Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct
to make the world's books discoverablc online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
Äbout Google Book Search
Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web
at |http: //books. google .com/l
Google
IJber dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nu tzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .coiril durchsuchen.
C-^ /r,,)i/j!j
■7460. A, Ueber den Octavius des
Minucius Felix. B. Die Scbolien zu Sat. II
und III, nebst dem Text von Sat. II und III, |
nach cod. Bern. 257, Gyran. Prog^
darf, Druck von Eggenweiier.
C. Langlois. 1888. 8°. pp,
v*¥>T-Out . ^ • /
fr
J
n
Beilage
zum
JabresberiGM ttber das Gpnasioiii in Bnrgdorf
am Schlüsse des Schuljahres 1887/88.
♦«ti»
i üeteF Jen öctoius des üpies Felix
mit dem Text von Gap. 20—26 incL
l Die PeFsius-Sckölien nact Jen Bernerysctriften.
IL Die Scbolien ii Sat. II nnd III,
nebst dem Text von Sat II und III, nach Cod. Bern. 257.
-♦♦4-
^
' ; c- v_
Von D- E. Kurz.
<•• «•> m%\
t
BURGDORF
Druck von P. Eggenweiler.
Verlag von C. Langlois.
1888.
LplS. 111.13
' V
/ ^^
Dtü 24 m89
Vi^ipy^Av^^
'7
( ' / ^vy-/
<-. f
/ ; y
A.
I I
iius feiix,
mit dem Text von Gap. 20—26 incL
(nach Cod. Parisin. 1661).
Ä. lieber den Octavins des Minncins Felix,
mit dem Text von Gap. 20—26 incl.
Vorbemerkung. Die folgende Abhandlung, welche ur-
sprünglich in grösserer Ausdehnung und mit Beigabe eines län-
gern Abschnitts des Minucius-Textes erscheinen sollte, hat nun
eine kürzere Fassung erhalten, hauptsächlich aus folgendem
Grunde: Ich wünschte meine früher begonnene kleine Arbeit
über die Berner Persius-Scholien , veranlasst durch das wie-
der zunehmende Interesse für diesen Gegenstand und einen
sogar ausdrücklich geäusserten Wunsch^), fortzusetzen und zu
einem vorläufigen Abschluss zu bringen. Dies nöthigte mich,
die Abhandlung über den Octavius abzukürzen und von dem Text
desselben nur einen kleinern Abschnitt als Probe mitzutheilen.
Von der Veröflfentlichung meiner Bemerkungen zu Minucius
mochte ich andrerseits nicht vollständig absehen, nachdem ich
mich bereits so und so lange mit diesem interessanten Schrift-
steller (aureolus libellus nennt Halm in seiner vortrefflichen Aus-
gabe den Octavius) beschäftigt hatte und dabei zu der Ansicht
gebracht worden war, in der ich bei Gelegenheit einer Versamm-
lung von Gymnasiallehrern bestärkt wurde, dass es gerade für
ein Gymnasialprogramm keine undankbare Aufgabe wäre, das
grössere philologische und theologische Publikum auch in unsern
Landen auf die in den verschiedensten Beziehungen lehrreiche
und anziehende Lektüre des Minucius aufmerksam zu machen,
und soviel an dem Herausgeber eines kleinern Abschnitts liegt,
die Wünschbarkeit, um nicht zu sagen Nothwendigkeit einer
neuen Ausgabe des Minucius mit fortlaufendem Commentar nach
dem heutigen Stand der Wissenschaft und mit Berücksichtigung
^) worüber das Kfthere unten p. 19.
VI
aller einschlagenden neuern historischen, mythologischen und
spezifisch theologischen Werke von Seiten eines Berufenen, wo-
für ich DQich nicht halte, einigermassen klar zu machen. Mein
persönlicher Wunsch, den ich zur Einführung dieser kleinen
Abhandlung auszusprechen mir gestatte, ist nur, dass dieselbe
in ihrer anspruchloseu Form, welche eben auch auf das Bedürf-
niss des weitern gebildeten Publikums Rücksicht zu nehmen be-
strebt ist, den Zweck, dep sie im Auge hat, erreichen und die
Leser zur eingehenden Beschäftigung mit der Schrift des römi-
schen Sachwalters, der vor Allem als einer der ersten christ-
lichen Apologeten bei den Römern eine hervorragende Stelle
unter den römischen Schriftstellern überhaupt einnimmt, veran-
lassen möge.
Hier bietet sich mir nun auch der erwünschte Anlass,
Denjenigen, die mich bei meiner Arbeit mit Rath und That
unterstützt haben, meinen wärmsten Dank auszusprechen; es
sind dies: Herr Historien- und Genremaler August Weckesser
in Rom, unser rühmlich bekannte, liebenswürdige und allezeit
dienstfertige Landsmann, der auf meinen Wunsch das Spott-
Cruciflx im Museo Kircheriano genau besichtigt und eine nach
seinem competenten Urtheil vortreffliche Photographie desselben
mit der grössten Liberalität mir verschafft hat; Herr D^. Otto
von Greyerz, damals in Paris, der auf mein Ersuchen eine Col-
lation der betreffenden Capitel des Minucius nach Codex Parisi-
nus 1661 besorgte und dadurch die ungemeine Genauigkeit der
Vergleichung des Herrn D^ Laubmann *) von neuem bestätigte ;
mein Freund Prof. D? C. Stooss, Oberrichter in Bern, der mir
die einschlägige juristische Litteratur nachwies und zu längerm
Gebrauch übermittelte, und endlich Herr D! Marcusen, Docent
des römischen Rechts an der Universität in Bern, der mit grosser
Zuvorkommenheit mir auf meine Anfrage mit Bezug auf die
unten p. 30, Z. 9 v. u. citirte Stelle (wobei auf Ulpian. fragm.
VI 4 sq. verwiesen ist und auch Baron, Geschichte des römischen
Rechts, p. 68, § 33, 2 a und der betreffende Abschnitt der Digesten,
Cap. 23, angeführt werden konnte) folgende Auskunft gab, die
ich hier mitzutheilen nicht versäumen möchte :
^) vergl. darüber Haliu's prnfatio p. V sq.
VII
Dom. Ulpiani fragm. VI 4: Mortua in matrimonio mu"
liere dos a patre profecta ad patrem reverütur, quintis in singulos
liberos in inßnilum relictis penes virum (der Ehemarm darf für jedes
Kind Vö abziehen und behalten). 5: adventicia autem das semper
penes maritum remanet, prcBterquam si is, qui dedit, ut sibi redderetur,
stipulatus fuerit, qucB dos specialiter receptida dicilur.
Fragm. Vat. 108. Paullus Hb. VIII Responsorum, tilulo
de re uxoria, PaiUlus respondit, patrem dotem a se profectam^ mortua
in matrimonio filia, deductis quintis singulorum liberorum nomine re-
petere passe,
Burgdorf, im Juni 1888.
D^ E. Kurz.
vnl
Quellen-Angabe.
Die Ausgaben, die bei dieser Arbeit benutzt wurden, sind,
in chronologischer Reihenfolge angeführt, folgende :
M. Minucii Felicis Octavius, Cum integris omnium Notis et Com-
mentariis, noväqqe Recensione Jacobi Ouzeli. Cujus et
accedunt Animadversiones etc. Lugduni-Batavorum. 1652.
M. Min. Fei. Oct. et Caecilii Cypriani de Vanitate Idolorum Über
— recensitus et illustratus — a Johanne Gottlieb Lindnero.
Cum praefatione D. lo. Augusti Ernesti. Longosalissae.
1760.
M. Min. Fei. Oct. et lulii Firmici Materni Lib. de errore pro-
fanarum religionum ex recensione C. Halmii. (Corpus
Scripte rum ecclesiasticorum Latinorum. Vol. II.) Vindo-
bonae. 1867.
Octavius. Ein Dialog des M. Minucius Felix, übersetzt von Bern-
hard D m b a r t (mit dem lat. Text). Zweite Ausgabe.
Erlangen. 1881.
M. Minucii Felicis Octavius. Recensuit J. J. Cornelissen.
Lugdu ni-Batavorum. 1 882.
M. Minucii Felicis Octavius. Emendavit et praefatus est A e m i-
lius Baehrens. Lipsiae (Teubner). 1886.
In Betreff der mythologischen Dinge verweise ich ein für
allemal auf die Werke von E. Gerhard, G. F. Welcker und L.
Preller, griechische Mythologie, welch' letztere jetzt in 4. Aufl.
von C. Robert bearbeitet erscheint (3. Aufl. von E. Plew).
L. Preller's römische Mythologie (3. Aufl., von H. Jordan) ist an
verschiedenen Stellen ausdrücklich citirt ; ich bedaure sehr, dass
dies nicht noch öfter geschehen konnte.
Bemerkungen über den Dialog Octavius
des M. Minucius Felix.
Gegen das Ende des zweiten Jahrhunderts nach Christus,
um 160, sagen die Einen, etwas später, die Andern, lebte und
wirkte in Rom der Sachwalter (causidicus) M. Minucius Felix,
der uns einen Dialog, betitelt Octavius, hinterlassen hat, jeden-
falls neben Tertullians Apologeticum eine der ersten Apologien
des Christenthums in lateinischer Sprache.
Diese Schrift hat von jeher grosses Interesse bei Theologen
und Philologen hervorgerufen, in der neuesten Zeit wiederum
ein sehr lebhaftes, wie die zahlreichen Ausgaben und Abhand-
lungen beweisen, welche das kleine Werk des redegewandten
römischen Juristen zum Gegenstand haben.
lieber die Person des Verfassers wissen wir aus der römi-
schen Litteratur leider soviel als nichts. Der Kirchenvater
Lactantius erwähnt ihn anerkennend mit den Worten*) : Ex üs
Uteralis, qui mihi noti sunt, Minucius Felix non ignobilis inter causidi^
cos loci fuit, Huius liber, cui et av i o titulus est, declarat, quam
idoneus veritatis assertor esse potuisset, si se totum ad id Studium
contulisset.
Bei diesem fast gänzlichen Mangel an Nachrichten über die
Persönlichkeit des Minucius ist es nicht überflüssig, die Stellung
und Thätigkeit eines Sachwalters, causidicus, genauer zu kenn-
zeichnen, um den Werth und die Bedeutung des Schriftstellers
nicht etwa, was gerade bei uns nach dem bernischen Sprach-
gebrauch möglich wäre, unrichtig zu beurtheilen.
Causidicus bezeichnet^), wie advocatus, patronusy iuris peritus,
1) D. Institut. V 1, 22.
3) Vergrl. Keller, der römische Civilprozess und die Actionen § &5 (p. 280) ; J. Baron,
Geschichte des römischen Rechts, I (Institutionen und Civilprozess), % 191 (p. 373 f.).
— 2 —
scholasücus, togatus, in der römischen Kaiserzeit einen Advokaten,
dessen Thätigkeit diejenige der in republikanischer Zeit von
einander unterschiedenen oratores (oder patroni) und advocati
umfasst, der also einerseits bei Prozessverhandlungen sachge-
mässe Anträge in iure an den Magistrat stellt, ferner die Rechts-
punkte und die thatsächliche Sachlage in iudicio vor den Ge-
schwornen ausführt, andererseits die Partei nuit seinem juristi-
schen Rath unterstützt. Die causidici mussten folglich studirte
Juristen sein, was die oratores der republikanischen Zeit nicht
immer gewesen waren*); sie bildeten einen Stand, der mit der
Zeit in Corporationen mit mancherlei Privilegien umgeschaffen
wurde.
Im Uebrigen zeigt uns die Schrift des Minucius selbst, dass
er ein litterarisch sehr gebildeter Mann war, der die classischen
römischen Autoren, besonders Cicero, den er an zahllosen Stellen
benutzt und in der Anlage, im Stil u. s. w. nachahmt, aber auch
andere, Virgil vor allen, genau kennt, während freilich kaum
bewiesen werden könnte, dass er die griechische Litteratur,
deren Koryphäen er so oft citirt, anders als aus Cicero oder aus
lateinischen Bearbeitungen kannte^).
Die Latinität des Minucius ist für jene Zeit vortrefflich und
verräth deutlich eifriges Studium des Cicero ; einige üble Ein-
flüsse der Zeit sind nicht in Abrede zu stellen ; aber mit Recht
ist die Behauptung, dass das afrikanische Latein des Fronto sich
bei Minucius bemerkbar mache, schon längst zurückgewiesen
worden.
Zu dem Reiz der fliessenden, wohlgebildeten Sprache ge-
sellt sich die Lebendigkeit und Gewandtheit der Darstellung, die
1) Vergl. Tacit. dial. de orat. l horum temporum diserti causidici et advocati et
patroni et quidyis potins quam oratores vocantur. Quintil. XII 7, 4 (nebst der unmittel-
bar vorhergehenden Auseinandersetzung).
2) Vergl. darüber u. a. die Leipziger DoctordissertAtion von Richard Kühn : Der Octa-
vins des Minucius Felix, Leipzig 1882, eine sehr fleissige, und was besonders die philosophi-
schen Dinge betrifil, sehr eingehende Arbeit, und Aber diese auch die Note von Bsehrens p. VII
der prffifatio; ferner die Jenenser Doctordissertation von Ernst Behr (damals bacc. theol.):
Der Octavius des M. Minucius Felix in seinem Verhältnisse zu Cicero's BQchern de natura deo-
rum. Jena 1870, ebenfalls eine Schrift, die grosses Lob verdient und welche durch die genaue
Vergleichung der Stellen aus Cicero's BQchern de divinatione, wie mit Recht bemerkt worden
ist, vervollständigt werden sollte. Die Zusendung dieser letztern Dissertation verdanke ich
Herrn Prof. Dr. Overbeck in Basel.
^
- 3 —
es erklärt, dass Lactantius ein so gunstiges Urtheil über den
Octavius aussprach und dabei den Ausdruck des Bedauerns
darüber nicht unterdrücken konnte, dass sich Minucius nicht
ganz diesem Studium zugewendet oder, mit andern Worten aus-
gedrückt, nicht völlig der Aufgabe, die er sich im Octavius ge-
stellt, gewidmet habe.
Wenn ich nun in dem kleinen Raum, der mir für diese
Abhandlung, besser gesagt, für diese Bemerkungen übrig bleibt
und der sogar während des Druckes noch mehr beschränkt
werden musste, einige Gegenstände behandeln will, denen ich
besondere Aufmerksamkeit zugewendet habe und die ich nur
höchst ungern bei Seite lassen würde, so muss ich die Einlei-
tung der Schrift völlig übergehen und gleich aus dem ersten
Theil, der eine Vertheidigung des Heidenthums und einen An-
griff auf das Christenthum darstellenden Rede des Caecilius, eine
Stelle besprechen, die von jeher das grösste Interesse erregt hat
und durch eine vor nicht gar langer Zeit in Rom gemachte Ent-
deckung womöglich noch interessanter geworden ist, ich meine
Cap. 9, 3, wo wir Folgendes lesen : nee de ipsis, nisi subsisteret
veritas, maxime nefaria et honore prcpfanda sagax fama loqueretur.
audio eos turpissimce pecudis caput \asini\ consecralum inepta nescio
qua persuasione venerari : digna et nata religio talibus moribus ! Was
zunächst den Text der Stelle betrifft, so scheint nach der Lesart
des Parisin. maxima et uaria immer noch die wahrscheinlichste
Lesart die von P. Daniel vorgeschlagene und auch von Halm
angenommene maxime nefaria^). Das Wort asini verräth sich
schon durch seine Stellung als Glosse und wird von allen Neuern
(Halm, Dombart, Cornelissen, Bsehrens) eingeschlossen. Die Sache
hat sich in merkwürdiger Weise erklärt durch ein graffito,
welches im Jahr 1856 von einem Jesuiten in den Ruinen der
römischen Kaiserpaläste, in der sog. casa Gelotiana^) aufgefun-
den worden ist, jetzt im berühmten museo Kircheriano (den
Philologen besonders wegen der ficoronischen cista bekannt) im
Jesuiten-Collegium zu Rom aufbewahrt wird und von dessen In-
1) maxima fla^^tia U 8 e n e r maxime turpia Baehrens.
'^) Vergl. darüber nun auch Baumeister, Denkmäler des klassischen Alterthnms, Ar-
tikel Topographie von Rom (von O. Richter in Dresden), p. 1485,
— 4 —
Schrift ich eine zum Zweck der Raumersparniss etwas zusammen-
gedrängte Abbildung^) beigegeben habe:
Das heisst : Alexaraenos betet (seinen) Gott an.
Alexamenos, jedenfalls ein Sklave, ist dargestellt, wie er
einen mit einem Eselskopf versehenen, an's Kreuz gehefteten
Menschen anbetet. Mit dieser Zeichnung and Inschrift verhöhnte
und denunzirte ein Sklave den andern. Champfleury, Histoire
de la Caricature antique (Paris, Dentu, 1867), p. 290 s. bemerkt
dazu : «Alexamöne adore Dieu, teile est la traduction de la lögende
qui ne pröte ä aucun doute. Le chrötien Alexamöne adorait
ridole ä töte d'äne. Celui qui tra^a ce dessin avec un stylet
sur le mur, tra^ait une dönonciation. Alexamfene pörit sans doute,
victime de la caricature.» (Beigegeben ist auf p. 291 die Zeich-
nung der Caricatur nebst Inschrift.)^) Beachtenswerth ist in der
^) Das8 mir diese durch die Gttte des Herrn Weckesser in Rom ermöglicht worden ist,
habe ich oben p. VI ausdrücklich bemerkt. Die vortreffliche Photogrraphie des Bildes ist bei
dem Photoflrraphen Tnminello (via Condotti 21) in Rom erhfiltlich. Lesenswerth und recht
praktisch ist auch die unter derselben stehende, zur Orientirung dienende Kotiz.
* ^ Nach fffltiger Mittheilung des Herrn Prof. Dr. Hitzig in ZQrich, dem ich auch die
untenstehende Notiz ans Reinach verdanke. Durch Hrn. Hitzig's Vermittlung nennt mir auch
Hr. Prof. Dr. Biamner in Zürich folgende (mir leider nicht mehr zugängliche) Litteratur Ober
den Gegenstand : Garucd, il crociflsso graffito in casa dei^Cesari, Roma 1857 ; derselbe : Storia
di arte eristiana VI pl. 483. Martigny, Dictionnaire des antiqu. chr^t. 2. ed. 1877, p. 110 und 227.
de liOnas, Le cmciflx blasphöme, Arras 1870. (F. Becker, das Spottcruciflx etc. Breslau 1866.)
5 —
Inschrift GEBETE = a^ßeiou. Reinach, TraiU cT^pigraphie grecque
p. 266, sagt zwar: «Ce n'est que vers Tßpoque de Constantin
que la confusion d'(w et «,7 devient frßquente.» Meisterhans da-
gegen gibt in seiner Grammatik der attischen Inschriften (Zürcher-
Dissertation) p. 15 eine grosse Zahl von Beispielen von £ für ca
vor der Zeit Constantin's : marsatg CIA III, 127, 2. 6 (117/134
nach Chr.) nei^sCeiö^). "A^tp^iog . di(pt!eQ€^. cpsdifiov, xf'. ü. s. w. [Herr
D^ Meisterhans war so freundlich, mir auf meine Anfrage Fol-
gendes mitzutheilen : Zu den S. 16 der ersten Auflage erwähnten
Formen 'AXsiiig n6iQ€<ig, Kvda^v^evg, jWxevV (= Halefs, Pirefs etc.
aas Haläefs, Piräefs etc.) kommen hinzu: afTto/Mi = ai^tfoua (äetoma)
CIA III, 162, 1 (127—129 nach Chr.), 'italov (= EUraiov) CIA
III, 1040, 2 (c. 185 nach Chr.)], — Soweit also ist die Sache
klar und unterliegt keinem Zweifel, wie Champfleury mit
Recht sagt. Viel weniger zweifellos aber ist es, wie man
sich das Verhältniss des Geredes, von dem Minucius spricht,
zu der Caricatur zu denken hat. War diese die Ursache von
jenem oder ist die Zeichnung etwa nur der Ausdruck des
erstem ? Dies wird nach meiner Ansicht kaum jemals sicher
festgestellt werden können, es müssten denn noch andere Monu-
mente aufgefunden werden, die darüber Licht verbreiten. An-
ders stände die Sache freilich, wenn das Zeitalter des Minucius
ganz sicher angegeben werden könnte. Dem ist aber nicht so.
Vielmehr ist eine der schwierigsten Fragen, die bei unserm
Schriftsteller aufgeworfen werden können und müssen, gerade
die, zu welcher Zeit er seinen Dialog verfasst habe. Hier bleibt
mir aus dem bereits angegebenen Grunde nichts übrig, als den
Leser in einer kurzen Uebersicht auf die einschlägigen Schriften zu
verweisen und so wenigstens meine Kenntniss der Litteratur dar-
zuthun, welche gerade im letzten Jahre eine wesentliche Bereiche-
rung durch eine sehr eingehende Monographie von solchem
Werthe erfahren hat, dass einerseits Jeder, der nicht gerade
speziell diesen Gegenstand studiren will, vieles von dem früher
Geschriebenen unberücksichtigt lassen kann, andererseits auch
hier nicht auf alles Frühere einzutreten nöthig ist.
