor-
hanJcD )l«r arctis triumphnlis qid «»/ 1« capite miA tler alhts ar-
cits qui est in finf. Auch ihi^ niiirlil. Sclnvi<Ti);krilen. Man miiss
ila/u hallen aus «It^iit Verzfichiüss üor TriunipbbOgeii u. 4:
m Circo arcuÄ Tili et Vexpnsiaur {\^[. S. 4L1, 414) und c. 28: ad
arcum atailv domus Aureliae Orestillne. De Hossi (L« jirinie racK.
S. 1 10) i<4.'bluMis il;iss dei- Tituäbo^'eiL im Circus iioi-h im 12. Jahr-
hundert stand, und zu Anfang des 14. JahrbuntLerts xerstOrl
war (vgl. oben S.417). So iiubedingt mücbte leb das Erste nicbt
imterticlu'oibeii, d» der Uiliilog der at'cus älter ist und die Notiz
ohne Ueuierkung aligeschriel>en i^eiu kann. Es trägt äirh 'daher,
üb jener dciu Titus gesetzte orcits der arcus itadii und zugleich
einer jener beidL'ii lidgeii ist. Der PJatz dca der ürr«.s sladn
(vgl S. 3B4) in c. 2ä einnimmt, U^^st ihn eher in der !shhv der*
oart-eres als an der S|Htze des eii'cus vcrniulbcn. Dagegen
seJkeinl an der Sjiitze lU'^i^itlben kii -sieben jener cirms iriutn-
fhalia^ den das Kloster S. (ireKorio besa&& (llrk. von 975, Milta-
i-elb Ann. i^ani. 1 Ä|i|i. oal. 96), wohl dei"si'lbc, wclclico das
Kloster Im J. 1 145 dun i'Vatkgi|)aiii ver|jaebtete: luTTint que vo~
taiur de Arco cum suis scalis ei iinints (üben S. 3ti7 f.) , . posi-
(am Roate üi capt'le (?) circii maximi (daselbst 3 Ajip. col. 417).
Tea {m Winck. 3, 33t>) meint dies sei die turris cfrc/des Cassiod.
Var. 4, 42, was zweifelhaft bleibt- Dasä nun am oberen Ende
des Cireus auch ein Bogen gestunden bi^bc:, wird be!>iin4ler& nach
der Analogie des erhaltenen C.hxas des Maxenliu.t mniftl be-
haujitel (ü. ild. l). — - Im iinijcrt'eetinii sieht nun die ISitclirichl
vun den Hnti|>ririgenden ßrunr.e|dünlenauf lieidon Itugeti {atabat).
leb habe narh der ganzen Art unserer Schrift nicht angfstandcn
zu behaupten dass dle^e Dferde uls Schmuck der damalig als
nackte Ittilnen stehenden ItOgeu erdacht sind, ihre vun den Be-
arbeitern der Mirabilien behau|)tele Entführung durch Cunstana
II ein aucli an sich verdächtigter Zusatz gleicher Art ist (üben S.
372. 43:3 f.). Nirgend iindtt ich einen Anhalt dafür das« der
Verfasser aus einer ücbriftlichen Ijuclle (dit;» nn'iäslc angnium-
V. M1KABILIE>; FEHIBliBSK (2,<i. 2(t).
älf»
werdend jene Nachricht entiplint liätm. — Also auch TOn
diesem Moiiiimeiit sab dci Wiraascr rtusscr iluti hpiüci) Högeii
I und grösseren TnlmmiTU der Sitziftilu-n niclit viel mehr als noch
'*d\e Ahliildun;,;«^! des I6t«n Jafirtiundt'rts ^icigeu. Jene Silzreüien
Iniit üirt^ii Hf'Hlcrii und uiiiliturcndcn UuJh'ii sind es weichein
•echon ciiirten (Irkiiiide von 975 (vgl. ol>eii S. 3S5) und einer
Runderen von 1215 (oben S. 45-1) cryj>iaf (portfc«*) genannt wer-
dnn. lIn7.\veiWhai"l falsch ist eine riacli Panvin von iNerini (Itc
tftmplo S. Alexli S. 4ü7) gebrarhle Urkunde (rtowiae //. kal. Fe-
bruariü l'eliU hei Jull'O), duic-li wclibe Papst Lut'iiiü II custodtam (!)
drei den Krangipaiii übdr^ißlil. Aher Fea (zu WiiifkRlin. 'i, 333)
henutztesie: Grund genug für die Neueren sie .weiter 2U be-
■ nnl/.<!n.
Der Coülius ist vielleirJit ko leer an Mouuini>nton, neil er
in der Guiskardscbca Zerst&runß stark gttlitlen halte (oben
' S. 375). Da iler Perieget von clerit Östlichsien Theil des Uerges
H(14. 15) sich nordwärts naoh deim Esi|uilin wendet, »o ist anxu-
I nehmen, dass er hej S. Ujcsorio begiaut. Allein was ihm der
' vielleicht alte Vnlgärnamc (. Scipioius bedeutet, jiiiigt er nicht
Ht$. 421 vgl. 405), welrlic Huine gemuJnt eei, ist ungewiss. Die
Kirche S. Stefano ruttmilo, welcher Kicpt?rt (Plan hei Parthey)
diesen Naineo ndl. einem f giehl, k^inn es schwerliL-h sviu. Die
■ Ansicht, dase diese Kirche ein antikes Gehfiudc Ld> h. Tempel
oder antiker Prolanhau) sei, ist seit tgouiu» mit Ke<.Iit be-
»iTLlteD und durch dii' sartikundij^c rntursucliunj^ von IIi'iIikcIi
bcseitiKl (Die öllclirisll. Basiliken S. 39 f. T. XVI 3—12 XVII 1 :
vgl. R. Rühii, llrs|jr. des chri.sLl. Ontral- und Kuppellhairs
S. 53 (V., Mbhy, It. niod. I, 727). Ilje Aida^e ist die eines fnlh-
rliristlichen Ccntralbaus (aus der Zeit des SinLpücius?), die Fun-
damente sind nii^hl anük. Ks muss sfthr zweifelhaft erseheinen,
ob man schon im 12ten Jalirhunderl dies Gebäude für ein ehe-
maliges heidnisches (eni/VifuiTi ungesehen liaL Die Aslyyraphcn
des Ititen Jahrhunderts nennen die Klivhe (emptiim Fauni. h'if»
ist, so scheint e^, lediglicli ninc der vielen Erfindungen des
Blundus {Vi. iuat. 1, SO), nelcher Mirab. 29 S. Stepkanuit
roiHudiis fm't temphcm Fttnni falsch vrjn dieser Kiixhe venMand,
I
I
516
DAS MrrTKL\LTKR,
witlireix), wii> ilie Rf^ilieii folge zpigt, »lorl S. Slefaiiu alle can"«!!«
(später S. ftlaria del .^ole) ver^tandoD \ver<l«u mu&s (S. 53U):
ilafür machte er zuerst diescu Teiii^jcl zum Veälateut|iel (rgl.
S. 501). Jfmgci-, aber ebeuän tVilsdi ist ilie Hi'iit^aniing Uem-
ptum Claudii. Üiesfta , in der äUeren Liste der palaiia nor.h als
palatium Claudu iiiitgeri'iljrl, ürEieint itLiii l'erlcgcten iiirlit iin^lii'
tekaiiiil lohcD S. 403, 3. 410) '). Mtiit &wUl bieraiLs, itass Ru-
l>iuu »eine Anuahme eine» uralten Fauuusli'nipels auf üeoi Coe-
tiuB auf elu MtsäverätSadniss ulchl des 12le:i, soudcru üeä
löten Jahrhuinlerls geliaut hat (Beiträge zur Vorgeschichte Ita-
liens S. 233 f. A. 335). Ja er hat sich nicht ciinual davnn über-
zeugt, dass tlieäes Miäsveratändtiiss in den älteren Text de» fal-
schen Victor noch gar nicht uurgeuoimneii ist, sondern erst
in den Victur und Rufus dos Panviolus (Roma S. 228. 241). —
Ebenso unsicher iat der zweite Punkt (12). Hit Vulgärnanie
der in den alten ListL-n nicht vorkommenden tlitrmaf. Maximia-
noe war uns S. 222 unerklärlich. Die dm carceres e.i duo tempta
bidis et Serapis könucu tillenfalls eine Erinnerung m das In*m
Mtldlinnm (PuJIio, Triginta tjr. 2rj) enthalten. Eine willkür-
liche Reoutzung des Namens der Steo Region ist mir aber
wahrselieinlicher. So hlcilcn zwei liogirte Teüii^clniaiucD: 14
wird die Ruine i.!j:i;/a •^alaiimn Suioriamtm sein (über welche
oben 8. 13U). Uass der Bereuten viclor {\g\. S. 1211} noch be-
kannt war, ist gewiss wenig witlu'seheiulieb. Ihs myhamtro-
phivm: S. Stephani oralorimn in schola cantormn alias »r/iAanö-
Irophio (Zaccagni, Mai Spie. 9, 430) j vgl. Cencitts (MabitloD,
Mus. 2, 194): 5. Siephani vrphatwtropkii , und den Turiuer Ca-
talog (Papencorcll (.1. H. S. 58): S. Stephaui de schola camoiis . .
est destrucla. — Endlich die ^unbeschreiblichen Merkwürdig
keiten' des Laterans. Wunderlich ist es, itasü das Reltquienver-
zeichniss von 1U78 bei i'arihr^y iS. 51 im Lntei-an als Merkwür-
digkeit die sedes m quibua consiileratttr papti uh nujscufus nV an
■) Ks konnte ohon pi-innuiri wffnlori, tta».-« UiIkH» (Top, in li. S. 13U)
die UrLIäruug «ler jüagereu Reüactiuu iVifor Coüisvum ot S. Patrum ad
vinrnia (ihtt« Weiterm nU <li« der Mirnhtlirti und dln^i^llgtin Wai'tc als
VVuric äes 'Aiiouvui. UiuHkül.' mifulirl, bei dein »i« nicbt .stehen.
V. MIRAfilUEN: PERlEGESl; [f\
817
I
femüia .tufmiirL Snillit sriion um 1 150 uitgcr Autor auf dmso
seit (leni 13. iahrh. oachweisbari' Eridäning der sedts porphyre-
ticae. aoges|iii'It liahrn? (s. Döllingpr, Pa[istfabeln S. 30 f.). —
Die anch sonst bdtannt« Etymolugie der Graphta LcUtraaM a
latere e( rana ist aus dicker vöh Martinut> our »bgcsclirieben,
was Massmann (Kaiscrchr. 3, 683) nicht ahnt.
Die col/« (27). Die Peringese geht, wie sie mus8, Tom
Lateran aus am Oätrandc de» Esquiliii entlang', von iia über den
Viniiiial und Ijuiriiial nach Ti-hvI herab, von der Seite des Tra-
jansfoi-um ^vieder hinauf auf mont« cavallo, und ilbfir die Siibiini
bis an <leii nr^n de' (lanlani. Hier brichi- die BesctireibuDg ab:
den SchUiss bilihrl piti Giinj^ von» Avenlin aus nach Trastevere
im folgenden Abschnitt (27—30).
l. Moni
t. Ifmoris rt Dianae
Viil^'ärDQnio
1 Cmbnan
2 paiaiium UmW
3 S. Maria muggiore
4 S. Maria in font-ina
5 pahtium IHodetiatii (moiiü)
6 hortm Venerin Cm Trevi)
7 patatium Tiberii
S meitsaimperiUoris 'auf der
Höhn des Ueri-i's'
9 palniiiim Cotisumtitti
10 thermae Otympiadis
11 ante p. Traiatti
f. Cibeb's
t. Fatini
lt. AscUpü SalHrni Marti»
ApolUnis
l. Veiieriit
t. deonim ?
(. lom's et Dianae
tt. Saturni tt Bacchi
t. Apoltinis
I. {Sßspitaef]
r
2u I. 2. Dass für I (das erhaltene MonumQnt trofet di
Mario) die Erklärung nicht tod dem Verfasser der Mirabilien
erfunden ist. klirt der Ordo Bfn. S. 141; tempJum lifarii, qiiod
voraiur Cimbntm; Urkunden nennen die forma Cimbri, welche
sonnt falsch forma Clmirfü h^isst ((dien S. 320 R. m xtaA S. 351).
Ganx in iler ^ähe bid S. Ttibiana ist 2 7U snrhen; ad Caput tariri
(|>orla S. l.ortmo) iuwta palatium Licmiani (d. h. FJciiiinHum) mi
formam Clmd» (nben S. 310 R. V). Folslich kann dieser Vi
5IS
DAS MITTKLM.tKK.
gärnaiiic wohl lüc ResLc der Pni<;hUiihgen iles Kai^M-^ GalHrtiii^
diu dam.iLs noch aiisehidich ^<>in mocht'^n, bezeirhncu ^Nibby,
K. aiiU 2. 32y IT.). Ob die Mirabilipii mit den fhrmae Licinii
oder Lidnianaf: die auf dein Aveiitin bcGnillichen tkfrmae S»rae
dfls alffiii Verzc'irlniisdcs m(rincn, wie Üouat (Ronui S. 2)16) an-
oahiii, inussir uiicntschifdnn bLciboii (S. 222). Eine basilica Li-
dnii Ist RiTiindnn (.S. 1 18). Die Krklänin(( dtesüs Vidgärnamens
temphtm Honoris er, IhanfK ist, was Kecker (Aiitworl S. 57 A.)
ganz Diit Iiiceclit In Alircdi* stellte, ein Beweis, (la,ss der Ver-
fasser ir^'nd eine Kunde, «ei es aus Itüchern oder ^pI fs aas
Localtraditioii, von einer eedes Honoris et Virtutis Mariana
li<iltf, utiil di-HJudb nach !^eil1(■^ schon nirhrfacli chariikleri-
sirten Manißr neben dem 'Tempel des Marius' einen 'Tempel des
[lonnr inul der Diana' setzte, <Ifin [)opiie)namcn einen eelilen
ße^tandlheil einverh'rihend, ohne alle Gewähr dah'ir, das« Jener
Tempel dort je i^eslandün hat. Nun ist über die Fra^c zu stellen,
oh bis ins 12te Jnhi'huildert sirli der .Name des Cinibcrnsicgcs
de^ Mariirs mit IJrund an jenes Monument heftete, und von
dieser Frage ganz zu äoudeni die zweite, wie der Mirahilien-
fichrriber d^izu kam, den II(:ini>stenipel des Marius in die Nabe
desselben tn setzi^n. Ji?ner ei-slen Frage JKt um sti wnniger
auszuweichen, als die Bejahung derselben mcistenlheils als
selbt^tvertttändtidi gilt und allon weilcren Ctimhinaliuncn zu
Grunde lie^.
Abzuweisen ist zuMitchst die Mciriijii($ LeiiormaoU (Revue
num. 1852, 333), Cimbrum sei eine (lorruptel emi& »ndcren
Appellativs, etwa cymbariian C-). IJcr in derselben Zeit und
gewiss seit lan^'e übliche Name /. .TfartV und die Frliläriing
der Mirahilien beweisen, dass man das Monument '(Umbern-
denhoial des Marius' benannt hatte. Da^^cgeu ist es mAgtirh,
dass nicht erst im Mittelalter, simdiirn sr.bon im Tiien oder
6ten Jahrhundert das Monument rein wUlkürlirh und Calsch
vom Vnlke als tropuea Marit oder monnmeittiim Cimbrum be-
zeichnet wunle . wie um dieselbe Zeit ihrer Restiniinnng nach
uuht;kaunte Bauwerku falsch mtmiimeHtum oder sepulcmm Sri-
piotu* hiessen (oben S. 40rt). Die Veranlassung dazu kunntcn
V. MlHAHlLlEN: PBBIKCKSB (St)
51 a
fUglicJi di« damals in deo Seileniitsrlieii aiififeslßlllen TrüiOiäuii,
welrhft Sistiis V auf die Halustrade d« Capitolsplatzes rersplzt
hat, gi'lien. Möglich an sicli bleibt es ebenso gut, dass diese
Trn|)Iif«n mit Rcclil mari.-inisch bieesen, d. h. das« sie von dem
Erbauer des ßünzco Moiiumcuts von ihre^n urspröD(;lichen s«i
fts an derselben Slcilfl ikIit wo suiist bpfindUcht-n Aur^ttellungs-
orl dahin vpiselzr warnn. Denn dieses ganze Monument ist
UDlji><itntlca ein Bauwerk der KatiierzL'it . und zwar Castell
tii]vT hniK (obpn 59 f.) eiiifj- im Milli'liiUiM' fnrmn Cmhri ge-
□iiuntKti zum Tht^il crhalteiK^n Wa^Herlpitnii);. Diffie Leitung
gall b»kl für die von Trajaii reslaiirirte Martia bald für die Julia
(vgl. die lVI>eri*tclit. W\ Vemili-I'iale 1. 187 IT.): neuerdings ist.
die ernte Annabme ala unmCgIirh und als sdir wahrscJieinlkli
oine drille erwiesen wi>rdeii. driss sie von Alexander Severus
gebaut sei, auf de^i^en MOiixen ein dem erh.iltenen sehr äliolirbes
mit Trophiicn gescbmöcktes Monutnciil abgebildet ist (Lcnor-
mant a. 0. vgl. oben S. I2S). Hewäbrl sich diese Vormut hung,
so ist allerdings damit namentüeh der Schluss beseitigt, dass
die Trophäen die von Taejinr restaurirten mariaDis<-lien seien,
IVßiFich aber i'drer diese Trii|iliAende8U;iih noch niclit eulM'iiieilen,
weil auch Alesinndcr ,sie zur Zierde seines Monuments benutzt
babcn kann «der vielmehr eine Nachbildung der echten. Allein
e» Kcheint, (]a»s jede Möglichkeit, sie für eineWLe{lerhoIung der
roarianrschen zu halten, durch den Mangel an Ileziebung zu dem
(limbern kriege aiisgeseblossen ist , sn sehr aurh besonders Fa-
bretti (Toi. Traiana S. 107 f.) ikis Gegentheil zu erweisen he-
mäht ist. Zudem soll an der Dasis des einen tropaemn eine
diese Annahme überhaupt i^usscblicsseude Inschrift von CitLadini
gelesen worden Rein. Eine genaue Untersuchung bleibt noch
zw wünschen: dass sie voii der Decoration der I>a8i]ica Ulpia
stammen: ist wohl Missverslaodniss ^^ihhy. R. mod. 2, 608).
Man kann jetzt mit grosser Wabr^cheinlicbkeit behaupten,
dass die Troph^n zur Verherrlichung eines kaiseriichen Sieges
erdacht niid ansgefrdirt sind, mithin dass der Name CVm&nfwi
erfunden ist.
AJlein er kann auf dieses Monument von dem in der ISähe
520
DAS MITTEhAtfKft.
|ielin(l]ii:1irn i,-<-hL(tii Cimliti-nuiuiiuiDHiit iil>ertrii);pQ itnin. Und
so baiitlfüU sictii- darum, was uns aus doDi Ältcrlbutn davon )>e-
ritlilfit wliil Dir UelicrlicfiTting hl in einorn Cradp »Tnvurren,
das8 RS rüthljch ist, tod einem Scbrirt steller auszageben,
welcher zwei iiiarianisphr MunmiioDtc klar uitlersüheidet und als
Zeilgtmossp des Tibcrius üher Dingo, die ihm in Rum iiiilcr den
Augen waren, dücli niclir. irren liaim; ich meine Valerins Maxi-
mus. Er ziihll (2, T), ti) die; Ileiliglbüincr dtv Fcbris juif: quortm
(iilhnc miiiw m PaltUio, alttrum in. area üuriauontm monutnett-
torum, tej'tium in mmmu parte via hngi und sajft ferutjr, die Aelier
hfltleQ ehemals liesesseii ima dommtcuUi eodem loci, ifvo huhqj
sunt Mutiana tmnnmeitfii (4, -1, S), D.ips liier Keldem-il derselbe]
l'latz, bcidecnale ein und dasselbe iJenkmaJ zu verstehen ist
wird nur Ijezweilelii, wer annimmt, dass Sc3irelhor oder Le-seK
sieb um sulohe Ortshesliintnuiißen ^ar nicht kiimtiieiten, jenei
es nicht für iiütbig hielt, dieser es nicht erwarttite, dass man
zwei in vei'schiedcnKn Stadlgrgendeu stehende gleichnamige
»lonumenta Mariana durch irgend einen Zusatz kennzeicbnete.
I)as8 aul'iLei' (ir«u; das Aclierhaus ni{:bl mehr, dntiiaEä aber dU
mo7inmeitla und, wie so oft, aiir-h ein nicht ejtauyurIrtHS alles sa-
mWwhh (vf?!. S. 279) gtand, lässt weiter den ScldusB zu, dasi
jedenlalU diese area damals nicht zu den Gartenanbgeu dcl
Aelier gehörte. Es war ja auch sonst die Aeusseruny kaum
umgehen, dass jetzt prächltgß Gärten der Aelier an die SteL
ihres ärnilicheu Hauses getreten seien. Es ist mithin gradezu
wiilci'»iini)i[; iinzitnehmrn, dass dit^ GJi'ten des Aehus Lamia auf
dem Ksquilin die Stelle der marianischen Monnmenie bezeichne,
»ie bis auf Nibhy [R. u. % 320} u. A. ljehau|i(et wird. Auch
der Altar der Kehris lehrt };;iirnichLs: denn die von .\llen heran-
gezogenen Stellen des Cicero (Legg. 2, 1 1 , 2S Nal. A. 3, 25, 63)
nnd l'liuius (NüI. h. 2, 7, o) .»[»rechen von einer ara Fe'Tw in
Palatio (v<in dieser auch Ael. Var. 12, 11) und einiT nra Malae
Fortunae m Esquilh's. Miiximus ist meines Wissens dei- Einzige,
der die Neiden anderen Fehrisaltäre nennt: die Mefiiin ist t
Febri/i, al«ci ancli durch jene Stelle Mehl« nher de» Ort deri
lOtttimenta bezeugt.
V. TlilRABlLIKN; PEHIEf.KSEtZ-),
521
H'scJbe i^L-ixinius abfir snl\ sHgRii, ila:«» ilrT Rf>.8rh)us« i1hpr dir
itncklitTiifuiig Cii'fnis gpfassl. worileii sei in aede IopIs MaTiana ;
»oder Tieluißhr die Ui^rnci' ll:;. liest in atdeni mu's mariana iofidem
aus eaedem corr.) Nun wissen wir von Cicfiro selKsl, dass dies
^esrliclieo isl m tewjito Jlaiwris (VrfMfw Gai Mari moitumento,
(Seat. 54) oder m monunmilo Mari (Plane. 32. de div. I, 2S).
Und (ÜD Kenner Ciceros, wie Maximus war, soll aber ciae üolcbe
IThatsache im Unklaren ami und i]&n Hoiiosti^niiinl des Marjng
inil 'einem .lupiiertemjiel' vcnveclisclo i.liruraaun 2, 145) oder,
weil auch im Tempel des iu|iiter slator daniols Silziitii; gebal-
ten wnrdpri, liciidc Tcm|jel confundirend diesen mariani.Hrli gn-
nauQt liahrn (ISerkcr, Antwort S. 57)? Dies einem ZpilKimossco
Tibers znziiinnthen ist noch ärger, nh dnm Servius ünkeniitniss
der zu seiiipr Zuit erltnUriKiO wirhtipstfin Bniiteti vorzu werfen.
Es war also wenigstens ein Ausweg zu selyeiben m aede loeis
ad Mi^nma (Urlichs Top. in L. S. 126), im grossen capitotini-
üchen Ilciligllmm li&i den Tropliaeen; ein unpihlckiicher Gedanke
freilich dafrtr die trojtaca ad aodem Fidci (beim grossen Tempel)
zu citircn, da dies die tropaea Ge-rmanm sind (Henzeu &0S8,
543S). Alii^r dnr Answpg laugt Nlcbls, weil dem Maximns natör-
lich der Honostempel bekannt und cbeiisu bckDniit die Scsliana
war, endlicb die BezeicFinimg dßs grostp.n Tempels 'bei den
Mariana', selbst wenn dies ohne monunifMia gesagt worden spin
sollte, lächerlich ist. Allein es gall nocli soviel wie mögUch
von Beekers schlagender Iletliing dei' aerfes Houuris e.t Virtutis
Mariana abzureissen. lind docti nennt diesen Tempel Vitrnv
an zwoi Stellen als einen hcbönen ■puripe.ro^ sine postico und.
• wie zu erwarten, nicht von Marmor, sondern (vermulhlicb wii'i
der erhaltene pscudopcripleros an ponle rotto) von TulF und
Travertin, vielleicht mit Stiickfiber/iig, gobaut von Gajus Mudus:
und Festiis S. 344 sagt, er sei niedriger als andere Tempel gebant
woi'den, um nicbl (man denkt hinzu: an und ffir sich hoch ge-
legen) den Aias|jir,ien (welche auf der arx angi;«tellt werden)
binderlich zu sein. Da nun die eine Stelle Viinivs (Prael'. 7. 17)
keinen Zweifel xiilnssl : a^dis {aaUs die llss.) ffoiioiis et Virln-
lis Marinnm (marinjmiue die llss.)> so sprirbl alles dafür dass
522
DAS MITTELALTER.
in iler zweiten <3, 2, 5): hahealque ambulationem cina alhm
afifis, (pieinadnißdum est in porticu MeitiU hris staton's Ihrmo-
dori et ad Mniiarta Hornm et Vt'rtulis sine potlko a 3fHch
facta, entncdor wie bisher zu lesen et attdejt Mariana oilcr besser
ik/ zu stTRirliPii, .ilsi) gMviss niflil Iiiernus für die MaxJmiis<ttel)c
Gewinn zu ziehen isL So scheint mir denn für diese keine an-
dere Ri'tUing bIs die Aenderung zu bleiben: iv aede Honoris
Maritma. Ikt^?, in aeikm iauis tuarianit von p'mem in. aedeottori*
maiiana de^ archelypus nJcbt zu weit abliegt, wini zugegeben
werden.
IN'orh eine Stelle des Maximus ist übrip;. welche mit dein
Klyjjiuni im C, I. L. 1 S. 2'JO zu vergleichen ist:
Da» Elntrinm ValeHns Maximnc 6, 9, 14.
17/ . . . fxtra soriem bet- qui Äfricam sttfietjit. quilugui
tham rerjem ante cwrum egit.
ifiii Teidonorum Cimbrorum^
txtralm dehvit.
cuim hina tropaea in tirhe. $pei
tanlnr
cos
Inm i:nin luijiirlha . . geisil,
eum cepit et iriunipham m «-
ctindo romuhtn ante cumim
tmim due.i iussit, . . . HU ros.
Teiilniwntm exerftY«)« delevit,
V ms. Cimbros fndit . . . de
tn ann h iis Ci7nbric{ia) et Te%i-
tonUa's) neihm Ilonori el ViV-
tuti victoj- (el . victor. Sjgno-
rili) fecit; vesle imimphali, cat-
ceis patricii$ • •
Her Schliisä der iDbchriJ'i Telilt, ci' könnte die olien be-
8pr*n;hfnen vom Honostempel verschiedenen monntnenta ent-
halten halicn; hei Masim\i:> ist der Tcmtiel nichl erwähnt, der
diich eigeiiliirb niehl fehlen kunti. Was sind also die biita tro-
paeaf Man antworfel die tropaea {V) de htiturtka (2) deqw Cim-
bris atqw Teuionis olm a SnUa disiecta. her^estelll von (Caesar
(SuBlon Cars. i I ). restituld in twUUuUi^ C. Mari moutimenta (V«ll.
% 43. 4 1, also, wib l'lutareh {(laes.. G) von dei-iielben Sacht! sagt
fiitövfC Mrt^iov x«J SXnat tQojituoifÖQOi auf dem r,i)|))tol:
SndfjXftT di y^aftfiuai ia Kifift^ixu xatofJ^H'ftitia, Also
das Cimberulro|iarutn auf dem Capitol, und wo dnun fl»s ju-
V, HtR^BlUKN: PKHIKtillSK ii'.y ^^
rjtnrdünt&rho? NiemaDtl sagt es . tmr ist c» mrrkni)rdi(;. ila^
NJxat tgonatiitföyot \un ,Siill;i auf ilnn 4^[iilul aiirgei^lrlU
vr«Tden. Mvlrhe ütlarius beseiiigvn wollit- (l'lul. Mur. 32 Sulla
69). Wir dies Itüd aussah, zeigt die Miliu« Cubrn. Mi^d. coiis.
T. XV, Corne). 24 = Momms^n, Mnnzw. n. 2r»H • . sie jclgt eben
DJclil dit! yixai TQoTTrtiorfoooi, wrk-Iii- in der Kiisnrznt liniilig
ab sdiwebrnde Iif5(t;)tlen ei-Hcheinifn (vgl. Ilelbig, Wniiilgoui.
n. 902 -- UOö, Schrmc-ltriiiHJDrf [.»Ifmi n. :i06), wäliiTiid «in
auf rf|)ul>)il(aiii.solieti Mtiii/pii niniigstiMis »ellriirr sind i^schrci-
tend: so Ci)lH>n, Med. ci>ns, T. MII Conitid. G. 7 := Mommsftn,
MOnzw. S. 657 A.&56t als die Victnricii. nrlrlie Tropaen kräuxen
oder sonst neEivii Troimeeii sU-licik Kurzinii aligrsvbni vuii einer
ItioUzischtm JUnnze i.st die (lestalt der ii)ari»nii-ch«n niclit hc-
kannt, t)h aber Plutarrh über sie hiernach als Z^'iigi' gfll«!n kann,
bezweidf ich. — Nnn IVaRc ich, ob nirlit MnxiniiiH an dw
letzten Stelle mit dem Cimbpin- und Teiilonensiegft zuglc-icb
an di;n Honostem|i«l ^-rinniTt haben und die hinri tropara nifht
dasselbe Moniinient i^ein kann, diis er nis wonnwienin in nrrn be-
I zeichnet? l'ass hin» nicht iiir zwei Tro|)häejj an zwei Orten
sprirlil. so wenig wie biiia spoUa (Nene Funncn). 2, H8), sah
&cliou Sai:Jise (ßesrhr. der Stadt 1, 554 f.) und nahm an, da&H
die juf^rthinisf hen und rlinbrisehfn auf dem Cnpilnl standen,
wohin Plulanh die cinibrischen versetzt- Dafür spricht aller-
dings Properz 4, M, 45. wenn die ttatuae et arma Mari durt
nirht den 'l>m])el bezeichnen. Uass der Temijel sehr wjihr-
scheinlii.li auf dfin Opiln] stand, niti ich hier nur auch aU
meine IVberzeugung auss|irechen.
Ein Zeugnis*! dafür, dass zwei Tropliaeen des Marin» an «er-
cchiedenen Urlen der Stadt standen, finde irb also nirhl, eheitso
wenig daftlr. dass beide auf dem Esquiiin standen. MAglir.h bleibt
dies d>er dennoeh auch ohne Zeugnis:«, und so mag eine LokaU
Ira^lion davon im Mittelalter skb erhallen haben und auf die
trofei di Mario übergegangen sein. Der lloncislempel muM dem
Autor au^ srhriftiicIiT Tradition bekannt g»*wesen »ein (und wie
M>llle da«: unglaublich iTFrfariuett ?); seine La^e war ihm unbe-
fcanuL er verknüpfte ihn willkürhch mit Acta C'imbmm.
)A5 MTrrßLALTEB.
Za 3. Ob mne ErJini]iinf(? Vno den zahlreichen antiken
Itaiiten unmittHbar bei der Kirche nmcbten nnrli (p*«;*« Trürii-
iner .'^tfhcin. Wir kcnnfii ib>ri »iisser <b'in n^theii mac^liuni Li-
vianom ein Nyiii|th<icuiii. An ilus antike Gebäude der jetzt zer-
ttirirten Kinrlir S. .Andrea in RaHinra (rianipiiii. Vetiüm rnun. 1,
1 vgl. Hübsrli. AUrhristl. kiivhen S. 71 f. T. XXX, 15- IS)
ist uicht Wühl /.u dciikfo. I*^ uüiile diesr- Kirche genuont sein.
Doch rgl. Dd. I.
Zu 4. her .Name rein erl^inden. Dass die Legende ron dem
Abrall Juliane (»us den Mirabilicn?) in die deutsche Sage Obcr-
gegangnn ist. konnte GreKorovius 4. 625 auf. M.i.(i.4nininis Raiser-
chron. 3. SS3 lernen: vgl. das templum litUani S. 508, 2. Die
Kirche S. Murin in Konlann kennen Zancnj^ni S. 4*23 rind JHarlinelli
(R. sacr;) S. 372) nur ans do.n Mir;)biUr>n (nnd Martin). Im .sie mit
S. Maria m Fonti'rajia (a. 1*. fautiana) im Lib. [»ml. Leo III c. 5
idriilisrli ? In dcrsHllHrn Gebend iinnnt di-r Tnriner CalaJofj
[Pappncordt G. R. S. 5Rl S. Laitrenlri in Fontana. — Zu 5. Die
Diorletianstheiincü, beim Volk 'die SchefTel' (oben -S. 423). er-
klärt als vier Tempel. Vwii den Namen sind drei wohl ganz
nillknriirhgen'fihlt, der erste (Asclepti) aber nicht. Dieser sdieint
vielm'-hr au» der Passio SS. quattuor coronalorum lu stammen
(biu-jnjsg. von Wiitlenbarh, Rerirbte der Wiener Ak. Pliil. bist.
Kl. 10, 1 15, Jetzt vcrbesüert in Ufidiugers Unters, zor Kaiser-
geseliirhte 3, 321 IT.). Diese Lngnndc erzählt das Martyrinni
von rcmf ehrisdichen Arlieilern in den pannonisrhen melaUfiy
welche unter iinderen Arbeiten auf Befehl Diocielians aus Por-
phyr fertigen sollen Vkinrins H Cupidmes ei conr.rts et maxime
Awclepium f.t fe.cerunl roncas f.t Viciwiaa atque (Jup'rlinps, Asdepii
autem sm'tUicrum mit fucernnt (S. 331). Dieses Bild wird aus
lirokoneKittchein Mai'nmr von anderen .Arbeitern ausgeführl nnd
da die fönf sich mm auch weigern dem Sonnengott zn opfern,
wird ihnen diT Proress gemucht und sie w«^rden ertränkt: pasä
sunt sab die VI id. IVcv. [S. 337). An diese durch die neuesten
tJnlerHUchiingen als autliealiiicb cr^^ieücne Krzfthlung schtiesst
sich eine zweite Irijchsl beilmklicbe an: Hiocletian ki-lirt nach
Itnm jtnrtJck et sJatim insaü m termax Traianas tcmplurn Axchjjü
V. MIKADILIBN: l>£lUI£G(iSf£ (27), 525
I
I
I
ificari et m eo simulacrum fieri {figi von 5 lUs. nur die
Triester) ex hpide procvni'sso. Davor sollen opferu maxime «r-
banae ftraefecturae milites. V^ \vei));ci'ii f:;icli quattttor fonticttiarii
(fuideiH [quidam nur 2 ilsä.j quontm mmiHa haec sunt: Severus
Seoerianns Carpoforus et VteioriHus, siß werdftn gellicllet, auf der
TJa UiliiciDn am 'Men McÜi^mteiii lM>stntti*t. Allein du nach
2 Jaiireu ibru .Xauieu vurgfsaen wureii, üt-äs l'apäL Mclciade^
unter dem Datum 17 id. Nov. itir Kcüt unter dem Namen der
paanoniüchen fünf feiern. IMn ljn|:;creimth<'iten dieser Erzählung
sucbl Walldibacb (ji-l/l S. 3(>5 11. vgl. Abli- dri' W. Ak. S. 116
nnd Elunzikrir hei Uüdinger *2. ii'i'2 ff.) auf diu unf. erhaltene He-
dactiou zu schiebi'n, gcülützt auf ItenndurlTä Annahme (hei Büd.
S. 353 f.), dass die F.xistvnz eines Avivculapteni|Hds in den
Thermen des Trajan an sirh sehr denkbar sei und durch die
Analogie der vier Tempel (diiruntcr einer des Acsciilap) in den
Thermen Dioclcliaus Uiicli den Miriihüiea gestillftt werde. Jene«
ist zuzugehen, diese» wird nach der hier gegebenen Analyse der
MimbiJiL'ii nicht uiehr behauplel ^vel■dea dürfen: vieluielu" ist
Nichts wahryehein lieber, ab dass der, nw gtnzeißl, in den Mär-
tyrergeschieh ten widil benaiidcrtc VL'ifasser den Tempel des
Asklepios (.ausser an dieser SlcUe nur noeii rin (. Escolapu
"24, 5, worüber zu d. Si.) aus der Passio kannle und mir wenig-
stens wahracheinlich , da&s die ihm vorliegende Kedactiun den
DiucJclian iii\s Bild in den seinen Namen traj^endeu Thermen
(dedieirt 305/6: üben S. 222^ habe auffiletleu laKsen. Die
thcrmae Traianae. aber in dcnon uucli im -Iteu Jabiliundcri ein
ALhlutenculle^ium seimm Sitz hritle (de Hossi, Uidl. u'ii^l. IS57,
86 f.), waren milielalLei'licIien Schriftälelilern schon aus dem
Liber pontiticalis (vgl. S. 222) sehr bekannt, h'iir die Rrur-
ibeiluug der VerinifichuDg der vier an der Labiraiia mit vier
anderen in Albauum boi^tattcltin Heiligen i»L von Wichtigkeit die
von NVatteubacb iibei-sehene Arbeil de llossis Itull. crist. 18C9
S. 65 iW Ks ist sehr die Fryge, ob die wrbanae piaefeclurtu mi~
lue» unserer L'assio nicht erst durch den luitlelnllurlichen Bear-
beilitr ans den in Albano begrabenen Soldaten der ilort garni-
suuirenden le^iu II l'arihka uuigeslaliet. sind. Liucni Lc»er der
526
DAS MirrKLALTKK.
Mürtyrcracten lug nine suIcIik (ImgnstaltUDg sirlir nalir. Eia
näheres Ein^eheo auf diß Vassio miiss inh mir an Uksem ürte
vorsüf,'!-!!. Mi-rkwikrtlig eiulliirli ist Jii" ^uti^ di^s Vyrfassors tles
ReliquieiiverzfiiclinisHes von 1U7S btJ Parihey S. 5lj; de S.
Praxeäe mtsus 6'. SixlHoi (bei lur delle Müizie?) eimdo venta
stHistram est termm Oyocleimni qmd ärpiHxiTimt -ior martires
coronati, jNarh ftcm angpgi'beiifin Wege känn^D nur die Tra-
jausütui-meii gemeint sein. Sie tverdeD also verwechi^eU mit den
nadi rüniijscherSage von Chnstcii g^vltaulen Tlirtrmeii niuck'liauaj
(Blarliuelli l\. sacra ÜAh vgl. de Itosst HuU. crisl. löOb. 2t(. — ^
Das Volk nannte die Ituiiico, wie Nihby bemerkt, 'wegen der
Gestalt der Rotiindf;!! 'SclieHer. nicht 'die vier Sctielffir. Min-
destcüs zwei, die heutige Kirche S. licruardu und eine dieser im
Süden entsprccbimdß staodcD. Wahräch^inlielk hi\\n>n die diesen
HotnndBn enlsprechenden halbrunden Kxedren (?) den Schreiber
Kiraulasst, vier Tempel üOzuueliuiCH.
Zu C. Der hdriitü TVnpm (vgl. (dM'.n S. 42")) m myile TrwH\
ist aus der Ilulle .lohiinns III {?■. die Tc-k.) bekannt her .Nanif
re^iü irivii ist üllcr nU die Krnehlung der iieiicu ßegioucu (ubeiij
$.315). Hassdarin ein antikes (rtrmmslci'kc, wie sonst allgenieiaii
angennmmim wird, bezweifelt tiregoj'ovius ö. 707. vielleieht des-J
wegen, weil schon In der Vitn dl Kienzo 2. 24 der Vorläufer Avs-,
beuligeii Trfrm. die. Funii Tre/o, vtPikoHunt, riiso hi-i dem AonnJ
z. d. St. trenio kaum Schrei hfehlcr ist. Ob hierin ein anJerei
A]t|ir.'liativtiii] titi'ekt icnd irimnm mir Deitüiu^ iäl, kann ich uicblj
entsrlieidtin. — Zit h. Detier p. Tiherii übe o S. .182, 14 : die dei t\
nennen, ist vergessen wurden (oben S. 421 und -in). — Zu 6»J
ritff }i. Cwistaiitini sind »iibesirilten die Thermen (oben S. 4!fl)6i
Wie dip dioelftlinnisrhi^ii vier, so nnthnlten diese zwei Tem|iRl.
weil hier die beiden Bilder 'Saturn uud Bacchus' lagen. IVichla
Anderes berichtet Uloiidus (H. inst. 1 . 9S] aus 'Apolliidunts', alsOt,|
wie S. 400 b^^merkt wurde, aus einer Bearbeitung der Mirabilien:
ilun eigen ist nur, dass er hiuzulTigt, sie stünden in der tit'dj
ConieUorum (das sei ein aller viciis und noch neuue das Voll
die Itiiiucn dort thrmne Corneliomm). ganz naiic den lHoskurcn.
Freibi'b keriBleil wir einen alten rtt-iis Cmieiu [s. ille viei). Aber
■las Aller Jcif N^hdcd» via Coritfliorum macht iiiicli ntelir
aU bi^deaklicii , JasH Molier jung ist dnr llrlnanifi lie Coivur/iVs,
weJcheu die Kiiclie S. Sa)*aUire au der WestseilK der Ttiermeu
■ im IGtcii Jahi'tiuiidnii rülii-l. Sic lirUst 4/e CorHult'a in dem Tu-
• riner Catalog (l'^penourdt (I. H. S. 5:i vgl. Zaccagni, M;ii S|iii-..
9, 4ü4). Ks luhut niclit, da;* (Jewebf; von to|iogMp]iiscben und
anti(|iiarischRn rinuihiiidtiuiieii, w«lchp an <liFs.eiti Punkte aii-
«eUf!n, aurziilrtäfrii. Wiriilig ixt alldii, das.s di(^ Triiiiinier,
ufli'lK! daniaU 'doriius Curueliurtiiii' hk-ääeii, die beiden auf
äcm Bnraljnischpn Plan an der !Sordw4>giecke (gegen SS. Api>-
Istoli] der Thermen Co n:^ laut! nie; ein [getragene ii >isrlieii sind,
di« zu ditisen Thernicn geliürt hiilien müssen. Uurl sliindeu
die jetzt vor der Treppe des Senatorenpnlastes zu beiden
Seiten der Hdiuhi an(;chrachtcn I-lusi^göttcr. In welchem Jahre
gif! vi>rsei7.l wui-deci sind, wi'itLv ich nirliL Marliani nah sie .schtiii
im J. 1544 auf dem Oipiti>l (4,2) und man nimmt an, sie seien
»dahin bei dem Umbau dos Palastes durch Süchelangeio (I54*i bis
1S47?) r;rl)riH-bt wurden. Ks Iili-ili[ ilann sebr aulfalleHd, d.tss
Marliani nur nüt einem 'crediderim' die Identität dieser Statuen
I annimmt und das? adian SerJio (t»59: Arcbit. 3 S. 76) sagt,
die Statuen vom Quirinal seien iii das Belvederr; gebracht wor-
den, \^äbrend die damals im Itelvedci-e, jetzt im braixiu nuovo
n. lü'J bcliiidliche Statue bei S. Slefanu dej Caecfl gpfunden war
('nu|ierrin)ft rlTufesum vidimus' sagt Tulvius Ant. 5 S. 355 des
.N'aciidnicks von 1545). Von dem dazu geliürigen Tiber [In l'aris
beliudbeb) wiril dies nirlit gesagt (vgl. Aldrovaiidi, Statue S. 1 Ifi
und Venuli-Pinle 1, 153 f.). Ueber den Thermen auf dem
tböclisteii Tbeil ib>s (lijirifials, d. h. nürdlii-b, bt-fanil sirli der
'Kaiserlisch', ein oben S. 125 erklärter Vuigäiname. Für inenxa
imperatoiis sagt der An. z. d- St. mmsa, weiter udIcd la mrw,
und dicsei' Ausdrurk bezeichnete nach SignorÜi, wie jetzt uioiite
cavallii, auch den ganzen Berg, bies t^t das sonst turre mesa,
später froutispiziu di ISerone (jenanntc Monument, welches im
16. Jahrb. '^>u]ii'a pälaliuinCi>lütjinei)>iiiiur stand (Fulvius S. 134)
und durch eine Heihe von Abbildungen bekannt ist. Ks nabm
genau den l'latz der im J. t7'22 i-rbaulen »i^uilerie ponliJicie ein
528
D.VS MITTELALTER,
(?fo!Hs Plan 254) und wurde damals ganz gesprengt (Cassio
Corso dcUc acijue 2, 29S). Alier die liauj)lma5Sii ^IiAinl l'rban
VIU licseitigt zu h.abßii ('ouperrim«' »agt Doaal in den) dicHPm
Papst gewidmeten Buche S. 231 d. A. 1605, was docli derAn-
nnhiiu'. linssdip Zerstörung unter Sixtiis Verfolgte, wider»|iriclit).
Wie man atso la mesa undcrs s\s v(>n mensa erklären konnte, ist
stbwer bL-gieilHuli. Dennofh hat Blondus d.irin die turris Mece-
natis, Fidvius S. 135 die mezztt., ^en halben Tliurm, Donat
S. 231 eine Anspielung auf Hcliugobalä Graäsmutter Maesa,
Caniiia Indic. S. 213 »ngur deu Rest einer Inschrift, in der
Ufoesia vorg'^koiiinien wäre, pesebeii. I>es Fidvius Ableitung hat
sich zuletzt noch des Beifalls vua Grcgonivius zu erfrcuon,
welchem es freilich 5, G51 begegnet das gauzo Moiioment und
deft:ten .Namen mit der mittelalterlichen torre delle niilizie zu
verwechseln. Neuerdings (7,736) ist wenigstens dieser Schnitzer
vermieden worden. W«Dn er daselbst für die Ableitung vi)n
mezza, halbzerstört, auf den auch sonst vorkomniondcn Ge-
brauch desM'orles mesa hinweist, so hat er vermutbÜch eine
Urb. von 1478 im Sinne, ir wclelier (C(h|)|ii, Piss. dell' ac ponL
15, 253) der Prior vun SS. Apostoli verkauft ein rasah . . yosi-
titm in partibns tain iriler hos fiues: cui ab uno talere lenimen'
tum casaiiü turris mut ecr.lesie S. Antunri casalis hirris carhotät
(damit bricht licr Druck ab). Ob diese lum's mesa nach dem
römischen iMonunieiit bi-nannt war? Jcdcnfiilliv nird man auch
sprachlich die Verwandlung von nmisa In mesa eher rechtfer-
tigen können aU die von media.
Nahe hei den Flussgrttlcni {iuxta) standen die cabatli;
nehmlieh jene an der Niudneslecke, diese an der Niirdosteeke,
wo der Uiifaliniscfie Plan sie auf einer langen Üasis verzeichnet
(1551). Stiche von 1546 und 1550 im Speculuni R. magiiifi-
rentiae zeigen sie daselbst mit ihren luechriflen opus Praxitelis,
opm Fidiae, weJcbe die Legcndo der Mirabilicn c. H veranlasst
haben. Zn Henzos ^nit (Ad Ihüinic-uin IV, Pcrlz, Scrii>tl. 11.
621) wurde die Gegend danach henannt: nd lofuni qiti dicilttr
opus PraxiteAis. Daneben hiess sie regio mfialli marmorei (s, die
Cilate hei Gre^y^(J^. 3, 405 f.), nicht cabaUürtm : daher in den
I
Mirabilien äfs Alhinu«: qtiart farius est eahaHni mttrmtrma, bei
Sigoüriti (<lf Rossi S. 15 rgl. 52) m cU'vio cnbalU. Vm so wahr-
scheinlicher die oben S. 314 niigcnoiiinirnt' ItlentitAI rifü ea~
valilüs) optimus (?) iini) iler cavalU morwor« auf ilom St.*iilt|ilim
der Zeil Kails ü. Gr. Der Veiferliger Apm l'laiip* mU die Hoiiht»
an dersclb(>n Stelle, an der sie Itufulini vtTxctrbiiH. Da aiirh
die Stcllft des Frontispizio di Nrronc gcnnii luiluiriitt ist. txi Hii'ht
man nicht ein, wie Fea, l'rudromo S. 7 aagim knuiiti', i«ir h-1llrii
nicht v(ir den Thermen, sundern vor dem I''ranti»|ii?.io geitlan-
den. Ein Streit danlher Ist unmüj^liih und die tiiwuA nlltjftumin
gcbattcDCD ßcschrciJjUDgcn des Alticrtiui f. WII, Ftitviufl S. 130
und Cainucci S, 124 ändern Richte an den ThuLüAchcn.
Zu !0. Die Erklärung willhürlicJi. Vgl. S. 222. — Zu 1 1.
Auch hier i»( wie d. 5 der G&llcrnaiiio vergcssuii. Gcdnvbl
werden miiss wohl an die erfandcne So»piia. L'iiltir di-u forti
ist dann der Co^eo der patitani xu venntehcii (oben K. -ITA).
Vom Ävtntin natli Tr;islevere (28—30), Uiv llendiiRi-
bung ist, wenn auch im Rinzi^tncn durch die Schuld d»K \w-
faäsers oder der Abschreiber etwas verwoiTcn. ilocji im (iaiizi'a
durchaus cuiisci|uenl. Üie crsle Route reicht bi» puiilc <)uat-
tro capi:
V'nlgftrnanie
1 {balneum Merotriil)
2 araa gtaäü
3 bei & Maria in Cosmedin
4 Tbunn d«» Cencius de Or-
r%o (Janus quadrifronsT)
5 ad gradeilaa iS. Maria Egi-
6 S. Sleino (alle carrone, j.
S. Marä dri Mie)
7 Pbtz Ai »(ytairt, TMOi«-
». .ttercurä' e( PaUadä, fon»
Mercurn
darmu Oretlillae, U. MoftentUU
ei lovia
palatium LentuU
t. Bacdä
t.soih
t. Fami
U. SAüUt* CUermh
- BÄS SHTTEtAM
VulsiirwUD«
8 pergula aurea bei S. Aogelü
in |iesclieri^
9 Velabrum (Ehrenbogeu der
argcDtarii)
ti. lam's et Saerianwit
t. Hfinert:ae
Der Avenlin ton S. Saba bis S. Balbina war schon fnlher
behandelt. Aul' den Circiis stihen weiter nördlich (1) die Tempel
des Mürcur iiD<l der I'alla^, letzterer der .MinfirTentempel» der
in der Thal hier stand (vgl. S. lOS um! Bd. I). Der Tempel
des Merrnr\ auf dem Stadtplan der Zeit k.irlß d. Hr. wahrschein-
lich balmum Mercvrii (S. 342], ist saromt dr^r Erklärong ledig-
lich nus Ov'id F. 5, 669 (t. entlehnt (S. 37S und Monatsberichte
derAk. IS67, MI). Es folgt (2) der schon S.5M besprochene
Eingangsbügen dcis Circus; aber das Haus der Orestilla oder
j4uri sfi'^^o S- 125. 493. Wiedrr sj mmelriscb zti beiden Seiten
werden zwei Tempel mit willkürlich gewählten Namen gedacht.
Ob an die anllLen Reute bei S. Maria iii Cusmcdin oder den
milden nerculi-sletnjiet am cirrus getincbt. isl, ist mir nicht klar.
— Dann (3) der Bogen des LentuUis und Crispinus, dessen In-
schrift noch SigDorili la» (S. 4Ü4, 19. 412, 15. 4&3). Da wir
nun natli dem Marcelluslheater hin fnrtschreitcQ, kann der
Thiirm dos Cencins de Onigo (4) {der Name mir sonst unbe-
kannt, vgl. S. 373) wohl nur der erst m diesem Jabrbuu-
dcrt seines niittelallerliclien Zinui;iischiuuck,s t'iilklcidetc Juniu
quailnTrons sein (Erklärung wiHkürlitb). Von ihm srlieinl 9
(lurch ScliuUI der Abschreiber losgerissen- — Meines Wissens isl
ü bisher wUlkiirlicIi für die Kirrbo :mf detii Cnelins j^ehalien
worden, während doch der Turiner CalaloR auch die Kirche am
Tiber S. Sttphani rotumii nennt (Papericordt G. R. S. 56). Ist
dies nun wohl sicher der seitBlundirs oft Veslatempel benannte
Rundtempel bei ponte rotte, welcher erst zu Martinellis Zeit
(IL i^ocra S. 3U!>) den ^aIUcu des Heiligen gewechselt hat, so
muss. wenn nicht die fiusserste (Konfusion des Textes ohne
llrund «nsenonimen werden soll, 5 dci" pseudoperipleros an
jener BrOcke sein. Für das Alter des Namens S. Maria Aegyp-
V. Mia\BILlE\: PBRIEGESE (29-30).
53t
liaca, wekheu die Kirche in diesem Tempel trägt, kenne ich
keinn sicheivn Rvlpge (ülier die Heilige s. Äillicr zum llsuanl,
I2April, Acta SS. Juni Bd. ti, 171). Sollte diese Kirche nicht
damals S. Maria de GradeUis geheissea haben ? Dass die gra-
de(/fK wenigstens in dipser Gegend zq suchen sind, beweist die
Vtk. von 1243 (Nerini, De t. S. Alexii S. 432): (domus) pQsü«
in pvrtkit Gallatornm ante ecclesiam S. Marie de GradeWs. Die
forticusGaUaforum ist durch dnn Oi-do Ben. S. 125 bekannt
(vgl. S. 353): von S. Anastasia aus nach dem Marsfeide gehl
■die Proeeasion wie fulgt (vgl. Mhby, R. a, 2, 589 f.):
I'
1 per viam iuxlfi ponicmn Gal-
latonim
2 atüe temphim Sihijllm
3 et inur (a) tHmphim CkeroHis
et (h) forticnm Crimirum
et progrediens -inler {a) ba-
mlicam hvis et (b) arcum (1.
oremn) Ftaminenm
^5 demde vadil iuxta pmticnm
H Sevetinum
6 et transiens anlc tonptum
Cralkatac
1
Säulenhalle jnvischen S. Ana-
i>ta:;ia und piazza Monlanara.
3 a Ruine am 'Tullianum' (?),
h Halle des forum oliturium
(im vicolü della biilalct'i'):
oben S. 4Gü.
4 a Teniiitd des Jupilcr in der
poi-ticus Oclaviaß (oben S.
44Ö), b falsche Bezeichnung
für das Theater de« Mai'-
c«)lus (witMMirah. 10: oben
S. 339).
5 pitrLicus Severi (d. h. Ocla-
viae):S. 509.
G crypla Balbi? s. unten.
^Es
ist also ThELtsachc. dass &. Maria de GradeUis zwischen S.
