Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct
to make the world's books discoverablc onlinc.
It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct
to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc
publishcr to a library and fmally to you.
Usage guidelines
Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing tcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laigc amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct andhclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you arc doing is lcgal. Do not assumc that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offcr guidancc on whclhcr any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite seveie.
About Google Book Search
Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb
at |http : //books . qooqle . com/|
»««****t»*tt««««w
Harvard CoUege
Library
rKOH THB BEgnBST OF
JOHN HARVEY TREAT
OF LATHENCB. UUS.
CLASS OF 11«
/
Ungedruekte
Dominikanerbriefe
des 13. Jahrhuiiderts.
Von
Dr. Heinrich Finke,
PriTstdosenteii der Geschlchte in MOntter.
«»♦»»
« *
Paderborn.
Druck und Verlag von Ferdinand Schdningh.
1891. .V
'./■• ■'•*' '•
Zweigniederlassungen in MtUister i. W., Osnabraok und MainB, ^V >
^J
Ungedruekte 1)^^
Dominikanerbriefe
des 13. Jahrhuiiderts.
Von
Dr. Heinrich Finke,
PriyatdoBenten der Oeschiohtfin M&ntter.
— ^ » mm-
Paderborn.
Druck und Verlag von Ferdinand Schdningh.
1891.
Zweigniederlassungen in Mtinster i. W., Osnabrflok und Mains.
C 3S6. I^
^)uuC(rd
^
Vorwort
JUie Durftigkeit der Uberlieferung zur Geschichte der deutschen
Dominikaner wahrend des ersten Jahrhunderts nach der Ordens-
grundung ist allgemein anerkannt. Eine grofse Anzahl Ordens-
archive, so das Mindener, ist spurios verschwunden, von andern sind
nur unbedeutende Reste erhalten. Denkwiirdigkeiten wie die des Jordan
von Yane, welche auf das Wirken der Minoriten in Deutschland so
helles Licht werfen, haben die Dominikaner nicht aufzuweisen. Um so
lieber wird darum, wde ich hoffe, die historisclie Forschung eine fast
ganzlich neu erschlossene Queiie, die nachstehenden Briefe, entgegen-
nehmen. Ihre Themata sind mannigfach: Ordensleben und -Wirken,
Klostergriindungen und Kiimpfe mit der Aufsenwelt, Handhabung
der Zucht und Forderung der Wissenschaft werden in ihnen ge-
scliildert; Personiichkeiten, iiber die bisher nur einige biographische
Daten bekannt waren, treten uns liier menschlich naher; die Ver-
elirung, die Albertus Magnus im Orden genofs, wird in einer Reihe
anziehender Falle kundig; die meisten der hervorragendsten deutschen
Gonner des Ordens in der zweiten Halfte des 13. Jahrhunderts,
geistlichen und weltlichen Standes, Konige und Kirchenfiirsten, lernen
wir aus ihnen kennen. Von besonderm Wert ist die Sammlung
durcli iliren allgemeinen Charakter. Wohl fallt der Lowenanteil dem
Siidwesten Deutschlands (Schwaben und Elsafs) und der Schweiz zu,
aber aucli fast alle iibrigen Gebiete des alten Deutsclilands, Deutsch-
osterreich, Baiern, die Rheinlande, Westfalen, Holiand, Friesland,
Hamburg, Liibeck, Mecklenburg, die siichsischen Lande und vor allem
die Mark Brandenburg, selbst die benachbarten aufserdeutschen Lander
sind durch eine grofsere oder geringere Zahl von Stiicken vertreten.
Auch die allgemeine Kirchen- und die Reichsgeschichte gehen nicht
IV Vorwort.
leer aus. Gerade vier auf die letztere beziiglichen, von Ficker an
Winkelmann fiir die Acta imperii inedita iibergebenen Briefe sind
das Einzige, was bisher aus der Sammlung verofFentlicht worden ist.
Auf den kulturhistorischen Gewinn, z. B. fiir die Geschichte der
Juden, der alchimistischen Bestrebungen, des mittelalterlichen Men-
dikantenlateins und seines eigentiimlichen Bilder- und Sprachschatzes
sei ebenfalls hingewiesen. Zu einer Ausbeutung der sprachUchen
Ergebnisse fehlten mir leider die Kenntnisse.
Die historisch wichtigeren Stiicke brieflichen Charakters der
unten beschriebenen Handschrift habe ich samtlich im Wortlaut, im
Regest oder in den Anmerkungen verwertet; Auslassungen unwich-
tiger Stellen sind durch drei Punkte bezeichnet. Das Rechnungs-
und statistische Material der Handschrift gedenke ich an andermJOrte
zu veroffentlichen. Wer das von einer Reihe von Handen geschriebene
Material kennt, weifs, dafs die palaographischen und chronologischen
Schwierigkeiten im ersten Teile nicht ganz unerhebiich sind. Langere
Zeit erschien mir dieser als ein Chaos, bis ich die richtige chrono-
iogische Reihenfolge nach und nach herausfand. Die nicht uninteres-
santen Eigentiimlichkeiten der Schreibweise sind, wo es unbedenklich
schien, im Text belassen, so Verdoppelungen oder Vereinfachungen
von Buchstaben, Verwechselungen wie fraglancia statt fragantia, sonst
sind die beachtenswerten unter den Briefen vermerkt.
Ich schulde den Herren: Archivrat Schulte (Karlsruhe), den
Privatdozenten Thommen (Basel) und Biichi (Freiburg i. Schw.),
den Archivaren Mummenhoff (Niirnberg) und Schmidt (Greiz)
fur mehrfache Litteraturangaben, Herrn Oberbibliothekar Professor
Dziatzko fiir die Erlaubnis, die Gottinger Bibliothek einige Tage
in freiester Weise benutzen zu diirfen, vor allem der Kgl. Bibliothek
in Berlin, welche mir auf langere Zeit die Handschrift zur Be-
nutzung hierselbst iibersandte, besonderen Dank. Mein friiherer Zu-
horer cand. theoi. Moscher hat eine Anzahl Stiicke des zweiten
Teiles freundlichst fiir mich abgeschrieben.
Miinster im M^rz 1891.
Heinrich Finke.
EixileitTi.rLg,
Finke, Dominikanerbriefe.
I. Das Material.
«
In den Acta imperii inedita ^ werden von Winkelmann vier fiir
die Reichsgeschichte nicht unwichtige Briefe, die teiis von Domini-
kanern geschrieben, teils an den Dominikanerorden gerichtet sind,
veroffentlicht mit der Quellenangabe: »Aus gleichzeitiger Abschrift
im Briefcodex eines Dominikanerklosters (Kolmar?) im Staatsarchive
zu Miinster Msc. VII, 8; enthalt vorzugsweise Ordensangeiegenheiten;
dafiir sehr reich.« Dieses ist, soweit ich sehe, die einzige gedruckte
Erwahnung der Handschrift, aus der die nachfolgenden Materialien
entnommen sind.* Im Jahre 1875 wurde sie mit andern Manuskripten
ailgemein historischen Inhalts vom Staatsarchiv in Munster an die
Kgl. Bibliothek in Berlin abgetreten. Uber ihre Herkunft liefe sich
in Miinster nur feststellen, dafs sie ehemals dem Dominikanerkloster
in Soest, einem der hervorragendsten der sachsischen Ordensprovinz,
angehort hatte und bei der Aufhebung desseiben an die Regierung
in Arnsberg gekommen war, welche die Handschrift neben andern
Codices und Archivalien dem Miinsterschen Archiv iiberliefs. Aus
der Handsclirift seibst ist direkt nichts iiber die Provenienz zu ersehen,
da die letzten Eintragungen im 14. Jahrhundert erfolgt und zudem
nur sachlicher Natur sind. Ubrigens wird eine genauere Untersuchung
ergeben , dafs wahrscheinlich weder e i n Abfassungsort noch e i n
Verfasser anzunehmen, sondern das Ganze nach und nach an ver-
schiedenen Stellen und von verschiedenen Handen zusammenge-
tragen ist.
Msc. Theol. Lat. Oct. 109 der Kgl. Bibliothek in Berlin, Per-
gament, gebunden, jetzt jedoch ohne Vorderdeckel, wahrend der
hintere alte Holzdeckel mit fiinf Kupferknopfen noch vorhanden ist,
friiher verschliefsbar, enthalt urspriinglich 199 numerierte Blatter;
dazu kommen die Schlufsfolien 200, 201 und 202 (letzteres
^ l Nr. 578; II Nr. 1067, 1071, 1097. Ich citiere fernerhin, wo keine nahern
Angaben stehen, die Urkundensammlungen nach den Seiten.
» Naturlich abgesehen von dem Hinweise, den ich jungst in der Ztschr.
fiir Gesch. des Oberrheins N. F. V, 534 flf. gemacht habe.
4 Die Handschrift ist ein Formel- und Briefbucii.
ursprunglich Bl. loi), 9 BU. (urspriinglich Sextern) unnumeriertes
Register und vorn angebunden ein Blatt mit Aufzeichnungen eines
Kapitels der sachsischen Provinz im 14. Jaiirhundert. Von dem fast
ganz verwischten Text ist noch zu lesen : Hermannus de He(t)stede
lector Erfordensis et inquisitor, predicator generalis . . . eyso prior
G(ot?) tingensis, Guntherus KAtel prior Pyrnensis, reverendus . . .
Reynerus de Capelia predicator generalis, Johannes de Tisseborch
predicator . . . Luckowensis,. Johannes de Blomenberch prior Wis-
mariensis . . . Johannes de Wederstede prior Hildensemensis. Aus-
gerissen sind jetzt Blatt 88, 89, 97, 102, 103, 112; auf Biatt 100
folgt ein mit roter Schrift gezeichnetes Bl. loi, wahrend das eigent-
liche hinten angebunden ist. Bei fol. 64, wo die alteste Lage auf-
h5rt, ist wahrend der Numerierung ein Versehen eingetreten und
steht deshalb eine Reihe der folgenden Blattzahlen auf Korrektur.
Die Handschrift ist ein Formel- und Briefbuch der Dominikaner
der ))provincia Theutoniea aus der zweiten Halfte des 13. Jahrhunderts
in originaler Fassung, d. h. die Eintragungen der Abschriften und
Konzepte erfolgten der Zeit ihrer Entstehung gemafs nach und nach
von mehreren Handen. Es sind in erster Linie Briefe deutscher Pro-
vinzialprioren , dann einiger Ordensgenerale und anderer hervor-
ragender Ordenspersonen ; viel geringer ist die Zahl der an den
Orden gerichteten Schreiben, unter denen auch wieder die von
deutschen Personlichkeiten stammenden die Mehrzahl bilden. Dem
formelhaften Charakter entsprechen Einschaltungen allgemeinen In-
halts, z. B. eine lange Arengensammlung fol. 49 ss.; ex verbis Cas-
siodori in libro variarum (f. 73 ss.); alphabetisch geordnete Sen-
tenzen, die nach dem Register aus Seneca stammen (f. 30 ss.);
Briefe Senecas (f. 100); incipit prologus sancti Jeronimi in epistolias
Pauli et Senece. Seltener sind Eintragungen wie folgende:
Rome quot cupidi,
Q.uot in hac terra palefridi,
Qpot volucrum nidi,
Q.uot pratis gramina vidi,
Q.uot mundi mete,
Qubt sunt per secla monete,
Quotque 'trapezete:
Tot vobis dico valete.*
^ Von sonstigen nicht auf den Orden bezuglichen StQcken hebe ich noch
hervor: Brief Alexanders IV. an Kdnig Ludwig IX. von Frankreich, um ihn Qber
den Tod seines Sohnes Ludwig zu trdsten. dVox horroris, vox meroris.a Pott-
hast, Reg. pont. Nr. 17796 zu 1260 Februar 28.
Die einzelnea Lagen der Handschrift. 5
Zur klareren Erkcnntnis des Charakters der Handschrift ist
zunachst eine Scheidung in zwei Hauptteile, deren erster bis fol. 139
reicht, der zweite den Schlufs unifafst, und dann eine genauere
Schilderung der einzelnen Lagen notig, zumal aus der Zusammen-
setzung der Lagen und der Zusammensteliung der Nummern inner-
halb derselben im Nachfolgenden Schliisse fiir die Datierung ge-
zogen sind.
Lage Nr. i, Sextern, fol. 21 — 32, von einer Hand geschrieben.
Trotz dieser Foliierung liegt kein zufailiges Versehen vor, sondern
die Lage ist mit Absicht an die Spitze gestellt worden, da sie un-
zweifelhaft die erst gescliriebenen Bliitter des Codex enthalt. Aufser
der Blatt- giebt es namlich auch eine gleichzeitige Briefnumerierung;
dafs dieselbe urspriinglich ist, ist schon aus fol. 38 zu schliefsen, wo
die Hand des Briefschreibers am Schlufs bemerkt: ut supra (Nr.) 34
in fine et (Nr.) 35 in fine. Nun beginnt das erste Blatt der Hand-
schrift, fol. 21, mit einem gleichzeitigen Register und auf der Riick-
seite niit Nr. i und zwar gleich mit der hochsten Person: ad regem
petentem sufiragium, dann ad quemlibet illustrem de seculo, ad papam,
ad cardinales usw. Das Register zahlt mit Auslassung einer grofsen
Anzalil in der Mitte 153 Nrr.; damit ist die Seite gefiillt und diesem
Umstande wohl zuzuschreiben, dafs die wenigen noch fehlenden
Nummern (die Numerierung geht bis fol. 69^ Nr. 158) unverzeichnet
bleiben. Der iiberwiegende Teil der auf diesem Sextern stehenden
52 Briefe ist, ein Blick auf den Inhalt geniigt, dieses zu erkennen,
an ein ungenanntes Generalkapitel des Dominikanerordens geschrieben
oder enthalt die Antwort desselben. Zum Uberflufs steht auch noch
fol. 24 unten: Huc usque responsio ad eos, qui petunt sufTragia;
fol. 24 "^ oben: Hic petuntur sufTragia; deest pape. Welches General-
kapitel ist nun gemeint? Folgende Erwagungen fiihren zum Ziel:
I. Bischof Otto von Passau, der sich in Nr. 23 dem Gebete der
Dominikaner empfiehlt, regierte von 1254 bis 1265 April 10; 2. der
Ordensgeneral Johannes (de Vercellis), der auf dem Pariser Kapitel
1264 gewahlt wurde, stellt Antwortschreiben aus. Es konnen also
nur die Jahre 1264, oder wenn wir annehmen wollten, dafs Bischof
Otto noch kurz vor seinem Tode sein Bittschreiben 1265 abgesandt
habe, 1265 in Betracht kommen; letzteres scheidet aber aus, da der
Ordensgeneral in Nr. 26 von ))ex imposito noviter officio» spricht
und das Antwortschreiben an den Papst nicht zu dem Briefe eines
gerade neugewahlten Papstes (Klemens IV. 1265 Februar 22) passen
wiirde. Zum Jahre I264stimmen auch alle andern datierbaren Schreiben,
6 Die einzelnen Lagen der Handschrift.
so des Markgrafen von Brandenburg, das von 1266 Friihjahr, der
Herzogin von Brabant, das nach 1260, an den Kardinal Hannibal,
das nach 1261 ausgefertigt sein mufs. Dieses und die Art der Zu-
sammenstellung — man beachte das »deest pape«, das Schreiben an
den Papst ist da! — zwingen an ein Generalkapitel, das Pariser
von 1264, zu denken. Von den wenigen noch folgenden Briefen
reihen sich die datierbaren trefflich an; sie stammen aus den Jahren
1266 ff.
Lage Nr. 2 und 3 fol. i und 2, 3 — 20. Erstere, nur zwei
Blatter enthaitend, (von den Briefen sind zwei Hermanns von Minden
an Petrus Dacus und die Nonnen von St. Lambertz naher bestimm-
bar, beide vor seinem Provinzialat, der letzte 1277 — 1281 geschrieben)
ist wahrscheinlich der folgenden Lage von 18 Blattern aus Versehen
vorgelegt worden. Letztere enthalt auf den ersten 6 Blattern, von
einer charakteristischen Hand geschrieben, Briefe des beruhmten
Dominikaners Thomas de Lentino, Ludwigs des Heiligen von Frank-
reich, Karls von Anjou u. a. an das Mailander Generalkapitel von
1270 und Antworten desselben. Die folgenden Briefe scheinen
samtlich einer Hand anzugehoren; eine Anzahl betrifft die Wahl des
Provinzialpriors Ulrich 1272, die ubrigen sind nicht datierbar. Die
Zahlung der einzelnen Briefe fehlt hier.
Durch die Numerierung schliefsen sich die zusammengehorigen
Lagen Nr. 4 und 5, je 16 Bil. fol. 33 — 64, und 6, Quatern, fol. 65 — 72
eng an die Lage Nr. i an; sie endete mit Nr. 52, Lage 4 beginnt
mit Nr. 53; dazu kommt dieselbe Schrift, dieselbe Liniierung, die in
den dazwischen liegenden Lagen fehlt. Kein datierbarer Brief in
Lage 5 und 6 ist nach dem Jahre 1270 ausgestellt, dagegen gehoren
mehrere iiber die cura monialium in die Zeit um 1250. In Lage 6
hort die Numerierung mit Nr. 158 ganz auf; genauer zu bestimmen
ist hier nur ein Brief des Bruders Ulrich, der moglicherweise in die
Zeit seines Provinzialates (1272 — 77), vielleicht aber auch in eine
fruhere gehort und schliefslich nicht einmal gleichzeitig eingetragen
zu sein braucht.
Lage Nr.7 und 8, zwei zusammengehorige Sexternen, fol. 73 — 96,
enthalten in der Hauptsache nur Formelhaftes aus Seneca und Kas-
siodor; auf den leer gebliebenen Seiten sind, deutlich erkennbar,
nachgetragen zwei Urkunden aus dem Provinzialat Hermanns von
Minden bezuglich des Obertrittes eines Dominikaners zu den Cister-
ciensern; ebenso ein Klagebrief iiber den Tod Dietrichs von Kirch-
berg, der nach 1273 fallt.
Die einzelnen Lagen der Handschrift. 7
Lage Nr. 9 und 10, 4 Blatter, von denen eines ausgerissen,
und Quintern, von dem ein Blatt abgeschnitten; foL (97) 98—100
und loi (mit roter Tinte), dann ohne Liicke 104 — 11 1. Ein Register-
bruchstiick reicht nur bis fol. iii. Die Briefe sind nicht datierbar,
wohl aber eine Rechnung, die dem J. 1273 angehort.
Lage Nr. 11 und 12, zwei Quatemen, gehoren eng zusammen,
fol. 113(112 fehlt)— 127. Sanitiiche Stiicke entstammen den Jahren
1275/76: Die Tagesordnung eines Provinzialkapitels, die Verlegung
des Provinzialkapitels von Wien nach Konstanz, Griindung des
Klosters Prenzlau.
Lage Nr. 13, Sextern, fol. 128 — 189. Den Grundstock bilden
die von einer Hand geschriebenen Briefe walirend des Provinzialates
von Ulrich Engelberti (1272 — 1275), darunter das wichtige Schreiben
iiber die Wahl Rudolfs von Habsburg.
Ziehen wir fiir diesen Teil das Fazit!
Mit Sicherheit lafst sich nach genauer Priifung feststellen: i. Die
altesten Partieen biiden die zusammengehorigen numerierten Stucke
in Lage Nr. i, 4 — 7. 2. Mit leicht erkennbaren Ausnahmen herrscht
eine ziemliche chronologische Ordnung in den einzelnen Schreiben
und ein innerer Zusammenhang in den einzelnen Gruppen. 3. Abge-
sehen von den absichtlich zur Klarstellung der »cura monialiumcc ein-
gefiigten Briefen und einigen nicht datierbaren Schreiben an Albertus
Magnus gehoren die iibrigen Dominikanerbriefe samtlich in die Zeit
von 1264—1286 (Pariser Kapitel bis zur Wahl Hermanns von Minden
zum Provinziai).
Schwieriger ist es jedoch, Kiarheit iiber die Art der Zusammen-
stellung und iiber den oder die Zusammensteller zu erhalten. Der
formelhafte Charakter einzehier Partieen wurde bereits erwilhnt. Man
vergleiche noch die Bemerkung, die dem Brief an eine Herzogin von
Baiern vorgesetzt ist : adapta ad privatum, die Formeln fiir Testamente
und sonstige Donationen (fol. 131),^ die Haufungen (fol. 35) in sonst
keineswegs formelhaften Schreiben wie »receperunt vel vestierunt vei
indueruntw, oder die Anreihung von mehreren neuen Siitzen mit »vel
aliter et melius«. Andererseits tritt auch in diesem Teile der Charakter
* Halb formelhaft ist folgendes Schreiben: Quidani per donationem inter
vivos omnia bona mobilia cum parte tercia prediorum filio suo C. donat, quod
dispenset secundum suam voluntatem et fratris Ulrici nunc prioris sui provinctalis
per Theutoniam. Si Blius (alius) civis talis, qui jamdudum substantie sue legitimam
portionem habet, infestus fratri fieret, preter maledictionem paternam terciam
partem pater revocat mandans, quod eam Constantiensis ecclesia sibi tollat (fol. 131).
8 Die Handschrift Briefbuch Hermanns v. Minden.
eines Registerbuches, das die Korrespondenz des Ordens aufbewaiiren
und als Naciisciilagebuch dienen soU, hervor, so in den Stellen:
fratribus, ubi ponitur capitulum fere per hunc modum, usque ibi
»ceiebrari ad domum«, addatur wvestrama (f. 128); wiederholt findet
sich eine ahnliche Form im zweiten Teile; simile misit priori Thuri-
censi u. o. Ober die Weise, in welcher an diesem Handbuche ge-
arbeitet wurde, lafst sich so viel sagen, dafs ganze Partieen, vielleicht
samtliche numerierte Briefe wohl nach einer alteren Vorlage zu-
sammen geschrieben, andere jedoch offenbare Konzepte und stiick-
weise entstanden sind. Am Schreiben selbst haben viele Hande sich
beteiligt. Ob aber nicht einer die Hauptleitung gehabt? Wenn
man bedenkt, dafs die Hand Hermanns von Minden — ein Vergleich
mit den dem zweiten Teile beigefiigten Konzepten zeigt das offen-
kundig — ein bedeutendes Bruchstiick des erstern schrieb, dafs fast
in allen Lagen Briefe erscheinen, unter denen Hermannus steht, dafs
seine Freundesbriefe an Petrus Dacus, an den Strafsburger, Magde-
burger, Kolner Lektor und andere Ordensgenossen in ganz auffalliger
Weise uberall sich finden, wo sonst nur Sciireiben der Ordensobern
erscheinen, dafs er sich selbst in der Oberschrift mit ))ich« einfiihrt,
wie in dem Briefe mit demTitel: Socius magistri dictaverat quandam
litteram, quam ego libenter liabuissem, et eam petivi per subscriptam,*
dafs gerade mit dem Jahre das Briefbuch einsetzt, in dem er wahr-
scheinlich zuerst genannt wird, und aufhort in der Zeit, da Hermann
aus der Geschichte verschwindet , d. h. starb, und schliefslich, dafs
er ))epistolas singulares et notabiles piurimasa nach Angabe der
Brevis historia ordinis Predicatorum schrieb, so wird man als ziemlich
sicher immerhin annehmen k5nnen, dafs ihm auch bei der Abfassung
des ersten Teiles eine Hauptrolle zugefallen ist, und als keineswegs
unwahrscheinlich, dafs die Handschrift geradezu als sein Briefbuch
bezeichnet werden mufs.
Klarer ist die Einrichtung des zweitenTeiles. Mit Ausnahme eines
Falles liegen von fol. 140 an in splendider Reinschrift, von einer
oder doch von mehrerern verwandten Handen vielleicht in einem
Zuge geschrieben — am Ende der Lagen verweisen Kustoden auf
die folgende! — samtliche oder doch wohl die meisten der Briefe
^ Das Schreiben beginnt niit folgender Spielerei : Frater f. regis r. ainore a.
nobilissimi n. capto c. inpuritatis i. sarculo s. caritatis c. opobalsamo o. humilis h.
Emilius e. Rome r. municeps m. Anne a. natus n. nulli n. vilitate v. secundus s.
se ipsum in domino, quamvis sit modicum, tamen totum (fol. 15). Die Buchstaben
ergeben: Francisco Hermannus.
Der zweite Teil dcr Handschrift. 9
Hernianns von Minden aus den beiden letzten Jahren seines Provin-
zialates (1287 — 89) vor, daneben Schreiben des Ordensgenerals u. a.
aus gleicher Zeit. Das Formelhafte, die etc, et infra sind geschwunden;
die Briefe werden, so wie sie abgeschickt sind, wiedergegeben,
hochstens mit Ausiassung der betreffenden Namen, deren Tilgung
vielfach nur durch Rasur geschah, und Unterdruckung des Datums.
Es ist, kurz gesagt, das Registerbuch des Provinzialpriors in den ge-
nannten Jahren. Die beiden ersten Jahre Hermanns fehlen und
fehlten woiii schon mit einigen unter den andern Briefen zerstreuten
Ausnahmen bei der Zusammensetzung der Handschrift, also im
13. Jahrliundert. Dafs sie ursprunglich auch hier nicht gefehlt liaben,
moclite ich aus dem prunklosen Beginn auf fol. 140, der viel eher
zu einem vorangehenden Teile als Erganzung pafst, denn als selb-
standiger Anfang, schliefsen.*
Von fol. 185 an finden sich aus der Zeit der Stellvertretung
Hermanns (1293, 1294) mehrere iiberarbeitete Konzepte, unzweifeihaft
von seiner Hand. Mit einigen wenigen Schreiben aus dem Provin-
zialat des beriihmten Dietrich von Freiburg schliefst unsere Sammlung.
Es verdient scharfe Betonung, dafs sich kein Schreiben iiber die
neunziger Jalire des 13. Jahrhunderts hinaus in unserm Codex nach-
weisen liifst. Damit verliert allein schon die Deutung, welche ein
paar Briefe, als dem 14. Jahriiundert angehorig, bei Winkelmann
erfahren, iliren Halt. Was vielleiclit in den Anfang des neuen
Jahrhunderts, wahrscheinlicher aber noch in die neunziger Jahre des
alten gehort, ist das sehr ausfuhrliche Register, welches sich auf dem
der ersten Lage folgenden Sextern ohne Numerierung vorfindet
(3 Bll. sind abgeschnitten).
1 Dic Ordnung ist im allgemeinen eine gut chronologische. Allerdings
tauchen auch hier noch eine Reihe von Fragen, besonders bezuglich der Art der
Eintragung auf (einmal begegnct zwischen lauter Reinschriften ein unzweifelhaAes
Konzept), doch haben sie keine so grofse Bedeutung weder fur die Datierung
noch fur die endgihige Beurteilung der Handschrift.
10
II. BeitrSlge zur Geschichte
des Verh<nisses zwischen dem Orden und den
weltlichen und geistlichen Grofsen.
Der Dominikanerorden verdankt in Deutschland sein rasches
Emporbliihen wahrend des 13. Jahrhunderts, neben seiner innern
Kraft, der Freundschaft des Volkes und der Gunst der Laien-Grofsen,
wahrend die hohe Geistlichkeit, die Bischofe an der Spitze, sich ihm
wiederholt wegen seiner reichen Privilegien mifsgunstig gesinnt zeigte,
und im letzten Viertel des Jahrhunderts auch der Rat mancher Stadt
Niederlassungen des Ordens zu verhindern suchte. Namentlich in
den Kreisen des Adels ist er auf lange Zeit eine populare Institution
geblieben : Die frische Begeisterung, welche in den ersten Zeiten einen
Albert von BoUstatt, die Grafen von Biankenburg und Hohenstein
und zahlreiche andere das Kleid des hl. Dominikus allem andern
vorzuziehen veranlafste, dauerte in diesen Kreisen das ganze Jahr-
hundert hindurch. Es giebt wohl keinen deutschen Landstrich, der
nicht den einen oder andern Sprossen seiner hervorragendsten Familien
in den Orden treten sah; fast ein jedes Urkundenbuch giebt dafiir
die interessantesten Belege.^
Dafs der Orden auch die Gunst der hochsten Gewalthaber
genofs, bekunden eine Reihe von Briefen der romischen Konige
Alfons und Rudolf, des Konigs Ottokar von Bohmen, Ludwigs d. H.
von Frankreich und selbst Karls von Anjou. Ober die Anhang-
lichkeit Rudolfs von Habsburg an den Orden wissen die Kolmarer
und Baseler Annalen charakteristische Ziige zu berichten: Der Kon-
stanzer Lektor Alexander hebt 1276 Rudolfs jiingsten Sohn aus der
Taufe, dem Pisaner Kapitel desselben Jahres sendet der Konig
30 Mark, in ehrenvollster Weise behandelt er den Ordensgeneral
Munio und besuciit den Kolmarer Konvent mit besonderer Aus-
zeichnung der Monche.* Dazu passen nun vorziiglich drei unten-
stehende mit Konig Rudolf sich beschaftigende Briefe. Ini ersten
i Z. B. Westfal. UB. IV: die Amelunxen und Buren; UB. des Bistums
Halberstadt II: Wegeleben und Alvensleben; UB. d. Stadt Halberstadt: Graf Ulrich
von Regenstein; Hodenberg, Calenb. UB. III: die Grafen Johann und Hcinrich
von Hoya; ein grofser Teil des Strafsburger Konventes gehorte der Strafsburger
und elsassischen Aristokratie an (Kageneck, Sturm, Schaftolzheim, Greifenstein) :
BuUetin de la soci^td pour la conservation des monuments historiques d'AIsace
IlSerieVoI. 9, 195; Dietrich vonNassau, Bruder des rfimischen K6nigs Adolf; usw.
> Annales Basilienses und Colmarienses in M. G. SS. XVIII, 200, 245, 216.
Die Dominikaner und Rudolf von Habsburg. 1 1
(Nr. 59) berichtet der Provinzialprior Ulricli ungenannten Ordens-
briidern iiber die Neuwahl des romischen Konigs. Helle Freude iiber
das Ende der kaiserlosen, schrecklichen Zeit und uber das gllickliche
Wahlergebnis spricht aus allen Zeilen. Auf Geheifs des Papstes haben
die Kurfiirsten gewiihlt, ganz nach dem Willen Gottes. Und als nun
spater der Gewahlte am Wahlorte erschien, da sprach er ein Wort,
das den Zuhorenden wie eine Stimme vom Himmel erklang: Heute
verzeihe ich allen, die mich geschadigt haben ; alle meine Gefangenen
lasse lch frei und verspreche nunmehr ein Forderer des Friedens zu
werden. Begeistert ruft das Volk:
Vivat rex,
in cujus ore clemencie lex!
Schon zeigt sich der Erfolg : »Die Schwerter beginnen sich mit
Rost zu tiberziehen, die Pflugschar fiingt wieder an zu schimmern
und die Erde gewiihrt den alten Bebauern neue Friichte.« Sodann
berichtet der Provinzial ein personliches Erlebnis. Der wahrscheiniich
auf der Durciireise vom Generalkapitel in Pest nach Paris begriflfene
Ordensgeneral hielt sich kurze Zeit in einem deutschen Kloster auf;
dort empfing er den Besuch des am selben Ort weilenden Konigs.
Er ermahnt ihn zur Anhanglichkeit an den papstlichen Stuhl, zur
Wahrung der Rechte der einzelnen Kirchen, zum Schutze des Friedens
und zu gerecliter Regierung, worauf Rudoif gern und freudig Erfiil-
lung seiner Wiinsche versprach. Kein Wunder, dafs der Briefschreiber
zu treuer Liebe eines solchen Herrschers mit warmen Worten am
Schlufs auffordert. Ein paar Jahre spater richtete Konig Rudolf an
das Pisaner Generalkapitel oder an das Konstanzer Provinzialkapitei
ein von Lobspriichen fiir den Orden angefiilltes Schreiben (Nr. 80),
worin er um frommes Gebet fiir sich, seine Gemahlin Anna und
seine Kinder bittet. Zugleich empfiehlt er der Versammlung die
Kreuzzugsangeiegenheit. Ein halbes Jahr vorher hatte er bei der Zu-
sammenkunft in Lausanne mit Papst Gregor X. in Verbindung mit
einer grofsen Zahl seiner Getreuen das Kreuz genommen. Wie so
mancherPlanRudolfs ist auch die Kreuzzugsidee unausgefiihrt geblieben.