Seit Adolf Ebert (Geschichte der christlichen abendländi-
schen Litteratur im Mittelalter) neigten sich die Meisten der An-
— 6 —
sieht zu, dass Minucius vor TertuUian geschrieben habe, dass
also da, wo zwischen beiden Schriftstellern grosse Aehnlichkeit
besteht, TertuUian dem Minucius gefolgt sei, und nicht umge-
kehrt Minucius dem TertuUian. Diese Ansicht wurde zwar im-
mer wieder heftig bestritten, schien aber doch die Oberhand zu
behalten*), bis die ganze Frage im letzten Jahr von D! Fr. Wil-
helm in einer der Breslauer Abhandlungen zur Philologie von
Neuem gründlich un4 erschöpfend behandelt und theils mit
Wiederaufnahme der schon früher vorgebrachten Gründe, theils
mit vollständiger Erörterung der Parallelstellen und Aufstellung
neuer Gesichtspunkte dargethan wurde,
dass die Behauptung der Abhängigkeit des TertuUian von
Minucius durchaus nicht aufrecht erhalten werden kann,
dass vielmehr mit weit grösserer Wahrscheinlichkeit die
• schon früher verfochtene Annahme einer gemeinsamen
Quelle für Minucius und TertuUian gutgeheissen werden muss.
So sehr ich nun den auf das bisher Angeführte zielenden
Auseinandersetzungen Wilhelm's meine Anerkennung und meinen
Beifall zolle (wesentlich zu denselben Resultaten war ich schon
vor dem Erscheinen seiner interessanten Schrift gelangt), so
wenig glaube ich es biUigen zu dürfen, dass Wilhelm sich mit
den bis dahin gewonnenen Resultaten nicht begnügt und in einem
letzten Abschnitt darzuthun versucht, dass Minucius bestimmt
später als TertuUian anzusetzen sei. Nach eingehender Prüfung
der Quellen und der einschlägigen Litteratur scheint es mir un-
zweifelhaft, dass dies nicht bewiesen werden kann, dass wir
vielmehr besser daran thun, vorderhand zuzugeben, in dieser
Angelegenheit könne, so wie jetzt die Sachen stehen, nichts sicher
bewiesen werden, und offen einzuräumen, dass Minucius wahr-
scheinlich in der zweiten Hälfte des zweiten nachchristlichen
Jahrhunderts oder gegen das Ende desselben geschrieben habe.
Jedem, auch dem mit der Sache nicht näher Vertrauten,
leuchtet ein, dass die auch nur einigermassen erschöpfende Be-
gründung dieser Ansicht in einer so schwierigen und weitschich-
tigen Materie nicht auf einigen Seiten abgethan werden kann.
^) Vergl. z. B. auch den Aufsatz von P. Schwenke, Jahrbücher fflr protestantische
Theologie, 1883, p. 263 ff., und Biehrens in der prsßfatio seiner Ausgabe, daselbst auch p. XXXV.
— 7 —
Mit blosser Hervorhebung einiger Hauptstellen und Hauptum-
stände ist hier eben nicht gedient. Es erübrigt mir also nur,
noch einmal um Berücksichtigung der oben angegebenen Um-
stände zu bitten und den Wunsch zu wiederholen, dass, nach-
dem in kritischer Hinsicht von so trefflichen Männern*) so Nam-
haftes geleistet worden ist, dem bei weitem dringendem Bedürf-
niss einer Ausgabe mit fortlaufendem exegetischem Commentar
recht bald abgeholfen werden möge.^
1) Ausser den schon oben und dann in den kritischen Anmerkans^en erwähnten sind
noch anzuführen : W. Hartel, A. Kiessling:, J. Mähly u. A., um von den vielen Altern Gelehr-
ten, die sich mit dem Text des M. befasst haben, gar nicht zu reden. Ich habe den kritischen
Apparat so viel als möglich zusammengedrängt, wie mir scheint, mit gutem Gründe : das
grössere Publikum, für welches diese Arbeit eben auch bestimmt ist, hat einen theilweise
nicht ganz unberechtigten Abscheu vor Variantensammlungen, und leicht setzt sich
dann auch desshalb die schon sonst oft auftauchende Meinung fest, dass die moderne Philolo-
gie ihre Hauptaufgrabe in solchen erblicke, während ja doch die kritische Arbeit immer nur
das Mittel zum Zweck ist, was ich hier noch ausdrücklich hervorhebe.
2) Immerhin kann ich es mir nicht versagen, mit ein paar Worten, soweit der Raum
noch reicht, meine Ansicht von dem Verhältniss der Schriftsteller darzulegen :
Um die Mitte des 2. Jahrhunderts scheint eine Apologie des Christenthuins verfasst
worden zu sein, welche aus irgend einem uns unbekannten Grunde nicht zur Geltung kam
oder der Ueberarbeitung zu bedürfen schien. Diese wurde in verschiedenem Geiste unter-
nommen, und zwar ungefähr zu derselben Zeit. Minucius schrieb für das heidnisch gebildete
Publikum der hohem Classen, mit sorgfältiger Uebergehung solcher Punkte, von denen er
bei seiner genauen Kenntniss der Leute, an die er sich wandte, voraussetzen musste, dass
sie nur mitleidiges, höhnisches Achselzucken hervorrufen und die günstige Aufnahme des
Ganzen in Frage stellen würden. Tertullian dagegen richtete sich im Sinne des Stifters der
Religion an Alle, Hoch und Gering, Reich und Arm und vertheidigte alle Sätze des Christen-
thums mit dem Feuereifer und der Kraft des begeisterten Vorkämpfers einer viel höher, für
Viele damals noch zu hoch stehenden Religion. Minucius war ein Praktikus und Diplomat,
Tertullian ein Zelot und ein muthiger Kämpfer für den von ihm (was bei Minucius zweifel-
haft erscheint) in allen Dingen für unfehlbar gehaltenen Glauben. So beurtheilte auch Lac-
tantius, der auf dem Standpunkt des Dogmatikers stehende Kirchenlehrer, nebenbei gesagt
der beste Stilist unter den Kirchenvätern, seine Vorgänger. Er bedauerte, dass Minucius sein
grosses Talent nicht noch weiter verwendet und nicht noch andere Fragen mit derselben
Gewandtheit behandelt hätte. Wir dagegen sind froh darüber, dass er wenigstens einmal mit
so viel Geschick die Sache des Christenthums in einer so gewandten, für uns so mannigfach
lehrreichen und werth vollen Form vertreten und damit ein historisch höchst merkwürdiges
Denkmal hinterlassen hat.
— 8 —
M. Minucii Felicis Octavius.
Cap. 20—26 incl.
20 Exposui opiniones omnium fere philosophorum, quibus in-
lustrior gloria est, deum unüm multis licet designasse nomini-
bus, ut quiuis arbitretur, aut nunc Christianos philosophos esse
2 aut philosophos fuisse iam tunc Christianos. quod si prouidentia
mundus regitur et unius dei nutu gubernatur, non nos debet *
antiquitas inperitorum fabellis suis delectata uel capia ad errorem
mutui rapere consensus, cum philosophorum suorum sententiis
refellatur, quibus et rationis et uetustatis adsistit auctoritas.
3 maioribus enim nostris tam facilis in mendaciis fldes fuit, ut
temere crediderint etiam animalia monstruosa, mera miracula: «o
Scj^Uam multiplicem, Chimseram multiformem et Hydram felicibus
uulneribus renascentem et Centauros equos suis hominibus in-
plexos, et quicquid famae licet fingere, illis erat libenter audire.
4 quid illas aniles fabulas, de hominibus aues et feras factas
esse et de hominibus arbores atque flores? quae si essent facta, is
5 flerent; quia fleri non possunt, ideo nee facta sunt, similiter
uero heroas ac deos quoque maiores nostri inprouide creduli,
sed rudi simplicitate crediderunt. dum reges suos colunt religiöse,
dum defunctos eos desiderant in imaginibus uidere, dum gestiunt
eorum memorias in statuis detinere, sacra facta sunt quae fuerant w
6 adsumpta solacia. denique et antequam commerciis orbis pateret
et antequam gentes ritus suos moresque miscerent, uqaquaeque
natio conditorem suum aut ducem inclytum aut reginam pudicam
sexu suo fortiorem aut alicuius muneris uel artis repertorem
uenerabatur ut einem bonae memoriae. Sic et defunctis praemium w
et futuris dabatur exemplum.
21 Lege historicorum scripta uel scripta sapientium. eadem
mecum recognosces. ob merita uirtutis aut muneris deos habitos
2. designantinm Baehrens, designasse P. (P = Cod. Parisin. 1661).
6. ad errorum de mnltis diis rapere consensum Baehrens.
17. heroas ac deos Baehrens, ac nero erga deos P. creduli sed (set) Baehrens,
credulis P.
— 9 —
* Enhemerus exseqiiidir, et eornm natalis patrias sepulcra dinumerat
et per prouincias monstrat, Dictaei louis et Apollinis Delphici et
Phariae Isidis et Cereris Eleusiniae. Prodicus adsumptos in deos lo- 2
quitur qui errando inuentis nouis frugibus utilitati horainum pro-
5 fuerunt, in eandem sententiam et Persaeus philosophatur et adnectit
inuentas fruges et frugum ipsarum repertores isdem nominibus, ut
comicus sermo est, Venerem sine Libero et Cerere frigere. Alexan- 3
der ille Magnus Macedo insigni uolumine ad matrem suara scripsit,
metu suae potestatis proditum sibi de diis hominibus a sacerdote
10 secretum : illic Vulcanum facit oranium principem, et postea louis
gentem. Saturnum enim principem huius generis et examinis om- 4
nes scriptores uetustatis Graeci Romanique hominem prodiderunt.
seit hoc Nepos et Cassius in historia, et Thallus ac Diodorus
hoc loquuntur. is itaque Saturnus Greta profngus Italiam metu 5
»5 fliii saeuientis aecesserat et lani susceptus hospitio rüdes illos
homines et agrestes multa docuit ut Grseculus et politus, litteras
inprimere, nummos signare, instrumenta conflcere. itaque late- 6
bram suara, quod tuto latuisset, uoeari maluit Latium, et urbem
Saturniam idem de suo nomine et laniculum lanus ad memoriam
20 uterque posteritatis reliquerant. homo igitur utique qui fugit, 7
homo utique qui latnit, et pater hominis et natus ex homine;
Terrae enim uel Caeli filius, quod apud Italos esset ignotis paren-
tibus proditus nel repentino aduenisset, est dicius ; ut in hodier-
num inopinato uisos caelo missos, ignobiles et ignotos terrae
» fllios nominamus. eins filius luppiter Cretae excluso parente 8
regnauit, illic obiity illic fllios habuit: adhuc antrum louis uisi-
tur et sepulcrum eins ostenditur, et ipsis sacris suis humanita-
tis arguitur.
Otiosum est ire per singulos et totam seriem generis istius 9
^ explicare, cum in primis parentibus probata raortalitas in ceteros
ipso ordine successionis influxerit, nisi forte post mortem deos
1. Ueber Enhemerus vergrl. Pauly, Real-EncyclopsBdie der classischen Alter-
thumswissenscbaft III p. 269.
4. arando Usene r.
5. Ueber Persaeus vergri. P a u 1 y a. a. 0. V p. 1858.
11 SS. vergl. Prell er, röm. Anthologie, 3. Aufl., von H. Jordan, Berlin 1881—83,
II p. 12, Anm. 1.
13. Cassius Hemina.
23. uel repentino aduenisset, est dictus add. Raehrens (cf. p. XXXII ed.
Biehrens. et Lactant. I 11, 55).
— 10 —
fingitis, ut perieraute Proculo deus Romiilus et luba Mauris
uolentibus deus est, et diui ceteri reges, qui consecrantur non
10 ad fidem numinis, sed ad honorem emeritse potestatis. inuitis
his denique hoc nomen adscribitur: Optant in homine perseue-
rare, fieri se deos metuunt, etsi iam senes nolunt. ergo nee de »
naortuis dii, quoniam deus mori non potest, nee dii nati sunt,
quoniam moritur omne quod nascitur; diuinum autem id est,
11 quod nee ortum habet nee occasun). cur enim, si nati sunt, non
hodieque- nascuntur ? nisi forte iam luppiter senuit et partus in
lunone defecit et Minerua canuit, antequam peperit. an ideo ces- i«
sauit ista generatio, quoniam nulla huiusmodi fabulis praebetur
12 adsensio ? ceterum si dii creare possent, interire non possent,
plures totis hominibus deos haberemus, ut iam eos nee cselum
contineret nee aer caperet nee terra gestaret. unde manifestum
est homines illos fuisse, quos et natos legimus et mortuos seimus. "
[et despicis Isidis ad hirundinem, sistrum et adsparsis membris
inanem tui Serapidis sine Osiris tumulum].
22 Considera denique sacra ipsa et ipsa mysteria : inuenies
exitus tristes, fata et funera et luctus atque planctus miserorum
deorura. Isis perditum fllium cum Cynocephalo suo et caluis 'o
sacerdotibus luget plangit anquirit, et Isiaci miseri caedunt pec-
tora et dolorem infelicissimse matris imitantur : mox inuento
paruulo gaudet Isis, exultant sacerdotes, Cynocephalus inuentor
gloriatur, nee desinunt annis Omnibus uel perdere quod inueniunt
2 uel inuenire quod perdunt. nonne ridiculum est uel lugere quod '*
colas uel colere quod lugeas ? hsec tarnen Aegyptia quondam
Sacra nunc et Romana sunt. Ceres facibus accensis et serpente
circumdata errore subreptam et corruptam Liberam anxia et
3 sollicita uestigat: haec sunt Eleusinia. et quae louis sacra sunt?
nutrix capella est et auido patri subtrahitur infans, ne uoretur,
et Corybantum cymbalis, ne pater audiat uagitus, tinnitus elidi-
4 tur. Cybelae Dindyma pudet dicere, quae adultorum suum infeli-
citer placitum, quoniam ipsa et deformis et uetula, ut multorum
16. verba et despicis — tumalnm snnt qpmipta, sive ex alio loco hie invecta
(V a h 1 e n), siye ex alio scriptore in marg^ine ad sequentem de Iside narrationem adieeta
(Baehrens).
18. cf. Preller, 1. 1. II p. 388, Anm. 5.
27. serpente currui inncta Erebo Baehrens.
30
— 11 —
deorum luater, ad stuprum inlicere non poterat, exsecuit, ut deum
scilicet faceret et eunuchum. propter hanc fabulam Galli eam et
semiuiri sui corporis supplicio colunt. hsec iara non sunt sacra,
tormenta sunt, quid? formae ipsse et habitus nonne arguunt ludi- 5
* bria et dedecora deorum uestrorum ? Vulcanus claudus deus et
debilis, Apollo tot aetatibus leuis, Aesculapius bene barbatus,
etsi semper adulescentis Apollinis fllius, Neptunus' glaucis oculis,
Minerua caesiis, bubulis luno, pedibus Mercurius alatis, Pan un-
gulatis, Saturnus compeditis. lanus uero frontes duas gestat,
»0 quasi et auersus incedat : Diana interim est alte succincta uenatrix
et Ephesia mammis multis et uberibus exstructa et Triuia trinis
capitibus et multis manibus horriflca. quid ipse luppiter uester? ö
raodo inberbis statuitur, modo barbatus locatur; et cum Ham-
mon dicitur, habet cornua, et cum Capitolinus, tunc gerit ful-
« mina, et cum Latiaris, cruore perfunditur, et cum Feretrius, corona
induitur, et ne longius multos loues obeam, tot sunt louis mon-
stra quot nomina. Erigone suspensa de laqueo est, ut uirgo 7
inter astra agnita sit, Castores alternis moriuntur ut uiuant,
Aesculapius ut in deum surgat fulminatur, Hercules ut hominem
20 exuat Oetaeis ignibus concrematur.
Has fabulas et errores et ab inperitis parentibus discimus 23
et, quod est grauius, ipsis studiis et disciplinis elaboramus, car-
minibus praecipue poetarum, qui plurimum quantum ueritati ipsi
sua auctoritate nocuerunt. et Plato ideo praeclare Homerum illum 2
25 inclytum laudatum et coronatum de ciuitate, quam in sermone
instituebat, eiecit. bic enim praecipuus bello Troico deos uestros, 3
etsi ludos facit, tarnen [in] hominum rebus et actibus miscuit,
hie eorum paria composuit, sauciauit Venerem, Martem uinxit
uulnerauit fugauit. louem narrat Briareo liberatum, ne a diis 4
3° ceteris ligaretur, et Sarpedonem fllium, quoniam morti non po-
terat eripere, cruentis imbribus fleuisse et loro Veneris inlectum
2. fkceret et eunnchum P, „ita ut erasum sit et^, adnotat Baehrens, rem non satis
perspicnam esse dicit O. de Greyerz. particulam et hie tolerari posse, post faceret
autem facile errore additam. esse posse nemo non concedet.
20. cf . P r e i 1 e r, 1. 1. I p. 215, Anm. 2.
15. Corona induitur Baehrens opimis induitur J. Fr. 6 r o n o v. non auditur P.
22. ipsi Meursius (Baehrens) ipsis P.
24. Plato de Rep. III, p. 398 A.
27. in Süclusit Usener. immiscuit suspicatur Baehrens.
— 12 —
flagrantius, quam in adulteras soleat, eum lanone uxore concum-
5 bere. alibi Hercules stercora egerit et Apollo Admeto pecus pas-
cit. Laomedonti uero muros Neptunus constituit, nee mercedem
6 operis infelix structor accipit. illic Vnlcanus louis fulmen sub
Aetnse antris in incude fabricatur, cum cselum et fulmina et ful- *
gura longe ante fuerint, quam luppiter in Greta nasceretur, et
flammas ueri fulminis nee Cyclops potuerit imitari nee ipse lup-
7 piter non uereri. quid loquar Martis et Veneris adulterium de-
prehensum et in Ganymede louis stuprum cselo consecratum ?
quse omnia in hoc prodita, ut uitiis hominum qusedam auctori- "
8 tas pararetur. bis atque huiusmodi figmentis et mendaciis dul-
cioribus corrumpuntur ingenia puerorum et isdem fabulis in-
haerentibus adusque summum aetatis robur adolescunt et in isdem
opinionibus niiseri consenescunt, cum sit ueritas obuia, sed re-
9 quirentibus. quis ergo dubitat deorum imagines consecratas uul- "
gus orare et publice colere, dum opinio et mens imperitorum
artis concinnitate decipitur, auri fulgore prsestringitur, argen ti
10 nitore et candore eboris hebetatur? quodsi in animum quis in-
ducat, tormentis quibus et quibus machinis simulacrum omne
formetur, erubescet timere se materiem ab artiflce, ut deum «o
11 faceret, inlusam. deus enim ligneus, rogi fortasse uel infelicis
12 stipitis porlio, suspenditur caeditur dolatur runcinatur ; et deus
sereus uel argenteus de immundo uasculo, ut accepimus factum
Aegyptio regi, conflatur, tunditur malleis et in incudibus figu-
ratur; et lapideus deus cseditur, scalpitur et ab inpurato homine «
leuigatur nee sentit suae Jiatiuitatis iniuriam, ita ut nee postea
de uestra ueneratione culturam. nisi forte nondum deus saxum
est uel lignum uel argenfum. quando igitur hie nascitur ? ecce
13 funditur fabricatur sculpitur: nondum deus est; ecce plumbatur
construitur erigitur: nee adhuc deus est; ecce ornatur conse- ^
cratur oratur : tunc postremo deus est, cum homo illum uoluit
et dedicauit.
4. Vulcanus addidlt Ursin ns.
5. sab Aetnae antris scripsit Baehrens cum sene«e armis P.
9. Ganymede corr. Koch. Ganimeden P.
13. summum corr. Cornelissen. summ» P.
15. deorum (dorum) scripsit Baelirens: horum P, hominum Halm.
21. inlusam P, inlisam scr. esse put. Baehrens.
24. i n addidit Menrsius (Baehrens).
25. deus addidit V a h 1 e n.
— 13 —
Quaoi acute uero de diis uestris auimalia muta naturaliter 24
iudicant! mures hiruDdines milui non sentire eos sciunt : rodunt
inculcant insident ac, nisi abigatis, in ipso dei uestri ore nidi-
flcant; araneee uero faciem eius iotexunt et de ipso capite sua
5 flla suspendunt. uos tergetis mundatis eraditis et illos, quos faci- 2
tis et prote^tis, timetis. dum unusquisque uestrura non cogitat
prius se debere deum nosse quam colere, dum inconsulte gestiunt
parentibus oboödire, dum fieri malunt alieni erroris accessio quam
* sibi credere, dum nihil ex his quse timent norunt. sie in auro
*o et argento auaritia consecrata est, sie statuarum inanium con-
signata forma, sie nata Romana superstitio. quorum ritus si per-
censeas, ridenda quam multa, quam multa etiam miseranda sunt!
nudi cruda hieme discurrunt, alii incedunt pilleati, scuta uetera 3
circumferunt, pelles caedunt, mendicantes uicatim deos ducunt.
« qusedam fana semel anno adire permittunt, qusedam in totum
nefas uisere ; est quo uiro non licet, nonnulla absque feminis
Sacra sunt, etiam seruo quibusdam caerimoniis Interesse piaculare
flagitium est ; alia sacra coronat uniuira, alia multiuira, et magna
religione conquiritur quse plura possit adulteria quam partus
20 uumerare. quid, qui sanguine suo libat et uulneribus suis sup- 4
plicat, non profanus melius esset quam sie religiosus ? aut cui
testa sunt obscena demessa, quo modo deum non uiolat qui hoc
modo placat, cum si eunuchos deus uellet, posset procreare non
facere ? quis non intellegat male sanos et uanse et perditae mentis 5
« in ista desipere et ipsam errantium turbam mutua sibi patrocinia
praestare? sie defensio communis furoris est furentium multitudo.
At tamen ista ipsa superstitio Romanis dedit auxit fundauit 25
imperium, cum non tam uirtute quam religione et pietate poUe-
rent. nimirunä insignis et nobilis iustitia Romana ab ipsis imperii
«ö nascentis incunabulis auspicata est. nonne in ortu suo et scelere 2
1. Quam acute uero Baehrens Quanto nerius Ursinns quanta uero P.
5. quos facitis protegritis, et timetis P. corr. Menrsius.
12. quam multa addidit Heumann.
13. cf. Preller, I. 1. I p. 360, Anm. 1.
16. licet itus, snspic. Baehrens, licet et P. et del. Gelenius.