Anastasia und piazza Muntanara gestanden hat, und bei S. Ana-
«taBia nennt denn auch der Turiner Catalog (Papencordt (i. R.
S. 57) 5. Mariae äe GradeUis, S. Gregorii He GradeUis, dieselben
Kirchen (nur de Grfutelld) auch Cenc. bei Meb. Mus. 2, 1H2. Die
Nähe der p. Gnlkionim am Marcelluslhealer gehl ferner aus ürk,
vunl377 (Ncriiii a. ü. 8.542): [dumm) iitre:iiii}ne Ripe in contrata
porlicus GaUalm'Hin inier hoK ßnei: ab uno latere tmmt düomi
k
34"
532
DAS MTTTELALTEB.
Sabeliensium u. s. w. Ncriui hat sich durch diese Stelle selbst
überaeugt, dass seiue fröhi're llii!i;iu|)tiing (S. 372) unmöglich
ist, die gradeliae hätten beim Septizunium gelegen, was ja na-
törlich die Worte di>mvs m Grrtdella ei in Septem vm (Drk. von
1216, Bull. Vat. 1, 102) nicht bcsagro. Crcgorovius (4,384)
ifit ihm ober soweit nicht gefolgt UDd bleibt dabei, die tiro'
deltaet nach denen sich ein Zweig der Fi-augipani jieunt,
seien heim Septi^onium zu suchen. D:is Wort yradella ist die
itaüänische Form für cradcula, worüber unten. Oh nun die
porticus Gallatomni mit der südlich von piazza Moiitnuara be-
findlichen Kirche S. Galla etwas zu thun hat und identisch ist
mit der porticus Galle (Vita Paschalis II bei Waticrich, Vitac
^ont, 2, 10 t, kann ich nicht entscheiden.
Nicht zu voUetändiger Klarheit komme ich über 7. Die
Steile lautet
in den Mirabilien
in AfephantQ lemplum Sih'lU et
templum Ciceronis. m fwi-
lioHO est {so R, tt k) tem-
phmhm, ubi fuit pergula
aureOf et tempbim Severia-
nutn, ubi est S. Angelua.
in der Grapbia
m Elefanto templum SiMle et
templum Ck^roHü . ubi nunc
est domus filiontm Peirt Leo-
Uli, ibi est carcer TulUamts,
nbi tst ecchsia S. IVicholai:
ibi iuxta temphan hvü , u6i
fiiit pertjtita anren; templum
Severia}iHmi ubi S. Angelns.
Die ITäuser der Picrteoni weist Gregororjus 4, 351 südlich von
S. Mcola in der Strasse porta Leone nach, also in uu mittelbarer
Nähe AU'i-iir Kirche. Die Gr;ipliia unisrhnuhtalso mit denWorteu
nbi nunn his S. Nicholai nur das m TuUiano ihres Originals.
Diese Kirche fiihrt noch bei Ccncius (Mab. Mus. 2, 191] und
ebenso in allen älteren Urkunden uui di;n Namen de Carcere
oder m Carcere (Cnncellieri, Carcerc S. 151'.). Da aber (ür cärc*r
auch titllianum als Appelhilir gebraucht vorkommt (ders. S. 17),
so scheint ausserhalb desofficiellcn. Sprach Gebrauchs
auch die Bezeichnung m carcere TuUiano aufjiekonnnen zu sein.
In diesem wäre nach Cincellieri die Uezeichuuug in carcere
V. MIBABILIins ; PBRIBOGfiB <3S— 30).
533
TuWano noch im 12teQ Jahrhundert uorrhOrt. Allein ich ünAa
'«ie schon in Hi-kuDdcn ms dnn Jahren 1118 — 1162 (? Wattn-
rich, Vita« |»onl. 2, 95. 185. 518), im 14leo Jahrh. ia <i€ni Tu-
^riner Kirtbeucalalog (Papencordl, Ufsch. R. S. &7). — Nun ist
^■es aber klar, ihs& wenn wir äfiT hest^n lleltRrliofening Tolgen
H(<]er d«i< rtomuRld), wii- Unmögliches erhalten, da aller Wahr-
H scheiDÜchkeil nnch das I. hva und t. SfvnTianwn mil der &a«i-
Uca Jovis und partkus Severinns des Ordo n. 4. 5 zusammenßlll,
diese aber im Norden des Miircpllusthcatprs liegen, das TuUia-
num im Süden. Dieser Schwierigkeit isl nur durch die An-
t nähme Nihhyf) (z. d. St.) zu entgehen, dass in den Itfirabitien
zu iiiterjiuntlirRn ist nach irniplum Ckeronis in TufUano und
dnss man mit t. hvis bereits auf die Nordscito des Mar-
ccllustbealers gfEangt, wenn nicht in TuUiano überhaupt zu
slrejobeii isl. Nach dem Ordo Beoedicli ist ferner das t. 5t-
hyUae südlicher als das l, Ckerotiis zn suchen. Jenes hSlt Nibby.
IR. a, 2, 5S9 für den Tempel der Spcs, dieses für den der Pietas.
Ilie unsicheren lienenoungen kruninn bier bei Seite gelassen
werden. Die Kirche S. Nicola steht in den Ruinen des mittleren
von drei antiken Tempeln am forum olitorium, greift aber in
den südlich angrenzenden dergcslnlt über, dass die Säulen der
nördlichen Langseite desselben in (ter Ausscnwand der südlichen
Langseite der Kirche zum Vorachein kommen (vgl. Bd. !). Es
ist möglieh, dass von dem nördbchen wie von dem südlichen
Tempel, welche jetzt bis auf wenige Säulen über der Erde zer-
stört und verbaut sind, damals noch ansehnliche Stücke standen.
I
10 bei poDte quaCtro capi
11 bei den caccavari
12 bei pontc S. Sisto
13 falatium Chromalü bei S.
Stefano in piscina
14 S. Maria tu Trastevere
ErVlSnjDj
t. Fauni
lemphim 'rmticnla'
circux Antonini
t. olomireum
t. RavennaitHm^ äamui meri-
toria
Von der Gegend des Marcellustbealers gehen wir nordwärts.
ßet ponte ijuatU'ü capi (10) weist uns der Perieget nach dem
»34
DAS MITTEIALTKH.
FaanuetempeL auf der liiäcl, ihm aus Ovid F. 2, 1 03 bfifaDHt, bie
ttbi discretas insula rumpit aquas. — Zu 11. Auch d«r Ordo B.
a. 0. gelangt nördlich rou der porticus Octaviae nach dem r. Cra-
ticuiar. Nach ilrr regio caccabariorHtn (i. B. in ftincr llrk. von
13S4, oben S. 32S) hiess eine Kirche zu Signorilis Zeit S. Maria
de caecabarüa [cmiabariis ürwcki Mai Spie. '.>, 3U2). Man ver-
steht darunter die Umgegend von S. Stefanu d«! Cacco: dies »ei
verkürzt zm caccado (MartinfUi S. 401). Seit Piiardini-INibby
3, 129 dagegen wird der Beiname dieser Kirche vun einem durl
gefundenen 'ciiiocefalu ncler (Panciroli, Tos. S. 775) 'Cacco' (!)
oder (L'rlichs 3, 3, l IS) Kerkopithcken abgeleitet. Die Frage,
ob der >ame aller sei als der angebliche Fund, scheint Nieman-
dem Sorge zu machen. Sachkenner werden dies entscheiden:
die mir zu Gebote stehenden Hilfsmittel reichen dazu nicht au&.
Der Lage wegen ist nun die Vormutbuug Mbbjs (H. a. 2, 590),
das templum Craticulae sei die crypta Balbi, wenigstens wahr-
scheinlich. Kr hätte aber die:9e von einfachem und geitundem
Sinn zeiigi^nde Bestimmung nicht wieder durch die Ableilunc
von crypticula stützen ftollen (S. 592): aus crypla wird crtpta
oder ffTM/jln, crota. aber nicht cruta (vgl. Diez, Wörterb. l-''.225).
Ganz besonders unglückhch ist die Uerieitung der craticula von
anfpla Cornelit (.sc. Italbi: Urlichs 3, 3, 65), die ihr Vorbild, die
Ableitung der galluzzc von Gaii tt Lucii [sc. thrrmae). noch über-
trifft. Zunächst nird man sich an da« Wort rratieula tiallen,
um so mehr als wir der ilatianiscJien Form gradelta oder gra~
lieliae) bereits als Namen einer Stadigegend begegneten. Die
Idenliläl heider Wörter steht lest (Diez. Wörterb. P, 221 u.
grata). Ich habe schon S. 426 z. A. beide Formen in eine
Reihe mit cameUara. ttiväti u. a. Vulgärnamen gestellt. Die
Bedeutung Ru.«t, Gitter führt darauf, da^ der Name vuii der
Aebnlichkeit mit einem sokben entlehnt ist. Es iatw-oU akbt lu
gewagt, wenn ich vermuthc, dass die Reihe von Hatbsjiuleu so-
wohl des |)seu<1o|)eriptero8 an punte rotto als auch die damals
gewiss noch vollständigere der crypta Balbi (es stehen jetzt nt
zwei, vgl. z. ß. Reber, Kuineu S. 221) dem Beschauer ah 'das'
Catter' erschienen und von dem 'Giltei' jenes Tempels die l'm-
V. MmARILIKNt POUKCKSK yUy
A!^
gegcod grmddku benmini spxn luAfhl«. In <1or iBlnitiHlicn
Farm aber bat wohl sihon \i\\t.er HinhiUtMvhwihif't iltM
nirhl rfr^iniulpD und avL» ilrm Yul|i.\rnumrn cmtHnh vinn
i ijöttia des Namens ^rmarlil. .Nnch scini'iu Syi«|t>nt nUn iiiiWiil**
^P der SaU vigenllidi lauten: ait eaeratiaritt» irmpUim tiiili*r fmfir-
/Mun) ^craticufa' fiiit temptuw Hwilrm tietir, wjti ^mt flhiiliih mit
Ider 'iNervia" verfiihnm »vorilpii ist. — /u lU v^l. i)|m>ii H, 4*111.
— Zu 13. Cbronittüus Ut der dfin AiiLor nUK den nU(*ii Atlii
S. Sebastian! 21) Jan. S. (>20 ^^uhlbpkllTllIl(« At/rfnUu» rAromif/fifC
praef. arbii, dcssüii Aiiit>jaiir l'iSiTl Sili\ni'i'(nl»i'|lrii iiiiii'ilil
(Corsini, Serif» praef. S. 151 f.). I^iltiiium CumaUi \ih( (mh
holovitreum rirnnt dvr Orcio fl. aiil' ili-r .Stmumi iiixli d«)- I')ii||hU-
brückc. DtP hior I'^rülirlf! I.<>ki<ii4|i> llndcl mjcIi in jntii'ii Arli;
B hohvürmm, in quo omtu'n ditripiinii »teUsmim ar. tiiaiheniii $»l m#*
^^ rAomV-o arf« conKrurta. Uaa U'urt huUtmWum UfAfwWX M'nialb
<s. du CaDgu). Die Kirche ^. Slnfanu in piticIrinlA uljind Hcbrltt
ß«(tenübf!r von S, Luria (NnlÜ n. ttWJ) in drr vi« di M. Lih;(«, tM*!
Ideren Abhrurli im J. 17-11 llcüli' von RAiIrrn K'''"'i'l«'t wnrd«»/
'un antica Tabbrirj di curioM utrullnni, fh«^ t(ll Jinliijitiirh n-^d*
deuero ona prirata }ftM:iria, rbf! »bbia datunom'^ al)ii cfrin«'«
Ficoroni Mem. 73 bei Fea 'Mik. I H. VAM). w«'ldiAr bfnxoro«!
*da altri fa ctmIuli ona «lob ffrirati'. Nach firfi^Ju fül, %, Mf
IM Ab CRfirvfiBR A, 6I&) loM« ons glirtew, rtM« 4ieM
Tr*w»erwfctr««pPabrito€>rmm<iMyirtrtrtl. IfM« *i
SMra M« »r4e aMCt» m pafauM funat nw üw— A«h
wie t« M||if mC cm WiffranMMNlHlt vnKif
' ^HK im 3H SB PtBKan 1W IPWIf i**XM1IVr '^ l>eMlr
I flllV JBPTTl^wMy— ■■■■■■■* ■rVl MVKWmWHVTy |Hiw
31 flfarii ia Trum 11 WM^ NstffMy. a ik 1, 4Wi[|
«fc MaMS. a« aMmiL j^ iL ly;» AAr. «f 7«;y 41 nku
^.*r
530
DAS IUTTELALT£B
ToUkommenea Verwerrang aller Nacbricbteo dieses Baches uad
der AnDabme, die noch neuenliDgs von rümiscfaen und deut-
schen Gelehrten mehrfach geäussert worden ist, dass alle od(
fast alle antiken .Namen im 12teD Jahrhundert noch durch Tra-
dition VQD Mund zu Mund erhalten und an die Monumente ge-
heftet gewesen seien. Wenn noch de Rossi es für selbstver-
ständlich hält, da$:^ die Lage des Vestatemitejs dem Mlrahilien-
schreiber durch suJcIie Tradition ebenso siclier bekannt gewesen
sei wie die Lage dtfS sogenannten Palladium, &o i&i d«.'r Iteweis
dafür uicht erbracht worden, wäbreud Ich andrerseits nacitge-
wiesen zu haben glaube, dass und wie derselbe mit dem Regio-
nenbuch und Ovid in der Haud gearbeitet bat und aus ihnen die
grossen Lücken der Tradition so gut es gehen wollte au^zufüllea
bestrebt gewesen ist.
URKUNDEN.
NOTITIA
VRBIS REGIONYM XIV.
DIE ÜBERRESTE
DES
BESCHREIBUNG DER XIV REGIONEN.
CVRIOSVM VRBIS RECIO-
NVMXIV
CVM BRBVIAB1I8 SV18
REGIO I PORTA CAPfiNA
coDtinet
aedem Honoris et Virtutis
Camenas
5 lacum Prometei
balneum Torquati
thermas Severianas et
Cominodianas
NOTITIA
REGIONVM VRBIS XIV
REGIO I PORTA CAPENA
continet
aedem Honoris et Virtutis
Camenas et
6 lacum Promethei
balineum Torquati et
Vespasiani
thermas Severianas et
Commodianas
^BfrEICHVNGEN DER ORIGI^ALÜRKUmE: Über den Täet des
Originali S. 137 f. R. I. Reihenfolge: oben S, 25.
ABH^ElCHFmEN FON ABC:
Vebertekriß: INCP - CVRIOSVM
VRBIS • VRBIS («)) ROMAB REGIO-
NVM XIV CV BREBIARIIS (BRE-
VIARIIS B) SVIS AB, fem C. 1 3
luedem A.
FON ASB:
üebertchrift fehlt : regiones np-
bis romae enm breviarüs anis B atu
dem Curionm. 1 1 REGIO I ij^th)
portt rapena A {tö regelmäisig). I
hapenoa B. \ 3 virtutis cameaaa'
{ohne et) B. \ 6 baliaeum A, balneom
SB regelmäuig, wat ich nur hier
bemerke. \ 7 vespaniani B.
^^sl^^cvBwsv!^^^
■
■
B.!
^^TSrm!^^^^^l
are^ni ApoUiois et
10
aream Apotlinis ci 1
1
vicun) vitrarium
aream panuariani
SpIcnU el J
Calles fl
vicum vitrarium
arc^.i7ii pannariam
miitalürium Caesans
15
mutatorium Caßsaris
balneuiii AbaHcantis et
Lalioeum Bolani et
1
MniBcrtini
aream carruce»
aedem Martis
flumeii Almonis
20
Mamcii.ini
areum carrucßs
baliueum Äbascanli et
Ättliochüim
aedem Martis tt
Minerva« et
Tempestati$
flumen Almonis
arcum divi Vcri et
2&
arcum diviVeri Parthidei
1
Traiani (;t
llrusi
divi Traiani el
Drasi 1
B vici
X
rici X 1
aed. X
aediculac X
viconiag. XL VIII
30
vicouiagistri XLVIII
Car.iO Not. 11: apentn A
pall
lais ut
Spleois ) et splenis (auch Bii-
^1 reb.
2S) nach Mommsen ma
Ajio
lini.H
wiedsrhoU, vicliidfht verdorben.
^1 tne
schon GeUmictt zu Not. aani
ifim
1 a
(vgl. s. u.y. 1
H
«poHoniH BC. 1 tu spßlnii
1
10 et splrais /sAU i$: ■polMnii et
^m 1 12 fiaunaria. C. \ Ui carnices
planis [ta) et calle» [aus calliit) vico
^M »eie.m* | rurrucue scJcm (Kudetn
.4)
vitriariu arRUro zwiteheti den ZätHat
^M ^BC, cari'UL-ae aedem die /iiifji'a
hell.
una
auf dem Handa von altvr Ud. 1
^M 19 divi sovcri trainni C. \ 2^i n
o<ir
nachgetragen A: Apollmia «t Spnl ^
^B ^fhtiesä: iJbei'diete .4bkümfrtf
M,
Cef
'iiiut. 1 ]3 vitriariu A, uttrsa- j
^H ino/rAr} iV;A nur in dieser ßfjfiofi an-
cnru ^. 1 \h mnlatQruffl B. | 16 vo> |
H gibt
, I. oben S. 14. 1 24 vko mag.
-*>
laui
ü. \ Iti carruci^ S, barsoc« B, \ i
^^ vicuuia^Du t', vicumasiatri B.
tu
aliastnnti S, abiiscontis J3. [ 24 1
nlnoiiis B. j 25 palricil ä'. { 28 irW* |
iffi«
Xakieii vgl. olien S. 7J. 1 30 I
XLVIill B
-'wwrrv
543
25 CUT.
U
int^iibc
lU. CCL
(Inm.
cxx
horr.
XVI
bal.
LXXXVI
3t) tacoä
LXXXI
pist.
XX
continet üt
mIch ■ XU
35
curalorcü
11
Insulae
Ul CCL
douios
CXX
horrea
XVI
balinea
i.xxxvr
lucos
LXXXVU
l>t»trii)3
XX
CCXI s. conlLiiet [iciles XII. (XXVlins.
I
I
I
RKf;rr> ii c\eli;omontivm
cnntinel
Claitilium
niacetlum magniiiD
5 lupnnariüs
alrium Cyclopis
culiuft. V vigilum
ca|iut Africcs
arborcm sniiciatn
]» castra pcKgriua
doQium Philipp!
Vklilifitia
KEGIO II CABLBMO.NTIVU
conti net
tem|>!uiii l'laudü
maccllum niaj^iium
b lupanarios
aolriim Cyclupis
cohortem V vigilum
castra peregriita
capul Afrif^a«
10 arborfiiii srim-lain
doiuuiii ['hilippi
Vicliliana
It.Jl. CAELiOJviONTivM waJirsehmiilich (faa Original: t. obfji S. 23S.
35 cttriae ftaa c^iirae.y) j^BC. I 27
dorn, //, ilvuioä BC. I 2S orrca BC.
211. 'M) bolnea LWVI lacAS LXXI
i'. 1 31 pristina ß re^eltuäxtig. \
32 fOiitiui'l/cAW f. I pedes XD ■
CC ■ XI ■ iT ABt Xn Dilia ilucoDto»
unJcciui C,
R.If. t eaeloonciiitiuin(a«/i!r cel.)
jlBC. I 5 Inporios A. \ 7 cohoples
ABC, I vigilium C. I 10 raslrau B.
31 RDrator^s iluo lusuliie tria
iniiiM (XL. ^. 1 ;J2 IKXL Ä, ] 35
IXX.KVir B (I üL^st^iieJir.). | 3ß
LXXXI\ 5, lacus LXXXI ß. \
a^ xn ■ IXXVIIII s. A, duade-
com luUin ' CCWIIII - A, coolinet
jintriD (*a immtv, hier mit AuiJat-
rn»ff rort pHes] X [ICC XI A,
R.II. 1 cftvinootliim .*.V, cello*
montiam ff. | 3 c-lndiÄ'. j 6 iDjurinii
AS. I C cicJu|.i-. £, 1 7 V /kAW A,
cuhortcaV vliclUu />. | II 61i|iiii A.
^^TJ^^cSBom^^^RlFtl^^^^wnS/^^^^^^
^M ladom inatulinum et
luilum malutiuuni et H
^B Dadcwn
Gaih'cii7n fl
^H ii spüliariuiu
ITi spoliarium H
^H saiiianum
samiiiriuin H
armattMti/an'ifm H
^B micam auream
micam aurt'am ■
H vici VU
vid VII ^B
H aeJ. VII
21) aedirulaß Vll ^^|
^R 2ü vicoinag. XL VIII
vicuraagiätri XLVllJ ^^M
^B U
cui-atorcs U fl
^H insulae lll. DC
iii^utne iTf.DC H
■ dum. CXXVII
liiimus CXXVII ^B
■ horr. XXVU
25 borrea XXYU ^H
■ 25 liiil. LXXXV
buliuea LXXXV ^H
^^ lacos I.XV
lacos LXV ^^M
H pi8t. XV
pistrina XV B
^V CtJDtinet puilcs XII. CC.
üütiliuet pedes Xll. CC fl
^M REGIO Ell ISIS ET SERAFlS
REGIO ni ISIS ET S&RAPIS
^M continet
continet
^K moiiiitam
nion'Rtain
^1 ampliitliLiitrum qui capet
H ]ocä LXXXVII
amphithäatnira qul capit
luca tXXXVU
^H 16 samiarJDni, nieUeikM erluiUen in saniarinm NiA. A.: elimi S. 18, \
^P — 13. H und H. III 5. 6: es üi
ß-ag-lich, o/i iii'e ludi IUI tnAtatiau
^1 luitguus üacicug GalJicus Vni Orijfuutl tiandeiii vgt. üben S.2-i/. 32 n. IS \
H and l.?4. — H III. V<Aer S. tf. s. H.
//.
H U dütinum ABC. { 19 edos VI £,
Itl Bamiiriuia (sam amKndfdBr
^P cdcs dcx milia C. | 22 iniul««
Zeile) A. 1 IS micB ß. j 19 vici IUI
~ www: A. 1 25 bnloea LXXV C. |
A. { 2-1 domott CXXXn^. 1 25 bor-
1"""
nen WII 7. ] 2*1 XVI au» XV *
tMjn jiingBrür Uand. \ 2^ contio«!
iu7 |iedcj ÜCC J!.
H Jf. //r. 1 fcia C. 1 4 LAXXVll
R. lll. 4 qui J iid* A 1 loci
1
CCLXXXVIIÄJ.
CVIUDSVM
H. m
yOTITU
Bis
1»
Mutn magmim
ilomum Biitii PraesenlU
eummuin clioragiim
lacum iiastorum
soolani qiiaestorum ftt ca-
pfatOTttln
tfaern)ii!< Titinaas p1
Tmiana«
porlicoin Libies
uasti-a Misoiiniilioni
5 ludum malutinum et
Ihiciatm
domuiii ßrulti l't-acseDtis
summum clioragum
lacnm (jastoruiu
10 sdiolam i|uai;slm-iim et ca-
platüruni
llieriuas Titianus el
Tniianati
porlicjm Liviae
custra Misi^nülitim
vici
XJI
1 b vici
XII
ih aed.
XJI
apdi'Tiilaß
xir
vicuniaK-
XLVUI
vicomufjistr
i XLVUI
CUl'üt.
II
curatores
11
insutae
II. DCCLVII
in^ulae
u. Dax VII
(lotii.
LX
20 doDioä
cm
20 Iiurr.
xvin
hon^^a
XVII
bal.
LXXX
balinea
LXXX
lacos
L\V
]acu3
LXV
Cut. 7 Not. S sumnium cliDcagiiim oftw( S. 117. — Cur. 8 JVot fl
7 lacvm fiasfiirujn dffs Original, abirrj/it nach /'ahlen Nol. .4 fahrrattnnj
[taHnvi* Iial fdahfr (ietmiiivj, iivw oliea S 119 binttKiifiigeH Ut, — Dif.
Za/ii der iu^ulac ist der in iL IS aieicit , aUo in ruii-r von beidtn Regimtn
sr/io/r Uli Orifzinal /ehlerkafl wwhrhall fulwn S. 18 J.
R |>re»cEitLs B. \ 7 coragun j4BC.
I 1( stoln .-f/B. I ijnrsiiyraii) -/Äf. [
lü tidaaa» f. | 13 myseuaiitiumv*.
■lordu, tImiitibeTopogifcphiD. H.
5 [URtutiuum /tS, urngnusi B. |
0 daliiuni .^, duriiiiii B. \ 7 britli
B, bryli j4, bruli A'. \ "i comguu //,
coraciiTii .V. | '.t p»Htnris V. \ 10
iccvhin B. I ijuotuE'um .4B. \ c«-
plntoritiin .V. | II. i'i traisnaa et
tiliann //. | 13 libip S, lybuc B,
Im ^. ( !9 ins. nü(;(:LXX\ 11 .V. 1
2u domaai .c. sexaginta {.r. nacJf
gtiiragvn)A. | 21 hornea XVII .y,
horrea Will S.
^ CNRfOSVH R. m. IV jÜfet/fS'^^^^^^^H
H piai. xn
piütrina X\l
^H coDtinet pedes XH. CCCL
25 conlinel pedeii XII. CCCL
H RRtilO IV TICMPI.VM PACIS
RKGIO IV TBMPLVU PACIS
^^ coutinet
eontioet
^B portiruin altsidatum
porlicuin absidatam
(kremi Ynkani
^H aura buciiiuni
& aureum buciiium
^B & ApuUiacin »andaliarum
Apolliiiciu äandalitriiun
^H tcinpUim Teliuris
templuin Telluris
horrea chartaria
^H tigitlum aororum
tigilluni soromm
^M colossum altum pcJes Cll
10 coloäsam altum pedcs CII
^H s. habet in capitc radia Vll
s. babct ia capite radia
^H fiiugiila pfiilüin XXII s.
□umero Vif siogula pci-
duiu X\l[ ■A.
^B nietani sudantem
inetam sudiintem
^M 10 templiim Romaß
tcmplum Romae et Yenerü
^L acüeni lohis.
aedeni lovis siaioiis
^H viam sai;rani
Tiam sacram
^^ Ä. //' C»r-. 7 A'irf. D ti^rillum «ftrurnm ß/r sororiTim Frhl<r de* Ort- m
^H ginalt, vietlficät auch Cur. 17 Sot. ID äibrirani, was itach f^afUeu auch A |
H rf<r fiaU htU fugt, oben S. 17 J.
24 pUtr. XVm B. | pedes XlTI
CCCL S.
^H H, ly 7 vifciLuin soi-orum ABC.
H. If 3 aputdatuni S, tbaiilatuin
^B |8 colosom AH. | aitu ^. { Cll »«t
B. 1 aura uulf scii A. | 5 aiiram ba-
^B £, CII et ('. 1 XXII sei B. \ 10
cioum BS. j ü apolludfm gaudaU-
^H rumi AC [auch B der Not.): im
riiim B. \ 7 tora|iIuni fehlt S. | 8
^H £»4. poiit. (Griffcor, /,' luU die U».
hurne« A. 1 cartariai'. | d tigillnnj
^^ viin Lueca ft.t'lilj t»iii|iliiHi RuiniH,
viiKi'"^» ^- 1 lU ccntuni ido seinia
diu anifi'rf'i [toiiiuli odvv Haiiine;
A. CHE s S, CCU bdbcns B | radiM
1 vgl. </o Hoixi, BuU. crüt. tH67 S. 67.
B. 1 numeva fehlt BS. | pedunXMI
^ft 1 12 vi* ucra f.
B, p«des XXIh .S. | 13 rotni B.
-*
CVRIOSVM B.
IV. V NOTITIA 547
basilicam
ttovam et
15 basilicam Comiantiniimam
Pauli
tempium Faustinae
l& templum
Faustinae
basilicam Pauli
forum transitonum
forum transitonum
Suburam
Suburam
balneum Dafiaidis
20 balineum Dafoidis
vici
TOI
vici VIII
20 aed.
vni
aediculae VIII
Ticomag.
XLVHI
vicomagistri XLVIII
curat.
u
curatores 11
inaulae
II. Dcavii
25 insulae IT DCCLVU
dorn.
Lxxxvm
domos LXXXVill
25 horr.
XVUI
horrea XVUI
bal.
LXV
balinea LXXV
lacoa
LXXI
lacos LXXVm
pist.
XV
30 pislrina XV
continet pedes XIII.
continet pedes XIII.
REGIO V EXQVILIAB
REGIO V ESQVILIAfi
continet
continet
lacum Orfei
lacum Orpbei
macellum Liviani
macellum Liviani
Cur. 13 Not. IS basilicam CoastaQtiaiaDam da* Original (S. 8), in
welchem die Ordnung wie Not. 15—17 war (S. 26). B. f^ 4 macellum
Liviaoi st. Livianum wahrtckeinlich Fehler det Original!, wie vicas patri-
cii u. ^., worüber S. 298.
17 siboram j4, Bibora C. | 18 da-
fiaidis ^5. I 24 LXXX novem C. \
26 XLV C. I 27 lacoa LXI C. | 29
XIUl C.
A r 4 laviniaDt C.
15 bassilicam ^ hier und 17. |
builicain coDstaDtiDiaoam basili-
cna aovam et panli templum fasti-
nae (n>) forum B. | 19 gibaram
^S. I dafinidis S, daphoidis B. \
24 coratores bis horrea XVIH fehlt
S. I 26 CXXXVm B. I 28 baloea
LXV B. I 29 lacas LXXXVIII B.
R. V 1 esqailia B. \ 3 orfei A. \
4 libia S.
36»
^FTi^ ÖV»I03V|[
?9^^^^^^^^^^
^m 5- Dfitifeum
AJ«x0udri
5 nym{(hoiiiH Üvi Alexandri
^M cohort. 1!
vigilnm
cohorh^m II vigilum
^H hcirtoä l>a
Ifliiaituiit
llcretik^m Siitlanuo)
^M Uctxukm SyllKuum-
hortos PalUntianoa
^B ;inii)lnthi^ali'UMir»slr«ffBein
ani]tliiLhe.iIruni caatrpiutpiu
^H 10 camputn
ümiuul^m ^ub-
lü caiiii>iiii) Viin)nal«in siili-
^m agcr
ager
^B MiriiTham
nifidicara
Mioervam mt^dicam
^H Isiücm pnlriciitm
lütdem |>atnciaiu
^1
XV
vici XV
^H aef).
X'V
ardinilat; XV
^H I& momag.
XLVUt
j s vir,omagi:stri XLVIU
^1 curat.
U
ou'atores U
^H inHut<ie
111. BCCCI.
insuliio Tir DCCCL
^M dom.
CLXJiS
domo» CLXXX
^P
XXH
liuiTüa XXII
^B 211 l>a)-
I.XÄV
20 balinea LXXV
^H Im cos
Lxxmi
lacos LXXmi
^H pisl.
XV
pisti'itia XV
^P contioel pedcs
XV. DC
continet pedeg XV. DC
^H & BiDiibilheatriun castrcuie, lolion in der Bandtchrlft dot Oriffinalt \
^H 4Ut Jaliclmr SlMe
, soiltf vHiliriflieinlif:h nach c<jliorLeui 11 «igilimi fat^e», \
^L Obvn S. 1^3 vgl J
\ 20. 10 subiiis«r i
, nimroniQ C. <>
fpA/w des Ori^-inaUt f'gi S, IS. 129.
^^r 5 nympliciiiii h
ä nj-niFeiiio V, raemphrnni B, |
^K caortcs ^B , raho
ptes C 1 7 ortoa
6 cohiirte^ duu B. \ 7. S ortos
^B A, 1 pAtlalJaoam
.^ß, |i<ilfllinunm
paHiitEnnum bpri^ulcui stllinDn B. |
^B C { $ sillmium ffr. | 12 iiistdcin
'J amfiiUipati'iiiit {xn) v»slv«*wm .V,
^H pAli-IcEum y^r.
IC curat- o/inr
amjiiiiloBtrtim caHh-cnsp B, anphi-
■ Zahl V. I 211 balnci LXV lacos
thcatruiu c^streii^ecjui lu luulMi-
H LXlAlC
Dolfiiu S.\M insnlacy IH IMXV. S. |
|ä iloiui» L\XX S. 1 lU luirrea
XXV S, hoi-ren XXVI ^. | 20
balinc« LXXXV A. \ 21 lacvi
LXXXVlUil.
•■^^^^^H
^^f^ CA'RIOaVM R. VI KOTITf^ 549 ^|
BBGIO VI ALTOSeUlTA
REtiio VI ALU ssrnrn ^M
continet
contioet ^H
t«inplum Sataeti el
teni[iluni Salutiti et ^H
Serajiis
Serapis ^H
ö Flora m
templuiii Ftorae ^^M
C^pilotiiim antiqimm
5 Capitolmm anticpium ^H
tbennas ConsUiiiliiiiunas
statuiiiii Maiuuri ^H
t>Uituani Mamuri
tempIuHi (tei Quirini ^^M
(«mplarn clei OutriDi
mabtm punicum ^H
10 horlos Saluslianas
hortos Saluslianos ^^^H
gentem Flalii»m
10 gentem Flaviam ^^^H
fht'rniHs lUoclctianas
thermal^ I-liorktianas et ^^^H
cohort. III rjgHuii]
ronslantiniaiias ^^M
caaira praeloria ^H
X tabernas
X tatiernas ^^H
IS gaUinas albas
IS gallinas alba» ^H
aream Candidi ^^M
cuhorlcm Jil vigilum ^^M
vici XVU
XYfl ^M
aed. XVS
aediculae XMl ^H
R. VI %. 9. JO JcAcfH in ittr Ut. das Originals wahnc/teinlich ivrtteUt; ^^M
iioUti* 9 8 lU teia: tetiiptutn dct Uairioi, stnlnam iUaiuijri, horLus S«llii- ^^|
stiaDvs. Oben S. I2ß, — Vebsr die
Rcih«nfo{gii t. S. ib'. ^^M
H. f'l alloAOiniU'J xaU ABC. \
R. yj 3 saluali B. \ 4 templo ^H
Z mIusIÜ C. 1 4 saerapis A. \ $
Hnrae A. \ A ninmori vnl atioris ^^|
sMtum ABC. \ mamyri .4, namiByri
B. \ S punU-uluoi A. \ a ortoi B. | ^H
r, lEianiDiuri B. \ 10 artoa ./. |
11 tprmas B. \ \2 caHstaDtianns ^, ^H
Jl flaviam B. \ 12 rfiocUtiaiias
1 13 castra piarloria A, fehU ^^|
C, 1 13 euhortes ABC. ] 14 X U-
in t>B {in B, ipie mir jeüt aut- ^^|
hcrna iprallicjina» C.
jtritcfcb'eh no(^ Partftey bettäUgfi: ^^M
nach Mommsen Glossem, mginer ^^|
'
AnMinht nark Ztitati dft Htraut- ^^|
Hi^B
gebrr* der SotiUa {oben S. 12 und ^^H
^^^^K
^3J. \ ]7 «ohonem ' III' vjgiliam^, ^H
1
colicrtes vi^ilum B. ^^|
^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^
■
^^^^^^^^T ~i ^^^r^^^^W^^^^^^H
^m 550 CVRIOSVM
IL VI. vn yOTtTT^ ■
^m «iromag. XLVm
30 vicomagisiri XLMII H
^^B • « • *
curatores II ■
H 50 • ■ ' *
idsutae fn. CCCCIll ■
^H * • » *
domos CXLVI ■
^^K * « • «
honva Wni fl
H ba). LXXV
35 balinca LXKV ■
B lams LXXIU
lacus LXXIII 1
^1 25 |>ist. XVI
pisirina XVI T
^B continet pe^les XV. DCC
continet pecics XV. DCC X
H REGIO VII VU LATA
REGIO VU VTA LATA ^H
^1 continet
continet ^^M
^M laciim Ganymedis
laruni Gaaymedi« H
^P cohorl. 1 vigiluru
cohortnm I vigilum 1
^B 6 arciim dotuiu
5 arrum ntivum 1
^H nymfeum loliis
nyiiiplieuni lovu ■
^H aeilictil» rapraria
aediculam raprariani ■
^1 campum Agnppae
cam])uiii Agnppae ■
^M templum Suüs et
templum Solls et 1
^V 10 cistra
10 r-tstra 1
^B porticani üj^psiaDt
portirum Grpsiani 1
^H «t Constaniini
et Coiistaaliui 1
templa ituo nooa Spei ei 1
H
II'AlO-
Fortunae 1
H IBXLMiriCI 19-22 .Ji>.i
22 insnlss IIICCCCIII B, in- 1
^B m, iüialae, douj», Iturreo ,
fvfrlvn
fiulnf trin miü» qua<lrinfenu<^ tr«s 1
.-/. 1 'l.i d.imus CXLMi' B. 1 30 UrM 1
LXXXIII -V, lacos LXXV A. | 3* 1
piüU'iua LXVl S. 1
^H Hl 11 1 rrtfio Reptioia conüoct
H.fll 1 (i^aniincilisff, gaayn&des 1
^B rit Uu lacum u. ji. i£. f. | 3
^ly-
A\ 1 4 rn)ii>rt^m primam vigilug ^, 1
^B iDc4is,y, galiiuedJK £. ] 4 Rohurles 1
robnrtfit [hrEuiuruoi vigilum B- ] 6 1
^H /^Zil, Guhorlirs C. \ 6 aiutphcum BC.
nyinrfuin ,/, nlin]ihcuni 0. | S isrtp- 1
^B f 7 edicula ,1. \ S agrip|fi! .i.
1 11
pe»^. 1 11 jjyplinni.'y. | 13 tcinpU 1
^H gtpsiaui B.
d. n. S. f.. KflrtnnAC JrhU aur in S: 1
'wfyfil Glottern' mit UnreeM M^tirm- m
aen (qIkr S. '23 und 31), 1
cvmosvM
H. vu. vin
NOTITU
551
equos Tiridatis regia Ar-
meniorum
foram suarium
15 mansuetas
lapidem pertusum
vici XV
aed. XV
vicomag. XLVIII
20 curat. II
insulae W. DCCCV
dorn. CXX
horr. XXV
bal. LXXV
26 lacos LXXVI
pist. XVI
continet pedes XUI. CCC
equum Tiridatis regia Är-
meniorum
15 forum suarium
hortos Largtanos
mansuetas
lapidem pertusum
vici
20 aediculae
vicomagistri
curatores
insulae
domos
25 horrea
balinea
lacos
pistrina
continet pedes
XV
XV
XLVffl
n
III. DCCCV
CXX
XXV
LXXV
LXXVI
XV
XV. DCC
REGIO Vm FORVM ROMA]\VM
MAGNVM
continet
rostras UI
RBGIO VIII FORVM ROMAJHVH
VEL MAGIVVH
continet
rostra HI
a. ni Ob eqnam i^ot. 14) oder eqaos {Cur. 1^ da» Original hatte,
it nie/a SU enUcheiden. R. FIII vgl S. 307 ff.
13 aequos A. \ trigridatis A, ti-
gridatis BC. | 18 ödes (XV /eAO)
C. I 24 balnea LXXV lacos LXXV
fehlt in B.
R. FIII 1 rogio octaba B. | ma-
gDDm fehlt in C,
14 aeqsrnn trigidatU (ro) J,
eqnam tigri datis S, eqnos tiri-
datis B nach Preüer, wosu Hirteh-
feld yichtt anmerkt. | 24 CKXfeUt
in S. I 27 la . ci ^. ] 28 piatriaa
XVI B. I 29 pedes XllI CCC S.
R. mi 1 VEL MAGNViVl * ] et
TBBgoaiaAS, TBisuaraBAiff'. ü^er
dga von mir hergesteÜlea Text und
die Gmtamination von B i. oben
S.27J. I 3 rostra« niJ.
Wjöä tVäiosvsi k!
w
Vit)
SöfiTu ^^B
^B Genium f- K>
Genium püpuli Itoutani
aureum tl
H
5
equum ConsioiUiui
^1 s geoalum
senatum
^B atrium Miiiervae
atrium Miminae
^B fonmi Cantsaris
forum Cacsaris
^B ÄUgURti
Augusli
^K Ncnac
10
^irrvae h
^B 10 Traiaiii
Traiani ^^M
^1 templuRi Traiani el co-
templum rfiViTraiaiii et cu-^^|
^H lumnaui t-oclidem altani
lunmam cochUdemaitairi'^^
^H peilcs i:\XVÜ s. ^Tadvs
pcdcs CXXVIM s. gradiis 1
^H intus liabct (JLXXS fc-
intus habntrXWXV fe- 1
^^^B ite!>tr»s \L\
neslros XLV 1
^^V Ciiliort. Vi vigiluDi
coiiürtcui VI vigjlum m
^K basUicani nigt^Dtiiriam
hasjlicam argeulariam ^^|
^^^_ lemplam CuDconliao et
15
teiuiiluui (.'oucDnliac ^H
^^^^ Saturni
templum Satumi f^t ^H
^^^B Veapaalani el Tili
Vcspaäiani et Tid^^
^^^^ H'egen Cur. 7 — 10 iVol. S — 11 ist kaum nöihiff su entHern, lUus dim f
^H Inl^rpuHetion rftv ///*. ^Wc/i^'/Üi'^'
itt {»
. Motujmcn de vwnWu § ISJ. — M
^H Sot. 12 Cur. 11 .* iilfer die Maatsaji^.
a^ti s. mf. ^M
^B 6 mloerve .-t. | 6 aüg. A. \ t)
4 cl ai?i[iiuin A, oquum S. \ 4 — 7 1
^^P aerve 4Bi'. j 11 columaa^, co-
romani sc.nalä rtnpcnm rqnom r<ni- J
^M lu|injiiD ü, coluinD^.s C. \ alU .//J. 1
■tjintiiil atrium B. | 7 trin J, atrmm^^|
H b''a(li"^-| 1 1 cohvrics .y/ff!'. 1 12
Miiieiine /«/Ji in S. \ 3. 11) aögi^^
^B «rgcnlaris .4.
n«rve H. | 12 cotlydi^lD .1, taeMAf^m f
^B
Ä. 1
12 jieilds CIiWU) » S, ftium 1
^H
i-entum XXVIIl Stabcutmi iuUis gra- 1
^B
dus ü. \ Vi c<:>faorlcin VUui rtgiluui |
^B.
.^.
cuhtn-tüs VI Ä. 1 14 linailiit B. J
^B
!5 ^^
nach Cuucordiiic 4chi«ht R «t na-^^I
^H
turnieriVr. J !7 sntiirni . veB|»n>iaai at^^H
^B
titi j^, saturni et vc4[iA8iiin( (et titi 1
^B
fßklt) /V, snttirtii et vespnsUDi Bt^^J
^
^H
CVAIOSVM
R. VIII
NOTtTIA
553
Capitolium
mHiarium aureiun
vicum iugarium
20 Graecostadium
ttiailicam luliam
templum Castorum
et MtMirvae
Vestam
25 horrea Agrippiana
aquam cerneiüem UU sca-
ros sub eadem
atrium Caci
porticum margaritarium
elefantum herbarium
Capitolium
20 miliarium aureum
baulicam {uliam
templum Castorum
Vestam
horrea ßuermanidana et
25 Agrippiaua
a<}uaai cerneutem IUI sca-
ros sub aede
atrium Caci
vicum iugarium et
ungumtarimi
30 Graecostadium
porticum margaritarium
elefantum herbarium
26 Bat Origitud toa/iricheirUieh: aqnam feruentem, IIII scaros sab
eadem {oben S. 19).
\%»ufAC. 1 191ogarium^. | 20
^ecosstadinm A, greeostaditiiD BC.
I 21 basHiea inlia ABC. \ 33 rai-
nerve^. | 25 nmAC. \ agripiana
A, aogrippiana B, agrippinaC. | 26
sacros BC. \ 29 helefaatam AB.
20 nach fturenm schiebt B vicnm
ingariam grecosUdiom ein. \ 21 ba-
silicam grecostadiam iuliam (greco-
staditun durchstrichen) A. \ 22 ttaok
Castornm sehid>t A ein : grgcosta-
dinm I 22. 23 castrorum mioervg et
vestf B. I 23 vesta S. \ 26 aqnam
cerneotem qnattaor gcanros (IIH
scaros B) snb aede AB, IIII scaDros
aqaam cerneatem sab aedem S. \ 27
ul
antromj?. ] 28 vicnm lugariam A. |
28. 29 vigcnm (so) iugarium vicIS
unguenUriam B. | 30 grecostadiam
A, JehU SB. I 31. 32 elephaatum
ebariam (<o) porticum margaritt-
rinm B. \ 32 elephantom S.
H^ 554 CVRIOSVM H. VlU. IX XOTITU 1
^K 30 rici X7EXIV
vici XXXIV
■ aed. XXXIV
awHculae XXXIV
^H vicomag. XLVin
3i vicumagtstri XLVIII
^B cor.
curatores U
■ tnsii!;M> ITT. CCCOLXXX
insulae Iff. CCCCLXXX
^B SS dorn. C\XX
domoe CXXX
H liurr. XTIir
horrea XV) U
■ bal. LXXXVI
40 baHnea LXXXV
^^^^ la€os CXX
lacoa CXX
^^^B pist. XX
pislrina XX
continet pwles XHI. LXVU.
^^^ 40 contincl pftdes XIlll. LXVU.
H REr.lO I\ CIRCVS Fi^MO'EVS
REGIO IX afiCVS FLAMINIVS
^H contiuel
cooliaet
^H ' stabula III) Täctionum TI
stabiila iitiinero IUI factio-
nuiuVm
aedes ^
^B [)4irtkun) Pbili|ipi
5 porlicum Philipp! ^^fl
^B b Miiiuciuiii velerem el iru-
Miniicias duus veltTem ^^1
^H ntenlnriam
frumeiitarifim 1
^^1 R. IX Im Oriffi/ial iit nath Pltminias atugiJ'aUen qui c»pit 1dm... I
^B vforiilirr S, t^. — 7 io [irimis RedaHiuntbemftrkuifg im Original, tofleht |
^B Jtwr dir Reifmnfi^gf Itez^ic/iftet fS. 10
2. UiJ-
33 trifi^iatA {dat ite b Mt 1}
H 36 orrea X et ^'IU[ C. | 37 b«oi
■ XXX c.
qualtuvr .V. ] 37 tri« milU «elii*
geat«e »ctofriiiU j4. \ 39 hoir
LXXVÄ. 1 KJbjilaeaLXXAVnj.',
bjilne« LXXXV] 8.\ H ladCXX^,
kcosLXXXV J. 1-12 pistriuaXV5. 1
J3 X\XI,\\11 S, Xllll LXVII S.
^H A. IX flimininpns j4.
M. IX 1 llainiiiinift ((lamiaius rom
•Atrlid.) .y, faliiiitiius B. \ 3 fabult
ciiinero 'IUI- .•/, »tabula IUI SB. 1
factit>Diim VIII if, factiouiUD Vd 5,
rBcti<iji(?H \ IJI .1. 1 i aedits Jthll in
B: acdeLn Ilerculit Gclenint; ca itt
Plural Uftd gemifint sind »tiei. lovii,
lanonis, Ilcrcnlis Miisarum (nAoi
j. 136 J'.). \ t) miaucia duo M.
J
CVRIOSX M
R. IX
snrtTt^
555
10
rry|)lam ßalbi
thcatra III inprimis ßalbi
qui 4:{i|iet loca XI. ü\
Pompei capftt loca XVII.
DLXXX
Marccili capct Uica XX . D lo
Ofliuni rapet lora X . DC
uladjutn C4ipet loca XXX.
LXXXVIII
rampum Martttim
trigariiim
ciconias m'xa? 15
rrypbm Balbi
ihcatra III inprimis Riillii
qui capit luca \I. DX
I'otnpei capit li«a XVII,
ÜLXXX
Marcelti opit Iura XX. D
otlitiin »pil li>ca XI. DC
»itadium capit loca XXX.
Lxxxvni
campnm Marlium
trigarium
ciconiaü^ nixai(
Otr.l—li yot.8—12. Die Zahlin der Plafw rf-r Srhauspirl^e-
häude waren im Original nach der Celimriaslinunurtfr dft CurtOSHtit
mit SB der \ittitia ^c^h J dn-t.i Bülbi XI. OX (jo Cur. und B der
A<rf., XI.OC S), l'omtJoJXVIl.DLXAX, Murcolli XX. 1» (SB dtr .\ot.,
XX Cttr.), oAram X .DC, Stadium XXX LXXXVIII: in A der \ol. üt
dit fertfirrimg' durch l''trsleltiiiig von Uarcelli uitd Pompri entttanden ;
dcdnrrh ßfl die rirhligr Z/thl für Puinitci äö»» a«*, die dafür eiofftlrrtfue
tcheini nur ffiedurlmtung der Zahl fflr das stadiuia :u tein. Es Mw'bt
möglich, daat für diMrii A aUtin das Bichli^e \\\\\\. DCCC lAXXVI»
(nt'rAf LXXXI in itirvem «rc&etffput fand. Wonach S. IHS s« bwidttigfsn.
6 gryptam A, griptsm B, crU
[MaiiL r. I 7 Ihflalra V H. , Xr UX
(n(0A! DC) ABC. I a .\Xü*J X\
ABC: f-PTsehim , win sich nus f'cr-
j-IetrAtfHg- Co« B der ;Vu/. rrgivhi. I
lU.lt sUOLuuie.l, XXXIAXXVIII
tidium c. 1. XDC H. \ 13 trijrrariuiu
C. I 14 cyconias AB.
7 crir>tam£. | 8 tlicatn It) ve) IlII^.
I S (iuicnpit(cnEiot.y).'/>',quD(i capit
£. I XIDX B, XIDC ^, octo mil«
LXXXVIII A {ilbar desie» t'er-
u'irnai/c o**"« '"'» Orig-inal). \ 9.
i<j [iDinjirl c-iipi>t (pumpcii iiuuij cnpil
/f) lufa .WIIDLXXX marcpin cü-
peit Imnrolli [lo) i|uc»d eB|nl £)
iocnXXD.VA, innrcfllli capit loc«
XVIIDLX.XX pümpei eapit lous
XXnDCCC LXXXVIII ^. 1 1 1 ndeu
eapot (odiuui qaod capit J?) lom
XDC i'Ä, mliam aipit loca XI. DX
A. [ Vi, stodinm rap«I (qand «optl R)
loca .XXX. LXXXVIII .^ff, Stadium
e*pit lau XxXni. DCCCLXX X VIII
^m 556 cVfliosvM h. ix
mTiTf.4 ^^H
^^^^ 15 iiantlir^uiit
(»iniheiim J
^^^H ba&ilicaui Pifptuni
^H
^^^B Mülitliui
bngiUcam Malidic^ el ^
^^^H Mardani
MarcJaiieü
^^^H templuni Autuiiitii et co-
lenipluui divi Aiiluiiiiii et
^^^H luiiiiiiiiii coclulein »lUm
ri>)iiinnam coctidem al-
^^^B pcdeä CLXXV s. giadus
lam peilcä CLXXV s.
^^^B iiitu» lialiet com f«ne-
gfiiilus iutus lialH>t CCIII
^^^K stras LVJ
fflncslras LVf
2U
Hmlriauenm
^^^ 20 llirniiiis AN^xaniirinas et
thermat; AlexauilrUnas et
^^^ Agrippiauaä
A^i-jppiiUias
^^^H {lorliciim ar^-onauUnuin et
purticuiii argunaiitarum et
^^^H Mcleafiri
M«leagri
^^^H Isßum Pt St'rapeum
2&
Isotim ei t>erapcaDi
^^^■35 Minemam Cakidteam
^^^K Divüi'uju
Pivorum
^^^V iusulaiD Felick'S.
iiKsulum Felicles
■ vici XXXV
vici XXXV 1
■ aeiles XXXV
aeiHculae XXXV 1
^B SU ricomag. XLVIU
30
vicomagistri XLVIII 1
^H Cur. 30 JJie hnsili^;» IVepluiji isi waArscAriitiiefi wie 25 Minerva cbal- 1
^^1 cidicA nur iturrfi vitien FeJitgr des archolffput der .\otitia üi diaMer aatge- |
^H JaUtin, beide stand«« alxo irtifif im flrt
^ianl fvgl oiwn S.22J. .Yo(. Cur. 2$: J
^^B über die Maaasfnigaben S- 100.
1
^H 16 basUicuL JB. \ 17 niatldicü
I7, 1& naUdia« «1 inni-ciaue S, 1
^B B. \ h) astaniaiii ^BC. | altji
niu
idio5 iiiju-cäiinaa J, neplani dm- I
^H -4C. 1 2U teriiua B. \ 21 ifrijikaiis
lidics et marciaDi B. 19 <ilu pps 1
^^1 </ tiM 2kT lfd.. ag:ri|tiuui8 IC,
CLWV £. 1 t'railv» iutos babct ^/, 1
^H ifrippiunis ß. { 22 arcouaufrarum
habeutemf radus iulu« £. t IJU adria- 1
^B ^, iircuuiniiu|(aruiii //('. | 21 Ihcu»
iieum >'] badrisiiuiu ./, fehlt in B. \ |
^B £. 1 jcrftdeum .Y^C. \ 27 i^osaUml
21
alexaDdrinas HB. \ 22 a^Dippia- 1
^V oieusule .4, iiieuBuleni A, nMute T:
DAS
,/, asrijijiiiin» B. \ 24-2fi u«|«- 1
H t^. Ä'. ^9. 1 feUccB BC. J 29 aed.
•grlsetim etserapiumminervam cal- 1
■ XXW /eUi ii, C.
cbidieaindivorum B. 1 '2S iluuruni^. |
27
"'"•"d
^H
^^^f (AniuüVM
IX. X SOTiriA OD?
, curat. II
ciiratoi-fls II
insulae 11. LXXLXXVII
iosulae H. DCCLXXVII
dom. OXL
domo» CXL
horr. XXV
liorrea XXV
35 bal I.XIII
35 Ijaliilen LXUI
lacw' CXX
la«08 CXX
pist. XX
piatriiiii XX
conlinel pfflles XXXU. D
continet iMdes XXXII. l)
REGIO X I'ALATIV^
HKCilO K PALATIVM
contioet
conti Dct
casam Romuli
casam Itoniuli
aedcm Mnlris dt^om et
aedein Mnim dtMim et
5 Apollifii:^ Itamnuäi
h AiiolliaiH ItatnQusi
pcntapyluü
|ionta|iy[t]iii
dumuni AugQslianain et
doinum Aii^ustijmain «L
Tiberianam
Tib<^FL.-nam
M Buguratoi-iuai
auguratoriuiD
^Hp
10 aream Pnlaiinam
10 aetlem lobis
aedcm liivis virton's
curiairi retereai
domwm l>ioni$
ciiriam vclf^reni
Forlnnam n/s|jii:i<^nlKm
Fürtiiuain respicienteni
soptieoiiiuiii ilivi Srviti'i
1» scptizoTiiiini divj Seviiri
Victoriam Gcrmaiiiaiiam
Virtnriam Germanicianam
IS lu|Hn-cain
lupercam
Jt. tX Cur. 15 Net, tJ hiirercnle das Oriffinal! 1
w —
32 II DCCLXXXVIII B. \ 35 b»I-
w
nea LXVI S. | 3« Uco« LXIII -V.