Zu einer vollen Wiirdigung der Verdienste Rudolfs von Habs-
burg um die deutschen Dominikaner veranlafste eine Klage des Konigs
iiber das Verhalten des Berner Dominikanerklosters spater den Pro-
vinzial Hermann von Minden. Bern hatte sich 1285 gegen die habs-
burgische Herrschaft erhoben ; der Bischof von Lausanne belegte im
Verlaufe der Streitigkeiten die Stadt mit dem Interdikt und iiber
dessen Nichtbeachtung beschwerte sich 1288 der Konig (Nr. 100).
12 Ottokar von Bdhtnea und der Orden.
Mit scharfer Entschiedenheit verlangt der Provinzial fernerhin Be-
obachtung des Interdikts und warnt die Bruder, dafs sie nicht, um
das Wohlwollen der Biirger zu gewinnen, den Konig beleidigten,
)>dem wir fur seine unzahligen Wohlthaten vor Gott Schuldner
bleiben«. Rudolf habe, sobald er in Frankfurt die Reichsinsignien
ubernommen, dem Orden seine aken Privilegien bestatigt; auf dem
Pisaner und andern Generalkapiteln sich dem Orden als grofser Gut-
thater gezeigt; dem Kloster in Efslingen seine hilfreiche Hand ge-
boten; die aus Strafsburg vertriebenen Dominikaner in seinen Stadten
freundlich aufnehmen und schliefsHch nach seinem Siege in Mahren
ein neues Kloster griinden und glanzend ausstatten lassen.^
Der Sieg auf dem Marchfelde mufste so dem Orden doppelt
angenehm sein. Befreite er ihn doch auch aus der unangenehmen
Stellung, welche seine Mitglieder zwischen den zwei Todfeinden, die
aber beide ihre Wohlthater waren, viele Jahre einnehmen mufsten.
Konig Ottokar von Bohmen war fiir den Orden nicht so ganz leicht
zu behandeln ; in samtlichen an ihn gerichteten Briefen handelt es sich
um Beseitigung von Schwierigkeiten, die er dem Orden, der Orden
ihm bereitete. Das erste Mal galt es ein gegen den Konig gerich-
tetes beleidigendes Schreiben, das ein Mitglied der deutschen Ordens-
provinz nach Rom gesandt haben solke. Der Provinzial leugnetc
jede Kenntnis des Vorganges, versprach aber sofortige Remedur,
wenn iiim der Konig den Bruder namhaft mache und dieser der
deutschen Ordensprovinz angehore, denn iiber andere besitze er keine
Gerichtsbarkeit. Im zweiten Fall handelte es sich wiederum um eine
nicht naher bezeichriete Krankung des Konigs ; auch hier wurde jeder
bose Wille entschieden in Abrede gestellt und das Ganze als Ver-
leumdung von seiten der Feinde des Ordens bezeichnet. (Nr. 20.)
Nicht so leicht war eine dritte Schwierigkeit zu beseitigen.
Ende 127J kam es zum Ausbruch der lange hingehaltenen Feind-
seligkeiten zwischen Ottokar und Rudolf von Habsburg; bei den nun
folgenden Kampfen des Jahres 1276 hatte Wien, das treu zu seinem
bohmischen Landesherrn hielt, heftige AngrifFe zu bestehen. Dem
Wiener Konvente war aber gerade fiir dieses Jahr die Abhaitung des
Provinzialkapitels anvertraut worden. Ottokar schrieb an den Pro-
vinzialprior und ersuchte ihn, wegen der Unruhen in den oster-
* Auch eine Kdnigin (wahrscheinlich doch eine Gemahlin Rudolfs) wird
fol. 137 erwahnt. Ihr Wunsch wegen Aufnalime eines Madchens in ein Frauen-
kloster soll nach Mdglichkeit erfiillt werden. Daran kniipft sich die Bitte um
Schutz.
Ottokar vou Bdhmen. Adolf von Nassau. 1 3
reichischen Lrlndcrn das Kapitel an einem ruhigeren Orte abzuhalten,
damit seine Ordensgenossen nicht allerlei Unbilden ausgesetzt werden
mochten. Auch von anderer Seite wurde der Provinzial gewarnt;
an den Passen und Stegen lauerten Bewaflfnete, damit niemand^ wes
Standes er auch sei, ins Land eindringe. Finde man unter dem bei
der Visitation herumgeworfenen Gepack und in den Habseligkeiten
der Ausgepliinderten Briefe, welche etwas fur Ottokar Feindseliges
enthielten, so konne der Trager des Todes sicher sein. Der bestiirzte
Provinzial wagte in der heiklen Sache nicht allein vorzugehen; er
bericf eine Zusammenkunft der erfahrensten Ordensglieder, welche
die Verlegung des Kapitels nach Konstanz beschlofs, damit nicht die
Geheimnisse der Briider an die Oflfentlichkeit drangen, wenn ihnen
auch die Bekanntwerdung keine Schande und Schwierigkeiten machen
wurde (Nr. 75 flF.).
Damit hatten die Unannehmlichkeiten noch kein Ende. Fiir
die Konstanzer war die Abhaltung des Kapitels in so kurzer Frist
ein schlimmes Ding. In einem sehr freundlichen Schreiben sucht
Ulrich den alten Konstanzer Lektor Alexander zu gewinnen. Er
wiinsche lebhaft seine Teilnahme an dem demnachstigen Kapitel,
auf dem er seine Enthissung nehmen und die Frage der Teilung der
Provinz in einige Kustodien durchberaten lassen wolle; daAIexander
nun entfernte Gegenden besonders iibers Gebirge nicht mehr besuchen
konne, so habe er Konstanz als Versammlungsort gewahlt. Die
Konstanzer Dominikaner verlegten sich aufs Strauben: sie wiirden
das Kapitel diesmal nicht abhalten, erklarten sie ausdriicklich. Der
Provinzial entgegnete, dafs sie sich sofort aller Ablehnung zu begeben
und die Versammlung, die schon allenthalben bekannt geihacht sei,
abzuhalten hatten. Was er thue, stehe in vollem Einklang mit den
Statuten: aus bestimmtem Anlafs diirfe der Ordensgeneral die General-
kapitel, der Provinzial die Provinzialkapitel verlegen. Andernfalls sei
auch die Verlegung der Kapitel von Pisa nach Florenz, von Soest
nach Hildesheim ungiltig gewesen. Das Konstanzer Kapitel, fiir
welches die benachbarten Konvente beisteuern mufsten, fand that-
sachlich im selben Jahre noch statt.
Adolfs von Nassau freundliche Stellung zu dem Orden bedingte
schon die Thatsache, dafs sein Bruder Dietrich, der spatere Erz-
bischof von Trier, Dominikaner war. Dieser wurde als Mittelsperson
gebraucht, um vom Konige Gunstbezeugungen zu erlangen (Nr. 152).
Ein paar Briefe aus der Stellvertretungszeit Hermanns von Minden
weisen auf die Kampfe Adolfs im Elsafs, besonders auf die Belagerung
14 Johann von Brandcnburg. Stcllung zuni Papstc.
von Koimar 1293, und die Stellung des Provinzials zu denselben hin
(Nr. iji und 153). »Rex pacificus, felix, inclitus triumphator« nennt
letzterer den Kdnig nach Niederwerfung der Stadt. Aber nicht alle
dachten so; Bruder Erbo, aus dem angesehenen Strafsburger Ge-
schlecht der »inter mercatoresa, anscheinend eine leichtlebige Natur,
hatte sein Ordensgewand ausgezogen» sich bewaflfnet und war mit
den Feinden des Kdnigs halb als Feldkaplan halb als Krieger losge-
zogen. Hermann von Minden war dieses Verhalten ein Greu^l; er
diktierte eine schwere Strafe» die er aber bald» anscheinend auf
Dr^ngen einflufsreicher Freunde Erbos, ermSfsigte (Nr. 153 Anm.).
In der Reihe der sonstigen Furstiiciikeiten, weiche ais besondere
Gdnner des Ordens erscheinen/ ist wohi ais Bittsteller am interes-
santesten Markgraf Johann von Brandenburg. Wiederlioit bat er
Generai- und Provinziaikapitei um Gewahrung einer neuen Kioster-
grtindung in seinem Gebiete; aber umsonst. So kommt er mit neuer
Bitte zum Pariser Kapitei von 1264. Wie er vernommen habe, sci
die Ausftihrung bisiang daran gescheitert, dafs die Dominikaner der
poinischen Ordensprovinz den Teii seiner Gebiete, wo er das Kioster
griinden woiie, da er zur Di5cese Kamin gehore, ft^r ihre Provinz
beanspruchten; dem gegentiber erkiare er, dafs er auf eine Kioster-
grUndung verzichte, wenn man ihm kein zur deutschen Provinz ge-
hdrendes Haus zu bauen gestatten woiie. Denn die Poien woiie er
in seinem Lande nicht duiden: es konnten sonst in Zukunft von
den poinischen Herrschern auf diese Gebiete, weiche er aiiein vom
Reiche besitze, Ansprtiche erhoben werden. Die Striche, weiche
dic poinischen Dominikaner an dcr Grenze ihres Landes bereits be-
safsen, woiie er ihnen gern iiberiassen (Nr. 15).
Die AnhMngiichkeit der Dominikaner an den pastiichen Stuhi
tritt zuweiien recht markant zu Tage. »Etsi aiia non suppeterent
merita, satis esset, quod Romana ecciesia, que auctore Deo omnium
ecciesiarum est capud et magistra, ipsum (einen Bischof) eiegit«,
schreibt Hermann von Minden. Dabei achten sie aber recht genau,
wie der Papst ihrem Orden gesinnt ist. »Gratiosum dominum papam
' Aufser den in den Briefen unten Genannten sind noch als besondere
Freunde des Ordens zu erwahnen: ducissa et dux Bawarie (foi. 35); eine FQrstin
(sublimitas), welche dem Orden so geneigt ist, ut mater ordinis appellari
digneris (fol. 36); einer jungen Furstin, que nostri ordinis pia domina et patrona
nuncupari velitis, wird von einem Ungenannten (Papst oder Ordensgeneral), com-
mi^sionem copiosam tocius ordinis in Theutonia plenius Qbertragen. Datuni
Viterbii (fol. 36).
Einflufs des Ordens. IJ
nos habere judico niultorum rclatione instructus et spero, quod hoc
patere aliquando debeat per eflFectum«, heifst es in einem Briefe des-
selben Hermann iiber den Minoritenpapst Nikolaus IV. (Nr. 26 und 90).
Und sie kennen auch genau den Charakter des Papstes. Provinzial
UWch mochte in Niirnberg fiir den Klosterbau gern einen bestimmten
Bauplatz gewinnen, meint aber, wenn die Erwerbung auf Schwierig-
keiten stofse, der Bischof nicht dafiir zu gewinnen sei und man sich an
den Papst um Vermittelung wenden miisse, so moge man das lassen,
weil Gregor X. win talibus consuevit se morosum et difficilem ex-
hiberea (Nr. 72).
Aus der zahh-eichen Korrespondenz mit den Bischofen hebe ich
als besonders charakteristisch fiir das Ansehen des Ordens die Stiicke
hervor, welche den Einflufs desselben auf die Besetzung der bischof-
lichen Stiihle durchblicken lassen. Auf die Anfrage eines Bischofes,
ob es fiir ihn nicht gut sei, dafs er auf seine Wiirde resigniere, ant-
wortet das Pariser Generalkapitel: Wenn auch vieles ihm nicht nach
Wunsch gehe, so glaube es nicht, dafs er, der Vater und Patron des
Ordens, seinen fiir so viele niitzlichen Platz verlasse; er wisse ja,
wie heutzutage die Provisionen geschahen (qualiter provideatur de
pastoribus ecclesiis viduatis) und wenn ihm ein Unwiirdiger folge,
wiirden dessen Thaten sein Gewissen bedriicken (Nr. 10). Im Jahre
1267 giebt Provinzial Edmund dem Elekten Berthold von Wiirzburg
mehrere Empfehlungsschreiben an einen Kardinal und sonstige ein-
flufsreiche Personlichkeiten mit, damit sie energisch fiir seine Er-
nennung eintreten, welche dem Orden Frucht, und Frieden seinem
Bistum bringen wiirde (Nr. 25). Noch starker wird ein ungenannter
Elekt vom Provinzial Hermann einem Kardinal empfohlen, damit dieser
dessen Konfirmation bei Papst und Kardinalen betreibe: das wiirde
eine Freude fiir einen grofsen Teil Deutschlands, Aussicht auf neuen
Schutz fiir den Orden sein.^ Ja selbst der papstliche Zehntsammler
Prior Dietrich von St. Andreas in Orvieto lafst sich vom Provinzial
ein Zeugnis ausstellen, dafs er seinen schwierigen Posten mit solcher
Vorsicht und Ruhe versehen habe, dafs er von allen geliebt werde
und sein Andenken siifs wie Honig sei. Und wie der Ordensgeneral
* Magnum enim erit magne parti Alemanie tripudium, si talem memorate
ccclesie merebitur videre prefectum, qui virtutis brachio mala possit avertere et
bona juxta datam sibi a Deo gratiam cumulare. Talis enim ordinis nostri tanto
poterit patronus fore clementior, quanto vestro functus adjutorio ad suos lecior
cum gratitudine debita remeabit (fol. 140^).
l6 Der Orden und die Mindener Bischofswahl 1267.
Munio durch Deutschland 1289 reistc, konnte er sich nicht genug
wundern, wie er in einem zweiten Attest sagt, dafs das kalte Volk
der Deutschen diesem Manne so zugethan sei (Nr. 124).
Am deutlichsten zeigt sich der hervorragende Einfiufs des
Ordens bei der Bischofsernennung fiir Minden im J. 1267. Die Vor-
gange nach dem Tode des Bischofs Kuno von Diepholz im Marz
1266 waren bis vor kurzem noch ein unlosbares Ratsel. Im selben
Jahre erscheint in zwei Originalurkunden Graf Volquin von Schwalen-
berg, Dompropst von Hildesheim, als electus Mindensis; im folgenden
Jahre tritt der Dominikaner Otto als Bischof auf und erst nach seinem
Tode 1278 heifst Volquin wieder Bischof von Minden. In etwa
brachte eine von mir in den Papsturkunden Westfalens veroffent-
lichte Bulle Klemens' IV. von 1267 August 18 Licht. Darnach war
Volquin persdniich in Rom erschienen, um seine Konfirmation zu
betreiben, wurde aber vom Papst veranlafst, auf alle ihm aus seiner
Wahl zukommenden Rechte zu verzicliten. Klemens IV. ernannte
sodann den Dominikaner Otto, Kaplan des berDhmten Kardinal-
bischofs Heinrich von Ostia, zum Haupt der Mindener Kirche. Warum
die Verzichtleistung Volquins? Sie war eine Frucht der Bemiihungen
des Mindener Dominikanerklosters und wahrscheinlich auch in der
Ferne fiir Minden wirkender Krafte, wie das deutlich aus dem Jubel-
brief sich ergiebt, den Hermann von Minden nach der Ernennung
Ottos an seinen Freund den Prior Johann im Mindener Kloster
richtet (Nr. 26). So oft hast du erklart, heifst es, dem Untergange
der Mindener Kirche konne man nur durch die Wahl eines wahrhaft
frommen Mannes begegnen. Jetzt habt ihr den Bischof Otto, der
die Reform beginnen wird; freudig nehme ihn die verwaiste Kirche
auf ; weg jetzt mit der Trauer ! Dann folgt ein grofser Lobeshymnus
auf den neuen Bischof, der von der genauen personlichen Kenntnis
desselben bei dem Briefschreiber zeugt. In der That hat Otto
wahrend der kurzen Zeit seiner Regierung viel Gutes in Minden ge-
schaffen, viel Schlechtes beseitigt.
Am wenigsten anziehend ist die Schilderung des Dominikaner-
ordens in seinem Verhaltnis zu den andern Orden. So sehr das
Bediirfnis nach eintrachtigem Leben gerade zwischen Dominikanern
und Minoriten vorhanden ist, kommen doch immer neue Streitig-
keiten vor. Durch die nachfolgenden Briefe zieht sich ein steter
Klageton, um am Schlufs in greller Dissonanz als scharfe Anklage
gegen den Minoritenorden, der all das Strafsburger Ungemach der
Jahre 1287 ff. verschuldet habe, auszuklingen (Nr. 162). Auch mit
Verhaltnis zu den andern Orden. 17
den Deutschordensherren standen die Dominikaner nicht immer auf
freundschaftlicheniFufse; namentlich scheinen ersteren Neugrundungcn
an Orten ihrer Niederlassungen nicht behagt zu haben (Nr. 3 1). Am
schlimmsten war jedoch zeitweilig das Verhaltnis zu den Klostern,
denen die aus dem Orden Ausgetretenen mit Vorliebe sich anschlossen,
namlich der Cistercienser und Karthauser.^ Eine Kritik der Cister-
cienser des 13. Jahrhunderts, wie sie bitterer und grober wohl nie-
mals ausgefallen ist, giebt Hermann von Minden in einem Schreiben
an Bruder Johann von Zofingen, der um die Erlaubnis gebeten, dem
Cistercienserorden beitreten zu diirfen und dabei einige Vergleiche
gezogen hatte. »Dort gebe es, sagt ihr, Ochsen und Esel zugleich;
und doch hat das mosaische Gesetz schon verboten, beide zusammen-
zuthun; bei uns giebt es nur Ochsen, fest geziigelt durch den Ge-
horsam, voU Uberlegung, die die Tenne des Herrn bearbeiten und
die Kalber vor den Angriffen der wilden Tiere mit den Hornern der
beiden Testamente schiitzen. Bei euch, sagt ihr, giebt's eine Krippe
und daher sichere Nahrung; wir sammeln mit den Vogeln des
Himmels nicht in die Scheunen und doch essen die Armen und loben
den Herrn! Dort wird nach euern Worten das Frauengeschlecht
nicht an der Klosterpforte gefunden; darauf antworte ich nicht, weil
ich die Entscheidung, ob Pforte oder Gemach mehr zur Entehrung
wirken, dem Urteile Sachverstandiger iiberlasse. Dort soU strenges
Stillschweigen herrschen; wir spreclien mit Engelszungen. Nach
euerer Behauptung hat jener Orden schon die Erlaubnis, euch auf-
zunehmen; vielieicht hat wiihrend der Sedisvakanz des pjipstlichen
Stuhles einer der Abte das gestattet, aber wir wissen, dafs sie ihre
Sichel nicht an fremde Ernte legen diirfen, und wir haben ein Privileg,
dafs wir Apostaten exkommunizieren, gefangen nehmen und binden
konnen« (Nr. 88). Nur unter den grofsten Kautelen liefs sich endlich
der Provinzial zur Genehmigung des Austritts herbei: Der Petent
durfte an gewissen Orten nicht predigen, Beichte horen, mufste
genaue Rechenschaft iiber seine Sachen im Dominikanerkloster ab-
legen und dem Orden eine formliche Ehrenerklarung geben. Der
Dominikaner wurde eben erzogen in dem Bewufstsein, welches der
* Man vgl. iiber das Uberlaufertum und seine Ursache bei den Dominikanern
die einseitigen Bemerkungen des bissigen Matthaus Paris in seiner Historia maio)*,
zum Jahre 1 247, wo er iiber das wgenus monachorum, quod gyrivagum est« (nam-
lich die Dominikaner) scharf herzieht.
F i n k e , Domini kanorbriefe. 2
l8 Wahl des Provinzials Ulrich.
Stellvertreter Hernianns bei ahnlicher Gelegenheit einmal aiifsert:
Scio, quod, si ad competens tribunal causa delata fuerit, noster ordo
palmam victorie reportabit.*
III. Provinzial Ulrich Engelberti (1272— 1277).
Ulrich Hngelberti aus der Strafsburger Patrizierfamilie der Zorn,
Baccalaureus in der Theologie, Verfosser mehrerer geachteter theolo-
gischer Schriften^ angeblich auch Kenner der Musik, Schiiler und
Freund des Albertus Magnus, wurde als Lektor des Strafsburger
Dominikanerklosters im Jahre 1272 auf dem Baseler Provinzialkapitel
zum Provinzial gewahlt.* Im ersten Wahlgange erhielt er nicht die
Mehrheit; im zweiten eine erdriickende und die ubrigenWahlerkonsen-
tierten. Wahrscheinlich reflektierte man zunachst nicht auf ihn wegen
^ Derselbe giebt in dem erwahnten Schreiben bezuglich eines Ordensgliedes,
das im Verdacht steht, zu einem andern ubertreten zu wollen, folgende Uatschlage :
Porro solum propter verba labiorum non est tutum aliquem carceri mancipare,
sed, si de fuga ejus habetur violenta presumptio, puta ]ibros emisit, deposuit,
vendidit, pecunias auxit, litteras dam recepit alterius ordinis personarum, in hiis
casibus et similibus secundum regulam poterit furti indicio condempnari. Si nichil
horum probatur, ex quo nostram vitam respectu aliarum reputat perfunctoriam
atque levem, ipsum in hiis, que non onerosa set quieti contemplacionis et mori
Cysterciensi consona sunt, diligenter exercete. Silentium ubique teneat, pro satis-
factione ejus satisfaciat, ad portam non vadat, feminis non loquatur, confessiones
non audiat, predicationis verbum non proponat, libros preter psalterium non
obtineat . . . (fol. 140^^).
* Eine domus magistri Engelberti wird 1278, curia Engelbcrti 1 302 f. (Himmel-
reich-Gafschen) im Strafsburg. UB. III, vgl. Register, erwahnt. Die Angabe, dafs er
der Familie Zorn angehdrt, eriiihren in der Musik und in der Mechanik gewesen und
1260 eine Orgel fur die Strafsburger Domkirche fabriziert habe, bei C. Schmidt,
Notice sur le couvent et T^glise des Dominicains de Strasbourg, in BuIIetin de la
soci^t^ pour la conservation des monuments historiques d*AIsace II Serie Vol. 9, 175
nach handschriftlichen Q.ueIIen. Die Schriften Ulrichs zahlen Q.u^tif-Echard,
Scriptores ord. Praedicatorum I, 356 und das Verzeichnis in Denifle-Ehrle, Archiv
f. Litt. u. Kirchen-Gesch. d. MA. II, 240 in gleicher Weise auf: Scripsit super
librum metheorum, super sententias, summam theologiae. In der Wiener Hof-
und Staatsbibl. findet sich in Cod. 4948 fol. 6% eine summa excerpta Ulrichs;
Cod. 3924 enthalt von ihm de summo bono libri I — IV auf 295 BIl. Nach Q.uetif-
Echard I. c. sagte Johannes von Freiburg von ihm, wenn er auch nicht Magister
geworden, stehe er an Gelehrsamkeit doch einem Magister gleich. Sein Vor-
ganger war Wolfram; vgl. das Verzeichnis der Provinzialprioren in Jundt, Hist.
du Panth^isme p. 187. Dort auch der auffallige Ausdruck, er sei ein »man hoher
kunstK (Musik?). Acta selecta capitulorum generalium ordinis Praedicatorum bei
Martene ct Durand, Thesaurus novus IV, 1667.
Albertus Magnus. t^
seiner uberaus scliwaclicn Gesundheit. »Cum vires quoque plus, quani
olini putabatur, suppetant«, bitten die Wahler den Ordensgeneral
uni seine Bestatigung und Ulrich hebt als Grund, weshalb er nicht
bestatigi werden diirfe, seinen schwachlichen Korper hervor. Auch
wiihrend des Provinzialates hatte er zu ieiden; er nennt sich in einem
nicht genauer zu datierenden Schreiben einen vom Tode erstandeneu
Lazarus und Hermann von Minden schreibt einem Freund: »Der
Provinzial triumphierte iiber den Tod und ist schon wieder seiner
Gewohnheit gemiifs am Visitieren« (Nr. 49). Wir diirfen darum
wohl auch die Weigerung Ulrichs zur Obernahme der neuen Wiirde
und Biirde als ernst gemeint ansehen. Die Wahler ersuchen jedoch
den Ordensgeneral, nicht auf seine Bitten zu achten, sondern iim zu
bestatigen; man bediirfe eben jetzt eines wissenschaftlich gebildeten
und charaktervollen Mannes, da viele und schwierige Dinge der Er-
iedigung harrten, neue Hiiresieen aufgestanden seien und das ailge-
meine Konzil, das zweite zu Lyon, bevorstehe, bei dem der Orden
zu seinem Schutz und seiner Ehre durch hervorragende Personlich-
keiten vertreten sein miisse.
Ordensgeneral Johannes, der Ulrich w^egen seiner vielen her-
vorragenden Geistesgaben kannte und liebte, bestatigte ihn und befahl
ihm, das Amt zu iibernehmen, zu dessen ieichterer Fiilirung er ilim
noch eine besondere Gunst erwues (Nr. 46). Ulricli trat das Pro-
vinzialat mit der ausgesprochenen Hoflfnung an, in dem Greise die
festeste Stiitze zu finden, der bis dahin eine Hauptzierde des Ordens
gebildet hatte und ihm Lehrer gewesen und Freund geworden war:
Albertus Magnus.
Unsere Sammlung enthiilt sechs an Aibertus Magnus gerichtete
Briefe, aufserdem wird er hiiufig in andern Schreiben erwiihnt und
stets geschielit es mit dem Ausdruck grofster Verehrung. Leider ist
die Chronologie seiner iiufsern Lebensumstande noch aufserordentlich
verwarrt; die Zeit seines ersten Aufenthaltes in Koln und Strafsburg
hat bis jetzt noch nicht festgestellt werden konnen ^ und darum iiefsen
sich aucli die drei ersten Briefe nicht genauer datieren. Im ersten
bittet ihn der Ordensgeneral, das Lektorat in Koln zu iibernehmen,
wo der gesamte Klerus seine Anwesenheit ersehne; im zweiten dankt
er ihm fur die geistigen Wohlthaten, welche er dem Strafsburger
Konvent erweise, und im dritten ist es der Provinzial der deutschen
» Cardauns, Konrad von Hostaden S. 137 f. und von Hertling, Albertus
Magnus, Beitriige m seiner Wurdigung S. 6 flf., wo aucli die ubrige neuere Littcratur
verzeichnet ist.
2»
ZO KlostergrQndungen in Neufs,
Provinz, der ihm freudig niitteilt, wie einstimmig auf dem jQngst
geh^Uenen Generalkapitel Lob und Dank ihm fiir sein Wirken gezollt
sei (Nr. i — 3). Sorgfaltig suchte man dem grofsen Geistesmannc
im Orden zu Gefallen zu sein;^ aber keiner verehrt ihn mehr als
sein Schiiler Ulrich. Auf ihn schaute er, als er wegen der auf seine
schwachen Schultern gefallenen Last beinahe verzagen woUte, gleich
Petrus zum Herrn, der ubers Meer wandelt; so kehrt die Hoffnung
in sein Herz zuriick, da ja nicht oberflachliche Bekanntschaft, sondern
alte Freundschaft sie mit einander verbindet. Schliefslich bittet er
Albertus, ihm Wagen und Fuhrer zugleich zu sein, ihm beizustehen mit
der Freundschaft, die er seit seinem Eintritt in den Orden von ilim
erfahren habe (Nr. 47). Kaum von der schweren Krankheit genesen>
in der Albertus mit alter Liebe sich seiner angenommen, schreibt
Ukich ihm Worte heifsen Dankes; wie gern mochte er ihm den
gebiihrenden Dank fiir alte und neue Wohlthaten zollen. »Qjaid
autem minus debet patri filius, magistro discipulus, domino famulus»
curatori parvulus quam se totum« (Nr. 50). Und als die Kohier
Dominikaner den Prior zu Lowen zu ihrem Vorsteher gewahlt hattea
und damit eine Versetzung desselben von einem zum andern Konvent
notig wurde, willfalirte Ukich als Provinziai trotz mancher Bedenken
mit Riicksicht auf seinen im Kohier Konvente weilendcn Lehrer
(Nr. 68).
Mit besonderm Eifer geht er darum auch auf das Projekt einer
Klostergrtindung in Neufs ein, weil Albertus Magnus sich dafiir
interessierte. Ein Neufser Burger Hermann hatte Anerbietungen fur
die Grundung gemacht, und es war ein Modus gefunden worden,
dafs dem benachbarten Kolner Konvente kein Schaden aus der Neu-
schopfung erwachsen konnte. Ulrich ubertrug dem Kolner Prior
die ganze Angelegenheit; die ersten MitgUeder desNeufser Konventes
sollten aus den vorzuglichsten Ordensgliedern der Konvente in Trier,
Utrecht, Maastricht, Koln, Koblenz und Soest gewahlt und alles nach
Rat und Vorschlag des Bruders Albertus eingerichtet werden. »l)bri-
gens«, fugt der Provinzial dann in seinem Schreiben an diesen hinzu,
^ Uber einen Bruder, dessen »culpa jam dudum proclamata et correctau uiid
der trotzdem sich uber Zurucksetzung zu beklagen hatte, heifst es in einem Briefc
eines Provinzials : Noveritts, quod pro eo, quod in obsequio domini Alberti episcopi
fuit, cum ipso moram contrahendo, in nullo penitus (?) volumus, pregravari quiii
immo tam ipsum quam alios fratres, quorum societatem et obsequium dictus
dominus episcopus petierit, requisierit suis solaciis et commodis oportuna, vokimus
esse absque contradictione paratos exibfcione devota (fol. 39 ^).
Prenzlau und Nurnbcrg. 2i
uwenn jcner Biirger in Ncu(s auch grofse GOter geschenkt hnt, als
grofseren Schatz und solideres Fundament betrachte ich doch euren
Kifer hierfur.a Trotzdem kam die Grundung nicht zu stande.^
Ausgefuhrt wurde dagegen wahrend dieses Provinztalates ein
Plan, der schon mehrere Generalkapitel eine Reihe von Jahren be-
schaftigt hatte. Schon in Paris (1264) konnte der Markgraf Johann I.
von Brandenburg auf wiederholte fruhere Bittgesuche um Gewahrung
eines Konventes hinweisen; die Sache blieb unausgefuhrt. Da ver-
anlafste die Reise des Provinzials durch die Mark Brandenburg, wahr-
scheinlich im Jahre 1274 und vielleicht zu diesem Zwecke, die Sohne
des inzwischen verstorbenen Markgrafen Johann 11., Otto IV. und
Konrad, noch einmal die Griindung beim Provinzialkapitel in An-
regung zu bringen. Sie wiesen dabei auf die Liebe ihrer Eltern zum
Orden hin. »VieIe von euch haben es aus der Feme beobachten
konnen, vieie mit eigenen Augen gesehen, mit welcher Verehrung
und Anhanglichkeit sie euerem Orden zugethan waren« (Nr. 63).
Diesmal wurden die Schwierigkeiten beiioben. Die umwohnenden
Prioren zeigten sich dem Unternehmen sehr willfahrig, gaben von
dem Ihrigen zur Ausstattung der Kirche und des Klosters her, eiue
Reihe von Ordensgliedern erhielten den Befehl, binnen acht Tagen
sich an ihrem neuen Bestimmungsorte einzufinden, der tQchtige
Subprior des Halberstadter Konventes bekam die Leitung und in
kurzer Zeit erhob sich in Prenzlau, »einer gunstiger gelegenen Stadt
der Mark nach Pritzwalk hin« das neue Klostergebaude (Nr. 64 u. 65).