19. quam partns addidit Vahleu coli. Lact. D. Inst. I 17.
22. non uiolat, non addid. Perizon..
23. non facere seclusit Sauppe.
25. desipere P. decidere Baehrens.
26. sie Wopkens. hie P.
SO. et scelere P. sunt scelere Baehrens.
— 14 —
collect! et raunili immanitatis suse terrore creuerunt ? nam asylo
prima plebs congregata est : confluxerant perditi, facinerosi, in-
cesti, sicarii, proditores ; et ut ipse Roinulus Imperator et rector
populum suum facinore praecelleret, parricidium fecit. haec prima
3 sunt auspicia religiosa^ ciuitatis. mox alieqas uirgines [iam de- *
sponsatas] iam destinatas et iionnuUas de matrimonio mulierculas
sine more rapuit uiolauit inlusit et cum earup parentibus, id est
cum soceris suis, bellum miscuit, propinquum sanguinem fudit.
quid inreligiosius, quid audacius, quid ipsa sceleris confldentia •
4 astutius ? iam flnitimos agro pellere, ciuitates proximas euertere ««
cum templis et altaribus, captos cogere, damnis alienis et suis
sceleribus adolescere cum Romulo regibus ceteris et post rei-
5 publicse ducibus disciplina communis est. ita quicquid Romani
tenent colunt possident, audaciae praeda est: templa omnia de
manubiis, id est de ruinis urbium, de spoliis deorum, de caedi- «»
bus sacerdotum : hoc insultare et inludere est, uictis religionibus
seruire, captiuas eas post uictorias adorare. nam adorare quse
6 manu ceperis, sacrilegium est consecrare, non numina. totiens
ergo Romanis inpiatum est quotiens triumphatum, tot de diis
spölia quot de gentibus sunt tropaea. igitur Romani non ideo «o
7 tanti, quod religiosi, sed quod inpune sacrilegi. neque enim po-
tuerunt in ipsis bellis deos adiutores habere, aduersus quos arma
rapuerant, sed quos prostrauerant, detriumphatos colere coepe-
runt. quid autem isti dii pro Romanis possunt, qui nihil pro
suis aduersus eorum arma ualuerunt? Romanorum enim uerna- «
culos deos nouimus: Romuli sunt Picus, Tiberinus et Consus et
8 Pilumnus ac Volumnus dii; Cloacinam Tatius et inuenit et coluit;
Pauorem Hostilius atque Pallorem ; mox a nescio quo Febris
dedicata: haec alumna urbis istius superstitio, morbi et malae
ualetudines. sane et Acca Laurentia et Flora, meretrices propu- »<>
9 diosae, inter morbos Romanorum et deos computandae. isti scili-
cet aduersus ceteros, qui in gentibus colebantur, Romanorum
imperium protulerunt; neque enim eos aduersum suos homines
5. [iam desponsatas] seclusit Usener.
10. astutius corr. Baehrens tutius P. tnrpius Halm.
23. prostrauerant corr. Dombart postulanerant P.
26. Romuli sunt (sit) corr. Baehrens Romnlus P.
30. Laurentia P. Larentia Ursinus. cf. Liv. I 4. et Baehrens. in Fl eck eisen,
annal. 1885 p. 777 sqq.
— 15 —
uel Mars Thracius uel Iiippiter Creticus uel Inno nunc Argina
nunc Sanaia nunc Poena uel Diana Taurica uel mater Idaea uel
Aegyptia illa non nunoina sed portenta iuuerunt. nisi forte apud lo
istos maior castitas uirginura aut religio sanctior sacerdotum,
5 cum paene in rudibus uirginibus et quae inconsultius se uiris
miscuissent, Vesta sane sciente, sit incestum uindicatum, in resi-
duis irapunitatem fecerit non castitas tutior, sed inpudicitia feli-
cior. ubi autein magis [a sacerdotibus] quam inter aras et delubra ii
condicuntur stupra, tractantur lenocinia. adulteria meditantur?
«0 frequentius denique in aedituorum cellulis quam in ipsis lupanari-
bus flagrans libido defungitur. et tamen ante eos deo dispensante 12
diu regna tenuerunt Assyrii, Medi, Persae, Graeci etiam et Aegyp-
tii, cum pontifices et aruales et salios et uestales et augures non
haberent nee pullos cauea reclusos, quorum cibo uel fastidio res
" publica summa regeretur.
lam enim uenio ^d illa auspicia et auguria Romana, quae 26
summo labore collecta testatus es et peenitenter omissa et ob-
seruata feliciter. Clodius scilicet et Flaminius et lunius ideo
exercitus perdiderunt, quod pullorum solistimum tripudium ex- 2
20 spectandum non putauerunt. quidRegulus? nonne auguria serua- 3
uit et captus est ? Mancinus religionem tenuit : et sub iugum
missus est et deditus. pullos edaces habuit et Paulus, apud Can-
nas tamen cum maiore populi Romani parte prostratus est. Gaius 4
Caesar, ne ante brnmam in Africam nauigia transmitteret, augu-
25 riis et auspiciis retinentibus, spreuit: eo facilius et nauigauit et
uicit. quae uero et quanta de oraculis persequar? post mortem 5
Amphiaraus uentura respondit, qui proditum iri se ob monile
ab uxore nesciuit. Tiresias caecus futura uidebat, qui praesentia
non uidebat. de Pyrrho Ennius Apollinis Pythi responsa con- 6
30 flnxit, cum iam Apollo uersus facere desisset ; cuius tunc cautum
iJlud et ambiguum defecit oraculum, cum et politiores homines
3 88. cf. Preller, I. 1. II p. 177, Anm. 1.
5. rudibus corr. Bachrens, plnribus P.
6. sane sciente Baehrens nesciente P.
8. [a sacerdotibus] seclusit Sauppe.
9. condicuntur Ursinus conducuntur P.
17. testatus es. cf. cap. 7, i sqq.
19. solistimum Gelenius. solemnissimuni P.
26. persequar Baehrens. prosequar P.
28. caecus suspectum Dauisio. an aeque? adnot. Baehrens.
\
€
— 16 —
et minus creduli esse coeperunt. et Demosthenes , quod sciret
responsa simulata, (fiXi-r^t/^sip Pythiam querebatur.
7 At nonnunquara tarnen ueritatem uel aiispicia uel oracula
tetigerunt. quamquam inter raulta mendacia uideri possit in-
dustriam casus imitatns, adgrediar tarnen fontem ipsum erroris >
et prauitatis, unde omnis caligo ista manauit, et altius eruere
et aperire manifestius. Spiritus sunt insinceri, uagi, a caelesti
8 uigore terrenis labibus et cupiditatibus degrauati. isti igitur Spiri-
tus, posteaquam simplicitatem substantiae suse onusti et inmersi
uitiis perdiderunt, ad solacium calamitatis suae non desinunt per- «»
diti iam perdere et deprauati errorem prauitatis infundere et
9 alienati a deo inductis prauis religionibus ab eo segregare. eos
Spiritus dsemonas esse poetäe sciunt, philosophi disserunt, So-
crates nouit, qui ad nutum et arbitrium adsidentis sibi daemonis
10 uel declinabat negotia uel petebat. raagi quoque non tantum »
sciunt daemonas, sed etiani quicquid miraqiili ludunt, per daemo-
nas faciunt: illis adspirantibus et infundentibus praestigias edunt,
11 uel quae non sunt uideri uel quae sunt non uideri. eorum mago-
rum et eloquio et negotio primns Ostanes et uerura deum con^
spici posse negans merita maiestate prosequitur et angelos, id est ^
ministros et nuntios dei, sed ueri eins uenerationi nouit adsistere,
ut et nutu ipso et uultu domini territi contrenoescant. idem etiam
12 daemonas prodidit terrenos, uagos, humanitatis inimicos. quid?
Plato, qui inuenire deum negotium credidit, nonne et angelos
sine negotio narrat et daemonas ? et in Symposio suo etiam na- »*
turam daemonum exprimere conititur? uult enim esse substantiam
inter mortalem immortalemque, id est inter corpus et spiritum
mediam, terreni ponderis et caelestis leuitatis admixtione concre-
tam, ex qua monet etiam in nobis promi cupidinem et dicit infor-
mari et inlabi pectoribus humanis et sensum mouere et adfectus ^
fingere et ardorem cupiditatis infundere.
2. philippi ziono phytiam P.
15. petebat P. appetebat P. Daniel grerebat Heu mann.
19. Sosthenes P. Hostanes Gelenius. Ostanes Baehrens, coli. Cyprian. IV 1.
20. conspici posse neg^ans add. Baehrens.
29. monet etiani in nobis promi cupidinem snsp. Halm, yerba in P. sunt
corruptissinia cf. H a 1 ni. et B a e h r e n s.
Bemerkung,
Clin allßtlllj^ii HtMverttlMÜiifei«» vnrwiliQUKUB. muM Irfi (lim «urftitltB
-OT linTKOct-twii-» T«xt viiu S»t K und Hl Poljtenili» VOnuH-diickPl» ;
, Bot «Irr Könailulruni.' <iof Tt-xtM W »eh b dnr Borvnrlidnuic ili'r
ätoricJlt den Ciid R 1, wi-Ji!}ii! atluntitifr* <wIm aiioh tu tUtr Utfiwrvelirin ft^-
_1 iftt) olnttin-fiiiMl^n ImL niclii «jwujt if^tpu^i, daan luh mich JiU4i>«hliu«K-
|»eh an >li<UM! lUuilMilirill icpMluti luli«; um I5tii« Art Ftuaimil» lUrtcItMii
Midi jn iitfllit luoilnln. Ahwi'ipliBiiip'n lutlw ivh diu An aiat{i-fp>bi<iu
) ninb ulnc xil/tlH' fUr (tlnm Kitonor do* Porriw npid iielDor Uphixll^roruiitc
ihl von ttellMt vvthidIii
3. Die nMM iloqi T«xt «(«iMüiiiai Ni>l«ti «Utd «Ine Acuwohi tWr Iiitcr-
«III itiHt (IihL ft I, VIIU dflnm auch Jth» I'Tnlitj^m, OXCVII vq.
■ BwiM|i)><l<' \>biTr nkht nipc ilifMn avnii Halirvny Riht. Zn Hat. n 1— Ifl
ilc^nhnlh kfiiw <l<rTaTti|tni Ni>t*ti tM-iicHlliti w»inlrn. weil loWer Im
IlhiK if IV) Mlmn vur Iniigiir Y.vit Ti-r|[imn (^g]iDp:«ii Lxc, aiiF itüiu
i bi<* U -IH liicl. HUinO'ML
fient'lrf ■»> PitrtinK-'i'i»! sinil leldttr tueluwn) ÜraekfAlüfr llhi;rMi|iM|
jäinlfn, •!('' (■*'■ "" i^iTip'run Mit«:
TI Sl M>I1 e* Iwivtoa^ i^ca« aiuUUi mw<v
n i*^ r R r t II 4n»au ftttfw.
n 7^ a<liaun4>iivi insUui lUlmodKun.
1» der Cirb^MDlirirt VHii ibr. Elt iiiii*« tbik Kutnnii luicb Fboü ^vtriuliBii
CR.
III 3 ttUKOH^ao iui«t3tt Tvngtml.'M
ni i*i nrll**cn diu Worte Quid Buinuut? dnreli lom VnfkenielHiflir
I „„(I i<^otfr<^tit'i'ii it"'Tiwiit wurddii.
III i£0 Ulli'» n«ch wiliil.a« ria Vn^steMKn ■lehnn, iihrtiHii
III itO unvii >Tpiim «lii Iv'inuu.i. anhinU ili» tinmikulun. lUid
III H-I nwh rviiurrl ein l'nnttt niHinlt dr« Riiniiita.
Ill :^7 *^ « p « I 1 AlLiUtl il'ikIH.
III »8 '""1 ^'*" A»"**-
4. Dil' wvlterr F.iiM-iHLiliirn th» Sdliulii'R-lVxnM tiiiiHN li-li, d*iiilt iliiiw
oikI'I"*' «'>'" AbwcMii" jt^iwarlir wmrdo. »iif deB (Iniittn Tlwll (J'Hifilioa
jf I — Vit icrHrhliilidii. i^nr luilitiKini ITi-riuittf^nlMi diiMi-^ Parlin ti«bu
iiilcli Tion ''^^ >^ntni'lil(H>t<iia imd in 'IIm^ib BntoHdni» kmint« n)l«U dko
:fidllcl*^ HDil ir «III Willi uu'le Aul^uiitKriiUK vitu Kuimi «tutv G«lMlirU!ii. wl|!
BUühol*"' '" *'«""'■ di-ui Icli ilkiiau J. Tbuil noiiniiilte, nur ticatj(fki-n.
o
k
B. Die Pcrsius-
dßii
ösciiriiieii.
-♦♦4-
II. Die Scbolien zn Sat. II nnd III,
nebst dem Text von Sat. II und III, nach Cod. Bern. 257.
/
B. Die Persius-Scholien nach den Bernerhandschriften.
IT
Zur Wiederaufnahme der Veröffentlichung der Persius-
Scholien nach den Bernerhandschriften veranlasste naich nicht
nur der Wunsch, eine einmal begonnene Arbeit nach längerer,
hauptsächlich durch Beschäftigung auf andern wissenschaftlichen
Gebieten verursachten Unterbrechung wenigstens einigermassen
zu Ende zu führen, sondern auch das offenbar wieder im Steigen
begriffene Interesse an diesen in ihrer Art eben doch eigenthüm-
lichen und mehrfach werthvollen SchoUen, vollends der von
einem kompetenten Beurtheiler ganz ausdrücklich ausgesprochene
Wunsch^), welcher von dem Verfasser der bezüglichen Ar-
tikel in Bursian-MüUer's Jahresberichten, Prof. D^ L. Friedlän-
der in Königsberg, offenbar gebilligt wird^), «dass die Scholia
Bernensia und die von Vindob. 1 einmal vollständig edirt wer-
den möchten, damit vielleicht durch Vergleichung die Grund-
lage für eine Neugestaltung des Textes gewonnen und dann der
Text mit Hilfe anderer Handschriften weiter verbessert werden
könnte». Eine Neuherausgabe dieser Scholien, heisst es an dem
angeführten Orte wßiter, würde jedenfalls einem Bedürfniss Jener
entgegenkommen, die sich mit Persius abgeben, da gegenwärtig
die Jahn'sche Ausgabe des Persius mit dem Commentum nur
um schweres Geld zu beschaffen ist^).
Dass man mit dem von H. Liebl in den citirten Worten ange-
gebenen Vorgehen wirklich den überhaupt allein richtigen Weg
einschlagen würde, hat schon A. Zingerle in seiner vorzüglichen,
diesen Gegenstand betreffenden Abhandlung*) angedeutet, und
Alle, welche sich seither mit den Persius-Scholien beschäftigten,
haben diesen Weg betreten, mit andern Worten also Beiträge
1) Verarl. Beiträge zu den Persius-Scholien. Vom kgl. Stiidienlehrer Hans Liebl. Pro-
grramm der k. b. Stndienanstalt Straubinj? für 1882—83. Straubing 1883. und hier bes. p. 54.
2) Vergl. Bursian - Müller, Jahresbericht etc. 47. Band. 14. Jahrgang. I88ß. Berlin
1888. p. 194 und 195.
3) In einem der neuesten Cataloge finde ich die erwähnte Ausgabe zu 89 Mk. notirt.
4) Vergl. A. Zingerle, Professor in Innsbruck, Zu den Persius-Scholien. Wien 1881
(aus dem Jahrgänge der Sitzungsberichte der phil.-histor. Classe der kais. Akademie der
Wissenschaften CXCVII. Bd., Hl. Heft, 8. 731, besonders abgedruckt) und hier namentlich
p. 3 und 4, ferner 31 und 32.
— 20 —
zu einer Neugestaltung des von Jahn in seiner sonst so treff-
lichen und mit Recht berühmten Ausgabe nicht immer mit der
nöthigen Sorgfalt behandelten Textes geliefert, zu dessen Her-
stellung vor mehr als 40 Jahren eben auch bei weitem weniger
Material zu Gebote stand.
Denselben Zweck setzt sich nun auch die vorliegende kleine
Arbeit, welche ich gelegentlich durch Bearbeitung des Commen-
tars zu der 3. — 6. Satire mit Zusammenfassung der aus der Be-
trachtung des ganzen Commentars hervortretenden neuen Ge-
sichtspunkte zum definitiven Abschluss zu bringen gedenke.
Während ich im ersten Theil dieser Beiträge*) zu den Scho-
llen von einer Beigabe des Persius-Textes absah, schien es mir
diesmal mit Rücksicht auf diejenigen Leser, welche sich nicht spe-
ziell mit Persius abgeben, vielleicht aber doch durch diese Zeilen
zur Beschäftigung mit jenem liebenswürdigen, leider durch die
Ungunst des Schicksals nicht zur Reife gelangten, aber immerhin
bedeutenden und edelgesinnten Schriftsteller^) angeregt werden
sollten, wünschenswerth, dass der Text der betreffenden Sa-
tiren nach den Handschriften beigegeben werde, und zwar mit
Hervorhebung der Autorität des Bernensis 257, von welchem
Jahn, Persius, Prolegomena, p. CXCVH, sagt: Egregie scriptus
est etc. — Usus est eo est iam Casaubonus, qui perantiquas
clarissimi viri lacobi Bongarsii membranas vocat (ad prol. 5 al.),
et magni aestimat; etiam mihi summse auctoritatis fuit.
Hier bietet sich mir auch die beste Gelegenheit, mit dem
herzlichsten Dank die Zuvorkommenheit- zu erwähnen, mit wel-
cher mir die Behörden der Berner Stadtbibliothek, vor allen
der Präsident der Bibliothekkommission, Hr. Pfarrer Dt Rüetschi,
mein verehrter väterlicher Freund, dann Hr. Oberbibliothekar
D? Blösch und ferner Hr. Stadtschreiber E. Schwammberger in
Burgdorf die Benutzung der betreffenden Handschriften gestattet
und sogar für längere Zeit ermöglicht haben.
Burgdorf, im Juni 1888.
D^ E. Kurz.
1) Vergl. Jahresbericht über das Gymnasium in Burgdorf am Schlüsse des Schuljahres
1874—1875. Beigabe von Dr. E. Kurz: Die Persius-Scholien nach den Bernerhandschriften.
X und 25 Seiten. Bnrgdorf 1875.
3) Man yergleiche übrigens den noch jetzt bedeutenden, yortrefflich geschriebenen
Aufsatz von Jahn, Artikel Persius, in der allgemeinen Encyclopädie von Ersch und Gruber.
— 21 —
Auli Persii Flacci Sat. II et III,
ad fidem codicum Bernensium,
praBcipue ced. 257 (B I)
editSB.
I •! !■ I
SATIRA II.
Hunc, Macrine, diem numera meliore lapillo.
Qui tibi labentes apponit candidus annos.
Fuude merum genio. Non tu prece poscis emaci,
Quae nisi seductis nequeas committere diuis.
5 At bona pars procerum tacita libabit acerra:
Haud cuiuis promptum est murmurque humilesque susurros
Tollere de templis et aperto uiuere uoto.
Mens bona, fama, fides ! haec clare et ut audiat hospes :
lila sibi introrsum et sub lingua immurmurat : si
10 Ebulliat patruus, praeclarum funus ! et : si
Sub rastro crepet argenti mihi seria, dextro
Hercule ! pupillumue utinam, quem proximus heres
Impello, expungam ! namque est scabiosus et acri
Bile turnet. Nerio iam tertia ducitur uxor.
15 Höec sancte ut poscas, Tiberino in gurgite mergis
Mane caput bis terque et noctem flumine purgas ?
Heus age, responde : — minimum est quod scire laboro —
De loue quid sentis ? estne, ut praeponere eures
Hunc ? Cninam ? Cuinam ? uis Staio ? an scilicet liaeres ?
^ Quis potior iudex, puerisue quis aptior orbis ?
— 22 —
Hoc igitur, quo tu louis aurem impellere temptas,
Die agedum Staio : pro Juppiter ! o bone, clamet,
Juppiter! At sese non clamet Juppiter ipse?
Ignouisse putas, quia, cum tonat, ocius ilex
« Sulfure discutitur sacro, quam tuque domusque ?
An quia non flbris ouium Ergennaque iubente
Triste iaces lucis euitandumque bidental,
Idcirco stolidam praebet tibi uellere barbam
Juppiter ? aut quidnam est, qua tu mercede deorum
30 Emeris auriculas ? pulmone et lactibus unctis ?
Ecec auia aut metuens diuum matertera cunis
Exemit puerum frontemque atque uda labella
Infami digito et lustralibus ante saliuis
Expiat, urentes oculos inhibere perita,
85 Tunc manibus quatit et spem macram supplice uoto
Nunc Licini in campos, nunc Crassi mittit in aedes.
,Hiinc optet generum rex et regina ! puellae
Hunc rapiant! quicquid calcauerit hie, rosa, flat!'
Ast ego nutrici non mando uota: negato,
*o Juppiter, haec illi, quamuis te albata rogarit.
Poscis opem neruis corpusque Adele senectae :
Esto, age : sed grandes patinse tuccetaque erassa
Annuere bis superos uetuere Jouemque morantur.
Rem struere exoptas caeso boue Mercuriumque
« Arcessis fibra: ,Da fortunare penates,
Da pecus et gregibus fetum ! Quo, pessime, pacto,
Tot tibi cum in flamma iunicum Omenta liquescant?*
Ac tamen hie extis et opimo uincere feste
Intendit: ,Iam creseit ager, iam creseit ouiie,
50 Iam dabitur, iamiam !' donee deeeptus et exspes —
Nequiquam ,fundo,' suspiret, ,nummus in imo!'
Si tibi crateras argenti ineusaque pingui
Auro dona feram, sudes et pectore laeuo
Exeutias guttas, laetari praetrepidum cor!