1 R.Xl Pitlatium fiAtt in B. 1
ß. \ & aainnaai y4 {abcmraonsi
H 5 KauiiiNM gienUpylus*] i-ainiiciK.
iii tier //'iederhiifunf! HnlvH H. AiJ,
■ .fvpeoUJylas .4, ramnua sj-penta-
snnunii H. \ 7. S aiii^iiEitiniia rt ti-
rlalius («ip, 0 SC; Ramnuüil iwutu-
boriaoa S. \ U ■uguraturiuni aieam
pylum Pi^iler. { 7 sujguitiniaimuct
palatiaiLm fehlt tn ^. | 12 dioiiisU
1 j' lirriaiiAui hC.
j;. 1 IT lupn-DBl C (T).
55S
CVtUOSVltt
*R:V:xr
yoTifTii
Via
ned.
vicomag.
curat.
2v insulae
dorn.
hurr.
lial.
lacüs
2^ pist.
XSL
XX
XLVIll
fl
n. üccxLii
LXXXIX
XLVUl
xum
xc
XX
ViCI
20
25
XX
acdkulae
XX
\-icoiiiagUtri XLYIU
cui'alores
u
insulae
11. DCXLIl
ÜUlUUlj
LXXXIX
horrea
XLVIU
baUaea
XLIUI
Iac4>s
LXXXIX
pistrina
XX
contiui^t |]f^d«>8 XL DX
L-uiitiuel i>Rdc3 XI. DX
HEtilO XI C]»CVS MilXIMVS
conti tict
leinplum SdIib et Lonac et
5 teiiiplum Mercurii
afiicm Matri» deum et
lobiä
BEUiO XI CIHCVS MAXIMVS
qui capitloca ÜCCCLXXXV
conti net
lemplum Sülis et Lunae
6 aedein Malri^ Deura et
lovis arboratori»
Cur. 21 !<fot. S-t hoi-rea XLVIll j die Zahl Vfokl vei-ÖQrbtn, vielltie
XVni: «*WJ S. 6S. R. XI Cm: 7 Vot. S. Das Original hntie gifwiti fv^.
S. 14J den Beiiii/men Jes Juf/iier. Statt aJ'bui aCoiis mit Prviler tar Not
lilH!ratc>r!s (t. Uttleii} zu whreittrn, itt nicht unbndenkUfrh. Kr durjle ni
nur amf die ladi la\ii lili[:raLum dct Pkitocalaa flS^lä Oet., C. I. £.
21— 3d feAtm in B. \ 22 in»
Iko duu milia DCLXIII ^. | :!3 dorn«
LXXXVm .4. I 24horrM XVIII
hurreini XLVIll .4. \ 25 balüea XII
y1. I 26 IacI LXXWIIII .4. Ucm'
XC B. J 2S \l mUis sei<eiit9s A.
B- XI i im arehutypiu tum ABC
itl itakrKC/ieinlick aus^/aSte». w«"
B der \at. ^iebt: i|ui tJtpit luca
CCCLXXXV fi-gl. die Tabf<IU S.
JS9J. I 4 tei>lDBi B. 1 luiio ./. 1 ti
um iokis et ttrtt-ea BC,
R.K12 cipet AS. I CCCCLXXXV
S {u/rd in ff''f>r1fii) A,tTeeemtit oclo-
g'xuta 4[uiuL|ue U. \ statt 4 tein|iluB
S(hhg ftti arbaraloris ^eU A att$ R.
X casain Ituinutt bis peoUpylam. |
Ü irboratorU SB,J'eMt in Ai «rti-
CVRIOSVM
H. XI
NOTITU
559
Cererem
XII portas
10 portam trigeminaia
ApollineiD caelespiceiu
Herculem olivarium
Velabrum
arcum Constantini
15 nci
aed.
XXI
XXI
ficomag.
curat.
xi.vin
n
daodecim portas
templum Mercurii
Mdem Ditis patris
10 Cererem
portam trigeminam
ApoUioem caelispicem,
Herculem olivarium
Velabrum
15 For^unium
arcum divi ConstanliDi
Tici XIX
aediculae XIX
vicomagistri XL VIII
20 curatores 11
S. 404J ttiäaen, nichl oi^ lupiter Liber, salataris, Libertas fHber die-
sen Mommsen zu Man. Ann. S, 54J. Ein Inpiter arborator scheint nicht
undoTtkbar alt GartengoU oder Sib>an-Jupäer , über welchen die ireffvn-
dm Bemerkungen von Reiffertcheid , ^nnali deW t. 1S66, 215 ff. — Rei-
henfolge der Artikel: S. 28.
1 1 apoUidem B. \ celespicem C.
12 ercnlen B. | olivarnm BC.
tratoris im 14ten Jahrh. der Amm.
Magl. ujtd der cod. Sestorianus t.
Xr bei PrOler ( CJ ; daher also in R.
X. das peutapylum lovis arbitratoris
des 'f^ielor' und Latus (im- eod.
Fat. 3394J, die in dieser R^ion den
Namen auslasten, und die Hgarian.
Inschr. des Inpitflr arbitrator ujid
Hars arbitrator castroram. Vgl.
mm Original. | 9 aedem bis Cere-
rem] cererem ditnm patrem B. \ i\
trig^enenimam S. \ 12 poUiaem A. I
celispicv A, celum respicientem
B.\ 13 oUvarli^. | 15 Cortoniam
B {vgl. oben S. 23), fehU AS. |
17 vicogXVIllA. I 19 vicoma^tri
XL. IUI. A.
564» CVHIO&VM
R.XI
. xn yoTtTu
insulae
II. Ü
insulae
\\.m
2u (lom.
i,xx\vin
(loinos
I.XXXfX
Uorr.
XVi
horrca
XVI
lial.
»V
baliite»
XV
lacos
XX
25
lacos
XX
l>ist.
XVI
pistrina
XVI
25 coiitinet pedes XI. il
RKf.10 \II PISCINA PVBLH:A
contiiiK
ar»ain railicaFiam
viaiii novani
h Foi-tunam iiiammos^ini
hiclein ALlieiiodurinm
aedein BoiiaR ilrac sub-
saxancae
ctivnin ilHfliii
Ihermas Antoninianas
II) Vri (loniüs Piirtorum
cainpiirn latLnUiriuin
doumm (ükmis
cubort. JIH vii^ilum
doinum Curnitldeä
coiilinct peties XI. I>
Blit;iO XII PISCINA HVHLICA
COOltnot
arcam rttdieariain
viiiui Dovjini
j> Pürtunani niamnioaam
Irtidem Alhcnodoi-iani
aedeiii Itonae dcae sub-
«axanae
clivum dellini
thermal Aiitoninianns
10 Septem ilomos I'artlioruni
cauipiim latiatariuiii
dnmum Cilunis
coliortcm IUI vJj^ilum
domuni Comificiac
ß. XII Cur. 11 "Vnt. 11. }anttarima an» laMr'mm wrdorbvH*
21 ins. riBCLß. I 25 1flriXX^,
hiuua LAXXVin B. \ 26 pistriaa
XV A, XVHl S.
fl.A// I paplkaJU. | ^ oriaiii/T/l. Ä. A7/ puscina .-/, 1 «imin .V. ] i
ü yaiiemtlC. l ii aiiciiiiilHrinni .4BC. \
Ö citvojn /*, ctdvium C. | 9 anto-
ntnrias .■/HC. | 1] ianatnriuin ./Ä. |
12 domo C. I 13 rabortt^s .4BC. \ 14
corsifices C. | ]5 privatam C.
»luniusiiiii .V t'on Iter Hd. \ 7 aubsa-
\auc .V, üubitHAaneac.^. I 3 cXcaxa^,
cliviuuiJ?. I '.I ftritRonpiiaibasff, anto-
tiioaii.'/. [ 10 pnrtctriiim^y.^. | 1 1 U-
tiatariuui B.\ ] 2 cj Innia It, rhiloDis
A. I 13 colioi'tes IUI viel A, cobor-
tfl» igaataor vi^öliui» B. | 14 cortii-
AoU v^, corntficicg A.
1
CVRIOSVM
itxn.xin
NOTITU
561
15 privata Adriani
TICI
20
25
Kvn
aed. XVII
vicomag. XLVill
cur. II
insulae iXCCCCLXXXVII
dorn. €Xin
horr. XXVn
bal. LXm
lacos LXXX
pist. XXV
15 privata Adriani
vici XVII
aediculae XVII
Ticomagistri XLVIil
curatores II
insulae ITCCCCLXXXVn
cxin
xxvn
LXUI
LXXXI
XX
20
25
domog
horrea
balinea
lacos
pistrina
coQtinet pedes XII
^ RECIO XHI AVEMTIiHVS
continet
armilustrium
tempium Diauae et
6 fifinerrae
nymphea tria
thermas Syres et
Deciaaas
continet pedes XII
REGIO XUI AVEIVTINVS
continet
armilustrium
tempium Dianae et
5 Minervae.
nymfea tria
ttiermas Surae
et Decianas
Ä. Xm. Original vieOeiehi Cur. üfot. 6 nymft« 111 ^oftw S. 38J,
wahrtcAeinlich Cur. 11 Not. 12 vieoin pUtaDOsis {Preihr, Reg. S. 203)
3U iDSDla« U. CCCCLXXXVUI
C. I 26 pedes zli A.
R. Xni. adveatims C.
phea BC. \^ sires C.
6 Bim-
Jvrdaii, rSnuMlw Topoyripbio. U.
1& privatam hadrianu j4. \ 17
■edioalae XVl (A VII jünffsre Hand^
A. I f aicomagistri A. 1 20 DCGCCLVin
B. I 21 domosCXLII.^. i 22 horrM
XX B, horrea XVII A. \ 23 balnea
XLIU B. I 24 lacos LXXXVIIH 0,
Uci LXXXI A. I 26 nndeciis mi-
\itB.
R. XIII. advflotiaiis A. | armi-
iDStriani fehlt A. \ 6 nimphea tria
B, nymfetria A. | X thernus surae
■S', thermas syras B , thermes oria-
nae A: thermae narianae Laeiui
cod. yat. 3394 (am Rande syriacf,
36
^^^^^ Doloccniim
^!ff
Uolocenum
^^v
10
prioata Traiatii
H 10 mappa aurc«
Mappani Aurcaiii
^P plalanonis
platinonis
H liorrra Galbes et
horrea (^albac d
^1 Aniciana
Aniciana
H porticiim rabariiim
15
portieum fabarium
H 15 scatam C^gssiain
sralas Gas»!
H fdruni pixtnnim
forum pistoriuui
m vici XVIII
vic
i xvn
■ ae<l. XVni
aediculae XVU
B vicomafi. XLVIH
20
vkoma^stri XLVIII
H SO cur. H
curalores H
■ insulae iTCCCCI.XXXVII
insuljie IICCCCLXXXVII
■ doHK CXXX
domoa CXXX
H Iturr. XXXV
horrea XXXV
■ bal. XLIIII
■ib
balinca LX
■ 25 Uco» LXXXVIIII
lacos I.XXXVIII
H pisl. XX
pistrina XXIIU
B continet pedns XVIII
tontinct pedes XVIII 1
^B umf für. /j yot.JS scalas (nir/it scdam) Ga&si liiak betrenm Sprac/tftt^ |
H bruucfi CobvH S. 105J. fJio Zahl dar
iDsula« M out lt. \ll faUch ufiedar- \
H fuitt {obm S. iSJ.
H 11 platonü BC. \ 12 ^albas/TC |
beidon der Ihuck löl6), ebentc
^H 13 Caasjum *J nasaiiu ,1B^ CaKui fi'. 1
'f'iptar\ (hermas variasas Getirmu^,
■ 21 insDle H. CCGCLXXXVIf. | 23
daher die ligorianitttte Intthrtjt
■ horrra X\X B. \ 2'^ lacna LXXXi
Or. 431-1,1^11 S.29SJ. \ H etderiaMB
■
A.
ll> pi-ivitta traiani S, Jehlt AS 1
H
(t'Ki
. S.'2:iJ. \ \1 plntonUA. \ 13 1
B
j;AlbcolaDtr«tiana5, galboetaoic«!- |
H
*tDa
{Lock im Per^mmml) B, galbei
H
^etA
tiiriann ausffel4iiiiiim\A. | IGaca-
H^
rmi .
//, scalam B. | pistnr. A^ [itsto-
^^^^^^
nim
S. 1 !§ >-iti XXXV aoiliculas
^^■^^k
XXXV B. \ 22 iÜICCCLXXXVril
^^^^^V
dguioH CXUI B. 1 24 hfirroa XXV
^^^^H['
A. 1
'■25 bainca (baling .V.) LXlIil
^^^^^B'
AS,
bnlnr^ XLIIH if. | 26 la«oi
B
LXX\EIIZt.l26«liicieniiiuTeiainilii.y,
CVRIOSVM
R. XIV
yOTITU
563
REGIO Xlltl TRANSTIBERIH
contjnet
Gaianum et
Frigianum
5 naumachias V et
VaticanuiD
hortos Domities
laniculum
molinas
10 balineuin Ampelidis et
Dianes
cohort. Vn vigilum
statmm Valerianam
Caput Goi^onis
15 Herculem sub terram me-
dium cubantem aub quem
plurimum auri potUus «st
Fortis Fortuna
REGIO XIIII TRANSTIBERIH
coDtinet
Gaianum et
Frigianum
5 Vaticanum
naumachias V
hortos Domities
baliueum Ampelidis
Prisci et
10 Dianae
molinas
laniculum
statuam Valerianam
cohortem VII vigilum
t6 Caput Gorgonis
Fortis Fortuna e
R. Xir. Re&oafo^ det Originalt oben S. 29. ~ Cur. 5 Not. 6
aaumachiu II SarUi ^L jedoch S. 45. — 17 coriaria {oder coriarias, te-
ofGcioas), Septimiau Prtßer Reg. S. 21$.
R. XIF 1 traastiberem ^, trans-
tfberim £. I 5 Daamacbias u. A,
nanmaehia snin (sn B) BC. \ 7 or-
tos AC. I 10 balineam ampelidis
{nicht ampeladis) A, balnenm ampe-
\iAisBC.\ \1c6boneiABC.\ \hDiB
ausgehobenen Worte (in denen C
terra — positnm lixH) rühren nicht
von dem Redaetor det Gtr., sondern
von einem Glossator des archetypus
VOR ABC her {vgl S. 13. 22. 149J.
R. Xir ] transtiberiam ^. | 2 et
fehU in B, et Frigiaottm fehit in A. |
4 baticanum naamacias V A, bati-
cannm naumacla V S, naomachiss
et vaticanum (ohne die Zahl) B. |
7 ortos B. I domities (nicht domtaes)
AB, domitianos S: hinter domities
rieUt B \2. II : ianicnlum molinas. )
12 valerianam AB, valeriani S. \ 14
coliort Septem vigilum A, cohortem
sept*>* vigilum {Loch im Perga-
ment) B. I 16 gorgones S.
86*
h^l
CMWosvir
n.
Xf.
cot-itriam Sriiliniiniiaoi
campuiti Bi'ulUaiiuai et
Co(lManuri)
hortos G«tes
caslm lcctic;;ariiiruiii
TICl
25
3U
aetl.
victimag.
cur.
iriEiiilae
iloni.
llOIT.
bal.
LXXVIU
LXWIII
XLVIII
II
im. ccccv
CL
xxn .
LXXXVI
CLXXX
XXIIU
conlinct petles XXXHl
romriaiR scptimianoia B. | 18
bniti IUI Ulli B. I 20 nrtos -IC. \
fitcieas . traifipticariwru .1 , gilca.
culA iccticnriorum //, gitcäM» .
& traloclicarioi'uiii (.'. | -'-i (ilos tu-
lidcm r. I n vicomiiffiiü VLVIII c,
vicoroaff.ALVim.y (//?).
2U
cororia Se|)lJmüiiia
Ilnmilrni nihaiitpm
cau)[iuiii Ürutliauuui et
Cotletaiiuin
liorto$ Getae
castra Iccticaiiorum
via
26
ariliculae
vicuinagUtri
curatores
iiisulat^
doiuüs
liorro-a
balinea
lacos
piatrina
continet pedes
3(»
LXXVIII
LX XVIII
XLVIU
n_
nii. ccccv
CL
XXII
Lxxxn
CLXXX
SXIIII
M\lü. CCCL
XXXVIII
lU britinnuin A, br^icianom S. |
hort(>5 pcntr« cAstro 1cc(a cariorum
.4. I 21.22 Vicwffrfacd.LXXWm
B. 1 23 viconi. \LVrilI ff. | 21 mr.
tres .Yß. 1 2ä hanta XXV i'. |
31 ]a««9^ LXXX pistcinÄ XXril
^^, [ XXMl CCCLXXXIX S,
5tXXm CCCC XXViU B, trlginU
CVRIOSVM
AalMDg I
soTiru
&65
IBrster'AnbaHg^J
i niHMOTIlKCAE XWTII
2 OBVLISCI M
1.2 1» rircu in.ixiiuu duo,
nüiior habet Riedes
LXXXMI s. maior ha-
bet yedes CXXII $.
in Vaiicanu una alta [W-
des LXXV
iu caniiHixMartio una alt.i
peil es LXXIl s.
5. fi in niu&ileu Auj^usti üuu
»Ita »inguli i>Ri1es XLII s.
1 BIBLIOTIIECAE N. XXVID
8 OBOUSGl V
1 in cirro maxioio nnas
altui^pcUeäLXXXVJÜs-
in Vnticano unus alias
pcdes LXXV
in campu M^nio umis al-
tiui {ictles LXXII A.
4. ä in nmusuli;^ AutjusU duo
sintj'uJi pfduiii XIJI s.
Er*ter Anhang] fli« V«bcrfc/trijt /a/itt ("war K/iwerlM br«^'inrilL
ßir beide JnhärtgeJ, waiiric/iei/iticfr ivrärüngt äitrth äif hier iiieM herga-
hifrif^en bilsliotheciic und librlisri: obe» S, 42. l-i7 f. ( Iht dr» gantmi
Jubaag S. l'ilff. — Dlt Ziisais sa 1 tittiu» roiimanß arliis in B dar \ot.
ixt twhnc/iBi/ih'cA aus der Formel des (fri^inala per lutam iirbcm ^ty/_
.Ijihaag II n. 2ll, 41; verwanäi'lt. Uie Zatihfi thid f«^hhriiaß: S. liHß.
ürstrr Anhang] IIa. ABC, fali^
miui Silviur, wehfrir 4. 5. S. 8. ♦).
7. iK I ^iM:vgL S. lül ß.
I BCBLIOTHECE XXVül OBV-
LISCI VI roili und att lebi'rtcAriß
,ib^tM-tst ^. I 2, 1 LXWMI sn
(nfiil Cf m.iiap und 2 r.WII tat (Hcd
O in Ä<' '">d Uimb. 2ö. \ 1 LXXIl
».».!■! fehlt in B. \ £,-1-3,4
In camp» inarlii) i***** | In musi-
leo anpusti II altHiU •••• | pnnteA
VIll Bf^lius nemilius ai***< ] inol-
biaji . / zu Anfang von/. 227 •".■ ein
i^ftick i'firfi-awnnt ixt i/tisi^ritsen,
dii! Zeilen sind nickt f^lcirlimÜuig
iiiltf daher für das Fetihmde atit
der Griiste der Liieka AwAd tu.
sohliexnat.
lUt. ASli
1 BIBLIOTHECAE ■«• XXVIII
rnth und ata Vi-bmthriß abgw-
ackf A, iiiiiiiiithwie xxvni Af,
DE B1B1.10THECIS bibltoth«-«-»« Ift.
Um ruiuHiiaG urbiapublicn» \X\1IJ
/;. ( 3 iibnihei (nbwiis.r. I .V) V AS,
iib'e]ii'i;(»» li>tn» riimnnac urbiv sex
//, ] I uiiiitiiill is<i(tur/i 2 'I -1) pnli»
LWXVIII sctii» I, uniii ftltuBi («o
auch U ^ i) pcd« LXXXVn S,
(luDS mirrnr hnbel peilt's I.\XKVIII
maii'i' Yor» yviia CCXXIl B. \ 2
bnliraniiA'. | uiium oltuin fnerurtdS
B. I lAXll *■, I ;i iKHlcin Ä. . I
l.WnS.V, LW-Vnitmiis.-/, LXXV
B. \ 4. ä irifniali^i) A. \ 'Innre 0,
/fhit S, I sinjpjloK B. \ pi'ilum
Xtll Huuiis A, yisAit* XI.1I HB.
=5
566
CVRIOSVM
Aohan^ 1
miiTu
3 PONTES vin
Aelius
Äemilius
Aurelius
Molvius
5 sublicius
Fabricius
Cestius et
Probi
4 MONTES VII
Caelius
Arentinus
Tarpeius
Palatinus
5 Exquilinus
Vaticanus et
laniculensis
S PONTES VIII
Aelius
Aemilias
Aurelius
Mulvius
5 sublicius
Fabricius
Cestius et
Probi
4 MONTES vn
Caelius
Aventinus
Tarpeius
Palatinus
5 Esquilinus
Vaticanus
laniculensis
3 PONTES vni] im Original vielleicht fonUi VlI und 2 alt Doppel-
name SU 6 beigeschrit^>en: oben S. 197,
S, 1 pontes Villi SÜmts. \ 3. 2
stellt Süvius \ 4 molbius ^C, mil-
vias A von 2ler Hand und Siltdus. | 5
BulfKiua Avon 2ler Hand. | 7ce***
et j4, ercius gratiaai Süvius. \ S
probiet hsdrisui Silviut. \ 4, 1 ce-
liaa AC. I 2 adreatini*^. | 4. 3
stellt Süvius : 3 . oben S. 205. | 5 ex-
quilins B. \ 6 clsticanns (so) C.
S PONTES SEPTE roth (und sO
stets die lemjnataj A , pontes o/uie
Zahl SB. I 2 Aemilias fehlt in A, |
4 mnlulius 5. | 7 8 gestio» et probi
AS, cestius probianns B. | 4 MON-
TES SEPTE A, montes ohne ZahlSB.
I 2 3 adventiDtis tarpeus A, welche
von hier an die Namen abgesetat in
swei Colamnen ordnet; und stvar
fol. 3 » links: 4, 4-7 rechts: 7, 1-4
I fol. \r links: 5. 6. 7 BAS. fnar
die Überschr.J 9, 2-5 rechts; 7,
5-10. 8.9A(i. 9,1. 10,7-11. IfoL
4f : Unks 9, 6-19. 10, 1-6 rechts:
10, 12-29. In dem archetypus
fÜütea eine Seite Col. links: 4, 1 bis
7 BAS. — Col. rechts: 7, 1 bü 9, 1,
die folgende begann Col. links 9, 2
— Col. rechts 10, 7. Fgl. oben S. 23.
7 laniculensis B, dianiculensis S,
CVHIOSVM
Anhang
JSOTITU
567
5 CAMPI VHl
Viminalls
Agrippes
Martius
codetanus
5 Octavius
pequarius
Lanatarius et
Brutianus
6 FORI XI
Romanum magnum
Caesaris
Augusti
Nervae
5 Traiani
Ahenobarbi
boarium
5 GAMPl vm
ViininaliB
Agrippae
Martius
codetanus
5 Octavius
pecuarius
laDatarius
Bnittianus
6 FORA XI
Romanum magnum
Caesaris
Augusti
Nerrae
5 Traiani
Ahenobarbi
forum boarium
Buarium
5 CAMPl] 7 lanatarius verdorben? vgl. Reg. XJI. — 0 fora] 6 Abo-
nobarbi s. sunt Cur. yielleieht fehU in beiden Ausgaben dai Aproaiani des
Originah. 9-11 pistorum, Galli et Rastici? oben S. 214.
5 Säviu* ttdU 1. 4. 2. 5. 3. 6. 7.
8: fMa S. 212. 216. \ 5 octaviu
JehU MI C I 6 peqaarius*] deqni-
rius ABCf pecaarins die Amgaben. |
6 fora XIÜl Silvius, deisen Litte:
1. 5, Mortis (= 3). ferpasiani. Pa-
cit . transitorium {•= 4) . Aptirani (?)
1. 2. 4. 3. S. 7, oten S. 213 bespro-
chen ixt. I 2 Caesar **j4, \ 3 angnsti^
(s von 2ter Hand gttilgt) A, augnstus
BC. I 6 Ahenobarbi] atenobarbifC,
atenoba***^: Aenobarbi itfurerfor^,
nicht das Apnrani {= Apronianl?)
des Silvias. | 8 snariuiD Süvius, JehU
in ABC: in dem archetypus aus Ver-
sehen übersprungen, da fori XI in
demselben stand.
5 CAMPI OCTO A, campi ohne
Za^ SB. [ 2 agrippes A. ] 3 mar-
cias B. I 5 octavQS B, onianiniiS. I
7 lanata B. ] S brytianiu AS. | 0
FORA XI A, fori XISB. I 6 haeno-
barbi A, atbenobardi (so) B. \ 7 fo-
rum fehlt in B. \ % snarium J^hlt
ia B, syariuin pistorum in einer
Zeile A.
J
1 568 cvniosvM
1 V * ^^^^^M^^^^^^l
liiluiilf I yOTtTU 1
H (liatuiuoi
fortim piätornm
K 10 Gallorum et
10 Galinrum et
^B Husücuruui
Husik-'Orain
^^hJ BASILICAE X
7 BASIUCAE X
^^H
(ulia
^^H
Vliiia
^^H
Pauli
^^^P vestilia
vcüülta
^f ' 3 Neplunia
6 Ne]>tuiii
^fr Matidittä
Malidiae
^B Harciaues
Marvianae
^1 va^cobria
vaareilaria
^V lloscellaria
Uoscdlaria
H^ 10 Cunstantiniana
lO (^otiatantinifloa
B 8 TUEBMAE XI
8 THEBM.VE Xl
^^^L Trniauae
Traiaaac
^^^B Titianae
Titiauau
^^^K CominodiaDae
Agrippiauae
^^^^ AiUoniniauae
Sm*ac
^K 5 Syran^u
6 CunitiiodiaDae
^H Agrippiauav
Sevcrianac
^m 7 ba&iLICAe] 4 veMrari» oder
XistimcnTari« {S. S2(f vgt. tt8)1 —
H 8 THERMAEJ i> Decianae
»landen In
SJiiu'tte. 1
Original.
lU. IJ Knllumin | ik riMtlconiM
^ft 7, 4 hcsti • • • .itf, huBtiliii
^B 10 ronkNint • • • .V. | 8 theriiiM \l
.4, gitlJariim ruaticviii» U. \ 7
^B ,'« (MtVAl ^], th^rmiir X BC
llici-ina-
BASILICAE X .^H, basilior »An«
^K ruiu pnria X Silviun, WfkAvr lU T
Z(^J S. 1 2 iii|>ia .^, Dipi S. | 4
^1 9 5 t 1 iicnut. j 4 flolotiiniitnao A'il-
veitidia .-i, veatiaru It. \ 6 7 mati-
^B rfir«, antixiiauau .yAC
■lieg Qiariciaars .-t. | ^ bnscvllaria
^,V. 1 '.) lU BaM-«llAriani nMistaa-
tinianam H. \ 8 THBJUAAl XI ^S,
tbcrmae X B. \ 12 iriniM« («o) |
litiaua« ,4, trnj/itkar tician«« ßt, ti>
tianii« traiana« .V, iptrfryi« rfü Üfrrf-
^« ytmufn Uli aninft: B. 5. 7. 4. 9.
a. S. 10. ] 1 , vrrdorbfm: S. SSL \ 4
Huro» ^, syrianae B.
cvmosvH
Anhang I mTITIA 569
Alexandrinae
AntoniDianae
♦ ♦ *
Alexandrianae
Diocletianae
Deciaaae
10 Constantiniauae
10 Diocletianae
Severianae
Constantintaiiae
0 AQVAE XVim
9 AQVAE XVim
Traiana
Traiana
Annia
Annia
Ättica
Attica
Marcia
Claudia
5 Claudia
f, Marcia
Herculea
Herculea
Caerulea
Caerulea
lulia
lulia
Augustea
Augustea
10 Appia
10 Appia
Alseatina
alsetina
Ciminia
Ciminia
Aurelia
Aurelia
Damoata
Daranata
1 D Virgo
15 Virgo
Tepula
Tepula
9 AQVAE ] 2. 3 verdarben, ^^ Atica Aoena des Süvius? t4 swei/el-
hajl, = Dorraciana dm Silviut? Schon im Original stand: atseatioa se-
tioa; der Schreiber hatte nach den viae 19 20 ardeatina setiaa kerüberge-
se/ien{vglS. 223 ff.).
8 Deciaaae fehlt in ABC und bei
Silvüu: Fersehen laie 6, 8, loelches
schon in B der Not. ('9, 10^ bemerkt
wird. { lOcoostanttnaeS. [ 9 aqoae
XVnn A, aqaae X et VWII {so) C,
aqnae XVm B: Sävias stellt I. 3.
2.4—6.15.8. 12. 13. 11. 10. 17—
19. 7. 14 vgl. S.223. 11 alseatina
aetina JB (ttieht setina jS), alseatina
etina C I 12 cymiainB.
8 7 stellt A \ 7 autoniana« B. \
8 alexandrloae S, alejcaudr.ng B. |
9 10 diciaoae | dicletumae A, dto*
clitijinae id deciaaae B. \ 9 aqvae
XVIHI A. I 3 azitica ^. | 5 4
steUtB. \ 1 Seilt ^. | 11 alestina
A, alsitin« S^ algeatina B\ tüikinter
schiften AS setioft «in. | 12 ci-
inin& B.
H 570 CVBIOSVM
^nfcinf 1 SOTVn.i ^B
^K Severiaua
äcvcriana
^H Anloniaiia
Antoniniana
^B Alfxatidi'ina
AlcxaDÜriaiia
^^^ 10 VIAE XWIIII
10 VIAE XXVllU
^^^K Traian.1
Trainna
^^^H
Appia
^^^V
Liilioa
^^^H Laviciina
I.avirana ^^|
^^^V 5 Praeiiestina
5 Praenesltua ^^|
^^B
Tilnirtina ^^|
^^^K Numentana
Nomen ta na ^^|
^^^K
Salaria ^^B
^^^H FlaiJiminea
Fl<iminia 1
^^^B 10 AemHia
10 Aemitia ■
^^^H
Clodia 1
^^^^
Valeria 1
^^^H
Aarclia ■
^^^H Tarn pa na
Cani|i.-)n3 ^^k
^^^B I& Ostiensis
]& OstiensU ^^|
^^^1
Purlensiä ^^1
^^^H
lctaiictili'n«is ^^|
^^^H Laurcnlina
Laiirealiiia ^^|
^^^H Anicniiaa
Aivlfj^tina ^^|
^^^H 20
20 Setina ^H
^^^^ Tibt^riua
Tiberina ^^|
^^^H Quiiitia
Quintia ^^^k
^^^f
Caäsia ^^f
^^^B Gollica
•
Gallica
^^" 10 viaeI Cber 2-
9. 13. 16. l
e xxvin
5. 19*. S.230ff.
^V 10 vtAE xxvtrii '] vii
IS autuoiana ^. «ntouiiia B. \ lO
^m JBC. 1 4 lauciana C. \ 5
ivurstniiA
iilrxnodrinB SB. | 10 viae XXVIIU
^m BC. I (> t>burtin>i C. \ (i-
-12 tibur-
.4, vi»« XXVIII Äff. 1 ii 0 |ieii0Klrina
^^L linn ••• siilarin Dammineo
• lurtirin ff. S. T ff. | I& osttosis
^^^^L r]a A SU .4nfaiig van /. ^'Jfi" (s. zu
.IS. 1 lö [turteasis A, portesia S,
^^^^B ft, 8/ 1 Vi arrlia B. \ \\ csmpnao
JehUB.\ IT \ims\i\tMi&S,fi\hUiitB.\
^^^^H wtf/fC. 1 l& livsteaiif A.
1 21 tybe-
IS loiiieutiaDJi ,y. 1 21 t.l«{lt .4 an
^^^H rEDi
den Sehiusi hinter -IM \ 24 gBlIin^.
J
cmasw
LI
MfTiTU
^Tl
KCcrMfii
iäaan»
Claioia
Patinarä
CiiniBM
JZieeiter Änhrnng.
B0K\1I BR£\X%Bn~M
HORVM BitE\XUU\ll
CaphoGa 11
CajHtolia II
drd n
cird 11
aiii]AiÜieatn U
amphitheatra II
colosei n
colossi n
5 colmnnae eo-
5 colamnae co-
clidae n
rlides U
macelli D
macelli II
theatra m
theatra 111
ladi IUI
ludi im
Zuteäer Anhang] tbvrtckrift im Origim^ rieUifiiM harav brf vUriun
föbat S. 13SJ. Vgl ehe» S.43ff. — i rolossi H ] neOeieAt fhltcAe // i>-
derk<Aung der II ma n. 3.- ofen S. 45.
26 trinnfalis ji, trimnpluüs BC.
I 29 cjnoUU C.
Hti. ABC, Pokmiiu Säoäu {hat 2.
1. 5. 3. 8. 15. 14. 9. 16. 20—22).
BR.EB1ARIVM >rf, brevUriorom B.
I 3 amphitheatra II nagnum et ca-
strease Siloius. \ 4 colosi II AB, |
5 coclide AB.
25 conelia £, | 26 triuBNÜs (m)
A, triumphilis SB,
Bit ASB, Zmhariat (s. unten
S. STSf.J.
HORVM BREVIARIVJft frctA ) \ o«-
pltolia dno | oiroi dao amphithMtra
dno 1 fu. t. to. uwng^imiutig «V»-
i^aj A. I 1 kapitolia B. ] t cirri
dno AB-, fehlt in S. \ 4 oolosii ilan
A, colosi II S, <t? <)<>"^ '"<* ^- 1 ^
columnB oclides duo .4 am Bande
von aher Wand, ooclidM duf B. | II
marcellioi II S, maeelli) duo .4. \ 7
tiiea tra ria (so) A,
572
CVHIOSVM
AllwDg II
SOTtTlM
naumacliiae V
II) nynifea XV
eijui ningiii XXIl
dei aurei LXXX
eburnei LXXlIil
arci marniorei XXXVI
la pt>rlac XXXVII
viel ccccxxnr
aed. CCCCXXIII
vicomag. ttCLXXlI
curat. XXMIIl
2ü insulae per totam urijcni
XLVT.DCtt
dontos Üf . DCCXC
naumadiiae V
10 Dymfea XV
piliii magni XXIl
dci aurci LXXX
eburoei LXXVII
arci marmorei XXXVI
!5 portae XXXVlI
vici CCCCXXUU
aedes CCCCXXJllI
%-icuiiiagistn DCLXXIl
curatorus XXMU
20 insulae per («tam iirbcm
«. TCvL ncri
doinüs M. DCCXC
'S iwumÄcbiae U Strrii: t. Heg. XJF. — 12 — 14, f^idleieht standen im
Orifu'rm] nnvlr tUn iiiaiiuoi-ci ... und die sUluiie Mimte lU. DCOLXX.W
(des Zaehareas n. I3>; oben S. 4ßf.
W njutiiKarhinr . . Silmn», \ 1(1
nimplica C, njm|iht'a fl. | 13 nebur-
nvi A. I 14 XXWII Äf?ff). I 15
WXVI C und Sikiua. \ 16
CCCCXXlIir iVirti.*. i 17 «<!£■ Y,
edfni r, aeiloH B. \ IS virniiiap. .-/,
vicomafTuf. I 11) curä.V, curalionri
H, ruratorU« C. \ 2» XhV miliii
SUvitia, welcficr iC schliessl: insii-
laruni iguadraftinta V milin c.\lru
hnrTr« publicn CGC (= Ü) Anmvs
nfltiiliorBin [= 21) Ft fnonnini neAes
{- ITi »r>]nc pistrinn t- 'JA) sivp (?>
jTli[;i«t!ia ardiüci^ fiiaj innuinfris
miiriymm i-rlhili.« rnnspLC-oti» {s.
oben .S. 14''y. IM) iDlcr \\v.ae it. s w.
{der VatnUi/c ''<*!' VII mir« , ntmn
S. 142). I 21 Ainuna IDCCXC 0,
dnrn;inill(i Ut:CXl C.
DJiiimnchja« . V. .-///, iiauinarUt
V iV. I 1« njmfcn (nyiiiphoa X} XV
jfS, niiiipheu uuiivrini if. | 1 1 XXIU
.4,\\\\\7.wharias. \ IJdri'|«lw
V, dÜ.Vff. 1 LXVlZflcArtWfl«. t 13
[.XXXIIII y, LXIIII Ä, LXVI Za-
vA»mf H. 6. I H trifriot« IUI B. \ IC
vici CCCXXlin .4lSi,*o) mtd Zm^
riiiii II. 3. J I' «edicMlm'OCCXXIlII
{sa) A'fl. I IS ocWILXXIJ S,
DCLXXIlt B oiji Zackirriat «. 31. j
III xxvir.y, xxvim/r. i 20 per
toti iirbc numero qijniIr.igjnU itx
niilin äoinntf dno .-/, pfir tntuui ur-
bem XLVI milio sfVfPnl»« Awt Sü,
XLÄT, ÜCIII Zm-frarins n. 7. | 21
domms ijiiI1;.ie ie;.lirip(!iilac oclo-
giiitu .-/, ilouiii!; iiitllr HcpUngcatM
□niiEiKiritn VII ff und Zac/uwüu n. 8,
doinus obllXC ä.
CVBIOSVM Aohaog 11
l NOTITU 573
horrea CCXC
horrea
CCXC
balnea DCCCLVI
balinea
DCCCLVI
lacos qmd ett
-
lacos
M. CCCLII
ptOea M . CCCLn
25 pi&trina CCLIV
25
pistrma
caiv
lupanariae XLVI
lupanaria
XLV
latriaae publi-
latrioae publicae CXLIIIl
ca« quod ett
sieessos CXLIIIl
cohortes praetoriae X
cohortes praetoriae \
urbanae im
urbanae
IV
30 vigilum Vn
30
vigilum
VII
quorum excuvitoria XIHI
vexilla comraunia II
castra equitum singuiario-
rum
peregrinorum
quorum excubitoria XIIII
vexilla comnuunia II
castra equitum singulario-
rum 11.
peregrinorum
33 Die Zahl der castra eqnitnm siag. hai allein B der Not.,
riehUg (oben S. Tl)\ dies kann freiH<^ Zt{faU und Wiederholung von
n. 32 »ein.
22 Jt^U in B. \ 23 valoea
DCCCLVX B. I 25 pristios B. \ 26
lapanaria C. \ 27 alatrine publice
B, I secessns C. [ 31 exvictoria ff f7.
! 33 castrae seqaitumffC | 33 ain-
^olarnra B, siBgnlonuti C.
22 horrea CCCXC S, h. dncenta
noaagiota uoum B und Zacharias
n. 28, fehlt m ^. [ 23 balnea aona-
giDta quiaquagiata sex B, b, DCCCC
XXVII Zaekarias n, 22. 1 24 lacos
id puteos mille triceolos quinqna-
ginta duos B. | 25 ofGcinae pisto-
TiveB. I CCLXXlVZoMarituin.lO.
I 27 latrinae publicae XLIIII ^, 1.
CCLIV Zachariat n. 30. i 28—30 de-
cem—qoattaor- Septem A.\ 30 sep-
tein simnl XX («o) B.\ 31 quorum
sunt ezcabitor*aqnatordecim£. | 32
vixilla Gommunia duo A. \ 33 ctestrg
A. { sinffulariorum duo ff, die Zahl
febU AS. I 34 perigrinoruia A,
welche hier ohne Unterschriß ab-
bricht.
574
CVRIOSVM
Aühug n
NOTITiA
35 RaTennantiom
lecticarioram
sUicariorum
Misenantium
tabellariorum
40 Tictimariorum
mensae oleareae per totam
urbem Ü. CCC
3S Hisenatium
RaTennatium
tabellariorum
lecticariornm
victimarionim
40 silicariorum
mense oleariae per toUm
urbem n< Ü. CCC
37 siligariorum ^. | 3B misena-
tiam A. | Untertckrift: explicit^ff.
35—40] 36. 3S. 40. 35. 37. 39
Mtem S. I 40 siUiearioram S. \ 41
per totam urbem nonero •S', feUt
in B.
ÜBERRKSTK EINER VERMEHRTEN SEPARATAÜSGABE
DER AMIANGE (NACH 403).
1. BEI ZACHARIAS UM) OLVMPIODOROS.
(OmameDlontm Romanae urbis liaeo breviit liiKU)m e»t.
in prinii^ reruai copia atqu<> trasquiliitas, (|uu eius cives Iruun-
tur, permagna et multiplex est. dcliciae i^iiisiltuti ac ruitimoili-
tatrs üupei'ljaf iilii[uc maguificao, quaks iiiiuii'um adinirabilem
urliciii iIor.Riit, |ji>rro urtialiiuni eius ^ira^^slaiitia: praeter«;» i}uae
in iiilerioribus anilibii«! sunt, pata columiianmi in atriJs dome-
stiris cxc^Uenliaui ambitunujuc (iorum f.l (■xccIaitatMu . talis
tanlaquc est, ut civitati qusqua versus admirabiü prorsus con-
gruat.)
De rebus et oraauientU in urbe ßunia.
Sunt in m '
I ecehsfan tfposttdorum heatorum ctaholicorum XXIV.
Z^CfUnUS fn. obvH S. MSff.J: .V = Hait Cbersetz:/»^ der vat.
Ut., L -^ Lvnilrtmr Hu. von E. Sar/iau iibfiriiHzl: wu unwetentUchc Jb-
wtichung«« Morkonaiim , id Sachaut ivberseUuftg im Text gegeben. —
ff-'an in f. JeAS, ist fn (} getetzt, fw [ j und eursi« dio im Hi'gianeit'
bucA eiittprecheriden .•Artikel, welt/ie nicht an und für ii'rA erkennSMxr
sind. Cursiv gcdnukl aiitd die im Regiotwnhueh nicht oörtnnfu/iftdua
Artikel. I OLi'MPWDOnOS (t. oben S. U2j bai PliCt. S. G3" 5t < ?xu-
öTOf Tcüi- {.uytiltDv olxtov 7j)e 'PcDfjtis unM-rn tl^tv fv fat/i^ oTtofftt
nüXis av^jLiiTQQi t)SvyaTO /^dV, /jrrrdjpo/jüv xal (fäQi>vi xal moüf xnl
jr>]yii xtti iarnffti rfwi^op«, | Du rebus — llnmii feblt .W. ] »«»t in ca
wiedertioU L vor Jedem Arlikal, \ 1 »uut iu c» cccie»!«« apo*t«lflram böi-
2 basilicae dtiae magHue^ ubi rtx udebat et e«ram ro
vmuyenithant.
3 Tiac magnac S|)atioÄac CCCXXIV [=^ wri].
4 C3)>iUiti3 duo.
5 siffiia aurea <deonini magna) LXXX,
6 (ebuniea ilcm deorum LXVI>.
7 coiuiiinae doniiis [^ nixu/o«] XL VI. I>C III.
8 domtis imncipiim MDIX. LXXXXVÜ.
9 canalfTs aquam elfundcntcs [-:= lacvs] MCCIILTI.
10 ])istoi-ü» CCLXXrt' (qui paiK'm civilms >iat)p«dctant)
[= piiirina] p-neter «n. qui operantvr et venäunt.
1 1 ccemeteria, ubi eoupmiunt et sefeUmtt, VM.
12 ha9f» maTmoreae tnagnae \= artus mnrmom'^] XXXI.
13 agnea simHfacm legum et ducHin .HMMDCCIXXXV.
14 {sitnititer alia) amea tttmdacra familiae Abrakami
Sane et Hagarae XXY {quae Vetpasianus imytrattr
dettdit post iteletam Ilierofolyvmm cum emsdem mrhü
portif atifsque monumentit}.
15 (colussi duo>.
16 <ß>hininap rorltUdes duae).
17 circi duo.
16 Iheatra ffl.
19 (aedißcia obsletriabns destinata duo. parrurwiMAia
antem quattuor).
20 cjnegia [= amphitheaira] HI.
31 (equt aeiiei gnuules aU[ue luagniüri XXXII).
tann, ecdesia« eatboUca« 'XXIV M herieHigt com Zingtrk bei d*
ßöni, fiema sott 1, läU. \ In L fot^ea 3. 7. f>. -1. ä. 1 7 Sa t,
4oB«s Jf. \ i S« t, palatia if. ] 9 'S^. känirts, mir totut närAf bi-
kanni, dach ttmkl xtrväXi^' Sachau: fonlcs iqaani eracUBt»* J^. | 10 qd
eoBdciD i>«iieii venlMte« nrben circum irant J/. I U ««|>iilcni XU \»
quibas congc&ta spppliantiir caitavon M: ricAttgrr nach Zätgwl» bn dt
Rotti a. 0.: «oot u m loci tcpaltorariiiDt nbl eonsrcfutiir — oder aU
e»mfoaual (radiverm) — et sc)Kliunt quiaquc nillU. t M ■<&•■ XX\
rcfereotU ,\brahaniaiD Saran rrfes^ue ie xürpe Ua^idis H. | IS So h,
UuU-a X.\\l .V. [ 2U 6« Lf 'Sj/r. küufiil, nvr^ia' StKhm: aapU-
Ibeun jr.
I
i
ANHANfi 11 Den REGIONEN.
577
22 irtiini-fl Dcrcrxxvi.
23 t(«niacon IV>.
2-1 tO'"^'" anliiijihtrioii XIV).
25 f (|ihrouniapoli eqiioriitn peregrini aM'is II).
26 <xy8ti [= lu]jmnriaf[ XLV>.
27 (wfficinae animalarian MM«;C*') [^ mensae nleariae],
28 (rarceres {= kotrea] (XLXXXXl).
29 prope (?) luca ludis iiuMicis J^slioala) [/m(/i?j.
30 (laUiilae CtXIV).
31 (t aiii|trach) 9b urbis cuälotüam [= m'comagl$in']
nrLXXlIl. qints inter pnicäideiil Vif).
32 porlaruibisXXXVTl.
33 Tottis mitem nrbis ambilm est XXX'X mi/fa. spattttm
inlerhis ah ortu ad oecasmn Xlf mitm. ml autem etiam
a süiiteuiriüiie ad meiidiem XII »«(w.
Efaeu lirEteter mulla. quae hie nua ilesmpsinius. liaec
auteni drscfipsit srri|iliir iirliRin ilvplovati», cum biirbari caiu in-
Irassvnt, diiripuiüseiit el v^glasscnL.
34 Olympiod. bei Phot. S.^'ia 23: f^ca^' 6i xai Xoei^ä
ÖijfiorSiu, naiifir/Üi^q. u'i tSt'yl vi My in fal (l.*Ai't<iiyii'iavm)
oiTw xceXovfitytxi fft; Zö***»' f^'"'' «loi'OjWfVwj' xa&idQa^
s^X^v rraQaiCfi(ifViti; yjkiitt; f^axoöta^ i* ftrtQfiöoov xar-
f{jxeva<ffjiifag |fiffToiJ, at di JtoxXtjttaval iyyvg ÖijiXcc-
ciov;.
33 S» L: ainbitus artii» XXI MDt'XXXVI feies qua« snnt (faguliii-
ginta iiasitiitiiiu luilliii. Intiluilu veru at» nrlu ad ucvnsum uiilii (jnssuum
XII, a acjitpiitrlnnp n. ni. iiiHlifi ps«^iiiiiu XIII .1/,- rf^l. Miral'. 'S: In
cLrcuitu vei'o eius suiil niiliAria XXH e.\cqft<i Ti-duNliberiiii, Olyiiipio-
S. jyäjf.]. I .S'cAffüM.- IIiiev&üvastaiE»cut/.,utiuutiiltdclisi]i'u]i |ii'uH|i<;riliitciu
eins fiituniui iiraiMcritu muitiretii laMiit, ([iiutiiloque urbj haec univemi Ro*
luaiii inijioi-ii Jl-cus eit .V. 131 vg^l, S. l>t$.
!m, rnmiurliDTnpngrn^ihln II.
37
578
UADGRHESCHREIßtNG.
3. BESCHREIBUNG DER HONOHIANISCHEN MAUER
linlleichl nnch der Messung i]ei Ammitn im J. 403, aar^iiüinnien in its
Einsicdlur Itincrar.
1 A iwrta sei Pelri cum jpas |>orta usque portam Flamineai
turres XVI, prupugnacula DCCLXXXJI, pusleroas III,
cessariae IUI, fenestrae oiaiures forinsecuß CVfl, minor*?
LXVI.
2 A portu Klaniinca cum ipsa porta usque ad portam Piiu:i.i-
njiin clau:iain:
luiTfs WVlill, jiropugl). DCXLIIll, ueco^ss. Hl, fenoüt.
maiores \fol. H5''\ forini. LXXV, minores rXVlI.
n A purta Fiuriana clausa cani Ipäa porla usque aJ porlum
Salarlain:
turre^ XXII , pimr- (ICXLVI, liecess. XVII, Teuest niaior.
furins. (Hl, iiiinur. CLX.
4 A porla Malaria ctiiii ipsa porta usque Nuraf^iilauaiii :
tun". X, ppg. (iXCVIIII, nt'c. II, feu. luaior. furins. LXXI.
min. LXV.
b A porja ÜHumijntaiia cum ipsu porta usque Tiburtinani:
lui'r-, LVU, ppg. DCdrVI, ni!c. II, fcut^st maior. foriiis.
CrXilll, raiä C€.
6 A porta TiburLina cum ipsa porla usque ad Pracnestinam:
tuiT. XVIIil, ppg. cum porta Praencsiina CCCIl, necesä. I,
fen. mam. Ibi-ias. LXXX, minor. IIVIII.
IHB$e ßeicAreibwn/!' (fibir letie/ie ofnm S. 155 ff. j icAliKnt »icA tfrm
Itinerar auf f. SS" frwhUJ an. Das A ;u .-liij'aiig der Abtclmüte t«lö»
der lli. roth , der Text tibor Jhrilanfond ffe-ncfirifbon. lc/> knbr- die .-ft-
Kfiiiiüa ab^i'ivtzt, die für uns ffteKßiffiUigf ZeitejttihOivHunf( und diti Inttr-
punrtiaa ltnr tft. m'rJit aitf^effriban , die gmrShnlirhen ^MUnungen iui|.
u.a. auf^Avst, dagvgvn propugu., (igig. u.dgl. btiilvhaUen. BüigesHsUs
M bfviHind .Ihmptsrns Hurfi-fitifiitti^ vun Härifih Tert. | 4 foriu.
LXXI dh llx. ilH), I a cum jnu'(a i'raciit-^iliua w/ Cfw«? [ Uli"«''. CVIM 1
tnuior. CVIll dia Ht.
7 A pona Pn^ncsiina usqur od A«;iaariain:
turf. XXVI, pjig. DIIII. iii-c, VI. feiisl raaiör. foriai.!
(XXXX. minor. V.U.
8 A porta A«inaria iis([ue MolroTiain :
lurr. XX. i^ig. ri'fXLII. dcc. IFII. f«DesL inaior. forini
rXXX. minor. (LXXX.
9 A purta Metraria unjup Laiinam:
turr- XX, pjig. iX:xaUl, nee XVII. fen. maiof. forins.
mimi7. a.xxxni.
10 A porta l^lina iisqne 3(1 Appiaoi:
turr. XII, p|ig. r.LXXIIll, npress. VI. fpn. makif. forii
LXX^ [fol. SS"], minor. LXXXV.
11 A (lorta Appia o^ijup a<l DsIpiuipiii:
lurr. XLVIIII. piig. IiCXV, nee. XXIIH, fen. uiaiur. furina
CCCXXX, minor. U^LXXXUH.
13 A )>orla üüitfiise ail Til)erim:
turf. XXXV, ppR. nrCXXXUI, nef. XVn, ffnesf raaior"
fi.rins. r-XXXVni. minor. (TXI.
13 A Ilumine Tybcn usque ad portani Ptmcnsem:
turr. IUI, p[^. LVliJn, fenest. maiar. forins. X, minor.
XV.
14 A porta Portensi usque JUireJiam:
turr. XXVUll, ppg. CCCC, neeess. II, Teö. maior. forins.
CXXXVII, min. CLXIII.
15 A porta Aurelia U8<iue Tibenin:
turr. XXIIII, p|>K. rCCXXVn.nrcess. XI, fen. raaior. forins.
rix, min. CXXXI.
J6 A flumine Tibcri usqu<> ad portam sei Petrl:
turr. Villi, ppg. CCtCLXXXVIUI, feä. maior. forins'". XXI
«t minor. \1I, posternae IL
h*^
(ITE TfWitifi!
19
PORTA §C\ PETI«.
In lladi-ianio sunt:
lurres VI. |>j)g. <?LMIir. fenesü maior. forim. XIHI, min.
X Villi.
Sunt simiil:
turres I^CCLXXXIII. projiugnacula VII. XX, posternae V,
necfssariaß C.XVI, fen. maior. Foi'ins. II. I.XVI *«»
17 Dii, Um. (W.) hat nach «nem Abtad: fORTA SCT PETHriIN UA-i
DRIA!SIO sunt (das Folffimde J'itrHauJit/idJ, Itatt ftrfs nbeu ^es<-bfht7t ■
tAgttkeitI ventfin mtis^, habe ifk alten S. IGS gvieigt. — .Vw SehfustJ'eMl-
du Hummm der fcti. mtnDreii.
3. VEnGLEICtllNri DEft VERZEICHMSSE DEtt IIU^OHlA^rsCIII{f>i
TIIORE
brt Wtlhprm v^n Malmes-
bnrs
pertlit.
4 ([iiai1;i |)ürtn et rb Sa- 4 Sabril
laria quaeniodo^. Sil -
Y psiri diritiir.
tl
in der Eiosiedl«!-
Bearhr4;ibuii^ Aev
Mauer
1 Prima porta Cornelia 1 s, Petri 12
quiiii! niodn appplbfiir ».
Pelri ftt via ('ornclia.
2 secunda jiortji Flaini- 2 Flami-
nca quae iiioi!» appella- nia
tur s. Valrntiiii lüt TJa
Flaminea .
^3 Icrtia porla Porcinia- 3 Pincia-
na (PortiliaiiM ändert nia
lhs.\ cl fia eoilcm rimdo clausa
aplipllata, sed euiii per-
venit ad SaEnriam nomeD
iiv den Mirabltien.