Auch in Niirnberg geiang mit Hilfe eines ungenannten Adligen
die Griindung eines neuen Klosters (Nr. 72 f.). So konnte denn
Ulrich allerdings mit Bezug auf diese gunstigen Erfolge freudig
schreiben, dafs sein Wirken trotz seiner Korperschwache kein nutz-
loses sei. Aber auch die sonstigen Spuren seiner Thatigkeit, sein
Eifer fiir die Visitation, seine praktischen Ratschlage dabei (Nr. 52),
seine Sorge fiir das zeitliche Wohlergehen (Nr. 56 ff.), fur Aufrecht-
haltung der Disziplin (Nr. 62), fiir Wahrung der Wiirde der Vor-
gesetzten (Nr. 70), sein Eifer fiir die wissenschaftliche Ausbildung
* Nach Mitteilung des Herrii Gyiiinasialdirektors Tucking findet sich (Nr. 54
his 56) sonst keine Spur dieses interessantcn Planes. Uber die zahlreichen kloster-
lichen Anstalten in Neufs vgl. dessen sorgfaltig gearbeitetes Buch : Gesdiichte der
kirchlichen Einrichtungen in Neufs (Neufs 1890). Ober die hervorragende Teil-
nahnie Alberts des Grofsen an der Grundung des Dominikanerklosters Paradies
' bci Soest vgl. die Schrift des fr. Hinricus de Osthoven: De institutione Paradysl
ct huniili ingressu sororum, in Seibertz, Qjuellen der westfal. Geschichte I, 7 ff.
22 Tod Ulrichs. Der Mindener Konvent.
(Nr. 67) beweisen, dafs er es niit seiner Stellung sehr ernst nahm,
dafs er neben dem Rufe der Gelehrsamkeit auch den Ruf cines
tiichtigen und geschickten Provinzials verdiente. Geschicklichkeit und
Festigkeit bewies er auch bei dem unangenehmen Falle der plotz-
lichen Verlegung des Provinzialkapitels von Wien nach Konstanz.
Auf letzterm wollte er schon seine Absolution vom Provinzialat
betreiben. Er mufste noch ausharren bis zum nachsten General-
kapitel in Bordeaux. Wahrscheinlich ist kurz vorher sein beweg-
liches Bittschreiben an den Ordensgeneral um Enthebung vom Amte
geschrieben: Ruhe sucht er nicht, er erbietet sich zu allem, zur
Kreuzfahrt und zum Dozieren, nur moge er ihn von der unertraglich
druckenden Last befreien. Das Generalkapitel beauftragte ihn mit
der Doktion der Sentenzen in Paris; aber bevor er sein neues Amt
antreten konnte, starb er noch im Jahre 1277.
IV. Provinzial Hermann von Minden (1286— 1290).
Zu den hervorragendsten deutschen Konventen des Domini-
kanerordens gehorte wahrend des ersten Jahrhunderts seines Bestehens
der Mindener; eine grofse Zahl seiner Mitglieder glanzten als kirch-
liche Wiirdentrager, beruhmte Theologen und Kanonisten oder leuch-
teten hervor durch ein heiligmafsiges Leben : Bruder Johannes Strote
wurde episcopus Scopiensis und Kohier Weihbischof, Bruder Konrad
von Hilbeck ep. Orthusensis, Bruder Hermann ep. Cysipolensis, Ger-
hard und Christophorus von Minden waren bedeutende Theologen»
welche die Brevis historia ordinis Predicatorum zu den elf Grofsen
des Ordens zahlt, ))die wie die Stcrne am Firmamente funkelten und
strahlten fiir alle Ewigkeit«, Heinrich von Herford wurde der grofse
Historiker, dem Bruder Alberich von Minden wurde prophetische
Gabe nachgeriihmt, Bruder Burchard Hyddinck als Wunderthater nach
seinem Tode verehrt.
Ihrer Schar reiht sich Hermann von Minden als Schriftsteller
und Ordensvorsteher wiirdig an. Ob seine Wiege in Minden oder
in der nahern Umgebung der alten Bischofsstadt gestanden hat, lafst
sich mit voller Sicherheit nicht angeben. Vielleicht bietet der Bei-
name Scyne, den ihm sein Ordensgenosse und Landsmann Hermann
von Lerbeck in seiner Chronik beilegt, einen Fingerzeig. Es gab
eine adlige Familie von Scynne (Schinna), der in der ersten Halfte
des 13. Jahrhunderts der Mindener Kanonikus Arnold von Scynne
Erste Erwdhnung Hennanns. 23
angehdrte; nidglichcrwcise war auch Hermann ein Glied dieser
Familie.^
Bis jetzt waren aus der Zeit vor seinem Provinzialat nur zwei
Daten uber ihn bekannt: dafs er im Jahre 1270 seine Schrift De
interdicto abfafste und acht Jahre spater als Vertreter des Provinzials
fungierte. Nunmehr besitzen wir aus der vorangchenden Zeit eine
Reihe von Zeugnissen, welche fiir seine geistige Thatigkeit und fiir
seine angesehene Stellung im Orden sprechen und zugleich gestatten,
ein klareres Bild seiner Personlichkeit zu zeichnen. ZunMchst eine
Behauptung, fiir die ich allerdings nur den Wahrscheinlichkeitsbeweis
antreten kann : ich halte Hermann von Minden fur den »fr. Hermannus
ordinis Predicatorum, penitentiarius et capellanus noster, consan-
guineus(( des Pfarrers Bertram von Lerbeck, dem Papst Klemens IV.
am 23. Mai 1264 eine Pfrunde in Wildeshausen verleiht, nachdem
er auf scine Pfarrei verzichtet hatte.* Lerbeck liegt bci Minden, der
' I fcrmnnnus de Minda, qiii et Scyne propere dictus est, provincialis Theu-
toniae, doctor juris utriusque, ordinem intrans, magnifica faciens et scribens. So
Hermann von Lerbeck in seiner Chron. episcoporum Mindensium (Leibnitii, Scrip-
torum Brunsvicensia illustrantium II, 183). Quetif-Echard, Scriptor. ord. Praedica-
torum I, 434: M. d. M. a patria sic et profcssione nuncupatus. Scripsit i. de
intcrdicto, 2. dc criminum inquisitionibus, 3. cpistolas complurcs ad varios. DeniBe
und Ehrle, Archiv (ur Litt. uiid Kirchcngesch. II, 232: frater H. de M. theutonicus
scripsit librum de interdicto. Vgl. daselbst S. 644 flf.; (Westfal.) Ztschr. f. Gesch.
und Ahertumskunde 45, i, 120 ff.; Chronicon Henrici de Herfordia ed. Potthast
p. 204; A. Jundt, Histoire du Pantheisme populaire au moyen age p. 285; Mitteil.
d. Instituts fur Osterr. Geschiclitsforschung X, 587 und XI, 447. Arnold von
Schinne kommt vor in Hodenberg, Calenberger UB. III Nr. 279 t. (1267 Febr. 20)
• Westfal. UB. V (Papsturkunden) Nr. 651. Es giebt nllerdings noch eineu
(odcr mehrerc) Hcrmann von Minden im Orden uni diese Zeit. Calenberg. UB. III
L c. wird zu 1267 Febr. 20 zweimal ein Hermannus ordinis Praedicatorum domus
Mindensis crwiihnt. Vielleicht ist dieser aber dcrselbe mit unserm Hermann, jeden-
falls ist er identisch mit dem fratcr Hermannus de Minda, der mit fr. Johannes de
Hamelen im Kl. Lahde auf einer Tapetenwand abgebildet war. (In 6ne ....
tapcte imagines fratrum Hermanni de Minda et Joannis de Hamelen ceu depictae
videntur. Chron. monast. in Lothen in H.Meibomius, Ilerum Germanicarum t.II, 529.)
Dafs dicser Hcrmannus de Minda, wenn er nicht mit dem Provinzial einePerson
ist, auch mit dem Ponitentiar nicht identisch ist, geht wohl daraus hervor, dafs
letztern Lerbcck untcr den Mindener Beruhmthciten nicht aufzahlt. Einen Ver-
wandten Hcrmann erwahnt der Provinzialprior zum J. 1 289. Derselbe befand sich
im Dominikanerkloster zu Schlettstadt. Uber einen P. de Minda unterrichtet uns die
HS. fol. 39 V: Talibus fratribus. Profectui domus vestre . . . patema sollicitudine
intendentes discussis fratrum statibus, . . . ut de aliquo precellenti fratre vobis pro-
videre possemus, sicut vestra devocio postulavit, fratrem P. de Minda virum utique
24 Die beiden Traktate Hermanns.
frater Hermannus stammte also auch daher; nun ware es doch recht
aufEillig, dafs uns von einer so hervorragenden Ordenspersonlichkeit,
wie es ein papstlicher Ponitentiar und Kaplan damals war, von Her-
mann von Lerbeck und andern Historikem keine Spur erhalten wiire,
besonders bei der sorgfaltigen Aufnotierung aller andern beriihmten
Ordenspersonlichkeiten in Minden, ein Bedenken, das wegfallt, wenn
wir die beiden Personlichkeiten, den Ponitentiar und Hermann von
Minden identiiizieren. Dafs letzterer ein paar Jahre spatcr (1267}
im Orden schon eine hervorragende Rolle einnahm, bekundet sein
Brief an den Prior Johann in Minden kurz nach der Ernennung des
Dominikaners Otto zum Bischofe daselbst (Nr. 26). Aus dem Schreiben
lafst sich eine gewisse Beteiligung an der interessanten Ernennung
nicht verkennen; ebenso scheint niir die ganze Schilderung der Per-
sonlichkeit Ottos auf eine nahere personliche Bekanntschaft Hermanns
mit dem an der Kurie weilenden Ordensgenossen hinzudeuten.
Im Jahre 1270 entstand, wie aus der Vorrede hervorgeht,
Hermanns Traktat iiber das Interdikt, eine knappe, rein juristische Ab-
handlung zu praktischen Zwecken. AIs Grundlage dienten ihm die sich
mit dem Interdikt beschaftigenden Bestimmungen Innocenz' IV. Ich
habe schon friiher die an einen mit »reverencia« betitelten Adressaten
gerichtete Vorrede und ein Verzeichnis der Kapitel nach einer HS.
des Dominikanerordens, welche mir der Unterarchivar des h. Stuhles
P. Denifle zur Verfugung stellte, in der Westfalischen Zeitschrift ver-
ofiintIicht.i
Von dem zweiten Werk Hermanns De criminum inquisicionibus
ist bis jetzt weder Druck noch Handschrift bekannt geworden; dafs
es sich nur um eine Untersuchung gegen gefallene Ordensbriider
handelt, scheint mir aus analogen Werken hervorzugehen, in welchen
Hermanns Schrift citiert wird. Aufserdem spricht dafiir der unten
angefiihrte langere Passus, der eine Verordnung des Ordens liber
eruditum sapiencia, doctum sciencia, experiencia cautum, moribus disciplinatum,
conservacione probatum vobis confirmavimus et dedimus in priorem.
* Vgl. (Westf.) Ztschr. f. Gesch. 45, i 123 f. Vgl. auch Denifle in Arch.
f. Litt. u. Kirchengesch. II, 232 Anm. 2. Johannes von Freiburg sagt in seiner
Summa iiber diese Schrift: Cum de interdicto passim in diversis locis jura et
doctores mentionem faciant, vir religiosus frater Hermannus ordinis fratrum Prae-
dicatorum, quondam provincialis Theutonie, juris diligens indagator, hinc inde dc
hac materia sparsa maxime ex glosa domini Innocentii IV. colligens tractatum
compendiosum et utilem de interdicto compilavit, ex quo plura, que in hac rubri-
cella posui, sunt accepta. (Summa confessorum III tit. XXIII quest. 219. Hier
nach Hist. litt^raire de la France vol. 28 p. 265.)
Scine Freutidschaflsbriefe. 25
ilieBestrafung ganz einfach als »constitucio« bezcichnet. Wahrscheinlich
ist dic Abfassung vor Beginn seines Provinzialates zu setzen/ da ihm
letzteres mit seinen Wirren und Unruhen wohl kauni Zeit zur ruhigen
wissenschaftiichen Arbeit gelassen hat.^
Wichtiger aber als beide Schriften sind die Briefe Hermanns
von Minden, die jetzt in grofserem Umfange, wenn auch leider noch
nicht vollstandig vorliegen. Aus ihnen tritt uns die ganze, kraftvolle,
eigenartige Personlichkeit des Westfalen entgegen mit allen seinen
Vorziigen und Schwachen. Mancher der von ihm bis zum J. 1286
geschriebenen Briefe kann nur als Arbeit eines Steilvertreters, sei es
des Provinzials, sei es aufserhalb des Ordens stehender Personlich-
keiten, gelten; da bedeutet das unterzeichnete »Hermannus« wohl
nur den Stilisten. Andere aber, und zwar die anziehendsten , sind
von ihm gleichsam auf eigene Rechnung geschrieben worden, so vor
allem scyne Freundesbriefe: an den Lektor in Strafsburg, an den be-
rutanten danischen Dominikaner Petrus Dacus, an Lektor Ulrich von
Magdeburg, an die Prioren von Bremen und Koln, an seinen Zog-
ling Humbert. Warme, natiirliche Tone der Freundschaft weifs er
zu finden, so beim Ausdruck des Dankes fiir das vom Kolner ihm
geschenkte »renum cinctorium«, in seinem Ermunterungsschreiben an
sein »S6hnchen« Humbcrt, das er dem Orden wiedergeboren hat.
»Was ich gethan, wie ich mich bemiiht habe, dich im Studium weiter
/M bringen, das bekunden alle fiinf Sinne gleichmafsig« (fol. 137^).
Wie wahr klingt das Verlangen nach einem Antwortsbrief selbst aus
den spielenden Worten: »0 tam cara quam rara littera, predilecti
vicaria, conscia, nuncia, secretaria, quando te Hermannus despexit,
1 HS. 519 auf der Kgl. Paulinischeii Bibliothek in Munster bringt auf fol. 5 ^
/u der »]ittera data in capitulo Claromontensi anno doniini M. CCC. 39 <^, (fol. 2 in
capitulo Narbonnensi 1281), qua traditur forma et modus correctionis criminuni
fratrum in ordine delinquencium et continet XI articulosK den Anfang des Her-
mannschen Traktates: A me vestra sinceritas (fo]. 12 heifst es: fraternitas) requi-
sivit. Auf fol. 9 beginnt: Opusculum de correctione fratrum in ordine delin-
quencium, quod intitulatur bona tides. (Verfafst vom Provinzial der sachsischen
Provinz, ob Konrad von Halberstadt ?) In diesem Werk wird ein Satz von Her-
manns Schrift erwahnt, niimlich $ ultimo: Si aliquis habet contra se testimonium,
ut unus dicat de tactu, aiter de osculis, tercius de conatu, etiam si non pociatur
effectum, isti puniantur pro mortali peccato, quamvis aliqui dicant, quod consti-
tucio, que taxat penam de iapsu carnis, non intelligatur nisi de ]apsu conpleto; set
quod puniantur sicut ceteri, censeo non injustum, salvo eo, quod de solis verbis
non ita severc agendum est, nam si ultra non est processum, per se emendetur.
Si verba dicta sunt et ad alia processum, simul cum principalibus operibus punian-
tur. fol. 17^.
26 Brief an Petrus Dacus.
neglexit, amisit, obmisit!« (fol. 88). Wo ihn aber die Neigung iiber-
fallt;^ geistreich zu sein, wird sein Stil maniriert, der Inhalt gekunstelt,
so dafs man kaum mehr an die Echtheit seiner Gefuhle zu glauben
vermag. Schon an der Grenze steht das Schreiben an den Strafs-
burger Lektor: plumpe Bilder stofsen darin ab, so die breite Malerei,
wie er sich auf dem Altar der Freundschaft opfert.^ Wohl mochte
eine tiefe Trauer uber den Tod des Bruders Dietrich von Kirchberg
sein Inneres ergreifen, hatte derselbe ja noch in seinen letzten Augen-
blicken Hermanns gedacht; aber das Klageschreiben an die Prioren
in Leipzig und Erfurt liifst in seiner schwulstigen, iibertriebenen
Fassung ganz kalt. Sieht man schiirfer zu, so mufs man die unpassende
Anschuldigung des Schicksals zu Anflmg als wenig christlich be-
zeichnen: der Inhalt ist ganz der Form geopfert (Nr. 6i). Noch
schlimmer womogUch wird es aber dort, wo Hermann das Licht
seiner Gelehrsamkeit einem gelehrten Freunde. gegeniiber Jeuchten
lassen will; schon oben (S. 8) ist auf die geistlose Spielerei ^nit
den Anfangsbuchstaben seines Namens und des Socius des Ordens-
jgenerals hingewiesen. An Petrus Dacus * iindet sich ein langes Be-
griifsungsschreiben mit der Aufforderung, mogUchst bald nach Deutsch-
land zu kommen, von dem eigentUch nur der teilweise gereimte
Anfang verstandUch ist:
A Deo dato Petro Daco
is, cujus interpretacio nominis (dariiber Herman)
boni est preUbacio ominis,
anathema meroris
quicquid est honoris.
Cum vester Thobias sine kmiine gaudu residerem tempusque recur-
rentis bajuU, quod pater in sua potestate posuit, soUicitis articuUs
computarem, tandem apparuit bonus de Bononia nuncius, munera
deferens et de amico salvo salutes referens muneribus gratiores. Accepi
primura speram insperatam, que dignam sibi cito laudem preripuit>
quia opus materiam superavit. Set cum ad rem miram sim Ber-
nardus ad lyram et cum nesciam distinguere cum Thalete tempora,
investigare cum Athlante sidera . . . ipsa ad usum largientis provide
conservata descendi ad areolam aromatum, quam misistis (usw. fol. 2).
Trotz seiner Kiinstelei wirkt dagegen humoristisch das Schreiben
an die Schwestern von St. Lambert, mit dem ihn wahrscheinUch
Provinzial Konrad beauftragt hatte (Nr. 84). Es galt, in mogUchst
milder Weise den Nonnien die ErfiiUung eines LiebUngswunsches,
^ Ad benignitatis vestre aram, ciim non suppetat aliud, me ipsum ofTero
iramolandum.
* Ober ihn vgl. man CIuetif-Hcliard I, 407 ss.
Scherzbrief an die Nonnen von St. Lambert. 27
dafs sie nainlich fernerhin in ihrem Klostergarten speisen durfteny
rundweg abzuschlagen. ZunSchst spendet Hermann ihnen voUes Lob
fur ihre Unternehmungslust: sie haben damit die Ehre der. Frauen
gerettet. Hat ja auch der Herr den Paradiesesgarten gepflanzt und
ging ja Christus gern im Garten mit seinen Jiingern spazieren. Und
nun malt er ihnen aus, wie der Garten mit seiner Pracht Vorbild
des himmlischen Paradieses sei. Dann aber kommt die Kehrseitel
Adam wurde im Garten versucht, Christus verraten, darum soUte
doch die Nachwelt bei der Gartenbenutzung behutsamer sein. Nicht
immer wehen die Winde mild aus Siiden, bald braust auch der
Sturm aus Norden, wirft Ziegel vom Dach, »die euch auf den Kopf
fallen und feurige Strahlen aus den Augen locken«. Ferner das ge-
fahrliche Rheuma ! Und da ihr ein Privilegium darauf habt, dafs die
Nachtigallen bci euch schweigen und nur Spatzen schwatzen, Raben
kr;ichzen und Fledermtiuse vorbeistreichen, so werden wohl bald die
Mucken euch vorsingen und eure Speisen verzehren. Schliefslich
wcrden Kleiderbewahrerin und Schuster als Hilfsmittel gegen Er-
fliUung des Wunsches ins Feld gefiihrt.*
Der Brief gehort in die Zeit des ersten Provinzialates Konrads
von Efslingen (1277 — 81). Unter letzterem versah Hermann zeit-
wcilig die Rolle eines Vizeprovinzials »super Rhenuma und nahm als
solcher im J. 1278 an zwei Festsetzungen fiir das neu gegrundete
Dominikanerkloster in Kolmar teil, eine Thatsache, die seit der Ver-
» Nicht so leiclit verstandlich ist der erste Teil eines als »yronia« voni
Sclireiber selbst charakterisierten Briefes an die Priorin und Schwester Agnes von
Bolanden desselben Klosters. Anscheinend war Hermann von den Nonnen der
Vorwurf gemacht worden, dafs er sie zu niciden scheine , gerade als ob ihn die
rote Farbe abschrecke (quasi color rufus nie retrahat). Er wehrt sich dagegen
und niacht dcr Schwester Agnes scherzend Vorwurfe, dafs sie der ftuher so gern
bcim Malcn von Initialen von ihr vcrwandten Goldfarbe dcn Ruckcn gckehrt habe.
Aber (ahrt er fort : Nec mirum, quia plus prodessc putatur fucus ille egris oculis
quam prata virentibus consita herbis. Unde et de Basilca (Ar[noldus]) ducitur^
de Colonia (pri[or]) requiritur, de Spira (pri[or]) speratur, in Wormacia (Wluerani-
mus) conservctur. Die eingeklammerten Namen stehen uber den vorangehenden
Wdrtern. Der Schlufs lautct: Circa mediam quadragesimam celesti ductore
previo devotisque vestris aflfectibus comitatus proficiscar ad capitulum generale.
Unde si cui patri quicquam scribcndum duxeritis aut mandandum, fidelis ero bajulus
et intcrpres. Non moveat vos dilacio littere et retencio nuper misse, nam cum
latine descripta sit, cujus periciam non habetis, idem vobis portitor et expositor
forsitan esse volet. Yronia est (fol. 132). Da der Brief unzweifelhaft von Her-
manns Hand geschrieben ist und seincr Stellung nach in die Zeit vor dem Pro-
vinzialat gch6rt, so ging Hcrmann wohl als Dcfinitor zum Gencralkapitcl.
:28 Wahl Hermaniis zum Provinzial.
ofFentlichung der Kolmarer Annalen in den Monumenta Germ. Hist.
schon weiteren Kreisen bekannt war.*
Acht Jahre darauf (1286) erscheint Hermann von Minden als
Definitor auf dem Pariser Generalkapitel; etwas spater, auf dem folgen-
■den Provinzialkapitei, wurde er auf vier Jahre Provinzial der deutschen
Ordensprovinz.* Im Marz 1287 besuchte er das grofsc deutsche
Nationalkonzil in Wurzburg, wo er einen Schutzbrief des Bischofs
Heinrich von Trient gegen die Bedrtickung der Dominikaner durch
<lie Bischofe, Pralaten, Nuntien und andere Bedranger erbngte und
iiiit den Abgesandten des Regensburger Domkapitels wegen Bei-
legung der in letzterer Stadt mit den Dominikanern bestehenden
Streitigkeiten sich beriet.® Zu Anfang Mai, kurz vor seiner Abreise
zum Generalkapitel in Bordeaux, iibersandte er den Mitgliedern seines
Ordens, denen die »cura monialium« oblag, eine Instruktion, »aus der
wir am besten ersehen, wie sehr ihm das geistige und leibliche
Wohl der Schwestern am Herzen lag und wie die cura monialium
Hiine der Aufgaben der deutschen Ordensprovinz geworden war«.*
Hermanns Provinzialat war wohl das stiirmischste unter allen
ileutschen des 13. Jahrhunderts; mit Sturm begann es und im Sturm
schied Hermann 1290 gezwungen aus seinem Amte. Die Abneigung
> Dort sind SS. Bd. XVII die beiden Urkunden von 1278 Marz 25 und
April 2 gedruckt.
* Sein Aufenthalt in Paris 1286 wird erwiesen durch die Appellation von
Ferrara 1290. vgl. Martene et Durand, Thesaurus novus IV, 1845. Quetif-Echard I,
4)4 benierkt: aniota Teutoniac provinciali eidem in sequentibus Teutoniae comitiis
liuflfectus est eodeni anno. Der Katalog bei Jundt, Hist. du Panth^isme populaire
p. 285 hat: Fr. Hermannus de Minda eligitur 1286; praefuit annis quasi quatuor.
3 Regest der Urkunde des Trienter Bischofs in der Abhandlung von Rein, Das
Domtnikanerkloster iii Eisenach, im Jahresbericht uber das Grofsherz. Gymnasium
In Eisenach, 1858, S. 20 Nr. i. Ober die Verhandlungen mit den Regensburgern
vg]. unten.
« So Deniflc im Arch. f.Litt. u. Kirchengesch. II, 645. Abdruck der Instruktion
•daselbst S. 649 fV. Bcsondere Obersendung an drei Bruder des Strafsburger
Klosters wegen der sieben dortigen Frauenkldster daselbst S. 651 f. Das erste
Schreiben ist datiert Basel Mai i; das Jahr kann nur 1287 sein, da in demselben
Ende Mai die Dominikaner aus Strafsburg zogen und wahrend seines ganzen
Provinzialates niciit zuruckkehrten. Auf eine grdfsere Reise Hermanns weist der
Anfang hin : Quia me in partibus remocioribus existente sorores possent aliquod . . .
incurrere dctrimcntum. Ober Hermanns Admonitiones fur Ordcnsfrauen und andcre
Admonitiones eines nicht genannten Provinzialpriors (viclleicht ebenfalls Hermann)
sowie uber die Verhaltungsmafsregehi Hermanns fur die Bruder, denen dic Sorge
fiir die Reuerinnenkldster oblag, vgl. Denifle S. 644 f. Admonitiones werden auch
in einem der unten folgenden Bricfc erwahnt.
Der Warburger Doniinikailerstreit. 2 9
gegen den Orden in geistlichen und wcltlichen Kreisen trat unter
ihm recht grell hervor; an vielen Stellen war die Bereitwilligkeit zum
Klostergriinden, zur Forderung grofserer Besitzerwerbungen durch
den Orden geschwunden; selbst langbesessene Rechte soUten ihm
genommen werden. Dafs die Dominikaner nicht uberall schuidlos
waren, sondern sich wiederholt Obergriffe erlaubten und dadurch
die mifsgiinstigen Gegner erst recht reizten, bekunden keine geringern
als die Piipste selbst.
Es ist vor allem ein vierfacher Streit, den der Orden mit den
Stadten Warburg und Strafsburg, mit den Kapiteln in Regensburg
und Zoiingen zu fiihren hatte, und der dem Provinzial die Zeit seinei:
Amtsfuhrung verbitterte. Die Warburger Wirren iibernahm Hermann
als Erbstiick seines Vorgiingers. Im Jahre 1282 waren bereits einige
Dominikaner nach Warburg gekommen; nach einem Ablafsbrief des
Erzbischofs Siegfried von Koln stand am 30. Juni die Einweihung
des Kirchhofes und eines Altares nahe bevor; der Bau des Konventes
selbst hatte noch nicht einmal begonnen.^ Kaum fingen die Monche
im Spatherbste damit an, da beschimpften und belastigten sie hervor-
ragende Personlichkeiten geistlichen und weltlichen Standes, um sie
so von Ort und Stelle zu vertreiben. Einige Schutzbriefe des Kohier
Kirchenfiirsten scheinen vorliiufig Ruhe geschaffen zu haben. In den
nachsten Jahren verkaufte der Landesbischof Elekt Otto von Pader-^
born den Dominikanern in Warburg einen grofseren Piatz an der
Mauer der Neustadt und iiberwies ihnen die Pfarrkirche St. Maria
in vinea, wahrend er die Pfarreingesessenen der Pfarrei von St. Johann
inkorporierte, ihnen aber freien Besuch der Klosterkirche und freie
Wahl des Begrjibnisses bei den Dominikanern gestattete. Zugleich
berichtete er an Papst Martin IV. und bat um Genehmigung seiner
Bestimmungen, obwohl er zur Zeit der Grundung wegen einer Geld-
schuld exkommuniziert gewesen sei, und das Paderborncr Domkapitel
* Cum . . . IViitres . . . donius Wartbergeusis consecrationem cimiterii sui
et altaris unius laborent quamtocius celebrari . . . Et quia supradicti fratres con-
ventum novum in loco memorato cupiunt instaurare . . . Schaten, Annales Pader-
bornenses, schreibt ad annum 1281 : Hoc anno Otto episcopus (muls heifsen elcctus)
haud minus laudabili pietatis opere ordinis d. Dominici religiosos viros in dioecesin
evocavit sedemque Warburgi . . . capere jussit attributo illis loco et vitae subsidiis.
Er beruft sich dabei auf Chronicon Mindense und Annales Colmarienses. Doch
vermag ich weder in einer der Mindener Chroniken noch in den Kolmarer Annalen
eine diesbezugliche Bemerkung zu finden. Moglich ist es ja immerhin, dafs die
Monche schon im Jahre vorher kamen ; die erste sichere Notiz ist aber obige au&
dem Jahre 1282.
jO Der Regensburger Streit.
seine Einwilligung nocli nicht gegeben habe. Erst Honorius IV.
gew^hrte das nachgesuchtc Privileg am 9. Januar 1286. Die Nachricht
hiervon spornte die Ordensglieder zu erneuter Thatigkeit an, weckte
daniit aber auch heftigen Widerstand. Wiederholte Vorladungen
vor den Kolner Offizial halfen nichts; die Hauptschreier, der Pfarrer
von St. Johann und Sifrid, rector scolaruni, hetzten fort, auch dann
noch, als der Paderborner Elekt den Bann uber die Angreifer der
Monche aussprach. Die hervorragendsten , namhaft aufgeiiuhrten
BQrger der Stadt hinderten durch allerlei Schikanen die Monche,
deren Subprior Burchard von Bliren, Sprofs einer der edelsten Familien
des Landes, war, an der freien Benutzung der ihnen zugewiesenen
Kirche; ja, sie legten an zwei Bruder gewaltsame Hand, liefsen gegen
sie wie gegen Diebe und Rauber die Glocken lauten und die Burger-
schaft sich zusammenrotten. Erst nachdem Erzbischof Siegfried von
Koln, Kardinallegat Johannes von Tusculum und der inzwischen zum
Bischof geweihte Otto von Paderborn wiederholt die Hauptradels-
fiihrer gebannt, die Stadt mit dem Interdikt belegt, einen Geistlichen
Arnold, der trotzdem Messe gelesen, fur irregular erklart und schliefs-
lich mit noch hartern weltlichen Strafen gedroht hatten, bequemten
sich die Warburger zum Vergleich am 21. Mai 1287. Seitdem bahnte
sich allmahlich ein friedliches Verhriltnis zwischen Pfarrgeistlichkeit
und Stadt einerseits und den Dominikanern andererseits an.^
Wahrscheinlich hatten auch die Regensburger Wirren schon
vor dem Amtsantritt Hcrmanns begonnen, einen heftigern Charaktcr
nahmen sie aber erst unter ihm an; und schon nahte sich sein Pro-
vinzialat dem Ende zu, als es erst zu einem neuen unsichern Vergleich
kam. Der Orden hatte gerade in Regensburg eine gute Statte. Bischof
Leo (1262 — 1277), Nachfolger des grofsen Dominikaners Albertus
Magnus, war ein begeisterter Verehrer und energischer Beschutzer
des Ordens (Nr. 34); nicht minder Bischof Heinrich (1277—96).
Kein Wunder, dafs andere mit scheelen Augen und auch mit teilweise
nicht unbegrundeter Furcht auf die bliihende Entwickelung des Regens-
burger Klosters schauten. Der Schottenabt errichtete 1284 aus Furcht,
dafs die Dominikaner sich bis an sein Kloster ausdehnen und ihm
< Die auf den Warburger Streit bezuglichen Urkunden erscheinen im IV. Bde.
des Westfalischen Urkundenbuches zu den Jahren 1282^1287. Ein paar waren
bereits bei Schaten ad annum gedruckt. Zur selben Zeit war auch ein Streit
;:wischen dem Dechanten und den Pfarrern von Soest und den Dominikanern
daselbst ausgebroclien. (Nach einem der Paulinischcn Bibl. in Munster entstammcn-
den Handschriftenbruchstuck, das leider zum grdfsten Teil unlcserlich gewordcn ist.)