55 Hinc illud subiit, auro sacras quod ouato
Perducis faeies ; nam fratres inter aenos,
Somnia pituita qui purgatissima mittunt,
— 23 —
Prsecipui sunto sitque illis aurea barba.
Aurum uasa Numae Saturniaque impulit aera,
w Vestalesque urnas et Tuscum flctile mutat.
curuöe in terris animse et caelestium inanes !
Quid iuuat hoc, templis nostros immittere mores,
Et bona dis ex hac scelerata ducere pulpa?
Haec sibi corrupto casiam dissoluit oliuo :
«5 Haec Calabrum coxit uitiato murice uellus :
Haec baccam conchae rasisse et stringere uenas
Feruentis raassae crudo de puluere iussit.
Peccat et haec, peccat: uitio tarnen utitur; at uos
Dicite, pontiflces, in sancto quid facit aurum ?
70 Nempe hoc, quod Veneri donatae uirgine pupae.
Quin damus id superis, de magna quod dare lance
• Non possit magni Messalae lippa propago :
Compositum ius fasque animi sanctosque recessus
Mentis et incoctum generöse pectus honesto.
"7* Haec cedo ut admoneam templis et farre litabo.
57. Pitnita dicitnr niinuta salina, morbus scilicet g^allinarum.
62. Hoc, cod. hos, supraser. yel hos. nostris, nel nostros.
64. Casiam, i. e. odorem nel un^^entum.
66. baccam, margaritam.
- 24 —
^uli Persii Flacci,
SATIRA III.
In luxuriam et uitia diuitum.
Nempe haec assidue? lam darum mane fenestras
Intrat et augustas ostendit lumine rimas.
Stertimus indoniitum quod despumare Falernum
Sufflciat, quinta dum linea tangitur umbra.
* En quid agis ? siccas insana canicula messes
lamdudum coquit et patula pecus omne sub uimo est :
Unus ait comitum. «Verumne ? itane ? ocius adsit
Huc aliquis. nemo?» Turgescit uitrea bilis.
«Findor», ut Arcadiae pecuaria rudere dicas»
w lam über et bicolor positis membrana capillis
Inque manus chartse nödosaque uenit arundo.
Tum querimur, crassus calamo quod pendeat humor,
Nigra quod infusa uanescat sepia lympha.
Dilutas querimur geminet quod fistula guttas.
15 miser ! inque dies ultra miser ! huccine rerum
Venimus ? at cur non potius teneroque columbo
Et similis regum pueris papare minutum
Poscis et iratus mammae lallare recusas?
«An tali studeam calamo?» Cui uerba? quid istas
20 Succinis ambages ? tibi luditur. effluis amens,
Contempnere : sonat uitium percussa, maligne
Respondet uiridi non cocta fldelia limo.
Udum et molle lutum es, nunc nunc properandus et acri
Fingendus sine flne rota. sed rure paterno
" Est tibi far modicum, purum et sine labe salinum.
15. huccine rernm i. e. Nunquid ad has res pernenimus. figurata loculio est. yronice Hie est
sensus Usque pepercisti mammis matris tusB. sie delicatus hie morari cupis ut pute filius
regis.
17. papare, pro comedere.
18. lallare, sugere.
19. cui uerba ? s. das ?
_ 9
'^O —
Quid metuas ? cultrixque foci secura patella.
Hoc satis ? an deceat pulmonem rumpere uentis ?
Stemmate quod Tusco ramum millesime ducis
Censoremue tu um uel quod trabeate salutas
80 Ad populum phaleras ! ego te intus et in cute noui.
Non pudet ad morem discincti uiuere Nattae?
Sed stupet hie uitio et fibris increuit opimum
Pingue : caret culpa, nescit, quid perdat, et alte
Demersus summa rursum non bullit in uiida.
»5 Magne pater diuum, sseuos punire tyrannos
Haud alia ratione uelis, cum dira libido
Mouerit ingenium feruenti tincta ueneno.
Virtutem uideant intabescantque relicta.
Anne magis Siculi gemu^runt aera iuuenci
40 Et magis auratis pendens laquearibus ensis
Purpureas subter ceruices terruit, ,imus,
Imus praecipites', quam si sibi dicat, et intus
Palleat infelix, quod proxima nesciat uxor?
Saepe oculos, memini, tangebam paruus oliuo,
*5 Grandia si nollem morituri uerba Gatonis
Discere, non sano multum laudanda magistro,
Quae pater adductis Sudans audiret amicis.
Jure etenim id summum, quid dexter senio ferret,
Scire erat in uoto, damnosa canicula quantum
50 Raderet, angustae coUo non fallier orcae,
Neu quis callidior buxum torquere flagello.
Haud tibi inexpertum curuos deprendere mores
Quaeque docet sapiens bracatis illita Medis
Porticus, insomnis quibus et detonsa iuuentus
" Inuigilat, siliquis et grandi pasta- polenta ;
Et tibi quae Samios deduxit littera ramos
Surgentem dextro monstrauit limite callem.
Stertis adhuc? laxumque caput compage soluta
Oscitat hesternum, dissutis undique raalis ?
50. orcie oIIsb nel urnse.
51. ne peritior esset turbones buxeos flag^ellare.
55. siliquis leguminibus. polenta alphita ordeacea.
59. hiantibus maxellis.
•:,;..:-^r.A
- 26 —
«0 Est aliquid, quo tendis, et in quod dirigis arcum ;
An passim sequeris coruos testaque lutoque
Securus quo pes ferat, atque ex tempore uiuis?
Elleborum frustra, cum iam cutis öegra tumebit,
Poscentes uideas ; uenienti occurrite morbo !
«5 Et quid opus Cratero magnos promittere montes?
Discite, o miseri, et causas cognoscite rerum,
Quid sumus, aut quidnam uicturi gignimur, ordo
Quis datus, aut metae quam mollis flexus et unde,
Quis modus argento, quid fas optare, quid asper
70 Utile nummus habet, patriae carisque propiuquis
Quantum elargiri deceat, quem te Deus esse
lussit, et humana qua parte locatus es in re.
Disco, neque inuideas, quod multa fldelia putet
In locuplete penu, defensis pinguibus Umbris,
" Et piper et pernse, Marsi monumenta clientis,
Menaque quod prima nondum defecerit orca.
Hie aliquis de gente hircosa centurionum
Dicat : quod satis est, sapio mihi ; non ego curo
Esse quod Arcesilas aerumnosique Solones
80 Obstipo capite et figentes lumine terram,
Murmura cum secum et rabiosa silentia rodunt
Atque exporrecto trutinantur uerba labello,
Aegroti ueteris meditantis somnia, gigni
De nihilo nihil, in nihilum nil posse reuerti,
85 Hoc est, quod palles ? cur quis non prandeat, hoc est ?
His populus ridet, multumque torosa iuuentus
Ingeminat tremulos naso crispante cachinnos.
,Inspice: nescio quid trepidat mihi pectus et segris
Faucibus exuberat grauis halitus ; inspice, sodes !'
»0 Qui dicit medico, iussus requiescere, postquam
Tertia compositas uidit nox currere uenas,
De maiore domo modice sitiente lagena.
65. Cratero pro nomine medici — ma^num pondus auri uel argenti.
75. pernse, latera porci patent.
76. menaque, genus sulsamenti.
82. trutinantnr, ponderantur.
86. torosa, superba.
— 27 —
Lenia loturo sibi Surrentina rogauit.
,Heus, bone, tu palles?' «nihil est»; ,uideas tarnen istud,
•5 Quicquid id est. surgit tacite tibi lutea pellis/
«At tu deterius palles. ne sis mihi tutor.
lam pridem hunc sepelii. tu restas?» ,perge, tacebo.'
Turgidus hie epulis atque albo uentre lauatur,
Gutture sulfureas lente exhalante mefttes.
"0 Sed tremor inter uina subit calidumque trientem
Excutit e manibus, dentes crepuere retecti.
Uncta cadunt laxis tunc pulmentaria labris.
Hinc tuba, candelae, tandemque beatulus alto
Compositus lecto crassisque lutatus anaomis
105 In portam rigidas calces extendit, at illum
Externi capite induto subiere Quirites.
Tange, miser, uenas et pone in pectore dextram.
,Nil calet hie/ summosque pedes attende naanusque.
,Non frigent.,' uisa est si forte peeunia, siue
"0 Candida uicini subrisit moUe puella,
Cor tibi rite saht? positum est algente eatino
Durum holus et populi eribro deeussa farina :
Temptemus fauces. tenero latet uleus in ore
Putre, quod haud deeeat plebeia rädere beta.
"5 Alges, eum exeussit membris timor albus aristas.
Nunc face supposita ferueseit sanguis et ira
Scintillant oeuli, dicisque faeisque, quod ipse
Non sani esse hominis non sanus iuret Orestes.
100. trientem, mensaram capientem tertiam partem sextarii.
104. fl08 est amomam, sinamomum cortex.
106. hesterni. Externi, suprascr. i. mannmissi. libertati. (capite) pilleato portauere romani.
109. non, cod. nunc.
114. plebeia rädere beta, rustica extergere illa herba.
115. aristas, pilas.
- 28
Commentum (Cornuti) in Persium.
Cod. Bern. 265. — Fol. 61« ss.
SATIRA IL
Hanc satiram scribit Plotino (sec. m., scr. Plotio) Macrino
de bona (et) honesta re uel mente significatque eodem die eius-
dem Macrini natalem esse, quem laetis diebus albo calculo more
Cretensium iudicat adsignandum , quod Cretenses diffinientes
uitam ex laetitia constare, dies laetos albo lapillo tristes nigro
indicabant. in marg. sec, m.: Postea facto coinputo lapillorum
uiderunt, quot dies laetos habuerint et eos se uixisse testabantur,
dicentes : vixi annos tot, duraui tot.
3. Funde merum. dicit placandos esse deos non sump-
tuosis sacriflciis sed solo mero, ideo quod Macrinus nil iniustum
petat ni hoc solum, quod possit etiaoi sine sacriflcio mereri.
Bona enim hominibus dii sponte concedunt. Irridet autem eos,
qui putant affectum {scr. efFectura) suae mahtise sumptuosis sacri-
flciis promereri.
Non, inquit, poscis emaci prece, quae nisi secreto optari
non possunt propter ipsius turpitudinem uoti, sed illa scilicet
ad plocium macrinum b 4.
diffinientes b 3 definientes b 2 b 4. nigro computabant : postea uero
facto computo lapillorum alborum (uidebant b 4) quantos dies letos in anno
uiderint eos se uixisse testificabautur. Vixit autem annos tot durauit tot. Est
autem hie sensus et in horatio : Cressa ne careat pulcra dies nota (Carm. I
36, 10) b 2. quantos dies in anno letos vixerant et eis (eos b 4) se vixisse
testificabautur. nam et in tumulo cuiusdam ita scribebatur : Vixit annos tot
durauit tot b 3 b 4. efectum b 3. Alloquitur macrinum sane hominem erudi-
tum et paterno se aifectu diligentem qui in domo seruilii didicerat a quo agellum
comparauerat inducto sibi pretio aliquanto b 3 aliquantulo b 4. itaque ab eis
macrinus b 4.
■ 2. labentes dicit natura lubricos ut ouidius : labitur occulte fallitque
volubilis (uolatilis b 4) etas. b 3 b 4. et nihil est anuis uelocius b 4. (Met. X
519 sq.) et oratius : heu heu fugaces postume (postume) labuntur anni b 4.
(Carm. II 4, 1 sq.). Apponit autem dicit adiungit quia ad praeteritos alii acce-
dunt. b 3 b 4. Item oratius : et illi (piot tibi dempserit appones. (Carm. II 5,
14) b 4. labentes non est a nomine epitheton sed ad calculos redige b 4.
3. Et notandum prece (numero b 4) singulari ut oratius Prece qua fati-
gant (fatigent b 4) Virgines sacrae minus audientem b 3 munus audientes b 4.
(Carm. I 2, 26).
- 29 —
petis aperte, quae bonee fldei sunt, emaciprece dixit ab emendo,
quod emat precibus uotum.
5. Atbona pars procerum. Satirice carpit nobiles
Romanos, qui ideo tacite orant, ne iniqua eorum petitio audiatur.
6. Difficulter potest inueniri, qui sine murmure et susurro
uota faciat.
10. Ebullire dicitur expirare et est metaphora a bulla
(fuit olla), quse aliquo uenti tenore sustentatur; quae (si) in aqua
fit cadentibus guttis rurapitur et spiritum, quo continetur, amittit,
ex quo etiam prouerbialiter dicitur : homo bulla est.
4. seductis i. e. a (et b 4) dono corniptis diis quia putant impia postu-
lantes promissis (promixis b 4) uotis deorum redimere voluntates b 2 b 4.
5. nobiles personas licet ad amicum scribat et cum aliud uidebatur
agere efficit tarnen aliud, bona ait magna b 2 b 4. acerra autem patera in qua
libat(ur) aut acerra i. e. archa (arca b 4) thuris b 3. virgilius : et plena supplex
(Aen. V 145) b 4. tacite (tacita b 4) autem ait pro ipsis tacitis qui ideo palam
non orant ne iniqua eorum petitio audiatur, iusta uero principum pars cum
sacrificat nihil neque murmure (neque) clam a diis petit sciens deum nosse
(noscere b 4) quibus indigeat b 3. tacita acerra i. e. sine hostia aut tacita prece
acerra libabit.
6. Non cuiuis facile est nee potest hoc inueniri in homine ut faciat vota
evidenter et dilucide assistens (adsciscens b 4) omnium noticiam (et b 4) testem.
Difficulter potest inueniri qui sine murmure et susurro vota faciat. Pene enim
aqua nemo precatur. Alia expositio. non potest quiuis sine murmure optare
ne (nee) facile cuiquam contingit clare a diis postulare quae petit. (humiles
susurros) pro eis qui humiliter fundunt humiles susurros b 3. ut vir.(gilius)
per gentes humiles strauit pauor (Georg. I 131) i. e. qui est humilium animo-
nim b 4.
8. hospes pro quolibet ignoto posuit et hoc dicit meutern bonam (famam
fidem b 4) clare Optant ita ut omnis praeteriens audiat et subaudit. hoc dicit
quia haec nuUum hierum in se habeant sine aliqua dubitatione et ideo pere-
g^rinis auribus committunt, et (ut b 4) bene sentiant eorum mentes et ut esti-
mationi (existimationi b 4) eorum placeant b 3.
9. s. acta (at ea b 4) de quibus erubescerent ne quis audiat murmure
intra suam conscientiam celebrant et magis hec animo (hoc b 4) deprecantur.
neque ultra murmur uota sua nepharia eiferant (nefaria eiferunt b 4) conscien-
tia sua deterriti, hec intra se nequiore uoto agunt (agit b 4) ut patruus moriatur
(uel b 4) ut pecunias inueniat aut pupillus cuius hereditati ipse proximus est
intereat. b 3.
10. propterea ebuUit exspirat nam cum ebulit aqua igue subiecto altius
quidem uaporabilis (altius quidam uapor b 4) emittitur. Eleganter namque
dixit ebuUit b 2. si ebuliat prouerbialiter ypallage non praeclarum funus sed
quia prseclaram dat hereditatem b 3. Vel praeclarum funus si patruus ebulliat.
b 4. ebuliat. si quidem senum fata (facta b 4) tarde coquuntur hoc est termi-
nantur heredum cupiditati (cupiditate b 4) praecipiti b 3. quae in aqua fiunt
et cadentibus guttis rumpuntur et spiritum quo continentur amittunt b 4.
— 30 —
11. Seria, qiiando est flxum, signiflcat ollarD, qnando autem
mobile et facit serius seria serium, signiflcat honestum uel utile
et dicimus serium aliquo pondere oneratum.
13. Expungam proprie est mittam foras et tractum est
a militibus, qui expnncti dicuntur, dum foras a militia mittuntur.
scabiosum ideo dicit, quia merito sperat eum cito moriturum,
quod uidet eum plenum scabie et uehementi colore {scr. dolore;
Jahn Cholera) frequentius excitari.
14. Nerius quidam morte coniugum locuples factus est,
sed mea nee aliquid mali patitur.
15. Haec sancte ut poscas. Quisquis es auarus, putas
te caste petere, si lotus petieris, {sec. m, propterea quod nocte
coitu sis inquinatus.)
17. De loue quid sentis? id est, qualem esse utasp
louem, scilicet excordem et dementem, qui consentiat huiusmodi
precibus.
11. Item optat ut dum (rusticus b 4) opus exerceat hercule propitio
(prospero b 4) thesauros inueniat et idcirco herculem ponit quod aut ipse sit
deus lucri aut quod diuitie non sine virtutibus acquirantur. aut quia hercules
labore proprio omnia adeptus est bona. Seria doUum (uas b 4) fictile (delinio
b 4) oblongum. b 3.
12. pupillumue utinam quem proximus heres inpello expungam. non
utique tuus (cuius b 4) tutor sit sed pupillus (puerum b 4) adhuc inter (intra
b 4) pupiUares annos constitutum et nondum sue tutele cuius secundus heres
constitutus est b 3. Substitutus est effecerant b 4.
13. Metaphora a beUo (in) quo cadente primus qui est succenturiatur i. e.
subrogatur alius cui mortuo secundus succedit. b 3. subrogatur secundus itidem
in sopiendis {ßci\ stipendiis) pro meritis accipiunt heredem et primo mortuo
secundus succedit. b 4. impello autem ait i. e. prosequor. b 4. nam est scabio-
sus merito sperat esse moriturum et deos precatur quod faciant (nullum 8cr.
iUum uideat b 4) plenum scabie et uehementi calore (colera b 4) frequentius
(ssepius b 4) excitari. et acri bile melancolia b 3.
14. Nerio nomen fictum est. nerio (scr. nerius) quidam morte coniugum
locupletatus fenerator factus est notissimus b 3. de hoc oratius ait : scribe decem
nerio (Sat. II 3, 69) b 4. iUe inquit nobilitatus coniuges tumulando mea uxor
nee egrotare patitur. Dos enim a ciue (ciui b 4) romano data non ex patrio
dictata nomine si repudium non interuenerit post mortem uxoris ad maritum
pertinet b 3 (cf Ulpian. fr gm. VI 4 sq.).
15. Tempore quo hec postulas tu quisquis — coieris et inquinatus es b 2.
17. Heus age. Ad auarum dicit poeta uotorum talium editorem : non
(ne b 3 nee b 4) te pigeat uno uerbo mihi respondere louem illum quem
postulas talia qualem esse putas? excordem et dementem illum estimas, qui
assentiat huiusmodi precibus? b 2. minimum est quod scire laboro i. e. quod
te consulo b 4.
■.\- '■:
— 31 —
19. Aelius Staiiis in luniano iudicio sedit, qui pecuniam
a reo et accusatore accepit decepitque utrumqae. qui si audierit
tales inprecationes, clamabit aduersus louem, sed lupiter non
clamabit ?
21. Hoc malum, de quo postulas louem, qui es commessor
omnium innocentum et die statio (corr. stagio) Status (uerba
sunt corrupta; scr. hoc quod Staio inportunum uidetur, loui non
uidetur?) sec, m,: sensus hie est: loui non uidetur inportunum
quod Staio uidetur?
24. An putas a loue ueniam prosecutum petitionis tuse,
quia necdum te fulmine pSrculit et cum ocius arbores fulminen-
tur, quam tu domusque tua?
19. Stahls nomen fictum quomodo supra Nerio b 2 b 3. iudicio et consortio —
et dielt : potest lupiter uel hoc melior uideri an etiam et in hoc dubitas, quis
possit melior iudex esse lupiter an staius ? b 2. alius staius in viueniano (in-
mano b 4) iudicio et consortio — erat ergo inter notissimos eines b 3. potest
ergo lupiter uel hoc melior uideri b 4 an (ad)huc (etiam in hoc b 4) dubitas
vel staio preponere iouem. elige tibi quemuis pessimum cui dicas (ducas b 4)
anteponendum iouem in animi bonitate. Staius autem pretor tutelarius (critel-
larius b 4) fuit. Gutta et albus et ceteri prepositi merunt iudices qui in
viveniano (inmano b 4) iudicio corrupti oppanicum (oppianicum b 4) dam-
naueront b 3.
21. dicit agedum Staio perdolescis (?) b 3. sensus est : si ille staius com-
mesor pupillarum et innocentium non potest sine iracundia hoc se postulan-
tem audire, sed statim dicet : o lupiter ! b 2. et ipsum inuocauit iouem quem
tu non credis perfidia moueri, clamitet tanquam de inportuno b 4. cf, v, 23.
23. At se lupiter non clamet, non obtestetur maiestatem nominis sui?
loul non uidebitur inportunum quod Staio ? b 2. huiuscemodi non indignatur,
non obtestatur maiestatem nominis sui dicendo o lupiter at Staius ipsum in-
nocablt iouem quem tu non credis perfidia tua moueri et clamabit tanquam de
inportuno. nam et mali sentiunt quod turpe et nepharium sit et aspernantur
ubi Ipsorum nuUa utilitas est. referuntur autem (hec b 4) ad uota quae ad funus
patrui et pupilli pertinent. Sensus autem est (facere b 4) loui non uideatur
inportunum quod staio uidetur?
24. Ignouisse putas. An putas Iouem ueniam prosecutum petitionis (pro-
secuturum petitlone b 3) tue quia te necdum fulmine perculit ? Scis dilationem
penam {scr, penae) non esse dilatio(nem) periculi. illud quod Imminet grauius
est b 2. nescis dilationem esse in penam crede (quod b 4) dilatlo periculi illud
quod (im)mlnet grauius facit b 3. ut alt iuuenalis : cura grauiore timetur pro-
xlma tempestas uelut hoc d(ilata) s(ereno) (XIII 227 sq.). Allter. Putas tibi
louem ueniam dedisse quod tonitru facto fulniinantur arbores antequam tu et
domus tua? b 2 b 3.