Capena qoae roca-
lur s. Pauli (pctri
V) iiixta .<:ppulcriMit
Reini
Appia
10 Laliua
Miirovi (micruni F,
uietrunii (ri
^^^^^ 1
1 DKH Ri:i;io.\KN. 581 1
H 5 ((iiiiiia |Hirln Nunieii-
5 Nuni#n-
8 Asiitaria tasiaarfji
H tana .. Uvm((iio via eo~
taiia
V. asiiiarica A) La-
H dem inodo dicilur.
icrauensis (lalera-
H 6 sextn porla el vi;i Ti-
6 Tibiii-
nis V)
H biirlina i|uae modo di-
lina
H cilur s. L»urcnlij .
H 7 M^i>tinia \\uv\a Mator di-
7 l*rat'iie-
7 Lavicaufl quae di-
1 dmr, olim SirnirrtiiH
stiüa
cilur maior
H («0, sirai^tuiaua andere
H Hss.) dicebatiir et via
H taiiriiia (taiiriiia G)
H (.avicana .
que dicilur s. Lau-
H & octav.1 |iorta s. lulian-
8 Aätnaria
reiitii vvl Tiburliiia
H nis i]uae dpud antiquois
H Assenarica diciliu'.
H 0 noit.i {Mirta Mptrnsa
Ö Melntvi»
!> Nimtniilana (uu-
H (metrosi andere fim.) di-
mantiiia J, mun-
H (-itur vi coram i^tis am-
laiia G)
H babiis via iacßt Laiina.
4 Salaiia
1 tO di^cima porla et via La-
10 LaliDa
'A ISnciaiia
H li na iticitiir .
2 Flamiuiuva
1 1 1 iindeoima porta et via
1 1 Apirta
B dicitur A |i|iiH .
H 11* dii via Ardeatinii. ioter
] ('ollina (ndina A)
H vi^ni A{f|)iam et Osten-
ad raftfllum (tein-
■ läam est via Ardealiua.
|iluui (i) Adi'iaui
V 12 diiodccima ]iorla ptvia
12 Oitleatiis
Purle Iratistiberiiii III
1 Ostcnsa dicitur modo
lllll A¥)
H purla s. Patdi vocatur .
äci>tiniioiia [fehli G)
V 13 tpriiadccima jiorta et via
Vi Puilcu-
Septem naidcs (nai-
■ i* 1) r 1 u !■ 11 s i 9 dicitur .
»\ü
dasJ Vliuuclelano
I 1 1 f|iiariadecima |ior[a et
\'t Aurelia
14 Aui'olia v«l aurea
H via AureLia (aurea im-
Vi l'ortnnisi:;
H dereihs.), quae mudo
H porla t>. PanvraLü dici-
■ lur.
AUSWAHL
582
DIE THOHE.
mSH.^HL liKft .4HU EUUCSCKS der apStpnn Ht-arheiiung der
Mirabäirri fsjr.J, düs Martiiau Polonut nach der Mitgabe von J3iU fMj,
det jinDfi^fmm iiaglitth. fa"-> die Königsbivgirr Hx., wo tie abweicht, r)und
des Stgitorili nark CimL f 'ix(. -iS'iS f. 13 (Sj :
U ubi c»t eeclesia quae dicitar DoniDC qno vadU, ubi a[>par«iit rcsti*
gl* lesu Cbn.'«ti ^p., qaim uunc dicilur Accta au. [ ](l ubi auni; campSDQÜ
(cainpiniti r) an. [ 9 ubi rivus iuduit civitateiD M. | 7 qnsc est circa (■
Crotem V, Lavicanu i|uac nunc dinitur nmior... et coIIJnti ijuiii colles
habet iu faciem an., et hiiiic puto fuiSAC colliuAiii S. | 5 porlam domiuc . .
tiae atitor Mimcul^u.! dicebntur S. \ 'A (|ULa ibi itdhuc est paliLtlum Pincii
rcg^is sp. I - que diritur s. Valtutiui sfi., purtam pvjiuJi . . . iiue t]it«r
PlomminM >', i\inu\ rxt cJrni rrcIeAiam «. Maria.tie pnpulaaii, { 1 mllinna
<{ua« est Hupra s. Petii tp., cir>ca pQUt«]ii s. PeLri jU, iu ptmtc s. Pelri qua
ad ('ollinrs proviuclnni arnidiUir S. | se|itimUnit ub[ septiMii Irtcidt'Ji fur-
ruDt fiictue OcIaviauD jj;. | 14 Aurcliu et Viteltia partao suiit uuu, icili-
ri^t s. BrniiriiaUi urt. \ Kt in rivitate Lconiitt III {(III {iitrta Milvium . .
quac murata cat, Virtdaria, Pcrtuai, lorinois S) MS, ^chrUo trüa»tib«ris et
purtici 8. Petrj t. [lapac Leonia ScptignanD ..., Caritiinia .. Pürtuensis
bodie dltla, VUfilUa et Aurelia (s. H) ... viridaria .., meluuaria .. amic
nast«ll] im. [ .■iuii-crdi-m hat S /, 13/". ; et ultra dictaa portus sunt ot dua«
aliae, quae büdi« murata» KunT, rjuarnjii ima iotm p. s. Hauti et p. Appian
est (piifl didtnr portfl libcra (vgL RuH. l'at. 7, 103), qui» per eani traDsi-
lum l'aciebnut servi, q^inndu per diiHiJuns a siTvitute Uberabnuturrt llebant
|jb«n' [sxv'ichfrri \1 und ir> hat au. : libera purla est quav diu clausa nitira
fiiit ... uncf nach Flamiueu im:h: Caviaa portu r«tt-v s. ^ubbaiu de i|ua
ailtil invtnio, 8(cl (tatiqiiijaiuiuin eaui reperii*, cfiesvfbf?). alia vcrn est
iDlra portftiu s. Laurcntlj et portBm doniina«, nai\c. IranüiLum Tacicbant Uli
i[ui militabant «t acccdebaat iu quvdum pnrco ibidtJQ facto ad protpudam
lUihs qai erant milltaadi.
BEILAGEN.
I. DIE NAMEX DER STRASSEN DER STADT ROM.
U. DIE BRUCHSTÜCKE DER PROCESSIONSORDNÜNG DER
ARGEER.
I.
DIE NAMEN DER STRASSEN DER STADT ROM.
1. NAMEiV DER VlCl AUP DER CAPITOLIMSCHEJV BASIS/)
{nekte Seii^
14 vico Apollinis
Reg(ioDe) I
1 5 vico Huiusque diei
1 vico Camenarum
Reg(ione) XlTl
2 vico Dnisiano
16 vico Fidii
3 vico Sulpici ulterioris
17 vico frunienti,ario)
4 vico Sulpici citerioris
18 vico trium [vi]i'um
5 vico Fortunae obsequen-
19 vico Caeseti
t(is)
20 vico v . . . . i
6 [v]ico pulverario
21 vico laci miliarj
7 {v]icoHonor(is)etVirtut(i8)
22 vico Fortunat(i)
8 vico trium ararum
23 vico capitis canterj
9 vico Fabricj
24 vico Larum alitum
Reg(ione) X
25 vico novo
10 vico Padi
26 vico lorel(i) minoris
11 vico curiarum
27 vico armilustri
12 vico Fortunae respicien-
28 vico colunmae ligueae
m
29 vico matcriariü
13 vico salutaris
30 vico Mundiciei
*) rg'l. obm S. 291 ff. 31t. \ 10 Padi ] Mommaen sweifelt, mir ichün
es sicher. | 16 Ob Fidii oder Fidei dastehe, tti nicht su etittcheideit. \ 17'
Frument scheint nicht autgeschriaben gewesen zusein, \ 18 triuin viarum
Ligor. Smet. Lad., t V /'r/M Mommsen: /// ^ R-VM erschien mir a^f
dem Stein. \ 20 \e.\en Ugor. Sm^. Laet., ^\.i///\-/\ Mmnmsen; \ '
(oi/er M) / /' ' I erschien mir auf d. St.
5B0
' BEILAGE T.
31 licü lorcli maioris
32 vito Furlunae diibiae
{liaJrc Sm'fe)
Ri'g(ii>ncl XII
33 vim Vfineris alnia«
31 vico piaciime [mblicae
35 vico Üianae
36 vico ... .OS
37 vico triari
38 vico [sülani satienlis
31) vicu loci tccti
-10 vico Fortimae niammosao
41 vico cfiinpili iia-sloris
42 vico ptiitae itiKlusciilanae
43 viw« porta ^'aevia
44 vico Victoris
Keg(ione) Xmi
45 viro Onsorj
4(> viro Gciiiini
47 viw) rostrale
4S vico Jfiilgi ar[)iilae
49 vic4f Statae Sicoianae
50 vico Uu^ili'^iti
5t vico Itat^'iliani minor(is)
52 vico Itaciliani iiiainris
53 vico laniiclcnsis
54 vicü üriiltano
55 rico Lai-um [p]u[tca)liura
56 vico statiia[e] Valcr[ianiijc
57 vico salutaris
58 >icü Pauli
59 \']co si . . lue . i
60 vico lue
32 Furtuiitto] tua Jeht undeutlich. \ 3fi vico /// CHOS oder SiO
[drc Steint Heiler nur OS, fiUo mv/il Ceioni fVrlivht T. in l. Jf. HS.
^CEIOS Li^9r. Smet. Laet.; \ 37 [mat|oriiiri tvrtnrilftcte ^lommsen, aUfim
triari (.davor fehlt \hhla) seimni ntpMfr: i-^'f. cUves trinrius (?) Fabr. SS3,
$, I ;iS Der Stein mher '\Ni sALiENTrs, was Wff flU^ncr ncAlifi- ergUnsl
(vgl. olitin S. 69j , sigdi siili«ntis Srnnt., [(]rl[ihi]ui snltttiiCis Cauina
tiidic- if. öSS; aifiä »alk'jitU !.igtr.y uquae t. Jtic. Lcpf. [ 41 »mpiti
der Stein: biiihor i^eUaen coIelHÜ, (;o!u[jilJ, colapetf. I 43 portne ^aüvixe
Ligor. Lai'l. faUcfi. | 47 rostrate Momrnson riditig : rosiratae Sviel.,
nistrtkti Ligor, Lael., i'nstrntu Juvund. \ 48 scheint sicftar; .fehlt yirhlt:
viaUeicH für vicu Iodko aiiailao. | 49 »tat«* üJccUnae ä^r Stt^tn sicher
inris Smptitis: sintmiu sin-ianoc fJffor. Juc^ staUc sii:vuiiiine Mommsw)^
«tatuae Sicciaiiiic vertiieidifft Uertu, Arch. ZrHung l&ßC, IGG (f. \
[&4 lirutinno scAoint iic/ier, llmttano Lif^r. Laet., tnitianu i'cA jyUhtr
\itlokl J'ahcfi. I 53 Ob [r)«Irattiutu {wie ^flHor' Smet. Mommmti) odw
(filttrtcalliuui i,ii) ertcfiiert ej mir niehnnaU), bhibl unif^eirifs f sieher
/atscfi tutelliata {Li},--op.) , lacalHun fLttet. Jueund.i \ statiiae valer . . ..e
trfsr Stitia stcfitr, inaj die jyiihfTfii rii'iiUf; er^'ünzl haiiim. \ h'i saldtarii
nfcie Sinet. Lifior.) jetU nur in unsicheren Retttn rr/ialien. | 89, üO tia-
irtifri sttuii pabliri, l\Ke\ l.ig:, sc.\. Inrei {luccci Ju.), siui (&i Jue.^
publict Smet. Juc. Lact., die iel'Ueren i» faUcker Jicihen/olge: b'J giaw
7. ütrsr/rffld Luean] zu erhvnnen.
^
DIE STaASSBNlVAHEN.
587
61 vico pacra. . .
62 vico laci restituti
63 Tico Saufei
64 yico Se^i
65 vico Ploti
66 vico Tiberini.
61 pacRai scheint msher, davor Nichts gestanden zu haben: ttcher
falsch patratilli Smet., pacratUIi (oder mit einem l) Lig. Lact, Juc. \ 62
resti[t]a[t}i: die eingeklammerten t nicht mehr deutlich.
2. DIE ERHALTENEN STRASSENNAMBN
(füll vioe compita cUvi)*).
Adlii compitum
Africus
aU[i]arium compitum
alta semita (vicus?)
Apollinis
argentarius cliviig
Plin. 29, 12 {tahema in
c. AciUo). Arvalkalender
(Henzeo, Scavi nel bosco
dei fr. arv. S. 86. 91) ad
c. Aäli: oben S. 100.
R, V Varro de üng. L. 5, 159
(Esquiliis). Lib. pont. Leo
in c. 79: Oratorium g.
Agathae quodponitur apud
Africi d. i. S. Agatha zwi-
schen S. Eusebio und S.
Vito (Piaie della Suhura
S.23f.).
Henzen 7286: vestiar(iu8)
a compito allario (so).
Der vicua alUarius bei
• Doni 566, 30 zweifelhafU
R. VI Nur im Regionenbuch (vgl.
S. 121. 482).
R. X Rasis 14.
Bulle Anaklets 11, Ordo Be-
nedict!, Mirabilia 24, 2
(s. oben S. 445).
*) VgL oben S. 297. Nameo olue Zttsatz = vici, atugeschloHeo die
Namen ans der üsagebuDg Roms cHmu Mortis, Cianae, (euaimerisj. Ge-
wissermaMeii ^ehfiren zd den divi die icalae (oben S. ]05).
588
armilustri
Beltonae
[bu]blarius
bubularius novus
R. VUl
Caeseris (so)
Caesetii
R. XUl
Camenarum
R. 1
canarius (antik?)
capitis Äfricae
BBrL.VGE I.
R. XI Bas. 27. Or. 1,385 =I.R.
N. 6776. Grut 39, 5.
(Genetiv von armil*-
slmm).
Grut. 654, 7.
Gapit. Stadtplan T. IV Beil.:
d. h. bubularius (vgl. ta-
fttoTiwbeiFabr. 7(2,332
= Grut 624, 11 und
Monatsberichte der Ak.
1867,543). Früher falsch
[san\dlarius ^ sandfdia-
riüs gelesen und erklärL
GruL621, 4.
Or. 4204 (stadtröm.? vgl
Canina Ind. S. 524, 10).
Bas. 13.
Bas. 1
Mirab. 10: v. canarius ad
s. Georgium. Acta S.
Laur. 10 Aug. S. 518:
vicum qm dicitur canarius.
Acta S. Eusebii 25 Äug. S.
i 15 : inmcoqttiappellatur
canarius {chanaritts, car-
narius aa. Hss. , lanarius
Baronius mit Panvios
RufusR. Hl: vgl. campus
fanamn'iuR.XII, 11). Acta
S. SyxtiBAug. S. 141:
vicum qui dicitur canarius.
R. II Caput Africae : Cui-. und IVol.
inder2tenR. Or.2934.
2685. Grut. 585, 6. —
Vico capitis Africae, mn
vico Caput Africae Probus
DIE STRASSENINAMBN.
589
in Keils Gramm. Lat. 4,
1 98. ~ Domo» de vimlo ca-
pife Afrieae ürk. v. J.
1289 bei Gregorovius G.
Roms 5, 646.
capitis canterii
R.
XIII
Ras. 23. Gleichnamiger vi-
cus zu Corduba C. I. L.
*
2, 2248.
Capitolinus clivus
castroriim
Liv. 41, 27 und sonst (s.
Bd. I).
Probus in Keils Gramm. Lat.
4, 198: vico caslrorum,
non vico castrae (castra ?) .
Censorii
R.
XIV
Bas. 45. Or. 782. 2481 =
Fabr. S. 672, 7.
columnae ligneae
R.
XIII
Bas. 28.
compiti pastoris
R.
XII
Bas. 4L
Cornelii
Grut. 621,4.
Cosconius clivus
Varro5, 158.-
curiarum
R.
X
ßas. 11.
ab Cyclopis
R.
I
Or. 7 {region. pri.). Vgl.
(oder 11)
atrinm (so Cur. , antrum
Not.) Cyclopis Cur. Not.
R. U.
Cyprius
Varro 5, 159 Dionys. 3,
22. Liv. 1, 48.
delfmi clivus
Not.Cur.R.Xn(ob.S. 109).
Dianae
R.
XII
Bas. 35.
Drusianus
R.
I
Ras. 2.
Fabricii
R.
I
Bas. 9.
Fabricii compitum
FestusS. 114^ movae cmiae
prope compitum Fabridum.
inter falcarios
Cicero p. Sulla 18, 52 in
Fannii
Cardinali Dipl. 292.
Cat. 1, 4, 8.
Fidei (Fidii?)
R.
XII
Bas. 16.
^^sS^^^^^^^
BEIT.\CB
|HBi^
^H in ligulinis (oder intet
Argffrriirk. bni Vnrro r>, 50.
^B ügulos)
FMtu8 345'' (okS.255).
^1 Fortis Fortujiae
Urut. 079. 8.
^M ForliiiiaR lllllM,1t^
R. \II1
Ila.s. :i2.
^H Fortunae iiiammogae
n. XU
üas. 40.
^H Fihrlunait ob^mjucntiä
n. I
Bas. 5.
^M Fortuiute respicicnlis
R. X
Itas. 12.
^M Forliinnti
R. XIII
Bas. 22. M
^M fiiimetiLiriiiü;
n. xiii
Bas. ^M
^H Gc-mini
R. XIV
Bas. 46. ^»
^M Honui'is et Virtulis
R. 1
Bae. 7.
^M {Fßrliin.ie ?j huiueque
R. X
Bas. 15.
^1
■ laoi??
Porf. zu Hör. Epist 1.20,
1 : Vertumnus in vkd tu-
rario. lanm (fttoque simi-
h'ter vkttH ml a lam je-
miuo sie appfUaiia, qui
in tu arrumhafiet sibicm-
sectainm. Missvei-stäod-
iiiss : s. üernies 4, 250 f.
^V. InntirlRn»i.>)
R. xn
Bas. 5J.
^^^^ lusteiuuus
jVryeerurk. bei Varro B,
52. Insleiiis Ux. 24, 10,
8 (oben S. 263).
^H intdE' fnlcrtriiiti, ligtilris,
s. die ßiiizelneu Substaiitira.
^M Itgiiarins, t . . .?
^m lovü faguUiL|i!)|
n. fii
Fabr.l03,241=Miir.507,
1 (oben S. 253). Varro
5, 152; fagulat a fago,
iinde etiam km fagul(Ui$,
ipioi} ihi sifceilHtit.
^1 iiigsrius
n, viii
■
Cur. Nol. R. Vm. Or. 3047.
KaLVall. 10 Aug. F«stiu
Kmz. S. 104 I.iv. 24,47.
27,37.35.21.
DIE STRASSENNAMEX.
591
laci Fund(anii)
C.I. hA,bS4.—Reäemptor
a laco Fundani Henz.
2272.
laci iniliarii
R. XIII
Bas. 21.
laci restituti
R. XIV
Bas. 62.
laci tecti
R. XII
Bas. 39.
tanarius s. canarius
Lamm alitum
R. xm
Bas. 24.
Lanim putealium (ru-
R. XIV
Bas. 55 (Lesart unsicher).
ralium t)
lata via
R. VII
Ausser im Regionenbuche
nur in mittelalterlichen
Quellen (vgl. oben S. 298
320).
Lateranus s. latericius
latericius (anlik?)
laureti s. loreti
Licinianus
inter lignarios (?)
longi (oder longus?)
aqujiae
longus
R. XIV
Mirab. 10 : vicus laterki ad
s. Praxedem {vicus late-
rieii wie vicus patricH
S. 298.) Acta S. Puden-
tianael9MaiS.299:eccl.
s. Potmtianae . . in vico
qui appellatur LiUeranus
(lateranus wohl Schreib-
fehler wie auch in sp,
der Mirah.). Die viaLater-
anensis (Eins. 4, 5) hat
damit Nichts zu thun
(oben S. 352).
Mut. 1097, 3.
Liv. 35, 41 : porticus i. l
Bas. 48.
Festus S. 237. Liv. 10, 23,
26. Val. Max. 2, 5, 6.
Plut. Fort. R. 10. Lih.
^L£2L
BElLACEl. ^^^^^^^^^^^^H
^pi^
poDiit'., Innoc. c 6, 1 S.
^^^^^
l33Vigm)!.(ftl)enS.l26).
^B lorarius
ln8cbr.BuU.deiri.lS6*2.52.
^^ lort'ti Oller Uiireti
Varro 5, lü2: Lanrffum . .
ab Silva laurta.quoii fa ihi
excisa ei aedißcatns vicus.
^1 lorcti maium
». xin
Ras. 31 . Ral. Capi'ün. : ni
hreto maiore. ^^|
^H loreti minoris
lt. \m
Ras. 2ti. "
^M Mamui'i clivus, viciis
R. VI
Lili. |)unt.. luuoc. 6. Acta
^ft l^iintik ?)
S. Su.s;iitua<; 1 1 Aug S.
632 (üben S. 135 f.).
^1 Mflmei'tiiia vja??
H. II?
Üb. iiüut., Anaslas. 2, viel-
leicht iMamuri. $. oben
S. SIS.
^B niaterinriujj
R. XIII
Ras. 29. *^M
^H MiiiiTvivis
R. VII
Or. 1^87. ^H
^B Huiuiici«!
n. XIII
lisA. 30. ^H
^M novus (vgl. Iiublarius)
K. XIII
Ras. 25. 1
^H
Vsrro hfiGell. 16. 17. Cic 1
deUiv.I,45.Liv. 1.41.4. 1
5, 32. 6. Ov. F. 6, 396. 1
Sulin. t,24 (vtfl. Mumni-^J
sen C. 1. L. 1 S. 1S5 u.^H
^1 ^a norn
R. Xlt
Cw. Not. (oben S. 109). ^H
^^^^ Orlilus s. llrbius
■
^^^ntacra..?
». MV
HaK. Bl. Lesart uosicher. ^H
^^■padi (l'adii?)
It. X
Bas. 10. ™
^H PatJuriihic
balmm Pallacimie Cic. p,
Riisr. Arn. 7, 18, m pko
PallaciKe der», in deu
Schul. S. -13(1 Or., hctor
de Pülladne Insrhr. b«i
(li- Küs^ii IiiKcr. (Iirisl. 1
S. C3., /a&er«eii/i in hac
DIE STRASSENNÄMEN.
593
pastoris s. compiti pas-
toris.
nrbe quae est poaüa ivxta
Pälacmis Gregor d. Gr.
Epp.3,37 Bened.— Klo-
ster s. Laurentü in Palla-
cinis {s. Hermes 2, 76 ff.
vgl. 470), 8. Marci iuxta
Pallacinis (Acta SS. 7 Oct.
S.890, Ordo Bened. S.
143), s. Ändreae in Palla-
cina '(Cencius bei Mab.
Mus. It 2, 193). — Der
vicus hiess vermuthlich
incorrect vicus Pallacinae
(balneae) wie vicus caput
Africae {ohen S.,298).
patricius
Grut, 174, 9, Stadtplan
T. IX Bell. Festus S. 221.
. 351».Plut.qu.R.3.Mar-
tial. 7, 73.-5. Potentiana
in vico Patrici Lib. pont.
Piu8 4(tS.30V.),MirabU.,
hasilica b. Archangeli quae
ponitw in vko Palricii
Lib. pont. Leo III c. 47
(2 S. 269), domum in
clivo Patricii arbitratam
da8.Innoc.c.6(lS. 133),
de regione vico PcUrici das.
Cletus c. 1 (1 S. 16).
Pauli
R.
XIV
Bas. 58.
Piscinae publicae
R.
xn
Bas. 34.
plataDonis?
R.
xin
Cur. Not. (Freller Reg. S.
203).
Plotii
Bas. 65.
Jordan, rOmiKhe Topogr»plue.
II.
38
^i^A^^^^^^
ÜEliiAGEt^^^^^^^^^^^^H
^1 porUie Cullinae
R. VI
Grul. 128, 3. ^U
^H portae Naeviac
It. XII
ßaü. ^M
^M portae Riidusculanae
R. XII
Ras. 42. ^1
^B PuliUcius clivus
VaiTOÖ. 158. Festu8S.238. J
Liv. 26, 10. 27,37.30, 1
26 (vgl. ßd. I). 1
^m PiiHius clivuB
Varro5. 158. Solin. 1,26. 1
^H palvRiaritis
R. I
Bas. ß. ^J
^m Quadrati
K. XIII
Bas. 51). Or. 1455. ^1
^B Itaciliaai nihidri«
n. xrv
Bas. 51.
^B ilacilifltij niBJüris
R. XIV
Ras. 52.
^M. roBirritß (i). h. i-ostnttHi! ?)
R. XIV
Ita«. 47.
^M »am via
InBchr.: C 1. L. 1, 1027 u.
»ousl (s. Rd. 1). Die mit-
telnltcrliche via iacra
iLaleranensis, maior) zum
Theil dieselbe ? S. 352.
^M Satutaris vicus
R. XIV
Ras. 13. 57 (zweifelhaft). ^M
^M Salutis vlivu-H
Synim. Epiüt. '>, 52 beiikerkt ^H
von 0. nirschfeld. Lib. ™
pont. 1 S. 132 VIgn.
^B sandaliaHu^
R, X
r.nit. 106, 7. Or. 18.
Apoüittein santiaiiarium
Not. Cur. r. X m Sanda-
Uario Gell. 18, 4. iu iw
2av6aXt((Qiat Galen Rü.
14, 620. 625 MarquardI,
Handl). 5, 2, 197. j
^^ Saufeit
R. XIV
Bas. 63. ^H
^1 Scauri
Fahr. 214, 546. ^1
^H Scauri clivuä
S. vii((/reae i» dho Scauri
seil Gregur d. Gr. Epp.
7, 13. Zalilreiehe trk.
besonders bei MittarelU
Ann. Caniatd. 1 App. n.
B^
,
26 fr. (vgl. Marini, Papiri
J
DIE STRASSENNAltEN.
595
sceleratus ticui
Sergii
[silJaDi salientis
sobrius
R.XIV
R. XII
Btabtüi (?) procoDSulis
Statae Siccianae
statuae Yalerianae
strobiÜ (?)
Sulpicii
Sulpicii citerior
R.XIV
R.XIV
R. I
R. I
S. 292, Martinelli, Roma
Sacra S. 396), Eins. Itin.
4, 10.8,2, Mirab.,oft
geschrieben dwusotttri
(z. R. UrL bei GaUetti
Primic. S. 249); apud
clivum Etnüii Scauri
Chron. 2. J. 11 30 (Watte-
rich, Vitae pont. 2, 1 83).
Varro 5,159. Festus S. mZK
Ovid. F. 6,603; (TTivw-
Tiög äaeß^^Dionys, 4, 39.
Bas 64.
Bas. 38.
Fest. Au82. S. 297 : v. so-
brius . . vel quod m eo
Mercurio lade non vino
supplicabatur; vgl. num-
mularius a Mercurio so-
brio Or. 5094.
Probus in Keils Gramm.
Lal. 4, 198: vicols]tabuU
proconsulis non vko[s]ta-
buhi[m] proconsuUs (so
Hübner). In den Acta S.
Victoris Mauri 8 Mai S.
285 (wie alt?): via quae
vocatur stabuli (Hailand).
Bas. 49.
Bas. 56.
Probus in Keils Gramm.
Lat. A, 198: vicoslrobiU
non vicotrobiU.
CLL. 1,804.
Bas. 4. vgl. den Pran. Kai.
38»
^5%
beimÖeT ^^^^^^^H
B
5Apr. C. I. L. IS. 391: 1
^^^^K
Fortiinae pubUcae ateno- 1
^^^^^T
[n] m co(/e. ^J
^H Sulpicü uUer»ir
H
1
^M
^B sumini cliorngÜ?
Stadtjtlan T. VIR Ri-Il. vgl.
Nui. Cur. R. III: oben S.
117.
^M tecia via
MarÜal 3 , 5. 5. 8. 75. 2 Se-
nium Liidiis in ID. (Haudü
13,1 (aurdeinMarärctd«),
verschipik'u vod der vor
pnrta Ca|Mtna: Ov. F. I,
iyiai.Sthol.(ob.S.378),
^B Tiheriiii
It.
XIV
Bas. fiG.
^1
K.
XU
Bas. 37. Gni(. 579. 8.
^B Iriarius cUvus
'
Fabr. ^n, 563 = Miir.^l
^B tiiiim ararum
It.
\
Bas. 8. ^H
H trium |vi]riiin
n.
XU
ß,iK. IK (zwRifoEltaft). ^H
^K Tiiiliiinus
R.
XIV
Uaa. 54 (.zwcirclliall). ^U
^B ttirarius s. Tuscus
^H
^B Tuscus
Or. 4295. 4271. Plaat(iJ^|
Cure. 4, 1, 21. Varro do^^|
Llat 5, 36. Fest. S. 355b.^B
354. 349-. Liv. 2, 14^^|
27,37. 33, *2G. Martial.^H
11, 27. 11 u. A. /uran'u^H
Schot. Ilor. E|)i$t. 1, 20^H
^B
Stadt|)IanT.XlVÜ.,vgl.Mo-
nalsb. d. Ak. 1807, 540.
^B Vabrii
It.
xm
Das. 20.
^M Vcuem alinuc
R.
Xil
Bas. 33.
^B Victoriiir clivtts
Pesi. S. 252. .SLadtplan T.
IV Ücll.
^B YictorJs
R.
xri
Ras. 44. ^M
DIE STRASSEN NAMEN.
597
TJridiarii
vitrarius
R. I
unguentarius
Urbius divus
R. \
ursi ciivus ?
Grut. 621, 2.
Not. Cur. R. I.
Not. R. VUI.
Liv. 1 , 48. Solin. 1 , 25.
Orbnis(}xndOlbms) inter-
polirte Hss. des Solin,
vielleicht Festus S. 182.
Den ^Qßtog aTevtaTzog
lässt Dionys 4, 39 später
daeßrjg benannt werden.
ante clivum ursi in platea
ante templum Ptüladis
Acta S. Marcelli 16 Jan.
S. 372. Aufgang zum
Quirinal? Nardini-Nibby
1,326. Ob aU, ist zwei-
felhaft. Verschieden da-
von ad ursum pHeaium
auf der via Portuensis,
wo das coemelriuui Pon-
tiani, und dieser Name
schon in den Mirabilien
c. 12,9 unrichtig auf die
Kirche S. Ribiana über-
tragen. Erst in Panvins
VictorR.V. erscheint der
vicus wrsi pileati (Momm-
sen, Chronogr. S. 632, de
Rossi, Roma sott. 1, 159.
182).
UnleBerlieh anf der Basis
si ..luc.i (UteR.)
[Neme]sio3 ? (12te R.)
lue (14te R.)
Bas. 59.
Bas.. 36.
ßas. 60.
DIE PROCESSIQJVSORIHNÜING UER ARGEER. >)
Ubi punc est Roma septiuiontium Dorainatum ab tot monti- 41
hus, quoi^pn^t^a ui'bs murigcrtnpri^bfuKtil. ßquisCapittiliuiiidic-
tiirti,qundbic,cumruD(iainentitt'ü(tereiituraedUIovis,r.3puthuma-
numdiciturinrealum: hiuc moiiü.aDU T»rpcim dlctui a virgioe
YeetaleTarpcia, ([uaa ibi nbäübinis iißcalii .ntnis et sqivillu. i;uiuB
notniois iiiuniui«nl.um relictuui, i\md eliaui qudc eiusrupCK Tar-
peium appcUiiLur »atum. liuiu- antea uioiUem 8<Llui'nium qppel 42
lalum prodidijrunt et ^b m lale Saluroi^m ternm, ul eliaui
Cnaiui appcUat. anliquum oppiduiu iu hac fuisse Saturaia &cri-
0) bitur, eins vc«l)gi» ßtiain nniic iiianeiU tri^; quud Salurni f»-
Dum in faiiribus; ([uod SiiLurnia purla, quani Iiiniiis scrihil ibi,
quam nunc vocatit Pandapam; quod posl acdcm Saturoi in
aadißciorum legibus privati« p^etes poBlivi muri eunt srriptj.
Aventinum aiir|Uol ite causis clicunt: Naevius ab aribiiä, quod eo 43
jä sc ab Tiberi ferreiit aves; alii ab rcgo ATcntino AJbaiio , quod
sit sepiütus; aUi Aventinum ab advßutu bominum, quod com-
') r^URO dt t. L. r, H: r=^ cod. Laur. plat 5U XO: vgl S. S37.
Vis hier S. COi, 11. 18 auch Hihnannn anffufährtti ffs. i-'i»i Monte Ca»iino
scfififit mn f uitabMvffig zu nein, f'^i Ten Brink, f'<irF('r)ii Uicus de ui'lt^
Roma. Litrir/. läS^. | u^i i— sc^tcTi] uiüQtiuiij ]§. 2ä| dvuiissiur — 1§. 33]
homiuibus [§. 41) EjihiaJnitBni «b H- *. M'. F fofh ß/'ilmattps, also scptimoo-
tiuni sichar fv^i. S. 2äHj. \ 2 «apltuliiictin F, CajiLtulJDus ilivtu.s Ten Brinh.
I 3 n^iis I {d, h. obI) \ov\fi /': an Veiovis kann ttichl jf-niiaifit wirdeit. | $
savinLs F. j 3 Euuiasj //nn. Si fahlen, j anti^iuuuij aj ui Itatur F. | 11
vevius F. 1 14 c(>uiiiiio F.
600
BKELAGF. II.
iQUue LaiiiKiruui tbi Ülaoac Leinpluin »it cnmliitttuin; t^o ma-
xiinc |iuli> ith ;i(lv(>rtii. ii^im i»Iini piiludÜuis inuns erat ab reli*
qnU liisrluäus. ilaque co ex urbv advcliebaiitui' nitilms. cuius
vpstigiii, i|iiimI, <|uu Iuiii juhvi, diciliir Wlcibnini, f.l iinilß eswn-
5 debant ad iiilini.im nnvain vinni, loiciis iiarer. Yclabiiim s vc- 44
beiidu: velaluratn fat^ci'R i-tiatri nunc divuntur, quj ii) mer-
eed« fafiunt. niPiroR diittur a merondn etaeiß. hinc foctiirae;
<)uia rcilibtiä tniusibant. quadriius: ab eu Lucilius svripsil qua-
ilriiiili!> r.iliti.
|]0 Ufliijua urbis loca olim discreta, cum Argcurum saa-aria 45
quattuur (;! vij^iiiti in qu;illuor jtartis iirbis s'mi disjiosita. Ar-
geos riictOÄ pulant n itrinriitibiw, qiii ciim Hercule Argivo vene-
runl Uoniara el in Salurnia siibsederuiit. e quis prima saipta
est regio Snhurana, seamda Ei^quitma. lerft'a Cifth'mi, quarta Pa-
15 laiina. in Sulitranae regionis parte princeps est CaeUns mous, a 46
Caele Vibcniio Tusco dur.e iiubiti, qui num siia manu ilicitur
ItMiniib» venJB^e aiixitlo rontra I.Atinum regem, hinc post Caelii
obiliiin, ijuud niiiiis nmnita Iura Icn^rcnt, ncijuc sine suspiviooe
cssi^nt, ditdiirli dirimtiir in |d:ir)uni. ab üs dictn& vi«:'»!; Tiisr.us,
0 et ideo ibi Vorturauum stare. quod is deus Etruriae princepa;
de i:arlianis, qui i\ siiS[)li-90Di! libcrj l'SscdI, ti-adurliis in euiii
lociim, qui vncatur Caeliolam. cttni Caelio cnniuiictac Carmae 47
2 (lutv ab futg.: puto qa«il *li f. | 4 quod qua tuu ai|un*) quod ob
r|ua tfim >', '|iiiiil A*^ i\f\un Turm-bua, i\naA e.a i\n» lum fvehehniitur ftiim
nuai.'] ilflllm; cu quu uilM-i.'[,uiu.S^;i^'tjI. | ^ixitituuiu Tunnbtts: fiiuun(fficAt
ruuiam) F- \ luciis surct Turnebus: lucus uic-cllum labruin /', lucus mccI-
Inm Jiirum rui^-ale, lui'us sdcellum VclaUruoi Mullur. Inu* et »acellum V.
Ten BfinJt. I 7 htiii: vot-Himo i]ui F, bhc hal svfia» dtti f'^rijffale, (|nia
Müller, U'vkhvr xdirvibl: huk vectora quadrans ««(/qtiia r, I. iiaeh rntlli
ttfilt; ich rrfi'ü'nzp wie zu vcctnr«« **> su ([undrnDs: dir-tua, f'arm will qua-
driDs wir Irniisirc herteUen. \ 11 quottuar ctvigiiitiiai|U(iltuur(iartis*]iB>
«cpto Jfe vij^intj [iiirtis F, iu ijuatluor et v. ]>. Slonrimses Trifms 2L'i im^m
dar »itaalacrüWm bei /'arro 7,44 ■■ t.(iiK'nS.2JS. | urbi F. | II ef-
cak F I It suburb-ina F. \ 1.". suburbunc F. | cclius f. j ]([ «In F. | 17
jmlecl (tc i/nn-fiatricfifii] F. \ cel ij /': Cactis,'*! | 21 celisuis F. \ 21 cam
racCio caniniicinf- fut^-ati": cfi i'£ilji> in; iBnctÜ F, nicht rum cWiouc cirn-
iuncliini wir Himsen /, f!$J niig-iiH , wi'sAttlh er cum Ca^lin tinnc rnninnc-
tain livit: vor Orimiä tchiebt Muiier hulc iuncUc tri», t'gt. vbe/i S, 245.
V.AHni): DIR S\mP.?l BBÜGK.
m\
I
I' >I
i
ftt iTtt«r «AS f(iif>.m lornm rm>le-n»em a|)|iellat(im apjfnret, ijnnd
yrimae regionis qiiartHtR Mernrium stripium sie est: rerof«ftsü
qiiarikeps, rircn Minervium, qua in CaeUoiKonletti itur, in laher-
noJa est. (irrolciisia a Carhiaruni iuDcta dinlus, Carinae fort« «
FS Kcrirnnuia. tjuoil liiiir üritiir rnpiil sairne viao ab Strpiiiaß sa-
cflllo, quat^ pertinot in Ansein. q\i3 s^cra quutijuut mcnsibiis
feruntur in arcem et per quiim augurcs ex ai-ce profecti solent 48
inaugurare. fauitis sorran vinrt pars hav*: snia vulgo nola, tjuae est
a foro cunLi priniore divo. eifiem rcgiojti aätribvKt Subnra, quod
la sub muni IßiTen Cariuiiruni. m ea tst ÄTgeorum sat:eUiitn sexlum.
Subiiram ImoIus srriLit ab ftt. rjuod fiiml sub anliqiia urbe. cui
lc^timi>iiiii]ii [)uLcst cüsc, quuil subesl ci ]i>co i^ui Lcitl'US muru»
vocatur. scd h pagn potiua Smxusann iHnlam putn: SucciMtana 49
nunc scribitur tertin litl.cr;i c mm b. iwgus Sur^iisanus, quod
ÄUCLunit Cariuis. seaatdae regionis Esqnih'ne. alÜ has siri|»sefuut
ab excubiis rejps divtas, alii quad exrulla« a rege TuUio essenl.
huipnrigini inagis concintint loca viciiiiae: quod ibi lucua dirilur
fagiitalis nt l.arum qticTquetulanuiii äiir>i'lluiri rl bir.us Meliiis kI Tiü
[ariit[iis Lurinae. quoi'tini aiigusti luii>&; nun minim: iani diu eQim
30 latc AvEuiUae uumeo est. Esquiliciie *luo montesbabiti, quuJ pars
J Cei'rtlensem*] rcroDrensom F. [ cerolipnaes F. ] '.\ que triccps F'
rgl. S. 2Ji. I CaelJuiiiuutPiii'l v^t. .V. VJ4 /'.: celLu ]ii<;altf F, Caeliiim
nintitPffi t'ulgütc-. I lt«r in t. «, Mütkr, it»r: via sbistra iu t. e. Bisn-
icit. I 'i cei'uleusis F. \ cariui,^rijin F. | fiirtc a cerjiiiunia*] (surri Tlmä /uwh
Becker ft. oUen S. 24Öjl: [inatea ccriouiii F, pustca sncra vin Hu/iira. | ti
arte F. \9 iirimop« ^id/sit: prinmi-o >', offt. //ermar 2, HO .1^ proxhnu
yttlffatif. f iiriod möcfit^s Sptruftel l'fiilol. 17, 300 strekheu. | II Subnraai'!
•obura F. \ \2 ci {■'utif.: el F. \ |.*l »H a äiii Hs. vun Mtmta Casnm: sed
F, «cd eg« a yutg. | U. 13 dktain pulo: Suwusnfia niiip*] liifUm piilu
snccMSaia ducii; F\ itictaiu puti> Suceusain: naav (tiuiii Se.toppius\ l'ufy.,
diüluiii |iuIhi SucRunrini \t\u'iA in nnta rtiamj nuni' MiUier: ^nian tcftrpüd jetU
Siicicusana)' itimtand jedtT Leser wn der Triinis. \ \'<i EiqailUc Miitkr:
«squilinae F. \ JH r^-ifis Gtottpm, aus demßK. a roB«.'* i'. '<iiii. \ IT l«oa
viriniae'l Ivca vicini /: r^(. S. 'Jb'l. | iucas /'ufe^.; lacu« f, klur nnd S.
aO'J. J. 4. tifulsiA, wie dir Hu. des SaHii 1, 2ß. \ 18 facutaU» F. \ 19 qatk-
ruin ^uoJT'j I 20 lale Avaritiac nnmca oaf] Int« avaritia iiu,»S /■' (rf. A.
nu «■SAR carr. auf hm «8t|, ijit» «varitit^a «vt //«. von Monti^ t'auiao, Ilt«
nvorttin nunc est t''n{g.; latae avnritia viao «st dielh. dm Turnnbtu.
605
BR[LACR T.
Ospjus moni sun anti(|U(i nmiiiiie elintn nunc in sacris appella-
tur. in Sfirris Argeorum srripliiiii fiir est: Opphu mons prmr^pf
Esquili». eis Inctim fagutalem $iHittra qtiae nKuiulum rnerHin est.
Oppiiu mons terticeps eis lucum EAijuitimtm. iltäitrior via i*
b tahernoh fsi. Oppiux mons qnanictps eis iucum EsqiiiUnum. eia
fiej)Uri(}T in f^Hfinis e*t. Cespius mons quinticeps eis lucum Pae
Ulium Egquiliis est. Cespius mons sexticeps npud iu4an /»mm»
tttcinae, tibi at(titimws habere solet. leriiae regiom's coUes fuöi- 51
qtfe nh deorum faiiis n[>))ell3ti. c quis niihiles duo ciitlest Vimi-
10 nalit s ioT« Vimino, quod ibi ara; sunt qui. quod ibi Timineta
fucrint. coUisQuirhiahs rjuoil ibi (Juiritit fanuin ; sunl qui a Qui-
ritibus, qiii cum Tatio f'.iiribus renenint. qaod ibi habuerint
castra. quod vocabuhim coniunctarum regionum Domina 53
obiitcravil. dinfos eDitn colÜs pluris apparet ex Argeorum
{5 sarris, in (tuibus scriptum sie est: coilis Quirinalis teriieeps ri$
aedem Qmrini. coUis Salutaris quartieeps : adversumeat Apotmar
eis aerlem Satutis. tolUs Muciaiis qmiüictpi apnd atdem dei Fidii
in dt-luhro, tibi asdidmus habere solet. colÜs Latiaris sexticeps in
vico Instetano svmmo apud ajiguraculuai atdißdum solum est,
2u hürum ilroriinii arae, a quibus cognomina habent, in eiua re^io-
□is parlibus sunl. qiiartae rcgionis Paiatium, quod l'ailautcs cum 53
1 cegpeus F. | pars Oppiu« pora Ojpeus H/üIler. \ 3 EaqoiliccJs*] qnl-
lisuiiis F, Esi]n[l.ius eis Cartsaa KrUuelie yaefUräffa A'. !iU'J, ll^quilis odIb
Miäivr: obtn S. 243. | licutn firultaleui P- \ quacj via Scioppiaa. | 4 eis
lUMler: mrs /*. | la^utn F. | quaFli>c.e[is i-Ik MiiUirr: (|unlrIro)tiKis F. | laenra
F. I fl ioxterlor f'ut^.: in dcÄtcrlorem F.l Cnpius h(iiUtfr: »oeptiiK F.\
qa]ntlce|i>s rh Mülter: qaiiitircpaoiit F. | Itieam F. \ 7 EsquilÜs Buntm S.
e97 : t\i^ni\lalii F, ... Esiiuiliaua mUnrvgi. S. SU. \ lüttuod] quoi .1/äti*r.
I an'] opac F: e-fff- A 2ßl. | II «nlJrs F. \ quiid ibi Quirloi*] <|uiriai F,
ubi tj. t'ulg:, ob IJ. IHüller. | Vi vearruat ab rowa F, v. Romain (iio .4a»-
gaben: nb roraa Glmsfim.* | ]5 »arris Setappftu; sucriAciiii /'. | tcriieejfB
pi« Mu'ltfT: t lieepeois F. [ ]ti Apolinar ci« MiiUer: piloojrois F, iiulvinai-
Bumen S. ßSS. \ 17 MnrliaJii Stioligv. | d« t do ndi F. | IS callls Utiari«
A^»C^'.: rollt» latioria(latiorcs Sl« Hd.) F. \ Id ij)U«laau, ä. h. iOKteiano
Fiti'iti clttBi-tJiniin, w;a* iVinituhr MBrmttai S. 69S iHtrrtah], [nateioi vi«««
hiv. 24, 10, H: aus der Fulg. tnastellari« du huchrift Gtcd. HA, .9 obn S.
99S. I au^rai^ulnin Turneius: anracvlom F: taraealain ed prineepg. f
20 ar^ F. | 21 IltiXcryiitii MtiUtr, ptJaul»! Fuig:
II VAHRO: DIE SIEßKN BERGE.
603
Eaandro veneruiit, qui et Pataliiii, auf quotl Aborigines ex agro
Rcatino, qui app«lhturPalatium, ibi congederunL sed hoc aUi a
Pallaotia uxore Latini pularunt. cuiidcm tiunc locura » pecor«
dictum puljnl quidam. iLnquo Naevius Bfllatiiiin appellnt- butc 54
Ib Germalum cl Velias cotüunxfirunt, quod in hac rßgione srriplum
est; Germalense quindc^ps apud aedem RomnJi, et: Velieme sex-
ticeps in Velia apud aedem dmm Penatium. GermaluDi a ger-
»manis Romulu et Kemo, quod ad iicum ruminalem, et ii ibi io-
venti. quü aqua biherua Tib«ris eus detulerat in olveolu expo-
10 sitos, Veliae unde essent plures accepi causas. in quis. quod
ibi pastorfB Patatini pi ovibus aiile innsuram inventam vetlere
lanam siut soüti. a quo velleinera dicuntur.
PROCESSIONSORDNUNG
DER ÄRGEER.
Regione Suburana
Caelius mons princeps * '
***** seamdicepn * *
* * * terticep$ * *
CerolieDsis quarticcps circa Minervium, quti in Caeüv-
montcm itur. in tabnrnola est
« * « ■
i * * *
* • • *
Subura
sexticeps
1 qni «t] &iit <|Dod faiff., was ich hinter Palotini eintchieba: vgl.
Se/mcghr 1, 143. \ 2 coaseruul F. | PoUanti«*) p«I«Btia /: anders hm Stn:
s. j4ef', S, 51: Varrnueni et alios a IIIU Euandri Fallnntia ab lli>r«u]c vitia-
U; Spengel Palanüio, Toehtrv des UypeThorcus , von Hercules Mutier des
Latinus, Fest. Jim. '2'20 Satin. 1, 16. j Ä vcllins P. \ roligiuriB F, \ ß ve-
lieoses /'. | über Gormal«Dso, Velfrnsc, In V«Ha S. 244. ( 7 ccrmalum F
[aber untgti gerntakose , E^eraMloDi). | II ovibu» f^utg.: quibuii F. | vel-
leinera *j uellc ioera F, velleDera Scioppius: f^airo Miw*i neben vcUcra «t»
veltipflra {ivie ie<it,cn itiaen) ffekannt und dies mit Veliae, Voliaeusia
VfTffiieheit haba/t.
PßOCESSIOmORD!VVNG: ^bv^ichiing von F(wiu in \]^etsttat,
ist Ctotie, v?(u eursiv geärucH ist, fefiU in der Hr.). \, 4 ([Detrio«pa | celii»
' ' G saceüum sejcltun.
fi<i4
BBILAtiE r ^H
tel
WejioH«
BBqttiUna ^^M
^V OppiiiR mons
prinr^pg
[Esqiiilisjcislüciiinfagul.iIrMii, äi- ^V
nistravjaeerundiiinmeriiiiicst ■
^B Oppitts tttons
,«n(nrfi>«ps
• ***>■• H
^H 0|>|IMIK IIIODK
tiTlicPi«
(is luriim bsi|uilinum, ilrxterinr 1
via in labcriii>l.-i f«l 1
^H 0[tpiiis moni)
i|ii»rtireps
eis lurum Es(|mliniiin. via (lex- 1
tei'ior in Ii|i:ulini8 est 1
^W CcBpius niouis
quinticeps
ciis liieiiin PuplvJiutn, [£s<)uiliis] 1
^^^Fv *
* * • eBl 1
^V CeBpius mons
Bcxliceps
spud sedcm tunonis f^cinan, iilii 1
aediliinitK liaLiüre solet 1
Bi
Regione CoUina |
^B Viminalis
jirr/iceps
«**«•**
^^ Viminalis.
secundiceps
*»••■» •
^1 cüUiü Quirinalis
tcrticej>s
eis acdcm Quirini
^B coUis Salulariä
c|uartic«{is
adveräiioi esl Apolinar, eis acdcm
Salulis
^HS coUis Mucialis
quinlic^ps
apiid aedemdci Fiili la dclubro,
u!)i acdiliiiuis habei'e solet
^B cullis Laliaris
sexticeps
iu vicu Insteiuun »unituo, apud
angiirüruluui, aeüiliciura So-
lu m esl
H^
Hegiotie Palatino |
^^m • » t > *
prmeepi
» * » < 1 ^1
^^^^^* «I • * >
spcimr/ice^s
■ • • * w ^1
^^^^^^K .« I* ik •
terficfps
• *•!>•** * H
^^^^Br 1 * . t
quarticeps
1
^l^ißrnialense
ijuinliccps
apud aednm Riiniuli H
^B Veliense
iteKticeps
[in Velia] apud aedom deum jw- 1
Bali um 1
^B n, 1 i^oiU'ioaU
lacuin fBcuIUtsin | via] <|iie. \ II, 3 terliceps ois 1 1«- |
^^f com 1 4 [[iiali'iccpKoti
lacuca 1 via in
dexteriore ia | 6 scejitiai | quialtcopa ■
^H oU lacun | csqailioi
s 1 111, 3 t.ertlcDps«is | 4 cot iiiluoarois | 5 dn i de lidi ■
^^L 1 6 colioö IatiQC'i& (li
iitiurDKtwr&0<wrI). 1 Aui-oculuin. | IV^ S uelienie». fl
J
MIEABILIA ROMAR
DIE ÄLTESTE FASSUNG
UND
SPÄTERE BEARBEITUNGEN.
MIRABILIA ROHA£.
}t MVRo vKBis. Muru» civitatis Runie habet tufres C(
caslella AXVUII, propugnacula VI • DCCCC.
2 De PORTis. Porlas liaticl XU sine Transliberim, posteralasV.
3 De mii.EARiBVs. In circuilu vi^ro eins simt niiliiiriii XXiX ex-
C'e))lo Translibenm et civitas Lconiana.
4 Nomina por.ta.rvm. (}) Porta Capeiia que vocatur s. Pauli
iii\t:i Kepukhriim Hemt. (') porC^ A[ipia. (.^) jiurla Latioa.
{*) porta Milrovj. (^))>urta A&iuana Lalcraueu^iü. (^)|>urLa La-
ÄLTESTE FASSUNG. Uebanchift fehlt inAR, graiilüa au-
roao urliiß rome G, niirabilia rome otier tracWitu« ih- silii ml ini-
ralilibus rome ip. (oben S. 374j. | I — 4 aus <J0fn itriAän^ cles
Beij(07(mfc»cAi; oben S. 157 ff. lÖC ff. 170 ff. Di« KayUelUber-
»chrifteHHachA, fehlen in R. | 1 turresCCCLXII C, niillei)iii^(]riii-
gciilis LX et unant P: turr. 393 Ems It., 381 Benedict (obm S.
157). I castella XL VIII arcus piincipales VII G (vgl. S. 414 f.}:
cast. 46 Bejmiict, fehlen, im Eins. \ propugn. 6800 Bened., 7020
Eiiis., noniiigeula et sex an. | 2. 3 porlas XXXVI posierulas V
in circuitii miliaria .\LII G, circiiitus miliaria XXVII 8. XXIV . .
. in totum circiiit. mitearia circa triginta an.: oben S. 170. [ 4
hee st porte romane A, principales porte.^unt hae G.\ A.t paiil!
AG, peti'i it. I > Appia iuxta quam ut dicitur Ibesus apparuit
beato Petra G. | i Latina iuxta (piam b. Jubanites apostolus in
frrvcntis olei dolium missiis est G. \ i microni ff, melronii ö. |
asiriarica R, aslnaria A. \ lateranis ff.
SP.^iTKÜH BE.-inBElTVyG: 1 caslella td Ml aieralw 6Ö00 fp. )
Die Zuiätae ton tp. und an. ;u c. 4 t. oben S, SS2.
cos MIRABTT-U ROMAE.
vicam »jue ilicitur maior. (■) porta taurina que dicilur s.Lau-
rentii vel Tiliurlina. (*) purta Ntimcnlana. (*) porta Salaria.
0") |iortn Pinriana. (") jiorta Flamniinea. ('*) porta Collinaad
castelluni Ailiiarvi. porte trans tibkrim im. {^*) Porta Sepli-
miana Septem Naidcü iuiicte lani>. ('*) porta Auri>]iu vel aurea.
(^*) porla i'orlueiisia.
5 De arcvbvs. Hü sunt arcus triumphales. (') arciis aurpiis
Alüxaiidri ail s. Celsum. (.") arcus Theotlosü t-l Valeutiiiiani
et Gratiaiii impcratonim ail ». liri^um. O t'oris purla Appia
: gaurina G. | Tihiiilinn ipm d. s. I., G. | n numantina A, mon-
lana G. I 12 colina A. \ rasti'Ünrnj trnijiluni G. | 1ratistU)erin«
purtc sunt III C, c|uot portc suut Iraiisliljeritn. jniile trans tibp-
rini II[I A. | uscpliiiiaii:! B. \ naiila.s A. natnilfts i<i: sirptcni bii
iiiiirle (vinclo Nibby) lano i"« entlehnt am Ovid Met. 14, 786 ^lanQ
lüca iuncta tenebant Naides Ausonvie.'. \ 5 De arcvbvs] selb-
ständig: oben S. 411 ff. \ i aureus R4GP, aiirei xp: AurHi
Nibby. I c^ekiiini R : die fnterpnnction nach (-clsum und
Ursum fuiheii ßecfccr {AnUf>orl S. ßS f.) und de Hossi {Le
priwe racc&tre S, 125} festgsstelti. \ 3 tlieodosii et valeriani P,
\ 3 furis purti^ appie A, foris portaui appiam et G, aKUs foris
purlain appriam P.
f) srcos triumjtbales marm»rci nrbis (a. t m. hSrae icA ab) an. \
1 ariTUit ngireuB [»arinorniK triiiiujilialis, (|ui fuit ad h. CeUtun et luliAnnn
sut) oampanilc ilictae eculvsiac. qui iion afiparrl qulB ««cidit tempore Vt-
baa'i iiuiiiti IK1CZ — 1570) vütujitalG diruptus faRt.nsiiut' liiliu Capsuri de cun-
queslu (iailian . . . . an. \ s nrcus T. et V. est intcr m errat oreii td i.