Der Regensburger Streit. 3 ^
lastig werdeii konnten, eine Mauer zwischen bciden Klostern. Schwere
Differenzen brachen 1281 aus zwischen deni Prior Hugo und deni
Weltklerus wegen der Beerdigungen ; es handelte sich dabei um die
Bestattungsgebiihren und die frommen Legate. Beide Teile einten sich
auf den Bischof und den Provinzial als Schiedsrichter, welche be-
stimmten, dafs mit Ausnahme einer gewissen Anzalil Leichen aus
den einzeinen Pfarreien die Verstorbenen zuerst zur Pfarrkirche ge-
bracht, dann aber bei den Dominikanern begraben werden durften.*
Lange liielt der Vertrag nicht an. Einige Jahre spater brach der
Streit von neuem aus; anscheinend wollte der Weltklerus die Uber-
fiihrung der Leichen zur Pfarrkirche moglichst hinziehen, um die Be-
stattung bei den Dominikanern iiberhaupt zu verhindern; diese be-
miiliten sich dagegen fiir vollstiindige Beseitigung der Oberfiihrung
zur Pfarrkirche. In Wiirzburg verhandelte Hermann von Minden im
Friihjahr 1287 mit den Abgesandten des Kapitels; seine Hoffnung
aiif endliche Aussohnung schlug fehl. Aus der hieriiber gefiihrten
Korrespondenz ist uns eine hochinteressante Streitschrift erhalten, die
Hermann in seiner ganzen kniftigen, aber auch ungesclilachtenKampfes-
art zeigt. Allerdings mufs das entsprechende Kapitelsschreiben, aus
dem Hermann einzeine Teile seinem Briefe einfiigt, auch nicht allzu
hoflich ausgefallen sein; schon gleich anfangs wiinscht die Gegen-
partei ))ihm ein lielles Licht aufzustecken«. Hermanns Argumente
gegen die Doppelbestattung sind nicht zu unterschatzen : sahe es
doch aus, als ob die Toten offentlich noch einmal konstatieren soUten,
dafs sie da oder dort begraben sein wollten ; die Verwandten miifsten
zweimal offentlich trauern und klagen; cs sei eine direkte Impietat
gegen die Verstorbenen, deren Leichen schneller verwesten, eine
Gefahr bei solchen, die an ansteckenden Krankheiten gestorben seien.
»Die Dominikanermonche locken alles an«, hatten die Gegner ge-
schrieben; wenn sie Werke der Barmherzigkeit thaten, Kranke trosteten,
Gefangene besuchten, so solle man doch ihr Verhalten nicht mit solcher
Gehassigkeit deuten. »Ihr verleumdet diePralaten in eueren Predigten,
schadigt die armen Kleriker, indem ihr die Hospitalitat vernichtet.w
Darauf konnte Hermann leicht erwidern, dafs die reichbepfrundeten
Pralaten ihren Vikaren viel zu wenig zukommen liefsen; noch einmal
kommt er auf dieses Kapitel zuriick, als er die Insinuation erortert,
der Regensburger Klerus sei durch diese und unzahlige andere An-
griffe herausgefordert: Ob die armen Dominikaner oder die durch
* Vgl. Januer, Geschichte der Bischofe von Regensburg II, 50 ft
32 Die Zofingcr Angelegenheit.
kirchliche Pfrflnden fett gewordenen Pralaten mehr Unrecht zufiigen,
dariiber braucht man nur die beiden Konstitutionen Ciber die Excessc
der Pralaten zu befragen, meint er. Schliefslich noch ein auffalliger
Vorwurf: »Es werden junge Monche geschickt, deren Aker, Sitten
und Wissen nicht genugena. Besser junge als gar keine, lautet dic
Entgegnung; beziiglich des jugendlichen Alters scheint der Vorwurf,
wenn man Hermanns schwache Verteidigung sieht, berechtigt zu
sein (Nr. 92).
Hoflicher ist sein Schreiben an den Bischof. Die Strafsburjjer
Verhandlungen hatten eine personliche Verhandlung verhindert und
so bittet er denn um Verlangerung des bestehenden Vertrages bis
zu seiner Reise nach Regensburg oder auf drei Jahre (Nr. 93). Der
Bischof scheint darauf eingegangen zu sein. Erst im folgenden Jahre
kam es zu einem neuen Ausgleich. Das »ius deportandi« zur Piarrkirche
wurde moglichst eingeschrankt, blieb aber fiir alle mit Ausnahme der
Fremden oder der Einheimischen, bei denen iiberlebende Verwandte
oder Freunde es nicht wollten, bestehen. Dann wurden Bestimmungen
gegen Mifsbrauch auf beiden Seiten getroffen. VoIIstandig befriedigt
war dadurch wohl keine Partei (Nr. 143).
Kulturhistorisch von hohem Interesse ist die Zofinger Ange-
legenheit, dic dem Provinzial so manche scliwcrc Stunde bercitctc
und nach seinem eigenen Gestandnis ihm gefahrvoller als der Strafs-
burger Streit erschien. Eine gewisse Gesch^ftsunerfahrenheit mufs
dabei doch wohl mitgespielt und den finanziellen Ruin des Zofinger
Klosters mit verschuldet haben. Am 3. Juni 1286 verkauften die
Gebriider Grafen Ludwig und Markwart von Froburg und ihre
Schwester Elisabeth den Briidern des Predigerkonventes in Zofingen,
wo sie die Vogtei besafsen, einen Raum innerhalb der Ringmauer,
dazu zwei Hiiuser und einen Baumgarten aufserhalb der Stadt auf
dem Wallgraben um 200 Mark Silber und gestatten ihnen auf diesem
Grunde unter gewissen Bedingungen den Bau eines Chores. In
einem zweiten Dokument vom selben Datum verpflichtet sich der
Prior Ulrich von Oberlingen und der Predigerordens^-Konvcnt in
Zofingen den Grafen gegeniiber, ohne ihre Erlaubnis kein zweites
Manner- oder ein Frauenkloster in der Pfarrei Zofingen zu errichten.
So berichten die Urkunden.^ Aus Hermanns spiiteren Briefen ergiebt
* Gedr. im Solothurnischen Wochenblatt (Jahrgang 1824) S. 26 Nr. 10
und 28 Nr. 11. Mitsiegler bei der letzten waren der Ordensprovinzi.il und die
Prioren von Zurich, Bern, Konstanz und Basel. Regg. in (J. J. Frickart), Tobiniuni
ecclesiasticuni p. 3 mit der Jahreszahl 1 289. Vgl. den Aufsatz von H. L. Rochholz,
Die Zofinger Angelegenheit. 33
sich, dafs die Grafen uberschuldet waren und die Dominikaner die
Verpflichtung eingegangen liatten, alle Verbindlichkeiten derselben
den Juden gegeniiber auf sich zu nehmen,^ aufser der Zahlung der
200 Mark.
Zuniichst ging das Abtragen der driickenden Schuld langsam,
aber geregelt voran, und vielleicht ^ire alles zum Guten ausgefalien,
wenn der Orden nicht erbitterte und einflufsreiche Feinde am Orte,
die Chorherren des Mauritiusstiftes, gehabt hatte. Diese suchten an-
fangs durch Abmahnungen den Bau von Kirche und Konvent zu
hintertreiben; dann wandten sie sich um 1287 klagend an ihren
Vorgesetzten mit teilweise ganz unglaublichen Beschuldigungen : In
dunkeler Nacht hatten die Dominikaner sich in die Stadt geschlichen
und gleich Glocken, Altare und Kirchengerate mitgebracht; sie be-
dienten sich des Bauholzes aus den Stiftswaldungen der Chorherren
und bauten -trotz dreimaliger Auffbrderung, damit aufzuhoren, ruhig
weiter. Tag und Nacht gefiihrdeten sie die Chorherrenhiiuser mit
Steinwiirfen und ihr Prior sage in offentlicher Predigt: Wie kommt
es doch, dafs der Patron und Vogt des Stifts Mangel leidet und die
Stiftsherren Uberflufs haben? 1288 mufs es seitens der Chorherren
zu Thatlichkeiten gekommen sein. Nach iibereinstimmcndem Zeugnis
der Kohnarer Annalen und Hermanns von Minden wurde damals
die Kirche der Zofinger Dominikaner zerstort; der Provinzial nennt
keinen Namen, die Kohiiarer Annalen bezeichnen mit einem vor-
sichtigen ))wie die meisten berichtetenw die Chorherren als Tliater.^
die Zofinger Mordnacht in der Argovia Bd. 12 (raschenbuch fur das Jahr 1881)
S. 30 — 51. Uber die Zofinger Doniinikaner ging die Sage, die auch in Ge-
schichtsvverken Verbreitung gefunden hat, dafs sie, gestutzt auf den von Innocenz IV.
uber Friedrich II. verhangten Bann, niit dem abtrunnigen Landadel sich ver-
schworen und 1238 den Plan geschniiedet hatten, die Stadt um ihre Reichsfreiheit
zu bringen, indem sie dieselbe den Welfen in die Hande spielen woihen; sie
seien aber dabei ertappt und gehangt worden. Abgesehen von den historischen
Schnitzern und sonstigem Unsinn geht aus den beiden obigen Dokumenten hervor,
dafs Kloster Zofingen 1286 erst gegrundeti wurde. Da Zofingen 141 5 April 13
reichsfrei und Reichsstadt wurde, ist die Sage wohl erst nach dieser Zeit ent-
standen. Der Historiker Stumpf war der Hauptverbreiter.
» Cum comes de Vroburch esset debitor usurarum, fratribus domum suam
in Zouingen vendidit et simul, ut ipsum a ludeis quitum efficerent, ordinavit. Ich
deute dieses so wie oben, da Hermann spater schreibt, dafs die Zofinger Stelle
den Ordensgenossen mehr als 400 Mark — eine ungeheuere Summe — gekostet
hatten.
' Hermann schreibt : Fecerunt (seine Ordensgenossen), quod potuerunt, usque
ad tempus, quo fratrum ecclesia fuit destructa. Gerade vorher hat er dic Hoflfnung
Finke, I)ominikaiici'l>ric(V. i\
34 Provinzial Hennann und die Juden.
Infolgedessen trat eine allm^hliche Auftdsung des Konventes ein, viel-
leicht besclileunigt durch gewaltsame Vertreibung einiger Monche
(fratribus expulsis et per violenciam spoliatis); darOber ringstigten
sich anscheinend die Juden, dafs sie nicht zu ihrem Gelde kommen
mdchten, und beschlossen^ zu erofserer Sicherlieit »obsides« in die
Klostergebaude zu legen, welche nach Art des Einlagers darin auf
Kosten der Zofinger Dominikaner bis zur vollst^ndigen Auszahlung
der Schuldsumme hausen sollten. Um dem vorzubeugen, sandte Her-
mann wahrscheinlich im Spatherbst 1288 Boten zu den Hauptern der
Judenschaft (archisinagogos et primates Judeorum) in Mainz und
Worms (Nr. 95). Das Schreiben ist wohl das charakteristischste und
in seiner Art interessanteste der ganzen Sammlung. Die Boten sollen
es zunachst mit dem Einschtichtern versuchen. Betreten die von dcn
Juden bestellten Ritter das Einlager, so werden die wenigen noch
anwesenden Monche Zofingen verlassen und damit jede Verpflichtung
derselben erloschen. »So verlieren die Juden ihr Geld und wir werden
zugleich fUr Bekanntmachung ihrer Handlungsweise sorgen. Handeln
sie so, dann reut es uns, dafs wir uns ihrer angenommen haben,
als sie ungerecht verfolgt wurden, und dafs wir so nachUssig den
piipstlichen Auftrag, ihnen das Wort Gottes zu predigen, ausgeftihrt
haben. Noch habe ich ein derartiges Schreiben des Papstes in Handen.a
Behaupteten die Juden, das Einlager gelte nicht dem Orden, sondern
den Grafen, so sei das eine Finte; die Schulden habe der Orden
Qbernommen und von diesem hatten sie das (jeld erhalten. Dann
soll das Mitleid der Juden geweckt und ihnen Zahlung versprochcn
werden^ wenn die jetzt zahlungsunfahigen Zofinger Monche es
vermogen; inzwischen erhalten sic j^hrlich zehn Prozent eidlich
zugesichert. Hilft alles nicht, so sollen die Boten schliefslich auf
Grund der Ordensprivilegien gegen die ganze Judenschaft, besonders
aber gegen die Zoiinger und Luzerner Juden, nach Rom appellieren.
Aus den verschiedenen Schreiben des Provinzials in der Zoiinger
Sache, welche bis zum Februar 1289 reichen, geht hervor, dafs der
Bittgang nach Mainz und Worms nichts ntitzte. Der Orden war in
schlimmer Lage; mit Recht konnte Hermann betonen, dafs man in der
Welt staunen wurde, wenn man die Summen kennen wiirde, die der
Orden fUr die Zofinger aufgebracht hatte. 400 Mark in zwei Jahren,
ausgesprochen, dafs die Juden milder gesinnt sein wQrden, als die Chorherfen
Annal. Colmar. in MG. SS. XVII, 215 zum Jahre 1288: Capella lignea fratrum
Predicatorum in ZoHngin a canonicis, ut plurimi retulerunt . . . (das Verbuni fehlt ;
unzweifelhaft destructa cst odcr ahnliches).
Eiide des Zofinger Streites. 35
ein bedeutendcs Vermogen ! Wiederholt hob er hervor, er habe gethan,
was er gekonnt, hingegeben, was er gehabt habe. Und nun half
alles nichts; wiiste Schwelgereien begannen seitens der einlagernden
Ritter in den Hausern und auf Kosten des Ordens. «Wenn ich die
Lage der Zofinger Briider betrachte, empfinde ich tiefen Schmerz
und innerlich seufze ich dariiber, dafs das Erbe des Ordens in andere
Hande kommt und unser Haus von Fremdlingen besetzt ist . . . Drei
Heere ziehen gegen uns aus, das dreikopfige Untier, das Daniel sah;
Geistliche, Laien, Juden suchen uns zu verschlingen gleich raube-
rischen und briillenden L6wen.« So jammert Hermann, und die
Trostbriefe des selbst des Trostes Bediirftigen vermogen nur wenig
Hoffnung zu bieten. Bruder Kuno von Ygesdorf sammelt Almosen
und macht Anleihen; kaum wagt er mehr zu bitten, ihm doch gegen
guten Zins zu leihen; als Biirgschaft dienen die Zofinger Hauser des
Ordens. Einige Hilfe bringt die werkthatige Liebe der Ordensbriider,
die, wie der Provinzial in einem Schreiben an den Lektor des Klosters
in Krcms rtihmt, eine aufserordentliche und allgemeine war; be-
sonders zelchnen sich die Prioren und Lektorenvon Ziirich, Basel
und Freiburg aus. Die Vorsteher des letztgenannten Klosters hatten
ihm, dem Provinzial, zuliebe, 20 Mark, die einem geheimen Depo-
situm entstammten, iiberschickt. Sie hatten ihre Biicher verpfandet!
Lektor in Freiburg war damals der beruhmte Theologe Johann von
Freiburg. Fiir den Fall der aufsersten Not iibergab Hermann die
Biicher, welche er seinem Verwandten Hermann im Kloster Schlett-
stadt iiberwiesen hatte, ebenfalls zum Pfande. Damit scheint die
momentane Gefahr beseitigt und das Einlager aufgehoben zu sein
(Nr. 104, 105, 106).
Es war auch hochste Zeit. Die aus Zofingen vertriebenen, im
Lande umherziehenden Dominikaner boten vielfach Anlafs zum Klagen
und der Provinzial war zu energischem Einschreiten genotigt. Die
wahrscheinlich nunmehr in ihr altes Heim zuriickkehrenden Monche
scheinen keine allzu grofse Neigung mehr zum Bleiben gehabt zu
haben. Wenigstens mufste ihnen ausdriicklich jede Verlegung des
Konventes verboten werden, da solches nur den Provinzialkapiteln
zustehe, dagegen wird ihnen eingeraumt, dafs sie mit ihren alten
Gegnern, den Chorherren, iiber eine Verlegung des Klosters an
einen andern Platz der Stadt in Verhandlung treten konnen.
So weit reichen die Nachrichten unserer Sammlung. Aus
anderer Quelle wissen wir, dafs die Chorherren zur Abwechselung
im Jahre 1291 von den Froburger Grafen vertrieben wurden, aber
3*
5 6 Ursache des Strafsburger Streites.
bald zuruckkehrten^ dafs die Dominikaner ihren Neubau wieder be-
gannen, 1302 wegen unbefugten Bauens angeklagt wurden, dafs das
Kloster zustande kani, aber nie zu besonderer BlQte sich zu entwickeln
verniochte und dafs schon 1347 der letzte Ordensbruder des Zofinger
Dominikanerklosters starb. Weitere Nachrichten fehlen.^
Den langwierigsten und bedeutendsten Streit hatte der Orden
unter dem Provinzialate Hermanns von Minden mit der Stadt Strafs-
burg.* Mannigfacher Ziindstoff hatte sich in dieser »durch Treuc
gegen Gott und seine Kirche und durch dic Reinheit ihres Glaubens
hervorstrahlendenw Stadt gegen die Mendikanten in der zweiten
Halfte des 13. Jahrhunderts angehauft.* Namentlich regte die Bevor-
zugungy welche das Volk denselben praktisch durch haufig nicht un-
bedeutende Erbschaftsiiberlassungen angedeihen liefs, weite Kreisc
gegen Minoriten und Dominikaner auf Diese Stimmung erhielt
ihren Ausdruck in der Ratsverordnung vom Jahre 1283, laut welcher
die Oberlassung von Erbschaften an die beiden Orden beschrankt
und der Eintritt von jungen Leuten unter 18 Jahren ohne Einwilli-
gung der Eltern vcrboten wurde. Die Minoriten fiigten sich und
stellten ein hierauf beziigliches Schreiben alsbald aus; die Dominikaner,
die angeblich zuniichst dem Beispiele der Minoriten zu folgen ver-
sprachen, wufsten durch ihren Provinzial die Sache vier Jahre lang
hinzuhalten und versagten, als eine neue Erblassung die Gemiiter
erregt hatte, ganz entschieden der Verordnung ihre Zustimmung.*
1 Argovia, Bd. 12, S. 50. Das Klostcr wird in deii Verjteichnisseii voii
dudtif-Echard nicht aufgefuhrt. Uber die Grundung eines andern Schweizer
Klosters, des Berners, die 20 Jahre friiher unter gunstigern Zeichen erfolgte, vgl.
Nr. 28, 29 und 31.
' Die Dokuniente iiber den Streit, aufser den unten angefuhrten, stehen ini
Strafsburger Urkundenbuche Bd. II (Strafsburg 1886). Eine Darstellung nach
gedrucktem und handschriftlichem Material giebt C. Schmidt, Notice sur le convent
et Pdglise des Dominicains de Strasbourg in Bulletin de la soci^te pour la cons. des
monuments historiques d'Alsace, II. Serie 9, 161 — 224.
* Man vgl. besonders die bittern Anschuldigungen, welche Bischof Wahher
von Strafsburg 1261 auf dcm Mainzer Provinzialkonzil gegen die »quaestuarios seu
fratres mendicantesa erhob. Vgl. u. n. Mansi, Conciliorum Collectio 23, 1106.
^ Die lebhafte Schilderung in einem Schreiben der Stadt Strafsburg an
Zurich lautet; Da waren die barvAzen und die bredier in ein gewonheit komen^
daz si wohen erben uzzer dien kl6stern in die welt. Llnd swa ein richer man oder
ein richi!i vruwe an ir tode lagen, da liefen si hin und uberretten den, daz er in
gab allis sin gftt, und wurden denne also alle sin erben enterbet und verderbet.
Die kamen danne fi!ir uns schriende und klagende von in, daz sie interbet weren.
II II
Der chlagc kani mangi!i fiir uns, sie vcrkofent och d(i cigen, daz si aber an .si
Beginn desselben. 37
Damit war das Signal zum AngrifF gegen die Dominikaner ge-
geben. Der Konvent wurde von den Ratsknechten mit wildem Ge-
schrei thatlich angegrifFen, die Thiiren des Hauses erbrochen. Strafs-
burger Frauen stellten sich auf Seiten der Monche und schlugen einen
der Ratsknechte mit wBengeln und Schaufeln« tot. Nunmehr ver-
schlofs man dem Kloster alle Ausgange, so dafs niemand heraus
und herein konnte; die Monche soilten durch Hunger zahm gemacht
werden.'
Der Prior Alrad begab sich heimlich zu dem im Oberelsafs
weilenden romischen Konig Rudolf, zum Bischof Konrad nach Dach-
stein und zum piipstlichen Legaten, Kardinal Johannes von Tusculum
nach Metz, die alle drei Vermittlung und Hilfe zusagten, ohne jedoch
verhindern zu konnen, dafs die Strafsburger Dominikaner am 25. Mai
durch Hunger und Krankheit gezwungen wurden, ihren Konvent zu
verlassen; paarweise zogen sie aus Strafsburg in die dreijahrige Ver-
bannung nach Hagenau.*
Encrgisch griff der Kardinallegat ein. Am 14. Mai forderte er
die Stadt auf, von den Gewaltthiitigkeiten gegen die Dominikaner
abzustehen und ihnen binnen drei Tagen Genugthuung zu leisten,
wider vallen solteii nncli des tode, der si dannc kof\e. Dcs achteten wir, daz
unsir stat kurzlich alle ir eigen were worden. Si emphiengen och in ir orden
richer lute kint, du undir achtzehen jaren waren, ane ir friinde willen und wissende,
das echt in daz gfit wurde. . . Do sprachen si (die Dominikaner) in einer hohen
wise, lierzein in e die helse abstozen mit tiln, 6 si daz iemer getetin. Strafsb.
UB. II, 78 f. Nr. 120.
> Diese Vorgange haben sich wahrscheinlich im Fruhjahr 1287 abgespieU;
eine genauere Datierung ist nicht gegeben. Doch ist wohi unzweifelliaft, dafs der
papstliche Legat, sobald er von den Angriffen horte, vorging, und sein erster Brief
datiert vom 14. Mai. Dem entspricht auch, dafs die Annal. Colmar. in Mon.
Gerni. SS. XVII, 214 nach Mai 10 berichten: Porte fratrum Predicatorum in
Argentina a civibus claudebantur ; volebant eos cogere, ut suam per omnia facerent
voluntatem. Uber die Angriffe heifst es im Schreiben des Legaten: (Eos)
inmaniter pertractantes violenter domos ipsorum fratrum cum securibus et horrendis
clamoribus invasistis frangendo ipsius domus ostia . . . ipsos . . . undique reclu-
sistis, ne ad ipsos pateat . . accessus et eis omnino prohibeatur egressus Str.
UB. II, 70 Nr. 114. Die Stadt sagt: Da vfiren wir zfi und wohen uf unsir stat
almeinde vor ir torn gebuwen han. Da liefen unsir vrowen zft und slfigen unsir
Knechte mit bengeln und mit schufelen, daz einre an den tdt geslagen wart.
L. c. 79 Nr. 120.
* Das Datum nach Schmidt I. c. 181. Der Termin lafst sich durch zwei
Urkunden des Strafsb. UB. Nr. 117 und 121 zwischen Mai 24 und Juni 9 begrenzen.
Am ersten Tage wird noch von ihrer Entfernung nichts gesagt, am letzten heifst
es: exire dispersos civitatem ipsorum fame et pestilencia coegerunt.
38 Die Strafsburger Frauenkldster.
sonst werde er sie mit dem Interdikt beiegen; zugleicli verlangt er
vom Diocesanbisctiof die eventuelle Verkiindigung des Interdiktes.
Konrad kam der Aufforderung zehn Tage spater nach. Tags darauf
appellierte die Stadt^ aber desungeachtet beauftragte der Kardinal den
Bischof, nunmehr Meister und Rat binnen zehn Tagen zur Genug-
thuung zu bringen oder sie zu bannen und fiir Beobachtung des
Interdiktes zu sorgen; zwei Monate hernach verlangte er namentiiche
Nennung der Gebannten und fordert schHefslich ani 8. Dezember
1287 von Ciairvaux aus die deutschen Bischofe auf, gegen die wider-
spenstigen Strafsburger die weitliche Macht zu Hilfe zu rufen; zu-
gieich suclite er durch Verbot des Handeisverkehrs den Handel
Strafsburgs mit Basel, Freiburg, Kolmar, Schlettstadt, Speier, Worms,
Mainz und Koln, also allen bedeutenden Verkehrsorten der Umgebung,
vollig brach zu legen.*
Die Beobachtung des Interdikts war keine gleichmafsige. Nicht
blofs dafs wiederholt iiber das laxe Verhalten der Minoriten, der
Reuerbruder und Reuerinnen, welche sich wenig um das Interdikt
kummerten und Gottesdienst hielten, bittere Klage gefiihrt wurde,
auch mit dem Verhalten der eigenen Ordensgenossen konnte der
Provinzial Hermann nicht zufrieden sein. Ausdriicklich verbot er den
Verkehr mit der interdizierten Stadt, besonders denen, wclche Ver-
wandte daselbst besafsen; trotzdem sehen wir zwei Bruder sein Ver-
bot leichtsinnig iibertreten (Nr. 98 und 103). Und obgleich er aufs
allerscharfste den Frauenklostern bei Strafsburg den Verkehr mit den
Minoriten untersagt hatte, mufste er doch horen, dafs eine Oberin
krankheitshalber einen Minoriten hatte kommen lassen. Wenn auch
eine von ihnen kuriert sei, klagt er, so hatten sie dagegen viele ins
Herz getroffen, indem sie Trost bei solchen gesucht, die sich mit
der Stadt gegen den Orden verschworen hatten (Nr. 113). In
St. Marx kam es bei dem Mangel an kraftiger mannlicher Leitung
zur Rebellion zweier Schwestern (Nr. 1 1 1). Die sieben Frauenkloser
des Ordens bei Strafsburg wurden aber auch besonders hart betroffen.
Anfangs hatte ihnen der Kardinallegat einmaligen Gottesdienst in der
Woche gestattet, aber schon im Oktober 1287 diese Verwilligung
zuriickgezogen. Auf vielfache Anfragen gab der Provinzial im Friih-
jahr i289foIgende Verhaltungsmafsregeln : Alle namentlich Exkommu-
nizierten seien streng zu meiden, selbst wenn es Verwandte sein
sollten, denn der Orden habe alle Verwandtschaftsverhaltnisse gelost;
» Strafsb. UB. II besonders Nr. 114, 115, 117, 119, 121, 122, 125, 132.
Friedeiisversuche. 39
dds Interdikt liege iiber ganz Strafsburg und nieniand konne daselbst
Messe horen ohne besondere Erlaubnis; die desLegaten sei iangst auf-
gehoben; weil er selbst einigen dem Orden sehr befreundeten Per-
sonen den Besuch der Messe in den Klostern gestattet habe, hatten
sich das auch andere zu Nutze gemaclit und jetzt tadie man ihn und
erklare, er habe es nur des »turpe lucrum« wegen gethan; schelte
er andere, dafs sie um das Interdikt sich nicht kiimmerten, so er-
lialte er zur Antwort: die Schwestern thun's ja auch nicht! Darum
befiehlt er den Schwestern, bei fest verschlossenen Thuren, ohne
Spalten und llitzen fiir Fremde offen zu lassen, der stiilen Messe
ihres Kaplans beizuwohnen. Niemals diirften sie andere «reHgiosiw
zum Messelesen zulassen. Zwar gestattet er eine mehrmaiige Kom-
munion, doch beschninkt er die Art des Beichtens; Konverse konnen
am Gottcsdienst teihiehmen; Begriibnisse miissen in aller Stille vorge-
nommen werden und eine Scliwester, die das Interdikt nicht beobachtet
hat, darf iiberhaupt nicht in geweiiiter Erde ruhen. Noch einmal
wendet sich dann Hermann gegen die wreligiosia, die die Ruhe der
Schwestern storen, auch jetzt noch Witze und Lachen liaben, die
nur den Legaten und ihn angreifen; die Beichte bei einem solchen
ist ungiltig und zielxt im Sterbefalle schwere Folgen nach sich
(Nr. 109).
Inzwischen wurden von mafsgebenden Personlichkeiten Ver-
suche zur Herstellung des Friedens gemacht. Schon am 13. Febr.
1288 teilte Erzbischof Heinrich von Mainz dem Klerus der Mainzer
und Speierer Diocese mit, dafs er auf Bitten des romischen Konigs
die VermittlerroIIe zwischen Stadt und Monchen iibcrnommen habe,
und vertagte die Ausfiihrung der Strafmandate bis auf weiteres. Von
eigentlichen Verhandlungen desselben verlautet jedoch nichts; Erfolg
hatten solche jedenfalls ebensowenig wie die Vermittlung Rudolfs
und des Strafsburger Bischofs.* Endlich griff auch Papst Nikolaus IV.,
der nach einjahriger Vakanz gewiihlt war, ein, indem er unter
Erzahlung der bisherigen Vorgiinge am 28. Juli 1288 den Bischof
Simon von Worms beauftragte, falls die Wahrheit des Mitgeteilten
« Vgl. Strafsb. UB. II., 96 Nr. 138. Mon. Genii. SS. XVII, 215: Rex
Ruodolphus et episcopus Argentinensis et cives Argent. et doinini terre in Coluni-
baria pacis federa juraverunt; insuper inter fratres Predicatores et cives Argen-
tinenses componere voluissent. Zur selben Zeit erneuert der Konservator der
Dominikanerprivilegien in Deutschland, Bischof Reinbot von Eichstatt, wiederholt
seine Strafmandate gegen einzelne Personlichkeiten. Vgl. z. B. Strafsb. UB. II
Nr. 139, 148.
40 Ordensgeneral Munio tn Deutschland.
feststehe, kraft papstlicher Autoritat die Verhiingung des Interdikts
und der Exkommunikation zu bestatigen.
Von den Wormser Verhandlungen ist nur eine Erwiderungs-
schrift der Dominikaner, wahrscheinlich vom Provinzialprior Hermann
um Februar 1289 verfafst, vorhanden. Aus ihr geht hervor, dafs die
Monche einen ))libellus« und die Strafsburger vorher ))exceptiones«
eingereicht hatten, worin die papstliche BuUe vornehmlich wegen ,
einer irrtiimlichen Angabe, dafs namlich der Bischof von Strafsburg
das Interdikt iiber die Stadt ausgesprochen habe, wahrend er that-
sachlich nur die Verhangung desselben durch den Legaten publizierte,
und wegen Stilfehler fiir verdachtig und darum nicht bindend erklart
wiirde. Nikolaus IV. korrigierte in einer Bulle vom 16. April 1289
diese Fehler und forderte den Bischof von Worms auf, innerhalb
sechs Monaten nach Empfang dieses Schreibens die Sache zu Ende
zu fiahren oder die Angeklagten zur Bestrafung und Genugthuung
nach Rom vorzuladen.^
Im Mai 1289 kam Ordensgeneral Munio auf der Rcise zum
Trierer Kapitel durch das Elsafs; auf seine Anwesenheit setzte man
vielerseits grofse Hoffnung. Zunachst wenden sich die Strafsburger
Schwestern an ihn. Mehr noch als seine herzlichen Trostesworte
werden die mannigfaltigen Erleichterungen hinsichtlich des Beichtens
und Kommunizierens sie erfreut haben (Nr. 121). Eine neue Er-
leichterung gewahrte das bald darauf folgende Schreiben des Pro-
vinzials, welches dem friihern in gereiztem Tone verfafsten Schrciben
gegeniiber sich beinahe als Entschuldigungsschreiben ausnimmt(Nr. 122).