25. Sulphure autem pro fulmine. ex eo (enim b 4) quod sequitur in-
telügitur quod precedit quia fulmen precedit sulphur sequitur b 3. fulmen enim
solfur sequitur ut Vir(gilius) : et circum late loca (sulfure) f(umant) (Aen. II 698)
b 4. quia dum fiilmen cecidit loca uicina odore sulphuris implentur. Vnde
sacrum dixit b 3 b 4.
— 32 —
26. Putas tuorum deos scelerum oblitos, qiii(a) non iaces
fulminatus in lucis bidentalium. In usu fuit, ut augures uel
aruspices adducti de Etruria certis temporibus fulmina trans-
flgurata in lapides infra terram absconderent, cuiiivS impetratione
rei oues immolabantnr. et hoc dicit: quia necdnm te fulmine
percussum sepeliuit caesis hostiis Ergenna, ideo derides louem ?
Bidental dicitur locus secundo fulmine percussus, quem
calcari nefas est. Bidental ideo dicitur fulnaen, aut quod duos
dentes habeat, aut quod in eo loco, ubiceciderit, bidentes noactentur.
30. Lact es sunt loca in lateribus sub umbilico pube tenus
adeo delicata, ut plagam ferro non*possint. Inde est, quod
lactidiatum dicimus, qui male est calce percussus, uel certe lacti-
bus intestinis pinguibus, uel ut alii dicunt, sunt membranae, qui-
bus cohserent inter se intestina. Auriculas deorum emere
dicebatur qui facile exaudiebatur, {sec, m. a diis) et hoc dicit :
forsan quaedam commentaria (corr. commercia) cum loue habuisti,
quibus ille compellatur obedire tuis iniustis petitionibus.
31. Ecce auia. Sunt auiae et materterae quaedam, quae
puerum a cunabulis solutum uotis suis diis caelestibus commen-
dant postulantes eis diuitias formam uires eloquium. In hoc
petendo ostendit uota hominum nimium esse importuna.
32. In margine: Frontemque toUit de lecto et incipit eius
aliquid incalcare fronti puerili et labellis eius tenerrimis.
26. Ergenna anispex peritissimua fuit et est etruscum noraen. dicit :
putas etc. b 2. nonien pro quolibet posuit nam etruscum nomen est. b 3. nam
et rusticura fuit b 4. Ergenna aruspicis noraen fictum secundum morem etrus-
corura b 3.
27. Triste iaces, quod lecto nomine tuo alii tristes efficiantur, iaces,
quia fulminati supra terram positi mandantur sepulturae. Bidental ideo dicitur
fulmen etc. et calcare nefas est. ideo dixit euitandum b 2. Cetera autem ful-
gura qualibet hostia procurantur. Sed omnia calcare nephas dicitur ideo eui-
tandum dixit esse. Bidental (autem ideo b 4) dicitur locus sacro percussus
fulmine qui bidente ab aruspicibus conseruatur (consecratur b 4) quem calcari
nephas est. b 3. ergo bis idem {scr. eadem) de caelo tacta quaß expiari non pos-
sunt nisi immolata aliqua hostia cetera fulgura teneantur. b 4.
29. aut dicas mihi qua confidentia tales superis oifers preces? b 4.
30. an forte quaedam commercia b 4.
31 . Dixit nunc quae mala et inania ab eis petantur. b 3. metuens diuum
ut therentius : fugitans litium (Phorm. IV 3, 18) i. e. timens lites. transit iterum
ad uanas superstitiones mulierum quae dum ad nutriendum infantes acceperint
eos digito turpi i. e. medio (uel saliuis b 4) expiari fascino putant. et hoc
obscenitatis indicium est. b 3. indicium facit b 4.
32. tollit eum de lecto et incipit ei aliquod incantare fronti puerili et
labellis eius tenerrimis.
— 33 —
33. Infami digito ait medico {Jahn medio) uel inpudico.
Lustralibus purgatoriis liberatoriis {scr, liberantibus) puerum
ex omni malo et ex omni quod dicunt mulieres fascina.
34. U r e n t e s oculos, quia fascina urunt tamquam consumunt.
35. Et spem modicam uel dubiam; nihil enim tarn dubium
quam (ex)spectatio summa de infante.
36. Licinius Crassus inter Romanos locupletissimus fuit;
huius igitur diuitias optat puero. ordo est: spem uehementem
uoto suppliei nunc in campos Licini nunc in aedes Crassi mittit
dicens : Da illi quantum Crassus habuit.
38. Ubicumque posuerit pedem, statim nascatur rosa et
puUulet terra floribus.
33. infami digito aut medio qiiod obscenitatis est b 3 b 4. ut ait iuuen-
alis Quin fortunse ipse minaci pra3beret laqueum mediumque offenderet unguem.
(X 52 sq.) Sunt autem nomin a digitorum hec pollex salutaris infamis medici-
nalis ultimus. lustralibus saliuis purgatoriis liberantibus puerum ex omni malo
quod dicunt mulieres fascino uel quia frequenter infantibus saline fluant. b 3.
34. Vrentes oculos merito quia fascino uruntur tanquam (antequam b 4)
consumantur. urentes ergo i. e. fascinantes b 3 ut vir(gilius) Nescio quis tene-
ros oculis mihi fascinet agnos (Eclog. III 103) b 4. inhibere perita i. e. pro-
hi bere ne fascinet b 3.
35. i. e. spectatione superbum b 3 i. e. precatione suppliei. raacram spem
i. e. modicam quae recte mediocribus optatur. uel certe macram dubiam b 4.
nihil enim tam dubium quam (ex) spectatio summa de infante. b 3 b 4.
36. locupletissimus diues cognominatus est. huius diuitias optat puero.
Alii uolunt Licinum tonsorem ac libertum augusti cesaris prsediuitem signifi-
cari cuius monimentum est preciosi operis. Sepultus uia salaria prope urbem
b 2 ad lapidem secundum b 4. De hoc (homine b 4) fertur non inuenustum
Varronis epigramma : Marmores Licinus cumulo (tumulo iacet b 4) at Cato paruo
Pompeius nuUo credimus esse deos ? (sinodochios b 4) uero metri causa fecit
sineresin (dieresin b 4) nominis Licini pro licinii et a cognomine nomen distinxit
b 3 nomine eognomen desunxit (scr. diiunxit) ut Vir.(gilius) Non haec tibi
litora suasit Delius aut c(retae) i(ussis) c(onfidere) a(pollo) (Aen. III IGl sq.).
interdum epitheton a nomine ut (Aen. III 668 sq.) nee talia passus Vlixes obli-
tusue sui est itacus discrimine tanto b 4. ordo : spem macram (uehementem b 4)
supplice (suppliei b 4) voto modo in campos licinii modo crassi mittit in edes
(nunc in aedes licini crassi dicens b 4.) da illi quantum crassus habuit. Sed
hie (sie b 2) quoque admonet ignorare stultos quid sit petendum a diis ideo
ait ego nutrici non mando vota b 3.
37. ametur iste ab imperatore et tollatur gener a rege et a regina qui-
dam (quod est b 4) felicitatis immense ut optetur gener esse a regibus vel
(et b 4) a puellis ob pulchritudinem suam rapiatur b 3.
38. Statim exinde — pupellet terra floribus pede calcata pueri b 3 b 4.
.f.-
— 34 —
39. Verba Persii: ego scilicet sum contemptor diuitiarum;
ueto nutricem meam aliqua uota meo optare puero.
40. luppiter, id est, Noli illi annuere, licet te rogarit abbata,
{scr, albata). albata aut(em) festiua uel pura sine uitiis uidetur.
41. Poscis opem. Bonam ualitudinem optas, quae te etiam
in senectute non deserat, et in membris auxilium poscis, sed
hoc tibi a diis prsestari cottidianae epulse non permittunt. Fidele.
Robustuni ualidum, quod sustineat senectam, quae morbis onani-
bus abundat.
42. Tucceta apud Gallos cisalpinos hibulana dicitur caro
condimentis quibusdam crassis oblita ac macerata et ideo toto
anno durat. Dicuntur autem tucceta condimenta gulae deliciosae,
quibus bona hominum ualitudo corrumpitur.
44. Rem struere exoptas. Sunt alii, qui poscunt sibi
Patrimonium augeri non sine damno et potentes diuitias prius
ipsi inpendunt sacrificia dis et bene ad inuidiam caeso boue
dixit, quasi auctore rei familiaris ; cultura enim boum ditescunt
39. Ast ego inquit contemptor diuiciarum nolo a diis talem (talia b 4)
mihi imperare (impetrare b 4) nutricem. Arguit quoque inperitos qui nesciunt
quid sit consequens optare. Se vero dicit non solum ineptis votis non teneri
sed et Omnibus modis se denegare (abriegare b 4) vota ioui adiungens precem
Vit cum rogatus fuerit non audiat tanquam pecuniarum contemptor et non dicit
hsec aut huiusmodi vota sed omnino nulla. et uet(o) quicquam infanti meo
optari. b 3 b 4. non mando uerbo usus est aruspico cum eis dicitur mando
tibi ut maximum iouem audias ut quem ad modum precationis assertio fit ita
fiat et in sacris et in prece b 4.
40. Negato iupiter i. e. si nutrix mea voluit a te talia flagitare o iupiter
noli illi annuere licet te albata {in marg. sec, m. rogarit i. e. petat albata,
(ablata b 4). i. e. aut festiua aut certe albata pura uel uitiis carens b 3.
41. poscis opem, ut fortis sit. corpusque f. s. ut sit robustus in senectute. b 3.
42. ad alios transit qui sua intemperantia contraria votis efficiunt (offi-
ciunt b 4). bonam valitudinem optas quae (te b 4) etiam in senectute non dese-
rat. Tuceta b 3 b 4. bubulla b 2 bubala b 3 bubula b 4. Solet etiam porcina
eodem genere condita seruari aut ad saturarum iura b 3. hinc plocius vir-
gilii amicus in eadem regione est nominatus tucca. b 4. iterum ait (agit b 4)
de hominum optationibus cum petant ut fortes sint corpore et eadem fortitudo
usque perseuerat (perseueret b 4) in senectam. sed hoc a diis non potest con-
cedi dum cotidie crapula ipsum corpus corrumpit. b 3 (cormmpitur b 2) unde
dictum est senectus ipsa morbus est. b 4. Vel tuceta dicuntur loca in quibus
(tunse b 4) carnes ponuntur.
43. louemque morantur. i. e. a beneficio retinent. b 3.
44. mercurio deo deorum ficri (ideo dixit sacrificium facere b 4) dixit
quia deus est lucri quomodo superius (vs. iO sqq.) dixit de hercule : et o si
sub rastro crepet argenti mihi seria dextro hercule. Sed illum dixit abscon-
diti lucri esse presulem (praBsidem b 4) mercurium autem euidentis lucri b 3
(lucelli b 4) cui etc.
— 35 —
homines, Mercurio ideo sacriflcare dixit, quia deus lucri est,
sicut Hercules; sed illum dixil absconditi lucri esse praesidem,
Mercurium euidentis lucelli. Dum optas, ut negotia tua implean-
tur, Mercurio sacrificas cseso boue dicens, ut locupletior qua satu
meros gas ut augeatur tua substantia efflciaris {scr, ut locupletior
efflciaris, satum erogas, ut augeatur etc.) et gregibus tuis plenius
foeturam tribuat. Cui Mercurium inducit respondentem , qua
ratione tibi contingat hoc, cum cottidie uitulas, quse possent
gregem amplificare, occidas.
47. lunices dicuntur uaccse setate uiridiores, quse iam fecerunt
uitulas, necdum tarnen ad summam (magnitudinem) (per)ueiierunt.
dictse autem a iunibus, unde comparatiuus iunior et sunt iuniores
(corr, minores) iuuenibus.
48. Bene autem uincere, quasi superstitione sua conten-
dat Mercurium superare. F er tum. Fertum estgenus panis uel
libae (Jahn IM),
45. Da fortunare penates. fortunatos facere b 3.
46. quo pessime pacto. hie quasi mercurius respondet quo possimus pacto
augere tuam rem cum hoc quod nahes consumas et disperdis (disperdas b 4)
hostias faciendo b 3. Persius in talia poscentes inuehitur Quo pacto potest
tibi augeri res tua, cum hoc quod habes cumsumis et disperdis hostias faciendo
b 2. Vel certe persius in eum inuehitur b 3. indignetur uel inuehatur b 4.
47. lunices dicuntur tenerae aetate boues, quse iam cesserunt uitulas etc.
iunicum autem ait iuuencarum. iunices autem dicuntur tenere etatis (tenera
etate b 4) boues que iam cesserunt uitulis necdum tamen ad summam magni-
tudinem peruenerunt b 3. Omenta autem sunt membranse quse exta continent.
b 2 b 4.
48. opimo i. e. pingui uel pleno, fertum autem. ait, pingue genus est
panis uel libi quod diis infertur a potentificibus in sacrificio b 2. dictum autem
lertum a ferendo b 3 b 4. Alii vas dicunt quod ornatum certis speciebus
(sacris b 4) et inferuidis (refertum diis b 4) infertur et est sensus. cum hec
sepe (pene b 4) clamantem deum audiat tamen inquit perseuerat in voto et
effecturum se putat quod inprobe petit donec omni spe (re b 4) consumpta
ad unicum redactus numum quem in exhausta archa et sine sensu (censu b 4)
inuenit supersticionem suam gemens excrucietur (exercetur b 4). Verum tamen
quamuis audiat talia non cessat deos sacrificiis fatigare et sperando diuitias
futuras archam suam exhaurit quamdiu nullus {scr. ullus) numus in arce (fundo
arc» b 4) suspiret. b 3.
49. Iam crescit ager. intra se cogitationes eins refert b 3.
50. iam iam donec deceptus. tam diu cogitat quod illi crescant sua bona
sacrificando diis donec decepta expectatione et spe accessionis (actionis b 4)
quae erat dum pecunia usque ad ultimum (unum b 4) consumpta nummum in
60 deficiat. posita in imo id est in fundo arcae, frustra iam gemitu et suspirio
(suspiriis b 3 b 4) prosequente parium suorum, uel certe ipse suspiret (suspi-
rat b 3), quia nichil uidet in imo fundo nummorum. b 2. Num numus (num
nummus b 4^ tropicos (xQonix&g) b 2 b 3 b 4. ut tacita libabit acerra pro
ipse tacitus o 3 b 4.
...J
— 36 —
52. Si tibi crateras argenti. Si tibi aurea uel argen-
tea uasa dono feram, sudabis gaudio, id est, guttas excuties,
quod cor tuum sit Isetum.
55. (Euenit e tali dissolutione,) ut auro putes numina de-
lectari, quod tu diligis, et hinc uultus eorum deaurandos existimes.
Ouato, siue quod ouo perfundantur statuse, ut bractea melius
inhaerescat, siue quod talis est bractea, qualis oui membrana, uel
quod medium oui simile est auri. Fratres aenos dicit Pol-
lucem et Castorem, qui fratres fuerunt et aliquando nocte Persen
regem Macedonise nuntiauerunt uictum, in quorum templo som-
niorum interpretes haberi solent, quod {Jahn qui) puros a pituita
nisus hominum exponunt. Pituita autem morbus est gallinarum,
qui ex edacitate nascitur. unde euenit, ut grauati somno homines
non bona somnia uideant.
52. Si tibi crateras. Ad alterani animi infirmitatem (transit b 4) et
aggreditur eos qui inaniter vota soluuiit credentes deos his delectari quibus
(ipsi b 4) delectantur. b 2. incusa autem dicit producta pingui auro id est
lamina incusa pingui producta unde incus dicitur a cuendo (cudendo b 4) in-
cudendo b 3. incussa autem dicit celata i. e. producta pingui auro i. e. lamina b 3.
53. vota soltea (v. v. 52 soluunt . . . argentea) et aurea uasa donavero
sudes gaudio et guttas excutias quod cor tuum hinc sit letum. l^ 3. transit igi-
tur (iterum b 4) ad aliorum hominum voluptates qui cupiditate tenentur qui
si contingat ut subito diuitias inueniant statim eis inuentis potius fatigantur
b 3. pectore ideo dicit leuo quia in parte sinistra (pectoris b 4) cor habemus
b 3 ut iuuenalis culpa docentis s(cilicet) arguitur quod laeua in parte mamillae
nil salit archadio iuueni (III 158 sqq.) b 4. vel leuo certe contrario b 3 b 4.
54. Excuties (Excutias b 3) guttas aut sudoris aut lacrimarum nam et
hoc potest (de sudore b 3) intelligi quia iam dixerat de sudore ut (est b 3)
illud terentii (therentianum b 3 b 4) lacrimor (prae b 4) gaudio (Terent. Adelph.
III 3, 65) b 2. letaris (laetari b 4) pretrepidum. i. e. propter sudorem pre gau-
dio innatum (natum b 4) toto corpore trepidabis (trepidabit b 4) vel quia ad
letitiam festines et pectore leuo i. e. malo sudoris guttas excutias. b 3.
55. hinc illud subit i. e. euenit ex tali dissolutione animi subiit ut auro
etc. ex hiis uultus deaurandos existimes b 3. ouato quia medium oui simile
est auro hoc est* in modum oui b 3 b 4.
56. Acron tradit quod in porticu quodam (quadam b 3 b 4) apoUinis
palatini fuerit (fuerint b 3) danaidum effigies et contra eos (eas b 4) sub diuo
totidem equestres filiorum egistei (egisti b 3) ex his autem statuis qusedam
dicebantur postulantibus per sonum dare oracula. Alii autem fratres aenos
pollucem et castorem qui (utique b 3) fratres fuerunt (et aliquando etc. b 3
b 4) qui responsa dabant in quorum etc. b 2. uictum in ciuitate — Xerxem
b 4. qui — exponebant b 2 b 3 b 4. Aliter : cum romani pestilentia laborarent
castor et pollux in somnis populum monuerunt sicuti remediis curarentur et
licet eorum multe essent statu» romae tamen paratae sunt illis similes quas
postea romani deaurauerunt b 4.
— 37 —
59. A u r u m u a s a N u m a e. Numa Pompilius, rex Roma-
norum, uasis flctilibus usus est etiam ad religionem deorum, ex
quo Numa dictus est, eo quod numinibus deseruiret: nam primus
religiones deorum inuenit.
Saturniaque iupulit aera. Saturno in terra Italia
regnante aes in usu fuit, quod etiam postea in sede Saturni con-
debatur, unde aerarium dictum est; nondura enim fuerat argen-
tum uel aurum.
60. Vestales urnas aut Vestae aut Vestalium uirginum;
sunt autem uasa, quae seruiunt Vestae, flctilia. Tuscum, siue
quod in Etruria creber usus uasorum flctilium fuerat, siue
quod Tusci deorum simulacra flctilia fecere. Haec autem omnia
luxuriante mundo mutata sunt.
61. curuae in terris animae. (Dicit) exoleuisse
[diuinum] spiritum diuinum in terris de hominibus natura eis
inditum et intellegentiam summam animosque nostros originis
diuinae inmemores factos et more pecudum humum spectantes.
Caelestium inanes dicit, qui ignorant caelestia, ex quibus
originem ducunt.
57. purgatissima i. e. certa quia pituita pleni nichil veri sompniant.
Pitaita autem est purgatio cerebri uel morbus etc. sensus ergo est Nam fratres
inter aenos quorum sacras effigies ouato auro producis precipui sunto i. e. sint
precipui honoris magis colendi honoratiores Est autem precipui aduerbium
b 3 b 4. Precipui sunto id est sint et est sensus : Nam fratres inter aenos
sacras facies (sacrifacies b 4) quas ouato auro perducis praecipüi sunto i. e.
sunt prsecipui amoris uel honoris i. e. magis colendi (honoratione b 4) uel
Sit aduerbium prsecipui pro praßcipue b 2.
59. Aliter sensus tenus (? dum b 4) ouato auro effigies huius (Unit b 4)
expulit antiquum ordinem ministerii quia nimia (quem numa b 4) instituit qui-
bus aliis modis oporteat uenerari deos b 3. aes in usu fuit in sacrificiis b 2.
nondum fuit enim argentum atque aurum et est sensus: misteria innocentium
ac simplicium vasorum auaritia (et) ceca remouit ambitio. Vel quia saturnus
ex eis (ereis b 4) vasis placabatur. b 3. Numa Pompilius secundus rex — in-
nen! t apud romanos. Virginesque vestales uasis flctilibus in sacris etiam usae
sunt lUud enim aes vna parte capite iani notatum erat altera naue qua saturnus
fugiens ad ytaliam uectus est. bene autem in illo nummo geminum [constat]
erat signum et hospitalitatis iani et aduentus saturni quod ses postea dictum est
(et) in «de saturni condidebatur nondum argento auroque signato. Vnde aera-
rium nomen accepit. fuit autem assis libralis et dipondius duarum librarum
quod hodie in usu remansit et solet pensari pocius quam numerari. Vnde et
dispensatores dicti prorogatores b 4.
60. uirginum utrumque enim est b 4.
61. spectantes ut salustius ait : quae natura prona atque uentri obedien-
tia fixit {scr. finxit. Cat. II.)
— 38 —
62. Quid iuuat. id est, Quid prodest, ut credamus deos
ex humano corpore cupiditate aliqua uel ambitionibus delectari
carnalibus et felicitatem deorum in auro positam credere?
64. Haec. incipit iam de uitiis corporalibus loqui et tangit
delicias, quas sibi homines inuenerunt. Gas iam ad carnein
nostram referremus (reperimus b 3). Corpus enirn nostrum om-
nium uitiorum causa est. Est autem casia odoris genus, quod
oleum corrumpit.
65. Vitiato murice. Id est, cocto uel fracto conchilio,
quo tinguitur purpura. u e 1 1 u s autem ob hoc dictum, quod primo
lanae uellerentur non tonderentur.