Ursuui. tU\ quu ejiitajihium dimptciDi est; tarnen arcus est stuus, sed aoii
marmorcus an. (sine iitücriptiunc et lutorilius, seil lameu inlei^er, siti»
intcr mernatoro« u. biti Zaccagni S. 467.) 3 t. U m., quem »enatas
nrri Fccit Oclavinnu . . . ipsc est in vis A|vpiA contra dicta porUb
cuius metDoria vix appjircl rcijii'ctu loftgiiLriL-eutia« iu eam oniatus. et
[uxlN ili'i (nbi m) fnit templum Mnrtis et clivDü MnrtU aJ pastrnm griRdlf
(Siruli t Olren .V. ^iHi) an.
MilUBlLIA flOMA£. 609
ai] ißDiptum Marti» arcits triumphalis. (*) in circo arcus Titi «t
Vespasiani. (^) arciut Constautini iuxta ani|iliiiliealrum. (*)
arcus si?pt«?ni luirornarum Titi yt Vpspssiani ad s. Mariam
noram iiiter Palatium e.t t«niplum Ilomuli. (') arcus Cesaris
et seoatonim inier dem Concordie et templuiu fatale. (')
iuxta 3. Laurcntiutn in Lucina est arcus iriuuiphatis Oclavi-
ad temptum] ubi est t. K [ arcus triumpliaJea A, fehlt m
G: arciis triuriiplialis nd sanctani iiiartinaiu P. \ *m circo ARG,
in circu magno P: richtig mit dem FoU/mden tJtrJmudett von de
Rossi a. O. S. 110. 131. \ vospasiaiii el titi C. (iti et v. arcus P.
I < pallaDleam ^4, pallaiUejii G. \ t tutii ceearis G, celeri»/': viel-
Uichl (') arcus Cesaris et si>natoruni, (^'') [accus triuiiiphalts|
inter edem u. i. w. vgl. ohm S. 424. 4ö7. \ sltaie 6, fatalis P.
I ed«iu CuiiCDrdic] palalium P,
* fehlt heim an. : er twir teratfirl {da Rnsti a. 0. S. ttO.). * n. I.
m. qiü dicitcirdotrasi (? dafür 'ecolettat. Salvatoris do arm dv Tran', Ta-
riiter KfruAertcatatuf; in Papeiumriitt Go*eh- li. Sl. H'm S. S6) coram colo«-
Hü (cciliiieo r) ia via per quam itur ad s. Greguriuiu, fuit fadus Cooitaati-
uo imjieratori urliia Flnvn ot TunilatoH quictia', ut in eo B|i[iJiret in cfiita-
phiü. et (Qt m, cuino r) diellur dutrasi qiiia lu trauaitu viae «it. an,
0 arcua — Vsitpasiani. abi est candoiiibrnmMoysicmn cum arcn habend Vit
braohUi in pedc turri» cartularkn .f/J.: a. t, m. ^ farlus Tito et Vesimsia-
naia forina raDdelabri Minii id ejtt cum VII brachiis ({riajido itr Uiontüa-
Icm purUivej-uiil sudoiiuui et multa nlia ma^nillca. e|iita{jhtuin (usilagiuin
m) adhnc videtnj- .... an. ^ ftcnatomm] ante s. MartiAtm "lii nwla
EUDt turr«« dfl bmcbis (xo Montf., brcitiK ß PaHA.) tp ■ ans dientnit Bogen
tveräen beim an. sviei: (a) n. luli CacMri« «t aonatorum ti-. m. . . fuit
inlcr equideiu {etwa cdcoi (CttucorJije]? üwin ait oquilfui ^ n|tiiiiii Cuu-
slaatiui iit der Zeit wfgrn nicM sit dmAcn) et t«mpliiin t'atiilc (fo njipre^Nu
al I. f. r), cuius arcua oou eal uicinuna . . . uiid {li) n. I. m. aat« a. Marti-
nBm(ior), ubl dicitnr le bracho, tub Capitollo a latere h. Adriini fuit
facttii Lucio Scptiiniu Marco Aaroljt» et .^ntonino (tt> r) Pin prn^iter* (»
nach r, promplus rn) tnulu jier Co» fncta in orbc et ctUoi estr« in [ipopa-
Eattuaepvpulir ui ia oo «[litaphio apparotinipso ni-ea iuxta Martern furi,qui>d
vaj£4ritor dkitur M&rfticili. 8 arcus ir«phtili {tropliole r) t, m. racta«
Uruao tierniauir» de geatis per eum in 4>ermauium factis, qui est iusls a.
L. i. U. venaa Au^. iinjkcrattirrni, id »| iauxta {tor, Fuuica m) vulgarilo',
610
MlltAEItlA ftUMAE.
aiii. (M (leinde pi-opf arcus, qui nunc vocalur Abtoniai. f")
esl Jircus atl s. Muremu. qui vucutur maous carnea. (") in
ra|iit«>]i(i arcuä pnnis aurei.
>' tlciniil« (et ibi Fi |)rnp(- arcus ({iii nunc vocjilur antouinr
est arciiä ml s. iiuirciini (di1 s. inaicuni csL nrcus Fl qui RAP: vsl
arciis iiil s. >!:ir(:iiili. ili?iiii|iii' iirciis, (|iii iiuur vucatur Aiitunttii,
qui Nihby. w?> aiicA (f, Kelche nnr.h maniis raruca einschiebt:
tempiire i|iiij hiucli'tiiiniis iniperator s. Litciiiam malronan] |iro
fidc Christi in urlje oiucialtat, iussit eam exlendi ad verbera. u!
fustilus iiKH'taretur. et ccce ()ui eani caeilcliat faclus i-sl la-
pideus. iimnuä auleni eiu^ cariioa remansit. | n caiiitoliu BPra-
piteJlü Gä. aurea /(, aureus G.
siitis fliruiitufi;, nre !□ eo D|»iLB])1iinin remjinütl, Sfi cum deformnliane iritn-
üjvit, pusilu «{uod de n^urig et de iQaifiiJnceulLa aliifUdliii teitligia adhur
atl|iBr<TiiiLt. et di<-jtiir arKN^ l['C|iholi ftriphiiU r) nirrii|>tp. seil aiThiiii tr«>
phous itlrui V3l ilicrre i]u»(l Uiuiiijibjilis au. ^ a. Autoiiiui pr<i[ie ra-
luninnTn ein«, iihi inmln pst tori-is <1p Tng^cti* {so Montf. toseti* B Parfli )
sp., 0. t. m. f|ui üiciliir dr ToKcrtis (thosfcli r) sitlis <)irn|)tus put, (tusilii
qand Aliqvn vfuti^in vidcnnfir i*t jJitr.i cpitsphii. (nm fnit fnctA Aatouiito
littcra« nliqual«a de mu cpitaphio sunt jii tu, a«i} siDC cuD^tric-
tione. an. lo a. DiocUtiiini tnutnphntj«, ubl dkilur ctrrüi {ii. d. e.
Jehttr), «it propc B. Miircum, u)>i s. Lucia aiatriinii pro fldf^ Cliristi cm-
riata tuU ab ip«» Ilioclptinnr). i|ii[, ut ilicihir, sie* (si sie m) Tuit dum po-
Huit maiiun illtr, q»! cnirinbst bcalnin vir^riDcoi: statin) lupis faclus est et
lunim^ furuc« (rf/" I^e^nntU scft»« */;.), et vulj^aritcr iiiaiiuui rartie td Vit
curiili. utiii babet vpilojiliidnii. rjit. >> a. pnaU aiirai fuit t. m. in Ca-
pltnliuii ifiunt». dl' (jou mwn itivpnftup voittigiwm , . . /in. 'H {hinler
7 (lift^'OJcfnilHrni a. laleriim parvun in via trium cotaiDpaaium H (da r, ia-
tpr flcclcwias s. Maria« u. *. w. u wich Zar^agvi S. 424) s. Mnrian de \a
CiKtia et s, Mfti'iu? del iaferno vetuitate L'o]Upi$uä . in incinorla fuit farttui
per Itniniilum trinpiite priiuiSuf iiiuli«rum Soliiniirum . . . an. ii a. t.
m., do quu \<attX ndbuc sat\a, s&d cpltapbium ruptum, ttt iutcr dumus Maf-
ngcf^ueic pt dnmini Petri Lconis (di ma);nacutif) e di dümeotro do pelm ic-
onis !■) antR |Htrtuni ratirirum i<l est liidt^nrnni (<o omoA r: ante puulfiNi
Fabrii'iwm rff^ Hoxsi, Prrnr rare. S. fi.'f). fiiLl faetnji Piflniinr« Cdiinnli i^nan-
do. (*<* fw- j/'f // "r/f fuit iiiwnilo./V//'''" f) ffw ^^ a. Piliiatiniip el Anto-
MIHAOILIA UUMAS. Gl I
6 DEMOM-navs. Ili sunt montes inl» urtjcin. (') laniculus. {")
AvcntiQQS qui el Üütnna^s (licitur. (*) Celiu9 minis. {*) Cajii-
loUum. C) I'allanteuni. (") £xqailiDus. (') Viminalis.
I
r
6 De MONTtBVsJ der Abschnitt (fehlt in GJ vielleicht aus alter
Quelle, nicht am dem Regioitenbuche: eben S. 205 I :r qui el iu-
niinalis diritur alhesto P: über die Glosse üben a. 0. \ t campi-
titlluui F. I '' pislaDtcuRi H, pallaracum P, paileiitiuni ip. \ oi
inariaiiapoli fni|uiliau3 {d. h. M.-i}j;ti;ma])oU Esquilinus) P.
0 1 qai ya]go iJieitar lonarus (Mla- anvarins: F bei Parihey,), tii>i
est MclesiiL 6. Sabae, 1,^) Avunliuus t|. e. 1j., qaod Quirites ibi sUbont, ubi
est ecdlesio s. Al«.\ii (s. Muniir &■ Alü.ui s. $i»\\'\uae an.) sp. ubi est
ecelesin s. Str|>hauL iu Cclia moütc (et hvapiule s. Tbouuie ioforiais a/i.)
»p. an. * vri i'arpriuN, ulii «st pnliiliiiui svuatiiriiiu rp. ^ nbj est
palatium uiuins (l-I ecdtsia s. Caesarei d/t. ) </>. '' t]ui »upia aliits
dicitur, ubi iMit üuclesi« s. Agulhos ubi Viiüilius cujitus a Ruiuutii^ lavi-
&ibJlit(!i- f\iit i\ Ltqnv Neuptiliio : uiide dicitur 'vad« ad iVeapoIim' [odef Hi-
pnLuin: ideo mens monopoli dicitur tfii.) sj/. an, {üfurr ort. vgl. S. 305).
f6 FnrtsetsungJ nioi (de antonia r) t. n. et DohilU fuit inxta ii. Sabinaia
(Hubtua in Rasur r), coias meaiom taveaitur. Tactus fitil per s«astuiu iu
lURiuni-iiica loruiu l'nctaruui pur dicUui tausticjaiii, et cian Kauslinani prae-
diciam sororciD divi Amonii an. >~^ a. Tili (Juiuti Crispiui et f'uLlti
Loutuli t. ot m,, qui üsl sub rajiella a. 'rtiumae iHniitls .Sjibellnrttoi in ria,
per quam itur ad »cholus Ora«cas (icbuU grota r), ubi uuoc est ccclcaia a,
Marian [auch u iiavk Zavctij^ni S, 4iS4), fuit satis puU-berrinkiu factns per
scD^ituiu iu ([iiedam rt^staurotionc per cui in rcbu» urbia (de aichuue erae
de la citn »aDrlii J*) fai^ta, ut iu «rjiitajthiM iippnret, ijiivd adliur est in eo an.
^^ nltu» 1. l. ajiud a-Miu'iaiu iu scbolis Graocoium: sed dud maruio-
Ttüt ttii'lu«, Tuit puklirrninuH, sed del'ortnatuji solis fuit. an. >' a. ni.
t. iuta Iboatriua Pompuii fnit puliJierriuius, fnctus TibisriD pur auuulun,
de qnu niirur |aii>r. tn) ini^muriam babert, qula (qna« m.) scinp«r Tibcriiu
Nero {tatt'uii) vuL'atuscxtitit ipae libKriuM. et pruptervriuütatMiietpartea
tuDL-tuuipurts Khuk! i't ma](,' trarutionl» Gi'egorU tuuc tcmporia et vctuata-
tateui Doii c«t qui de tiu aliquid Hfiutinl um le^endu. et UDta: muila is-
tarum nobilitatnnL liL-atua GrcgoriDs fecit distmore pro aedificatiuae «««-
IcHiaruiii et dnGi:i.'iiduutiuu) ex ea ot tiubLtKEnnti:« jueabyltiri an. [r hat ttaU
per .lenntiiin — et partes fturz&r : |inr 1a s^ujitn del quäle nnu s« pute lia-
tei-r uicuioi'in [i«r la >etu.4latf; e per In fwrtvf, ^'* a. Fietatis ad a.
Mariaiit ruturidam est versus ubi nouc e«t bvspilal« iujcta UaKdaleue el
89*
j
6|.l ■ ^^ ■MTHABILTA nOMAr;
ud«t iluiiec virgo |iariat. statiru at virgo pcpirit ülii corruit.
(') palalinm Traiani et Adriani. ubi fst colamns. {^) palaltum
ConsUintiiii. ('") palatiuiii Saiuslii. [") palalinm Camilli. ('*)
palatiuni Antonini. ubi est coluniua. ('") pajatium Cromatji.
('*) palaüiim ['nmpci. ('^) palntiiini Tili et Ve»|ia»iaiii ftiri^
Romam catacuinliis. ('") palatiiim Ort.iTiani.
Co«« e. 24} hat p. Traiani mn ? lotgeriseeii: oben S. 405.
467. I aurcam HP vgl. S. 390: suinii AG. \ » Traiani et fehlt
in P. I c(]]. mirifica P. \ 9 constanlli HP. \ n^ saliislii ubi csL cu-
lumpna <iuc adhuc anloiiiia suu mmiinc vocalur palacium n«-
nmis uiii r.'-l seimii-hnnn iiilij cafsaii») p. croiiiacüP. | i^p. Cro-
madi bis catacumbis fthlt R. \ u ad cacubas P. \ hinter ic p.
jVlexaudri P,
fccU iluch Umpla Scilicflt Pa«is et Guncordiac f'aucA u £«/ 2acT. 5. -#^9 i^.
SU Mirah. SiV, J> «w. " p. T. ubi c»t coliiinoa sn« allum .VX pajMU
sp., p. T. fui( ubi nunc reit s, Basilius tiiin uratortü euo et ImmpluiJi arcu
ON. ^ p. Cotiülanlini fuil in Latciaa« ubi nunc est s, loftuues ffer-
teeehsetiiffi mit n. 4} in \a hipsh njiuil s, s. Apntttolo.« an. icr p, $a.
lijslii Camilli (CamillL eu stn'whvti) fajt ubi uucic <lii*itiii' Pinci et in Gasil-
buc est sbIa Sahistii ttn. it {■■ r.jiirillli t'nll iihi niine est nrciis Cami-
liaiii reirn MinnrvBto. 1^ Aiitouiiii ufii est coliimna sua all.-t \XVII
[>a»>u> "p-, Anloiiini fiiit iii\ta (lODtrni rnptum et s. Mnrinni in Catcriifl
au. int -InhuHfi fs. unten: tem-pelisolun^ mit dem Ih. Aatoiiini c ,9, 4^,
13 fc/iit dem UM. Sii fatviscfi«n IS 14J p. Neritnis (i'^-f. thraliuu
NrruuU ti. 6) ubi ent n^lia s. Petri, p. lulil Caesnris iib[ est flP|iuliTiiti>
I, C. sp., p. Neronis fuit ia palaioto MUpra ». Spirltuin ia Suia ^i^ -^fl-
hangj, |i. Cai-^sariä Tiiit In vin sni^ra et ilicta v[a, iu putu, fuit MiTola-
nflDjii, isupra qnuBi viaui Btlhuc sunt )v cappucfir vulKaritcr dictae, quav,
nt rrcditur, rlirs fiiiiitameiitii pjilacil suiil* (pjilnli» liimt m), tbi iu.\ta car-
mns (?), iguac Ia camura <iicuutur vul^'aritcr an. m, l» p. de cctare fu «I
lorn 4'bc sc chiatnn iniii-ii .sn>c]'u e i<>|>rn Ia via sua, )ei <\ua\r cunio penso ae
diceia iiietnUiieusr, aachora appaic le cappuccie, le qujile como «e credo
Tuaron fundami^Dlu Je. tliclu pal'Utiu fipprcäsu 4.-1 locu Jictu Ia carnare r.
13ii fiu'ijtckeii 14 JöJ i<. Kuliniiiini tp. i* p, Pcimpeii fuit in
campo Flor/iB v(*l deac llornm et in aacro ^."> tulganlrr aainionlar (et —
ti«m. /e/t/C r) an, '^ [i. Titi et Vcspa^iani fuit ialcr cnbut bnbi et s.
Sebtstiaaum a». ^^ Uctnv. ad s. LNurontiDia in Liic^iuA sp., ubi naoc
vmjÄlMm
9 De TiieATKis.(')TheatrumTitiRt\>«i>asi»mn()<-ätacumbn:>.0)
thealrum Tarquiiiii et ioipcratoriim ad Soptcniiinliiim. (') llic-
atrutii l'otiipiM ad s. Laurcntium. {*) tt)e:Urani Anturiini iu\ta
piiniiMu Anti>nini. t") Alexandri iuxla s. Marium i-olundain. (*)
thealrum .Ncronis iiixta cafil<^lilllll Crpsccnrü el (') Ihoalrum
KtHiiiniiiiriitii.
tO HeC SVNT LOCA, QVAE INVENIVNTVR IN PASSrONIBVS SANCTO-
RVM. (') Fi>ris portani A)i|iiain. tibi boalus Xystits dwollaius
rmit c.l nbi Domimis a])|)ariiit Pelro et dixit &\: PoniiDe, i|iio
vndis? tcnipliiin Maiiis. [') iiilus portiiiii nrrus stÜIae. (')
dpiiiclL' regio Fasciole ad s. Nercura. [*) vicu8 caimrius ad
s. r.eorgiuni, ubi fuit domus Lucilli: est ubi Veluiii aüreiim.
I
I
9 De theatris] selbständig, i » fffilt in G, i war unter Jett
|)aIatia("')jen(fnHf. | alaciimli.iR. | a pt iin|icrat(jrum fehlt m P.
I p«iu|ittii iuxta palatium cius nbi iliriliir zairo {rl. h. tentn») P,
|ii>in]>eii ad scm laur. HAG, worms Ntbby ad ücpLe m laiirum ge-
machi hat. | » iuxta] iulicto ad fl. | f fehlt in G. 10 De toas
IN SS, PASS,] sfilhsläitiitij: cfmi S. HSO ff. \ hec sunt lorn in ([ui-
tiHs snnr.ti piissi sunt P. Iiec bis aanclonim fehff tu (i. f i foris
portaui A|)|jiaiii ad teuipium Mnrtis ubi b. X. il. est. iiilus porlaiii
arcu8 u. s. in. G, woilnrchtiie €bin ijefßhene Lesmtg von R.iP be-
sti/tfigt wird (Becker, AnUmrl S. 6^}; lemplum Miirtis intus, in-
tus arcus falsch IVibhi/. \ fuil «t ubi R, est A (?), est et Oh
P. I et dixit ei R, H dixit P. \ t stelle R, Syllae sp. | a neronum
G. t * victu» H. I s. georgiuDi bis aureum] so R: ». pcorgitun
^8 ForttetwttffJ s. Muri« aramli «t vocatas est leco» ferfcros [\oto 4«
ferfopi /', fciTeru* cod. f en. imck PrdU'r Ai^fs. S. 611) bä. fohtiit S. 499).
Beim an.Jolgt ein .Inhati^- p. Sdf ionia fiiil [w. to /oft] in i-itbdillii iii »ii
Ciiniclin, ijuoii apparct adtiuc; [i. Tiir'c|tijnji ftiiperlxi in lÜsigiiilinii inuiile
iintn (lium (dictum?*) pnlFncitini: p. AntoiiinJ fi, ti. 12^; p. Alfvandt-l xd
thcnims Alfxniiiliiuiis (ria» Ihnatruni A,, n. 5); p. Nrrfliiis (s. zti 13 14J,'
p. Fluminii, ubi Dum; clviiius MafniHAcucJnt (inaiTDaetaciBi* m, alto rf«r
Trittiriphhiif(en an. n. l^\ p. CuuiiUi (n. n. tlj; p, CbuOü (egi. sa 3)
iuAta tuuiitcui d« ;iLuu|jtis in campu Murtiv; pilacli CjpitiiUi ailbui- pntcitt
veutigia . , . sed dicani inrvrttis fs. su c. 2iJ . . ti -i nd s. Lanroutimn
iii.J)Ai)uto ff. 1 10 1 Petro domiiie t\. v. ibt teoipluin sp.
(^) a(|iia Salvia ad s. Annstn^itm. nbi deculhla« Tiiit beatiig
Paulus. Iinrliis I.iicine, ubi esl ecctpsin H.Paiilt el requiescit.
{*) in Tirrliulfi iil rsl intor iluos luilos, iil «st clivus Scauri,
qui est interBniphilticalrutn et stadiuni anl« Septem soliuni.
C) ubi est cloaca, uhi i3clatusru)Ls.äebastiatius, quircvoluvit
forpus suum Luciiia« ilicens: invenies corpus metiin pon-
ilcns in giimpho, (") via Cornelia per pontem Mtkimn, «L
ß\il in stralain. (^ via Aitri'lia iiixCn girdhtnt. ('") graJus
Rliognbali in inlroiru PalatÜ el insula catfinati) p^ist s. Trinita-
tcni- (") ai'fu* stillaui^ ante Sepie iDsuIit im. ('") aixus Ro-
loanus inter AvenLinum et Albieton, ubi beatus Silvester et
ulil fuit domns lucilH pst vebini aiirniim ibi AG. gcoriuin
{so liößer) ubi <>5t velum aureum antif (Inmuni bicelli P. | i
aqua salina P: vgl. de Rossi, BttU. lii anh. crist. lSß9, 83 ff". |
brirtns liidlle R sp. | ubi f&t ertlesia s. pauti (pelri A) et re-
quieRcit inier brdc [intcrludere G) id esu (.i. A, et Gl iDler duos lu-
<iosidpst(.i. .4) clivus scauri(duviu» cauriA)i|uiA^G, ubiestecc-
Icsia otusdcin aposloU el corpus cius requiescit dicitur ortus
liitine uhi dicttur cli^-us Bcauri qfioA P: lins u] v»l vor clivus
fehU xp. vgl S. 4SI. \ t nbi vor est fehlt GP. j septasolis 6 |
t|ui rcvelavil bis in gunipbu (guinfo A, guTo P: vijl. fin Cange 3,
505) HAP, in <|U<1 iuventum est corpus eius pendens in gnipho i.
e. uncino 6: ans Heu Acta S. S^b. 20 Jan. 642 (oben S. 381). \
» v via bü girolum G hinter einmiachruni Martia, P stall dessen
hiuler Kliogab.nli si>: ubi est via eornelia per pontem niilitiiut
(I. Milviurn) et exil in »trata quc iLicilur aureüa iuxta girolam:
beitle ArUkel sind wo» ihm RMaclor ml^rpoUrl {oben S. 383),
IHonifaucon zieht sie zum Vorhersfhenrien : pendens in gumfo via
C. cL cxiit II. a. ip. | lo insu]» calemitana G: in insula catenala
post s. Iriiiitateni esl ^radus elie(;abali P. | ii ubi esl iircus P. \
«lellans R. | ]iost septa golis G. j 13 romanus] aveniinus 6. | in-
tcr aventinum RAG, est inter avenlinum iiionlem P. | albi^to
munletn P. | usculali sunt ipiando recessit in cimslantinopoüin
Piitatt der UVißubib. Silvester fii's deviserunt s« hat G.'qui locus
ideo numinatur albiato quia albe stulc ibi liebant pru iuiperatore.
R^HAÜ
I
i
I
Coii!*tanlmuH Duculait »uni et divisfiunt sr. (") in Tcllnr« iil
ftst in canapara, ubi Fuit tlonms Telliuie. (") privata Mamer-
tini antn Nfartpm »iib CapiUiliiiin. {'''') \ic»& pitlricii ai) s.
Piittentianam. (^°) vicus lalerici ad ». Prasedpai. ('^> ba-
«ilica lovis ad s. Quiricuin. ('^) ÜK^rmas Olinipiadis, ubi
assattis fuit beatiis Launmtiiis in Panispcrna. ('"> palalium
Tthfti'iamini, ubi Uecius cl Valerianus rf ceaserunt iitorluube-
alo Laiirciitiu, ('') circiis Klninmineuä ad |iantc-m ludcoruin.
('^) in ti'aiistibrriiii tfinpbini rtavcmiatium i'iruiiilfns «Icuiu,
ubi c&t R. Maria.
1 1 De PONTiBvs. Ui sunt punleg. (') Pons Milvius. (') jwm Atlri-
;inus. (^) pons Neruiiianus. {*) pans Anlonimts. {^) poiis
Fabricius. (^] poDs Gratianus. (') pons senatoriim. C)
pons marmoreus Tbeodoaii et poiis Volcnlinianus.
IS ittter Iure R. \ id est G, .1 A, ideiii R. \ caonapera R. |
ubi fehlt G. \ 13 u in T^llurc bis Capitoliuni] ibi din'lur canna-
para ubi est (loiiius Iclluris subler moiUem camiiitolÜ P [feliU
also^i). \ u momor['m\ (darans msm.^) R. \ est ante simiilacruiu
mariis \\a Cornelia bis girulum {oben >^- »■) s. prudcritiaiiBin iso)
G. I 1! vicus bis pot^nlianam Mdlt G hitiler 1«. | 1^-20 piirli^nti-
aiiani ubi eai basilica iun^ ail ». qiiiricum est palatiuni tyberia-
uum «. 8. Ml. P. f u' 2fl fehlt in G. \ so valerianus s. lauivntiiiin
inlerfccprunt P. | ravennantium KP. | et rmidenß HP; G fügt
hiiisu: in lemplo l'aciä iuxta Laleranum a Vespasiano et Tito
Slio wxs recondita est archa testamenti, in tjua sunt hec ti. «. v.
11 De PONTIBVS] seibsUindig : oben S. 102 /^ | 1 bi sunt pon-
Ics in iirbc P, fehlt G. ( -i pons Neronianus ad Sassiam Anto-
nini in Arcnula G. | i fabricis H, Fabricü in punlc ludeorum G.
I <i Fclicis Graliani pons intor in^tilani et Tjao^liborini G. \
1 pons senatorum eanctc Mnric fJ. | f pons Theodosii in ripar-
mea pons Valentinianl G, pons marnibreus (so) i[ui dicittir
thedosii et p. v. P.
10 IS vicus laterani G b«i Pert/iaff, wie die j4clti S. PudnfiU'rrmu! 19
Hai S. ä!f9; it. das f''ers. der vici oft™ S. 5$t, \ '"^ |iaUtiuui Tiberinnoni
TraUni — Lanrr^ntio ubi dicjtur (hcrtnc de coriiiltts xp. (Monlf.), \ I L
Abweiehnttsm des an. t. S. lOlif. | '* tjui «Ikitur iuiieorum «p-
I
MlRABIIJÄROMÄK
1 2 De cimitemis. Um sunl cimilf ria. (') clmilpritim C^tl^podii ad
». Pancratiiim. (-) cimiterimn s. Agatliac ad girolum. (')
ciniitpriiim L'rsi ad Pf>iiesau. {*) ciniitcriiim s. Fclicis. (*)
cimtleriuii) Calixti imia catacumiias. (') rimivrium Pre-
Ifxtali iiilus |K>rtam Appiam ad s. Apolliiiarem. l*) t-iiiii-
ti'riiiin Cdiiliatii Coris jtnrtain Lntinam. (^) cimitorium iiiter
dnns lauros ad s. Il*^li»nnm. (°) rtmitpriura ursi [Mleati ad
s. Hiliiüiiam. ('") dmitfirintii in agni Vprmw ad s. Liturcn-
liutii. ['■^] ciniiliTiiitn s. Agtii'tis. (^*) riiniliriiim IVintis s.
I'elri. ('*) cimitftrium PriscillaQ ad jiontcm Salariura (*•)
et i'imitt'iium rurumeris. (*'') ciniilerium Trasotiis ad s.
Saluniiiiiim (^*) ei dmiteiium s. Felicilatis Juxla ciiiii-
lerjuai l^alixti. {^''} ciniilerium Pontianum. ['*) cimiterinm
12 De ciMiT.] selbsithulf'y : de Rossi. Komu sott. 7, 159
f. \ ciniilcriii, Jt, licc AortI rimilrn'i) iu iirbr priiiiiiiiii cinii-
tcriiim 5. loliannis eX l^auli, ad s. P.incraLium v. s. i«. iP
dessen Schrabfphkr voUsUhvU<i a« yebett ühnfiüsaiij ist. \ l
^inilittii li. i-^i'iiluni G. j ;v porlfsflii <'l i-iiiiiliTiiiiii It. { intus R,
intra P, iuxta AG: inter portam Appiant et ». Spha.-4tianiini ad s.
Apollinarein de HossiR. soU. 1, 234. \ ii|it>lliuariiiiii R. \ • oordi-
aniim A. \ clmilprlum Gordiani hü I-atinain cim. fehtt G. \ *
ciinilrriiun ffktt G \ iirsum pillralmn A, ursi pUleati R, ad ur-
suin pilnnluin G. I bivinnan] ff, bibinnam G, vivinnani A: TVr-
iDtchseluHfj ntif. ttim t. ad iirsiim pileatum auf dtr via I*ortueHsis
oben 5. ö07. \ m in agruni {vline Verann) G, if(r»tii (i!amut arie
es schmtf isani corr.) vcsanum R. \ '- furtis sre pelre ff. | 13 Sa-
Jariiiml das Fofyemk bis ]U>äüvm\ fehlt G. | ^t- s. feMt B. | W-
i'iaci via IIogticiiäL fehlt R, welcher mit tempore Octariani
fortfährt. \
12 l'fht-r iiii> ihwHi'hiitigii}! dt\r np, *. rfn fiasgi n. 1). | '' ciin. n<l iiyin-
phii h. l'ftii ip. MoHif. l c. s. relicitatU prupe c. Calixti. c, *. Mnrcclli
VW Sabrin vrfcr«, <-. Ra);;'» (in Vcnt/'., Jldbimu dtr HntsiJ vi« Ai-di-atinn,
c Inuocenliiiin ad s. l'auluu, c. rautiauuiu, c. s. Ilcrnictis cl UotnUillfle'
c. Cyplan vi« flutioaii ap.: t. de Haiti a. O.S. IfiO.
I
I
MIHABIUA KitÜAG. 61»
s. Ilcmietis ul Doniitillac. ['") lüuiiterium Liriiici vi»
lloülicnsi.
13 De VISIONE OCTAVIANl IMl^ERATORIS ET RESrONSlONE SIBRUAE.
Tl'iiijx'i'C Octaviaai imperstori» seniitAr«» vidcnlcs eum t.-iutae pul-
cb ri 1 11^ inis^ i|ii(id acta» in o^'ulos c'1115 iJilucri pniisot, ft tante [tfc^sjie-
ribLtiü et (Mtcis, i;avit totum (nuuduni sibi tribulnriuu fccorat, et ili-
ciinl: te- aüorarn vuluiuus, ([uin divinitni at in le. fii linr cion osxfl,
5 nvii Ulli ijmaia stibirCBt prospcia. qnoä rcaitcns induciaa )ju.>lularil,
n<3 so Slbillam ribwrünam voinvil, i:ui 4]it»d aüimttjrrs diiorant, vr-
citavit. •]nc üputium trinoi dicrum [irtiit, id ijuibuH arliiui iriimiuni
«|ti?i-Ata est, post ti-irtiuu] diein [TspomJit imporalori: hoc pro eert.»
erit, dtfaiiii« imjieratnr, ludicii^igTiuiii. lellus »udur« aiudcBceC. v relo
10 rvx aJveuict per aecla luturus at^ilicet in lhi tie [iraesL-us, nt indicrt op-
bcm et caelcra i]ul' $E«i|uuntui-. ilico a|ifrtum est coelum et splcQiIor
iiiaxiniiiM liTiiit super euDi. villi t in rrliiin ({iiandrim piiii-lteri'ininiu %ir-
giDum sUcitL-icL Gupct' alliii'C paeinni tt-m^iitrni in bracbiis. niirntus vst
nimU «t vaioai cUoeutctii uixdivit: bec ara ülil dei eil. i]iii kUilim
lä procidm^ in t^rrnm ndoravit <jiiBni vi«iuiiem rctiilit sciiatorlbui, et
ipsi lulrali t^iiiit, uimis. hec vi;«io fuit in csiucra nulaviaut iinperato-
ris, ubi uuiLi- est ecdesia s. Mnriae in CitpitoU«. idcii'c« ilicta e»l
cfflcaia ». lUorie arn rrli.
1-4 QVARE FACTVS EST CABALLVS WIARWOREVS. Cnballi maruiorci ad
20 tfiiod fncti fiirriint midi et ijuid nunctont cl quid *il qnoj ant« cabal-
los fctnind sei'peutlbus cirouintlata seilet habea^i runcaiii untv »c. tcm-
poribus Tiherii iiaperatoris veucrnnl Roinjiin diiu ndiiresr<>ntiili mve-
nrrfi rmxilclus cl Fidin. c^uos imperatur <.-vgQc)S<f i^» lautnc sapicutiae
i'Hi'o>5 in piiiatiii ^uo liubnit. ijtii disfruiit i'i vä.w nr laute dnpfentie,
2fi ut i]iiirquid inipoiatni' eis abi^cntibus in die vrl ia iiorto consiliarolnr,
(■1 usijumd uniim verbuindicercnt. dixerunt itaqncci; doinino impera-
(nr, i{iiii;i|uid im()t-ralor Qobis abseiitibus iu dir vul in aifcteiu ramo-
<<a Hua cwnsilinvcrit, difcinnjc o! »»qiiL- nJ uriiiiii vcrhiim. qnibuü iinpo-
ratur Kit: ü UcMi« quod dixistis, dubu vubib i|iUdqiud vult». iiui res-
3ü piiudL-tLlL-ü ilixcrgiit: aullnm pcfuntairi, std nMirovKtu uicin^iriBni pii»-
IcilaiQus. vcutento altere die |iqi' ordint-m rvtuCeruiit imperutDiI qui<l-
quid in illam prelcrilatn nnelum consiliatus est. unde Ecrit cEi« perinis-
»am praüübatain ineniuriaui eurnm sicut piistulaicruntr «quux videli-
ciM niidos qui cnbnnl tCiTaiii, id ust g^ulL^iilcH priiiripi-H Tmiii» Mfi-uH,
Die Stiichs 1.^ 1 4 ] 5 1 7 1 S 111 {Über wr/cAe A', 3fS ffj ^eiie ich Mit ß
(nach Gras tajjdiv L'fltvrscfn'.iiach ^i, I iussiom- .V: \'iii»\\cm Miftib. 23,2. \ *
■U%iDluii R. l 14. quATL' rni^ln« i>Kl ctibnllus innrmoreitii .1, de. c;]ballit foder
f^uisj manovivti* sp: ji. üücti S. OiH f. \ »^«i»] nvbis A.) ^'^ preKiritatani. It.
M
I
020
HTnABILU ROMAE.
<|iii ribiniiiBnl hoHiiiic» hnitis utundi. \fliiir( m patentUsinins, qui an-
ctoiet luiier <i)aos, id nt super poleatiAu |iriori|iutn hoitu Hecali. in
hör scminiMlt ijul staut in\tA ec\uns et altis br^ichÜH et rrplii^Ativ (HrI-
tii NUiicunt ea (|ti« fulura craiit et, «icul i\ni suul cmdi, iu oninis iiuiQ*
5 JUlit sri«nrU nitilji K aprrin i?st mcntilmit rnniiii. frmlnn rlmiinda>
ta »rrfienUbiiR trdeus Goncjiii:i liabeus, nute s« pmlicati^rcs <)ui pudici-
vernnt fiiin, nt (]oii-nii(|iie iiJ eain iro v^lamt oöd pfiterit nisi liivc-
tur in concji illa.
• & D« DnmiDibus iDilicuui et {'oritm munoribui.
10 De COI.VMNA ANTONINI ET TRAiANr. (')CoIiimna AnloPini coc-
lulis Uabct in altiiin jhcdcs CLXXV (jndu.s num. CCllI foiies-
üas XLV. (^) rolumiia Traiaiii cndidis habut in altuni (jeiits
tXXXVIIl graduB n. CLXXXV j-enestras XLV. O coloseus
anipliitlicstruni habet in altum pedcs 3ubmi»salcs CVIU.
15 Dn. nom. iud. fehlt in R6: als nkhl hierher gehörig fori-
fftlassen. \ 10 De colvmna a. aus der Regionibtschreibimg : obtn
S. 377. H. S. 510. I -i p(!il<^s CXXX gradiis CLXX G. j 3 culoseas
(colisciim .1) ampläilhv^atnim HA, rolosfiiis amphitheatii G, mW-
sciiR amphitlii^atri cod. Hiccard. liHS. \ subniissales auch cod.
Riccard. und die Pariser Hs. dn Cenrins beiitu Canije. /«. d, W.}:
vieiJeirht t-eiiiissalet-? IJrhmde v. H)16 {MUlareiU, Antt. Cam. 2.
App. n. 121): p. Xill ad pedem semüsalcm iuslani inciiäurai.-im.
IS - callisouni iiicst colo^am grroece, UciDeraluiiduiD, ampbiüieatruin
nniiiinntui', id fut tcmplniu sulis. tml nltituilinis priluui c*^iituia et oeto, in
lonKitiKlinD rotuadilati» t'uit pos&uuiu mlllc. urcui uui fuit ccntum i|ainquii-
giiitii fv^l. yacfiir. zu S. S9ßi/uff;i dio Stefh lam .Vwrtwt Spfc 31 und die
Lfgetttie dar sp. c. 'J.iJ an. \ Zusatz: la Uoniui fueruiit eijni aorei itm^ni
et dcfluruti \XV (XMt f^, <'qui riuri'i LX_,\_X, i-qui tburari LVXIUI
(LXWIIII E], Ilatrine \nih\ice CXLIIII, cloice L] tp., die in [ j grtrlxtm
ff'orifi K bei Partfiny und P bei Hiiffer S. 45, uv-lcfw cöj- rfcn ciiui tcrei nücM
d^^leam\li,(•tra,hasiliKatt,villlie^lIxc^alteti'i.abeiiS.36■lJi Cquiaereideatirati
X.VIl . . ebnrneLLXXIV'dbpcrsi Jn l»ciR, ubi i-iiufhii inag-DillccntUeixtsIti e-
ritntvidelir4!ti]nn.s(:oft(itdiit]iiiis(J, Ciinstaus) l£raclii («rrairlüi mlKeouniuIil
pro mniorf pnite, quiiodo Sicilidm SyraensasifuCj tibi iaterreetug ■ ttiii
fainiliaribii.«, .SurniPiii poHlen vcniniititK de UaiiiDbco in Siciüaizi et in Syri-
CQsas [iraciüctas onmiii lata talerunt portüDtos fvgl. S. 3VJ.J. latrinae pa*
bliea« in muris iirbii CUII, cloact« L s., ai|Qae X s., compi X BeüiciPt
17 QVAM FACTVS SIT EQVVS QVI DICITVR CONSTAWTINI. Lnlc-
rani est quidoin rabillus erciia qai dicitor CouslanliDi. sei diib itn
e«t, <|uia quicamqac volucdt rcriutoin cof^nosrcre, hoc [lerlc^at
toiaitnmeiiiiütthiu) et .sünntoriim i|uii1iim t^x potvnlissiams ilcarientis
5 partibus lluliom vcnit et ex parte Latt-rarii RomAn «bgcdit, mulla
atragc el beilfs pitpiiliim KontaunKi ofl1i.\it. tuuc ciuLilum annigpr mag'
nac furmae et virtuli», aud«.\ et [irudeo«, surrexlt, ^ui dlxit cQDsail-
bns et senntoHbiis : sl esant^iii liberar«! vox de hac trilMilatjrjDf, quid
a jcu.itu promererel? i|ut reD[JuodcBtf:s di.^erant ei: qoic^uid tpse po<
l'l) piMt^eril niii\ uhtiiieliif. qul ail ei«: datn mihi X\X üexlertia»
el oieiuoriam viclorie mihi fncietis pott perüctum bellum et optunam
e[|u.uiii, qiii pramtsenint se rnrlunis slrnt i^M petinrat. igoi ail: me-
dia Duete surf^ite et oinnes armaniini el state iuAto muros in äjiuvula
el i]ii[equid viibU dixi.^i'i> racietgs, et IIU L'outinuo re^^eront inipuraui.
\i qui asceuilit cquum sine Bella et tulit falcem. [lerplurinioa eutiu nue-
tcs viilerat illum re);cin nd ppdcm rainsdaiu arboris p» ueceuaria
venire, in euluj adveotu cocoraia, «juv in n rbore sedcbat, Si'mper canta-
bul, ille veri) exiril iirbein et fcrit lifHtain, quam in fusccin rülij^alnin
pi>rtabat aale se laore jcuterii. qtii &tntiin ul acidivit cacoviiidm caittan-
21) tem prapius necfssit et et cogDOTJt illam rcKeiB vvnissc ad arlioreni,
ivit Ctfa contra cum, iqui iain peregeral neressaria, iiicii. qui i'iaut
eutii rege, pntabant illam eise ouaruni, cepnrunt clumnrv ul ipsu aufe-
rat se de via aute i-e^eiiu. sed illt^ uuu Oimilteii.t jiroptei- eos, Üageaa
xe de luro ahii'e, iunrxit hb rr(,'i et pm furtitndiiie üua Üli^ omatbus
2& «pretijt vi anipuit re((eiii et poilavit euiii. max cuu veuissot ad aiu-
r«ji civitatis, cippit datnai-c: e\itc Was et ititerCicite iMnncm nserci
tuni re^'is, quia ecce ipsuiu Iriico caplivujii. qui exruiiCea alios iuter-
fccprunt alios in FtiRani mlserunt, imdp R<Mnnni inpstiinabile pondus
aurieljtr^atibaliucruDl: liegloriosi ad urbcui rcdieruutet quidpiav
30 dieto armigero promiserant pcrsi>]ven»nt, XXX »ciUeet müin »ostpr-
tins et equuni creum pru toDinoria deauiatuiii et MLiie nclIa, ipsv de-
supcr residente et extcnta manu dextra, quo ccpcrat regem, in eapilc
equi niemunaiii ciicavBie, nd eastuiu cuiua victnriiiin fci-ci-ut. ipKiiin
<|aoi|ije rcfcm, qui parve jxrrione luer&t, reiro ligati* mauibu.«, nWMt
Üb entii ceperat, sub ungtiln equi iiieninrialitor dcstlDavit.
18 QVARE FACTVM SIT PANTHEON. TCUlporitllU CÜDSaluiQ «t ieMlO-
ffotgen die Kumen verdirrhrnj an. | 1 7 " quuedam H. \ i" XXXVI tertiM
W; t. Z. -ttf. I u gurpia« et H: Surgam et v«»*? j >J eumvala H. | '* seii-
terii Ä.- iputiferi die .intgalim. \ *» ^liti'insi ni'|$enli nd H. \ =*" etjui */i..-
eins H.
l MiKABtUA RUMAB.
twrani Ap-lppii \irehettis subiiiffDvit RomiiMu sanatiii Svovios et Saxo'
UM et alios ueciiJeuUl«s (topulos cum «(ualtBoi- U^onibuc, tn ciiioi
ravcrajoii^ Hnliimahiiluiii «tiilue l'emilL', quit erat id Cspilirliu, »»•
nutt iu t«nipl<i lovis ot MunuUe- uuius cuiasqse rfgoi totius arbis e-
ü i-4t stniDu in OipitriUo cnn) tintliiDabulu aii cuUnm, ulatim ut »oni-
but tiulinuMbulum, cognuHnebaut illuil lefiaam cas« rebelle, cuias tin-
timiabiiliim •imliciiii socerdos, qu! rral ia B)>ecala In ebdoioada sna,
ountiavit suuatoi'ibu«. ««uaturcs aulcm haue lef&tioDCia prcfeclo
Ap-ip|>e [mpu5urruiit. tpi rCTinen« non posso patl tantum ncfjotlBin
JO tandeiii ci)uvii-ta« petiit consUiuiti triutu dieriUQ. ia qua tormtuo qua-
üuiu üatte^ ex nimio cogttala nbdiirtnivit. appariiit ei t]De<lam Femlna
<jur ait ci: Aprippa, ifuld afi»' In i»a(;ii(i> cn^'ilatucji. qiij rRsjtondit
oi: s\im, dainiita. quae disit: ronfortn le et promilte mÜLi t« tpw-
pluiii l'acturum guulo tibi UHtemlu, et dicu libi ai vr'u 'victurut. i)ni
1^ iiit: l'iinAiii, doiiiina. eint- in illji \ii«i)inr »sieadit e\ templuiii Ia btinc
muduui. L|ui dUII: duuiiua, que c> tu? que ait; ogu suiu CiliilU ma-
tHr dnirrini. Ter libuiiiiiia NqiUioo, i|ui es[ iiia);uuit diiiitJtiu.i, ut Inad-
iutel. liuc tcui]»luni fac dcdicare ad hvuurcm luriunet ?4eptuai, t{uia
toniin Ariiniis, et vincos, Agrijtpa \erf< auj-gcii» letu* huc reeitavit ia
20 seDitü H com ttugm ajtjiaratu naviuia cum i^uiDi^uc letriotiibua ivK «I
vidi iiiniirrs Pi^rsBH i't gtosuit coit annujiiitiT suh tHIiulo Rümaiii aena-
tos. leilieiii AL^uiam fcL-it hoc i<!iu|)1iiul ot dedicuri ferlt ad honorem
Cibrlti matris dcorum rt Ncptuni dei marini et omaium dcTnaniarum
et piisuit hui; temj'Io uuiui'n l'iiiitheuu. nd honorem cuiua fJihelns freit
25 sCnlaain <J4?auratnni, (|itniii p<ns9iit ia fsätigio terapÜ super furntoca et
r.Djirriit earu niirillt;!) lr|;iiiiiiiiMir«« denuiatn. venit ilai|iie Itiiitiradiu
papa tempore Fi>«e iciijieratAris rhri^tianL videiis illod teniplun Ita
mtrabüe dedicalum ad bonorein Cibelei matris devriitn, ant« quod nol-
1 aoeninaa G. | ^ tlDtinnabuluin big aunliavit lenatnribus] t/iVu» C^
ffemifi ttiuM In ß rfpj CurUnum fnttrh I'ivUfi; .4utg, Anft. S. SO^J: uiira-
eulum ;iriiiiv[[i l^upitoliuni Kuma« tuliiis quam rivit/is eivJum, et ibi cnose-
eratiü stataaruni umniuiu ^ontiiim, r|tine seri{>ta nnmEna in pector« geoti»,
cuiDS inia^inem tenelinnt, );(-tit!tbiiiit ol littliiiDnlinluiti iii rollunniiiscujasqu«
jitiitu.tD rrat ei .«iiccriloliMi die nc nocle senipcr vi>-ibiiD vJ(;tlantc*coa euntu-
diebaut, et iiiiae ^eiiti in rcbe] I iunrm i:unsur);tire f oiiabatur contra Itoulaiiuni
imperinm, ^tatiin illiiis commovebatur et tlntiniiubiiliim in colloiCItus cw^i»-
llaba^ ila ut scnpluui nomcu C4)ti(Inuü stivri'duli-» pritinipibus tlcpurtarcnt «t
ipsi tbsciue tnora exercitunv ad rpprtmcndatn enndem ^entein dirigerent. t'gL
atmn S. ■V6'6' and die .4nm. su Mirab. v. 25. \ ' IHa .im^abim iHterptttt/^vmt
nach soüuit.- in templu lo\iit et Mnnelae uwhl Ghns^ni.' \ f spetuloÄ. | H
respondens /f. { 1^ ostond«ns /f. | <' domiatia fi, dciiR diu Mutgaben. | -^
eoapruit H.
MmAHILIA KOMAR.
62»
tontens n ilfiiiotiibns cbrt&tiDJU |tereuUfbiiitur, rogaiit fUfa in^enU*
rem ut condoD.iret ei hoc tenii'liint, ut, <ic<it in kl. Novftiibr. dediet-
tDi» Tult ud finnurem Cibcics motris iluvrom, sie illuddediearel in kl.
Novenil). ad bifUDietu beale Marie s?tupcr virfficU, <]oe eAt mater nm-
F» riiui» sniictiiruiii. iguud C.'anar et courvs^it et [tanüiex illud vuiu iiaiui
Kumaou |><*ptilo in die kl. ^ovembr. dedicavit et sUtuU, ut in uto die
Komnnuii [Hiutifüx ibi ucIobi-Eit iiiissaui et j)tii>Dlus atripiat turptin rt
aan^uiueiaDuioiDistcut in JicMtalisDomiuiet in isto dipouinwHanrli
c^iiii tnntro snx Maria Komiiur vergiae üt ci^liislibus apiritibus habcnnt
lU fcativitnteiEL et dcfoncli bnbnuit per ecclcsias (otiua niUDtltsai-i-ificium
|)]'o rodoin|)tiime Jiuim4]ruiii suariUD.
19 QVARE OCTAVIANVS VOCATVS SIT AVGVSTVS ET QVARE DICATVR
ECCl-ESIA S. PETRI AD VINCVLA. Int.ii'f'ert.i lolio CacJare n scuntn
Octaviniius «ias nopoa suiU|isit im|rtirium. udiitru ijuriii Auluiiiuti oius
t>*i ivi^ntns, fuintbiiiiiUi.« BtjiasMiKirti^in reitifliiiterat, nili^linturmiiltorrr-
Uinitie ei aufcrri; irnjicriuiii. re{>udLiitN Ortaviani ;(ur'urc diiAÜ in
iiKorom rirnpiiti'ani r<^ginnm Kffpti pivrentistfruani in Aiirn et nrgftjto
ft lapiiliNs [irettusis el jio^mlu. iruiii(|ue Ant^<iiiit8 et Cirivpntra rnin
ma^o apptit-atn nai'iuin contra Konmm vpntp«* <'<i|itssent, hoc IloinBr
2<> outlitcim es.1. Octnvianus vKto cum iDgi'uli a|>|iaratu ivit et ngp'(8«us
est «OS «c! ICpirnin et sie orta f»t pu;^nn. nnvis reginnn , quo IaIii erat
dvuurnlar ri^jiil dtttlinnrc. AntoniuH viduiiK nnvoi» rc^ri"" di-cHuurt;,
derlinavil, quam insei^iiliiM tax o.siju« Alrxandriiicn, nbi irruit in \'vr-
rum ot mortuuB ost, Cloupulru aulcm vidcns se lunser-vatain pru Iri-
2& umiihn ornuta unro et lupidibu!) precio»» vi>luil sua [luk'btiludijie Or-
tavianaoi dccipcrr, scd qod putuit. ut vidil sc it« dflspcctaui, intravit
iia ornatu mausnlcnm viri .ini rt posuit nd inaniillBii duas [itiiODBs,
qund eat gcuus ftvirpeutts, et itj suavit<!i' iiuwir. ijül> uliildtintvit rt
mnrtna est. Ortavi^nns tullt ird« infinitam pcr-miioni «x illa vietAri»
im et trtumptiBVtt Alexandrium et K^ptum et totain regiuneiu »rieiitis el
itn vit^toj-iuiuB revei'sua est Itninam, et susreperual com srnntorefi
et ouiuia pnpulus Huieiuiiun inicu mu|;ii<i triuniphn. et qiiia vii^toria isla
fuit in Soxtilibus calendis, p»Auci'iiiit ei (louicn Aitgusti ab nugcmlo rem
publicuia et statuerunt, ut ciuiiii aunu In ßuleuiltit Auj^sti tota civilis
H'i UuhevvX fi^Htivilatcni letitii^ iilius pii'libuti- victuriu ad hnnureni Oela-
viaui Cesarts Augusti et tota urbs gaudeat et llurcat in laut« fc^tivi-
tite. — Hie ritus pcrveuit tiaqu« id tempne Arcbadü viii Eaduxiae.
11 ■narnm] hürjölgwi tu ft diu nickt her^^höri^im Passiorten saneto-
rum .4Moii a! Sennen ffirUiise S. It J'J. \ »3 ubi*] ijui //, *|ii() Ji« .4usga-
ben. I ''"' ut vtdit*j vidit ^, viivuniiie .^utf:afieri. | "" tta uiualuiuiiUMileuui*]
ila uiuüsulL'uuk hi'itiita //, l '■"' Buxiirrqui" // (?1 : «niKPciiiit (]ui>il rfiV* ^ungatt^ii.