» Strafsb. UB. II, iio Nr. 155 ist die Prozefsschrift der Doniinikaner zu
Winter 1288 — 1289 gesetzt. Unten in dem Schreiben des Provinzials an den Prior
von Krems (Nr. 107) findet sich folgende Stelle: Contra libellum et rescriptum
(des Papstes) exceptum est additis rationibus, quibus oportet suo tempore respon-
deri. Das bezieht sich unzweifelhaft auf obiges. Der Brief ist aus Freiburg
datiert, der folgende ebenso mit Februar (1289). ^^ ^^^^ gewisse chronolog.
Datierung in diesem Teile herrscht und zudem der Ausstellungsort derselbe ist,
durfen wir, ohne einen grdfsern Fehler befiirchten zu mussen, Anfang des Jahres
1 289 fur den ersten Brief annehmen. Wegen der Antwort des Papstes von April
kann die Erwiderungssciirift der Dominikaner kaum spater als Februar entstanden
sein. Das darin erwahnte »rescriptum« kann nur die papstliche Bulle von
1288 Juli 28 (Strafsb. UB. II, 106 ff. Nr. 150) sein; denn in ihr findet sich zu-
nachst die irrige Angabe iiber den Urheber des Interdikts und ferner die uber-
flussigen Wdrter »predictos priorem et fratres», welche in den »exceptiones«
hervorgehoben und in der Erwiderungsschrift erwahnt werden. Interessante An-
gaben uber den Einflufs von Fehlern in papstlichen Bullcn fiir die Beurteilung der
Echtheit Strafsb. UB. II, 112. Vgl. daselbst S. 117.
Ende dcs Strafsburger Streites. 4^
Trauriger war noch die Lage der vertriebenen Strafsburger Domini-
kaner. Schon zu Ende des vergangenen Jahres hatten driickende
Schulden und die Aussicht auf weitere sie gezwungen, Biicher, Para-
mente und Kelche bis zum Werte von 200 Mark zu verpfanden und
zu verkaufen. Kein Wunder, dafs sie sich nach der alten Heimat
sehnten und anscheinend einzelne auch in verbotener Weise dahin
strebten und mit den Strafsburgern deshalb in Verbindung traten.
Wohl gestattete ihnen Munio, in Hagenau oder sonst in der Strafs-
burger Diocese einen neuen Konvent zu grunden, aber nur unter
der Bedingung, dafs sie energisch die Saclie des alten Klosters ver-
folgten; der Provinzial habe den Auftrag, die, welche an dem Un-
gliick mit Schuld trugen und zu den Strafsburgern hielten, zur Strafe
in die entferntesten Konvente der Provinz zu schicken (Nr. 123).
Von Worms aus lud ihn der Bischof zur Teilnahme an den Aus-
gleichsverhandlungen ein; er kam , aber auch jetzt brauchten die
Strafsburger nach seinen Angaben neue Ausfluchte und zogen schliefs-
lich ohne endgiltige Entscheidung ab. Wie die Freunde des Ordens,
so glaubten auch sie gewMfs, dafs die Monche ohnedies bald mude
sein wurden; wenn auch der Ordensgeneral in einem Schreiben an
Bischof Konrad von Strafsburg dem entschieden entgegen tritt, so
bcweist doch schon diese Thatsache, dafs das Geriicht nicht ganz
grundlos war (Nr. 132).
Das halbe Jahr verstrich; iiber die weitern Vorgiinge in Worms,
den Grund, warum keine Vorladung nach Rom^ und die Obertra-
gung der Angelegenheit an den Bischof von Strafsburg erfolgte, ist
nichts bekannt. Am 23. Februar 1290 wird Bischof Konrad zum
Schiedsrichter von beiden Parteien ernannt, der Papst angegangen,
die Strafsentenzen mittlerweile aufzuheben. Das geschieht im Mai;
am II. August entscheidet der Bischof, die Dominikaner konnten
sich auf die Bedingungen, welche den Streit hervorgerufen, nicht
einlassen, am 17. protestieren Meister und Rat, zahlten wahrscheinlich
die Strafsumme, welche fiir den Ablehner des Schiedsspruches ver-
einbart war, und bald darauf kehrten die Dominikaner in ihre schon
dem Verfall entgegengehenden Klostergebiiude zuriick.* Moralisch
hatten sie gesiegt.
» Worauf der an der Kurie weilende Prior Alradus stets hinarbeitete : Ut
extra curiam conmitteretur nostrum negocium, nunquam prius voluit admittere
frater Alradus, sed cooperari promisit, ut revocarentur in curia sententie contra
nos et civitatem prolate. Strafsb. UB. II, 127.
« Strafsb. UB. II Nr. 164, 165, 167, 170, 174 f.
42 Charakteristik Hermanns von Minden.
Bei dem bischoflichen Schiedsspruch war Hermann von Minden
nicht mehr Provinzial: Hermanni de Minda tunc prioris provincialis
heifst es in der Urkunde. Inzwischen hatte Ende Mai das General-
kapitel von Ferrara stattgefunden, auf dem die bekannte Abdankungs-
geschichte des Ordensgenerals Munio vorkam. Hermann von Minden
schlofs sich den librigen Provinzialprioren an; er unterzeichnete die
Antwort auf den Brief der beiden Kardinale Latinus und Hugo, der
die Ordensprioren aufforderte, Munio zur Abdankung zu veranlassen
oder ihn abzusetzen, ferner das allgemeine Rundschreiben an die
Ordenskonvente und die Appellation an den apostolischen Stuhl.^
Dann hat er wahrscheinlich sein Amt freiwillig niedergelegt, und ist
so der Absolution, die im folgenden Jahre mehrere der Mitunter-
zeichner zwangsweise traf, zuvorgekommen. Ob mit diesem Ereignis
der ihm spater gemachte grundlose Vorwurf zusammenhangt, dafs
er papstliche Gesandte ihrer Briefe beraubt habe, lafst sich nicht fest-
stellen (Nr. 149).
Noch einmal wieder erscheint Hermann als Vikarius des Pro-
vinzials in den Jahren 1293 und 1294. Wiederum galt es einzu-
treten fiir die Ehre des Ordens, diesmal gegen einen Wormser
Bischof, der die Schwestern in Neuburg hatte mifshandeln lassen.
Die scharf abgefafste Appcllation (Nr. 1J5) ist nach Andcutungen
wohl sein Werk. Daneben arbeitct er als ))limitator« , verfafst ein
Memorial fiir die Schwestern in Kolmar, verlegt das «studium
arciumw wegen der Kriegslaufe von Kolmar nach Ziirich, war iiber-
haupt thiitig wie in friiheren Jahren als Provinzial. Nach 1294
schwindet jede Spur von ihm; wahrscheinlich war er schon hoch
bei Jahren und ist bald darauf gestorben (Nr. 158 f.).
Hermanns Charakter, wie er uns aus den Briefen entgegen
tritt, pafste fiir die stiirmische Zeit. Mit einer gliihenden Liebe zu
seinem Orden, welche ihn zwar fiir die Schwachen der einzelnen
Mitglieder keineswegs blind machte, wohl aber einseitig in der Be-
urteilung aufsen Stehender, besonders anderer Orden, verband er ein
energisches Wesen, das vor keinen Hindernissen zuruckscheute. Nur
einmal, als er 1288 vom Kapitel zu Lucca seine Absolution erhoffte
(Nr. 90), scheint ihn eine Zeitlang Mutlosigkeit befallen zu haben.
Bald raffte er sich von neuem auf und setzte den Kampf auf der
ganzen Linie, wenn auch nicht vollkommen siegreich, so doch mit
gutem Erfolge fort. Seine juristischen Arbeiten verraten guteSchulung;
» Martenc et Durand, Thesaurus Novus IV, 1841 — 1847.
Wertschatzung des Studiums. 43
nur zuweilen stofst der iiberscharfe, ja unedle Ton ab, aber das war
Sitte der Zeit. Grofs steht er da als Bewalirer von Zucht und Sitte
in den Klostern. Alles in alleni genommen, ist er kein unwurdiger
Nachfolger seiner grofsen wcstfjilischen Landsleute im Orden: eines
JordanusSaxo, eines JohannesTeutonicus und eines Konrad von Hoxter.
V. Zustand der deutschen Dominikanerkldster
zu Ende des 13. Jahrhunderts.
Auch iiber das innere Leben in den Klostern unterrichten die
unten folgenden Briefe; ist das Bild auch kein vollig fleckenloses, so
niufs man es doch, vor allem mit Riicksicht auf die Entstehung der
nicht fur die Offentlichkeit bestimmten Briefsammlung, ein recht
crfreuliches nennen. Wohl hatte die iiberrasche Ausbreitung auch
manches Ubel im Gefolge, wiederholt wurden dadurch nicht fur den
Orden passende Elemente den Klostern zugefiihrt, aber der Geist des
grofsen Ordensstifters lebte in der Gesamtheit noch mit jugendfrischer
Kraft fort.
Mehrfach sind die Andeutungen iiber den hohen Wert des
Studiums fur die Dominikaner, bald in Form eines Giiickwunsches,
den ein Ordensoberer an einen Lektor wegen der wiedererlangten
Gesundheit und seines neuen Studieneifers richtet, bald als iiberzeugte
Behauptung eines Provinzials, dafs die Wissenschaft der starke Turm
sei, an den sich der Orden anlehnen miisse, bald in der iiberschweng-
lichen Schildcrung eines Schonschreibcrs, der seinen an der Quellc
der Wissenschaft sitzenden Freunden einen neidvollen Schreibebrief
zukommen lafst.* Wie oft bei den Verhandlungen der Generalkapitel
* Gaudeo de fervore studii, queni habetis, et vobis super indulta sanitate
congaudeo, per quani spero fratres, qui vos audiunt, in scientia promovendos
(fol. 14 V). Scientie, cui tamquam turri fortitudinis nititur ordo noster (Nr. 67).
Auf fol. 194^ steht ein leider fast gan;^ ausradiertes Dictamen, das nach deni
Register von einem Bruder Gottschalk geschrieben wurde. Es ist gerichtet an
juveni venusto, robusto et semper augusto . . . reverendo, diligendo atque aliis
preferendo fratri Heynrico. Darin heifst es : Suspiro . . . , quando reminiscor vos
sicut passeres sub certo tecto manere . . ; ut sugatis de petra philosophie vinulum
olei atque mellis et me pedagogum esse (?) virginum . . ., in quarum lampadibus
legitur olei fore parum. Spater fordert er sie auf : Qui sedetis super oUas arcium . . .
gaudete et mihi nondum saturato condoletel fol. 39 ermahnt ein Provinzial den
Prior eines Klosters, darin ein »studium arciuni« ist, dafs er die Studenten anhalte,
quod omni sollercia intendant scientie, vitent discursum, cellas observent, lites
fugiant, moribus polleant, a levitatibus caveant.
44 Alchimistische Versuche im Orden.
finden wir nachstehend sehr vernunftige Verordnungen, die fiir die
Aufnahme von Novizen in Bologna und fiir die Behandlung der
Studierenden niafsgebend sein soUten (Nr. 33 und 85). »Sint fortes,
parati, litterati vel in loica vel in jure competenter« , heifst es in
ersterm Schreiben; nicht der Orden soUe ihnen, sondern sie zunaciist
dem Orden nutzen. Neben den Privilegien fiir die Studenten interes-
siert im zweiten Schreiben besonders der richtige Gedanke, dafs das
Studium auch die Korperkrafte angreife und darum besonders gut
fiir das Wohl der Studierenden gesorgt werden miisse. Die Biicher
spielen in den Briefen ein grofseRolle; hiiufig jedoch nur eine passive,
indem sie als die alleinigen Schatze des Ordens in Notfiillen als
bares Geld dienen und verpfandet werden miissen. Nur eine ein-
zige Bemerkung: »Quam grave detrimentum ordini frequenter afferat
quamque gravius spondeat nocumentum minus idonearum multiplicacio
personarum, dies diei eructuat et experientia clamitat in plateis«,
konnte auf einen Verfall der Studien schliefsen lassen; sie stammt
von einem grofsen Freunde der Wissenschaft, Ulrich Engelberti, dem
man darin allerdings wohl ein Urteii zutrauen, von dem man anderer-
seits sich aber auch vorstellen kann, dafs er zu grofses Gewicht auf
die alleinige Aufnahme wissenschaftlich tiichtiger Novizen gelegt habe.^
Dafs gegen Ende des Jahrhunderts eine Ausartung der mittel-
alterlichen Wissenschaft, die Alchimie, im Orden Verbreitung ge-
funden hatte, bekunden die wiederholt dagegen auf den General-
kapiteln erlassenen Verbote. Der neueste Geschichtsschreiber der
Alchimie irrt mithin, wenn er sagt, dafs man kirchlicherseits erst
.seit dem 14. Jahrhundert sich gegen das Studium der Alchimie
gewandt hatte.^ Nach einem unten abgedruckten Briefe des Pro-
vinzials war es allgemein ruchbar geworden, dafs die Bruder eines
wohl nicht weit von Strafsburg entfernten Konventes sich an alchi-
mistischen Operationen beteiligt hatten. Wie hart ihn dieser Schlag
1 Wie hoch auch in der deutschen Provinz die Predigt, besonders die Kreuz-
predigt galt, beweist Nr. 83. Bruder Eberhard wurde um 1277 zum Prior gc-
wahlt, seine Wahl aber kassiert, weii er als Kreuzprediger unentbehrlich war.
' H. Kopp, Die Alchimie in iiherer und neuerer Zeit, Heidelberg 1886,
I, 16 flf.: Alle bedeutenden Autoritaten im 13. Jahrh. hatten sich zu Gunsten der
Alchimie ausgesprochen und fiir sie Propaganda gemacht. Folgen Aufserungen,
iiber die Dominilcaner Vincenz von Beauvais, Albertus Magnus, Tliomas von Aquin
und uber die ihnen (falschlicli) zugeschriebencn Schriften. S. 225: Erst seit dem
14. Jahrhundert seien der Alchimie kirchHche Gegner entstanden, besonders
Johann XXII. Vgl. Corp. jur. can. Extrav. 1. V tit. VI. Ober die Verbote auf
den Generalkapiteln des 13. Jahrhunderts vgl. Martene et Durand, Thesaurus
novus IV, 1769, 181 9, 1851, 1945.
Sorge fur die Fraucnkldster. 4J
getroffen, bekundet der Ausruf: Tedet ilieam animam vite meei
(Nr. 136). Schon vorher war auf dem Provinzialkapitel zu Augs-
burg ein »frater apostata, falsografus, alchimista« gebannt und seine
Festnahme beschlossen worden. Keiner kummerte sich sonderlich
darum , wie der Ordensgeneral in einem tadelnden Rundschreiben
betont, und so konnte der Apostat noch immer neue Schmahschriften
in die Welt setzen. Zur Anspornung des Eifers wurde dem Kon-
vente, der ihn oder seinen Gefahrten gefangen nehme, Freiheit von
der Kontribution zugesichert.
Uber die »cura monialium«, d. h. die Sorge fur die der Aufsicht
des Dominikanerordens unterstellten Frauenkloster und die Bedeutung
derselben fiir den mannlichen Orden, hat sich der beste Kenner und
Beurteiler dieser Verhaltnisse, P. Denifle, ausfuhrlicher ausgesprochen.^
Das erste Dominikanerinnenkloster zu Prouille griindete 1206 der
Ordensstifter selbst; 1220 ubernahm er die Leitung der Schwestern
von S. Sisto (Rom); die Zahl der dem Orden inkorporierten Frauen-
kloster wuchs bald und hatte manche Unzutraglichkeiten zur Folge.
Besonders das Studium litt darunter. Die Papste Gregor IX. und
vor allem Innocenz IV. in seiner BuUe vom 26. September 1252
enthoben die Dominikaner der Sorge fiir die Frauenkloster mit Aus-
nahme der beiden oben genannten. Aber schon anderthalb Jahre
spiiter (1254 Februar 18) hob Innocenz IV., da die Frauenkloster
durch obige Verordnung Schaden gelitten, auf Rat der Kardinale diese
Bestimmungen auf und beauftragte den Dominikaner Kardinalpriester
Hugo von St. Sabina mit der Ncuregelung. Dieser wartete bis zum
Jahre 1257 und verordnete dann mit Zustimmung des Ordensgenerals
Humbert und der Definitoren des bald darauf stattfindenden Kapitels
zu Florenz, dafs die Frauenkloster, w^elche von friiheren Ordens-
generalen und Kapitehi, daiin die, welche auf papstlichen Befehl
inkorporiert gewesen waren, schliefslich ein italienisches und ein
ungarisches wieder der Leitung der Dominikaner unterstellt werden
sollten (Nr. 4). Fast zu gleicher Zeit beauftragte ihn Papst Alexan-
der IV. mit der Refonn der Konstitutionen fiir die Frauenkonvente
(Nr. 5). In Florenz trat der Kardinal fiir volle Wiederherstellung
des Status quo d. h. vor Erlafs der BuIIen Gregors IX. und Inno-
cenz IV. ein ; drei spiitere Kapitel entschieden sich in diesem Sinnc
und 1262 setzte er, nachdem die Briider allgemein (ubique) die
Sorge fiir die Schwestern wueder ubernommen hatten, dieses auch bis
auf Widerruf ausdriicklich fest (Nr. 6).
» Ini Archiv f. Litt. u. Kirchengesch. II, 641 ff.
46 Sittenreinheit in den Frauenkldstern.
Die meisten Frauenkloster besafs die deutsche Provinz; mehr
als 70 waren der Sorge Hermanns von Minden unterstellt, als ihm
im Jahre 1287 der Kardinallegat Johannes von Tusculum noch die
Leitung der Reuerinnenkloster iibertrug. Furwahr, eine drtickende
Biirde fur den, der wie Hermann sein Amt mit dem grofsten Pflicht-
eifer versah. Ober seine Reorganisationsentwiirfe fiir die Frauen-
kloster ist schon friiher das Notige gesagt worden. Eine Reihe von
Briefen an solche Konvente liegen nunmehr von ihm vor; in Scherz
und Ernst wufste er meist den richtigen Ton zu trefFen. Unermiid-
lich wacht er iiber ihren guten Ruf. Manche kleinere Mifsbrauche
hatten sich unter seinen Vorgangern eingeschlichen, vor allem war
die Klausur nicht mit aller Strenge gehalten, das Kloster zuweilen
fur Verwandte und Besuche zu einem Gasthaus geworden; er unter-
sagte unerbittlich jeden Verkehr von Fremden im Kloster und traf
die eingehendsten Anordnungen, um diesen Ubelstanden vorzubeugen
(Nr. 114). Noch schlimmer verurteilte er die in einigen schwabi-
schen Klostern eingerissene Unsitte, dafs die Nonnen das Kloster
verliefsen und Verwandten- und sonstige Besuche machten; wer
fernerhin das thue, werde gebannt und komme in den Verdacht der
Apostasie (Nr. 120). Je entschiedener die Verurteilung , um so
wertvoller ist das vollige Schweigen Hermanns iiber einen andern
Punkt: keinen Fall von Unsittlichkeit erwahnt er aus den Frauen-
kl5stern. Wenn man den Charakter unserer Briefsammlung, der ein
streng vertraulicher war,* und zugleich die von Hermann sonst be-
wiesene OfFenherzigkeit erwagt, so mufs man schliefsen, dafs that-
sachlich wfihrend seiner Amtszeit solche Falle in den Frauenklostern
seines Ordens gar nicht oder doch nur hochst selten vorgekom-
men sind.
Nicht so rein stehen die Mannerkloster da. In einer Reihe von
Fallen, wo von der Einkerkerung oder Freilassung eines Ordenbruders
> Sie solite nur im Orden Verwendung finden. Deni Erzbiscliof von Bremen
wird ein Brief ubersandt, um dessen Vernichtung er ersucht wird; trotzdem steht
er in unserer Sammlung (Nr. 62). Nur eine Bemericung: Tales vias non faciunt
(dafs sie aus dem Kloster gehen), ut suos spirituales patres querant, set divertunt
ad amicos suos, ubi juxta proverbium sapientis picem tangentes pice haut dubium
inquinantur, kdnnte auf Schlimmeres deuten; ich glaube jedoch, hatte Hermann
Thatsachen gekannt, so wurde er sie sicher vorgebracht haben. Fol. 152 vcr-
bietet cr seinen Ordensbrudern den grundlosen Besuch des Klosters Neuburg, daran
nahmen die Laien Anstofs. Ober die Revolte im Strafsburger St. Marxkloster habe
ich schon fruher gesprochen ; uber eine mit einem Arzt durchgegangene Schwester
(oder Konverse?) des Strafsburger Elisabethklosters vgl. Nr. 42.
Schlufs. 47
die Rede ist, besondcrs wenii letztereni dann noch ausdriicklicli dns
Beichthoren der Frauen untersagt wird, mufs man wohl auf ein sitt-
iiches Vergehen schHefsen. Ein ander Mal wird das DeHkt geradezu
genannt. Der Trager eines bekannten Namens, Bruder Johann von
Kohnar, hatte 1294 durch vertrauHchen Umgang mit seiner Nichte
allgemeines Argernis gegeben und wurde deshalb in ein anderes
Kloster verwiesen (Nr. 150). Ein Bruder, der sonst als Baumeister
im Norden fungierte, war vom Provinzial nach Hamburg versetzt;
eigenmachtig beschlofs er, zu einigen Frauen, die sich als MitgHeder
einer geistHchen Korporation ausgaben, zuriickzukehren (Nr. 138).
Der schlimmste Fall war wohl die nur angedeutete verbrecherische
That eines Bruders Ber. in Memmingen und GeifsHngen (Nr. 115);
seine Bestrafung war dementsprechend hart.
Die Wahrung der Klosterzucht gnlt aber nicht blofs den ge-
wohnHchen OrdensgHedern, sondern auch den Pralaten gegeniiber;
war das Verhalten eines Priors in der Behandlung seiner Unter-
gebenen tadehiswert, so siiumte Hermann nicht, ihnen solches vor-
zuhalten (Nr. 142). Selbst machtigen Kirchenfursten gegeniiber
wurde kein Fingerbreit von den Konstitutionen des Ordens abge-
wichen; das mufste Erzbischof Giselbert von Bremen aus einem
zwar hofiichcn, aber entschiedencn Schreiben erfahren (Nr. 62).^
1 Auch den Bitten des Bischofs Konrad von Strafsburg gegenuber, der
seine Nichte aus dem Kloster Klingentiial gern in seiner Nahe, im Strafsburgar
St. Marxkloster haben woHte, verhielt sich der Provinzial ablehnend; der Bischof
mufste sich an den Ordensgeneral wenden (Nr. 60).
•■>fr'OW>^
F I n k e , Doniinikancrbricfe
I.
Ordensgeneral (Johannes?) bittet Albertus Magnus das Lektorat
in Koln T^ti Ubernehnien. (Um i2jo?)
Doniino Alberto lecturo magister ordinis. Reverendo . . .
Referente karissimo mihi in Christo fratre . . ieta mente suscepi
vestre gratissime propositum voluntatis, quod videlicet ad iila propter
Deuni parati eratis prosequenda libentius, que fratrum profectum respi-
cercnt oportunum, si olim, quando vos requisivi, ut rarisius fratribus
legeretis, vobis, qualis nunc est, lector quidam * affuisset, illuc utique
ivissetis. Super quibus debitas gratias voois ago, vos exorans suppli-
citer, ut tam dignum et utile propositum obtato et necessario fratribus
prosequentes effectu Coloniam velitis civitatem adire, cum vestram
presentiam illius civitatis clerus affectuose desideret et requirat, ubi
sacri putei fluenta vobis credita cum fratrum promocione multiplici
ad alios derivare poteritis pluribus profutura. Valete.
* Die Stelle ist undeutlich. Statt lector steht letior oder letror da. Auch
qufdam ist unsicher; eher condam.
Fol. i8v. Die biographischen Daten im Leben Alberts sind noch sehr
unsicher. Aus dem reverendo und venerabili lafst sich nicht auf die bischdfliche
Wijrde Alberts schliefsen. tJber seinen Aufenthalt in K6ln vgl. besouders Car-
dauns, Konrad von Hostaden S. 138; v. Hertling, Albertus Magnus, Beitrage zu
seiner Wurdigung (Festschrift) S. 6 ff. Zu der Stelle daselbst uber das Zusammen-
treffen Alberts mit Konig Wilhelm vgl. jedoch Bohmer-Ficker, Regesta imperii V,
Nr."^4955 » ff., besonders 4958.
2.
Ordensgeneral (Johanues?) danhl Albertus Magnus fnr seine Ver-
dienste uni den Strajshnrger Konvenf. (Um I2j0f)
Idem eidem. Venerabili et infra: salutem se ipsum cum ob-
sequiose promptitudine voluntatis. Letus gratos nuper de vestra
patcrnitate rumores accepi, mihi exultacionis et gaudii materiam
tribuentes. Nam in Argentinam venientes, sicut karissimus . . mihi
significare curavit, fratres doctrina sacra reficitis cum eorum profectu,
promocione ordinis, et vestrorum meritorum augmento juxta vobis
concessam celitus singulariter gratiam et donatam. Pluribus etiam
beneficiis et gratis favoribus conventum eundem respicere studuistis.
Super quibus omnibus gratiarum paternitati vestre, quas possum,
S2 Briefe. J. 12J7.
refero actiones, vobis supplicans, ut laudabiliter cepta continuare taiiter
procuretis, quod vobis cedat ad meritum, ad profectum fratribus et
cernentibus in exemplum etc. Bene valeat vestra mihi admodum cara
patemitas reverenda.
Fol. 18 V. Alberts Aufenthalt in Strafsburg ist bis jetzt nicht festgestelh.
3.
Ein Provin:(ial dankt Albertus Magnus, dessen Verdienste um den
Orden auf einem Generalkapitel erwahnt worden seien, fur seine Be-
mnhungen. (Nach i2jo?)
Item eidem provincialis. Obsequiosam ad beneplacita volun-
tatem. Congregata nuper in tali loco capitulo generali, dum in ore
conscriptorum patrum ordinis vestre reverentie memoria dulcis esset,
condignis vos gratiarum actionibus prosequ(u)ti sunt cum gaudiis
recolentes, quam continuatis laboribus, quam multiplicatis favoribus
ipsum ordinem provexistis, cui semper de vestre sublimitatis arbore
processit umbra suavior et cibus jocundior, quo ipsius ad altiora ac
majora proceritas excrescebat. Unde ex preteritis capientes firmani
spem et fiduciam de futuris, rogant etc.
Fol. 18 V. Dieser Brief folgt den beiden obigen. Eine genauere Datieruni;
ist wohl nicht nidglich.
Kardinal Hugo, Ord, Praed., schreibt dem Ordensgeneral (Huni'
bert) und den Definitoren des Generalkapitels in Floren:^^ unter Inserierung
eines Schreibens Innocen:(^ IV. an ihn von 12J4 Februar iS tiber die
cura monialium. (12J7) April ip.
Karissimis in Jhesu Christo magistro ordinis fratrum Predica-
torum et diffinitoribus generalis capituli Florencie celebrandi frater
Hugo miseratione divina tituli sancte Sabine presbyter cardinalis
salutem et augmentum gracie salutaris. Noverit vestra cara frater-
nitas nos olim recepisse felicis recordacionis domini Innocencii pape IIII.
litteras sub hac forma:
Innocencius episcopus etc. dilecto filio etc. salutem et aposto-
licam benedictionem. Licet sorores ordinis ^ fratrum Predicatorum jam
dudum incorporatas personis ejusdem ordinis duxerimus committendas,
pro eo tamen, quod postmodum personas ipsas ab hujusmodi onere
absolvisse dicimur, eedem sorores, sicut accepimus, magnum exinde
sustinent detrimentum. Quare petebatur a nobis, ut ipsas eidem
ordini commendare sicut prius, non obstante hujusmodi absolucione,
paterna sollicitudine curaremus. Quia vero tu tamquam expertus,
quid in hujusmodi casu expediat, plenius scire potes, discrecioni tue
de consilio fratrum nostroruni committimus et nichilominus per
apostolica scripta mandamus, quatinus super hoc diHgenti deliberacione
prehabita autoritatc nostra ordincs et disponas, prout eidem ordini
J. 1257. Briefe. 53
ct nredictariim sororutn saluti videris expedire, nou obstantibus ali-
(^uious indulgenciis . . . Datuni Laterani XII. kalendas niarcii, pon-
tificatus nostri anno XI.
Nos igitur attendentes, quod illas domos sororum, que recepte
sunt autoritate alicujus magistri vei capituli generalis ante commis-
sionem seu mandatum apostolicum super hoc receptum, a cura nostri
ordinis tamen bona consciencia repeliere non possitis, autoritate
commissionis seu mandati predicti ordinamus et voiumus, quod
hujusmodi domus predicte necnon et domus sororum de Ymula et
domus, quam rex Ungarie fecit, sint sub cura ordinis nostri; ad
curam aliarum, si que sunt, nolentes aliquatenus vos teneri. Valete
in gracia domini nostri Jhesu Christi. F(eria) V. post octavam pasche.
• So HS.
FoJ. 37. Vorher geht die BuUe Innocenz IV. von J252 September 26
(Potthast Nr. 14720), worin die Dominiknner der cura monialium enthoben worden.
Vgl. hierzu Denifle in Archiv fur Littcratur- und Kircliengeschiclite des Mittel-
ahers II, 642. Dann Brief Innocenz IV. von 1252 Juli 15 wlnfusa devocionisa,
worin ilinen das Privileg erteilt wird, dafs sie in 20 Jahren keine neuen Frauen-
kloster mehr iibernehmen sollen. Obiges Schreiben ist wolil gemeint in den Akten
des Florentiner Kapitels (1257): Litterae domini Hugonis cardinalis missae ad
capitula generalia (?) in capitulis provincialibus legantur et quilibet socius prioris
ad suum conventum deferat. Martene et Durand, Thesaurus novus anecdotorum IV,
1717. Dic Folge obigen Schrcibens war die Aufforderung des Ordcnsgcnerals
an die Provinzialprioren oder ihre Stellvertreter, quod scribant ei ad sequens
generale capitulum, quot domos sororum nostrarum habent in suis provinciis et
numerum sororum in qualibet domo et quos habeant proventus et reditus et qua
auctoritate sunt eis commissae. (Daselbst.) In den Akten des Kapitels zu Valen-
ciennes (1259) heifst es: NuIIae mulieres pro sororibus habeantur, . . . nisi de
quibus constiterit prioribus provincialibus . . ., quod auctoritate alicujus magistri
ordinis vel capituli generalis vel alicujus papae curae ordinis sint commissae.
Papst Alexander IV, ubertrdgt dem Ordensgeneral (Humbert) die
Gleichformigmachung oder Reform der Konstitutionen der nach den
Institutionen des Dominikanerordens lebenden Frauenkloster. Viterbo
I2j7 August 27,
Alexander. Affectus promptitudo benivoii . . . Hinc est, quod
nos de tua probata circumspectione confisi, ut constituciones monia-
lium ordinis sancti Augustini vivencium secundum tui ordinis instituti
ad uniformitatem reducere ac de illis corrigendis vel quocunque modo
in melius reformandis libere disponere valeas, prout secundum Deum
et salubrem statum monialium earundem et honestatem sui ordinis
videris expedire, tibi autoritate presentium concedimus facultatem.
Dat. Viteroii VI. kalendas septembris, pontificatus nostri anno IIP.
Fol. }8.
54 Briefe. J. 1262.
6.
Kardinal Htigo, Ord. Praed., schreibt an den Ordensgencral
Humbert und die ProvinT^ialprioren uber die cura monialium; sie konnen
dieselbe in weiterem Umfange ausHben. 1262 Februar j.
Frater Hugo divina miseratione religioso viro fratri Humbeno
magistro ordinis fratrum Predicatorum et prioribus provincialibus
eorundem fratrum, in quorum provinciis sunt aliqua monasteria
mulierum sub cura fratrum, salutem et sinceram in domino caritatem.