67. Crudo de puluere. Bene crudum puluerem dicit,
quia coquitur aurum, ut metallum flat, et bene stringere, quia
coquendo redigitur in massam. Haec una, quae dis soluit casiam,
et haec, quae coxit Calabrum uellus.
; 62. quid iuuat (prodest b 4) et (ut b 4) credamus deos cupiditate aUqua
vel ambitione sicut homines tangi uel ut humana corpora (et ex humano cor-
pore ut b 4) credamus deos luxuria (uel b 4) pompa aut ambitiosis delectari
carnibus (carnalibus b 4) et felicitatem deorum in auro positam esse b 3. cre-
dere add. b 4.
63. pulpa est caro sine pinguedine dicta quod pulpitet resilit enim sepe
et viscum vocant propter(ea) quod glutinosa sit. pulpa dicta quia pulte mixta
olim uescebatur unde et pulmentarium et pulmentum dictum, quid delectat
(credere b 4) cupiditate deos tangi et bona eorum malis nostris existimare.
hec eadem pulpa i. e. hoc corpus nostrum omnium uitiorum (causa) est quod
detractatiue (detractiue b 2 b 4) sceleratum appellauit b 3.
64. reperimus et aliter casia herba vel pigmenti genus quo oleum meliore
odore inficitur quia oleum odoribus inficit (uitiatur b 4) b 3. hanc candem Car-
men {scr. carmem) multis delectamur aromatibus uestium magnitudinibus mar-
garitarum dignitatibus et auri copia. casiam quam in terra orienti proxima ho-
mines toto corpore contecto paulum oculis relictis ad uisus in terris propter
multitudinem auium infens«arum quae sunt uespertilium similes et gladicibus
coUigunt et se coUigentes aquarum superficiem in limini (scr. limi) modum.
hsßc casia oliuo mista unguentum facit. — ut vir(gilius) et casia liquidi cor-
rumpitur usus oliui (Georg. II 466) b 4.
65. lanae coloribus tinctae corporis usibus inquiruntur ad ambitionem.
sensus est apulam lanam conchilio inficit. ideo in apulia quod ibi oues pluri-
mum nascuntur. b 4.
66. pro rädere margaritas de conchis marinis. uniones enim nascuntur
in conchis pro quibus bachas posuit. Bacha ergo genus gemme quod in con-
chis nascitur. b 3 ut oratius : querunt unionibus honusta bachis (epod. VIII 13). b 4.
67. quia aurum et argento (argentum b 2) ex terreno puluere separatur
et in fornace coctum [et] in massam confertur b 2 b 4.
■'. ■-' j'- .
— 39 —
68. Utitur tarnen uitio id est crimine. nam crimen est am-
bitione petere et possumus eis concupiscentiis hominum ignoscere,
quibus utuntur. utuntur hac tarnen bis operibus, quamuis peccent
superuacua reperiendo.
69. Dicite pontifices. Hoc dicit: sacerdotes, reddite
mihi rationem, quid opes in templis faciant? cur diis et non
usuris consecrantur ? quibus tarn superuacuse sunt, quam Veneri
puppse, quas nubentes uirgines donant.
72. Messalae lippa propago. Hie autem Cotta Messa-
linus tarn uitiosos oculos habuit in senectute, ut palpebrae eins
in exteriorem (dexteriorem b 4) partem uerterentur. fuit enim
multis locupletatus diuitiis. hie ab Aurelio Cotta adoptatus (Mar-
cus b 4) Aurelius Maximus uocabatur trahens originem ab Au-
relio Messala, qui septies consul fuit, qui cum a quodam Gallo
ad monomachiam in proelio uocaretur, coruus super galeam eius
sedit et uicto hoste Coruinus appellatus est. per Messalam autem
significat eos, qui non pura conscientia sacrificant diis.
68. hoc (hec b 4) faciendo ab integritate sui mores humani vacillant
in quo tarnen crimine possumus hominibus ignoscere eis qui concupiscentiis
non (quibus b 4) utuntur. nam crimen est ambitione (ambitionem b 4) petere
fnon b 3] utitur tamen ea quamuis peccet superuacua reperiendo (cum b 3)
habet tamen aliquem uisum (usum b 4) appetitorum. (amplius peccat b 3).
69. et non sacrificiis — quibus diis tam sunt opes quam Veneri popse b 3.
Solebant (enim b 4) uirgines antequam nuberent quaedam uirginitatis sue dona
ueneri consecrare b 2. hoc et uarro scribit. si homines inquit auri cupiditate
corrupti uicia incurrunt ut (scr. at) quid aurum superis quibus solent hec uicia
displicere? b 4.
70. nempe hoc michi facit aurum quod popae in templo Veneris et cum
hoc faciunt homines nature vitio corrumpuntur. uerum vos pontifices dicite in
templis aurum quid facit? b 3.
71. Feramus inquit ad templum (dona b 4) bonam conscientiam et sie
fiet ut tantum mola salsa litantes exaudiant dii quod potest et pauper quod
genus sacrificii non locupletibus (tantum sed b 3 b 4) maxime pauperibus facile
est b 2.
72. fuit multis deditus uitiis b 2 b 3. in caput eius super galeam b 2 b 3.
Per messalae autem propaginem eos uult accipi (osteiidere b 3) qui non pura
conscientia diis sacrificabant. b 2 (sacrificant b 3 b 4).
73. compositum ius (fasque animi b 4) honestam cogitationem (secretam
b 4) et ius compositum (et compositam b 4) in animo et secretas cogitaciones
et sanctas et sancti tenacitate(m) ut erui non possit (possint b 4). animi vir-
tutes connumerat quas cum (si b 4) quis frequentat nullis uictimis (nullus b 4)
sed farre tantummodo deos placat et discretas cogitationes honestatemque
sanctam significat b 3 b 4. nam qui quaerit inquit iustus et innocens et fidelis
esse per haec honestus habetur etiam {scr, et iam) thure placabit deos b 4.
— 40 —
74. in marg. Incoctum ualdecoctum ac maturitate animi
et honestatis pleno ; generosi dicuntur, qui propitio nascuntur
genio, ideo honesti et beniuoli.
INCIPIT III. SATIRA.
In hac satira in desidiana et intemperantiam hominum in-
uehitur et (dicit eos) ita hesterno uino onerari, ut edormire ante
horam quintam non possint, quam desidiam nunquam dicit euitari.
et quseritur subinde causas necti, quominus studia celebrentur.
Ad hoc ergo satirae principium pertinet, quod philosophi dicunt :
necesse est uitiis sapientem incidere. Sed hoc inter sapientem
stultumque interest, quod se uitiis sapiens celerius euoluit, ibidena
merso atque inuoluto stulto. Ergo, ne is, quem Persius in hac
satira ob desidiam culpat, ad excusationem sui criminis dicat
sapientem quoque aliquotiens uitio detineri, hoc primum ei poeta
opposuit, quod is non aliquando, sed assidue uitiis se tradiderit.
Hanc satiram poeta ex Lucilii libro quarto transtulit castigans
(ed, pr, l. castigantis) luxuriam hominum maxime diuitum et cum
inducit psedagogum obiurgantem scolasticum, increpat humanam
uitam, et dum explorat {Jahn exprobrat uni), omnium notat segni-
tiem et inducit unum ex comitibus alium castigantem.
1. Mane, quando aduerbium est, tempus significat et uerbo
cohseret, quando uero nomen, epitheton sumit, ut mane nouum,
75. ce in hoc loco adiectio sillabica nam in cedo verbo producitur. hie
quoque sensus ab oratio sumptus est qui ait: immunis aram si tetlgit manus
I non sumptuosa is (iis b 4) blandior hostia | molliuit aduersos penates | farre
pia et saliente mica (Carm. III 23, 17 sqq.) b 3. Flacci persii satirarum Über II
explicit Incipit III de luxuria et vitiis diuitum feliciter b 3.
Nempe hec (hoc b 4) assidue, id est, numquid non assidue hec (hoc b 4)
facis. nempe enim est numquid non b 3 qui ita hesterno vino onerati b 3 illud
primum ipse poeta exposuit b 2 b 4. castigans (b 2 b 4) luxuriam (hominum
maximeque b 4) et uicia diuitum et cum inducit pedagogum obiurgantem scola-
sticum increpat omnium segniciem b 2. quam desidiam nunquam deuitare
dicit et queritur. subinde causas nectit b 3. inciso atque inuoluto stulto b 4.
ergo ne b 3 b 4. semet tradiderit b 3 b 4. castigante b 3. et cum inducit sco-
lasticum increpat humanam vitam et dum uni exprobat (eum exprobrant b 4)
omnium notat segnitiem b 3. mane nomen est temporis non tempus b 3. in
marg. sec. m, nam mane quando ipsum tempus significat aduerbium est et verbo
coheret ut mane venit b 3 mane fecit b 4 quando autem nomen est tum epi-
theton est (epitheticum siunit b 4) ut est darum mane vel mane nouum b 3.
— 41 —
5. Unum comitum inducit castigantem desidiam dormientis
et dicentem ; tarn diu dormis, donec meridies est? Canicula
est ardentissimum sidus, quam ideo ait insanam, quod sub ortu
eius multi segrotent.
8. In margine : uitrea id est uiridis, quod iratus intelligitur
ex uultu. ira enim uirides et pallidos facit homines. ac uelut cito
{sec. m, uitrea quae cito) apparet [ac uelut] quicquid in uitreo
uase apposueris, sie, qui cholera patitur, (cito apparet).
9. Rumpor ita clamoribus, ut credas asinos clamare. Ar-
cadiae pecuaria asinos dicit, qui primum in Arcadia nati sunt,
ruditus (fuit ruditur, sec, m. rudere) proprie asinorum est.
2. Fenestras intrat et angiistas ostendit lumine rimas. figurate dixit non
enim appellatorie mane ut uesperum b 4. niane scilicorum (scilicet uel b 4)
per rimas fenestranim 8e tota lux infundit ut ea[m] capi non potest b 3. ut
capi non possit b 4. fenestras in trat significat quod lux prima fenestras vel
per fenestras lux in lectum intrat b 4.
3. indomitum falernum i. e. uinum multaß uirtutis ut uir(giliu8) ait: et
dux bachi domitura saporem {scr. soporem ; Georg. IV 162) et lucanus : in-
domitum merce cogens spumare falernum (X 163) b 4. stertimus indomitum.
sensus autem iste est b 3 b 4 tam (iam b 4) diu hesterno sapore (sopore b 3
b 4) deprimimur ut possint hi (hü b 3 uti b 4) qui nimia ebrietate grauati
sunt tam longo falerni somno discutere b 2 longe (longo b 4) sompno crapu-
lam falerni vini discutere b 3 b 4. uel utrum tan tum dormimus quanto tepore (ut
in tanto tempore b 3) qui falernum bibunt possunt (concoquere possint id est
b 3) digerere b 2 unde et crudi dicuntur indigesti b 3 b 4 aut (an b 4) quanto
ipsi coquamus falernum aut (an b 4) quod sufficiat falerno tempus in nobis
despumare b 2 (id est deferuescere b 3 b 4). falerna est regio campaniaB ubi
nascitur uinum magnae uirtutis (vina optima nascuntur b 3 b 4) unde falernum
uinum dicitur b 2. unde dicitur mons falernus b 4.
4. tangitur umbra. Dum umbra illius medii stili qui in horologio est
quintam lineam tetigerit (attigerit b 3) ac (per hoc b 4) si diceret usque ad
quintam horam b 2.
5. unum ex comitibus inducit castigantem b 4 tam diu dormientis desi-
diam et dicentem quid tam diu dormis cum iam estus meridianus ceperit b 3
caeperit b 4.
6. id est, iam meridiane höre sunt in quibus (iam est meridies in quo
b 4) sole feruentissimo (frequentissimo b 4) tacte segetes maturescunt et pecora
nemoris umbras requirunt b 3 inquirunt ut vir.(gilius) nunc etiam pecudes
umbras et frigora captant (Eclog, II 8) b 4. ordo est : en quid (si quid b 4)
agis ? unus ait comitum b 3 dormienti b 4.
7. personam ponit (inducit b 4) interrogantis : an vero (uere b 4) meri-
diane höre sunt (sint b 4). Ocius huc aliquis assit. Surgentis de sompno
verba sunt vel vocantis famulos quia (et quod b 4) tarde respondeat irascentis
et clamantis pueros et irascentis (eo b 4) quod clamanti tardius rcspondeant b 3.
8. ac uelud aliquid in uitreo uase ponas ita qui colen {xoXtjv) patitur
cito paret b 2 uitrea blies i. e. uitrea ira ; uiridis perspicua quia iratus intel-
ligitur ex uultu etc. b 2 uitrea que cito apparet b 4.
9. Findor rumpor ut estimes (extimes b 4) archadios asinos rudere qui
campum nacti insane (sane b 4) exultant b 2 b 3.
— 42 —
10. Bicolor. Ideo bicolor, quod pars coiiglutiuata aut
.quse quondam capillos (habuit) et bicolor facta est, ut posuit
capillos. Ea, quse causantur ii, qui pigre student, enumerat. in
margine sec, m. : et hoc dicit : incassum excusas, quod uacatio
cuiusque ofHcii (te) desidiae tarn loifgse tradiderit, cum habeas,
quod agas.
13. Sepia. Quia sepia piscis ita nigrum habet sanguinem,
ut atramentum inde conficiatur.
14. Fistulam pro cannali calamo exquisite dixit et tunc
reprehendisse se signiflcat, quod quaerendo hoc et illud tempus
per(d)it nee ipse profuit {sec, m. proficit).
15. Numquid ad has res peruenimus ? Figurata locutio est
ironicse (ironice). hie est sensus : usque dum pepercisti mammis
et cibis matris tuse, sie delicatus hie morari cupis, utpote filius regis.
10. et bicolor. Bicolor i. e. una parte crocata capiUis demptis. ea quse
causantur qui pigre student enumerat et hoc dicit incassum excusas b 2 quod
uacatio eins oracii et {scr. te) desidiae tarn longe tradiderit — nisi tibi inuentis
uanis occasionibus uanas necessitates procures. dum uel (nichil b 3) crassum
uel nimis remissum causaris atramentum aut non bonam calami dispositionem
accuses tuo querens ocio consulere b 2 b 4. cuius ambigua est bicoloris mem-
brane (ratio) ideo ait [cuius] bicolor membrana quia quondam capillos habuit
aut quae bicolor facta est ut posuit capillos et hoc dicir quod hec et vigilans
sibi occupationes per desidiam generat dum aut de calamo intemperato queri-
tur an (aut b 4) de pingui aut aquoso atramento b 3 aut merito bicolor quod
pars crocea pars glutinata apud antiquos erat, membrana quondam habuit
capillos b 4 et notando (notandum b 4) feminino genere membrana. b 3.
13. Sepia pro atramento a colere (et colore b 4) posuit quamuis non ex
ea ut affri (afri b 4) sed ex figulinis (fuligine b 3 b 4) ceteri conficiant atra-
mentum. nigra sepia uanescit ex infusa lympha b 2.
14. Dilutas querimur. i. e. dissolutas nimia aqua fistula geminet b 3.
cum {scr. eum) reprehendens signiflcat quod querendo hoc et illud tempus per-
dat nee proficit b 4.
15. nolo dormire. sie et nutrices infantes delicatos esse instituunt unde
palumbes (palumbo, scr. palumbos b 4) melius pueros intelligere quos quse
nutriunt blandientes etc. nie est sensus : usque dum mammis et titis matris
tu8B sie delicatus sie morari cupis ut puta b 2.
pedagogus i. e. magister. pedagr puer latine gogo i. e. duco inde peda-
gogus puerorum ductor. o miser inque dies, o magis ac magis desidia perditus
(periture desidia qui tam inepte piger es b 3 pigres b 4) quid ad tantam dis-
solutionem a nobilibus pueris lapsus es (qui, et b 4, ad nanc dissolutionem
captus es b 3) ut mutilas uoces imiteris et papare etc. b 2. lallare recusas
lallare ; aut cur non commanducatos cibos poscis aut cur non nutricis iussu
dormire plorando recusas quae infantibus dicunt ut donniant lalla lalla (lalla
b 4) aut dormi aut lacta quia quasi irati infantes nolunt b 2. et hoc dicit : solent
eins (enim b 4) uicia processu temporis minui cum in te (e b 4) contra accessu
(e recessu b 4) temporis augeantur qui stultam imitaris molliciem delicatorum
uel nobilium puerorum quos ipsa magnarum diuiciarum luxuria frangit qui
uoces inutiles (multas b 4) imitaris etc. b 3. deducto b 3 diducto b 4. lacte b 3.
— 43 —
Responsio paedagogi : o miser. paedagogus grsece, latine
puerorum doctor. solent enim uitia processu temporum minui,
cum in te (e) contra augeantur, qui stultam imitatus mollitiem
delicatorum uel nobilium puerorum, quos ipsa diuitiarum frangit
luxuria, uoces utiles (scr, mutilas) imitaris. et papare pro co-
medere uel lallare pro noli dormire. recuses. nam qui
paruulas aues nutriunt commanducatos cibos diducto earum
rostro inserunt.
16. Palumbes (Palumbos) pueros intellege, quos, cum
nutriunt, blandientes columbos et passeres et pullos uocant; nam
nutrices iubentes pueris dormire (scr, dormire pueris) ploranti-
bus saepe solent dicere : lalla lalla, id est. aut dormi aut lacta,
quod quasi infantes irati nolunt.
19. Quid mihi istas excusationes succantas, id est murmu-
ras, cum tibi fatuo tempus praeterit?
21. Contempnere, a uitiis scilicet, relicta uirtute, quia
uirtus sapientiae non est in te. Sicut uas non bene coctum rauce
sonat, sie et insipiens temptatus ostendit, qualiter futurus sit, id
est miser.
19. Aut tali studeam calamo. eius obiurgati verba sunt scolastici. Cui
verba ? quid istas succinis ambages ? Tu inquit calamum causaris. hie poeta
dixit: tanquam fatuus (fatuis b 4; qualiter fatuus sie b 2) ista loqueris quid
aliam rem ex alia causaris ? tibi perit tempus in. quo nichil agis. quid mihi
has excusationes succantas.
20. succinis, ut concinis, ita succinis, i. e. submurmuras b 3. b 4. Tibi
luditur, i. e. te illudis. effluis amens. i. e. desidia deciperis (deceperis b 4)
tempore sine actibus trito. Alludit nunc (autem b 4) a uase uiciato quod nihil
in se continet quemadmodum hie eifusus per uitia nichil sapientiae in se con-
tinet ut terentius (in eunuco b 4) : plenus rimarum (sum b 4) Hac atque illac
perfluo (effluo b 4) b 2. (a b 4) tempore quo tibi necessarium fuerat (te b 4)
aliquid facere desidia laberis et deciperis b 3.
21. quia virtus in te id est rigiditas mentis et sapientiae quae vitia ex-
pellatnr (expellat b 4) non est. sensus : ad inuidiam virtute relicta placare
paras qua relicta contempnere b 3 sensus est : an uirtute(m) paras qua relicta
contempnere. Item contempnere. hec ab horatio male translata intempestiua
sunt, horatius : quin tu inuidiam placare paras uirtute relicta (Sat. II 3, 13).
hie prompta (?) efdcaciter. neque (enim b 4) officia extorquenda sunt (sint b 4)
sed voluntario petenda sunt. Sonat uüium ambiguum est cum non sit vitium
sonare et cum non sit proprium fidelie respondere utrum {corr, utrumque)
sonat Vitium aut percussa maligne respondet. Ceterum et sonat vitium acriter
(actiue b 4) dicimus ut nee vox hominem sonat nee presentat et maligne pro
acriter dici potest b 3 et maligne res pro acriter dici possunt b 4. hoc dicit
ergo : quomodo vas non bene coctum non acutum sonum reddit vel tinnitum
et prodit vitium suum ita (et homo b 4) non bene sapiens (sapientia b 4) poli-
tns Vitium suum temptatus (temptante b 4) ostendit et apparet qualis futurus
est i. e. miser b 3.
— 44 —
23. Acri Veloci et polita doctrina, sicut rota semper girans
non cessat. Etiamsi minus proficias, dicis te non curare, ideo,
quia habes farris modicum et saliaum et patellam, quibus rebus
in sacriflciis utimur.
28. Stemmata dicuntur rotundse imagines. tusco autem
dixit eo, quod nobiliter sit natus in Etruria, uel quod Tusci
fuerunt nobiles.
22. allegoricos viridi limo. quod sono (non b 4) tarn cruda quam cocta
vasa explorantur. (allegoricos b 4) viridi limo i. e. cruda (creta b 4) non cocta
vel adhuc limum habens i. e. argillam. sed dubium utrum similitudine usus
est an allegoria b 3 4.
23. nam et udum et molle translatio est et re[d]dit ad allegoriam cum
ait rota esse affingendum (rotam et fingendum esse b 4) pro erudiendum.
nunc nunc translatio est a figulis. Udum lutum es, i. e. non bene factus nee
doctus (lictus et decoctus b 4) sapientia ita quod (ideo quod b 4) acri rota
i. e. veloci politaque doctrina debes omnia quse vitiorum vite (in te b 4) labes
mollierat corrigere. Item udum et molle lutum figurate adhuc crudus es et
assidua exercitatione formandus es ut fictilia (fictiua b 4) circumactu rote
formantur b 3. sicut rota semper girans non cessat donec uas peragat urita tu
semper animum sub disciplinali submittere studio in fontem seiende debueras b 2.
24. Sine fine, sine interuallo incessanter b 3. sed rure paterno Hie anti-
pophora usus est. sed inquies (b 3 b 4) vel respondebis mihi esse rem tibi
familiärem mediate fragilitate (corr. frugalitate) farre contentam et tibi posse
sufficere etiam si minus proficias b 3.) metonomicos {uerow/nixci^) vota et
spes non improbas se concipere dicit. Unde securior sit et minus timeat in
penetralibus (in rebus impetrabilibus b 4) et quae tollerare (releuare b 4)
hominem frugi possint b 3. Hoc in loco ponit remotiuam antipophoram
(dv'^vjiocpo^uv) anti id est contra popheros {v:io(po^d) id est obpositio id est
ponit obpositionem respondens hoc quod ipse posset dicere b 2 in marg.