HIHABIUA ROHAE.
nortn« e\n narita r«ntult com fitin »• Tk»4»sio parvalo. i|nae
Virilit«- rcgclMt Imperium, ac si eius vir Archa4ius vivereL insjit-
rtt* divdin nnln et iii>pi>ti<> rti pttblir^e ivit HiemsDlinuni, sc|tnlEhniBi
Duminr cl alit KaRctuarii visitivil. inter multa ncfotia rei publicae
b romjiroviDcislcs dctolcrant ei tnfiffntia iniinera, ioliT quo quidtm 1d-
ilevfi attalit ei catcnas beati Petri ajiojtvU, quiliu« lifatiu Tuit ab Ue-
rtide in earcct-c sub qnaliiar quaternlonibtii. noas nl ridit reglia,
niminni larUta est super omnia Blia mtinfn. cogitxvtt uor atibi eis
ralcnas poiii in condign« locn, nlnl ubi rArpnt beati Pelri reqnfeseit
l<) in pDJvcre. venieas nnttrin RuiQani ia kalondis Aaguati .Tidit illinu
«ntiqtiisiLniiiTti ritum pagtiiiitatiK n poptilo KnuiBno tnn« celnbcrrinc
Huri in äi'xtilibus Lalcntlis, quem nuHus pontiGcuiu rcicgverc po*
tuit. Bgg-ressa est papam Celn^iom et aenatorc» et populnm, <]tuiteiius
hoc munuG quud petero vellel ei concedervjit. cui diüncsti^r cnndo-
]5< nun- promiscrunt. rcgina vero dixit: video vos tani :toltirita>in Su-
tilus fiKttivitates in buDorein iinperaturis Diurtui OclavLaui pro Victo-
ria <)uain fecit de KgiplUs. rogo vas, ot mihi donctis ad honorem Linpe*
ralurin itelestis et apu&tuli eins Pctri, i'itiuH cateoas ab llionj.soliaiii)
adiiiui', etsimC Ülclibcravitvos ab E^ptiaca servilste, i(a Ute iaipert-
2Ü tareelesti« tiberat vgs aaervitutodeiuoDUni. etvoIofacereecclesiaiDad
hoDorep dci ot beitt Petri ibiqnc ponere caten», quam eccleiian
dijiuino b. apcFStoEu diiminu« oposlulicuä deilirvl iii baleiidi» Augasti
et voretur saucCu^ Petrus ad vtDcriln, ulii iloiniQU« apastulicna aaaua-
tini iu tjac ecclesio missaram solcinpiii^ celebret. et sicut be«tus
25 Petra* al> fui£el'> lolutus fuil, ilft Rouinou» populus a peccatia cum
beiiedi'CTti'UQ« liberatus rccedaC. quod p«pu]us audiens {;ravU«iine »aa-
ccpit, taadutu ruf.itu papae et ro^iuae coacestit quae fobrifiavit eee-
lesiaiii, quacu damiims jiap^a diidi{^avjt iJi Lnlcodis Aa^sti, sirul Ku-
doxia cbristlanissiiuii imperatriA propusuerat, abi puauit cateuai bc«li
:iiU Pctri prclibatas at «ratonaa hcatiPnuli nci-uuianaA, ul ibi Komanaa
populas in hoc die lalendjimm Sextilium cooftual el salatet caleiiaa
npo.stnlnruin Pvlrj et Pauli.
20 De vaticano et agvlio. Infr» palaliuiii ^cro^ianu^l esl
Leniplum ApoJIinis, ({uod dicitur s. Pelronilla, ante quod esl
20—30 (vgl S. 421^.;: olm Ueber$chrxft AR: de templü
ip. (vgl S. 376.} Die Kapitetüberschriftm ttne bisher naeh A.
11) 1 im^irrium Nibby: ipauiii U. \ * uiuiiuni*] nisairum R. { '^ hvuorem
imperatoris umrlui antnviani nd boniTeni iinprrftturis ceteKtis A-- ad ltus«n
die AutgKtfort. | ^* ta fajic eiicieüia Glnssam.' \ 80 — SO über die Minirei-
chttngen lOH ip, s, oiicn S. 3G2 f. hh gf'lc von dajti utngfarbdMtn T^jrt
(n) ä«* Stückus itiTra piilaMuni bit li^gLtcir nur u^ieMigoro Abaaehin-
g«H. I 90,1 iitfra pdlariiim — 20,2 s. E. hurt und wtsiuiiif; zuMttrmm-
basilica. que vocalar Yaticaaum, ex mirifico niusibo laqueata
auro et vilro. ideo dicitur Vattoiiiuiii , <juia vales, iil est
sacerdotes. caoebant ibi sua ofßcia ant« templum Apollmis
el iddrcu totii illn |uirs »•ccliisifi s. Pt'tri Valiciiiuiui vor-itiir.
5 ibique est aliud templum, qiiod fuit vnstiarium Ncronis, qiiod
nunc vucatur s. Auüreaa. Jtixta qiiüd est nip.niuria Osarig,
id est iigulia, ubi splendide ciiiis eJus in suü san-ophogu re-
quip5<^it: ^kiit eo ^ivcnle lotufi »lundiitK ei subiectuä fuil
lia CO inurtuo u»que in fiaem scculi subicitur. cujus memo-
10 ria infiiriu.s oriinta fuit tiiludis ereis et deauraliK, litteris laü-
nis dectnter depicia. siipcriuR vero ad maluni. ubi requies-
ftil, el pretiosis lapidibus decoratur, ubi scriptum est:
Caci^ar tantus eras quantus et arbis,
sei nunc in modico clauclcris antro.
]5 et hacc inemuria sucrata fuit suo uiore, sicut adhuc apparet
el le^tur.
S In paradiso a. Petii est cantarum, quod fecit Simachua
1 ubij in cuius cacumine splendido P. \ '^ «icut*] ut sie
RA, iil sicul Monlfauzon. | *j subifitur fl, subitielur A, fehlt
bei Montfaticott. | n vcro R. usquc .-1. | ad alam Monifau-
con. I uhi fehlt fl. | la eral G. | Crsar tantUH eras quan-
luä et orbis, at nunc csigua K]R:iideris urna, Anfang des Ge-
rfi'c/jfes bei Burmann Änth. 2, lö3^ Meyer Anlh. 828 (auf
Heinrich Ul.'f nicht seine Graftschrifl : vgl. S. 373). | ff in
panidisü 22, 1 s. E. fehlt in P (oben S. 384), in par. hi» iuxta
aguliiim mn P^trtn Maliins aufgmtfiimen(Dt basilica Vatiramt c.
gezogen beim an. mr and geatm xo «, bei Zaee. S. 443, iSO. \ l »x
bis vilr» fehlt o. | * el idvircu - vucalur fehlt a. | yrsiianiini] a^rarluia
a. I !' ila eo mortDo umuta atia corpora subiecrealur «uperius »er«
»d lualuiu auro a. \ legitur] iul'erius y«i-o Griwii litttfrU isla cor-
niinA sunt doscripts: si lapis est unus, die qaa fuil iirte levalus, et,
si Bist pinrei, die nbi contigoi? (so Mont/atteon , wie et gifieinl auch
Parthoya fUa., denn j4HG haben die ff' orte itichtj. io fastigiu Pau-
theon i. c. s. Slmiar lliitondDo ilnhat pinoa tteren, que oiitic (.-st ante
piutom B. Pfli'i, qunf lolu cuoperlu fuil lubuli» mrrei» et denurali«, ilu iju^nl
d longp <|unsi moiw aui'cii« viJi^liatiir cuiu» pulchtitud'» inibui^ ücrnitu" •*■
JcHan, lonltoli« Tvtupgnpb!«. II. ^^
62G
MinAltir.IA ROMAK.
pap» colrimpnis [ior|i]itreIii^iH ornattiin ; ({Uß labnlis marmo-
rcw cum griphonJbus conexe, precins« oflo «reo coo|irric,
cum floriltns et «Iplfiiiis creis el ilcaiiratis aquas fuiiJi-iiliKuä.
in iiiRilio canlari est (lirica .-htl'ü. ijuc fuit c>i|)PTlui'iuiii ciiia
b siiiiiio ereo et clfüui'ato «tiiper sln(u;iin Cilielii^ molrb (leoritiii
in lurnminy l'aiUlicuH. in quam jiiiiram suliterram-a listiila
plunilki'a siiitminisiiMii^it oriurjni ex toi'iiin Sahbaiina, que tu-
to E<;m|)i>rc piciia prebclial aijuani [kt fonimiii.-i iiiiciiiii oni-
nilius iiiiligi'iililiiis i;n fX |ii'r .Mjbtcrranraiii fistulam ijitmlani
lu pars Huebat ad tialneiim imporaUirU mxta a^'uliam.
a In uauTTiacliini-'st Be|iuliTii!m Uniiuili qimil vocalurmt*.ta,i|uc
7 5 i27: Ada SS. Bd. 27 = Iuni M 7 a. Schluas S. 22* ff.), \
nüiniiori'!» fehlt in A. j * ineLlia veiii liiiius canlari Mufh'us. \
!• siniiKi AH MnUrus, siiiit» Montf.: vgl. llrl:. tmi lf)ii bei MH-
{areUi. Ann. Vam. 1 Append. cot. U6 'domum sufertitam mm crip'
ta siniiiQ roojipila sah se , VrU. von J I4'i (diis. l A}'y. 416] 'tvr-
rim cmti ffiis scafis et shifiiis^ A\ich WatK^n'cli ( Vffaf. pOitt. 2, !7U)
kennt das Worl nkht. \ ctvile» nialri R. \ « qua piiipa G.
r]iiam rldili^rPl ]iiniMm Miillws. \ ' .irpiii fi. [ s nur-um AHG
MaUins: ;nl uiitiuii sy. (uiurmm Montfavrov). \ ■•' per fehlt R. |
1« aglilifiin] innlisolriiui rflsnris G | "in iiamnai'liiH — 21 prufr
{ecti hat MalUns a. O. § 130 f. \ in iiaumachia hnU ecclusiiim s.
worübtT ohm £(. ö. I " In namniM^hiii - apostuluHJ dia- Sttivh und c. 2i nieU
jderan./itir/i MnlUun, rtbBrJ'mi: in Aliiiui_*hin ii) i_'*t iuttu s. Maninil rosiniMli-
oarn (auflf u hei Zate. S. AHO: f. IrnnspondiiMui) c»! nidn, ijua« nt
(Ik-itur fuit sc!)inli;hrum llc-muii [do rrino r\ . . . mirna pulrbrituilini» fMt
in ln|iidilins nnirmnt-iris tnlhulnla. >lc quibnx liihulU ornalum ol i^onslrucluiit
fuit i.>iU3iDriituiu K. Pflri f'rr CuiiittuDtiuuiii coutitcuU'Lu iuipcruturcui. ba-
Ijiiil ilii-lA iiit'ln »'.\ ii^T^idus «i^iiiliot. altiluiiiuU [jccIuiii i1«'ltiij ouiu |)|i>
bfn (itiutliri.'i et i-|i;iic;i vi lurv. in uppositn vius fuit laL^riiitum i'Nproui.i,
i|ui>(l i'ilitti-iitiim friil Niipci' vt-sligin tüinpli Iitvis, An quo [inlrt roiiru (ilait-
•c, in (|<j:i KiirfriliiCcx |Hira£»it> prQctlicLiLiuuL üIls U'inpuribu», in quibus la-
liqriiiliiiiM p4)sri|iji)iii f'iiiit. ilrslrNi^Cu« ririlifii.'-iiliiiii l'uit lutLi|>9iiiii Diiiiiao et tno-
IcsAdriana luni jiart« qni nunc «([prnesfiig vociitur cAstruiit ». .\ii|;*lt, ut
fnr<TiiiH pn:tlrn MilLirfiiKütvi', ut in üpltaiihils iippnrrl, i:Mi]irt>ad(:n-.sri>iitipm
iinirerol<'M'Cli!i. quL trnii^Iulitsliii noiucn prnnrlU'tTini in casti-um Cre^ccntii,
pt iiM|iii.!ni1 liiiilici'iiuiii pni't niiit ncMiicniijuifil .i lri>i'iiij(irpj,'i>i'in pnj>n t^ir ili^no-
UinAmUiV HOMAB.
GTi
fuit miro l,ipidoi t.ibii)ata« ftx quibus factnin est futviinviitum
l'aradisi fi graduum s. Pclri. bnbiiit ciix-a se plalpam ly-
biirtinam XX (»ciliiin cum doacii r-t llonili siio. nrca sc Ua-
buit lerbentinum Ncronie lantc altitiidinis, (jiianinm vastd-
& luiii Adriani, iiiiru {»[lidr iiibulciiuni. o\ (|ni1>uä n|tuR i^radiium
et P;iradiHi |)crncluiu ruil. cjuud rdifirJuin rolutnluiih fuitdiio-
bus gironibus sicut cistrum. qnnniiii laUi.-i orant, coperla ia-
\m\h l;iiii<U-is jmi slillicidiis, iuxta quod f\iit crurifixus s.
I'etnis apostoliis.
21 De CASTBUO CRESCENTt. Est et cafttdbini, (|iiüd fuit t<>in'
M ]ditin Adriani, sinil Ir^jimiis in Hut'rrnmci rrslivitalis s. IVlri.
nlii dkcil: '[lunnuria Adriani iin|ir>r.'itr>ri.s mim tnagnlttidiiiis
teuiptuni consti-uctuiii*. ipiod Lotum Uipidlbus C4>o|><^rM)m 6t
diversis histnnis «st pcrornalnm, in cirr.uito vem «iiicüliis
15 ereis circiiinsEiptuTii cum pavonilus aureis el laaro, ex ([ui-
bus fu«re diio, qui suut in canturo Furudisi. in IV partes
lenipli fueru IV cal>alli erei deaiirati, in tinarpiaqttn rroiilu
Mariae in transpadina (lies transpunlina : oben S. 309 vgl. Nachtr.)
ftUlitts. ] nif-ra] niPtt'I G. | i f\ iiuibus 0|iiis gratlumn s. Pclri
racUini iVatfius. \ '^ flnlali H: llitribii^ suis, habuit iiuoque
circa sc MaUius. \ * tcrbeiilliiuiii fl, vg{. dn Caneje-Ikttschel S,
544: lyburliiiani A, tercliinta fi, tf;rfibinlbnni Mnilms sp.. labo-
riiiLum an. \ castelliini RA, est casttdluiu AfaHins , inuniiini'n-
tiimti. I s exquibusopus(*ipLTibn8A)-prtracturafiiit/"eWi.I/oHttis:
GIossr9 \ 1 raslnim RA, faslellum MaUüts, timriniiit-iilinn G. \ «
slillicidiis et iuxla hoc acdilicium nnc. Tnjl h. Pi-l.ins MtiHiug. \
:ü De castello crcscentij A (tUeiu. \ et caülelluiii bis ubi dicil fehlt
G. I tenipliinij nicnioiia .\fallms. \ " sie A. | li'4;ilnr in sermo-
ne s. Leunia papoe de fesliviial« s. Petri Maüius: die Worte
stiften in der Pt-edtgt fines Anonymus Imtttr den Senmiies le«,
Opera ed Ballerin. l, 442, worilber oben S. 427. I h tauro acnco
liiiiitum extitit ca»tffllli l. Anpoli nti. \ '<i<-n(iU-iim s, AopL-Ii . . ui uiituiii
-ari- Inpiilihas vi InTriills niarmorcls et rolamni». Je ({wWtm ». I'iitiujt ni-iMi-
tu» eAlitil...««. [ li Adriauliinperntciristsirut-m€irti»pi(iA./W''0'P'^jV«n(.>.
i
22
i MiAABlLIA ROMAE.
porie eree; ia medio giro scpulchniin Ailriant porfireticani,
quod nunc est Lateranis anle folloniam sepulchrum papae
liinotentii. foopt^rlorium est in Parailiso 8. Pelri super se-
pulchrum prefccti. iiifenus autcm poi-t« eree sicut nunc
appiiient.
Hec luonunicnta que diximus omiiia pro templis deilicata
erant atquc cuntlunlianl Romane virgines cum votis, sicut
tlicit OvuHus in lilwo tiistoruin.
Ai] portam FlammiDeam fecit Octsmnus quoddam castel-
Malb'Hs und att. \ ■ giro fiiit ». porf. Adr. Mallm. \ > lateni-
nis ante ruiluniain {nicfrt IdllonianiJ R, laterani seputtTum pape
iDnocentii .4fr, Lntc.ratiis, in quo scpullus es^l Innoceiitius ))apa
]| CUJUS C4Jüp.^u//i'MS, latcranoDsc scpuicrum piipc X (so) innocentii
cod. Hkcard.68S (s.iUe Nachlr.). Ordo Bened. (uutm S.fi6'3,3) : per
Mcrulunani asceudeiis ad palatiuin (dtn Lateran) iuxlaKulloniain.
vgl. oben S. 128. \ 3 coo])«rtuui A, cod. Riccard. \ lo aiqmrentj
G fügt hinzu: im nionumcntü vero porlirctico bcalc Helene se-
pultus estAnaülnsiuüilll papa. | i atqueJad<[uei'fli'fA?iy. | :< faua-
tonini R: vgl. ohm S. 378. \ j 22 \Dt Au^mio, Panihto,
campo Marlio] ron hier an. fehlen Ueteritchrifien üuch m A: de
3 pirodiitD s. Pclri nub Ealvatiire musnirn nt navi aiinslulurum an..- w«/-
eJur dann «intckiM : lo prediclo pj]>a ]uu<l<^«nü(v fcte givni^re li piact, oha
fl ioduKe a sancto I'ic^lra, in iguollo loco dovt^ d luo, la i[ua]0 |ier vioteatia
de renli (n levttia tlr 1« summiu dol triD[iio d'Atc] (Jobcl: miisvvrtlande-
n«J cibclU), et i|uiiJci hüin se ihiiUinQ enncU IVIjiria rotuuita, n |jiirls|ji a4 U
Piazza de Kani'tii Sti^phjiiia, iti In igtinl« diclo [tapa Tccc trausUlai-« lo cgrp«
de sAiicto £t«phiiur>. S<j r, dajiir vi: de pluen* (dunipntca vi] s. Feiri, in
AliDJicbU prnc-tlu'tus]jtnt)reutict!i jinjin ilij puui fe^^'it, irBtistataui a «. Steplu-
El»* in [liiica ftmnslala sitncltj S, i. |j. m.)^ t|ui a diita jJtnca lupcrait nuiueM,
et EU'lit. iD vcrlicD ciLiiisilaiu tubDrunculi uiifu^ idflli, (jitod cral in f«ruti-
nc Icmpli CybcJi», ijune uuiii- s. Moilti rvtundn vtii-alur, et InnpL-itaj ven-
lui-uiD cuDdiim iudo Icvavjt et ad ilictuui pliiltruui ». Slophaiit traasportavlt
, piffliit Jiiortciii I'auli Kncae irappratori». Datielbe waiirar-liMinü\-h u, ttack
Zacv. S. 4G2. \ " Ad purtam-vouifulibux] aJ piH-lam Fincninineau], «cili-
eet hodie f.iipuli purla, bler ripoin tl \hm. Tiberis, 0«Uviitnu> fcett Beri
trapure i|iiai*tt nul cüiLsulatu» i|iiijii adJiijc; ajtpiLret upuii miriSc« ornatuw
Min.\BIU.\ nOMAE.
Ulm, quuJ Tocatur AugustuDit ubi sepeJirenlur imitcriito-
TCAt tjiioil ulutlntum fuit diversia lapidiliu^t. intus in giriim
est coucavum per uccullas vias. iu iul'ei'iuri gU'o sunt äc-
pultur«! impcratonim. in unaijua(|ue srpullura sunt titt«re
& ila dicentes: 'hec sunt ossa et cioia Nerve imperatoris et
vicloria i[uaiii fncit.' ante i[U0(J slaliat staliia dei sui, sicul
in ^^liis oxnnihus sepulchri«. in medio sepulchrorum est ab-
suhf iih'i !$edebat OcUrlanua il)i([ue erant äacerdutes facicDtcs
»na& ceriniuota^. de oriiriitiUK rrgniü tiitnis orliiü iu&ttU ve-
II) ntre unam cirotltecam pleuam de terra, (|uam puäuit super
templuin , iil esset iu memmia omniluis gcnlibus Roioani
vRoientibiis.
2 Iu fastigio PaüLlicou frontis slabuDt duo lauri acrci et de-
aiirati. ante imktiuiii Alexaudri fuere duo leinpla Ftnrae et
lä Phebi. poüt palatinm, ubi nunc est conca, fuit lemplum Bel-
loDe. ibi fuit scriplum:
Roma vetusta fiii, sed nunc nova Roma vocabor:
erula ruderibus culmen ad alta fero.
ad cunt^m Farriunis fuit templum Gn»i INimpcii mJre mag-
augusto (für 22, /j sp. | i aug^istus R. | sepeliuntur ^. | * fnn-
Iraque A. \ ß hec — imperatoris wahnckeinUch liie Grabschrift
ifcji ^^e^va (oben S. 43ß). \ o quos R. \ t sepultorum G. \ ab-
sidia R. \ ücpe sedebat A. \ 9 ([uerimonias R. | 10 UDum A. [ ci-
ruthecaui AG an., aromolberam R: über cbirutcca s. duCaitge u.
4. W. I plenum R. | de terra R, terra ^. ( l» vonluris. tempore
i|uoM.Aprippa ».s.10. (d.h.e i<$quarc factum sit Pantbenn/, d<um
weiter: in huius autcm templi faetigio stabant u. s. w. G. \ i^ el
fehlt A. I 11 fuit RF \ vocatur P. \ 1» crucat R: eruta — fei-o
et »pertutn tabulia rnnmorris. in ijuo muH inortiio d^^p^lliri cum ubul«
«flnca (Sufftim. ^ti^- 10/ usi4 /tndetv-tj ... et iade Irjuislatuii ppi- Tybe-
rium Caeaarem in af;ulo'a s. IVfri mna tarn ea vnluit rcpimi «iilrin palli rd-
pccius et ibi ambo lAcfot. Att^iula iinFieralorum iil eat Lautto (Lau»iia mr)
vocabulis carmptia . . . ^folpt «i»p Paraphrata dex iHirabilieatejet* oAns
du GrabivkrißJ. \ ^l in lutiKio — ileaurati feJiÜ im an. \ i* caoca ».
Eu»tachii elfÜt t. B.4«ae ubi «crijrtun IJtteri« «urei« fait Koma vctnsta. an.
^RABflJA ROMÄE.
nitudiiiH et iiulclmtuiliDis. iiiunumcnttim vero illius, quoil
dicilur iimiorcluiii, doccnier ornatum, fiiii oruruhiiii Apol-
linis. iilia fuerc alia oraimlu. entlcsio s. Ursi ftiit serrelariuni
iNeroui;!. in pnlatio AiUonioi temptiini iIItj AutunlDi. iuxU
5 s. Salviiltironi ante s. M-nriam iii Atniüo tt^miilmii «livi Äilri-
aiii ei xrii\xs pietalie. in cami>o31arlio tpmpluiiiMartis. ubi3
fehU in P. I 1 fil pnlchritLiiIiuJs fehlt Ä. | raoiiimentiini R. |
vero AR, quoiiiietf. \ s niaiurolurii'] soBOeiPartbey: luaiore cum
i), niai'lü (iL h. nuiius tum/ A^ iiKiureiiluui (i, uiHionMUiiin Aic-
card. 6'Ä'S [s. dieNitclitr.j, inavirctl P, maius lam jp. (Montfaue.)
und M wlf.f uviioT ac (Nibfji/) die Ansgubpn; iiher es muss ein
Vulgämame neiR (ügl.S.42fj}, dmvieliticiit auch der Beiname der
Kirche 's. Marine in maivre»le^ bewahrt (Cencha hei HabilloH
Httis. lt. 2, 103). \ 3 aüa — ujvieiib fehlt in G: Glosse ? ] * in pa-
laUü auuinim lenipliim divi antoriiiii iuxta H sp., in putatio an-
lonini iiuta divi aiilumui iiuUi A (wetm ich richtig notirt habe),
in palatlü — s. Salvalurem fphll in G; P ink'rpolirt : iiixla s.
Stcplianuiu iii CelJo nifinic i^st I. ilivi Aiitoniiii i(fl. S. 4^iH ff. \
! ttivi*)so mtP,v<jLS.C34,3: ■dM\RAundi\Hjbij,hviüG,m\\isp,ujt.,
nnU^ 1«. .Mariatn est lt!ui]iliiiii in A<{utru divi Adriaiii u. s. w. P.
\ ''' eaiiijm mario marlis ibi R. I
' iiuli-britudiniä, ijanc cddc.i trnnslatji Ptift et älat Diinc in rolÜMo
canim hoäpiuiii s-latuWifa bciZauc. S. 40'J)aiu \ munuiiR-ututn - uraoa-
\tjyilt an. I :> Ad s. Ui'aum Tail dcmu» arcrotnrii Ncroais mi;>Gnitaris
acilicel propcs. Olsuin. an. \ * ml p. Ajitonini i'uitt. divi AiitauLui ctfaaiti-
nnp-nd a. Stilvulnrtm in A<Fniro Tuit t.AelÜ cl AdKuoi |mlL'h<cn'imnn]0n, | Ofn
rampo- I13|, 5 ffPntiiniiJ parophyaxirt Uüm an,, tfi'i' furtfdhrt: tMita in cam-
po Martin l'nit truJiiluiiiVcnLiristHrfffVJ.- iu (nk'UMiji) uaiu» vünlipta nou sunt
■titn. io quo fuft «OfiiiltJi lu[in liJja liilii (JarXiirifi . . . (ffijfl di" Iferteitvrt/;
von A^LiUa vwt tuiiiiilii^ liiliuLy. sub Capilaliii a IoUtc s. AiJriaiit hiit
tßiupJiiRi ibsili . . . iibi tiiinc rlicitur In «eccha vccLi«, iihi luliii» TiiMur mor-
tuiia fuit. quüd pec l«iii)h»i'u anti- iiiurtcni Ciicsuris vvcitluiii fuil uuia seua-
lurnm . ,. | e iuxia l'jiiithoon-f^alcIiJic] ranthooii, id ost triii|>Iuni 4:yb«lis et
t. Mnria rutunda budie vulf^sritci' nvui ioata, uulli dtibiuirir ut jmtct in hts-
Iniü, fuil ponitrnrta per iodaalrinm Marci A^rlp|>AC et «x pirranifi aersrii
rligt'l).intur cuiisiile!> in knlpudas liilt»s et iiini-filinnlur ust\uti
in knlcikliiä Innufirias : a\ {»irus erat a cn'mia« JUe, qiii clec-
tus «rat rnnsiil. rnntirmahalur ni cuii8iilatus. in hoc teinplo
ltoi]i:ii)i virtorcs pimeljanl n*»lTa nariiim, gx (juibus ellicie-
ö liautur ii|)er3 ad spcclaculuiu uiiiniuin gentium, iuxta
Piinthmn ti'iniiUiii) Minorvue Ciilciilin. |)iisl s. Marciim tpiu-
\>lmn Apollinis. iu tinniillaof«. ubi vsi s. Cii'iäcUä. t'uit li^m-
{iluiii Vcstar. in cak-araii tcmtilum VciiLTiü. in iiuuiastcria
bominc Itoae rnstclluiii aiircuni, <|uo(l t'uit oraciilum Juiiünis.
23 CnpiLoiiiim, ipKJii orat uajitil intiiiili. iihi ninsiili'» el .sßna-
il torcs nmrabaimir ad yulicnianduni fjrliKin, cuins lades
coo^erta erat uiuris allis et Uriitis diu &U|)vr tai>tigtum luon-
\\js vilro p\ Huni iiiidiijiin riiii|ir]'Lis cl, iiiiri» njrcrilnis laque-
alts. infi-a arccm palaliuiii fuil niiris ojjeiibug nur« et ar-
I iklis iulii .1. { 3 innuarü A. \ a criminc hinler coasnl .1. ' :i
cuuäuIatüä^tiropIcrquodfaclLimniuUiadliucconsijlesUonmiiunmi
vocaniir P. | ö calci Jice P. \ post — Apollinis fehlt G. \ tuii fehlt
H. \ orai'ulum HAG, tem[j|iiiii P. \ liiuouis] IdvIs ß bei VarUmj.
\ 'l'i [h^ Citpüoh'u] in (^ajiituliii l'ufniiit iiiiaj^ines l'usiics nmni-
um tegimi Troiaiiortim et imperatonim (ohen S. 372, 2). Capi-
tn'limii t-ral t-apul iiiuntli G. ) ta vrat fehlf H. j allis cl fi'hll AG.
I luniis H. I n iiifra aiTem (arcuiiiü?j — pcroroatuin /eA/fti. (
Lijctns Sejititniiif et M. Aureliu« el Anlonimus Piu« pejitniipavnruiit «um ex
üDLui (Miliii, ut|ierc;ibiliiLiiejHt[i|>tiiii* (exh. «t e|j. nii lilLerui'Uiu patcl. rcitrti
lUctiini lor«m raiilli(^k>ni3 foit l. M. c. vulRaritcr uuno <r.-tlfsi« s. Mariao in
Miiicrvu d». ] " Cii[cii3itnibiadIiuriijijjai(>Qttu]uuiij,tuiiiamoroar*y.^.l/o«'/'.
a.J. I ^ AiKillini^ iclrn inl'ra -s. Miiriani vkiliiinc f'ä. Ii. viHlalAe, ehento
Vf'k. bei "Sevini, /*» Icmjilit S. -■//«•j*« S. liü) et «iictam ei^cleKiani «. Marcl
et vcstigiu a<]FiriR jinnt niulu ri>aiHti'n.lin' irF:^[ii<-iontin in) an. | nd Cumi-
liftnom Ailtiii« v]>|iJ9rctiI v^sti^cia et ppitiL|>liium a». (Veütac. ubi u M Zaea.
S. 401). I * Veneria ubi .iJhuin appiirent vL-älif^ia cl vjiUnpliiiiiii tia. I H nr-
btmcl oviitmiip./'^f'fnif.a.j. \ di« — mauX'n fvliH ty.fMontJ'.a }. \ i* pnla-
liuiH qocid dii^nbntur valrro tcrtUini [>ai-liMn inundi, iil>i L«t Klcilune crant
quotsant munili prnvidciflccl habclat >]uac>libct tiationobnlnm ntl i-»llum et
ci-niil ita |JBr nrlem uiugirniu dispositae, iit ()uanda iilii|uu rr^iu Itoiuaiio
iiii|ierii> j-cbcllis «ritt, atatini ima^o illtüs provLnmo vertebAt se rontni il-
682
JUmABILTA HÖHAE.
gentoet ere et lapidibus prcliosis pcrorntitura. lU esset specu-
2 lum üiiinihiis g«nlilui8. tenipln (|uöque,qucinfra arc^m fiicre,
ipie ad memoriaiii duccrc pussuiit. suiU hec. iu sunimitate
arcis super porlicum critiorum fuit templum lovis et Mone-
& tai!, sir.ut rßpftiitur in marlhiriilogio Uvidii de fastis. in par-
tetn Tori tf?ni[]Luiii Vc^te et C(:i>aj'is. Ü)i fuit calhcdni ponti-
(icuni [jagäüuruiD, nbi eenatores poeuerunt lulium Cesarem
3 «pectaculum Psp. \ * cinorum A: vgl.S.ßS4,4.\^ sicA.[ martht-
plogio B, uiartliilogio A. , iaustts AR: Ov. F. 1,6S7 egi S. 373. sicut
his fauslii^] dafür hat G: in quo erat aurea statua lovis scdens in
öuieo Iroüo (aus G Marlinm}. iu ^ariem bisS. 633,3 iictcuWs fehlt
G. I in parte fori fuit Oratorium cesaris ubi P. | 7 eesarem sei-
lani, ujiJe fdqfur vcrtebut dursum l^ual^il iuiaginem urbis Houiao qaae
nalor eiat inter alias tamiuum ilnmiun et $ic die Stultg-. Hs,J lintiuoabu-
lum re!ii>iiubj]t {t. quod SialiebaL nd collum auom r. diestlbe). touciiuc vates
Oajtilntil qiil eraol euslodcä actjntui . . . {.t<a Moni/., tnnc oufttodt-g Capit«-
lii refcirifbiiul iil S4.'iiatui vi statim uiittebiiatitr Icgiuiifs militum ad cxpng-
oandam provincjain die^MeJ sp. (Mimtf, a und die im libr^en damit über-
einslii/mieiido Stuttgarler fis. 31s. Itislor.fol. 4ö3 nanh Miuirmarm, Hauer-
Chronik 3, 423: vg:l. die yachtrÖg*). Dat Game ist dt« L^ertde c. IS.
CapLtaliuui-geutibus scitlevht pi!-ra}ihratiri tteiitn an., vndcher einsc/taltrt de
qtta uihil aliud quam vestl^ia und nhlivsft ut ^^a^si'O'dorus dirit incxtimi-
biiitt im-t. I * enm'iuotam tp. \ ^ iu suinmitiite-de TaKlis] in dvilatn arcis a
Istere portici Certiurain (io la clt^ do lo Utro de \s, roccn r) fuit tcmplum
Ifivis optiini mnxJuii, id e»t supra rorte dvinua Miciua* ^mitimn m, iil «it
«. t. (]. m.JehU t: die üirchr s. Marine rtonnn micine nat-i dftrt Turiner
Calulo/f bei l'apencordt, Gen;/!, d. St. Jiom S. ö7, a. M. doiiae micinae »acJi
Crveiu* bei Mabitl. Mus. !i. 3, t92J, qnod ndhnc flatis Ün c« nppnrri et !■-
trvitu;i vucatui- Salvalur iu maxtinis (vgl. S. 6ti3, 7 und zu c. 20j. an. \
(• pAutir. — a Hetiatu] pontillrLim RomuDr^rum, arilii'.et ubi xendtcrcM paia-
enint lulium Ceitar«Q] iDorluum, anle^juain se[)oIliretur iu iuU« ^i/, A.aguJia,
ohtti S.ti'il/j 4) fnri pciblici et purtareturcnmhtjri in intrniliiCapitolli. ioxta
toTMia fuit tomplum «sili ot iLula aeuaCuiniii, ijuud uunc ap[iar«l iuxla«. Cbi-
riaruui et Iil reci-hu vecchin, il« i]iiri tlirlum n^i tmpj-a fii. O.J- in aüa partearcis
«er»us cariapara Tuit templum Ivvis et porlicus Suvis. ia ftii'u buario fuit
templuni ilercuiis, uLi nuor x. Aiingtn&in faiu'/i ii firri Zuec. Ü. SÜlJ, qao4
priiudiu tciupluui iu ipartibus ubi uuiic «st Ruiua acdiliciLtuin fuit et idhue
apparet fvgl. S. 4G5: folgt die Gete/iieMe aus Sottnu* 1, 10 f.J an. |
AnRABILI^ ROMAE.
633
I
I
I
I
iu cathedra sex dies iofra Maitium uicniMMii. ex alia parte
r,apit(ilii super onnaparam templum Itinonis. iuxia forum
pubiicuju teruplutu ilcrculie. in TarpcJu Icmpliiiu AmÜs, ubi
iolerfcctus ftiit lulius Cfsav a snnatii. in loco, ubi uunc csts«
b Maria, fiiere <luo templa simiil iuncta cum palatio, l'iiebi et
Carmenti!», iihi Oi':laviaiius iiiiper»Uir vidit visniiifjn in ckIo.
iuxta camellariam lemphim lani, qut erat custos Capilolii.
ideo ilicebatur uurcuiii Capitoliuin, cfuiu pro onmibua rcf^ms
lotiiiä nrbis puliubal f;ipii?iitia fi ik'Cürc.
24 l'alaüum Traiaui etAdriaoi paeiie tuluni Tuil lapidibus con-
ti Sil iii;tura fit miris openltusperornaluia, diversi.s coUiriliusIa-
qucalum. ilti est ciiliimpna min; ^ttitudinis cum relalnm
la die infra mensem jnarüuni A. \ * in loco iw S. 634, 12 lüde
Madiahei feHi 0, icekhe dafür hier die Visic7i Octavians
(c. lä seuatorcs videnles u. s. ir.) einschiebt, j s. mnria
in ara J*. I T suhtus capiloliuiii Jnxta canißlariam K | s 24
[De Palaiin einsqm mtnia\ f fuit fehlt A. | " ubi A.
I nbl nunc — dccvre] ta s. Maria in ■rii coeli fait t. lovis feretni (di Giuve
feretro r,) mW Rumulus . . ,, et ideo Incu» vucatus scinpor fuit lepferii»*
[fetreus W(, Iv ([uul^sp dii;« fücelru r) a foru ferset palaciumOct3i%i*iii aciu-
pcr dictum fuil in codciu fcrrero . . fv^l. su Ä, lÖJ puslua simul iuncta
ibi fuciunt dtifl ilia Ipaipln Pb. etC, ubi Octivianuit vidic viRiciii«ni «d-
vent»ä Christi per Sibyllain TiburCinam sibi invnstrntuin. ubi nunc e»t
iMtincrAria in Capitoli« fuit t. I. «gui Cu«toä Capitoliut minatts (^nlt tt prae
uuiuibuji ludü TDuadi |jollebat nur« geuiinis et saj^teotia oruatun r>eru})teji)i,
ubi Donc dicitur s. Maria do portlcu ibi supra ad ecdeslaiuSalvaloris ia
nia.xiniis {maniniiiKi r) fuit introilus pvrtiri luv», utt ut divilur fuit per-
Bula,qiia<! pradticchat ovas aurcas ft. stt 29) et tria (»lia* ?) mirlflca orua-
meata quue \iz. suribej-e posiscitL. ubi nuoL- a. Uasilius fauvfi u bei Zaec. S.
'Üää; l'nlsck I. obffK .V. 4ß!f J.) el VMl{;uritcr arc« Nohe (sa r: aqauoac m)
vocabnl» CDrrvptO' fuit arcus Nervae et teuiplnin ot (iralarLum: siirctt udfano
tpparvul vcNtig-ia et L'j)iU[ihii]in. mi. | '^ I'alatiiiw-Sat.iirrii] ubi cftluinno
mii'C a. fl. p. t vica totiua hi&toriai uni im|KT»tunim Traiatii, ad. s. Nluu-
lautti ubi diiritur la militiula* (? mcilitioda m, iuiilil}iiüt:la r, n. Nicolai
snh uililio M frei' Zati\ .S". y.?J.) bodic: «x nua parle fuit tcmplunidicti Trt-
iaui (!x (ilin auteni divi AdrJjini* (divt Trainui m,JMtr\ ut in pracdicüs
viüa duscribilur. in cHvo ar^ntario fucroat «iao templa Coucaj'diG et Sfl-
turni iniriBce aoDUtraeta dt araata id est ad. (so Jit, id est ad ffAU r) an. |
631
NUlABItrA ROIIAR;
hislMi'i.'irum homni imiier-itoriitii, siciit coliiintii) Anloiihii in
lial.ilio sui>. ex iina |);irle Hiil tcniplum divi Tniani, ex 9\h\
2 ilivi Aririani. in clivo nrgenlarii teiiipiuni Coiicorclic el S;i-
tiirni. in lüfiila teinj>lumDact'hi. in ßiie liuius insuln arf^en-
i taric le]ii|>luni \r.'${>jisiuni. in divu s. Mariac in Canipo
tem|i1iiiii Tili, iihi <i^t s. Busilitis lem|tlii]ii Cannentis. in-
fi-a \iunc tcrniiniiiii ftilt palatlum <:i]in liuobus foria, Xo've
cum l<?JH|)lti suo diii .N'Tvc. cum niaiori furo Traiani. Ante
lorcs rtiiiis U;ni|)liun Susjii).»' tlcp. uUi s, yiiiricus tem-
10 |>]utii luvrs. in luuru s. UasiUi TuiL magna lahula erca in-
(isa. ulii fuit scrlptii ;iriii4-iti» in iucu Ijuno et noUiltili , ifue
fuit intcr llotnanos et Indiens iRm)K^>re {utie Machabci. aolc
|irivatiuii MiiiniTlini kMii|iluni Miirli^, ubi inmc iaccl simii-
]achnim eius. iuvla (tiini L(Mn|ilnm fnisle, ii) cs-i s. >Urtiu.i,
■• in lofiila*] so R, in tosula .4 imd cod. Rkcard. &8(S (s. die
Tiar.hlr.}, in lölusa sp. inacb Montf). in insub AV6/)i/ [ni« rfcr ff».
rfl?ßn?iffl?,': in lofirla Rcdeint rkhlifj (vtjl. S. 47 S), tivlfnrhl ist der
Beiname der Kirche' S. M. in tof'dia {Ce»c. ftei MabUloii j*/ms.
//. 2, 192} zu Kersktcken. Ehmso lujf mtch P, bei iMlrhem die
Stelle witlkflrUrM i:erkf>rzt ist: in Lo|jhil.i prope s. A l»ncueh
(mir tmbekiimttj est lompiuni Bacttii. iiroi>c argcnlariam est
templnin Vcspaelaiii. ad clivum s. Mart« v. s, tc.^ vgl. deit an. |
B vAMu vor mum'i ffhll B . \ ante forescuiiis ti.-ui|*)uni u>vh In niuro
fl. I H hwu — Adriiuiiis] uJh c^st s. Martina tcmj^liim faliil*'. ad
* intofnU — Vnpasiaailin insula Licanuia"(litn)na 7nr) fucruiitiiaa-
Uturti'in|i]a, vtH^lirft iuciipitfliuiusinsuliiutüiiiptutiiHiirttii, t'tinlinc, ubl s.
Jhirtbal'micux' iBurttLuks «ujii-iuä m, /'eftU in r), t. \>V|iadiQ[ii, ut »ilhuc
ippnmit l'umlacneiilji, et I. Inviu (tt R.snulapii an., midrfurr diirvh liujii.s iiiNii-
\ic. ffttS'i^vM di« g'ariic iVcfis -t"^/" /fi" Tihvrhi»rl hvz,ifht: diu fiinddracnta
B«rf iif>' wHü/v ^ir!iif orhaUr-iie SulMlrurlimi im (frr ■SMi/*^(Vsn. | •"■ iilit — 9
dcc] iu iriftHit'i f. T. Tnil t. Sw^iiitc ik'o «w. ] ubi n. e. k. Chirinou« fuit
I. luiKiiii» ul ;i<lljtK> ii|i|inj'L'iiI jiiliis in t'ii vrjtlj^iii. | i^ in mar» S Hlasii un.
fauch ulH'iZiifc.S.'iiK')- \ iSantciiriv. — A'. llti, JOinonunftli,) anrrprivatsa
Muinerliijiiiu iu uü.'iivi^sii l'idlj * (a |ii-ivutum uiuiuc^utum i. n. j>artts tu, fcMl
rj fiiic t. M. ubi i]i<:ilur M^irluili rt i. Marliii.n {*. Murin »■>> m
\eiril u liri Zacv. .S. 437), iil cs\ \lariis iom, «Jus Innjilum* (i^ »lorlis id
Iro in tcnj'liiui tn). iiixtn ip^iim fiiit Ifinplumfiitnln puülirum sriücet ubi
MIRABILfA ROMAE.
635
iuxlü quod vEt tcinpUun relugii , i<) est s, Atlrisnas. pi'i>|i<;
.liiiitl tetiiplum fatale. \u\U\ ])ri(»l.iia imlilicJini U-u))>lum
FahioruDJ. post s. Scrtiiuiu temphim Coiicuidic. ajito quod
arcus trtuiii|)halU, undu erat uiic^usus in Ca)iito1iiiDi. iuxLa
5 crarium ptibik'uri), quod eral Lemplutn Satiirni. ex aliu juihe
4 liiit ariMis iiitris ]ä|tj(li|jiis Läbiilaliis, in quo fuit hisUiria, qua-
llter müitcs accipiebant a sßnatu donaliva sua per sacclla-
rium. ijui aniiuinistrab»! huc; ipi« uiiiiiia pcusahat in ^ta-
Icra, ante r|iirtm il.iri-uhir miliülius: ideo vocaiur Salvai^r
10 de statera. iii canuiipara leuiplum Cureris et Tdlurii», cum
atriis durduiä. iü rsi (iiMiiilius, iirEiatuin {inr cirruititm poiti-
i'ibus culuiupuHtis, ut quicuou|iie ibi sederet ad iitdiciiim,
imil^iir viderclur. iiixta vam iluinuin fuit iialatiiiiii Calilini?,
ulti fuit ecclcfiia s. Antonü, iiixta quam fist lucus qui dicilur
B. Adriamim t. reTiigii ff. [ i pmpe fit's Fabifirum] so RA: fehU
in G, iiixta Hrnplnm liitnlß ex alia pnrie jiixtn privalam piildi-
caiu foLbruruiiJ P, iuxta i^eniilain publLcam tt'iiipliini Faljiu-
ruiii {mch der Hs. Colmna? s. iiheii S. 4S'J) Nibh\}.\>wA
s. Sergiuni l. Coucordiac C, xcdthe ilas folyeiiile bis 13 p. Cale-
lirc auslässt. \ 4 arrus Cesaria (riuniplialis ^ tisceiisus Canipi-
tülii. ibi erat l. Saliirni P. | <"• muri» lapideis l\. \ t cant'ellarium
P. ] if eaiitiabara P, | cum atriis duobus .i. doiuibus*) ruin ati-iis
(atrium A) duabiis «loinibus RA : cuius atriun] dtiabus domibus
urnalur v. n. w. sp., vühis locus per circuitum p. c. oriiatui:! P,
quud fuit duaruiu ibJiiKii'Uin per circuitum porticii eolunitiato
altlssimis columnis perornatum* (domurum pt^r virciiitum par-
tium rijUumiatiim a. e. p. m, verlnlrzt r.) an. Vyl S. 492. | is
iibi qHJrumque ibi scdet A. | n iuxta — s. Aiilimii) so RA und
fnur AnloniiuJ sp. nach Montf.: p. Cateliiic tibi est ecciesia s.
R. IJiony niuit (auc/i a bat Zacc. S. 401 J. ad n. Hartinnui Fuit I. Corci'is et
TrIlui'LJi an. m, ap[jrni>su s. Martina (tuvc sü dic-i> u iinirfuiii ciur a {u.dis
Ik.j 1« fojc de Mnrte iW 1» tciii|»lD fatale piibliro. ad s. mjii tiiin für Jl
ticm^\ueerf)Wi.nAirana\*ar'\ai'it..a.in.jr, [ ^^x\Wt^ Katnan Je kii an. [ )»rii8
uude Cui'tiiu aruatU4( «Jeticeudit in fcivciuii . . ci>ru[>tiuu? vitlelicft «b
B tnrre de ■■ rarta (cBrni r) badic divta. rt bic fuit templuin V
MiRABlAU ROM^R.
mrernus. eo quüd anliquo tenijmre ibi erurUiabat el magnam
perniciem Itoiiip infcrebat. ubi qtiidam nobÜiä miles, ut Übe-
raretor civitas, resjioiiso euoruni dcorum armatus proiecil
se et clausa est terra: ac civitas libenta est. ibi est lem-
ü plum Vestc, ubi dicilur inferius ilraco cubarc, sicut legitur
6 in Wta s. Silveslri. est ibi leiii))lum Palladis et forum Cesa-
rb et tcmplum lani, quod pracvidcl annum in prindpio et
JD fine, »icut dicil Ovidiiis in fastis. nunc autetn dtcitur tur-
ris Cencii Frajapanis. templum Minerve cum arcum con-
to iunctum est ei, ounc autem vocalur s.LaureDtiusdemiraadi
iuxta eum ecxlesia s. Cosme, que fuit templum Asili. retro
fuit templum Pacis et LaLone, super idem templmn Romoli.
post s. Mariam novam dno templa Concordie et Pielatis.
ADloninl G, iuxta locum ipsum Tuit p. C. ubi ouoc est ecdesk
5. Antonii P. \ infernus iinde draco emiticbat anbelitum suum et
m. p. i. Itomaais. ibi est vestis {iL h. t Veste!) iu qua eranl
montales que draconi sacriticabanl ut a peste »r^iiarent, sicut
P: über die Acta i. Silvesin *. eben S. 404 ff". \ a quidam nobilis
mites] Marcus Cirdus G. \ * sie] et sie A. \ » Ovidius] Fast. 1, 2$8
vgU S. 378. \ ^ cum arcu qui est coniuoctus ei, nunc didlur
P, I 10 in miranda jR. { ^ in ccclcsia s. Cosmalig (so mich Ä) tst
templumAsiliC I m qui/l. |asili retro fuittoniplutn/'f^fci?. | issu-
perius t. Uomuli G. \ >» iuxta Mariam Dovam et ibi sunt duoP. |
ibi itin^tum (huiiis memoria dcleU* (icUt* m) in tntam) L ['«lliidU ((t
irgitiir in V. K. S.) ibi tuDctiuu fTiil furtiin Ccsaris fdae in ( ) GftelU»
»ind HandffloiteH ^ | et I. 3aiii nbi jirxevi^Jcbftlur t priucifiio limii aRc|ii« ji
fincEn iiuiiiia nJ aoginputa uflicialitiiii. ibi iunrtucn i-um arcu Fuit t. Miner-
V17 d Inn» Infcroi, ubi iLiinr est tiirristtc la cfirtftajet superiusf'nrijnii*
(dci;ur»ii!< m, Jvhli r) dicitiir projeclu» iu tv. iuAta t. Fauütiaae et rfivi
Antonini, iguui) 9. LaurGiitius in nDvainentn («/lua nioniunciilo ? ebm S,
34-'f) vvcatui' faup/i u bvi Zikc. S. 41SJ, est adhut.' vccl. a. Ci)»maf et D«-
mlaiii, quan Tuit anrai-Luin* (aFC-ni-ii 7n) inppratoriti et priinw trai[)lun 1^»-
toue, uikI« ileiiüiniualur aiius Latouao et aon [alronac, ut vuj^ariter difl*
tur. iQur(iini lait cuni ru t, Paria cteHes vc] attilfissftnatni'uni^iiucA u frn
2««. S. 4i9.J . . itmctum fuit cum eo t. Mxrtii qnod JlomuU dictun «-
AHR^BILIA ROM\E.
637
iuxU arcum Septem lucarnarum teiiiplum Ksmlapn. idco
dicilttr cartulariuD), qui.i fuit ibi bibliotheca publica, de [)ui-
bus XXVIU fuerc in iirbc.
25 Su|>eriiis fuil tetnplum Pallailii^ ot tpmpliim lunoniR. infra
6 Falalium est tfnipliim luliani. in fronte Palatii teniplura
Solis. in t-od^in Palaliu tt^tiipluin lovis, ijuud vocatur ('.i<ui
maior. obi est b. Cesarins fuit angiiratorium Cesaris.
ante coiosouni lemplum SuJis, ubi üebanl cerimuoie
üimulacTu , quuil slabat in fciatii^iu colosei. Soptizu-
10 nium fait tcmpluin Solis et Ludc , ante quod fuit
1 luita arcum hisV'.f.c(i\a\i'üfehUG- { EscolnpiiJRiltslaian. I «25
[De Palätio eiusque r^trt'iiiaj. | supcrliis his auguratorium Cesaris
fehlt G. I s in frünle) in iotrüllu i*. | n in eotjein] iulus in P. | i
ubi est Rrdia k. (letsarii. ubi fuiL P. { *■ rolossum G. | ante pa-
lalium maiu» est coli^eum in ruius fanligio erat simulacinim
magniiiii et »ntt; illuil llcljünl reriniunie. ibi erat t- Fortune. Se-
ptiaolium — Lune et ante illud — Fortune P. \ ^ colisei scpli-
soliuni A. I colos^ei babens in capite coronam aurcam gcmmis
urnatam vuiits caput et manua nucr sunt aiile I.ateranuui G, \
8 ante fttJi Fortunae fehU G. \ ÜA fuere bü Splenis fehlt G, wtlciie
rat. ibi inTm r, Marijuu Doviiin u. t. w. an. | * Pallndis obi atnr iliritnr la
[ingtiiirii (pallara ii bti Zacc. S. 3HS, iiagbaii r) et t. luvis, in <|uu fuJt SiUe
arrus qniid Dimiirdna respnnilit quand» (? roll srcho ili Diumt^d«^ r). an. t
'' tcmpluni Soüjt ubi antKiui ai]<'irnürbant niK'ill» adeslia: t|uod vurabuluin
non cnniprehPiHlii an. (vgl. S. Ü3S.J \ "> casa mnlnr \e-\ rasanarii an. fta
m, \f\ <-. fehU tu r: etxpa ana MarÜ 9J. | itnischeH rata inaior und ubi
nunc est h. Ccsiriiu tcJiitbt der crn. ein: aJ s. Oatreip in llirriisalrui ftu t)
Fnit t/'nip)tim Wnüri« (it Cnpidini* (vg\. oiitn S. 130 f.) Ae (|Hibus Icm-
ptis non lioet me aUtei* dircre ncc largius extendcri? n, s. w, (%. S. 397). I
^ simulnrr» adütantr in mi^diA ilirti rnlliKOi riim rninna in raptti^ aur<^a et
palla ia manu ad rrjHrmetitatiuiieigi tvliuv orbi» kicuI Hupra itit-tuTn e»x mi.
I ad s«jit4><ri Hiilin fuit »eilea riiiinggini !tf|it<>jii .■Kteiitiarun] i>t poailo i|ua';
[ijutjJV) nliqui %'etiiit diccro t, Solls fuisse vcl doinum Sorri Afri, dc-<I dr-
rivnllii sua 4^x1 Hi'iiilein iiHriuiii (smlortKni V ofirn S. 301) »vUii'et «cpti'in oilt*
nium »cienliiu'uiu doniti» H »ic crrdiluv v\ allinuulur |ier Diaiümim Aqut-
63ß MIRABILIA HDMAK.
tffiirpliiin Fn^llllll^ s. Bnlbinn fuit mutdlorium Cesaris. ibi
füexf liierm« Severiane et Commudiane. uhi fsl g. Saba
fuil anra Apnlliiiis rt Sjili^nis. circiit* Vrisci Tart|iiinii fuit
mire piitcht-itiulinU. i|Qi ila t^rat gratl.-iitis, i|iii)(l iicmo Ko-
daßr t}whl 6 (aus G :)fnrlmj: s. Halhina in Alliistnn lAsbeslon
MfiriiH, weniijstcHS litr Dnick). ibi fuii rarulplalhnim factum de
lapidc albcston qui scmel accousu» et sub divo [lositriü niiini]iiaiii
a!i(|ua tütioiic cxtin^niobnlur. ibi ctiani ymagu domini post al-
l»rt: diniiitcis dcpicta iuxta cam figurain qu.n duininus fuil in
vorue. (|ui lucus idvu dicilur <Vlb<;i>ti>n quia ibi U<-baut albt* sto-
lae iiiiperatoniiii. | s tpnniiii sevcrlnni et concordie P. \ a
area et tenipluni A^juUiuis P. \ • grabalus RG, gravalus P. \
Ivgieo»«»!. tuAta qu<id fuit t. Sul» vi Lnuae ac rtiniti I. F^rtuune^ <|a<]rain
uun laulluni i^crib», t|uitii IWruiil mudiftii* ri^|iiitallaiiiK, ijuia ran'uat dp tv-
guriii Kuaiuli i/n. | D^ COLOSSO. OiloMTumluit t(>ini'luiii SuliKHiirDinip*
nilKidioitirt |>uJrrilu(liiii5kIiv(.'rüi!irjimerD]i»i.t'uvci'iiisÄ'f od^iptatuai, t|u»il ln-
luoi <'ratci'bi)j>L'i'tiiin<^ri>iii-etutt<liviu['Hl«i, iiLi tuiitlt'iiii f<jlf;ur7i i'l curuscnU'i-
ni'xßcliiiiil t't|irr*Jtljtilc,s(iiluiiilj('u»\jliiitiil«sjilmii"iiiittebaulur. eraiil prp-
triTn ibi »i|;iiii relf-stia cl |hlanL-tr S») et l.iinn, c|iic i|WD(lrij!iis jfrinprilr: duc«-
bautur, iu niciJiu ierul'Jii-buH(ilt>uiiuu»PhdiusJ').bucestd«u!>si>li)i,uiiiji-bat,
qui pcdi'ü Icncns in torrsm (-um cHjiilc rrluui Uii|;t'bal, ijui |Hiltaiii r'xt ' D, ^
\umiij'~, [iu\uti)>u.Sj leucbal iu iiiuiiu, tiiuuciiN i|uoi] Uuiii:i (uliiiu iiiuniluni n-
(jeliaL \<u6l vLi-ij U'iii|iiim s|uHiuiii liratim SiIvl'sIit tussil ijisutii (ciltitlnin
di'gtroi i^t alia ]ilura ((lumapluni •y,'|iJilu(ia G') ut oratarcs (percgriui S),
qui Koiimni veuiroiit, n»ii pvr fdiüciii prolnna ircnt, nct pi^r 4i)Tln»i«» rnv
dcvolioni) trannirfot. i.-n|)itl icin et luanus |ir('<Jii-li jduli (nun potuo^iJgl
S Jüma)aiili3 fnlaXimu ^iitiui iii Lulfraiii) iu iiKMitDiia |iiitii fi'rit, i|ui>d nu>d«
|tii]la 4qua«> palmü et tapul^i Samsnciif fahv\oca\.utii\Ml^\>fp.iHJWFGliei
Puiififif und rrms Ht. (doch u>ühl die Sfuftfy., t/fti-r wMrlie \aehlr. zu S. •iC0J
bei }fasstitatiir. /laiäurv/iruat/t -i, 4 l-'f f vornUrfrtfS, nurtlatipti'ariaNtvMj, nicht
bat MimlJ'ittii-oti. DanjiMi' Iwim an. i'f^f. Mintti. i*. /.i ^nm., ob^i» S.