Quoniam inteileximus, quod ex commissione cure quorundam mona-
steriorum mulierum facta vobis per nos autoritate domini Innocencii
pape Iln. in hac parte nobis commissa orta est dubietas apud aliquos
de quibusdam monasteriis, an sint sub cura ordinis, nos volentes
hujus dubietatis scrupulum toUere, dignum duximus declarare per
presentes, quod alias super hoc ordinavimus et quod iterum nunc
super hoc duximus ordinandum. Sciat igitur dilectio vestra, quod
nos super isto negocio recepimus a domino Innocencio papa im.
litteras sub hac forma etc. ut supra. Porro post harum litterarum
recepcionem ordinavimus per nostras litteras interveniente assensu
vestro, magister et diffinitores cujusdam capituli generalis F(lorentini),
quod illas domos mulierum, que fuerant recepte alicujus magistri
autoritate vel capituli generalis ante commissionem seu mandatum
apostolicum super hoc receptum ct quedam alia, que nominatim
expressimus in nostris litteris, iterum essent sub ordinis cura, nolentes
ad alias vos teneri. Postmodum vero in capitulo generali Florencie
celebrato, cui interfuimus, consuluimus et rogavimus proptcr quasdam
causas, ut assentirent diffinitores, quod etiam alia monasteria, que-
cumque fuerant aliquando sub ordinis cura, etiani si non a principio
fuissent ab aliquo magistro vel capitulo recepta, reciperentur iterum
sub ordinis cura. Quod cum fuisset per tria capitula approbatum,
dicunt^ur) fratres ubique resumpsisse curam, quam aliquando habuerant,
quamvis non inveniatur aliquod instrumentum, per quod posset fieri
ndes, quod nos circa hujusmodi recepcionem ultimam aliquam aliam
fecimus commissionem preter preces et consilium supradictas.^ Proinde
venisse dicitur in dubium, utrum huiusmodi monasteria, que non
fiierunt a principio sue creacionis auctoritate alicujus magistri vel
capituli generalis recepta, iterum sub cura ordinis vere essent, cum
in prima ordinacione nostra supradicto videamur functi officio supra-
dicte commissionis et insuper postea nullam inveniamur de aliis
commissionem fecisse. Nos igitur dubium omne circa hujusmodi
amputare volentes et conscienciis ^ provideri ^ auctoritate domini pape
Urbani, qui super hiis nobis novam fecit commissionem viva voce,
ordinamus per presentes et committimus vobis, magister, tenore pre-
sencium, ut de monasteriis seu sororibus supradictis, de quibus est
aliquod dubium, utrum sint de cura ordinis per ordinaciones nostras
supradictas, considerato statu et devocione earum possitis recipere
sub cura ordinis illa vel illas, de quibus vobis videbitur expedirc,
reservantes nobis nichilominus adhuc potestatem alia vel aliter
J. 1264. Briefc. 55
ordinanda, si nobis utile videatur. Dat. Viterbii nonis februariiy
pontificatus domini Urbani pape IIII. anno I.
> So HS. * consciis HS.
Fol. 37 ▼. Der Brief Innocenz IV. ist das Schreiben von 1254 Februar 18.
7.
Ordensgeueral (Johannes) beantwortet das Schreiben eines Kbnigs
(Alfons von Kastilien?) nnd verspricht ihni Gebetshilfe seines Ordens
(Paris 1264 Juni),
Regie celsitudinis clarissimos apices de vestra dignacionis gratia
prodeuntes prompta reverentia et mentis hilaritate receptos presen-
tibus etc. ut supra (fratribus et multis aliis in sollempni celebracione
capituli legi feci),* de quorum relacione diserta vester affectus piissi-
mus claruit manifeste, quem fratres ordinis nostri sunt experti ex
multiplicibus affectibus graciarum vestra potenti manu coUatis eisdem
divini respectus intuitu et honoris. Super quibus Deo gratias agens,
a quo bona cuncta procedunt, vos et . . dominam uxorem inclitam
et clarissimam proiem vestram necnon et statum pacificum regni vestri
recommendavi affectuosius fratribus in capitulo congregatis, injungens
insuper aliis omnibus in diversi mundi partibus constitutis, ut pro
incolumitate vestra et uxoris vestre serenissime ac magnificencie prolis
vestre ct statu regni vestri integro et tranquilio missas dicant et
oraciones alias speciales faciant. Ad iliius enim optinenda pro vobis
affluentia munera nostra fidelis et humilis recurrit devocio, ut bene-
factoribus nostris pro nobis ipse retribuat et eis respondeat habun-
danter, qui se in suis minimis reputat recepisse, quicquid eis pro
gloriosi nominis sui fide indultum fuerit et concessum. Et quia
assidua oracio multum vaiet et est impossibile preces non exaudiri
multorum, tanta concepta fiducia de munificencia largitoris eterni pro
vobis fratres dona celitus satagent suppiicacionum instancia obtinere,
quibus custoditi securius et promoti dignius et clarius celesti sapiencia
itlustrati sitis in fide stabiles et in opere efficaces ex hoc post tempo-
ralis glorie terminum ad perpetuam gloriam transituri . . . Empfiehlt
dann noch die Bruder.
• In Nr. I steht das Eingeklanimerte.
Fol. I ▼, Nr. 2. Der erste kiirzer gehahene Brief ist ebenfalls an regie
celsitudinis gratissimas apices gerichtct. In dem 3. Briefe, auch an einen Herrscher,
heifst es: vos et vestros filios ac statum commissi vobis regni fratrum presentium
oracionibus recommendavi. — 4. Brief an excellentia, ut missas pro vobis dicant
et pro vestra conservatione salutis. 5. An serenissimo regi, kurr. auf vorh. hin-
gewiesen. Da in dem Briefe des rOmisclien KOnigs Alfous von Kastilien eben-
falls der Gemahlin gedacht viird, so wird wahrscheinlich obiger wohl die Antwort
scin. Allerdings spricht A. von regnorum und hier heifst es regni.
5 6 Briefe. J. 1264
8.
Ordensgeneral Johannes beantu/ortet das Schreiben des Papstes
(Urban IV.), verspricht Gebetshilfe des Ordens tind etnpfiehlt denselbeu
seinem Schut:(^e (Paris 1264 Juni).
Sanctissimo patri ac domino Deo gratia sacrosancte ac univer-
salis ecclesie summo pontifici frater Johannes etc. se ipsum cum
humilitate profunda ad pedum oscula beatorum. Vestre dienacionis
et ^atie receptas litteras cum reverencie debite famulatu fratres in
capitulo sibi lectas at(t)entius et devotius audierunt, quod continebatur
in eis, prompta fidelis exequ(u)tionis obediencia inpleturi. Litellecto
sicjuidem, quod vos, communis omnium pater et ipsorum dominus
spu-ituales,^ coUisiones fluctuum adversorum circumquaque sustinetis,
et non solum alieni a fide set in fidei sacramento renati suis tamen
criminosis actibus et perversis alienati ab utero matris sue facti
degeneres et privigni excellenciam sanctitatis paterne in diversis mundi
partibus audacius et periculosius persequ(u)ntur et contra vestre com-
passionis viscera hec veniant universa, qui patimini in singulis
passionibus subditorumy dolent vehemencius tamquam menbra hii-
millima in sui capitis lesione, cum deflente deflent, cum turbato, qui
pro omnibus uritur, licet dissimiliter, perturbantur. Nec mirum si
pro tanto domino patre tam benignissimo afRigantur, cujus ad ordinis
aflfectum intimum, benivolencie gratiam ipsius domini transmissi
venerandi apices liquido demonstrarunt. Propter quod, sanctissime
pater ac domine, pro salutis vestre conservacione pariter et augmento,
pro statu pacifico et tranquillo universalis ecclesie iniuncte sunt misse
et orationes alie speciales fratribus omnibus in diversis mundi par-
tibus constitutis tanto solvende fervencius et exhibende fidelius, in-
stancius exequende, quanto hoc requirit amplius undique dolosa
calliditas, aperta sevicia et crudeUs immanitas, c^ue contra sedis
apostolice benignitatem et mansuetudinem gravissmie insolescunt.
Quia vero sub vestre dignacionis respectu quasi quibusdam pietatis
alis ordo noster roboratur, protegitur et tovetur, supplico vestre
plenissime et efficacissime potestati in brevi annuente domino ad
vestram presentiam accessurus, ut fratres tocius ordinis vobis devo-
tissimos juxta conceptam de vestra benignitate fiduciam prona digne-
mini benivolentia confovere, oportunis eisdem adesse presidiis et
ipsorum statum congruis roborare favoribus et in melius conservarc.
1 spales mit ubergeschriebenem a, also gleich spirituales oder specialcs.
Letzteres liefse sich allerdings mit collisiones verbinden.
Fol. 22 V, Nr. 6. In Ripolli, Bullarium I und Potthast, Regesta Pontificum
findet sich kein Schreiben Urbans IV. von 1 264 an das Generalkapitel verzeichnet.
1265 April 23 sandte Klemens IV. die Bulle «Splendor paterne gloriaea (Potthast
19102 und in unserer HS. Fol. 35) an das G.K. zu Montpellier. Doch kann sich
obiges Schreiben, ganz abgesehen von den andern Datierungsgrunden, darauf nicht
beziehen, weil die offenbar der Bulle entnommene Stelle uber die Verfolger fehlt.
J. 1264. Briefe. 57
9.
Ordensgeneral (Johannes) berichtet dem Kardinal Hannibal iiber
den Verlauf des Kapitels (Paris 1264 Juni),
Venerabili patri ac domino Anibaldo etc. Vestre dignacionis
litteras . . . Cupio vestre benignitatis gratiam non latere, quod capituli
processus celesti directus gratia in omnibus fuit habitus pacificus et
quietus nec inter pervigiles Dei servos inimicus liomo turbationis
zizaniam potuit seminare, set ad unitatis conservandum vinculum rite
peractis singulis tractanda onmia processerunt . . . Hat Messen und
Gebete fiir ihn angeordnet; empfiehit seinem Patrocinium den Orden.
Fol. 22^, Nr. 8. Kardinal Annibal de Annibaldis war Doniinikaner, Ma-
gister sacri palacii, 1261 Kardinal (vgl. llipolli, BuUarium I, 441 und Qii^tif-
Hchard, I, 261), starb 1272. Er schricb auch an das Kapitel in Mailand.
10.
Ordensgeneral (Johannes) bittet einen Bischof, aus den angegebenen
Grunden nicht t^u resignieren, (Paris 1264 Juni,)
Venerabili domino tali episcopo ac patri. Vestre dignacionis
litteras . . . Petentes vos ordini inter mundi cursus varios fortes et
incolumes conservari, quem fratres patrem et patronum suum recog-
noscunt ex continuis, que a vobis receperunt, affluentibus effectibus
gratiarum. Locus autem vester non creditur dimittendus multis utilis
et vobis, sicut spero, in domino fructuosus, licet multa non videantur
ad votum ex hominum ingratitudine cedere, que ad meritum pro-
venient dante domino paciencius supportata. Nostis enim, qualiter
provideatur de pastoribus ecclesiis viduatis et si, quod absit, cedenti
succederet aiius, qui tante sedis haberetur indignus, que minus
ordinate per ipsum fieri contingerent, vestre procurarent consciencie
lesionem, cui non exhibita fuisset optata cessio set extorta. Quod
autem fratrem non revoco in provinciam talem, vestra paternitas
approbaret, si causas nosceret prohibentes.
Fol. 23, Nr. 9. Da frater in der Titulatur fehlt, so ist wohl nicht an ein
Ordensniitglied xu denken.
u.
Einer Konigin (von Franhreich ?) und der Her:^ogin Blancha von
Bretagne fur sich, fur Gemahl und Kinder, nobili et inclite domine
Ysabelle ftlr sich und ihren Gemahl werden Messen und Gebete vom
Generalkapitel (^u Paris) 7;tigesagt. (Paris 1264 Juni.)
Fol. 23, Nr. 10 bis 12. Da das Generalkapitel auf franzosischem Boden
stattfand, ist wohl an die Gemahlin Ludwigs d. H. zu denken. Auf Fol. 27 v ein
Schreiben des Ordensgenerals an Al. de tali loco, worin er die Hoffnung aus-
druckt, Herzog Johann (I. von 1250—86) von Bretagne werde die Dominikaner
schutzen.
58 Briefe. J. 1264.
12.
Ordensgeneral Johannes schreibt an die HerT^ogin (Adelheid) von
Brabant, belobt ihre religibsen Pldne und verspricht ihr Gebete. (Paris
1264 Juni,)
Inclite ac serenissinie domine Dei gratia ducisse Lothoringie
ac Brabancie frater J(ohannes) de pietatis seminibus vite fructus per-
cipere sempiterne. Magnificencie vestre litteras ex reverentia debita
cum mentis hilaritatc susceptas legi feci fratribus et aliis multis pre-
sentibus in capitulo generali. De quarum continentia comperi plenius
et accepi, quod vestri ouondam viri gloriosis et acceptis vestigiis
inherentes amorem et anectum specialem, auem ad orainem habuit
et in sua morte servatum patentibus indiciis demonstravit apud fratres
eosdem propriam eligens sepuhuram vos cum summa devocione
servantes apud sepedictos fratres fecistis ad habitandum construi vobis
domum. ouper quibus ex eo serenitati vestre potissimum congau-
demus, quia hec Deo grata obsequia ipsi et voois hic ad meritum
ct in fiiturum dante domino provenient ad coronam.
Fol. 25 V, Nach dem Bittbriefe der Adressatin Fol. 25 v Nr. 21 hiefs dic
Herzogin Adelheid (gest. 1273) iind ihr vcrstorbener Geniahl M. ^lleinrich III.
Herzog von Brabant, gest. 1260).
13.
Alfons von Kastilien, ro/nischer Konig, empfiehlt sich, seine An-
gehbrigen und seine Reiche der Furbitte der Dominikaner (1264).
Alfonsus Dei gracia Romanorum rex semper augustus et Castelle,
Toleti etc. salutem et sinceram in domino karitatem. Sapiencia Dei,
que suaviter cuncta ordinat ac disponit, universitatem creature sue,
quam immensa potentia condidit, absque regiminis ministerio non
reliquid, ut, quod ineffabili potentia creaverat, ineflfabiii nichilominus
sapiencia gubernaret. Ob quod mira disposicione divina ordinacio
angelorum ministeria hominumque dispensans, in humano genere
quosdam preesse, quosdam vero subesse constituit, ut, dum inferiores
superioribus obsequium servitutis impenderent et superiores inferiori-
bus ducatum regiminis non negarent, humana societas in pacis federe
servaretur. Dum etiam omnes in subhmitate constituti eo in maioribus
versentur periculis, quo pluribus subiectomm popuUs principantur,
i(d)circo eo propensiore cura, eo soUicitudine ampiiore orationum
suffragiis adiuvandi sunt, quo constat, quia pkiribus prodest bene
actus ducatus regiminis et pluribus obesse potest error aut pravitas
principantis. Verum quoniam nos, quos pluribus regnis et populis
preesse ordinacio divina constituit, eo maiorum tribulacionum fluctibus
quatimur, quo negotiorum curis frequencioribus agitamur, i(d)circo totis
votis aUorum sunragia petenda decernimus, ut tanti pondus regiminis,
ad quod vires nostras impares fore conspicimus, Dei munere muhi-
plicatis intercessoribus supportemus. Nec forsitan vos latet, ut credi-
mus, quanto ordinem vestrum peculiari quodam semper dilexerimus
J. 1264. Briefe. 59
affectu, quanto nos tociusque generis nostri propinquitas ordini vestro
astricta dilectionis vinculo teneatur; ob quod et eo fidentiore audacia
a caritate vestra orationum suffragia expetimus, quo ex predecessorum
nostrorum meritis ad hec nos teneri minime dubitamus, quorum
quidem beneficia et amicicia dilectionem fi^atrum sibi taliter vendi-
carunt, ut eo vos credamus nobis fore obnoxios, quo nos vobis
eorum exemplo conspicimur obligatos. Accedit ad nec, ut, quod
fideliter petimus, efficaciter consequamur, quoniara et officii vestri
ministerium hec exposcit, ut secundum apostolum pro regibus et
principibus peculiarius exoretis. Ad hec vos elegit Deus et posuit,
ut vestrarum precum instancia iudicis placetur offensa, ut eos, quos
propria merita a divine misericordie participio reddunt extorres,
interpellancium vota ad suscipiendum graciam faciant apciores. Hac
igitur fulti fiducia, hac confidencia provocati, karitatem vestram in
clomino duximus deprecandam, quatenus pro nobis et uxore nostra
et Hberis et regnis aliquam specialem orationem per totum ordinem
iniungatis, ut Deus, qui nos tot terrarum populis preesse constituit,
tribuat et prodesse et sic ad suam gloriam et honorem et suorum
fidelium utiUtatem concedat nobis posse moderari habenas regiminis,
ut non fraudemur corona glorie in supernis.
Fol. 25. Gedruckt Wiiikelniann, Acta imperii inedita I, 46} Nr. 578 zu
c. 1257. Ebcnso Ficker, Regesta imperii VNr. 5494 niit deni Bemerken, der Brief
stanime wahrscheinlich aus den fruhern Zeiten des romischen Kdnigtums. Er
gehort aber unzweifelhaft /u dcn an das Pariser Kapitel 1264 gesandten Schreiben.
14.
Bischof Otlo von Passatt empfiehlt sich dem Gebete der Domini-
kaner (1264).
Viris religiosis etc. Otto Patauiensis episcopus. Cum propter
diversa et varia ecclesie nostre negocia, quibus ex malicia hominum
nos oportet intendere, vacare non possumus divinis obsequiis, proch
dolor!, sicut cura commissi nobis regiminis postulat et requirit,
necessarium credimus, ut illorum adjuvemur meritis et precibus, qui
se Deo totaliter devoverunt. Quare fraternitatem vestram, nobis in
domino dulcissimam, cui sumus dudum ascripta ex gracia ordinis
speciali, rogamus, . . . quatenus propter dominum et fraternitatis
amorem nos habeatis in oracionibus fratrum vestri ordinis commen-
datos . . .
Fol. 25'% Nr. 23. Biscliof Otto regierte von 1254 bis 1265 April 10.
15.
Markgraf Johann I.von Brandenburg bittet wiederholt das(Pariser)
Generalkapitel nm Grundnng eines :^ur deutschen Provin:^^ gehorigen
Dominikanerklosters in seinem Lande (1264).
Viris venerabilibus etc. niarchio Brandeburgensis. Cernentes,
quod vestre religionis sacra professio sic divina favente gratia totum
6o Briefe. J. 1264.
orbem illustravit, ut queque gens et nacio fidelium ductores hujus
exilii patresque sani consilii fratres vestri sacri coUegii habere se
gaudeat vel exoptet, postulavimus in vestris capitulis tam generalibus
quam provincialibus nostris litteris domum vestri ordinis nobis dari
in districtu nostri dominii coUocandam, nec adhuc fuimus exauditi.
Tedio tamen tante dilacionis affecti pie devotionis,^ quam ad vos gerimus,
minime fatigati, sicut petivimus, nunc quoque petimus, ut domum
nobis velitis concedere postulatam, quam proponimus in nostrorum
remissionem peccaminum vestrorumque participacionem bonorum
ad Dei gloriam promovere. Sane inter cetera, que nostram peticionem
exaudiri distulerunt, intelleximus, quod fratres de provincia Polonie
vestri ordinis eosdem terminos nostri dominii, eo quod de diocesi
Camynensi sint, ubi dom(um) habent, quodque olim Sclaui quidam,
non Poloni, prius etiam quam vester ordo fuerit, eosdem inhabi-
taverint, nituntur pro sua provincia occupare. Super quo scire debetis,
quod in eisdem terminis eos sustinere nec voiumus nec possumus,
etiam si domum ad provinciam Teuthonie pertinentem nobis, quod
absit, omnimodis negaretis. Posset enim posteris nostris a dominis
Polonie hac occasione super eisdem termmis, quos pleno iure de
manu imperii possidemus, questio generari. Parati sumus nichilo-
minus fratres memoratos in terminis, quos circa Poloniam jam habe-
mus, vel habituri sumus in posterum, cum a nobis requisierint, sicut
fratres et patres karissimos promovcre.
» So HS.
Fol. 26, Nr. 25. Bittsteller ist, wie aus der folg. Nr. sich ergiebt, Markgraf
Johann und zwar Johann I. (1220 — 1266 April 4), da uni 1274 die jungeren Mark-
grafen bei Erneuerung der Bitte ihren Vater als verstorben bezeichnen. Sie er-
wahnen niehrfache Bittgesuche Johanns an das Generalkapitel. Aus obigem ergiebt
sich die Richtigkeit. Vgl. unten. Diese Nunimer tragt die Uberschrift: Peticio
doniorum et r(esponsio).
16.
Ordensgeneral Johannes verspricht dem Markgrafen Johann L
von Brandenbnrg, mehrere Brnder mit der Grnndnng eines Klosters in
seinem Gebiet ^u beanftragen. (Paris 1264 Jitni.)
Illustri principi dominoque magniiico Johanni Dei clemencia
marchioni Brandenburgensi frater Jo(hannes) per divinam gratiam
gloriam consequi sempiteram. Kecitatis in cetu fratrum nostrorum
capitulum celebrantium magnificencie vestre litteris, in quibus dom(um)
nostri ordinis in vestri dominii terminis petivistis, cun(c)tis assiden-
tibus vestre devocionis instancia complacebat, mihi quoque ex imposito
noviter officio angustia suspiranti gaudii spirituaUs iubar illuxit, quod
vos, qui terreni cuhiiinis excellentia sic floretis, nichilominus ad
ampliacionem divini cultus in terra vestra ouerendo et sapiendo, que
Dei sunt, per salutarem doctrinam tam trequenter, tam ferventer
tamque sollempniter anhelatis. Et ecce vobiscum et pro vobis diversa
J. 1264. Briefe. 61
tiirba poscenciuni, vcstris auteni votis convenientiuni, immo desideriis
concurrentium Teuthonicorum atque Polonorum ordinis nostri fratrum,
qui certatim sub protectione tam pii principis servire domino
cupientes bono certamine cursum consummare, fidem catholicam apud
vos seu servare seu propagare debere dicebant et evangelica instruc-
tione per angustam portam in terra vestra ponendam intrare fervore
spiritus contendebant. Ego sane mirandam pariterque laudandam
hanc contencionem existimans, ut religiosi, qui alibi propulsi diffu-
giunt, sub alas vestras confugere sic contendant, commisi fratribus
ad hoc de communi consilio ordinatis, ut, quam cito poterunt, ad
illas partes accedentes oculata fide diffiniant, ubi et a quibus vestre
pie devocionis et devote nobilitatis desiderium dignum consequatur
effectum, rogans humiliter, quatenus in proposito divinitus inspirato
crescatis, ut in hac paciencia, que faciente domino non peribit, non
solum vestram set et multarum animas possidere possitis.
l'ol. 26, Nr. 26. Trotz des iMfers der konkurriereiiden polnischen und
deutschen Dominikaner kam es jetzt noch nicht zu einer Grundung. Erst IZ75
wurden die Kloster in Soldin und Prenzlau in der Mark gestiftet.
17.
Atis Friesland wird das (Pariser) Generalkapiiel utn Grundung
eines Klosiers daselhsi geheien (1264),
Frisia. Sedentibus nobis in tenebris et umbra mortis non est,
qui sancte exhortacionis kunen exhibeat et de lacu miserie repere
temptantibus non est, qui manum porrigat adjutricem. Nam hiis,
quos hactenus habere videbamur duces itineris nobiscum, proch dolor!,
in perdicionis foveam ceciderunt. Omni igitur solatio destituti supre-
mum e vicino vestre subvencionis prestolamur remedium, quia aliud
non est, super quo se nostris casibus exhibeat firmamentum. Vestre
caritati nimia cum instantia supplicamus, quatenus, si tamquam veri
sponse Christi zelatores satagere curatis, ne quid ex ea pereat, quod
ipse precio sanguinis accquisivit, pensata vivorum et mortuorum
necessitate nec minus utrorumque propensa utilitate domum unam
in terra nostra vestri ordinis sine refragacione qualibet concedatis . . .
Fol. 27, Nr. 29. Die deutsche Provinz erhieh in Paris die Erlaubnis zur
GrCindung zweier neuer Kloster.
18.
Ordensgeneral Johannes schreibi an eine ungenannie (ungarische)
Fursiin (religiose ei devoie ancille Chrisii); er lobi ihren Enischlufs,
Goii in der Einsamheii j^w dienen. (Paris 1264 Juni,)
Fol. 28, Nr. 34. Die Familio der Adressatin ergiebt sich wohl mit Sicher-
heit aus folgender Stelle: Si quidem videre potestis, si sancte memorie bealum
Stephanum vere nunc in toto illustrissimum orbe et sanctam Elizabet in ceh's
62 Briefe. J. 1264.
pensetis honore et gloria coronatam. Has euini in tam excellentissiniis muneribus
regum Ungarie successiones clarissimas honorat et adorat successiva generacio . . .
Proponitur insuper vobis matris vestre serenissime conversacio humilis et devota.
Die Adressatin war also wohl eine Tochter der Kdnigin Maria von Ungarn (und
Bela*s), welche eine besondere Freundin des Ordens war. Ob vielleicht ihre
Tochter Agnes, Witwe des Herzogs von Galizien, fur welche Alexander IV. einige
Zeit nachher (1264 Juni 15) einen Schutzbrief ausstellt? Vgl. Ripolli, Bullarium
ord. Pracd. I, 444.
19.
Agnes, Tochter des verstorbeneu Kbnigs Ericb von Ddnemark,
berichtet an das Generalkapitel uber ihre KlostergrUndnng , bittet um
Obersendung von Schwestern und Obernahme ihrer Stiftung in den
SchutT;^ des Ordens (1264),
Omni reverentia dignissimis et omni aftectu diligendis Agnes
quondam Erici regis Dacie voto, voluntate et professione et habitu
humilis ancilla Cnristi et ordinis famula ad obedientiam et ordinis
observancias * se voluntariam et paratam. Gratias creatori omnium,
redemptori hominum, conservatori creaturarum potenti, misericordi
et benigno, qui in terra deserta et invia multiplices vias ad sc
vocatos duxit ad celum preceptorum et consiliorum, quarum securiorem,
directiorem licet arciorem vobis ipse, qui est via, manifestius osten-
dere, plenius docere et in ipsius semitas inducere dignatus est Jhesiis
Christus, ut, qui vocatos ad se accelerarc monet, acceleratores quoque
daret, quorum consilio evaderent pericula, vitarent dispendia, ad vite
bravium festinarent. Sic est ordo vester fama suavis, opinione preclarus,
religione precipuus, cujus cum per totius mundi partes se dilataverit
splendor et sue odorem noticie sparserit ubique terrarum, nec hos
latere potuit, quos celi et orbis plaga frigidior et possidet remocius
clima mundi. Set et ad nos quoque spiravit vestri ordinis odor
dulcis . . . Ego igitur considerans sacre vestre religionis exemplo ad
celum festinare plures nobiles et ignobiles, senes et parvulos, pauperes
et potentes cepi et mente . . . cottidiani pericuH timore et incerti-
tudinis vite perterrita, amore vestre religionis affecta et sane doctrine
perfectione edocta, hunc ordinem pre ceteris eligere, in quo religio
flore venustior, zelus viget rectior, devocio fervet ardencior et omnium
virtutum copia invenitur aliarumque reHgionum invenitur speculum et
exempiar. Hunc cupivi ardencius, diligo devocius, fortius et amplector.
Cepique prodire tenus, donec detur uhra, desideriumque meum celare
non valens votum vovi in manus dilecti patris prioris provincialis
Dacie illud emittens me perpetuo domino servituram sub vestri ordinis
disciplina. Assumpsique habitum, qualem ejusdem ordinis sorores
portare didici, domicellas quasdam mecum assumens, quarum ad hoc
ipsum tetigerat Deus corda, dotans locum claustri edincandi ad opus
istud bonis meis patrimonialibus omnibus, que me jure hereditario
contingunt, in quo et domino, quamdiu vixero, sub ordinis habitu,
obediencia, protectione et cura Deo ^ servire propono, obsecrans piam
J. 126/4. Briefe. 63
paternitateni vestrani in domino ipsius intuitu anioris, qui nulluni
repellit sequi volenteni, ut dignemini meani peticionem admittere,
misericorditer exaudire me cum sororibus vocatis et vocandis post-
modum sub ordinis curam et protectionem plenam recipientes, con-
cedentes nobis sorores ordinis doctas et discretas . . .
» So HS.
Fol. 29, Nr. }8. Die Schrift ist stark verblafst uiid schwer lesbar. Agiies
war die Tochter Erich Plogpcniiings (1241 — 50). Auch ihre Schwester Jutta
widmete sich deni religiosen Leben.
20.
Zwei Schreiben eines Provin:(ials an Kbnig Ottokar von Bohmen,
um seine Mifssthmmmg gegen die Dominikaner der deutschen Provin:^,
die u. a. Beleidigendes ilher ihn an die Kurie geschrieben haben sollten,
;^« beseitigen, (Um 126J — 70.)
I. Serenissimo regi Boemorum etc. . . . Cottidianis sue pra-
vitatis nondum fatigatis exerciciis in id percipue noscitur (namlich
antiqui iiostis invidia) aspirare, quod religiosos viros armis fidei
circumseptos, quorum in congressu suo stupet audaciam, plangit
victoriam, sentit potenciam, qualicunque destituat presidio, quo pusilTa-
nimes efficiat, videat imbecillos. Inde per mediatores suos efficere
nititur, quod contra religiosos pauperes ferveat personarum sublimium
commocio, innocencium fiat addictio, prejudicium in absentes. Que
res non tam usitatis probatur exemplis, quam veteribus innotescit
historiis . . . Quid plura? Deficeret tempus me narrare, set omni-
potens Deus, qui ad punctum et immodico dispensative suos probasse
visus est, ipsos in temptacione omnino non deseruit, set ipsorum ab
humilitate capud cum gloria sublimavit. Hinc est, quod, cum audirem
in serenissimo pectore vestro contra fi^atres nostros indignacionis
nebulas obrepsisse, non indigne animo consternatus expavi ac inpiger
paratis discipiinis regularibus studui hujus rei autorem invenire, set
unusquisque suam protestatus innocenciam ad excusacionis beneficium
convoiavit. Quamvis autem probacione cessante legitima (tam) ad
absolvendum quam ad condempnandum jura nos esse jubeant primores,
excellentie tamen vestre multa cum humilitate in omnibus reverenter
deferre cupiens correctionem fratrum meorum, dum tamen de pro-
vincia Theutonie sint, nam ad alios non extenditur mea provisio,
clemencie vestre committo, et si inveneritis, quod in offensam
majestatis vestre, prout dicitis, ad curiam scripserint, in ipsos, non
quod ira suggerit, set cjuod bonitati vestre placuerit, statuatis. Non
enim expedit paupertati nostre nos reddere vel sentire commotos,
sub quorum culmine sacra quiete degit religio ac quorum dignacionis
respectu quasi quibusdam alis ordo noster roboratur, protegitur et
fovetur, magis autem remoto ingratitudinis opprobrio accepta bene-
ficia recognicione debita tenaci memorie commendare . nos decet et
64 Briefe. J. i26>— 70.
oportet ac continuato desiderio vobis celitus retribucionis habundan-
ciam fideli precum instancia optinere. Her(mannus).
Fol. 31.
2. Serenissimo atque victoriosissimo domino O(ttokaro) divina
clemencia regi Boemorum provincialis . . . Inclite princeps et domine!