25. Sine labe dicit sine macula. salinum vas fictile in quo sal ponitur b 3 b 4.
26. Cultrixque foci. quia delibancie (scr. delibandse ; deliberatse b 4) da-
pes in ea posita ad focum feruntur. ideo cultrix foci dicitur b 3. inde cultrix
foci quasi integram domum ut : hortor amare focos (Virg. Aen. III 134). Item
cultrixque foci secura patella qua in rebus diuinis utuntur et non pateUa secura
sed ille quasi securus et sine dubio hoc satis potest et intelligi tanquam modo
antipophora et ille adhuc respondeat b 4. secura patella i. e. securos faciens b 3.
27. an deceat. i. e. inflatum esse.
28. Poetica et familiaris figura est: An te oportet arrogantia inflatum
dissilire quod in aliquo nobili tusco stemmate millesimus a magno auctore
numereris et ramum aliquem ac lineam (quasi b 4) successionis a genealogo (a
genea longis b 4) in stemate numeratus obtineas b 3. uel quod in equitatu roma-
norum recogitatione (recognitione trabeatum b 3 b 4) donis militaribus et signis
(insignis b 3 et donis militaribus insignem b 4) censorem tuum salutas. Cognitio
enim equitum romanorum censoribus (erat subiecta b 4) quse nunc consulum
est officii b 2. Trabea erat toge species ex purpura et cocco qua operti nobiles
romanorum initio precedebant. Trabea autem dicta quod in maiori gloria
hominem transbearet hoc (est) ultra et in posterum ampliori dignitate honoris
beatum faceret. Stemmata sunt ramusculi quos (etiam b 3 b 4) aduocati faciunt
an (in b 3 b 4) iure cum causam partiuntur. utputa, ille filius illius et ille pater
illius. proprie autem stemmata rotunde imagines, quoniam stepse {ari\pcu^
grece b 3) dicitur coronare b 2. corone b 3. antiquos. hoc et horatius de mece-
nate dicit: tirena regum progenies tibi (Carm. III 29, 1).
— 45 —
29. Censoremue. Cognitio enim equitum Romanorum
censoribus erat subiecta.
30. ad populum phaleras. ornamenta, quse beneficio
fortunae habes, quse te ornant, extrinsecus aliis ostende, quia ego
te noui, quod in animo uitiosus sis.
31. Discinctum dicit neglegentem, perditum, uel dis-
cinctum obesum et uentrosum (Jahn uentricosum) luxuria, quia
cingi non potest. Alii dicunt N attain fuisse quendara luxurio-
sum, qui Patrimonium suum perdiderit et nobililatem male utendo
exturpauerit [fuit exurpauerit; sec. m, extirpauerit).
32. Incaluit (Jahn incalluit) et tarn crassi cordis est, ut pec-
care se non sentiat et semel [e]mersus [est] nesciat emergere,
quod a malis suis ad bona uerti non possit. Pinguedo enim non
est latinum ; nam pingue cor facit homines hebetes, quod pro-
bamus ex onagro. Nam onager ceteris animantibus pinguius
cor habet et ideo stultior omnibus esse uidetur.
33. caret culpa, dicit se culpam non habere.
34. Sicut ii, quos uorago cenosa obsorbet, non remissos
in alta undarum facie ebuUit, ita hos quoque, quos magnitudo
criminum mersit, necesse est uitiorum mole grauatos nescire,
quomodo uirtutem agnoscant, uel qua arte sceleribus careant.
35. magno pater. Hie precatur louem, ut tyrannos
bestes publicos hac poena deiciat, cum uindicat, et faciat eos
30. extrinsecus habes aliis ostende. ego enim noui te quod uitiosus sis
animo et conscientia — extirpauerit b 2.
31. discinctum dicit negligentem et perditum intra obesum uthoratius:
discinetus aut quidam nepos (Epod. I 34) b 4. perditum nam ob pinguedinem
incaluisse hunc (nunc b 4) nattam induxit quod potest ab oratio videri trans-
latum qui ait ungor oliuo quo non (non quo b 4) fraudatis immundus natta
lucemis (Sat. I 6, 123 sq.). apud utrumque tarnen natte nomen fictum est. Alii
putant (fuisse b 4) quendam luxuriosum qui Patrimonium suum perdidit (perdi-
derat b 4) et nobilitatem male utendo extirpanit b 3 extirpauerat b 4.
32. mersus nesciat euadere b 3.
34. hoc dicit : [quod] sicut hiis quos vorago cenesa absorbet (cenosa ob-
sorbet b 4) nee rursus ad alta(m) undarum faucem (remissos in alta undarum
facie bullit b 4) ebuliunt ita hos quoque quos magnitudo criminum mersit
necesse est uitiorum moUe (mole b 4) grauatos nescire quomodo uirtute(m)
agnoscant (cognoscant b 4) vel qua arte sceleribus careant b 3.
35. ut ostendat quid ei mali paciantur qui cum cognoscant et videant
bonam vitam (malam b 4) tarnen sequantur b 3 hie precatur ut tyrannos hostes
publicos hac pena dema (deiciat b 4) — ut faciat eos uidere bonam (uitam b 4)
et glorie probitatem nee tamen sequantur possessi actibus prauis b 4.
.«T..V'.
— 46 —
uidere bonam uitam et gloriae probitatem nee tarnen sequantur,
possessi actibus prauis. Ergo
36. haud alia ratione, id est, non dissimili poenarum
condicione, quam ut uirtutem agnoscant et cognitam deserant.
39. Anne magis Siculi. Hoc dicit: an grauiora tor-
menta passi sunt ii, quos Phalaris rex Agrigentinorum tauro
aeneo torquebat inclusos, an grauior sollicitudo Democraten philo-
sophum torsit sub gladio pendenti {sec, m. Dionysii tyranni),
quam torquentur, qui huiuscemodi cogitationibus deprimuntur?
Quantum infelicitatis suse dolore et neglegentiaB poenitentia tor-
queatur.
44. Saepe oculos memini. Sensusest: tu autem, quem
ob desidiam et inertiam culpo, non potes tua crimina pueritiae
uenia fugere. omni quidem sapientise propter aetatis ignorantiam
pueriles ludos preeponimus, tu uero iam potes et uitia morum
corripere et sapientiam cognoscere et uitae uiam meliorem in-
dagare. enumerat quae puer fecit, ne in scolam iret. Merito, in-
quit, mihi lippitudinem accersebam, ne Catoni(s) deliberatiua(m)
recitarem, utrum moriatur annon aut quibus uerbis uti potuit,
36. ergo hanc {corr. haut) ratione alia quam ut virtutem videant et cogni-
tam deserant. Cum dira libido i. e. cum malignitas eorum et cupiditas praua
subrepserit (surrexerit b 4) uel prona voluptas (uoluntas b 4) circa quamlibet
rem b 3.
37. feruenti. nunc animi venenum dicit, ideo feruenti.
39. torsit quem dionisius opes et felicitatem mirantem inuitauit ad cenam
appositoque apparatu omni magnis epulis frui iussit sed ita ut gladius ligatus
seta ex laquearibus super caput eius uel supra ceruices eins penderet. quam
torquentur (torquerentur b 4) huiuscemodi etc. b 2. cogitationibus suis cum se
decipi intelligunt nee tamen corriguntur et apud se ita murmurant ut nee
uxoribus credant (prodant b 3) ut secreta ea (secretum eius b 3.) nesciat quae
scire debuerat b 2. quae proxima nesciat uxor, hanc aduocationem tanquam ex
ooniugibus quae est proxima i. e. corpore adiuncta b 4. Imus praecipites imus
quomodo sibi soli dicit uitia sua et ne culpetur ea pandere ita et ab uxore
(ut uxori b 3) hoc secretum abscondit (abscondat b 3) et tamen {Jahn tantum)
tormentum animi (inani b 4) silentio sustinet b 2. Item quam si sibi dicat
non furore compulsus sed interna conscientia futurum {Jaim furtim) obmur-
murent b 4.
44. refugere | etiam potes | enumerat b 2. «wpra vocabulum deliberatiuam
(orationem b 3 b 4) in b 2 scripta extant verba qucedam, quce ad Catonis censorii
deducere videntur. moreretur b 3. iret b 2. poetico more finxit Imnc sensom
merito mihi etc. accersiebam — aleis — nosse b 2. nimio silentio sustinebat
b 3 b 4. quasi devexus (diuisus b 4) a superioribus est. sed eo respondit a
pueritia nos aversum (aduersum b 4) ab eruditione (non b 3) habere animum
b 3 b 4.
- 47 -
cum se destinaret interflcere. Oculi autem oleo tacti perturban-
tur ad tempus et tarnen tormentum animi silentio sustinent, ut
turbatis oculis ad scolam non iret. quasi deuexus sensus id est
superpendens (suppendens cod. Monac. 2 ; cf. Liehl p. 39,) a su-
perioribus est. sed ideo respondet a pueritia nos a[d]uersum (ab
eruditione habere animum). Merito mihi accersibam lippitudinem ;
id est : mihi erat potissimum talis ludere et uim cuiuscunque
casus noscere et in Collum orcae nuces iactare et turbines flagel-
lare. et hie dicit, quibus modis puerilia euitabat studia.
46. Non sano multum laudanda magistro id est
nimis sano, ut est illud Virgilii : insanam uatem aspicies (Aen. III
443), pro ualde sanam aut certe insano, qui discipulorum suorum
carmiua laudabat, cum aliorum debuerant iudicio comprobari.
48. Iure etenim id summum, quid dexter senio
ferret. hoc mihi, inquit, erat potissimum talis ludere, id est
tesseris, et uim cuiusque casus nosse. dextrum senionem
dicit id est propitium, quia in iactu talorum temper boni (aliquid)
affert aut senio maior missus, ut Sena. {Jahn sc8eua)i mmerito,
inquit, flebam ista cum saepe laudarem {scr. luderem).
49. Dampnosa canicula quantum räderet. Cani-
culam pro cane, qui in calculatorum {scr. calculis) ex omni iactu
talorum quinque detrahit, excepta Venere, in qua sola prodest.
Canicula genus aleae, (in) quo[d] de numero quinque subtrahan-
tur {Jahn subtrahat).
50. Angustae collo non fallier orcae. Collo am-
phorae ex distanti loco ait nuces mittere, ut manus non erret,
qui ludus ubique celebratur. ita prsestat, cum extra coUum missa(s)
nuces colligat. ludo nucum orcae coUum ponitur et qui certo ictu
47. quse pater adductis sudans. Sudans i. e. sollicitus de spe filii reci-
tantis b 3.
48. merito inquit — semper — sena b 2 ut sceua b 4 in iactura b 3
iactu talorum b 4. detrahet b 3. aut senio maior missus ut sceua: immerito
inquit flebam istam cum semper laudarem b 4.
49. quia in calculatorium (qua in calculis b 3 b 4) ex omni iactu telorum
(talorum b 3 b 4) quinque detrahit excepta uenere b 2. ut extrinsecus (?) misse
nuces non colligantur b 3 ita presta ut extra Collum missas nuces non colliga^
b 4. ludo nucum Collum orce ponitur b 3 circa et Collum ponitur b 4. et qui
certo ictu iacit in eodem collo uictor existit b 4. orca est amphore species b 3
b 4 cuius minore uocabulo orcius {fuit oracius; Jahn urceus) diminutiuo orci-
olus est b 3. turbine buxineo b 3.
— 48 —
iacit in eodem loco, ipse uictor extitit. Orca est amphorse
species.
51. Neuquis callidior buxum torquere flagello
buxo, id est turbine buxeo ludere potior; flagello, ut Vir-
gilius : dant animos plagse. (Aen. VII 383).
52. Haut tibi inexpertum curuos deprendere mo-
res. Interrogatiue legendum, tamquam dixisset: ignotum tibi
non est. Corrupti mores qui sunt intellegere id est praui. certe
degustasti philosophiam. item: haud tibi inexpertum cu-
ruos aut interrogatiue aut pronuntiatiue legendum dicens non illi
esse incognitum prauos mores et turpes et peccantes mores
quos curuos appellauit a corpore curuo corripei*e. Ergone
uidisti dextrum litterae pythagoricae ? an {scr, aut) magis pro-
nuntiatiue : certe degustasti philosophiam.
53. Quaeque docet sapiens. Atheniensem porticum
dicit, in qua picta erat pugna Atheniensium et eorum, qui cum
presen (scr. Xerxe Persa) ad oppugnandam Graeciam uenerant,
gesta apud Marathonios campos, quam porticum sapientem
dixit, quoniam sapientes in ea philosophabantur, ex qua etiam
Stoici dicti sunt. Graece enim porticus atod dicitur, quam etiam
pisianaktion (.reiaiavdyctecov) uocant.
54. Insomnis, quibus et detonsa id est, nosti etiam
et illa prsecepta, quibus inuigilat iuuentus intonsa, id est philo-
sophi, qui non tondebantur.
55. Siliquis et grandi pasta p o 1 e n t a id est, natura-
libus cibis uiuere contenta, id est leguminibus et farre, uel uictu
facili esuriem suam implens ; aut ideo quod philosophi carne
non utantur, dicentes animas animabus non (debere) dari, ut Qui-
dius : heu quantum scelus est in uiscere uiscera condi congesto-
que auidum {sec. m. cauum) pinguescere corpore corpus alterius-
que animam[que] animantis uiuere leto. (Met. XV 88 sqq.).
52. interrogatiue legendum tanquam si dixisset ignotum tibi non est
corrupti mores qui sint (sunt qui b 4) intelligere b 3. curuos mores dicit tur-
pes et peccantes b 3 b 4. aut magis pronunciatiue b 3. aut interrogatiue aut
pronuntiatiue legendum est b 4.
53. quam etiam ipsi annaction uocant b ^ quam etiam — (lacuna) uocant
b 4. cf. Diogen. Laert. VII 1, 6 : *Avaxd/jt:tr<op d^ iv xij TioiyUXrj aiocf tfj xai
n€iacavaxT€i<p ycdkov/Lievjj xtX.
55. utebantur b 2.
— 49 —
56. Et tibi q u a e S a m i o s i. e. haud tibi inexpertum est
(quae) Pythagoras Samo insula ortus praecepit, qui litteram {sec,
m. Y) in modum uitae humanae figurauit, qiiae in infantia uel initio
monitione paedagogi et paterno metu insecta est et postquam in
adulescentiam uenerit, diuiditur et in sinistra parte rami uelut
uitiosa, quae deuexiora facilem ad se praestant ascensura, et altera
est dextera, in qua uirtutis opera celebrantur, arduum ac diffl-
cilem limitem pandens, qua qui euaserint, quieta sede excipiuntur:
quas partes quisquis ab anno sexto decimo obtinebit, in bis fue-
rat staturus. De qua similitudine dicebat pueritiam ad perniciem
cito tendi ac perueniri, ad felicitatem uero per uirtutem tarde
ueniri. Y litteram dicit, quam Samius Pythagoras inuenit instar
huraanae uitae, quae in dextera parte angustior et ascensui com-
modata habens in summitate planitiem, in sinistra uero facilem
descensum, sed nullum cacuminis recentaculum [scr. receptacu-
lum) habens, qua per uitia eundum est et ideo praecipitari necesse
est, qui illuc ascendunt et perueniunt. Alteram, in qua uirtutis
opera celebrantur, arcanum ac difflcilem limitem, quem qui eua-
sissent exorirentur quietissimas sedes. qua similitudine docebat
per uitia ad perniciem cito tendi, per uirtutem ad felicitatem
tarde ueniri.
57. Surgentem dextro monstrauit limite arduus
ac difflcilis, sed gloriosus ac certus.
58. Stertis adhuc cuius aetas apta est sapientiae et prae-
ceptis philosophicis, stertis adhuc et crapula marcidus id est uix
Caput sustinens iuncturis maxillarum extensis in rictum et uehe-
menter patefactis.
56. Silbaudis laudo tibi inexpertus et quae pictagoras b 4. insula cretos
b 2 secta est b 2 secta non est b 3 diuidi in sinistra et parte b 2. deuexiori
b 2 deuexioribus b 3 b 4. statutus b 2 staturus b 3 b 4. fticiliorem ad se
prestant ascensum — excipitur. Aliter literara y. samius pittagoras inuenit
instar humane uite quod in dexteram partem angustiorem ascensum prebet
huius in summitate planitiem in sinistra uero tacilem ascensum (descensum b 4)
sed nullum cacuminis retinaculum (retentaculum b 4) quia per uicia eundum
esset (et ideo b 4) eos necesse est precipitari qui illuc ascendunt et perueniunt.
Altera in qua uirtutis opera celebrantur arduum et difficilem habet limitem
quem qui euasissent experirentur quietissimas sedes b 3 b 4. quem utrumque
limitem quisquis — in hoc staturus erit b 3 qua similitudine etc. b 3 b 4.
57. Surgente dextro etc. Sinistra uita a latitudine incipit et in angusto
finit. dextera uero ab angusto in latitudine arduus ac callis difticilis sed glo-
riosus ac certus b 4.
— 50 —
59. Oscitat hesternum, crapulam signiflcat. id est, in-
tentionem animi uel ingenium, ut est illud Virgili: (Inflatum)
hesterno uenas ut semper laccho. (Eclog. VI 15).
60. Est aliquid quo tendis et in quo dirigis ar-
c u m. Interrogantis est : proposuistine tibi genus aliquod, quod
sequi debeas, et in quo neruos animi tui extendas, an uagus sine
proposito uitse peragrans tempus ut libuit omnia facis, coruos
lapidibus insectaris ? quod est inertium et stultorum indicium.
ex tempore uiuis, hoc est, non quo te sapientia, sed quo
uitiorum Impetus duxerit, traheris.
61. Coruos adulteras (adulteros) atque ex tempore
uiuis. Cum tu(a) nihil putes Interesse, quo te pedes ferant ad
horam, nihil de crastino cogitas, habes, inquit, iam propositum
rectioris uitae, an adhuc titubans nondum inuenis firmiorem sen-
tentiam, quae te cogat aliquod remedii genus quaerere, ut tuae
uitse uictus iam turpitudine subuenias ?
63. Elleborum frustra cum iam cutis aegra tume-
bit. Solent quidam stulti inueteratis in se uitiis medendi reme-
dia inplorare, cum utique primo cauendum sit, ne quis sanis mem-
bris morbus inrepat. *AXXijyoQcy:€^^ a medicis tractum intellige.
Sic hominibus captis turpitudine subueniri non posse, sicut a
medicis non potest ualitudine diurna uictis subueniri. Elle-
borum autem medicaminis genus est, quod hydropici ssepe bi-
bunt, quod si nimium sumpserint, necat.
65. Venienti occurrite morbo et quid opus Cra-
tero magnos promittere montes? In prouerbio est:
montes aureos ; grandia enim promittunt, qui in periculo sunt,
antequam morbus ueniat, cauete et satius est ipsis uenientibus
59. Hoscitat hesternum crapula(m) signiflcat b 3 i. e. tenue animi in-
genium ut est iUud uirgilianum : inflatum hesterno uenas ut semper iacho
(Eclog. VI 15).
60. an uagus ut tempus aflfert (fuit afferat) b 2. an vagus sine propo-
sito vite rectioris peragrans ut (tempus b 4) libuit b 3.
61. corui enim instabiles sunt huc illuc transuolantes et non curant aut
in alta arbore sedere aut in palustribus et in aquamus {scr, aquaticis) [que] locis.
63. cum utique primo cauendum sit ne quis sanis membris morbus ir-
repat (irrepet b 4). allegoricos, a medicis tractus inteUectus (tractum intellige
b 4). sie hominibus captis in turpitudine subueniri non posse, sicut a medicis
non potest valitudine diuturna (diutina b 4) flctis (uictis b 4) subueniri b 3.
65. antequam morbus ueniat cautis satis est (morbi ueniaut cauete et
satius est b 4) ipsis venientibus raorbis occurrere b 3.
-- 51 -
morbis occurrere. ut (»er. at) quid (prodest) etiam post morbos
sera remedia quaerere et Cratero medico multa promittere? hie
Craterus Augusti teraporibus nobilis fuit medicus, de quo Hora-
tius dicit: Non est cardiacus: Craterum dixisse putato (Sat. 113,
161). per hunc omnem medicum uuit accipi.
66. Discite o miseri et causas cognoscij^e rerum
id est, philosophiam, ut Virgilius dicit unumquemque (debere)
discere rerum omnium rationem, ut sciat, quis ipse est, et ob
quam causam natus est. sed et flnem uitae (debet) intueri et quae
fugiat, quae exoptet, quem modum incupiditate habeat, quod
bonum quod asperum mummus habeat, uel quantum suis paren-
tibus largiri oporteat, (unde est:) Felix qui potuit rerum cog-
noscere causas (Virg. Georg. II 490). sapientem ergo felicera esse
dixit, qui rerum potuit cognoscere causas. discite ergo aut natu-
ralem philosophiam aut moralem. Naturalis est, quae tractat de
rerum natura, moralis, quae de moribus nostris disputat. et hoc
dicit : [utrum] in quem usum nascimur uicturi aut qualiter uicturi
aut quid futuri {fuit facturi).
67. Quid sumus aut quidnam uicturi gignimur.
quia mortales sumus et hominis rationis capaces et a ceteris ani-
malibus sola ratione discernimur, quam nös sequi decet et ideo
facti sumus, ut cum hac uiuamus, quae ratio offlciorum et qui
flnis beatae uitae uel facilis uitae flnis aut breuis uel quam cito
uita nostra terminetur, quam debemus uirtute protendere.