3Sil. •iU-y. SOii, 10. I > N. Balbinal iu Allicsruii fiienitit lciii|'la V«ri et
C'viiimtiilioni f>. {ahafi\\i!ijai>i.\'riscmnf»f> mj, »du, l'i'i.Ht-B [uurixidui U'n-
[>li IniKi «U-<- vaiir ^■t lull)'« dr romjit'iilijiii» ( k> t) an. \ ubi *. So!« I'uit L
k|wlliiiis i-t ibi «IftJt c\u^ art'li« id i-st A. e( SfilrniM rt >tUa arae Aiiolli-
|Is, ubi fuit Iti^iii'tiirii Fuustuli, ubi Hoinulttla« tiiansiUvoruiit (ß'vrvttcfii-
UtH JcT ai'ra Apulliui^i auji Saiitt 1, IS: i'ffi .S'. .'IHÜJ. cit. \ i rin-UH P.
i)ui fnit tiitpr Dinntciii Aventinuiu vt itiuu.i [laluliuiu duabua portia nun,
MIRAUltU ItOMAE.
630
manorum ofTendchnt aherum in vhn ludi. ia summitnlc
urant arcus p^r circuitum vitro et tulvo nitro la<|iu>ati. su-
pmii»« 4'r»nt (Itiiiiii» P.iIaLä it) tirniitii, tilii sodiiliant rninine
Ad ridendiim tiiduni \llll kal. Madii. qtinndo liebhat ludus. in
b nii-iliu F>niiit due ii^tdii': nniiiir liiiln-luit uvluii^inta septcui
pfAc.^ &m\ iiinior CWII 9. in .<titmmilntt! iriiimjdialls nrcuK,
(|ui est iu cüpite, t^talniL >i[uid»m ctjuus crctis ei deauratus,
i|tti viilclmliir fiitvre imp4>tiirn. hc si vplli-tit ciirrprc cüpium.
in aliii nrcii, qiii «st in Hup, !;Kil)^t. alitis fttpiiia ^rntis ei de-
in aiii'atiis sluiditcr. in altitiuliiip l'nlatii pnit srdes iinperaturis
et rcg^iite, uridi^ viilfili.uiL liidiiin.
26 In Cclio iiionte templuiii Sdpii»iiii<. ante IhemiasMaxiniia-
nas fuere dno carcßres cl duo tompla llysidis »t Scrapis. in
orphanotrophio tciDpItim Apoltlnic:. in palatio I^teranis
I
1 visione fi. 1 s ernnt dno arcus G. \ siiporiüs ß« CXXII s.]
qunticlo litrhnt lud^!^ in mrdio entnl du« ngiiÜR, n^inor h.'iheltntpe-
des LXXXVII maiorCXXll {[eidl bei Marti n) 0. | » XIMl kJ ff. XIIH
kuli-ntÜH Ä, ijiiavlodirfiina Jtalr-riilas P: Xllf kal. Mai. ist der
Schlusstaij dtrlwH Cereain (oben S. 379). \ ^ den- njiidir uiagiic
in sijnimilatc P. | sepiem [jodes sed (st-l A) wie BC des Cmia-
mm RA. \ ' C. XXll H (über dem letzim I ein s?j. CXXll .4.
I I quidain fehlt G. \ eqiiPS .4. | * si mÜes vcllel AG. \ » eqücs
AG. I ref;inft] i[iip(>:raü'icis P. [ i^i in allitudine bis templuni Apül-
linis] dafür liat ti foHs ilir Martin): hi portali sunt a (^nstnnlinu
iinpi^ratorR nun funiii urnatii facUi ox crc in Constantiiiupolim
DüDiascu et Ali^xjndria. Vgl- S. 372, 5. \ " 2tJ \Jh Cf/fwJ | »nie
— Seraplg] ilii Tiiere terniiid Masiniiaui ubi £uni diiii tctnpla
ciim diialtiis cmiciä magnis P. \ aiitc tcr thm'miis R. \ iili TiKirc A. \
diJo rfli'eeros fl, iliic cuucbc A. \ i* nrplioiiolrophia ß; in —
ApnHinis /ir/i/f P. ] tili-rani Ai Nernnis quud ex latere el raun
ab orinilp altern ab ocridciil«*, rlauJe^nl, fuit uiirc u. t. W. (der SHtUlu
trvn G t^ntiehnt ! flu-n) V/iifinir/i; f!<-i' ^'ff«M MytJfic! ß'hU bfritn an. |
11 in t(i'[)hanot. — A|i«iUiiii.t ,/lr/i/Jl u«. 1 in pahitiu LutcruiicnsU — n«rl-
b«ndfl) d(l tr]H[>li]iik ot palariuin l<ati^i'ii uriiac fuil t. tlii-ti (^oji&Uiiliiii nntc-
64U
NIHABII.[A KOMAK.
sunt quedam miranda mi rioii scriUemla. in palalio Susar-
riano fuit letnplum Herculi«.
27 Tu F.xqiiiliiui inonle fuit icm|iluiri Marü, (piod qudc vocatur
Cfinl)nini (^n i]uo() vicit Cymbros. in palatio Licinii leni-
8 plum Ilonoria et Itiaoe. uli e»l s. Maria luaior fuit ItMuplum
G)K>)e«. ii))i v&l £. pHlru« ad Yjncula folt teraplam Veneris.
ad 8. Mariam in Foolaua templum Fauni, quod siniulaniim
Uictiluin Ost luliaiio i3t decppit eiim. in palatto Dioclitiaiii
fuRre IV lempta Asclepii «t SaLumi et Mariis et Apolliaiä,
10 qrxv nunc vo[.aiitiir inodii. in capite trivii fuit templum Ve-
neris. ubi hacteiiiis dicitur orlus Yeneris. in palaü» Ti-
berii templum deorum. in cilio montis fuit templum lovis
dicisLateraniun G. | i AacA ücribcnda folgt m G: in campoLate-
ranenäi est t|uid3ni calialliis n. s. u>. bis ad cuius cantuoi cepe-
rat regem (d. h. e. 17). j in palatio S. f. t. U. fehk in G, Susur-
riano m P. | 3 27 [De coUihus\ | Marü fehlt G. qiiod — Cymbros
fehlt P: cambros A. [ in palatio L. t. II. e. 1). fehU G. | & malor]
ad prese|ie fr'. J •" cibUes B, cibeles corr. aus cibelies Ä. [ ubi
bis Vinniia fehlt G. \ ' in fortun.n P. ] Fauni) favan 6. [ s in
palatiu — I. deuruiii fthit G. | ÜJocleliani RAP, Uünüttaai sp.
(Montf.) I 10 luiidrt xp. (Moiitf.), niedü P. \ in capitc trivü] s. an.
I 13 cibo montjs R (m't 2. B. Urk. von 1037 bei Marini Pap, S.
81), diu mvnte A sp., ullu niontis G (daiieT inniuiitciiiüujt/arfmy.
quam rsset bxptüxtus, ulii Studium s. Grvgurii fuit cipera propria et
ibi CNl r»iirlin, iitii Crinstmitiuus liapli/aliis Tuit et »tat ndbor et «st pam^-
Ut. et fuit 8. Silvcstro biiplUalii» un, f<riu:li u (lei Zavc. S. 412. J | 1 atti
est tittilu»i S. Miii'iai; in .Surinriu an. | ^ I. M. 4|U(ii) Tuit ail Cymbras ante
s. Euifbinm rt i. iiiliaiiniu cuiD« vcstigia adhuc sjijiarciit au. fauch u M
Ztw;. S. 4tl}. I 4 atl p. Luriuii ubi s. UnILtiia fiiiT. U H. 1. 1). ait. \ ^ obl —
Cib«lc& Jelill (M. I c L V«iier[s et donius Octaviani (Ui. | ^ ad p«rfrDlt
Dioclitioni riterucLt dun trui]iU, M^Iicet Al>cxii Snltirai {at\ AI. et SaL] d(
ve € la rlitcsa de l. AJe.\ig t t\a»f\\t <lc H. Ssliirninii r), M. c A. ad motll
capitijf trciiii {a\ moAn At\ rnpii Ihirmi» r) u. i. w. an., weieher wofd da
Sdihiti modii mit A-m Fut^mden vtrbanä: über raiiilis trcnii v^.
S. i'Jb'. 1 *' in ]jal. — miiiiarfi-t-ij et ilii iuiiiEmii fuit p. Tib. t-t adliuc «stuc
murio iduloruiu cl ibi fuil aliud [laluciuiu CiiiiätHnlini suprn vrl luAt«
MliUBIUA HnMAE.
641
et Dian« quod nunc rocatar mensa impt^nitrtm, gnper pala-
latium Constanlini. ibi in palatio fuit (c^niplum Snliirni el
Bnn-bi ulij nunc iacr^nl siinulacra eoruni. M iuxta sunt ra-
balli marmorm. in thcrmi» Olimpiailis , ubi f'uU assatu« b.
5 Lauinntius, fuil tcuipluni Apollinis. ante palatium Traiani,
ubi (»res jtalaLÜ ntinc pcrmani'nl, fuil tcinpliim.
28 In Aventino tempJum MBrr.iini aspicieni^ in Circo et templum
Palladis et foiis Meixurii, ubi niiTfa Iuris .iiTipiwbant ri'üjton-
S3. all arctini stidii dumus Aur^tli^ic^ Auri^tille. «x unaparte
10 templum Mecenatis ei alia parte templum lovig. iuxta
sculani Ci-ccain fuil palatium l.entiiH^ c\ nliii p<ii'li^, ulii nuiii:
est liirns Ceniü deOrrigo, fuit templum llarrbi. m\ grailel-
Eas fuit templum Sotis.
,29 S. Stephanus rotundus fuit leinpluin Faiini. in Alnphanlo
< mensa fehlt tp. (Montf.) | a iwcft simulacrn eorum fo\gt
in G cabalti niarninrci d. h. c. 14. \ 4 in tbermis Ars i tem-
plum fehit G. 1 templum lovis P, templum lu^nirtinum an.: vgl.
S. 421. \ 28 [Oe Amnlino] \ h nuri stille HA (vgl S. 425). el
criäülle P. I ex u. p. et tomplum lovis et Martis ex alia P. \ ii
lenticuti sp„ Icnti» G, tceklte ex alia bi» Barchi amUsat, pal. Len-
tull fn's Orrigo fehit P. | 29 [Varia] \ 12 baschi R. | genddlas G.
I
ApAjttnlrvi In Inen i|Di iliHtur Ia iiu'sa cum miiltis vettiicü«. in Codi« mon-
tc (fi^r iu cilin luantiHy fuit t. lovii et I), >i|ijar Icmpla aniplius airii vidt-u-
tur jiroiiCcr [ilanUtiniivin vinnsruni ot aHdillcioruin dcülruillouvui, au. |
* ad tberniaft 0. fuit oiifitu« b. L. J)iit<? t, A. i<l rsl aatc s. Laiudatiiiin pB-
(lispornaR. an. \ " ante pal. ^ " iirri|iinbnnt r(t«|iiirtiSN] ante ]>. Traiani VB)|>it
fuit templum lu^urtinum tt t. Mvrcurii, ubi iiierciilorcN ilulcrlubantur ia
euniin au^urÜH. i^t Eiur fuit iu i^nijio (]nr]rn (tn r, rixrli'i) jsij a ]nler4* ru-
tumpnac dirti Tvaiitni. an. | ^ ad nrrani — '^ Barchi] ad n. »ladii ul dumuH
Sf ilae ot Auriuliit.' fuit t. luvis et |i. l.piitiili . . i-x allii lateri', u1)i nunc- ext
turrii C. d. 0. fuil aliud t. Bacchi ubi et plnrironm »ncerdotes eideiD den
dclcctabauttir . . , «t dictum fuit f'irum vinsriLim. . . aii. | IS nd gradcllaii
(aii \v. graniLell« r) Tiiit L. .S. et nun fuit clc cu mutl« inenti« factn ([oia ^m'
(l^er m) i|iüDmaciiifit.'avit aonniuUumdive<aint«iQparefaltetruiisliiuit illud
Julian, tumiHlüa Topagr*p1ii& IT. 41
642
MfllAOILtA BOMVK.
tein]>IitmSil>Ulentt4:m|t1iinir.icr>mnif(inTiilliAiio. «sttfmpluni
Invi-s, tilii l'iiil |ii>i'^Til<i »tireii. et leniplnm Sf'vprimiiim, iil)ii
CKt K. Ari|!Rhi$. ad Vi^tiim .niireum tem|)lum Minenae. in-
puule ludeuruin tenipluni FuiiDJ. ad caccavari teinplum
5 (Irniiciili!. .iil |it)rilciri Aiiluninuin cirnis Antuniiü. iitii iinor
e$t s. Mnria in (^atehno. ad s. .Steiiliantim in piscin;) palnli-
um Criimnlii prefccti, templum «piiid dkcbatur olovitrciim,
lemplutn f'uTirunis in tuliiainj «st ((• B, el A: vielleicht i$t est s«
mrmJien) Circiiinls. it)i iHiiun fiiil pvrgiib aiirf.icttniiipluiii Sevi>-
riaiii, 8cd nunc ccclcsiu s. Atigeli P, Cicerouis libl uunc est dumii»
illinniin Pi'Iri (.ennis. ilii rsl ranj^Tiilliiiims, ul)i esl occlcsia s.
INirliolni. ilii iuxta tniiipliiiii luns, iibi fiiit piTjtiilaaiiroa, ads.Aii-
grliim IrriiphiinSeveriainiinff. | ^ velliiü airrmiin G. | -i ad cacca-
vfiri his C;itr:rin(i fehlt 0. j f acravarins A, cacavori P, rarcaiiari sp.
(Monlf.) I uriiticule K | i i:iiTy\&Hi\ arcüs Asp. (tVoiU f.). \ aiiUi-
iiii RA. I <"■ nterim» fl, calenarl P, cataiieo A$j>.: die Kirche's. Ata-
riae tie. <-(Upnariis nenitf. Cemiits (Maht'Uoti, i\Ihs. It. 2, 104 v^l.
Mdiiififfli, H. sarra S. 31i /.mc. in MaisSpicil. 9. 42'2 NibbyR. m.
1, 150). Es ist die jetzige $, Cnteriiia della niota. \ > chntmaulii
R. I et Iciiipliini G, iuxla illiid erat teuipLum P. ] oIovitreinDJ
C4>losscbiii) iMitTtiii, iipcrtiiii) crislalUi u. s. tc. P: lyf. dn C'angt
in parvam lutact est iwiuv i|iiasi moiiioria an. \ ^ ui^. Stc|>hatiuni i-ot-f-I-F-
i]ii<iilnl)<>[H)ilui-i'Il<)iimli IJM'tiiiii]ii'<itiiiJstcui[iunr«tiidlkii>i:a|>pnr(Tt.iiiimc|khaii-
tum luit t. Syliilhic l'C '^irci-imis. aA Snjvatnrcin JM^iAiminiMiiici, ut so)hcriui
^S. tJ.'fS f'-J iIdcLiiiii i'ht, liiit ;iiirtiL-us liiviii, iilil ji'crffulii Mi-iliciil vitis, q»Mj
lii'iiiliicxihnf iiMtK nui'oas. iln cvnl, iit iliritur, et tiMiijilam Icviü »jiIiHm
rDHAiini rt v iiriibiiliiiii rnl ii'i>rni]itum, <|iiiiil Imiliv dicilur Suhaliir« in Maxi-
üiini^ et tnlilc iv>|ircs(^nt4il vcsli^i^ »itn, ml *. Anf^clum in foru pi«riun
luiL lt-iii|>lmti ?li'iiitiiiui]g fsaWi vi lriJi|>lii slrjuiiio r,- vieUcictit slrnitttiiBi
odi^r üftvoi'^riiiiii) , tibi ntiiiirs Hi*riptiirnr in niit^'iitir-otidnr rc|>nii«ban-
tMr et nun n-putubtintur iiutL'uticue iiini jirini» ibi apjtrtibarpnlar
ein. I ^ »il ». Gtvirgium iti Crmisviriiiii vuli nuiri l'iiil t M. rt ile ro
iii>ii Hiiiit vcst.ifcin aisi |ii;rcoiicvptum. a*i. | * FAiiiiij BCililiculuui per famili-
nm Kubliintiii lEiiiiiftK /'■l. JiMi in rj i|ui»l luit In |ilalc-ii Lufv dv Sabvlllt
et nbi nui)i- SiilirUit in «rbo babitant. ad Oniiavari f$v auch rJ in Are*
HIIIABILU ROMAi:.
Hia
30
I
tnltim farliitn f^x n-istallo dl niirn per arbtm mnlhematicnm,
tibi f>rnl ».strimoiihia rinn miinibus sl^im ccli, qimJ i]e>triiiii
s. $fb.ii«liaiiiis tuii) Tybnrtiii Tiliii Cioiiiiilii.
QvoT siNT TEMHLA TRANS TiBERiM. Tj-aiis Tilicrim, ubi nuiic
est ». Mnrin, fuit l(>iii|)luni Ibvcnriatiiiiu, uti U-itü inniinvil u-
Ifini] teiiipurc OcLivi.nii iinjicraUiris el l'iiil Ibi iltiiniis iiinri--
toriii. i]lii in«rcKnnii]r inililps i|iii pratis serviebant in scna-
hitii. »\tU I:Miiciiltk teinjilum Oitrg<.»Di;ii. m\ ripani Diiiiiiiii». iibt
navi's mni'jriliir, Irtmpbim llerciins. in piscina t»nipbim
10 FurtuDC d hianf. io iuäiila IJciionia tcinpbiin luvis rt Escu-
lapü. Tum porlniti A[ipiam teniplum Marlis rt iritimpbnlis
arcii«.
Ui-c eL alia iiiiill:i (cnipla et paliilia luiprj'aturum cunäiibini
srnrituniiii |)refecti»niiii'Hiu lotnjmru |i;is;;iuiiniiii in hac Ho-
15 mana inbe fiicre. fiiciit in priscls annaJibiis Icgiraiis et oni-
lis uustriä vidiinu» et ab auUijuii» audivtmus, (|iinnLie i^linin
i'ssent inilrbriliidinis aiiri pI ary4*iit!, eris et cburis prcliit-
suruini(iie Lapidiiin, ücriptis aü posteruni meiuorJaiii ijiianlo
melius potuimus reducerc ciiravinuiü.
'S,(f7G. I t aup-i partum. R. | s gruniatÜR | inalbemalicarnlmecha-
nicain ß. | 'M (Jthersthrift am Ä. \ s ravennantiura R. \ ''■ impc-
ralurii* fvjth Mi- \ '• lucrcbjjiiliir fi^G, xiHTabaiiliir P. \ t* tani-
niln R. I nit lipa'in bii IHan» ff.hll 6. | lo Risniilapii et corpus
s, ll»rlholiin]ci iiposloli G, welche t'oris bis arcus misldsst: die
Worte scheinert Glossem zu sein. | u finnaiia RA, aurca G. | "■
siciit in i.rcfienti tempore nnstris Inimatiis »»uilis videri potesl.
hi sunt caiiipi )^ s. w. (oben S.. 364} P. | ii' ctiaoi fehic A. | is
que felili R.
nula, ulii inntinni lEesrnlit^liantur et nunc ilicititr (»i^ht-iiT fsn ttueh f.- ni-
cjivnE'* ) et eins inIriiit.K.t fuit nlri nnnt. *.Sn\va\M- ttma^\nim \.tm\<uiW\\i\\v-
Itiin ti-iiijiluiii iiiaiii'iii>ii'iiini;r'. ] '' tilfiiit — mWWrf'fvMl thtrran. \ ^ üivrfsuiiis
iiixUt igucril vcl in (>>i Ki>|mJtuH Tuit NtiiiiJi l'uinjiinri« ti'ta Kujnauurum AR.,
wekJier hier aehlintgt (t. üben S. ä$5J.
iV.
BEILAGEN.
I. DAS ITINERÄR DER EINSIEDLER HANDSCHRIFT.
U. WEGE AUS DER PROGESSIONSORDNUNG BENEDICTS,
in. DREI URKUNDEN.
646 BEILAGE l
i. DAS ITIINERAR DER EI
1 I A PORTA SCI PeTRI VSQyE AD
2 IN S. circiis Flaniiiieus
•i roUinila
4 thenuac Coinmodianae
5 forum Traiani et coliinina eius
6 ♦ * * arcus
7 sei Iladriani
8 sei Cyriaci fonim
0 sca Agatha, ibi imagines Pauli et scaeMariae Sub
10 thermnc Cunstantini
1 1 sei Vitalis in vicu longo ubi cavaUtu uptimtu
12 scac Kufcmiae in vico patricii itenim per
Im Text gebe ich den Versttch einer Recmatnution dts
hmgen folgen alle ABWEICHUNGEN DER HS. (cod. Eiiu. 33''
ausdrückliche Angaben mit M. bezeichnet) ausser der I^erpuKcfw
giebt nach M. loillkürlich bald grosse bald kleine Lettern. Dk ■■
dein Schreiber roth geschrieben: ick habe sie sämmtlich i» Cap''
von meinem Text die einzelnen Worte in der Bs. ehmehmer
arcu8
forum
sub
1 1
2
IND.
6
tiberis
8
9
10
11
caval opt.
12
ZVR ERKLJiRiyG. Za 1, * S. Laarcntii] hier und 1 , fi. 9, 8 r
S. C. in tbcrmid: lAen S. 356. | n cavallus oplimas] Rone vmt w
GINSJEDLER ITINERAR.
647
SIEDLER HANDSCHRIFT.
Severi
Romanum
ura
Suburam
SCAM LVCIAM IN ORPHEA.
IX D. sei Laurentii in Damaso
theatrum Pompei. cypresus
sd LaureQtii. Capitolium
sei Sergii ubi umbilicum Romae
Tiberis
cavallus Consta ntini
sca Pudentiana in vico patricii
sei Laurentii in forinonso ubi illeassatus est
therinae Traiani ad Vincula
rars. Über welches oben S. 329 ff. In dieser ersten Rubrik der Anmer-
her 100} na^ Mommsens Revision des Hänelschen Drucks (Mommsens
dem Wechsel grosser und kleiner Anfangsbuchslahen. Hänets Druck
Schriften und Bezeichnungen IN D. und IN S. sind fast durchiceg von
gesetzt. Die Anjnerkungen geben genau an, tnelcke Stelle abweichend
nidu das Gegentheil bemerkt ist rühren die Aenderungen von mir her.
INS.
ORTHEA
severi (tiberis fehlt).
romanum
ura
sca fehlt.
sei fehlt.
iterum p subura thermae u. s. w.
Fallacinis: oben S. 355. \^ undl,^: ». oben S. 348. \ » Cyriaci] hier und 6, *
S. 344 und 529. 1
V 64B BEILAl^l-: 1.
n
1 ^ '
A roRTA SCI Petri vsqyE ad
^H
1 ^
1
INSIMSTRA * ' "
sei A|io]linaris
sei l-aiircnlii in Lucina
»hol is cum
sei SilvRstri. il>i IjhIcicuiti
sei Felicia ia i^iucis
ar ^H
■ 3 I
A POMA NVMENTANA VSQj. FO |
1
1
1 5
1 ^
IN S, llivriiiav iJiudclianae
sei Cyi'iaci. sei VitnlJs
scae Agatbae In diacunia
jnonaslerium scae Agatha«
thermae CotistaDtitit
* • *
H
H 3
IN VIA NVMKJVTANA
IN SINIST. 8cac Agnes
■ 4 1
A POÄTA Flamjnea vsqve I
1
1
■2.2
1 ^
■3.«
■ f {"
■ 4,3
parLturium
sei Silvestn Rt sie per |M>rt>uum usque
columnani Anl
IN SINISTRA per ar
.S. 9)in via iiiiineiitäna forig nmruni in s'imst.
8cae (il/.> agnes | in dexu Bei nicomedis
colünä
lurma vii^i
an
_
S, Q tnnnn I.nt(!i-ntir>ii8dc| tt^l, 6, 3, ofi«n S. -tSt: AiVir tcoM an /uffi
1 V ran Hanoi aUftdtdi fttiiteUt beieühiiet. | 4, ^ |»arituriuiuj <■ die iVaektriga
^ -1
EINSIEDLER ITINERAR. 649
TAM SaLARIAM
cum IN D. circasFlamineus. ibi sca Agnes
thermae Älexandrianae et sei Eustachi!
rotunda et thermae Commodianae
niB columna Antonini
sca Susanna et aqua de forma Lateraoensae
thermae Sallustianae et piramidem
fol. 81«
RVM ROMANVM
IN D. thermae Sallustianae
sca Susanna et cavalli marmorei
sei Marcelli
ad Apostolos
forum Traiani
sei Hadriani
FORIS MVRVM
IN DEXT. sei Nicomedis
VIA Lateranet^e
sei Laurentü in Lucina
tonini. oboliscum
cum IN D. u. s. w. ibi (M.)
nis. columna antonini
tonini oboliscum
SielU. j 7 piramidem] oben S. 344. \ 8, "^ linkt fehlt wohl sei Cosiuae et Damiani.
S. 343. I lieber 3—8 vgl. S. 352.
650
BEILAGE I.
forma Virginis fracta
sei Harcelli. iterum per porticum usque
ad Äpostolos
10 liN VIA FLAJUNEA
11 IN SLMSTRA Tiberis
5 1
A PORTA TlBVRTlNA VSQ.
/W.81*
3
3
4
5
6
7
8
9 ITEM ALIA VIA A TIßVRTINA
10 forma Claudiana
11 scae Bivianae
sei Isidori
sei Eusebii
scus Vitus
seae Mariae in praesepio
iteniiu sei Viti
scae Eufemiae
* * *
4, 3
6
7
8
9
5, 3
6
9
10
u
interQ
in via flaminea foris murum
in dextera sei valentini
in sluistra tiberis
A fehU,
via subtus moo
per ar
nini
via subtus moD
via-montem
per ar
nimpheuni
4, ''-^ der Hl. alt/aUch gestdlt von Hänel bezeichnet. \ 5, " Ueber die l
EIISSIEDLER ITINERAR. 651
columna Antonini
via Lateranense
thermae Alexandrianae
sei Eustachii et rotunda
thermae Commodianae
Mioervium et ad scum Marcum
FOR[S MVRVI^
IN DEXTERA sei Valentioi
SVBVRA
fol 82«
forma Claudiana
thermae Üiocletiani
scae Agathae
sei Vitalis
tem scae Piidentianae
sei Laurentü in Formonso ubi assatus est
moDasterium scae Agathae
VSQVEAD SCVM VITVM
cum scae Agathae
pheum sei Eusebii
alexandrianae (M.)
eustadii
fehlt Ai«r.
tem. thermae diocletiani
cum scae agathae
sd eusebii
iteäung von via sobtne montvin t. f^en S. 350.
652
BEI LACK 1.
^^
,2 LN ViA TIBVHTINA
j3 IN SIMSTRA sei VpoUti
1
6 A PORTA AVHEUA VSQ^ AD
rOR
9
fons «d Peiri ubi est carcer cius
a
sei lohannis «t Pauli
4
per puulem
i
sei Georgii. sei Sergü
«
per ar
7
CapitoliuTii. uiiiliilicum
6
equus Con
«
sei Hadriaui
10
furum Ro
f. ■ **
11
sa Cyriaci et Ihermae Coiititniilini
^fl
fol. S2fc
13
nionastrrliim scae Agalhae
^^M
13
sei Laurentii in fnrniuiiso. sei ViUlis
^H
U
8ca ruilRnliaiia et sca Etifemia
^1
15
palaLium Pilali. äca Maria inalgr
^M
le
8CU8 VitUä. nyui{j|ieuill
^1
17
8ca Kiviana
^H
16
foi'Qia QaudJaiiR
^H
19 IN VIA I'RAENESTINA
^H
20
1». 1.1
funiia Claudiana
■
in via tiburliria furis iiiiirtiin
^H
6,4
per |ioiiten ^^M
8
Kr ^H
S
pquns Clin ^^M
lü
fnrtiiu Ro ^^M
12
^1
je
cladlatia (M.)
^1
19. 2U
in via pnestiiia rniisiniiriiin ftiniiaclaiKliaiia
_■■"■"' ~"'^
laiorem
um
tantini
laiium
EINSIEDLER ITINERAR. 653
FORIS MVRVM_
IN DEXTERA sei Laurentii
TAM PraENESTINAM
moliaae. mica aurea. scae Mariae
sei Chrisogoni et scae Ceciliae
Palatinus. ad scm Theodorum
aca Maria antiqua
sei CosDiae et Damiani
palatium Traianj. ibi ad vincula
_ fol 83a
sca Lucia in Orpheo
sei Silvestri et sei Martini
palatium iuxta Iherusalem
Hierusalem
amphitheatrum
forma Lateranense. monasterium Honorii
porta Praenestina
FORISMVRVM
sca Helena, seus Marcellinus et Petrus
tra sei ypoliti in dextera sei laurentii
maiorem
cum
stantioi
maaain
ra. sca lucia in ortheo
sca helena — petrus
19.r I Veber 13-18 S. .347. j
654 BEILA&E l
7 1 A PORTA SCI Petri vsqve
2
per ar
3
circiis FlamiDeus. ibi sca Agnes
4
thermae Alexanttrinae
5
sei Eustachii. rotunda
6
thermae Commodianae
7
Minervium. ibi sca Maria
8
ad scum Marciim
9
forum Traiani et columna eius
10
per ar
11
sei Üadriani
forum
rd. SZb
. 12
sei Cosme et Damiani
-
13
palatiusNeronis. aeclesia sei Petri ad Vmctda
14
arcus Titi et Vespasiani
15
palatium Traiani. amphitheatrum
16
ad scum dementem
17
monasterium Ilonorij. forma Claudiana
IS
patriarchium Lateranense
19
porta Asi
7, 2
per ar
4
6
7
alexandrinae (M.)
minerviam
9
10
tiberis
r. per ar
11
sei liadriani forum romanum
13
ad vincula fehlt hier
14
ad vincula. arcus u. s. w.
7, * reekts iaMinervtiGlotsem zu 7, "• linkt M'inervium ("vgl. ^, » obenS.Si
vgl, S. 343.
EINSIEDLER ITINERAR.
655
cum
cum Severi
Romanum
nana
PORTA ASINARIA
sei Laurentii in Damaso
theatrum Pompei
cypresus
sei Laurentii. in Minerva
Capltolium
scJ^Sergii, ibi umbiUcum Romae
sei Georgii. Tiberis
sca Maria antiqua
ad scum Theodorum
Palatinus
testamentuin. arcus Constantini
meta sudante
Caput AfTricae
Quattuor coronati
sei lohannis in Lateranis
fol 84«
com
Tiberis fehlt hier
cum Sevcri
sca maria antiqua
ier datelbtl hinter aci Maria su ttelten, \ 1, ^ vgl. su 1 , V. | l^ testameatnm]
656 BEfLAGE I.
1 8 De SEPTEM VHS VSQVE
2 IN SINISTRA lohannis et Pauli
3 forma Lateranense
4 ad scum Erasmum
5 ITEM ALIA VIA DE PORTA
6 IN SINISTRA ad scum Syxtum
7 IN VIA LATINA INTVS
8 IN SINISTRA * * •
9 m VIA LATINA
10 * * * __
11 Oratorium scae Mariae
12 sei Gordiani
_ /W.
1 9 A Porta sei Petri vsq.
2 IN S. sei Laurentji et theatrum Pompeii
3 et per porticum usque ad scum Angelum et
templum lovis
8, 2
ad seum erasmum
4—7 { sca maria dominica
in via Latina intus in civitate
in sinistra
11. 12 wieoben. Dann folgt 10 DE PORTA APPIAm.s.w.
Das ganze Stück 9, 1 — 27 steht unter den Inschri/ien swudi»
LVM INS sei laurentii et theatrum pompeii et per porticum — iofil
grecorum ibi in sinistra — mercurü inde «. s. w. bis recordatiom
den ich ungefähr nach der Absicht des Verfassers, die von dem SchrtAif
habe ich im Text nur Folgendes: ^ A PORTA] JN PORTA |
8,s clivus tauridock wM auch kiernur Schreib fehler für dat elivuscavni^
K
EINSIEDLER ITllVEBAR. 657
PORTA MeTROVIA
IN DEXTERA aiTuscauri
ad scum Stephanum jd Celio monte
* * «
METROVIA _
IN DEXTERA sca Maria dominica
IN CIVITATE _
IN DEXTERA aeclesia sei lohannis
EXTRA CIVITATEM
IN DEXTERA scHanuarii
Oratorium sei Syxti
sca Eiigenia. ad scum Theodorum
AD SCVM PaVLVM
IN D. theatrum
iterum per porticum usque ad elephantum
in deitera (M,) clivus tauri
item (M.) alia via de porta metrovia. in
dextera
4_7 / ad scum syxtum. in sinistra aeclesia
sei iohannis
extra civitate in dextera sei iauuarii
: 73 wnrf zwar so fortlaufend geschrieben: IN PORTA — PAV-
eatrum iterü p porticum usque ad elephantum inde per scolam
ibsatx) Ins (Absatz) tbermae — semper. Es ist ein Entwurf,
nt ia, herzustellen versuüa habe (vgl. oben S. 687). Geändert
m (S. 595), \ 0, s rwbti theitram] d. h. Marcelli ((>bm S. 339).
m , rOmiiehe Topogispliie. II, 42
656
BEILAGE I.
5 \y SIMSTRA aede»ia Grecorum. ibi est aqua
suhtiis montem ATentinum ciureDS
6 scala usque in montem Arentinum et bal-
neum Mercurii
7
8
U
12
13
14
i5
10
J7
ts
w
inde per
inde ad
inde perportia
Henne
et de Henne ufi
apostolum
inde ad souiF
et EmeritUB
deinde ad i
reum Acbillea
inde ad scum
num
inde ad scom S
inde ad scumS
Favianus et 1
inde ad scumCi
inde ad scum S
inde rerertead
ad ecclesiam
suis diacoDÜ*
inde ad porW
forma lobla qa>
currit usqae i^
inde ad code*
' IN SINISTBA] ibi in slnistra | ' et de Menne] et demenne
Am(erA|t]>iam, loelches das Thor bedeute, steht so in der Hs.: ohtui
<> iii:iiluj woArtcheiiilick scalae Cassü: oben S. 338. | balaeun MercHl
; EINSIEDLER ITINERAR. 659
I
t Grecorum
Ostens!»
usqueadaeclesiam
ad s^m Paulum
cem et Adauctum
PetroneUam et Ne-
cum et HarcelUa-
tenim
tum. ibi et scus
theros et Miltiades
nelium
bastianum
per viam Äppiam
SCU8 SyxtoB cum
decollatus est
Appiam uÜ . ibi
venit de Marsia et
ripam
fractam
* * *
etfonSa
^° Adauctum nach de Rossi, R. $. 1 , 143] audactum { '^ Das Zeichen
344 vgl. die Nachtr. \ lobia] iopia, was so gut wie papiae für i'abiae
oben S. 343. \ de Mania] obm S. 228.
42«
660 BEILAGE 1.
20 iode ad arcun
21 IN S. thermae Antoninianae
22 IN S, Nereus et Acbilleus
23 inde per pordi
34 inde ad VII
septizonium
25 IN S. circus maximus
26 etsicperportk
ad Anastasian
27 et inde sempei
fol 83a
10 De PORTA Appia vso. Sco
1 coclea fracta. tliermae Antoninianae
2 arcus recordatlonis
3 INDE PER PORTICVM VSQVE
fol. 84*
4 IN SINISTRA circus maximus
5 mons Aventinus
0 et sie per porticum usque ad
1 ITEM IN EADEM VIA
S ad scum lanuarium ubi Systus martiriza-
tus est
g sca Etigenia
10 ad scum Tlieodorum
d. A. Paviae (Inschr. 79) SchreibfekUr ist : vgl 10, 2 und S. 678. \ "
10, 5 mons aventinus. septizonium
'7—1 1 item in eadem via extra civitatem
ad scum ianuarium
ubi systus martirizatus est
sca enge Uta
ad scum thcodorum
9, ^"^ et inde semper] Zutalz det Abtehreiber* ? | 10, > über den arcus r«
662 BEILAGE I.
11
11, 1 IN VIA PORTENSl
2
3 IN VIAAVRELU
4 IN S. sei Pancratii
5 IN VIA SALARIA
6 IN S. sei Saturnini
7 In VIA PINCIANA
8 IN S. scae Basilissae
g Prot! et Yacinthi. sei Ilermetis
11, 1 IN VIA PORTENSI EXTRA CIVI
2 in via aurelia extra civitatem. in dext. sc!
s in via salaria extracivit. in dext. sei
4 in via pinciana extra civit in dext. scae
proti et yacinthi. sei hermetis
(der Rest der Seäe leer)
1 1 hergestdlt von de Rossi, Roma sott. 1, 155,
EINSIEDLER ITINEHAR. 663
ad scuni Sebastianuin
EXTRA CIVITATEM
li\ OEXTRA Abdo et Sennes
EXTRA aVITATEM
Vi DEXT. Processi et Martiniani
EXTRA aVITATEM
IN DEXT. 8cae Felicitatis cum VU ßliis
EXTRA CmTATEM
IN DEXT. sei Pamphili
sei Johannis caput
TATEM IN DEXTRA abdo et sennes
pancratii. processi et martiniani
saturnini. scae felicitatis cQ VII. liliis
basitissae. sei pamphili
sei iohannis caput.
(folgt die MauerbeschreUtwig, oben S. 578 f.)
66-1
»KiLAßK
II. WEr.K AUS HEU PRO^.ESSI(>^S()Kt>^L'^G
BEiNEÜlCTS.
1 . Von S. Anastasia lis S. Peter.
(S. 125). MaDß üicil rais^am ad sanctaui Anat^tasiam: <jiu
finita desciMidit cum proressiunu prr vianiiTiitaiiorttniinGallal»-
runi ante tcmplum Sibylko et iutcr tempium ('iceronis pt porlicum
Crinonini et jirogrpJitius iiilcr basüicüui luvis lI circuni FlaDÜoe-
um. (leinde vaditiuxta porlicimi Severioiim et transicns ante
tcniiilum Cralicutac et ante insulani (S. 126) Miliceiiam el dr.icom'-
oruni, pt5tci>Iirihtrii manu deisct-iidil atl inalorem viam ArcnulaCi
transien^ per tlieafmm Antonini el per palaliuni Ci-omalii, obl
fuit Holovitrcum, et sab arcii Grafjani Theoiliisii et Valentiniam
11) impL>ratorum, et intraiiä per ponteni Adriani nntc teinpliini i^itii
et iiixta olidiscuin Neronis et ante mcmoriam Romuli et per
porÜcumasccnc)ensmVaticaiiiu»adbasJlicams.Petri,ubicstslatio.
2, Von 5. Adriano bis S. Maria Maggiore.
(S. 132). Proceilens dijacalceatus ante arcum Ncrvac iolral
jier forum Traiani et exiens ;)remik Aun^ae in porticu absidat«
lA nscciulit per dirnctuiii iuxta Eiitloxiaii] et transJens per sUicem
domuni Orjthpi .isceiidJt per lilulum 8. Praxedia usque ad s.
Mariam maiurem.
1, * MabiUon, MuidUM Italicum S, IZS ff. 0r4o Rom. XL ^«rirfipwl
dflwi Gitidi liv Cu*£öHfl, icrtvfrftr 1143 als Cttdcttin II den päpttUc/um StuJd
tvgtte/T- — * c:iiiiiH'«iK im Tejct, 'al. trriniiriiin' am Hände: ij^/. S. f>H'2, 4.
I drcuiii FliiiiiiiieuiiL yihbi/, Hinna ciiit. 2,^r9Ö; ortum K. der Druck i gf
meint ist vialirii'-liPiiiUeli das 'flti^ater dfj Marveltut fobfin S.S,W}. \ * luv*
lam Miliceiiiim] wohl vortvAnffim : e/fl. S. .?S'^. j » lloluuiitreum f40j dff
TcJ't,'at. illorilreiim" fsoj am /{aride. \ H rtbrlisrum Neronis} vgi. obeHS.
430, I 2: rgi.S.47iJ'. | ^^ .\weat] oder aara«'? lo diei.4/ina]«s Bomani a, o.
0 t vUilhiclit in purticum nlisidatsni. | <'■ per diroftun] ' al. domam' <nn
Kandis: fatich.
ORDO BK.^KtllC
6651
3. Von S. Maria Maggiore bis sum LaterttH.
(S. 143). Bfdil ad p<ilal.iain jier monlnin KxqDilJniint, iii-|
tränt* siih arcutn uhi dicitur niaceniitn TJviatiuin, progri'dilnr]
aiilc lempIuHi Moni quoiJ viK:atnr riinhniin triiusieus |icrMcru-|
laiiatn, <i!>L'enilf^n& ad palaliiim iiixta FulUniiam.
4. Tom Laiermi nark dem Yatictm.
(S. 143). lulrat per cjtrnpuin iuxta s. Gregurium in Marlniti
ilesccndii in viaui inaior«m «üb nrcu formae el dcxti'a manu ante
s. Cl(?mcnleiii , declinan» in tnfvam Luxta coUisuum, trHUsiciis
per arcutn Aureac ante I'oniin Traiani iisquc ad s. basilium, as-
i-cndil per moiitem inxta tnilitJasTilrerianas, deäceiiflit per sanol
If) tum Abbatyniiii eX transiens ante sani'lus Aposlobs, luanii laeriti
ili'grpiifißjis in via lala el dvcliiians per viam Oi'irinaipm «H pru-j
liciscens ad s. Mariani in Ac|iili-o ad arciim piclatis sie asccndicj
ad camimrn Miirlis. ü^nsiens ant(^ ». Tririinem inxta postenilas'
nsqiic ad panlnm Adrinnuni intrat ])G1' iimitoiu ft exit per por-|
Lfi tarn Cüliinam ante Lcoiplum t^l castcllum Adriani, proficisccnsl
anln oliclisKtim INcronis intrat pci' ptirlicum iuxln squiltniiu
Bomuli, agcendil ad Vaticanum.
5. Vom Vatirnn zurück nach ihm Lateran.
(S. 143). Hcvertitur ad palatiuin per Iianc viani sacram
\wx porticum v.\. per praWibatum ponleni inli'ans äub arcu triurn-'
20 pimli ThßodüKÜ Valcntiuiani et Gratiani iniperatoruni fl vadit
iiixta palatium Cromacii, ubi ludaei faciunt laudeai. l'ro^ilicDS
8, 8 LiWanura Mbby,ti. a. S, 27, Offt. S. 128: Lunanma der Tori, 'at.\
KamiiRiim' am lianih. \ ^ fljiiibriim] 'in alio rattir^: i\niiA nointndTvr arcns
G^Ilinoi it. Gallieni) nunc s. Viti in muif lln Nurüini tr«n»iriis ycr Merii-
lanain asccridcns ml |jfllatimn niiiihntrii' l'vUhne/irLatt'vuafURnj' iiista Kullo-
iiioB). />f, A' o'-J&, 2. \4: iibm S. 47,'J f. | e Aureac der Tcjct, 'ai Kcr-
viae am Hsiide : JaUvIi, \ i'' 'ai. Civlinaiii' am Randv. \ ■'^ vtnut] kttiim der
Druck. I ^1 iustB pal. Cromatii] 'aliat codex: aale patatium s. Stepliani in,
Piscina di Bnccbi' f s. ofrsn S. 642y SJ, \
6fi6
KKI LAGE IL ilL
pei' P.-iriniiem iiiLer tircuin Alexaiidri ^t theatrum Poinpeii dcs-
cendil per porlicum Agrippioam, asrendit peiPineam iusta Palla-
cinaiii. priisihens ante s. Marcinn »scomlil suli iircii manus car-
rxfAi- pnr rliviiim argi^ntannm int<>r IiL^nlaiu i>iiisdrim nominis et
Capiloliuin, Ucscfünlil anlc jirivaliim Mninrrlioi, iniral sub htcu
Iriiirnpliali Inlcr tiiinphiiri fa(»le el te]ii|>liiiti C'jnrordiaR, pru-
gredißns iitler fcinim Traiani et fonim Laeünris:, subialral arcum
»rviae inlrr leinplum «iusJein fit'ao et templuui lani, »sceuilil
aule asy]iiiii ]ier silicctn. uhi cecidJt Sniion Magus iiixta teinplum
10 Homuli, pcrgit sub arcii triuiuphali Tili et Veapasiani, qni Toca-
lur s+'itErni lucernaruni. dissccndit ;ui metani siiilaiiteiii ante
lriuii)|ih[il(>in arcum Cuität^ntJni, reclinari» iiiiiiiu laeva ante am-
pbitliiviiniiu et per sanctam vjam iu\la coloseum rcvcrtitur atl
Laterannm.
0. Vom Cohsseum nach S. Peiti:
{S. 147.) neileiint fHHiics in proceÄsiono per viain sarj*am
ad clivuni arguntarÜ praelibatum . . . aulü s. JMiirciim . . . dciado
rBverlHiUiir in jijoccssiüii« \m\nii iid arcum Iriuiiiphalcm Thco-
(losii Valeminiani d Graüiini iniperatonini, ulii incipit ti'itormem
Ifilaniani usijue ad Jcctum in ponle Adriauu, veiiientis ad s. I*an-
io rentiuiii in porlicu niaiore, ulii indpit simplircm l«1aniam u$(|ue
ad Icctum canlari ante äacctam Mariam tu Virgari in fine corünae.
7. Von S. Maria Nom nach S. Mona Maggiare.
{S. 151.) Cumque iuiago (Christi) veneril ad s. Mariain
nuram. ileponuut cam aulc cci^lesiam . . . tultunt eam iiide et
16 piTlanl ;inle s. Adrinniini . . exLiiinlns aiilüm dti ecclesia redcunl
per viam qua vonerunt ßt purlaut eam per arcum in Lathone,
quia antiquo lenipure magna peräftcntio erat ibi diabuli. deiade
transeunt iuxta domiim Orphei proptPf hasiüscum, qui ttmc
' Agrippinurrij'/rfCTM '(irfexnf/rfi^B.ManuerHituiiilBPjPanthttin'. | Pslls-
einaml Palatiniim t!vT Druck, t. dfts / ws. tlvr vici S. 5ff3. | * desrf-ndit —
'" ^'eiitasidDi] I. oben S. 47 S. \ " IVci'%Lai;] Nfi^np Fe« 3« ffim-Mman -9,
rlöt: nl/en S. 504. { 13 oi. Cnlliseum' am Haiuia. \ ''i 'al. Virgarionici* am
Hände.
UHKÜNDEN. ft67
teni)mn8 latitabat ibi iu caverua. ruius foeUtre ut äibiln htimines
ilii ir.insi'iinLKK iiilirmaliantiir el moriebanuir .... asüPiidcntfiiji
»d s. Marium (inaiürem^
in. DREI UnKlNOEN.
/. Ata einer Bulk Anakitts II. iiufyniQnmen in lUt Bnih htnocfn^
IV V. J. 1252,
t'.omniii^so tili'i eiiii^ileni DeJ G^nitricü mr»naslori<) n>nri>tli-
'^ inuit et cuntirtnamus: lolum luonlcm <.'a|)ilolli in inteKnim cum
casis cryplis rrllis cuiiibiis hi»rlis arbnrtlius friirtif«i'i« vi infnic-
tiffris cnm porLicii (^ainptlarifie . fiim Icmt» ,inte, monasieritim,
(|ui locus [Sumliaai'un) vucntui', ciiid |t<ii'ictibiis pclris et coluai|)-
iiis el iinuiihus ad eiim geiicruHter iimtmcntiliiis. i|iii istis ßni-
10 biiB teritiinatur : » priniu hier« via publica, i|u»u dudl per cli-
vuin argeularii. <|ui nunc ilcsrcnsiis I<t;iinis Prullii ii[i]»el!aiur;
■ ab alii> latfre via piihltcd , iitiac iluiüt sub r.i|>iliiliiim vX (^xindi'
detfccudit per liriiiti-tn et ;i|.i|trn(licftni üiipcr liorloin, i|U(»ü oUin
llilebriiiidus cl Jcilianties di-. üiiinizu trnucruiii^ ws*\y\c in lem-
1!^ plum Dfinius i[nod respicit siiprr Alnphantiinr, u lerliu latere ri-
pac, quae sunt »\\\\f.T ruiitcm de Maccllo cl c:iindc rt'vylvciitcs
i^e per appentlices euas supra Cannpnria ustjue in carnariuni s.
Thrirdori; a i|uarU) vcro lalcre ab eodem carnarin a5.cendit ]>er
caveani, in qua esl pelra versUicala , exinde dcsccmlit per lior-
1 beffiiinC: Aiinrlotuii rpisrcipiiü . . . Jtihaiini ablmti s. !)<■! Gcnitriciii
cl t irginis Uariac aanrtiqno JtkhaniiU B^ptistAc in (Japitotio , . . vitijge'
nomtneii in die BuHe hmoceiiz /f V.J. I2S2, gt^drupfct bei Waääing, ^n-
tiattu Mirmrum 3, SÖO mit dem femierki' /trehivium AraeorliUmum nutn,
•ißS ei Regest, f'atic. ii. 3$" und S. 2,fS: 'euius original* accepimi/s ex i^
to arr/tivio AracoeHtano. Caiimiro, Storia delia ek. d. S, Maria in Ara-
ci>li, S. 4H1:' La copia di qaettu prii-tinfsio *i Ivgga pretto il f'addingD, ma
ifiiellrt cfie not vüf^Uamo ijüi »ottoftnrrc c stfda eollazionata cun toriffinaU
/»fiU arcAiviO falietiJio e von Urra copia del me-de^iimo nd nostro arcftivio'.
Itiemach verdient Casimit'oi Text den f'oj-suff, der auch di« Il'addiag a»'
, itöftigf BeTfiinn^ d«* Sc/iifmatiiiersdurcA Jnnoft'tvaUfroedectM<yrrms»-
I
tum i. Serpii u^iiic in horluiu i\u\ est sub (^m«IUria veiüpns
|MT Crniliis (cnhiiii tisifuc ad priiniim »nineiii. circa ciindcm
[iiuiilcni rnncpilimni« hl cnnlirmaiiius lil>i Lttisi|iie »inxcssoribiis
(loinoH casnliiias cryplas crgsstcrin in Alcrcalo, tntiim inoniom
(liipilotii in itiU'^nim vi crtt>ra iiiijuia tjiiae in inont« vel cirra
iiiunlem ütuit.
2. Am emr R>flte Innccms HI v. J, 1199.
Mcitiolatem arcu^ lj-iiuii|itiiili!<, <|iii loliis in iribii^ arnibii;«
roi)!^t;it, ilti i|ii<i iiihis ilr m'itioribiis arcubits pri)[tiiif|uior est vc5-
Irae fcdcetae, siipra quem una ex lurribn« aetlilirnla es&e vidc-
tur. et iiieüietiilfcii do aivu iiuiimi qui est in inedio cum cairii-
naliti iii\ta iuiiii>i'ctn aiviini ciuii iiitruililnis et ßxiruitibuä $ui9
et aliis omnibiis siüs perlincutiis qitac sub liis finibus coadn-
iluiilur: ;■ [trinio hW.vv vsi ii\\.vi:\ tiit>(lii'(as ciiisdetn arcus trium*
|>h.iiij) iuris herediiin lliuiini, a scciindo later« est aliud r.lausirum
siiprnsi^ripli Ciiiiini et luirlls C3t via piiblii^, n tcrtio latere Cft
riirlis (jcrlcsiae vestrae p.t n ipiarto latere est via publica qOM
pcrgit uiitti äUi^nuHctam eL'd<:äiam, sirnt in tnätrumento locati-i
oniä faclae a bunae ineinoriae Grctgoriii eiustlciu eccJcsian dii-
cono cardinali plenius continetnr; ecdesiam SalvatnnV de sta-
tera cinu pertittciitüs suis, p^ciosiatn s. Laurcnlü pwitam Pub
Capitolio cum casis cryptis horti^ et unmilius aliis suis perti-
ncDtii», oDineii donios posiita» in GaUicis (|uae bis linibus cdd-
dudiinUif: a diiDbus lateribus teuet ccclosia veslra, a tertia le-
nrL ccck^ia s. Martinnc. a qiinrlo latere via publica quae pei^it
autc dictaiQ ccckäiani ; omncs donios quaes imt positae io rc
Ort üherli^ert i*t, üt, da tiein die des Innocmts anf^enommeit M.
yerdavhtigrtind freg^' dietetlie, loic GüttUng boi Preiler, .4asg. ^uf§.S,
JiO'i, mtintfs. Hierul/^r hat mich Ph. Jaß'e vor Jahren brtrArt. CtM-
getrx ttiid dia iilin-ok/iiuiffen bei (f'addiiig gerittg: csncrtlari« WW*-
jital fitr i-nmr-Llarla, caiiiipnrn, (jiiinicii. und andere ortAa^apAiea —
t'gi üben S. 440—4^9. 2 Lmoc. III liegeita 2. 102 { ßd. 1. 631 bfd Uigne,
detteri Tvxt kh gfil/nj: 'Humtjui jii'i:)iiiir«Jtli) t«ru rtt (.'Ivriris SS. martyrsB
SorKU et Bicchi . . . dat nicM hier hergehäi-ige habe ich auigelatsiat.
i; R K U N D E K.
t)69
I
I
l
nc piri cupi casalinis et h»rtis et »lÜs pcrtitiflnliis suis pranlür
ununi casalinum iuris s. Sakie et unatii domnm l'.-int.-)Iei ail<]«x-
tratoris, domuiii uuam pusUam ia rv|;ioiie ä. AOriuui iuxla cu-
luiiinas s. Tuhaiiiiiä »ntc purlaiu Lalitinm, duriiuin iiiiain posi-
taiu iuxta doniLim luliüniiis de iUc«£a, «[uatiior cr)'])laä cum
casaliui:i ante &e usque ad viäiti piiblit'om post et-clcsiain s.