Nuper in tali loco constitutus audivi aliquo referente vestram sereni-
tatem hactenus placidam adversus fratres nostros ibidem aliqualiter
obscuratam pretextu illius facti etc. Quod tanto dolorosius tetigit
corda fratrum, quanto per ipsorum emulos est contra ipsos preter
tocius veritatis tenorem vestra regalis benignitas provocata. Absit a
filiis gratie ingratitudinis vicium, ut munificencie regie, quam tociens
experti sumus in nostra necessitate paratam, tali deberemus vicissi-
tuaine respondere. Non ergo ascendat hoc super cor domini regis^
quod fideh indagacione probata nullam obtinet firmitatem, set per-
niciose verbis veritate carentibus fabricent. Protractiore stilo de
fratrum innocencia plura diffusius recenserem, si viva vocis expres-
sione illa vobis referenda, dum ad vestram presenciam venire potero,
non servarem. Ceterum celsitudini vestre humiliter supplico et in-
stanter, quatenus fratres nostros in vestra dominacione degentes vobis
humiles et devotos conservata eisdem consueta pietatis clementia
habere dignemini propter Deum in oportunis eorum negociis pro-
pensius commendatos . . . Ar(noldus).
Fol. 53. Beide Schreiben gehdren ihrer Stellung nach in die Zeit nach
dem Pariser (1264) und vor das Maildnder Generalkapitel (1270); vgl. Einleitung.
Eine nahere Datierung wird wohl nicht gut nidglich sein. t)ber Beziehungen
Ottokars zu den Dominikanern vgl. Chron. Colmar. in MG. SS. XVII, 246.
21.
Der Provin^ial beanftragt einen Prior mit der KrenTipredigt.
(Um 1266,)
Prior provincialis taH priori salutem in domino sempiternam.
Cum de predicacione crucis in subsidium terre sancte et super eadem
predicacione aliis, de quibus nobis visum fuerit, committenda man-
datum apostoHcum receperimus .speciale, nos de vestra discrecione
plenam gerentes fiduciam vobis tenore presencium committimus, ut
per datam a Deo vobis prudenciam eadem auctoritate per terminos . .
eandem crucem secundum continenciam Htterarum papaUum predi-
cetis, non obstante cruce, que predicatur per aHos fratres in Livoniam
et Prutiam. . .
Fol. 32. Der Bricf gehdrt seiner Stellung nach in die Zeit nach 1264
bis 1 270. Einen direkten papstlichen Auftrag zur Kreuzpredigt in subsidium terre
sancte vermag ich wdlirend dieser Zeit fur den deutschen Provinzial nicht nach-
zuweisen. Zur Kreuzprcdigt gegen Livland erhieh letzterer wiedcrholt Aufforderung
J. 1266-67. Briefe. 65
/. B. Potthnst, llegcstn Pontificuni Nr. 16289 O^^S^ Marz 11) und 19097 (1265
April 7). Mnn vgl. hier7.u auch die Stcllc der Annal. Basi]. in MG. SS. XVII, 193
zu 1266: Frater Achi]lcs quondam prior, predicator gencralis, incepit cruceni ad
transmarinas partes predicare.
22.
Rundschreiben uber die Verbindmip mit den Brudern vom Orden
von Santiago uttd Forderung ihres Vornabens (Um 1266 bis 1267),
Cum, sicut audivimus a fratribus partium diversarum, nos quoque
experiencia docuit, hiis diebus fratres domus hospitalis sancti Jacobi
pio conatu quosdam alios religiosos possessiones habentes in mul-
torum exhibicione favorum . . . preire contendunt, ut se nobis divine
respectus intuitu familiariter applicent, societate duranti (?) nobiscum
tenerius coUigati, convenit, ut recognicione debita promptis eorum
serviciis, per que nos sibi arcius obligarunt, non inveniamur ingrati,
set oportunitate concessa studeamus grata vicissitudine ipsorum bene-
ficiis respondere, eorundem promotioni, quantum secundum Deum
possumus, intendentes. Sane quia fratres predicti etc. et infra:
apostolica sedes ipsorum dampnis et afflictionibus continuis miseri-
cordia concessit eisdem, et infra: assignetis, sic agentes in hiis et
similibus prompti et alacres inveniri, que ipsis noveritis profutura, in
quo nobis multe gratitudinis beneficium prestitum reputamus.
Foi. 40. Hochstwahrsclieiniich bezielit sicli dieses Schreiben auf die Samni-
iungen der Briider Andreas und Johannes vom Orden von Santiago auf die Empfeh-
lung des Papstcs Klemens IV. von 1266 Januar 23. Vgl. Lippert in Mitteilungen
des Instituts fur osterreicliische Geschichtsforschung X, 553 ff., besonders 567 ff.
Wir besitzen aufserdem noch ein Rundschreiben eines Provinzialpriors Hermann von
(vvaiirsclieinlich) 1266/67 Dezember 19/18. Vgl. meine Notiz in Mitteilungen XI,
4<7 ^-
23.
Provin:(ial E(dmund) schreibt drei Briefe i, an den Minister und
Kustos (der Minoriten) ttber Ordensstreitigkeiten und Verlangen sie bei-
:(tilegen; 2, an einen Bruder, der gefallen, Ermahnungen; j. an Bruder
Go:((win) in Magdeburg, schickt ihm einen aus dem Orden getretenen
Geistlichen, der wieder ein:(utreten wtinscht, :(tir Attfnahme (1266 bis
I26p),
Fol. 30, Nr. 42; 31, Nr. 45; 32, Nr. 47. Goswin war vor seinem Provin-
zialat (1265—66) Prior in Magdeburg. Hier steht zwar nicht prior, aber der
Ausdruck: quatenus ipsum ad ordinem velitis recipere, deutet doch wohl auf eine
autoritative Stellung. Uber Edmunds Thatigkeit a]s Gesandter Konig Rudolfs
vg]. die Annal. Basil. in MG. SS. XVII, 199.
Finke, Dominikanerbricfc. ri
66 Briefe. J. 1266—69.
24.
Provin^ial Edmund schickt einer IVohlthaterin ein kostbares, atis
fernen Landen stammendes Tuch :^ur Bearbeitung, (i^S^—^f.)
Devote iii Christo E(dmuiidus) prior et servus fratrum . . .
Jam dudum fratribus nostris, filiis vestns, pietate solita cappam pul-
cram ad honorem Dei et ad usum ebdomedarii habentis in incensi
positione officium archangeli dare disposuistis; quod tamen sine eifectu
cum vestra molestia in inpedimentis incidentibus hactenus est dila-
tum . . . Ut meritis vestris participem, de terra longinqua adductum
vobis mitto baldekinum, quod in suo genere ab omnibus contuen-
tibus est laudatum. Facite ergo, quod piacuerit in oculis vestris^ et
cum perfectum fuerit, hanc vobis dominus gratiam largiatur, quod,
quicquid boni in illius velaminis fulgore et operis varietate signari
potest, vestris clarescat in actibus . . .
Fol. 7^. Auf!alligerweise steht dieser Brief bei der Saiumlung vom Mai-
Idnder Generalkapitel.
25.
(ProviuTiial) E(dmund) empfiehlt dem Kardinal H(annibal) den
Elekten von Wiir:(burg una seine Anliegen, sub cujus alis noster ordo
roboratur, protegitur, fovetur; ebenso :(wei andere Ungenannte, non cum
ceteris set pre ceteris amicis ordinis promovendum, maxime cum ex
promocione ipsius . . . nostris sub ipso degentibus proveniat tranquillitas,
pax et fructus. (1266 — i2jo ?)
Fol. 39. Es kann sich hier nur um einen Kandidaten nach dem Tode
Jring's von W. (1266) handeln. Vgl. Kaltenbrunner, Mitt. aus dem Vatik, Archiv I
Nr. 56 ff., besonders S. 70.
26.
Der Dominikaner Hermann von Minden schreibt an den Domini-
kanerprior Johann von Minden uber die Wahl des Dominikaners Otto
:(um Bischof von Minden, (1267 nach August 18.)
Omni reverentia digno et integro amore dignissimo patri fratri
Jo(hanni) priori domus Mindensis frater Hermannus dictus de Minda
semper in domino jocundari. Debita mentis alacritate divine bonitati
gratias uberrimas refero, qui^ Mindensem ecclesiam hactenus ad-
versitatis turbinibus agitatam jamjam gratiosi pactus indicio conso-
latur, qui dilationis injuriam, quam de futuri antistitis exspectatione
sustinuit, tam jocunda fruge compescat, ut bono, qui sperabatur, sub-
ducto exhibeat meliorem, qui vestram sententiam, qua tociens replicastis,
non posse dicte ecclesie lapsui subveniri, nisi per religiosum virum
et modestum, ostendit T?) sue justicie convenire. Ecce enim venera-
bilis pater dominus O(tto) Mindensis episcopus, de quo loquor,
graditur ante vos, qui divina potitus gratia potens erit juxta pastoralis
J. 1267— 1270. Briefe. 67
sue virge misteriuni, vaga reducere, lenta pungere, invalida susten-
tare. Suscipiat hunc letabunda et laudans utinani sponsum suum ex
hoc ipso felix ecclesia, vestem luctus exuat, squalorem viduitatis
abiciat, vultum componat, in amplexus occurrat, nomen ejus super
se invocet, qui curat ejus opproDrium abolere. Nec de ipso ultra
dubitet, quia, et si alia non suppeterent merita, satis esset, quod
Romana ecclesia, que autore Deo omnium ecclesiarum est capud et
magistra, ipsum elegit, ipsum huic adduxit honeri, deputavit honori,
que solita circumspectione et cottidiana soliicitudine providere satagit,
ne tocius familie domini status nutet (?) et ordo, si non invenitur in
capite, quod esset in capite requirendum. Instar auocjue, ut ait lex,
haDet(ur) sacrilegii disputare, an is dignus sit, quem eleeit operator, nec
de ejus provectione dubitari debet, cui pro laboribus muTtis, pro moribus
castis, pro actibus strennuis debetur loci premium celsioris. Ey quam
inpacienter ferenda est tanti viri absentia, quam desideranter expetenda
presencia, qui totam provinciam sue bonitatis luce serenans in primo
occursu suo dulcia proferet antidota gaudiorum ! Annon desiderandus
erit, in quo reperitur perspicue rationis signaculum, que discretionis
ventilabro in area judiciorum falsitatis inania novit secernere a seriis
veritatis? Ei memorialis famulatur potencia, penes quam ingenialis
virtus, venatrix subtilium providorum consiliorum aromaticam con-
stituit apothecam. llelucet in eo morum forma spectabilis, sancti
pudoris nobilitas et norma pudicicie regularis. Divina insuper gratia
detestabilis avaricie a se proscribens commercium eidem diviciarum
suarum non clausit erarium, set sibi copiosos virtutis thesauros elar-
giens conversationem ejus reddit amabilem et in conspectu hominum
gratiosam. Hic nimirum tam nature quam gracie iacinctis circum-
datus nobilium morum seluptor fiet artificiosus et colonus mencium
fructuosus. Eloquencie sue graciosa facundia honestos mores . . .*
in populis racionious et affatibus virtuosis. Ad hec conscribenda fideliter
et veridico stilo exaranda novi patris considerata bonitatis excellentia
me induxit, ut vestre declaracionis . . . lucerna bonitatis . . . deducta
in publicum pulcrius elucescat et vos ad exsolvenda Deo bonorum
largitori graciarum debita tanto devocius consurgatis, quanto domui
vestre non tam de domino quam de patre specialius est provisum.
Her(mannus).
* HS. » Fehlt ein Wort; monetabit HS.; ob monstrabit?
Fol. 30 V. Schrift teilweise verblafst. Otto wurde am 18. August 1267 an
Stelle des gewahlten, aber auf sein Amt verzichtenden Propstes Volquin von
Schwalenberg zuni Bischof von Minden von Papst Klemens IV. emannt. Vgl.
Westfal. UB. V, 673. Hermann lafst den Grund durchblicken, warum der Papst
die Wahl Volquins, der ubrigens 1274 Ottos Nachfolger wurde, nicht bestatigte.
Ober Ottbs Herkunft vgl. Zusammenstellung der Nachrichten bei Schaten, Annales
Paderbornenses ad annum 1265. Im ubrigen vgl. Einleitung.
6*
68 Bricfe. J. 1267 — 70.
27.
Der Proviniial sendet ein Trostschreiben an den gefangenen Er:^-
bischof (Engelbert IL) von Koln, (Nach i26y Oktober 18 vor i2jo,)
Archiepiscopo Coloniensi provincialis, cum captus esset archi-
episcopus idem. Detentioni vestre et adversis ex ea provenientibus,
scilicet desolacioni ecclesiarum, oppressioni pauperum, calumpnie in-
nocentum, intimo, ut oportet, compatior ex afFectu et ab alto trahens
suspiria jam causam cum omnipotente vermiculus agito et terra
pulvis ac cinis non cesso ponere cum altissimo rationes. Cur non
exsurgat, cur obdormiat, quare ventis non imperet, propter quod
fluctus feri maris non labefaciat, quam ob rem ad iniquitatem mundis
oculis non respiciat concultante impio justiorem . . . Vos autem,
venerabilis domine, sacerdot(ii) honor, gemma pontificum, decus
ecciesiarum, stabilimentum populi, scientia forti, conscientia fortiori
inter vincula et carceres . . .
Fol. 6oy , Erzbischof Engelbert wurde 1267 Oktober 18 in der Schlacht
von Zulpich niit dem Bischofe Simon von Paderbom voni Bischof Gerhard von
Munster und seinen Verbundeten gefangen. Seine Freilassung erfolgte erst Fruh-
jahr 1271. Vgl. Seibertz, Landes- und Rechtsgcschiclite dcs Hcrzogtums West-
falen III, 151 ff. Doch gehdrt das Schreiben seiner Stellung nach vor 1270.
28.
Die Bilrger der Stadt (Bern) bitten den Provin^ial (Edmund) um
tJbersendung von Dotninikanern :(iir Grilndung eines Klosters und weiseti
einen Plat:(^ :(fim Bau des Klosters an (i26p),
Provinciali tales cives. Eterni patris invisibilis fiiius per assumptam
formam servi in mundi foro vacantes ocio conducere voluit ex denarii
convencione diurni, ut excolerent ecclesiae vineam et fideles rigarent
plantaciones aqua sapiencie salutaris. Hii sunt dilectissimi nobis in
Christo fratres ordinis vestri, qui hora novissima destinati converiunt
corda filiorum in parentes et ad justorum prudenciam inprudentes.
Quorum meritis provehi, exemplis institui et doctrinis promoveri
more aliarum civitatum, qui de eorundem fratrum sancto contu-
bernio gloriantur, nos licet indigni avidius cupientes discretionem
vestram iiumiliter inploramus, quatenus eosdem pacis angelos ad
nostre civitatis piscinam, ubi, quod dicere pudet, iacet languencium
multitudo, pro recipienda ibidem domo mittere quantocius procuretis.
Et ut intelligatis, hanc vocacionem sive peticionem totarum mencium
procedere ex affectu, locum . . assignamus pro mansione fratribus
memoratis ab omni inpeticione liberam et immunem, in aliis nos,
devocionem nostram taliter monstraturi, quod in fide virtutem, in
virtute p^ietatem') in p(ietate) fraternitatis eorum amorem ministrare
pro nostra possioilitate modis omnibus comprobemur. In huius rei
testimonium.
Fol. 5i. Da die Briefe an dcn Bischof von Lausannc und die Deutsch-
ordcnsbrudcr in Bcrii folgcn und in crstcrni auf d;is Angcbot cincs Plat/.cs hin-
J. 1269. Briefe. 69
gewiesen wird, so ist hicr unzweifelhaft Dcrn genieint. Am 20. Juli 1 269 nahnien
Schultheifs Kuno gcn. von Bubenberg und Gemeinde von Bem die Doniinikaner
in ihre Stadt auf nnd wiesen ihnen zwischen beiden Stadtwdllen das ndtige Land
zur Erbauung eines Klosters an: Fontes rerum Bernensium II. 525. Im selben
Bande (inden sich verschiedene andere Dominikanerurkunden. Cber das Kloster
in Bern vgl. ncuestens (1886) Rodt, Bem. Stadtgesch. S. 154—168; das folgende
uber die Dominikanerinnen ; von fruhern Studer, Zur Gesch. des Inselklosters im
Archiv des hist. Ver. Bern IV. Heft i und 2. Sonstige Litteratur bei MQlinen,
Ileivetia sacra II, 19.
29.
Provin:(ial (Edmimd) schreibt dem Bischof (Johannes) vonLausanne
iiber den Plan der Griinaung eines Dominikanerklosters tn Bern (126^),
Lausanensi episcopo provincialis. Pontificalis munificencie manus
illis debet potissinium aperiri, qui voluntarie paupertatis subeuntes
sarcinam lucrifacere Christo satagunt verbo pariter et exemplo eo
dieni gracie munere amplioris, quo Deo acceptum ministerium ex-
liibent in edificacionem corporis Jesu Christi. Hinc est, quod, cum
honorabiles consules et civcs de Berna donium sibi nostri ordinis
concedi petant assiduis postulacionibus et devotis, nos, quamvis atten-
damus ejusmodi domum ordini plurimum oportunam, ipsorum tamen
precibus plenioris consensus clausulam noluimus impertiri, nisi prius,
sicut decet, id vestre reverentie innotescat. Omni igitur, qua possu-
mus, humilitate excellcntiam vestram attentius inploramus, quatenus
' novellam plantulam, etsi non in solo vestro serendam, in diocesi
tamen vestra, sine tamen vestro et aliorum prciudicio suos palmites
per cxercicium predicacionis extensuram, dignemini temperaneis et
serocinis favorum et graciarum imbribus irrogare, ut per fratrum
ibidem manentium operam una vobiscum meritum proveniat et corona
per fructum, quem siciunt, videlicet animarum, pro certo scientes,
quod officium suum etc. usque promereri.
Fol. 61.
30.
(Bischof Heinrich von Chur) bittet den Bischof (von Konstan:0
nm freundlichere Behandlung der Freibnrger Dominikaner (Um I26p),
Episcopus frater eidem episcopo pro eodem . . . Reverentiam
vestram duximus humiliter exorandam, quatinus fratribus Friburgen-
sibus de ordine nostro benignitatis solite radios, quos sibi suspirant
aliquantulum obumbratos, dignemini ad claritatem pristinam reparare,
facientes ipsos exequi in diocesi vestra et tranquille, quod sine pre-
iudicio regularibus obtinent institutis, ne consueti cursus observancia
3uodammodo permutata una domus suo universo non congruat set
iscrepet a consuetudine ordinis generali. Peticiones autem nostras,
quas tamquam pro nostris conpauperibus devoto et integro reverencie
vestre fundimus ex affectu, ea serenitate respici cupimus et audiri.
70 Briefe. J. 1270.
Ait donis provectioris potencie mereamini habundare, qui jam acceptam
celitus studetis non ad inpedicionem, set ad promotionem pauperum
et humilium exercere. Ceterum honorabilem virum provincialem
nostrum ad vestram presenciam pro dictorum fratrum negotio per
laboriosi itineris dispendia accedentem excellencie vestre attentius
recommendamus ...
Fol. 61 V. Vorher geht ein Brief eines andern Bischofs an einen Bischof
uber dasselbe Thema ohne Namensnennung ; darum die Adresse. Die blofse Be-
zeichnung episcopus fratcr ohne quondam, dann auch die Nahe von Chur und
Konstanz lassen eher an den Bischof von Chur, dcr auch Dominikaner war, als
an Albertus Magnus denken.
31.
Pravin:(ial (Edmund) bittet die Deutschordensbruder in Bern um
freundliche Aufnahme der Doniinikaner (126^),
Fratribus Teuth(onie) in Berna provincialis . . . Devocionem
vestram omni attencione, qua possum, exoro, quatenus fratres nostros,
qui in civitate Bern(ensi) manere disponunt, domino concedenti,
curetis prosequi favoris sufFragio oportuni, ne, quod absit, si vos vite
altissime professores contingat minus benivolos et ingerentes diffi-
cultates inveniri, affectus bonus laicorum et humilium, licet peccatorum,
qui eorundem fratrum nostrorum suspirant vehemencius in adventum,
vestro tepescat exemplo.
Fol. 61.
32.
Der ProvinT^ialprior schreibt einem Deutschordenskomtur ilber das
krdnkende Verhalten seiner Ordensgenossen den Dominikanern gegenuber
und bittet um Anderung. (Vor 1270,)
Commendatori domus Teuthonice prior provincialis. Quibus-
dam narrantibus innotuit, quod fratres nostros, qui ad vos accedunt
f)ro tempore, solita cum alacritate non suscipitis, sed si fas est dicere,
astiditis ita, ut jam videatur apertius vestrarum erga ipsos immutari ^
color oportunus gratiarum. Cum igitur ordo vester et noster per
universalem ecclesiam firmissime cohereant glutino caritatis, inde-
corum esse putari deberet, si pars sive domus una suo non con-
grucretur universo. Ad hec non minimam pectori meo Ubaret amari-
tudinem, si tempore ministerii mei, quo in provincia Teuthonica super
fratres Predicatores exerceo officium prioratus, sentirem per vos
dissolvi pacis vinculum, quia procul dubium censuram meam non
effugeret, si quis de vestris fratribus occasionem daret dissensionis
proximam vel remotam . . . Her(mannus).
^ immutati HS.
Fol. 34. Datierung nach der Stellung.
J. 1270. Briefe. ^l
Der Provin:(ial schreibi den Ordensstudierenden in Bologna uber
Anfnalme von Noinien, (Vor 1270,)
Studentibus Bononie provinci«ilis. Sicut sepius vestre scripsimus
caritati, ita nunc eadem replicamus, vestram commonefaciendo soUer-
tiani presentium per tenorem roeantes et cum benignitate mandantes,
qiiatenus in recipiendis novitiis Tianc formam teneatis, quod ipsis de
hiis condicionibus, nichil desit: Sint fortes, parati, litterati vel in
loica vel in jure competenter, proviso, ut non personis de ordine
set per personas ordini sit provisum. Receptos autem et prefatas con-
diciones habentes locare poteritis in aliquibus conventibus nostre
f)rovincie auctoritate nostra, donec per nos aliter provideatur eisdem.
:t conventus illi, ad quos mittere decreveritis, eos recipere teneantur.
Fol. 34. Datierung nach der Stellung.
u.
Bischof Leo von Regensburg, Konservator der Privilegien des
Dominikanerordens , fordert den Pfarrer von Frankfurt energisch auf,
von Kranknngen der Dominikaner ah:(itstehen. (Vor J2jo.)
Leo episcopus Ratisponensis plebano in Frankenvorde ....
Nos, . . . qui ex speciali mandato apostolico . . . judicis ac conser-
vatoris personam gerimus, intcncionem vestram tenore nresencium
cxcitamus, ut tamquani . . . bcnc scnsatum non stupiuum intelli-
gatis, quid vos agere deceat sub capite sanctissimo et ab iniuriis
fratrum penitus quiescatis; irrogatas autem hactenus ipsis injurias et
penas ex laboribus, quos pertulerunt ad nos veniendo contra vos,
dissimulamus pacis gracia, quam inter ipsos et vos novo federe per-
cepimus inclioatam . . .
Fol. 50^. Leo regierte von 1262 — 1277. Nur die Zeit vor 1270 kann bei
der Stellung des Briefes in Betracht kommen. 1262 war in Frankfurt das Pro-
vinzialkapitel; vgl. Rdmer-Buchner, Siegel der Stadt Frankfurt S. 38.
35.
Schreiben des ErT^bischofs Thomas de Lentino von Cosen:(a an
das Generalkapitel :(ii Mailand (i2jo).
Reverendis in Christo patribus universis fratribus apud Medio-
lanum in generali capitulo congregatis frater T(homas) de Lenten(o),
ecclesie Cusentine minister indignus, salutem et reverentiam tam
debitam quam devotam. Mensam tanti generalis collegii numerosa
sollempnitate decoram, cujus festivitas convivas de diversis mundi par-
tibus celebrari sacra invitatione ad Mediolanum nuper convocat civi-
tatem, absens Cusentinus minister, utinam non remotus spiritualis
karitatis affectione contingit,* et qui locum in ea corporaliter inter
discumbentes vjI novissimum sinceris amplexaretur effectibus, ad
72 Briefe. J. 1270.
eum per litteras scribentis vicarias parvulum sue devocionis munus
oblaturus accedit; egre ferens, quod communicare soUempnitatis con-
sortio cum astantibus (initimis non exultat. Quamvis enim in mensa
predicta tanta prerogativa misterialiter gloriosa, quam per circum-
stantias undique splendor copiosus illustrat, honorabilia Dona scien-
tiarum pro epistolis apponantur et sublimioris doctrine pabula variis
aromatum respersa pigmentis copiosius ministrentur, tam exigui doni
transmissio, que venam redolet pauperem, favoris alicuius mereri non
videatur honorem ; tenet tamen mittentis indubitata (iducia, quod apud
viros celestibus donis preditos ejus modicitas modicitatem enxenii
compensabit, quod eorum sensibus gratitudinis alicuius placiditatc
dulcescat, per quam bonarum mentium multitudinis interpellat;l
benignitas votis eius supplicibus condescendat. Hoc igitur a pre-
stantia vestra prona mente devotus cxpeto desiderabiliter et expecto,
ut, cum jam dudum inter tumultuosos guerrarum ftuctus, que fidem
ecclesie usque ad terminos suppressionis adduxera(n)t, ne submergeret
in procelloso naufragio patrie, nie sustulit divina clementia votorum
fratrum suifragiis inclinata, ut ad salutiferam anime quietem adducar
a pelago, quod nondum sedatis fluctibus conquievit, orationum
vestrorum me succursibus adiuvetis sacris anhelis desideriis aspirantem
ad felicitatis vestre tranquillum, ubi stabilis sedes vos continet, qui
liberalium artium privilegiis gloriantes amena scientiarum pomeria
colitis et ea precellentis doctrine rivulis irrigatis, ut et ad florum
fragrantiam concrescat multiplicata plantatio et fructus producat * dul-
cissimos temporibus oportunis. Deprecor etiam vos, quos munda-
norum pericula non involvunt, qui elevati sublimius ventatis vacatis
aspectibus, qui spiritu docte vocis viviflcatis scientias aliorum ipsas
mentibus inserentes, quod mihi tantorum bonorum privato compendiis
munus intime compassionis benignius prebeatis, a largitore munerum
devotius exposcentes, quod pro bonis vestris predictis, que in pre-
senti vita negotiorum qualitas et locorum a vobis distantia mihi
toUunt et spiritus etiam ipsorum, ut adsolet, subducit desiderii
magnitudo, labores meos, quos pro suo nomine sum perpessiis ct
patior, misericorditer ad salutis gloriam habere dignetur acceptos.
Ceterum ne vobis in aliqua parte mentis mee incognita transeat
habitudo, eundem me forc putetis ad presens, quem vobis oHm in
spiritu ienitatis socialis karitas ordinis offerebat, et si prelatio mea,
in^uietatio pocius, mihi favorem aliqueni extrinsecus adicere videatur,
adiectionem ipsam non aliud expenor quam angustiam et iaborem,
nisi quatinus iuvat, quod ordini, quam^ existimo promotionem veram,
ascribam, quicquid sum, et ad ipsius favorem transferam, quicquid
possum.
« So HS. » perducat HS.
Fol. 3. Thomas Agni de Leiitiiio, wurde, iiachdem er Provinzialprior in
Tuscien gewesen, 12$$ Bischof von Bethlehem, 1267 Erzbischof von Kosenza,
1273 Patriarch von Jerusalem, starb 1277. Unter seinen Schriften wird diescr
J. 1270. Briefe. 73
Brief von Quetif-Echard , iiiclit aufgexahlt. Kiii Brief an Mm voni Ordensgeneral
Johannes und Generalkapitel in Bordeaux (1277) findet sich in der Fomielsamm-
lung des Bartholomaus Faventinus, Ord. Praed., in der Kgl. Bibl. zu Munster
HS. 519 fol. 228.
36.
Kdnig Ludwig IX. bittet die beim Maildnder Generalkabitel ver-
sammelten Dominikaner, fnr das glucklirhe Gelingen seines Kreu:(^uges
:^// beten und eifrig das KreuT^ ;(// predigen. (i2jo Fruhjahr.)
Ludewicus Dei gratia Francorum rex dilectis suis . . magistro
et diffinitoribus necnon . . pr(i)oribus ceterisquc fratribus universis in
capitulo generali fratrum Predicatorum apud Mediolanum congre-
gandis salutem et dilectionem. Et si semper tenetur et in omni
tempore diligere, qui amicus est, iuxta sententiam sapientis, eo tamen
tempore melius comprobatur exnibitione operis karitas et affectio
diligentis, quo plus urget dilecti necessitas et utiiitas persuadet amoris.
Ecce nunc, karissimi, nobis iter transmarine peregrinationis ingressis
onus incumbit fortioribus liumeris importabile grave nimis. Hoc est
onus, sub quo quasi gigantes sub aquis gemuerunt viri fortissimi,
potentes a seculo, viri magni nominis et famosi. Hoc est onus,
sub quo multo labore sudatum est liactenus atque multis et magnis
sumptibus laboratum, multa sanguinis effusione est pugnatum. Hoc
est onus, sub quo laboravimus aliquociens, nos et nostri, ad hoc
etiam totis conatibus cum Dci adjutorio intcndentes pro illius amorc
pariter et honore circa terre sancte subsidium decertare, qui pro
nobis ibidem usque ad effusionem proprii sanguinis, usque ad mortem
crucis sua ineffabili pietate certavit. Ad hujus siquidem nostri com-
sumatione(m) certaminis et ad tanti oneris gravitatem nec proprias
vires sufficere nec scientiam vel potentiam nostram suppetere pro
certo congnoscimus nec suffragari merita, set magis reffragari dehcta
propria formidamus, de iUius tamen confidentes auxiho, qui de se
sperantes usquequaque non deserit, qui post nubilum dat serenum
et post desolationem et fletum exultationem infundit. Effundamus
igitur corda nostra unanimiter, karissimi, coram illo, ut et ipse Deus
adjutor noster in oportunitatibus nunc adesse sua benignitate dignetur,
exurgat et conterat hostes crucis terram suam sanctam suo sacro-
sancto sanguine consecratam contaminantes assidue et eandem de
manibus ipsorum potenter eripiat ad honorem sui sancti nominis et
exultationem et gaudium sue christianitatis et ecclesie generaiis. Pro
hac autem nunc orare expedit incessanter, predicare pariter et pug-
nare spiritualibus armis illos precipue fidei agonistas, qui lorica fidei
et castigationis induti, galea salutis amicti, gladio verbi Dei pariter
accincti, scutum orationis opponunt ictibus adversorum, quique viri-
liter elevantes cum Moyse manus suas, invisibiliter hostes vincunt
et populum Dei pugnantem adiuvant efficaciter et defendunt. In hoc
igitur, karissimi, vestre karitatis adjutorio confidentes rogamus et
obsecramur universitatem vestram, in domino flexis genibus cordis
74 Briefe. 1270.
et corporis, auatinus apud ipsum, qui nemini suppliciter deprecanti
sue misericordie sinum claudit, instanter et frequenter precibus devotis,
predicationibus et exortationibus fructuosis insistere nullatenus omittatis,
nos nichilomnius in vestris communibus orationibus et beneficiis
consuetis ordinis liabituri. Si valet vestra devota universitas atque
universa sanctitas sanctaque humilitas sic est, est, sicut volumus et
optamus.
Fol. 3 y, Ein undatierter Trostbricfan »illustri regi Francorum« anlafslich des
Todes seines erstgeborenen Solines L(udwig) steht fol. 42. Hs ist das Schreiben
»Vox horroris ac meroris« des Papstes Alexander IV. an Ludwig d. H. vom
28. Februar 1260; vgl. Potthast Nr. 17796.
37.