67. sq. Ordo quis datus aut metae id est, unde et
ubi uertamur, uel quem ordinem uiuendi natura constituerit, quia
decet sapientem, ut in bono uitae proposito constitutus sit, si
flecti necesse est, ad meliora flectatur.
69. Quis modus argento. id est, quis habendi diuitias
modus sit.
70. quod fas optare contraria, quid asper utile
nummus habet, hoc est, quod (»er. quid) in se utilitatis diuitiae
habeant, quia ille bene diuitias possidet, qui illis non abutitur,
sed cum honestate dispensat. Asper nummus aut male partus
66. an qualiter b 2. debere dicit unumquemque discere b 3. discerni-
mur quam nosse quemque decet b 8.
67. si necesse est flecti b 3.
^ 52 -
aut criminosus. Patriae carisque propinqnis. quoraodo
patriae iiel propinquis sit largiendum, siquidem largitatem re-
muneratio[ne], tenacitatem poena subsequitur, ut Virgilius haec
uolens ostendere ait : et qui diuitiis soli incubuere repertis, nee
partem posuere suis (Aen. VI 606 sq.) et Horatius : cur eget in-
dignus qüisquam te diuite? (Sat. II 2, 103).
71. Quemte Deus esse hoc est, rationalem et disci-
plinae capacem.
72. Et humana qua parte locatus es in re. In hu-
mana (re) ad quos usus constitutus sis, nisi ut sapientiam conse-
quaris uel quod regnum teneas inter cetera animalia.
73. Disce neque inuideas. hoc est, disce philosophiam
et non inuideas diuitibus, quod sapientise non est, in quoruni
cellariis tanta est dapum abundantia, ut etiam putrescant epulse,
quse consumi prae multitudine nequeunt; quae cellaria muneribus
pinguium Umbrorura uel clientium referta sunt, quibus defensionem
patrocinando praebent. pingues autem Umbros dicit nobiles
populos et bene penu dixit, non penore, ut Virgilius: quinqua-
ginta intus famulae, quibus ordine longo cura penum struere
(Aen.I 703. cf. Serv, ad Virg. L L: quartae autem declinationis esse
Persius docet, ut in locuplete penu defensis pinguibus Umbris), quia
ab eo, quod est penus facit huius penoris ab hoc penore, ab eo,
quod est penum, huius peni ab hoc peno. id est, inter cunctas
quas tibi partes iniunxerit deus in conuictu qui cum hominibus
est, summa omnium est philosophari nee te abstraxerit miratio
abundantiae et potentiae causidicorum, quod plerisque iuuenibus
accidit.
75. Et piper et pernae subaudi putent. Monumenta sunt
munera, quae memoriam efficiunt eo quod haereant memoriae cui
dantur ut mentem moneant.
76. Menaque mena salsamenti genus est, ex pisce minuto.
72. Sapientiam discas b 2. in humana re ad quos usus constitutus sis.
s. ut sapientiam consequaris vel quod regnum teneas inter omnia animalia b 3.
73. nee inuideas b 2. disce sup' (subaudi) pliilosophiam — quod non
sapientie b 3 quibus defensionem patrocinando prebet persius b 3.
74. pingues autem Vmbros dicit nobiles populos tuscie b 3 ut vir.(gilius) :
totaque tu referes panchaia pinguis harenis (Georg. II 139) b 4 Vmbria enim
tuscia est et bene etc. b 3.
75. et piper et pernae subaudi putent b 3.
— 53 —
quse sie locupleti oblata est [ut] prius, quam flniret quod in
cellario primuni habuerat.
77. Hie aliquis de gente hireosa eenturi'onum.
hireosa clixit aut ab odore corporis, quia ex labore et cibo
multo ac somno fetidum sudant. ad mores barbaros retulit, quod
eorum quidam dici putidi solent et hoe poeta dieit : me de philo-
sophia traetantem si quidam militura audiat, hoe dieat:
78. quod satis est, sapio mihi; hoc est, suffleit mihi
naturalis sensus iiullaque ex philosophia eruditione doleetor.
79. Non ego euro esse quod Arcesilas. nee curo
hoc esse quod Arcesilas philosophus aut Selon, qui etiam apud
Athenienses philosophus et legislator fuit, qui duas tabulas legi-
bus addidit. Selon es autem Romano more dixit, ut Catones
Camillos Drusos. aerumnosos autem dixit, quia frugalitas
philosophorum misera esse uidetur luxuriosis et prodigis.
Aerumnosi dicuntur philosophi eo quod aniraum colentes cor-
poris eulturam abiciant. Arcesilas, Scythi fllius, Pitaneus, Cyre-
naicus philosophus perfectissimus fuit, qui Aeademiam primus
inuenit.
80. Obstipo capite, quod tacita et intenta cogitatione
quasi obstupidi uideantur. Obstupefaeto inclinato et grauitatem
simulante et cum obliquitate fixe. Et figentes id est, lumini-
bus in terram inmobiliter flxis ut Virgilius : obtutuque beeret
defixus in uno (Aen. 1 495) et alibi : illa solo fixes oeulos auersa
tenebat (Aen. I 482 cf. VI 469).
81. Murmura cum secum id est, cogitationes atque in-
uentiones suas susurro inmurmurantes et disputationes minutas
et sensim prolatas.
Ea qucB de versibus 82—92 afferuntur, in scheda codici inserta
scripta sunt,
82. Dialeetico more uerba examinantes, quorum disputatio
talis est, ut quasi diu aegrotantium hominum somnia uideantur
hoc disputantes
77. ut eonim quidain dici putidi solent b 4.
80. ostipo capite quod tacita et intenta cogitatione quasi ostupidi uide-
antur. fixis ut vir(gilius) : obtutuque heret defixus in uno (Aen. I 495) et alibi :
diua solo fixos oeulos aduersa tenebat (Aen. I 482) b 4.
— 54 —
84. de nihilo nihil in nihilunj nil posse reuerti.
Prima phj^sicorum quaestio est et de qua inter omnes conuenit,
nihil de nihilo nasci et nihil in nihilum solui, et mundus de
nihilo factus est et in nihilum redigitur. Ideo autem mundum
nihil esse (dixerunt), non quia hoc est, sed eo quod erit, quia ex
nihilo est, in nihilum uadit. Quae omnia negat centurio uelle
(se) discere. Dicit ita : philosophi sibi oculis formant, de quibus
scripturi sunt, ut diuturna inflrmitate homines, qui siccitate
febrium et insomnitate diuersorum iraagines oculis eorum for-
mant[ur]. Stoici asseuerant non posse ad nihilum aliquid reuerti
et aliquid non in nihil dissolui. Nam corpus atomis constat,
cum decidit, in atomis dissoluitur. Et ad utrumque respondet
non posse gigni de nihilo nil et ad nihilum nil posse reuerti.
85. Ipse adhuc loquitur : Ex tali studio palles ? ecce ie-
iuniis afflcieris, quia tarn diuturna cogitatio uel lucubratio uel
inedia pallorem corporibus inicit. Istis ergo disputationibus ridet
populus et torosa iuuentus. aut multum ridet aut multum
cachinnos ingeminat aut multum tremulos, aut mul-
tum naso crispante.
88. De his nunc dicit, qui inflrmitate inualidi uitia cupidi-
tatem suarum superare non possunt et ebrietate aut aliis desi-
deriis tracti in maius segritudinem suam corroborant, ut etiam
usque ad mortem perueniant. et sunt uerba aegri loquentis in-
patienter, quod salutem suam neglegat. Item : inspice, nescio
quid ad superioris sensus uim redit: Elleborum frustra
cum iam. Et plus hie adicit eos fcf non libenter opus esse
medicina sibi {scr. qui non sibi opus esse medicina dicunt) dare
poenas contumacise huius.
84. redigetur b 3. ideo autem mundum nihil esse dixit non quod (hoc
b 4) est sed eo quod erit quia ex nichilo est in nichilum vadit b 3. insomnie-
tate b 3 insomni letate b 4.
85. ipse adhuc loquitur (alloquitur b 4) ex tali studio palles Ecce ieiunii
fructus : uel (quia tarn b 4) diurna (diuturna b 4) cogitatio tanquam lucubratio
vel inedia pallorem corporibus inicit b 3.
88. infirmi inualidi viciosarum b 4 aliquibus b 4. et plus in eo hie in-
uehitur qui non opus sibi medicinam esse dicit b 3 et plus hie adicit eos qui
non libenter opus esse medicina sibi dare poenas huius contumaciae b 4.
— 55 —
89. So des autem sodalis aut antiquae afFectionis est, adeo
ut soluto eo quidam usi sint: die mihi, si audes, ut Plautus, qui
per resolutionem ita ait : Die mihi si audes {cod. sodes) quse est
ea quam uis ducere uxorem ? (Plaut. Aulul. III, 48.)
90. Hoc poeta dicit: Postquam ille aeger iussus a raedico est
requiescere et tertia dies eum sanum inuenit, rogauit famulos,
ut de nobili apotheca lagaena plena surrentino uino, antequam
lauet, sibi adducatur. Surrentum oppidum Campanise, quod bona
uina mittit, id est, electa. L en i a uina surrentina, cum sint for-
tissima, unde et Horatius : Surrentina uafer qui miscet fsece
Falerna [uina] (Sat. II 4, 55).
92. Modice sitiente id est, non bene plena, quod non
impleatur nisi usque ad coUum. Modice sitiente id est, mi-
nus plena [dicit], uel quod uetustate decoquatur ac per hoc sese
quoque ebibat.
94. Heu bone tu palles. Verba medici ad aegrotum,
quae ostendunt non flnitum esse laborem et introducuntur monens
et monitus loquentes, quorum alterna responsio est. Nihil est.
uerba segri curam spernentis et medicus Videas usque palles.
Item aegrotus incandescit, ut dici solet: Quid me mones ? At
tu deterius palles, ne sis mihi tutor. quoniam ego iam
pridem tutorem meum extuli, id est obrui.
95. surgit tacite tibi lutea pellis i. e. tumescit; hydro-
picis enim luteus color est, id est subcroceus.
89. grauis halitus grauis i. e. male olens ut vir(gilius) : et grauiter spi-
rantis copia timbrse et graue olentia (centaurea) (Georg. IV 31: 270) b 4.
90. iussus est requiescere et tertia die sanus inuenit eum b 4. vel vina
Surrentina quaß sunt fortissima licet dixerit lenia b 3. electa lenia uina suren-
tina cum sint fortissima b 4.
92. Modice siciente lagena i. e. (non b 4) valde plena quod non inplea-
tur nisi ad Collum b 3. modice sitiente i. e. minus plena vel quod vetustate
decoquatur ac per hoc sese tanquam siciens ebibat b 3 b 4.
94. Heus bone. verba ad egrotum medici quae ostendunt non laborem
esse finitum. Et introducuntur monens et monitor loquentes quorum alterna
responsio est. nichil est. Verba egroti curam spernentis, et medicus : Videas
tarnen istud quicquid id est b 3.
95. Surgit tacite tibi lutea pellis. id est tumescit. ydropicis enim luteus
color est id est subcroceus. tu restas. i. e. resistis. aut certe : tu alter tutor es
(sis b 4) ab illo quem (aut quem b 4) sepelii. perge tacebo. et medicus : quia
perseueras non curari sileo et discedo. b 3. At tu deterius palles. Item (ro-
gatus b 4) incandescit (ut dici solet b 4) et dicit : quid me mones ? at tu de-
terius palles ne sis mihi tutor. cum ego iam pridem tutorem meum extuli i. e.
abrui (obrui b 4) et medicus quia perseueras non curans ideo discedo b 4.
— 56 —
97. Tu restas, id est resistis aut certe tu alter tutor sis
aut quem sepeliam. Perge, tacebo. et medicus: quia perseue-
ras non curari, sileo et discedo.
98. Turgidus hie epulis. ostendit neglegentiae esse hoc
dum inpatientia gulae tantos cibos sumit, quos digerere difficile
Sit. turgidum dicit crudum indigestum. Albo uentre, hydrope
pallido.
99. Gutture sulphureas, non coctum cibum ructans. sul-
phureas mefites. A loco fetido dixit, quod in Italia grauiter
spirat (ut) Virgilius: sseuamque exhalat opaca raefltin (Aen. VII
84) id est, per indigestionem uomitus sulphurei uel sulphu-
reas mefites id est indigestas, corruptura ructans, ac putidas.
100. Calidumque trientem (aL triental). triental dicit
calicem talem, qui tertiam partem sextarii capit, aut tres heminas
capientem.
103. Hinc tuba, quia sepultura tubis apud antiquos cele-
brabatur. Ut Virgilius : It caelo clamorque uirum clangorque
tubarum (Aen. XI 192). Candelae quoque in sepulturis ante mor-
tuos praecedebant, ut idem Virgilius :
et de more uetusto funereas rapuere faces. (Aen. XI 142).
tandemque beatulus alto. Beatulus dixit non quod bea-
tus Sit, sed quia nunquam splendidior habitu fuerit, quam eo
lecto, quo effertur. Aut certe, quia Romanae consuetudinis fuit
simpliciter efferre, id est sepelire. merito etiam funeris ambitio-
nem irridet, non quia macares et maricse {scr. fiavAQioi) dicun-
tiir mortui. Non est enim Romanae consuetudinis (apocrisnos
(yno-KOQiauoq) derisum signiflcat), sed quia pretiosiore in funeribus ^
ueste stragula ceteraque etiam pauperculi exponebantur.
104. Crassisque lutatus amomis id est, multis obli-
tus unCTentis foras exit mortuus de domo sua. Alto com-
98. turgidus hie epulis. ostendit hoc esse dum etc. b 4. turgidum dicit
crudum indigestum ut iuuenalis : (turgidus) et crudum pauonem in balnea
portas (I 143) b 4.
99. sulphureas mephites a loco fetido dicit qui in ytalia grauiter spirat
vel etc. b 3 b 4. ut virgilius etc. b 4.
100. Calidumque triental. triental (trientem b 4) dicit b 3.
103. procedebant b 3 b 4. splendidior habitu b 3 b 4. aut certe quod
romane consuetudinis b 3 fuit simpliciter sepelire b 4. quia pretiosa (precio-
siore b 4) in funeris (funeribus b 4) veste stragula ceterisque etiam pauperculi
exponebantur b 3. merito et — mortui — appcrisuos b 4.
57
p s i t u s (lecto) uel qui lecto melius stralo in portam efFertur,
quam eo, quo, dum uiueret, utebatur.
106. At illum hesterni capite [id est] bestem i,
ait, a defuncto pridem manumissi id est liberati et eines Romani
facti. Capite induto. quia pilleati manumissi incedebant
ante funus. Subiere, quod plerumque ipsi manumissi manu-,
missoris corpus portandum subirent.
107. Tange miser uenas de bis dicit, qui desidiae con-
sulentes inflrmitatem flngunt, quam mox uisis cupiditatibus suis
abiciunt, ut uel auaritia uel libidine trahantur. In pectore
ideo dixit, quia, quotiens plus solito (cor) aut salit aut calet,
inflrmitatis^indicium est. considera, inquit, tui corporis qualitatem
et ex uenarum motu te sanum (scr. senem) esse cognosce. Sed
si aut pecunise capiendse spes fuerit aut puella mollis forsan
riserit, caleas, inquit, necesse est et corde palpites, donec effectum
res, quam desideras, sortiatur. modo in auarum eumque luxurio-
sum (inuehitur) et dicit : intelligo te male ualere.
108. Summosque pedes attinge. e contra digitorum
summitas siue in manibus siue in pedibus si frigida fuerit, inflrmi-
tatem significat uel insinuat. Ergo nil calet et nil friget,
quod ait, aut ipsius aegroti uerba interrogantis sunt. Et aliter
pronuntiandum, quando ex cupiditate manuum summitates [qui]
pedumque frigescunt. aut uerba sunt respondentis.
109. Visa est si forte pecunia siue Candida.
Haec dicit esse uitia, quibus perduntur ii, qui infirmitates Simu-
lant. Rite autem dixit, iam non ut inflrmi, sed recte quasi
insani {fuit inanium, cotr. insanum).
111. Positum est algente catino. e. q. s. tempte-
mus fauces tenero ad illum dicit, qui sese mollitiei dedi-
cauerat. fingis, quod non possit os tuum delicatum cibos durissi-
mos transglutire et panem non deliciose cribro discussum, sed
plebeium tuis (non) conuenire fastidiis. panem plebeium, de po-
106. aute missuris {sct\ missoris) corpus preibant pileati b 3. pileati in-
cedebant b 4.
107. donec effectum quem desideras sorciaris b 3. donec effectus res quam
desideras sortiatur b 4.
109. hoc dicit quibus produntur hü qui infirmitates simulant b 3.
~ 58 —
puli annona, id est flscalem. Sed frustra haec flagis. Alia enim
vsunt animi tui uitia uel ulcera, quae non possunt leuibus pur-
gari remediis. Est alter sensus : non leuibus aut popularibus
cibis fastidii ulcera possunt purgari, hoc est, quod ait plebeia
rädere beta. rädere autem ait extergere, ut Horatius: hoc
potius, quam gallina tergere palatum. (Sat. II 2, 24.)
111. Algente catino, non frigidum pulmentarium habente,
sed misero, egestuoso, quales sunt, qui algent.
Positum est scilicet in catino olus et posita est farina non
scilicet in catino. farinam nunc panem dicit et hunc flngit
gregalem et plebeiura esse positum. hoc ualet : flngamus apponi
tibi, qui consuesti elegantius uiuere.
113. Temptemus fauces teuere latet ulcus in ore.
Inuitantis uerba. tenero. äXXT^yo^cxoi^^ uitium labii (dicit) usu(m)
uescendi. Quod haud deceat, id est non oportet, quod im-
patiens sit. Rädere hie exasperare dicit uulgariter.
115. Alges cum excussit membris timor al-
bus aristas. additur etiam, quod instabilitas tuae mentis furio-
sum te facit, siquidem modo frigore, id est timore tremebundus
efflceris et pilos erigis — aristas enim pro pilis posuit —
111. rite autem dicit iam nunc non infirmi sed recte ut sani. positum
est i. e. (non b 4) frigidum pulmentarium habente (habentem sed misero ege-
stuoso quales qui subalgent b 4) algente (catino) durum holus — rädere beta.
ad illum dicit qui sese moUiciei dedicauerat : fingis quod non possit os tuum
delicatum (delicatos b 4) cibos durissimos transglutire et panem non deliciosius
cribro discussum (tuis non conuenire fostidiis b 4) id est plebeium de populi
annona fiscalem sed frustra hec fingis. alia enim vicia sunt animi tui vel ulcera
qu» non possunt leuibus purgari remediis et alter sensus non lenibus aut
popularibus cibis tui fastidii ulcera possunt purgari. hoc est quod ait plebeia
rädere beta. genus cibi. rädere autem dicit extinguere (extergere ; ut horatius :
hoc potius quam gallina tergere palato [Sat. II 2, 24] b 4). positum est in catino
olus et posita farina non scilicet in catino. farinam nunc panem dicit et hunc
fingit gregalem et plebeium esse positum b 3 b 4.
111. hoc valet : fingamus apponi tibi quibus consuesti elongantius (ele-
gantius b 4) viuere.
113. temptemus fauces. inuitantis verba. tenero allegoricos labii vicium
dicit usum vescendi b 3 b 4. intimidum et iracundum dicit frigidum ex febre
frigida habentem b 4.
114. quod autem non deceat rädere aut quod non oporteat quod im-
paciens sit huic (rädere hoc b 4) exasperare dicit ulcus. b 3.
115. modo in iram callefacto sanguine commutaris b 3. timor dicit(ur)
albos pallidos {scr, albus pallidus) eo quod timor pallidos homines facit sicut:
pallida mors ec^uo pulsat pede (Horat. Carm. I 4, 13) b 3 b 4.
- 59 —
TDodo in iram calefacto sanguine commutaris et ea dicis et facis,
ut etiam ipsis furiosis furiosa uideantur. timor albus dicit(ur)
pallidus, eo quod timor pallidos homines faciat, sicut pallida mors.
117. Scintillant oculi, id est nimio ardore inflammantur
et cum times, frigore perhorrescis.
117. Scintillant oculi. i. e. nimio calore inflammantur et cum times (tunc
timens b 4) frigore horrescis. Aulis persii flacci satirarum commentariorum
Über incipit quartus. b 3.
im
B. 1. Cod. 257, saec. X; cf. Jahn, Prolegom. ad Persium p.
CXCVII sqq.; Hagen, Catalogus Codicum Bernensium (Biblio-
theca Bongarsiana), Bernae MDCCCLXXV, p. 288.
b 1. Cod. 265, saec. X — XI; cf. Hagen, Catalogus, p. 298 sq.
b 2. Cod. 665, ssec. XI; cf. Jahn, 1. 1. p. CLII; Hagen, 1. 1. p.
497 sq. (hie cod, comment, continet usque ad s. III v, 76)
b 3. Cod. 223, saec. XV; cf. Jahn, 1. 1. p. CXVI sq.; Hagen,
1. 1. p. 273 sq.
b 4. Cod. 539, saec. XV; cf. Jahn, 1. 1. p. CC fapiirf Jahnium [also
n. 327 positus est); Hagen, 1. 1. p. 450.
Ceterum de omruhus his codd. cf. quceso libellum meum, quem iam supra
[v. p. 20] commernoravi (Die Persius-SchoUen nach den Bernerhandschriften,
Burgdorf 1875) ihique p. TV sqq. Lihros mss., quos tunc praeter eos, qui supra
laudati sunt, contuli, non iam conferendos esse censebam; qua de re cf. qum
ibi p» VI. exposui.
t
i
^^.^
'■"•V
•«•''
■.j»-.i-.
This book should be returned to
ttjie l«i]umry qn. pj.bߣpre the la^t date
Please retum promptly.
j '
)970 (
i
n OcMvki* Ott Mnucriiu
3 2044 085 217 495