Salvatwis de Htalftrn, quus ciuistia üb liercdibus Potri de
Ascesa, unum utaaliniim iu rcgioiie s. Ttittoclori in pcde
canapariac, iluo rusaüiui iiixtu colLininani pr^i-ff^rtiMsItnaiit, in-
ferioris vcro r.ümellariae parodiiam et eiusdem laiiK'Ilariae
propriclalcm, ila quod iiulia laiuria itü'eratur babitatoribus
ipsiiis caitiicllarlae ah liabitatnrihiis Eiipcriiiris tamrllariat*. hor-
lum qui>que s. LaureiUü sive siipra s. Laiiren tiiim, terram quao
quondam fuil olivctum a «ava iisi}iie ail Salvatorem, lerram supra
olivetutii usque ad balneariiim aive vasram, hortiim s. Scr-
gii ,sive post s. StTgiuin et liurtuiii Jiitcr coluuinaä usque ad
algcidaui et usque ad cuialodiam Mamnrtiaam: supi^r quibiis in-
ier vos et eccl. s. Uanae de Capilolio quacslio diuliiis fucrat
agitala.
3. Aus einer tfefähclilf.n Balie Johantts lU.
Placuit mihi . . ectlcsiani XII Aposlobrum consurnare
quam PeLagius pnpa bo. me. praedecessor meus ante palatiutn
Cciustatilini iailJavcrat, i^ed morte praevmitus inchoalaui reüquil
- • ■ {folgen dre Grenzen der PaTGcbie:) videUcct a »ia ubi est raus
marmoreus et lapis marmoreus magnufi in gradibus excamtus
cuHi omilibus douiibus ante sc et indc itur iuxta eccle-^iaiu s.
Mitrcelii et dediiialiir ad Laßvaui ante eccleitlam b. Mariai- quae
est in via lata et inde recto itincrc producitiir per viam qua« est
aub moDle Tai-pejo usquu ad arcura argen tariuruui et inde itur
9 jtfonni, Papiri dipl n. t S. 1. Faltch «Aon tce^fl« der DattruHg
t«in[iuE'Lliij)i JitliHiiiiis III fJitffi. fiügeata n. CCKXf'lJ. f'ieihntht aut dem
Endv drt 12. Jahrhtmkrtt {Grvgoroiius 4, 673 vgl Hfschr. Roms .V, 2,
ÜBIJ. Erläutert iim MartinM, tf. tacra S. 71, TarrigWi Grottw /'at.S.3t3
fuiir flicht zugänglkiij.
Ö7Ü
B e 1 L A fi e lu.
aH laftv.iin |>er viara st^cUA hurtutit qui dicitur mirabilU atque
|ter ^c-alniii niurtiitiriiiii lii ast^ffusuK per i-jivaiii montis usqiio ante
cab.illos marmorftos rerta via ac inde verlilur ante arcura pacis.
ideinde ad dflslraiii exleadttur iuxta latus muiitis super Calhcaui
(«Ol Ol exintlc dprivaltir \wr caltuiti muiilis iisiiuc ad hortum
Veneria cl ilKindi^ itur in viam Salariain H t^xilur in Pincianam.
deind<> descenditur pereiliccin et lil transilus super formam Virgi-
nem iuxta nionuiiieittein et deindc rimvcrtitur ritra eandem for-
Ljiiam ronlinuo iis«[ue illiic ibi diritur camella eiusdcm formap
k-ftt «xindc rt;«.iillij;iiur piT vieuiuiii Capraliciitn cum insula et ca-
ais ex atrnqun latere viae ad praetatuiii calicem et lapidem »
Klibus excavaluiu.
^^^^^^^BE^TEl^^^^^^^l
^^^^^K Z1I DEN UNTERSUCmJNGEX. ^^^^H
^^P Da^ dein I. Bandit hcizvi^cbm.
ide yarnrmre^gtei' wird sa^teieh aU ^^H
^H RtgUtvr iu d^it Urhii'dnt dient'». -
- IUe SiiniPH der aivu^, ifniplii tci« ^^H
^H d«r pslatiu und Kin-hoii n, tattar dt
mmt H-ttrlm. — M. A, = WUelaitrr. ^^M
^H' Acroo K. Schnlin.
Kuinea AIüiiODis 11^. ^^^|
^H Acta HADctorum (cniitrtyruin), pas-
Aiuiniin, Goomcter IT^f. ^^^|
^H siüiu'H .unctürum: \a de» Mira-
umiibilhi-nli-uiu caslrcusp 13. 4&. ^^H
^H bilie» benutzt 'i'i'i. 4d4. ö^tö.
]2^J. 132 Flaviuni s. CoU$teufa. ^H
^H Aotu Sä. Cnloret'i et l'iirtli^uii
itullo Aria^L<^f« lllllT. ^H
^H 4tJÜ KuscLjÜ [ii-e^ti. 131) Luuren-
AiKijjj'iui Epitviue de CaesaribMS ^^H
^H tij 232 PigmcFLÜ 301 l'ontü 448
J'2>4.-tß. ^H
^H QuQttDur coruaatnruin 52411'.
Aouiiymus MaifliBbecirhJHiiUs rm4lll'. ^^H
^1 Silvestri -1^14 Susauuae 131. I2(;
Anuitymii« de anticiuitatlhux mbiic ^^H
^H Urbuiiir 'JU7 Acta upocryii'tiu P^itri
uiitVr EuK>(!u l\ 3!><J. ^^1
■ et Pauli iXachtJ-. z. S. 4:ilj.
Anonymus, Vf. uincr Städlbtisctirci- ^^H
^H acua, apiltn 'tilü.
bting lllibl. Rarh«rinR> S»^. ^H
^1 nnctes sovi-u 263 A. 2e{>. ^STIT.
Ant»iijiiHs, ili« ^rJueu [Rainen im ^^H
^H aedes (luMicäe 239.
Mittelalter trs{;eiid«Q Bauten ^^M
^H and«» M. Tcm[iel.
^H
^H iediculae% aedicula d!er4. Cuborte
ApolIiuBr ^B^- ^^1
^B dervi^ÜDH lOT acdicuta cnnrurin
ApiilluduruH, V«i'fiissi!r (.'hier Scar- ^^H
■
bcitung der MiruLpihcci 400. ^^H
^m aedifioEiini 2SS.
a'igiia jinbliciL AU Vprchoilung über ^^H
■ aedttni 2S7.
tlitt lli-((Li)M('ii iint«r Kcrva 21)5 ^^H
^H ncrariimi Saturn t , aerdrluoi lui
a(|unc urbiä H.^ ihr« Tcrmtnatioii ^^H
■ M. A. j^äf. 4HCJ.
HL all0 ISamBu 223«'. 2U(i. 23»r. ■
^ft Aethicus 75, ^^f. 'i.a\. Aih.
mitt^lalterlicbc ^39. ^ijl o<(uik 1
^B >££("'> suli oggc'i'E' 12'J vgl. Stadt-
Ttniiiui) 'l'Jii Vii'gn ^S2 tiigna Tur- 1
^H inaaer.
veu.s lU a'|uae A|>üllJuarM -Di, H
^H A(;rip|ia, HcirbsvcrmcssuD^ und
ara und arao 2ül f. Gojtalt 262 A. 1
^H Hck-h^karto H'S Cumineulai-e und
L-Aradius Valorius Pri^caliis, Haas ^^1
^B Selbstbiographie ä'J Wasserwcr*
dcssciljca 411. ^^H
^H ke ^'^ nmius und staguum Agrtii-
ai-biirulnr m. Jupiter. ^^^|
^B- |iae Ö^.
arca di Noo 4l)U. ^^H
■ AfDlia ]N2.3a5.
Aivhrninninm s. Fnra. ^^^|
^H Atapbautus s. elefa*.
ai-trug ti-tuuij>Iialci u. a., tfar« Litte ^^H
^M AlbcTtio], Francoaca, 397. 4O0.
in dien Mirabilicn -Ulir. arcas ^^|
H AJlrcKcuii :)M2.
aiirnao onlur aarao 474 arcas ^^H
^H AUtriuDij Unuten datelblt 55.
Claudti 418 CoDstaütioi 9 DecÜ ■
672
HKGISTKR.
39(1 PaWiRiu S05 derselbe In
MituUlter ■!)••. 4S2 ai Irti M-
cicU» (*pil*T irofolii -llß latro-
Dl* jUi Lcatali 4'J3. ^30 de nt-
nnds 5o7 ,\frvta<! 503 f, noms
til2 ■n>uii Oinrl^liani ili arcuH
OctavianibFi S. Lur«nzu in Ltirl-
Bt 4t!b |iifltatU 3I!i arco de' |»ait-
Uni 433 iZ'J 469 arcu« reeorda-
tinni» 341 vgl. dir Narhtr. paci»
342 Sereri 414 417 slatlii 493
514 slillaas :tHO Tibrrü an IVa-
ter des Pomppjna 417 Titi im
Circu« 614 arcus Traiani aufdtMa
forum Trajans 46(>f. bei S. Sal-
valore in ttatori 4^7.
Ardea 23?.
area 2bT ai-«i carruces 72 A^oUi-
ni* et SpleaLi lu<;i. It4.
5ei2:>7ff. /.skl S4l.2Sir.
^euUriu» elii'o*, basUi«'», laHula,
«reu« 4&». 478.
rx 461. 463.
"asilvm 4C2. 482.
mceada l'ruthi 445.
•Hgiiraculufli auf dem (^nirinal 2G4.
■gif-tiralvrium anrdem Paladn 512.
Angustn», R^^nrptnisationderSlacit
b'2 nein Maiix'tleuui 'l'ib.
aureoi, Jl^dcutuu^ im M. A. 374.
425 aurean bii«i»um t)9.
Saeraniie 2'f 1.
Uajae t. I^uleuli.
balacA *jC' balocuni Mercurü 53()
bftluea Pauli Vi2. 31«.
ßnonnieile s. utbs.
basilit'u publii-a, privula 21 f, im
M. A. (vgl. Kirtheii) ;(Si ,V«men
dar bnsilii^ae juiMifiie 2U>i. ba-
filita aiKniiliiiiin ■U'iH IIuuHLintini
(ai>va> 7 luvis .1>»2. 3bi. 44>« Ju-
lia 4*«^ 4U2r. vgl yiachtr. Liui-
uii ]!>> SicininillS. :U0 Vlpia
424 4SN IMavhtr.
Itautcii ( t gl. A(;rippa, DoaiiUaii.
Dioi-Iclinii, r<iii!4lautin), jitiiilli-
si-bis des J. .'jiO cL. Sl. 50 vgJ
Mcssknost.
Hciii'dirl vom SurHcto l£i7.
►rii« Hcni!i!icU473ir.
leigaiuiu vou TuOeia 'SHI A.
biblialbcvM ISI.
BibuluadeakiBal 443,
Blandos Ftavio« 400.
Slumeu^erLanf l>)9. 219.
Bogen » arcu«.
bretiarian 10. 1.17 f.
Brücico f. iHiatc*.
Brunnen s. lacas ud salteas.
c«lulli maraarei 371. 391. 32^.
cavallnx Conataatiai 370.
Ilacan, das famm boariain *JH.
Ca ei ins &. Cneliut.
calearta udcr calcarar« 439 rgl.
^a^ht^.
candlirta 4&7 f. 4ß».
('amenae, ilnelie 4S.
Coinilli f>al;iliuni, arcns, Caailli*-
aniD 3yö. 406. 4i'S.
campi 21ti caiapna C^iluleoats 466.
canaparia 450.
Capitniinm, Drrii;StterteiB]M)l 4!>6
i« M. A. lenipluui maiiu 44S
Statnoa d«r Kiiiii|;e :t'2. 361).
Tapogrtpbie deaCaiiiluUtmM. .4.
an» 4»» IT. .'Vufgänfe lon Ca-
pt(i>l 141. 457. 4J'J. 463.
CA[iilalini£cbe Basis a. lirackrtfWa.
<:a|<itolin(iH (Gurdiaai 32) 216.
le opgioccic 13]. 406.
oedUiiIo cjipraria 102.
ea]»ut lauri 319 )K. V>.
corcer, Tullia»trni, privat» Uaner-
tiui 3S2. -iSUrfalKt-hM Tullia-
num bei S. .McoIb W2r.
rarid^R 24 ti.
caroarinm S. Tbeodori^ la carnara
441).
cartulürtum t\)'9.
atsn major 509.
CasAtoüAr (Var. 4, lU) 4SI.
GBSteilu dve Sladltnnaer l&S der
VVaasci'lcitung 69.
ca»toll(iin auE-eum «, «■ireus Flanii-
niu», u. ri-ft8centii tider Hadrjani
i, Kügeisbur^.
caiili'fi ilirlaaMiisuii viiiiltum 12. 71
|ii'a<:t(j ria l'i. 23 MUeuatiuin 114>
itnv^^nn(i[l^l ]24>ui-b< niler len-
|iluni lt. 32' i1l-i- \VB«]icrleitKng<>4.
CflkDlli ■i. eab«l1i.
eeutuiu ^raduji 4üti.
REGISTKR.
673
'ero)i«iisis aiec CcroDicDBig 240.
»nmman rli<iriit;i<iHi II'.
cbrMtlji'hi- T.ijioHTaj'liie (vgl. lirr-
riicit] Vrrhtiltui-is zu dorn Kc-
fionoabudi 11. HQ(. erhalUtn«
StürXt iler«ell>rn li'iaff.
ChrunilL, r'i*|iffau ittrhi;, iiticr dis En-
fi-hbare-\3l.
ChronD^roph van 334 *. Stodl-
chrouii.
Chrvsolai'jia, Mpnuel, Nachtr. zu
(:i<-on> |(lc IfjtK- 2, 8) 2:3.288,
lliuibriim .'>lsr.
ilouKi» CiEuiii» 109.
viiiiilvria, altns VorzeicIioUi ilcr-
tielberi MO.
ci|)^i s. Tfrniinatiinen.
ciivi io Rum 4.> circu» matiiDUK
372. 3!94. üi;i FlaiuiuLuat 3:ii;. 3il3
im M. A. ;t.'t;i JMnxeiitii 7. -lUÖll'.
rUssii. H. HuviniDa.
Clau{| Lua, Ehi'eatiogva desxolben
ISJf.
clivu^f »■-);<.■ II tiirii <l'lä UDpitnitnun
4&& delHdi Itibl l'nlliiis ;'ä4,
iiD M. A. &15 Cueliuiiiaus, liae-
Jinmontitini 25SU'.
t-Dhui tita |iruetvi'iae, urliauaeu. <.w.
70.
tolles 205. 240 1'Dpngra|>hin der-
Moltfpn im M. A. 5l '.
(loliuKeiini, Njimi?. nnd Ucschrcitbunjf
im M. A. ilUi; 3b3i". 377. 3W1
Hiihs lind itnfici'e Maai»e &10
Waiblr. AU ."fStl, ll>.
Riilossi II 4K cologjiiii (NcronU,
ttalua SdJIk] :j7. J&. II». 377.
&ll>vCr[ucintlii:taeilest«34-].372,
Caluniiiuit i'itfhlidcN. ibrf Mimiue
IUI) cmjIuiiiiiii Traiuii im M. A.
467.
«onpituin AcilJ iOi>.
QaaitBfla 11 ^bn d» Ileracl)tii)>i72.
ÖAialinliu, sviDi? ttaatBi l.fit' uod
Marhtr. vgl. ciguui toNatauliiii.
(-untiuciili hnliitiri y^. rvaliiivl
trrhnischd ßcd<tutuo^ 75. S2.
cuiiTratn 'i2K
Cui'fiumni,, Markt 217.
JordkDr romiMiliB Topsyn^tila. IL
C'ii-acliornm vli, viooa, tbrmiae
r.ie f.
L-cilioula S^l.
i'rjpln liuttti 'tSi.
rurttorcj dquaruiii , ihrv lünilei
Si ujurani |>iililii-oiuin, maxiuo-
ruiii fil. 7^ reiiiiiuiiiu 77f. tlü-
luQrum 47. 'li viaruui 2MU
V.animam iirbis. Lrbi'rlioi'rriiiig 3.
17. 22. '.iOii seiac Sjun.he Ul".
Kmoituraiig' scifiT AuhÜiige
nut'. 14^ \g\. tltginaeubatk.
cyintitui 34i,
Daulc NinUr. xu 392.
Dofeniiitiii nd<^r pinU Oecii lur
lii-rU Helrwvi Sin (l\. II),
4tiS-
dci nuroi, oburnet, murmarei U>.
«Icilubruiu, uroa 2!)>.
Itiuniitut 231)1*.
Ililfuro, jirvub TUhtüT 417,
UiuclotUii, Caul'jg xciiivr Bfltitoii
31.37.
Pifri}>LvB vuu lUlik. <4, i3. .U, 6S)
■JH. 111,
iliifi-luiii H!(.
Doiaitiau, Cdlsicii; sciuer Bauloti
31 1-.
doiHiu Cilonü 119 AratlU Valerii
I'i'ttculi 411 l'iDfinna W2 im M.
A. donm» Tdluiin, Orti-i -üjüf.
Dtjndi. Gi'iciiuiii, iMi.Njuhlr.iii^ttJS.
Di-dchL^nli-gctiili) iiiu ltii|iiti>l und
»i.u»t ■imw 4'jyir.
ri-i-lß.ilno .s. liinrliciii, clirUtlicIie
Tdit'iii^rapliic.
KJDsicdLi-r llinrrnr löfi. 330X Vfl.
Iii.'ii'hiül'toa.
*-lpfn» herlmriu« im M, A. 447.
Kliugiiknliuiii 3^2, hl.
IJagi^lshurg, >nuicu und ZuAUiiiil
im M. A. 4i». i:«f)ir.
KpiimluK, L. (^aj'ucUus, 2tvl.
qiiraj;]iin 41VI-
ii<]ui muKui 411 cijuas Gaii!«Uiitin{ 5
22 tu U-iicr C\Urt Aurcl W7 U. JbS
(-C[uitcs sifigulflr«» ]3.
Küi|iiili!iL-, Ksquiliiiusi nkbl iüijui-
Viu* 243.
uuriiius C4.
43
^r 674 REGISTER. ^^^^^^^B
H brutal »3r.
«radelUe 531 T. S34.
^H rrgio Pusrinlac 390 f.
«.Tadas Elto^nbali 393 rRatnm gra-
^H fava loittn iia M. A. Geg«Bil an
duH IM.
^H S«>vi*rtiitbi)^en 4r>t), 479.
GrfliuiDatiscbfs; Tur DfLIinatinii
^H favi^itae 4^fi.
]5II'. ii'i Sprai'h«^ iler i:rkundi.-n
^H Vazun H. L'liei-ti.
toi Varru 21Uf. Worliusinimcu-
^1 tala 4S2.
Betzong 25S /ahhdverhia and
^H Ffibria, Altäre ilerselhen 520.
Zihln'li«ktivn '2()ir. HamlAsis
^B fcopatrac [icr Mnnvr IfiQ.
übA Attrnktivii 2!)^.
^H r^rveuH aqiin 11^
Grjiphia attrca'^ arbia Romae 35^,
^M Fe^uü. turGcsL-hichtcdArMs. 30^f.
382. :t1>ti. 371 ff, 377. aS" f.
^B vfl. Niifhir. s. V. ArgPi 2'i2 IT. Mo-
Grimaldi, Giscomo StiS.
^H ticti tiliiii 257 partci'iruluii), ;jRi-e.«-
Gunszo, Marro 4.i] f. A.
^H [liljiin 27411.
Guiuizio, Garten il^i^ti^lliori 446.
^H ßguliiini^ '2Jh.
Kabrrt Guisiard^ /.«>r»liiriiiig 375.
^M riu:i»(;itttcr «us don TberiDDii Cait-
^H siantins ö27.
Hiidriar)[ mnusnlimni, urpulcrnin s.
^H fontioa, StaJtgcgeriil im KI. A. 524.
Kn^kliurf;.
^B fora, alte Nnmpi) 212 ff' furimi Mitr-
haitue Mai-Ii» 27] T.
^B tu 4*2 [ii»toriiin 105; dinforuim
Hürrulj3iii<us rivtts, mohre dieaca
^H Mittrktter: 1oruiDin.i^iiiin) tSOIT.
Nomons 'if24.
^H <:apMiris üDl NiTvac 400. 47^
Hi^rLiil<?j SiJl]aBii)i 129.
^H Traiani IW(. 4T2II' ' Arohümn-
lliiM-oiiynius 34-
^H niuBi' älU.
l'ii|i[iiidi'iiiDirs ^S5.
^H rormar, Gi-undris^n üi, Wasterlet-
lidloviCieüMi f)3b-
^B Cnn^cn 33K.
hoi-ictt Li! im MitlclalttP 317 (R I).
^H Prauj^ifiani .')'3,
32\ Gnlbianati^. Iu4.
^H Krcnid«. nach ilia(!iiLoi;alit»t«ii be-
hncli SslJusliaui 123. 1S^ Gillieni
^H nannC 215,
61^ Aeliorum &20 hiirti im M. A.
^H Fi'L-inilcDrührer narf PreimtenfLSiiil-
423 horl.ua LuL'iuav 3^1 S. SttgÜ
^H liUuticr, uutike 141 mittclallur-
4äT Vviieria 526.
^B lidtn Itifi :{2S.
^B Froiitinua $i>iirieb wann? 22;}srine
Ijnicnlum M3
^H Mfssnn^ipn Hl crkih'rl (Ac- aiguis
lanns fcminus ond quadrifruas in
^1 2, Täll'.]<l2. 2H.'i vprlipsKi>)'t(l,3)
M. A. 4m, 5(12. l^H B u Kenn D Ute r
■ K6. II.4MS.
Jnnns qnAdrirrnns nm Velabnin
^H rrüDtis|piiiii [li Ncrono £37.
H, &.tO.
^M FdIviui, Aiidreac, 3äi. 4l>0.
inreruiig bei S Maria lib«rati-icc
4Ü4. 4flilf. nuiCapiUtlMUSi.
^H Gärten s. hvrti.
luscbrifteji dui- Kiuai>'dter Sanitu-
^1 gallicine albac l'JS. .St9.
linig 321) n. 41>'i ia dcii Mirabilt^ro
^1 Galloxir lliU v^l- Nai-htr.
424. 4-'il2 i\t:r Hü^cij bri Sipnorili
^H Garnixnn drr Stadt Rom, deren
4IS Gribsobrilt Aa IVerva
^B Stothrik 70.
duri-li di« Mirubilieo erbaltea
^B Ga»tfr«aijd»(.-liari 2S:i.
4!)^ 1. desC^ir^ur Strako dasrJliKt
^B Gedichteiio diin Miinhilion :)I3. .^6.
Hiii)ü>pr-^tan'IPiL 4'<^ int^rpalirte
^H GlaBf^cOisüi.' von Fopdlftnia, Ode-
I. dfü Milhras 4^7 def aigtu
Mui'cia 41.1 fsUchc lij^uriaiiisrlie
^B mii-n um) Itoni 144.
29lj itiit [Inrofht vordächti^lF des
^H GlitMur, Ut.ijr.rts.v.argiaiTa) ver-
Jiijiitcr Cacliüs 2äy, — KrklÄrt
^B bi.-sirrt 2il.
1. ikc-raiiiloL. Ka.siK 78. IDT. 2(»1
^B Gutbeu, Aatti'iT auf llum ns.
tJ'. der vicuinai;. \ou PumiMiJi !>'A
fteCiSTBB.
675
tiiO räm. vlcoi 52. tlos ospital.
I'liai«. StaillpUii l.nillltniiiili'U*
se-u von (jcliiiuilpti öl iNnrliU'. KUr-
^ium lies Maritis b'i'i t. tlc»lJatili-
enoB Vai-us 55 f Jcr cuslra Misr-
untiuiTi I ll) <]or(:t>rni6CiL(>27ü von
Fulcslrian 2*S A. anf römischen
GlaK^cliisscJi 1 15 ilvv Schluäs des
index r.jc. il. Au^ukti 74. — Fuiid-
»rl Oller SUiniturt äer I. des
Jupiter Caftulal 2b'i der Jttnv Lu-
rino 252 des Ktitise vnn mante
i^vdUo ^71. 52S üftft lex de xx
Juacstnnbas 46ä des L. Pito und
[. Scilvius 485 des NacviuN Sur-
diaus ö'Ul des Caesar Strubu 4T<f.
insuln nr|;[^Eilni-in 4^9 Cuininiana
ViO i:ateujU, Milivrua 3S^.
Isinm Mrt<:l]iDQinöl&.
Judea, Vertrage mit dirti .fudpu -170.
Juliim in dvr ätadtlt^Eeade 52 1.
Jnpitt^r Drborntor, nicht arbitrator
5»y (xu ?Jül. Cur. a. XI).
Jaturna, yiicJle ib.
Kiüendfr, antiker, im Mittelalter
heknnol 370 Warhellct ^IS.
Kautici i. pi'aefe*:tüa urbis.
Karl V, Eioauf; in Rom ■J51f,
lilirbtn (BaKiliken, KlÜaler, Orale»-
ricn) VcnetchiLtsse und Littprn-
tuf ] 2. 160. a.iii. ÜfiJ. — HirrlH-D
bcKprocbcii : S. Agatbnvju At'ricu
.IM S. An^li ad Alefacitum 147
S. Andiieae tu Hjrbara 2]^ \ de
tabcrQola 25ß S. Bnlbins 372 ä.
UasJLü 4li!l. 471 8. Cuesurii bli
S. CulhcrJuac sub Taipei« 463
S. (lU'iuv^Qtis tlft bttsilic-^ Crcs-
rrnliana 3:it> i. Cruiris KJUf. J47
SS CosmiieetDniiiifliii^ilS.Naclitr.
m2 S. Cjriaüi 4Uti mou. Üituit'
nae Hosae 37'j S. liafcmiae •t5U
S. lladriniii 4^;^ S. [siduri 34t> 8.
LaurcatÜ de asccta 44(> in Da-
inus», in rurmtiM», a>il tlu-nlrQitt
l'unipn, ia Pallm-iuis, ixiusilig,
inh Capilolio .155 f. in toolnuä
&21 *ü iiiiriiuda .^02. 5\)6 sufvv
S. CIconeDtcia ij25 S. buciac in
(Irfra 4ÜJ in neptem vii.i 511 S.
^HtMiti IHä vgl. i\aebtr. S. Mo-
riRB intiquae (nors«) 333. 371 b
arft roeli [Ae Caplloliu) 36U vgl.
Nachtr. 4tl f. In A(|uii-o 437 ir-
cni «uiri 474 iu c-nmpo Cortco
iW de raicabac-üs 534 iu Ccis-
media 332 in fuulana ^24 de
Kradcllis (lipiiiara?) ä;it de in-
terna [liberal rice?) 4':^!*r. inaiä'
ris, uovae, i-otundae 374 in Fall«-
di» !>0Ü in porticu Duii de portica
■1^4 r, iu ii'hotn Grsei:« s. Cuiiu«-
din, tran-opnntina (nirbt transfta-
diiia) :it>» \gl Nachtr. traits Ti-
beriiu ii3ä S. Nif<iUi En career«
iTullinno) 532 culuiDiiiie Traiani
ibl S. OiUüliLiono 4M f>. Putorig
120. 31S S. Salvaturi.K in aerario
iS^ff. de cupellis (und aadete iq
d«rNtihe) 438 de Coinutij (falscli
Cnrni^liis) ^'i1 de rota lloJisaei
510 de atater» 4S3 IF. ia Teilore
4!ll SS, S^^i'gii et Karrhi 4j|f.
45 ä f. S. Sebnstiaut ia Palladio
500 SS Silvcali-i et Martini 4!)ä
S. Silvcstri in lacu 5U0 S. Sla-
phani ilei Caeea 534 orphaDo-
ti'u]bhti <in itrhtiln eantorun) &IK
rotundi (aaf dem Cvcliua und bei
jMiDle roHo) 515 f, 530 S. Triui-
laX\s. 3^3 vgl. INachtr. yuiticliere
bei der PhoLa«sÜule 453.
labrDui 40.
Lactnaz (Dir I, :il, 6) l<J9 vgl.
i\flr,b(r. 2^3.
lacus und salientc« ITIT., verzierte
fillf, lacuB Curtiuä 601 Juluraae
ÖÜO Orjfbci 1*27 f. paMoron oder
pa>taris Hill'. &45.
nnii pincinrnses lUtif.
[lardurlum 46^ A.
Laien, am CtiinpilalbruiuieB 54.
Lateran, Gebend dca L. im M. A.
4UMf,A. KtymotdKieiaU.A. &17.
lalriuao Ö'J. ICV.
Jcciicarii 71.
Legetideu, altere iu den Mirabili«n
360 IT.
Leu d. Ur. , laltchlicli ibm znge-
achrioliciie VreiiflÜTt.
Lenstudt, ibre Tbiirmo KlU f.
Über poutiticalb U5. 324. 147
4a*
fi76
nBGISTER.
lihH (innliDcuin s. |mutiBces.
Li£or>oa 2(tSt. 3)2.
Livins RfMürt t», (>») mVH, 31)
l,Sw'ii nni Opilöl 143.
luciis 27'^.
luili IUI -j»r. 13:if.
Jiipdoaii« 4. Gttr. l&l.
lM|H;re«l 4mi.
.lukxiines L^dua 2\Ü f.
MaaMse k. Mc&skun.st.
Mact-sliücr 47 J,
maiM-tlum, im MilLcInllcr pUzzft
MoutBiiara 4-l<^.
MHi-tvrrr, [uu^innc.i imirlyrtim x.
Acta SaiJctiii iiw, Marlyr«r((riiktr
und SUltcn il*"» uiarlj rium 'JHUJT,
tnllulip mnrtyruin l'ill.
manrislri wrtiuio 521'. 77f, 82. 28-1.
mainr ^^ ina^n u« lUtt,
l'etrtis Muliius42tiE'. 43S.
pr'iviiu Mamttrtl-Di ». carccr.
stuliJN Muiiiiiri Ilt-'i vicus, nllvus,
tt-mpldin M;tiuari J2<5.
L. Klanifiits 2st.
Mai-furiv :US1^1 fialita iHIVlArfariu
4ö2. 477.
Mfli'ius s. tnil'ci.
raannuiatu 317 (IL I},
mannari'Ms, ßetlt-utung im M. jV.
Mjiritfnld, Zustand in N. A. '135 f.
I![|;irslt^iii|i('f, ud M.irliA 1 10 f.
Mdi-tinuA PoIoDtis. nein. Aiisi;u^ 4Uh
der (■riifiliia 'J'il.
MiMirr v^l. .SUiiUiDiiurr.
innui^ulDuiij, iajea(ili*u[iL u. □, ^cbun-
funneii l(i. Mnij*(il«Mtii d« ,4o-
(Ciisliui -l-lTi dvx HaJrin« s, Kn-
(tcUIxirg. ■■■■uvuliuuiiiiiiU. A. 1S5.
mnxiinn v|i^) i»|ir.iM mniiiiui, pvrtl-
i-ii» inaiiiiiai'.
mcniuria, Grnliinal -141 1 memoria
Adriaui a. Eri^l^burg.
tiicuüJie ultMiriae Oll. läl meusue.
mcn^tiliic Aor WoeJüibr II!* tncnsfl
ictiprtralvL-i« im .U. A. 527.
Mciisrhrnnpfcr 280,
■nrn-Atn tm Ciipitol 440£
Morulau dauus 3)^ (R. IH) via
3Ht, 12S. »31, 4W.
In lucMii K. i»iNi«a iiu|ivraturis-
lUetsnlifl, M. Valrrius .Meaulla
Corvluos ilo iiii:J[i!dis 2llS.
IVli'SNkuuAt Hh. !)U. Hle^siiRK njirh
Kiis« und .SL-!ii-itl Sl Maa»aunt;ii-
tmn aus dun Aclou des .SUdlprä-
f«l(tCD lb7lf. v^ peies suttuis-
lalrs.
mcU KndnRs &7.
m«t> od«i- Rcimlcriitn HoibuII nn
Valinnn oud bei S. Paul 12fir.
mica uui-«B 34ä vj^l. Nachtr.
miliariiiui auriMiai 4S4.
inillci passitü s. urbs.
Min^niuin IbGI. anderes H:iT. SäS.
MiiHfr-va nicijica, ED^'cuanntv. I.'KL
Minibltia, llnadjcJiririea 3öS If.
tg1. N.-kr.Itlr. /virck midOiuiposi-
tiuu 'Ji>6 Oiriituuf!; uiid WaJu-hcit
in donM. 422II'. 4^3^ iNschlr.
Mist^natt'ti x. castiA.
MUhrnshühlc ftHi Caiütol 4fltiff.
mni'tjia, (irttrAut-h >*7.
niulinuo U I&,
motiptn. kfli.tprlirhe 115 falselicBe-
zi^InliJiunß 4*''.i.
uiujit«a s«|>lom. ihre .>aiikea 2U4 II.
vfff. .M^itiniduJiui», iii>i)ute cavullw
i'ih moute tentacc-io '-i^X
monnuciilu jMarii h'Hit,
iiiuitera (jb S.
mataloHum CaMAris 106.
iiuumartiiaci lä rr^iti uiumacbitic
im M. A. 32S WiJ vgl. IVa<*lr.
ncrr.iitariae, vf;l. liilrina. IKh.
>>r(»uia palac'iuiu, tcrekiutliud, ubi;-
Ilsois, prata 4'^'lf.
iNotilia urijis rciiiojuiiuAIV (diu er-
baltea») IJehtirltftrrmrifr 1 IT. 2'Jd.
ibrpSprnrUc l^f. iltr« K<-daction
2^1)'. ;j9. vgl. Hcsiu'ipubnch.
[Vut.itla eci'lediaruni 12 vfi. Kir-
clteij, clirisllidie Tupufraphir,
noviiä, hiiuh'gc Bezrtühauog von
biintuii T I.
auBiliBuriiiii in M. A. auf d«ui Ca-
pildl Ml 4>>2..
ujriii|jhiieB III (oder ad ayniiihus?)
.TS di>« Rf);iiuieubai'K.t das. und
46 nvDipbaRuin Ale^iandri 12s
KKCI.TTKR.
677
I
in dm fjUuBtisrlieB Gurt«» I^Ö
fof:. Miiii'r>a niHira l'Mt ujni*
(ibacum i» Oirtii 73 in l.awbai'äj
f>0.
OlymjätxloraA 162. 1T3.
nlipü«.-! 1SI \T. m\. 375r. abeIiiM!D>t
weiMich Iti.
uniphalus s ninhilicn».
np«T8 pulilii;)! *M. 12 maxhiia da«.
vgl. curütures.
upns l'rn^JIflüs .VJH.
in Orfru 127. 'l'J5 vg:l. lactut.
nrphiinntrophiuni Ä]4i_
»rrra s. hncrea.
Ovid, Fa*lpu und Mctumoipbci^cu
in (IcD Miruhilin 37S vg]. fyafht::
42t' F«»li (-', 4.'*3) 213. {b, 6127)
2S2 piiliiUiiiii Oviiüi 500,
pnein arcas ». arcus.
('.(ilatin 40tt. äiiS hippodrumas auf
«IcTii^rlbcri S-Ur. piihcinm uiniiiij
J09.
;palatwin, Bedecltirj^ im AltKrtfasm
and im llitivlnlter HH t\ jialatui,
derrii Manien in ilcn Mimhilirn
4l>'l IT. paladum Chroinntii ^3b
lllaudii i'>1üLirinii4niäl71'. niniitü
4IJ'.J. &II9 Nrrfliiis 34! OclKviuiii
4r..'il'. üiidij ÖI'H Piiuli ."141 Ti-
Ijcriuiium 3^2 Tmiaui «t lladriani
4('>7, Viil«äf;iani Njichlr. /.u 410.
pallaciiuin Palatiamu, la |iiillii-ttnOU.
Ponthfrtn, Lc(!;eiiilc üliec diuisrlbD
'M^a: Hvraabnog 372.
pariluriui» uiitr pdritui'iuiiil95..VI.'l
urul iNa>4ilr. xn l!ll.
purlii(;iu, purLaluria 402.
parrJAni liMi.
HassiuaN üjjactnruni (laaHyriiui) s.
Acta.
PauluH Oidcorjus ^101.
prdes sutuus^ulrs 977 vgL MMseu.
nciiei« P(-iifitiiini in Vrlia 'iti>>
lo Forxw, Alitliiuslitililu am (Upilol
497.
fetra relcrat^ ll!t.
vtvarc» Noc-her. lu 3a2.
prnnun diu Itelvedere 433.
Pitrlconi 17:1.
ptcutM arcu» s. kcctu.
pilae 200.
lioniii« Piiirlana 402.
piiir» aeiti ^*)'<. ^G5. S^IB.
[liorine muri UtH.
jiirainiilnii), \ ciwecbcfluiiK mit obe-
üsciis 34J.
[Hscinn piiblicit lO'l).
tiiKtJ'Lua (»')■
l'iai) «■ Stadtplan.
PInutuü (PNeudulu« 326 IT.) erUärt
lOGl'.
Pliniufl iler iiltere ülicr Bom 142.
2I"J ÖoricKt« üWr die Vcroie«-
snni; itor Slnilt Stif. über
Agrifipüfi BauUn G3.
l'oppiis läi). J))2. 4»ü. 4!Jlf.
■'»ktiiMJt Silviu« H. Silviiis.
l'oDipeji, viel öi) »ftViitliche tirunncn
&4. tili Hruiieii'B ia Pi'nalbiiatci'u
ob lupanar 7tl latriiiae lli».
!>«mEmnJiiä Lueina 21>I. 3112. 3U.
.■ty-.
pontcs, altr /Samen 1!)l fl". NinJitr.
falsche 21).'] im Kiaai«dlsr Itine-
ponlificcH, flamines, vii'giuvs 2^^ IT.
pontilicum libi-j 2S1. 2hf* f. über
puutifli-jilis 9. Ulior.
pnrt.-if (v«l. Staill, Slndltlinrel:
porla Capeua 154. .^25 [inrlae \il
S> pnrta Nncvi» Io7 Pi-acaesüna,
S. Prtri, äajitiuiiava 16^'>. 'ilii
SalutarU, Sanqualf« 2(>4 Tibur-
tina JÜt) ViDiiiinlis I2t>.
poitiius ab»Ldata 'J'J. 474 Oßsinn-
Itni S furva 4SI Oinoröin 353
4fil^ iSiidilr. Uivoruin 3til)i')cleii-
ani 37 Uallalortim, Gal)a<- ^^^.1.
h'i]?. MaU^riaai l'f) 30 i maxiinae
7. 3Ö3 Ot;tavi«.'4l)tl-SiibLirii« lUO.
praerectii5 iirbi, leia« liiiiizlui uail
dip üüscIliKt aut'bcnnbrlcn sla-
tt.tliitchüu KlnteriiiÜFn 73. 74.
152 iijiii.cli'i iiikI necrutaFium
4Syf. prncl<:cti opfci« AlnuK-hiud
407 t'. A);rcfelius Cbrpwattus 411}.
b:iit MuiiiQiiu« Albiuus ll'J.
prai'fcriauluni 2'5.
PrÜloriauer 12 f.
Portüiiium Ifllt.
pijstei'un 1(17.
privata pubUui 482. pmati Ma-
678
RACISTER.
■terliii is. Mri'or, privaUTrotani
23.
Pmcossioa s, nr^ri, llenedint.
prv|iu(;nucula KiV.
hconiü Pri>li ascoDsa »der descen-
sas 415.
Potroli, ItaalcQ 145.
jtutcus bl.
patea* Protme 320 (R. VIT).
fUb<?lai9 4^1 f A.
AivrnDii, pulnLiam «lasais dAurtbiit
W^ RnvL-uuutrti s. castra.
rffii» 371 ff.
Hpitiiiiirii Il'>iiis, icrvinnixrlic i',i*.i
ihr Wi-hältniss tu iteu jugu^ti-
sehen '2iS Aii^iiiili.'trbr. ihrr Nn-
nien uriJ Vcriijei.suKp "^l^. ihre
Grenzen and Umfanp, der Iteo
lüfltf. der 2len 10.1 dnr ilteo
115 ff. der 4tCD 09 der 5ten
)2:ir. itrr 6lea 121 ff. der ^tcn
]Oir. der Steo äSf. der IJten
]lt2 drr IDIcn i>*^. 101 der iltcn
101 der f2lfu JO^IÖ". der Kilca
lOCff. der i4lcn I.l.'l. :>H7 Kort-
bestuhcD im M. A. ttnd VejliÄll-
m*s zu ilcu kircLlielteu und den
13 uciien Jtegionen "M.ilf, Re-
giflucu Cunsliintinnprl^ KtUf
17.S lepin untcchnisth 7&. 3i7.
Hegiiiiieubiirh ilrr Zeit des Con-
atnntiii I f. felilerhiiftüti l:i.AL-iiip|jir
dea&i^lbpn IHf. im Miltclallcr
(felesoii J-)l). :i77. -IHfl. tTT.
Hrlifl', gcrritwhle.i dea Curtios 501
Hclifl» vuiii üojen (Ins Mnrriis
Aiireliut 41.T vei'uieiutliili«» 4^1.
Kli-Fi2it, »Kiiae \ila 1121'. Vf. ciacr
llrscrjpliuurbisNacblr. zuS. .'JII2.
rlpa (;rae<-ii 317 |H, I) Roniaua ]yö.
Uoniii vf(I. Xtaiit, auren 37-1.
Daaiuli »f|iu<-iruiii ]2^j'. caM 2fil^
vgl. TeiBpcl.
rot» cü!isai-i üJU,
Rncellai, Bprnordo,292.303NacIitr.
S. Rufus :<tf1.
Hai»eti, iüro iteaenuiing im M. A,
'12^1 vgl, i'nlutium, U-iiipliiin, Ihcr-
xiae, si-huU.
Bpe» T'irpm 403.
ucellaZSGt 27Iir2;Sir.
»nccr locus, »arrnm 279 sacmm
Pietolis, Cloncioatt 2H0 saeru
sopeliex 276f. aaera aj-geonim
s. argei, sacra via im MiUelallrr
404. 476 piipslitcbi* lurxa »der
saDrtn via 143. 3.^2 r. tgl.Nachtr.
Kiiccrdus, saeerdus pubJicus 272t
276.
SDrrariuiD 2S0 und saciülan 271 ff.
sacraria MartM, Ofis 272. 374r.
[irivatH 277.
saoripui'lus, falscher iVanitt, !1lt9.
Halieas a<]iitt und «altenlcs blW. sa-
lienles iu FrivuUiÜuscru 60 V|^L
lacus.
.«ulita ä'i MarlWi^i x. aaccnsa l'roti.
Sikllasts CcitÜiiia. tarnen davftua ta
den Mirobilifu 4113.
samiarium, niclit saaiariuu 1^
srolat lOä scula Ctssi da», nod 33S.
quattuor scari Ihi.
srhfih s|iätitititleliilterlicli für ßni-
ncn 4i<i vgl. ISJ, 7. J85.
Scbolia zu Huiai 21Ä. 403 xu Orida
FüsIen3iSza VVrgil 154.262.274.
.Sri|]jü, s«-|)ulcrum Sripiimis Talseh
4ij5r, teiiiplaju Scipluuis äJ5.
jiecespH« 276.
üecrelnHuiu pract'ecti a. praefeeli
aeniilus 4S] im M. \. 42<J.
»eiles Eii)li.i 511.
sciiiit« Vil vrI. 482.
Seunt^sitzungen, Lor«l derselben
21)7 f.
Scnat»reii[iiilast iiuf den Capitel
4431.
;;p[ila .Hrtüs, scptisoliuin u. S. 5]].
üeptei» nrcus |)riueipiilp5 tlTi 4l4r.
acptcin uira von Rocn undPuteoH
142U'. ]4S£.pignural44s.riac5i3.
sejitiiuunlluiu und septeia Doutes
■iliölF. 23Sf.
SepÜEduiuiu 301. 400. 511 f.
Scriui) fcniviutti S. Petri, s. Leo
d. Gr.
Si'E'vius s. Scholia.
Snivius TuJItnH s. Stadt
äe.sAiiriuU] 1U2. 410.
^uveruabofcn, Au»gr«biiii^n Abi,
457.
iVieulo SigDorilisSudibetchrfibaog
HEGISTER.
679
393ir. UKhrmoDdrrßjigri -113
f. vgl. 15S. 193. 300 r. 444. ibi).
8iUiiDs 61).
iiilcarii 12.
PolitmiusSilviuiIIf. 4.*>. 143. 147
f, ]»2. 205. 212. 2H>. 2-21.224.
230.
S. Silvnstri vita s. Acta SS.
SioiJion, paUfl Samsonis 511.
siuiuuin, Hi-iitrutunt; S*37r.
Siitns V 4lJ4.
SttUnm 142.
üfarliaii (Moitu» II) 93.
'ilKdiuni 3!>l4.
SImAI Kam, die Servianisrlie ui-lis
und die Banumeüe ^i. SUiif. uHi«
rt-^iunuin XIV29St'. (8. Hrgirtociii)
Studtmauer. äurviunischo [innrus
iin<la|<^(>p)i0.S7.1'3r. I2fl. HIT
2t)« I, 2.'i4 iliM TLiire (v)rl, (lor-
tac) S>7 Aui'i;tiaiiisi-]i<r (Hmiuria-
ntacbe) IJCtf. It^riF. 171 Ihrp
Thort (Vgl, |>mtjt) 1 Tiä. Hi^.
Iti9. 335 UuillinB doritadt 174 B'.
3äa.
StAdtiThronili 29r- 3^.
Sbidlplnii, amllrHißr lies prapfffclitB
uibi ]'M{. dvi. \«»]iU!nnii S5 cm-
piloliriisdicr y4F. 1H7. 117. 2U8
uiittcJjhci'liilior 33», .TJ.Tf- 3S9
44.1.
Staliltik. {vgl. tlepuaCD, |>rfluf>?(-tU!C
tirbis) dor Häii»ec StrsKSon und
J!BV-iitlii^li«n AnsUUtvi 77.
sUluae, «lieine, ibre ZaIiJ IM) cn-
ralor Htatiinrani 47 statuR Solls
S. CLlloSSUS.
.Struhon 142r. 207.
suhiiiinaalia o. jiL'iIe»,
fiiibura, .^al^e IT i-u|>ut Suburao t!ä
daHGlJiHt ciae portiru.'« Ii)(l 1u|>u-
iiari» TU.
Siilln, Denkmal aar dem Cutit«!
523.
miminaflninm 70 vgl Stadt.
Ubernae 121 F.
labernak 255.
Tiibulariura, nogcnanntea 44.'<f.
Tappciii» 4f)3,
in Tullure a:«l.
Tftm[t^l, ilirc (iriindungsjnbrr !□ der
Sladtclironik 2ß7 tetnpla [bbiI««)
Acscutapii r>llH. <i2.\ ilEvi Aufiaxti
iiitviiiTi 8 l'.laiidii ölt! (.'uncordiac
444. ihTi divnrum 3(> Fauui 333f.
dd, .'\iiluniai et Faitatinaü 602.
bW Ki^nti« riaviae 35 Flwra«
422 Hcirculis 4ä4 Ilonori;) ct Vir-
tutis Mariaiia öl^^. 621 luni a.
Jariua Icivü luannis Mioervafl iu
Cdliilolir) 44s Uivis ftTülrii 4!)Sf.
luaiiiiia Luciune 'i5i luDuuia no-
uvlBc 4«l! Martifl I H), :isO Miir-
lis tUlaris 47<lf. Itliiit'i tii« iu
ciri'n 'iHO in furo Nei-vfl« 472
4Sy (vß[. Miuerviüuil l'uris öä
bOTf. Roraiie ». Vi-bi«, Ilumcjli
S. JO. 4S2. :i(JS .Sfiliirur 4^S S|i«i
«tFui-tunne 23, 37 Tdiiiris4SSfr.
Ti-niaDi rt Hudi-innI 4liS Vi^stae
51)1 f, Vrbis (Kniiiai'. VeiiorJH et
B,) 6. 5ft:S Kwci LTholienB bei
punte rottu 53U uater S Ni-
cola in carcpre yj3 bei S. M<:w]a
a' l.'esarini -13tl nm rljvu» (JHjiito-
liu(rB477D'. — Teiiigiluin iiiiM. i\.
342 mitLclalterlicbo Naiii«» (vgl.
piilutiiiRi)t. Invis, niaiiiM 44SAIv-
xniidri '-Üi Fabivruiu 0U7 rrlu|fii
482 Scipiunis 515 Tejii|H4 dr-a
C»»tur uird dea Vo^posian In dr>ri
Mirabilicii michl hciijiQiit 4':i3r.
teiii|duui Apulliui* clClotmc^lU,
trrbcntinuiti s. Terpbiullie.
Ter^biiiltie den Nero 430 vgl.
^l^chl^.
Teruiiiialiciiicii Sl. 54.
teilaiiiviituui hu M. A. 342.
teti-astvluni 218.
tbentniiii im M. A. '.19h. 431).
Tbeutei' dnM Italbu» im M, A. Ib.
Anloaini 43l> dc.i Marcclli» 'XiV.
Ihecmne, Vcrzfichui«» 22tfir. Omi-
Miodinriae 340 Coiislantini 4. 10.
Ö2i3ir. Uiuciclioiii b2^) Lidnianan
Dcid Surai' .^IB ()Iyiii[>iadis 3S2
'l'i-aiauae 52.'j Varianae und PUi-
lipjii fftUfh 2'J6, 3u'J tlicrmae fiir
lluinpJI 1.426 Marhtr.
Tbort- s ^tadtlbure, poita.
Thürmc drr iiiir^linnischcti Mjiiier,
/iibl lind ( künstln dian . (vgl.
Stiidl) t6Mir. iei9. |7]irultrljill«r-
6S0
BEGISTKR.
licbi' tori'c Ae U C.tfU 5Ut lurritt
«rliiljiria ilW. äflS renoii Kjjii-
paais jUo de TutierlJA 4l(i CcHoii
dp <trpip» »30 lorr«" m«n 527,
Tih4?ris, fiUlup ilessWboii aus iti^u
'rhenneti de* Cmislniitiii »^7
niflit (Imj- Miii'forin .14S.
tijEtllnin suiuiimii ]tJU.
Tltualbontieii vffl. caji[iüei)Ie.
tofuiii ns.
larre s. ThÜi-me.
TuscUi, rcimU«^« (■'uniilic 4lß.
Trcvi, ti'itiuui ä2G.
TriliiJ*,»fiviiiiiii!*i.-l!ii' 2:i9. 247 f. 'im.
tri»IVi di Muri« h\'i ff,
tulltnniiin st. cnrtt-r.
tuire» N. Thiii'iii», StiiilliiiiiiiMr.
llbi-rli.Fiziailogli, UberHouidSSIT.
ibilivaa ibSi.
alei'ius Uaximui 52I1I'.
rbs s. SiuflL It'im.
ftiTo, Br-richt iJbt'i' d4t< ArgiKi-
u(ifiH' iinil <JH» Spr iirliMiirt NeXA-
üenaiioA ile |ji>iilti :!Si 11'. ülHir
SeptitnitiitluLii t-Mff. Oe I. L. er-
klärt nr]frv('rhe»sert(5, l4J)ä5i.
(6, n) :i-ll). lH, 21) iT2\l. (tt, -M)
. ail!» Aiiliq. 1'. lium- 141. HS r. div.
2SI». -ihs A,
VnliijnniÄffic» Gclij«), ISi'sclirftljiiiig
■ler Miiviliilit^n Jli'^IT.
Ve^vlitu, wann i-rf^fiicliriebciilü'il'.
.Velia«^ ijiLii \(^liu 24 I.
^sspasiuji, Venuesttujitf der StnJt
iöff. 177.
i'cHtuliiiMCn [ocbDiücfa virfrimra uicht
sucui'dutUH il'S.
'vcsriariiiiii 421>. 4(>S.
viue [lubliL-ne v.iIi-a vibitm SlJljfT.
SrntMen nur iIciil liuLitii Tibi*r-
u[er vertnllfn 'i't'l via» in ilor
StniJt (vgl. »-ici «livi) 42. 231
\iü tvcta ääS 3:S sacTj vii 404.
■Itti tniltrliülerlich«, vis enucts
imiiior, l.nluratienüt.t) 141 .'{^2 f
iVitilili'. mtd'tfuturvBi -ll^t'. triuni
culiiiiiiiuroin htil l't4acehia 44ii.
viriiiin 24il.
viitimurti 72.
P. Vii'tui', suKcninntur, 302B'.
Viet4>riii[i mit Ti-v])iii"B büi.
vKiinui^i^Lri .%. iiiflj^iiiti'i virornni.
vicus, ücdctutuui; bü, S2 rlimüche
unO auijcniimisch« 5] ff. ^amea
ritii- lümisrhtMi ^111 [s. ilas Vcr-
zeicbniis, lasteUoos ^li3 oajira-
H«» lUJ ilir« Aazahl 114 i^i
vgl. iimgiKti'i.
vigilos, ihre (Johorten 71. li)7. 122.
VIS.
ViDiinaHs caiit|>ui 13^.
Viln ili Cub lüitnr.u 4-121'.
Vttruviuii (l'iaei. T, 17 uiid 3, 2, 5)
Ml f.
Vntu^Jaaus -jlU vgl. .\arlitr.
Vuitiscuü (Aurcliati 21) 172.
VulgiirLatüiiiK. («rnjjuiintiscbrjjVul-
giiriiainvu lÜr tinunerkv, imtikc:
urcua srillan» ii. Ü. ILI. Vnlgair
niinicii, iiii1ti^l»ll«rlt«lu!: galluzz-
]'M »bL JVavbIr. ciii>{iiicciv 131.
Wall s. SladtiiiAiJCr.
WuiKlrni von Ui-^niulL'n und Namen
im niillnluiti;!' 4^4. 4'4{j.
Wassc^rloEtiih^ s. ut\ua.
Wa»sai-M(!]-ke s. laous, iwlieBB, ess*
lia, iiiuui^i'a.
NVilhrliii vua Maltnesbury 1C&,
Wunder jt. septmi inerarDln.
Zai-lmms HDIT. 174.
Verlüg der WQLdj]iiiuu3c}t«u UjvhhuudliLDg (J. Hfimer) In Serlia.
tlrijuk >uii W, l'vcmitHvi' iu B«rli«, Ncvc UtQnilrua« SO.
i
- 1
.*^*
• •
*<
N>
^-''
.1