Karl von Anjou, Konig von Neapel, enipfiehlt sich dem Gebet
des Mailander Generalkapitels. (i2yo Fruhjahr,)
Karolus Dei gratia rex Sicilie, ducatus Apulie et principatus
Capue, ahne urbis senator, Andeg(avi), Provincie et Folch(eriarum)
comes, Romani imperii in Tuscia per sanctam Romanam ecclesiam
vicarius gencralis, reHgiosis viris in Christo sibi karissimis magistro
generali et universis fratribus ordinis fratrum Predicatorum apud
Mediolanum in generali capitulo congregatis salutem et amorem sin-
cerum. Plasmator hominis Deus immutabiii lege universa disponens,
quamvis reges preferat popuHs et principes constituat siiper gentes,
nemincm tamen quantimicumque potcncie magnitudinc prenotcntem
humane reddit innrmitatis expertem, quin ex communis imbeciUitate
nature communem defectum cum ceteris sortiatur et honoris suscepti
fastigium, quo est majus, eo graviora crimina comitentur, cum, quanto
quis pluribus presidet, tanto in pluribus factus debitor ad plurima
solvenda debita sit astrictus. Attendentes igitur in subditorum nobis
regimine populorum pondus pregrave nostris humeris imminere ac
ad id portandum reputantes non sufficere vires nostras, nisi is, a quo
donum omne perfectum prodit et optimum, nostrum suppleat imper-
fectum, ad vestrum et ordinis vestri, cujus presidia confidenter ex-
petimus, duximus auxiHum speciaHter recurrendum, rogantes et
instancius postulantes, quatenus vestris sacris orationibus velitis nos
jugiter apud dominum adiuvare, orantes ad ipsum, ut, qui dignatus
est nos ad regni fastigia promovere et de hostibus ecciesie atque
nostris dare triumphum, dirigat juxta suum beneplacitum actus nostros,
inimicos reHquos sua virtute confringat tribuatque nobis ad sui laudem
et gloriam in pacis pulcritudine et justicie copia commissos nobis
populos saiubriter gubernare. Nos enim, qui ad vestrum ordinem
specialem affectum semper liabuimus et habemus, proponimus firmiter
ipsum ordinem et personas ejusdem diligere, prevenire honoribus
ejusque ordinis statum favoribus et presidiis auctore domino ampliare.
Dat. etc.
Fol. 4.
J. 1270. Briefe. 75
»8.
Schreiben mit Lobspruchen fur den Orden und Bitten um Gebet
senden an Magister Johannes und das Maildnder Generalkapitel: (Otto-
bonus) Kardinaldiahon von St, Adrian, frater Bartholomeus misera-
iione divina Vinc(entinus) episcopus, (Henricus) ebiscopus Argentinensis,
(Stephanus) episcopus Prenestinus. Rescripta an aen Bischof von Strafs-
burg und mehrere uicht naher Be:(eichnete, Darunter etnes ,an einen
Fursten, doch pafst es nicht auf Ludtuig IX. und Karl von Neapel.
(Mailand i2yo.)
Fol. 3, 4^, 5, 6. AlJe Schreiben voii derselben Hand. Vincentinus cpisc.
ist unzweifelhaft der selige Bartholomaus von Braganza, Ord. s. Aug., Bischof
von Vicenza, gestorben im Nov. desselben Jahres. Sein Brief ist eiu hoher Lob-
gesang auf den Orden. Als episcopus Prenestinus habe ich Stephanus bezeichnet.
(>anis, Serics episcoporum und Maslntric, 'IVcsor dc chronologic lasscn ihn zu
circa 1266 sterben und 1274 Viccdominus (Verwandter Gregors X.) ernannt
werden. Wie aus dem Schreiben an das Mailander Generalkapitel sich ergiebt, hat
Stephanus 1270 noch gclebt. Dafs der Brief desselben nur in diese Zeit fallen
kann, crhellt deutlich aus der Stelle, wo er auf die Verwaistheit der Kirche hin-
weist: Hcc (mater ecclesia) autem nunc in viduitatis proch dolor mcrore posita,
diris affecta doloribus, et fletuum inundatione conspersa eget consolationis divine
auxilio. Zudem wissen wir aus einer Q.uelle, die Gams ubersehen, dafs der Kar-
dinalbischof von Prancste 1270/71 gcstorben ist. In dcn Akten des Gcncralkapitels
von PJorenz (1272) wird scin Tod crwahnt. Martcne ct Durand, Thesaurus
novus IV, 1761. PottJiast, Regesta pontificum II p. 1649 ^^^^^ »h'i noch zu
1268 auf.
39.
Kardinal Hannibal, Ord. Praed., ersucht das Maildnder General-
kapitel um sein Gebet fur eine gluckliche Papstwahl. (i2jo.)
Dominus Hanibaldus capitulo generali salutem . . . Porfo quia
in longum deducta vacationis ecclesie dampnosa dilatio grave in
populo scandalum et terribilem in clero, ut veremur, offensam pro-
vocat creatoris, vobis, quos in unum congregavit Christi amor,
ncgotium recommendamus sedentis in tristicia domine gentium et
dolorosa sue viduitatis tempora deplorantis, rogantes et obsecrantes
ac pro munere speciali petentes, qui aures domini Sabaoth devota
precum pulsatis instantia, quatcnus, qui in suis sublimibus facit concor-
diam, venerabilium fratrum dominorum cardinalium corda concordet
hactenus in electione discordium ad talem cito preficiendum ecclesie
sue sancte summum pontificem, qui iniquitatem virtute valeat irrum-
pere et corrigere sciat, ut convenit, errorem spiritu lenitatis.
FoJ. 6v. Nach KJcmens IV. Todc blieb der papstliche Stulil beinahe drei
Jahrc unbcsetzt. Auf die dissensio der Kardinale wciscn auch die Chroniken hin.
76 Briefe. J. 1270.
40.
Ein Provin:(ial schreibt an einen Propst uber den Plan einer
Klostergrundnng in Passau, (Um i2yo?)
Cuidam preposito pro domo accipienda provincialis . . . Hec
et hujusmodi non sine spiritus sancti munere tamquam Dei digito
cxarata dudum in vestri pectoris abscondito tenuistis, que postmodum
cujusdam virtute repletus cepistis loqui cum fiducia inter medios cleros
et veritatem a multo plebis concilio minime abscondistis, quatinus. . .
Predicatorum ordinem, qui paratus est in gentibus dare vite ordinem,
disciplinam moribus, ut converterentur corda filiorum in parentes et
ad justorum prudenciam imprudentes, in civitate Patauiensi susciperent
et foverent, licet adhuc quidam finis obliti et terrenis illecti more
obsurd(esc)entis aspidis ad filias carminis obturaverint aures suas. Vos
igitur digne pensantes et provide, quod totius arboris propago ramosa
radicis proficit ad honorem, tanto magis salutifero mtendatis operi,
quanto salus est proprior, et eo amplius sit conatus instancior, quo
palma vicinior est laDori, inter gloriam consciencie precipuam com-
putetis, si vos pater ordinis memorati et tanti boni capud fueritis
et origo. Si igitur quandoque propositum non cessit ad votum, si
hactenus gratis quesivistis, frustra pulsastis, inanitcr petivistis, prorsus
expergiscimini, labor . . . omnia vincit . . .
Fol. 72. Hs folgt noch ein Briei' aii einen Freund uber dasselbe Ziei; aucli
diescr wird ernuintcrt, aus^cuharrcn in scincn Bcstrcbungcn. Estinio, quod intcr
precipua hujus vitc computaretis solatia, si, antcquam fclici obitu vestri tcncbrcscant
oculi, videretis floridum Predicatorum ordinem . . . in civitate predicta. . . O si
attenderent insipientes corde, . . . quam innoxius est prcdictorum fratrum transitus,
quamque ingrcssus pacificus, scirent profccto, quod ipsorum convictus tedium non
haberet! Trotz dieser Bemuhungen ist in Passau kein Dominikancrkloster ge-
grundet worden. Eine Datierung der Grundungsversuclie ist schwer. Der Stellung
der Briefe in der HS. nach mufste man eher auf die Zeit nach 1270 schHefsen.
Nach cincr Bullc Innocen/. IV. an Elekt (Otto) von Passau, der spater als F6r-
derer des Ordens erscheint, (vgl. Nr. 14), welche zuglcich auch wohl die Griinde
andeutet, warum aus den Versuchen nichts geworden ist, kdnnte man dagegen
versucht sein, auf cine Grundung vor 1254 zu schliefsen. In dieser BuUe von
1254 Mai 19 werden gegen »quosdam reIigiosos« dieselben Klagen geaufsert,
welche gegen Dominikaner und Franziskaner so oft ausgesprochen wurden, und
wenn auch auffiilliger Weise jede nahere Ordensbezeichnung vermieden wird, so
findet sich die BuIIe doch in der Ordensprivilegiensammlung des Dominikaners
Jakob von Soest. Ich lasse dcn Anfang und Schlufs des anschcinend ungedrucktcn
Schreibens hier folgen: Innocencius episcopus etc. dilccto filio electo Patauiensi
salutem etc. Lecta coram nobis gravis dilectorum filiorum prepositi, decani et
capituli Patauiensium querimonia continebat, quod, licet in ipsa et in aliis ecclesiis
ad eos immediate spectantibus ad audiendas parrochianorum ipsarum confessioncs
deputaverint sacerdotes, qui egras mortalium mentes pia moderacione pro etate,
sexu et viribus ad salutem perducere noverint, nichilominus tamen ipsi parrochiani
irrequisitis eisdem sacerdotibus, ymmo pocius dampnabiliter vilipensis ad quosdam
J. 1270. Briefe. 77
religiosos . . . sc temcre transferentes opertos eis peccatoruni nudant inorbos et
iniquitatis revelant secretuni et virus viciorum in confessione deprimunt. . . .
Porro . . . cum in prefatis ecclesiis tam in officiis divinis quam sacre predicacionis
eloquiis aure devocionis vocem sui debent sacerdotts (audire), ipsis ecclesiis contra
sacrorum canonum statuta contemptis, ad eorundem religiosorum divertunt ecclesias,
predicta officia inibi pro sue voluntatis arbitrio audituri, propter quod ipsis nichi-
lominus religiosis, qui.tales deberent presumptores abicere, eos cum gravi aliorum
jactura allicientibus et inducentibus ad premissa contingit premissos prepositum,
decanum et capituluni ac rectores ecclesiarum ipsarum solitis parrochianorum
oblacionibus aliisque obvencionibus multipliciter defraudari. Ceterum .... con-
tingat in egritudinis lectum quemquam decidere, confluunt religiosi predicti et
plerumque infirmum invitacione preventa sub pietatis spem visitantes ipsius testa-
mentum componunt et ordinant magistro tandem asscribentes uni, si executores
inveniantur ipsius fieri testamenti. Quid plura? Blandis ipsorum infirmus illectus
sermonibus omissis avitis et paternis sepulturis apud eos eligens sepeliri ampla ipsis,
predictis vero ecclesiis nulla vel modica legata largitur . . . Discretioni tue per
apostolica scripta mandamus, quatenus . . . ipsos religiosos, cujuscunque si(n)t
ordinis, ne in aliorum preiudicium parrochianos prefatos ad hujusmodi officia seu
sacramenta recipiant nec confessiones audiant eorundem, nisi petita prius ct
optenta licencia a sacerdote proprio juxta statuta concilii generalis, nec etiam, nisi
apud eos ex devocione animi elegerint tumulari, ipsos ad sepulturam admittant,
proviso tamen, quod tunc eedem ecclesic porcione canonica non defraudentur,
auctoritate nostra per te vel per alium attencius moneas et inducas ipsos ad id,
et ut de cetero ab hujusmodi predictorum, prepositi, decani et capituli et earundem
ecclesiarum rcctorum molestiis et injuriis omnino abstineant per censuram eccle-
siasticam . . compellas . . . Datum Asisii, ydus maii, pontificatus nostri anno
undecimo. (1254 Mai 15.) Ms. 29 der Stadtbibliothek in Soest.
41.
Bittschreiben an den Ordemgeneral nm Rilcksendnng des Wilhelm
von Brabant nach Lbiuen. (Nach i2jo.)
Veniens ad tale locum . . inveni plenum gemitibus, refertum
lacrimis, nudatum solatiis, fratrem Willelmum de Brabancia vobis
notum. Hic enim, ut asserit, convenientibus in unum suggestione
falsi, suppressione veri, precipitacione consilii, surrepcione facti, de
domo Louaniensi in Mindam per vicarium est translatus, ubi sua
compellitur suspendere organa . . . Expostulo precibus humilibus,
sicut possum, quatenus pro ipso provinciali Teuthonie velitis scribere
verba duo, ad quorum suavem energiam sibi recommendatum diligen-
cius redire jubeat Louaniam . . .
Fol. 10. Das Schreiben steht hinter den Briefen uber das Mailander Kapitel.
Ich habe dasselbe in seinen Hauptstellen wiedergegeben , weil der gleichnamige
bekannte Guillelmus Brabantinus (von Mocrbecke vgl. Q.u^tif-Echard, I, 390) uni
dieselbe Zeit lcbte (1277—81 Erzbischof von Korinth) und ebenfalls dem Lowener
Dominikanerkloster wenigstens zeitweilig angehorte. Von Identitat kann allerdings
wohl keine Rede sein.
7^ Briefe. J. 1272.
42.
(Der Provin^ial) biltet den Ordensgeneral nm Hilfe gegen die
Apostatin fVilburgis von Stille (Wilbnrgis nomine, de Stille agnotnine),
welche, nachdetn sie das Kloster St. Elisabeth bei Strafsbnrg nnter dem
Vorwande von Krankheit verlassen nnd mit einem Ar^t siclj verbunden
habe, nunmehr ihr ins Kloster mitgebrachtes Erbe unter allerlei irrigen
Angaben :(tiruckverlange. (Nach 1270.)
Fol. 20. Gedr. Ztschr. f. Gesch. d. Oberrheiiis N. F. V, 535 f.
43.
Die Difinitoren des Provin:(ialkapitels (^u Basel) teilen dem
Ordensgetieral (Johannes) die Wahl des Stra/sburger Lektors (Ulrich)
:(utn Proviniial mit una bitten um Bestatigung. (1272.)
Venerabili. Diffinitores capituli provincialis. Cum essemus
prioris provincialis solatio destituti convocatis et convenientibus secun-
dum statuta ordinis electoribus, qui debebant aut poterant commodc
interesse, ad electionem processimus per scrutinium, prius tamen
sancti spiritus gratia invocata. Cumque major pars licet non medietas ^
eligencium in fratrem Ul(ricum) lectorem Argentinensem oculos
convertissety ad scrutinium processimus iterato. Quo mox publi-
cato et coUatione sequ(u)ta apperuit evidenter, quod longe major
pars medietate omnium eligencium prefatum lectorem nominaverat
m priorem, cui consensit placide pars reliqua ex post facto. Cum
igitur dicto lectori morum honestas, litterarum sciencia et vite sanctitas
suffiragetur, que vobis de habundanti referimus iam expertis, vires
quoque plus, quam olim putabatur, suppetant et aiiud canonicum non
obsistat, patemitatem vestram, cum qua possumus, devocione suppli-
citer exoramus, quatinus dictam nostram electionem provide cele-
bratam hvoxt benivolo prosequentes curetis benignitate solita confir-
mare. Electorum autem hec sunt nomina.
1 medietate HS.
Fol. 16^. Ulrich wurde 1272 auf dem Provinzialkapitel zu Basel gewahh
und 1277 absolviert. Ober ihn und seine Werke vgl. Qju^tif-Echard I, 356.
44.
In einem :(weitett Schreiben bitteti die Difinitoren den OrdenS'
general (Johannes) um Bestatigung der fVahl Ulrichs und um Zuriick'
weisung seiner Ablehnting utiter besonderm Hinweis auf das kotntnetide
Koniil. (1272.)
lidem eidem. Cum auctore Deo et gubernatore fratrem, quem
etiam vos pro vite et gratie meritis dilexistis affectu et diligitis in
domino speciali tamquam omni exceptione majorem, in provincialem
J. 1272. Briefe. 79
rite elegerimiis, ipsius electionis dccretuin vestrc reverentic trans-
niittentes, paternitateni vestrani rogamus et per Dei misericordiam
obsecramus, quatinus totius provintie nostre conceptura de ipso
gaudiuni impleatis non attendentes, si quas porrexerit in contrarium
supplicans rationes, set cicius, quod de ipso factum est, confirmacionis
munere consumetis. Nichilommus enim adinvenire possumus, quod
dampnum provintie compensare valeret, si suo de ipso desiderio
fraudaretur, immo rubore et erubescentia repleretur, si, ob quam-
cunque causam, quod humiliter postea petitur, negaretur. Expediebat
enim litteratum et gravem presertim hiis temponous ejusmodi officio
implicari, quando multe et difficiles cause ac etiam nove hereses sint
exortc et jam immineat generale concilium, in quo pro ordinis honore
et tutamine viri sapientie spiritu iliustrati admodum necessarii, sicut
creditur, habebuntur.
F0I. i6^. Das (zweite Lyoner) Konzil, worauf hier hingewiesen wird,
wurde am 31. Marz 1272 (Potthast Nr. 2052$) zuerst angekundigt. Vielleicht ist
dieses Schreiben die Folge eines Bittschreibens des Gewahlten an den General
uni seine Nichtbestatigung. Ulrich hebt darin hervor, dafs die, w-elche ihn geuauer
kenntcn, ob der ungewohnten Last fur ihn bangten, quod, cum tenue hoc, quod
circumfero, consumpsero corpus, non careat detrimento, qui studuit pinguescere
spiritus et nichilominus in scolis presidencium proficiam parum.
45.
Der Ordensgeneral (Johannes) bestatigt die Wahl des Lektors
Ulrich Tiuvi Provin:(iaL (i2y2.)
Magister confirmat provincialem. In Christo sibi karissimo fratri
UI(rico).lectori conventus Argentinensis etc. Cum sit homo natus
scripture testimonio ad laborem et ideo racione docente illuminata
per fidem ocio relegato ille invigilare studiis compellatur, qui fructus
pariant gloriosos, licet vos ad talia hortari superfluum videatur, quibus
ex protesse obediencie voto vos voluntarie subjecistis, ne tamen
fraternis deesse commodis reputer, quibus intendere teneor, ex imposito
michi officio caritatis vestre discrecioni presencium auctoritate pre-
cipio, ut prioratus provincialis officium, ad qiiod per electionem
canonicam assumptus estis in vestra provincia )uxta nostri instituta
ordinis celebratam, quam duxi ad postulacionem eligencium confir-
mandam, recipiatis humiliter, electioni prefate consensum tam debi-
tum quam facilem impendentes, hiis tandem, sicut de vobis iustum
est credere et sentire, pervigili sollicitudine secundum datam vobis
graciam intendentes, ut cum circumspectione provida edificare fratres
vestro commissos regimini valeant et ad ulteriorem graciam promo-
vere. Valete.
Fol. II. In einem zwciten ofTiziellen Schrciben ertcilt dcr Ordcnsgeneral
die Bestatigung; in einem dritten an andere teilt er freudig dic Bestiitigung mit:
quem propter graciarum muItipHcium dotcs cognitum habeo et dilectum. Fol. 1 7.
8o Briefe. J. 1272.
4«.
Ordensgeneral (Johannes) trbstet den neu getuahlten ProvinT^ial
Ulrich und gewdhrt ihm das Privileg, dafs er tvahrend seines Provin-
^ialates seinen Beichtvater frei wahlen kann. (1272,)
Magister confirmatum exortatur Ulricum provincialem. In
Christo etc. Vestris precibus michi vestrisque litteris intimatis com-
passione permotus annuissem libencius, si commode potuissem. Verum
quoniam magis deferendum est universitati quam uni et publica utilitas
preferenda private, ubi in publica privata noscitur contineri, onus sibi
impositum vestra ferat dilectio pacienter. Ad prosequ(u)tionem igitur
injuncti vobis officii vos viriliter accingatis! Spero enim, quod vos
manus domini confortabit, qui vos ad excolendam suam unicam
rectorem posuit et custodem. Ggo quoque pro mea modula vobis
propono assistere indefesse, et ne deterioris condicionis in statu pre-
iacionis (juam subjectionis vos essc contingat, eiigendi vobis con-
fessores juxta vestre beneplacitum voluntatis, quamdiu provincialis
fueritis, concedo tenore prescncium potestatcm. Ceterum.
Fol. io8v.
47.
Provin:(ial (Ulrich) teilt seinem Freunde, dem Bischofe (Albertus
Magnus) seine Wahl mit und bittet um seine Unterstut:(tmg. (1272,)
Provincialis confirmatus episcopo ordinis et amico. Leta libenter
scriberem serenissimo domino, quem leticia habundare cupio, set
habundans in me tristicia materiam pessumdaret gaudiorum. Berichtet
iiber seine Wahl. . . Inter hec cuni aspicerem ad adjutorium hominum
et non esset, vos respicere jussus sum tamquam dominum super
mare ambulantem et fluidis omnibus indeclinabiliter preeminentem,
aui potens opere et sermone, sciencia fortis, consciencia fortior non
edignetur manum extendere et suscipere pro occursu tenipestatis
valide titubantem. Certe de vobis confidere, in umbra alarum vestrarum
sperare non michi recens noticia set vetus amicicia, non levis opinio
set fortis racio persuaserunt. Sitis igitur humili filio introitum suum
et exitum ignoranti currus pariter et auriga, ut continuatis favoribus,
quibus me ab ipsius ordinis cunabulis provexistis, reddatur premium
sine fine et inter angustias irruentes pro arduo solacio vestram com-
Eutare valeam pietatem, quam assidue promereri conabor vestris
eneplacitis totus jam expositus et impensus. Credo etiam, quod cito
favente domino vos videbo, non tam ex debito imposite necessitatis
quam tractus vestre funiculis caritatis. Valeatis etc.
Fol. II. Da die Bestatigung der Wahl Ulrichs vorangeht, so ist wohl nur
diescr dcr Schreibcr dicses Bricfcs und Albertus Magnus der Enipfanger. Die
Ausdrucksweise episcopus ohne quondam wird wohl kein Bcdenken crregen kdnnen.
Fur den frcundschaftlichcn Verkelir der bcidcn Gelehrten licgen in Nr. 50, 53 usw.
Zeugnissc vor.
J. 1272-77. Briefe. 81
48.
Trostschreiben des Provinmils QJlrich) an den Socius des ver-
storbenen Kardinals Hannibal, Urd, Praed,, nnd Bestimmung tiber ein
Legat, >(i2y2,)
Provincialis consolatur fratrem . . socium domini Anibaldi
quondam. Quanto pie recordacionis domini Anibaldi yita ordini
extitit preciosa, tanto mors ceca . . . in ipsum irruit et diruit iuctuosa,
simul ore patulo absorbens . . . ordinis leticiam, presulum gloriam,
populi Romani honorificentiam, que non longe autem obtinuit fiduciam,
quod cum domino Ebrodunense Jordanus influeret in os ejus. Ego
igitur non tam pristina viri noticia motus qunm speciali benivolencia
sedulus ac devotus ipsum fratribus et aliis virtute prelatis . . . com-
mendavi, si forte in foro illo . . . pulsaretur, oracionum vectigalibus
redimendum. Ad quod presertim efficax racio me inducit delecta-
biliter audientem, quod in morte stimulante, immo iam infaustam
ab ipso victoriam referente vestris obsequiis inveniri voluit non in-
gratus, et ne usque mane futuri seculi apud ipsum merces voluntarii
servitiorum remaneret, certam vobis legavit pecunie quantitatem.
Verum quia vigilanter providendum est, ne tanti viri testamentum
ct tam iusta quam pia intencio enervetur ac vos vobis post noctes
laboriosas etiam menses vacuos enumeretis (}\ prohibeo, in quem-
cunque dictam pecuniam quolibet titulo transferatis. Etc.
Fol. 112 V. Teilweise schwer lesbar. Der Salz iiber dominus Hbroduuensis
ist unverstandlich : Hinter Jordanus folgen unterstrichen zwei Worter, die nur als
proprium nomen gedeutet werden konnen. Vielleicht ist die Deutung daraus zu
nehnien, dafs Kardinalbischof Heitirich von Ostia (fruher in Embrun) im November
1271, kurz vor Hannibal starb, der Tod also niit einem nicht zufrieden war.
49.
Ein Frettnd (Hermann von Minden ?) berichtet einem Ordensfreunde
iiber den Provin:(ial und sich selbst, (i^y^—i^jy,)
Amicus frater fratri. Ad ingressum nuncii vestri dotem accepi
letitie singularis. Nam problema de statu vestro, quod in pectoris
mei gimpnazio spes et metus dubia sub sententia disputarant, solacio
gratissima quietavit. Nec magni pendo, si ventus e regione deserti
angulos domus vestre concutiat, aut ignis mixtus grandine tactas oves
consumat, dummodo unus effugiat, qui hec et, que circa vos sunt,
denunciet condolenti. Habentes igitur utrumque peticionis vestre
fructum, in anteriora narracio se extendat. Provincialis de mortis
gemitibus triumphavit et iam, ut consuevit, visitacioni conventuum
est intentus. Ego similiter me valere dico. Set gravis, quem habe-
mus, utinam inanis non sit coram domino, labor noster. De collo
Colonie Traiectum traiecti fuimus. Nunc in Sosato sic sedemus,
per Mindam et Hilden(sem) Bremam ire disponimus. Set vos, qui
lustratis, recensetis, mensuratis cum Athlante sydera, cum Talete
tempora, cum Perdice climata, pronunciate, quando nostri exodi finito
Finke, Domlnlkancrbriefe. 6
82 Briefe. J. 1272—77.
periodo in terra vestra figere tentoria debeamus. Putas (?), videbo;
p. d. si venero, invenero. Latinum scribam, latinum bibam, cum
Cereris filie libellum repudii Bachus dabit.
Fol. 99. Die Hrwahnung der Krankheit des Provinzials weist auf Ulrich
hin, wozu auch die Stellung des Briefes pafst ; die ganze Forni auf Hermann von
Minden, von dem ja fast alle Freundesbriefe stammen. Zu beachten die Wort-
spiele, besonders So — sato gleich sic sedemus.
50.
Provin:(ial (Ulrich) dankt Albertus (Magnus) fur seine Teilnahtne
in seiner Krankheit und hittet ihn, sicn der von einem Bischofe be-
drdngten Dominikaner an:(unehmen, (1272 — 12^].)
Gratias refert infirmus provincialis domino Al(berto). Utinam
scriba deditus essem vel patenamilias nova et vetera suis sciens pro-
ducere de thesauris, quatenus pro pristinis et adhuc calentibus bene-
iiciis censum debitarum repenaerem graciarum! Quid autem minus
debet patri iiiius, magistro discipulus, domino famulus, curatori
parvulus, quam se totum. Nondum enim substitit instagnata benig-
nitas et humanitas dilectoris, set letificativo fluminis impetu plantam
suam cultor benivolus irrigavit, cum me alterum nuper Lazarum . . .
convivam mense vestre, . . . accersistis in loco pascue coUocando,
ita ut iam preclaro benignitatis vestre calice vegetatus mala non
timeam Dei misericordia subsequente. Cetcrum fratres . ., ut accepi,
per . . episcopum contra consuetam libertatem ordinis restricti gravem
positi sunt in nervum, ita ut predicare, confessiones audire, testamentis
adesse ipsos in sua diocesi non permittat. Ipsi vero, qui huiusmodi
pedicas evadere cupiunt, bivias lustrant et perquirunt undique licentie
aperturaSy nunc per dominum regem . ., nunc per aliorum presidium
enavigare huius fretri fremitum confidentes. oet, ut mihi videtur,
vos solus plus obtinetis ponderis in hac parte, ita quod si dicto
episcopo scribere dignabimini, pacem turbatis reddere et vestrum
poteritis meritum ampliare.
Fol. 119. Der Brief entspricht ganz dem Tone in dem Schreiben, durch
welches Ulrich Albert seine Wahl mitteilt. Feruer spricht fur die Zeit nach 1272
auch die Erwahnung des Kdnigs. Dann ist wiederholt in Briefen, die der Steilung
nach aus den siebziger Jahren kommen mQssen, von einer schweren Erkrankung
des Provinzials die Rcde.
51.
Verschiedene Formen der Genehmigung, aus dem Orden :(u treten,
unter Provin^ial Ulrich. (1272 — 1277.)
Forma licenciandi ab ordine. Frater Ulricus prior provincialis
fratrum ordinis Predicatorum per Teutoniam fratri in bonum dirigere
gressus suos. Nota. Si licenciandus est in ordine adhuc, scribitur:
J. 1272—77. Briefe. 83
fratri. Si autem, antequam iicencietur, apostataverat, non scribitur, set
proprio nomine et agnomine vocatur . . . Per presentes cunctis delego
prioribus, cjuatenus per se vel per alios contra vos procedere non
omittant, si formam non servaveritis suprascripta, in ipsorum ter-
minis evagando. Dat. etc. Nota. Aiiquando non datur licentia ad
ordines ita large, sicut supra positum est et ex priviiegio habetur,
set nominantur duo vel unus, videlicet Cystersiensis et Cartusiensis.
Aiiquando si fuit lector, qui licenciatur, proliibetur, ne umquam
legat, aliis alie dantur condiciones. Quidam etiam provintiam abjurare
coguntur, quorundam licenciacio coram testibus fit et iittere super
hoc conficiuntur, si forte timetur, quod aliqua de hoc vexacio
nascatur.
Fol. II4V.
52.
Ratschldge (des Provin:(ials Ulrich) ftir ein visitiertes Kloster,
(1272—77.)
Karissimis in Christo priori et fratribus. Licet coram (vobis)
positus vos commonescerem de quibusdam ad honestatem ordinis
pertinentibus, eadem tamen repetere sicut milii non pigrum ita
gratum vestre diligentie esse debet. Primum igitur attendant fratres
et caveant diiigenter, ne claustra graventur ipsorum sumptibus aut
vecturis, ne parum serere spiritualium et amplius metere tempora-
lium iudicentur. Vitent quoque begginarum conventicula et ibi, ultra
quod decuerit, non morentur nec sint talibus honerosi pauperculis,
quibus labor manuum est pro censu. lila quoque, que pro fratribus
sunt coUecta, pro privatis commodis temiinarii non expendant,
set reserventur et represententur conventui, ut in vestiaria et aliis
communitas esse possit. Domos etiam, que dicuntur fratrum, sive
receptacula eorunaem, in quibus vescuntur, aut dormiunt tam-
quam hospites principales, removeantur omnino juxta ordinationem
provincialis capituli, que debet publice recitari. Et pena ibi posita
constringi eos volo, qui utentes pallio, tanquam non sint ipsorum, in
liuiusmodi edibus commorantur cum femmis, viventes in expensis
propriis, vel quas colligunt undecunque; nam de re potius quam de
nomine curam gero. Ad hec quia cauciones pignoraticie videntur
fraterne fidei admodum derogare, prohibeo presentibus, ne frater a
fratre pignus recipiat vel teneat de conventu. Unde qui libros con-
ventus aut fratrum sub hoc titulo possident, infra mensem reddere
teneantur, et fratres sine difficultate solvant, quod mutuo acceperunt.
Dilectioneni igitur vestram moneo et exhortor in domino, quatenus
hiis et aliis, que vobis servanda aut cavenda in scripto reliqui, in-
tendatis adeo vigilanter, quod de obediencia merito commendari
possitis et nullius asperitatis correctio afficiat neglientes. Valete etc.
Fol. 130.
0"
84 Briefe. J. 1 272—77.
53.
ProvinT^ial Ulrich schreibt an Albertus Magnus uber den van ihvi
mitgeteilten Plan der Grundung eines Klosters in pleu/s. (i2j2 - 1277.)
Venerabili in Christo patri ac domino A(lberto) episcopo quon-
dam Ratisponensi frater Ul(ricus) cum recommendatione devota aitectus
plenitudinem purioris. In inarcessibili devocionis vestre patrocinio,
sub quo ordo noster semper ad ulteriora promotus militat et respirat,
gratiarum^ quas possum, refero actiones, digne recogitans^ (juod
tociens ad prestandum beneficia fervor vestre mentis accenditur,
3uociens benefaciendi occasio sibi datur. Sane super exhibitione
omini, Hermanni civis Nusiensis, quam vestre paternitatis littere
continebant, admodum exhilaratus reputo, quod tantum donuni a patre
luminum descenderit, quo et ordini commodum provenire et salus
procurari poterit animarum et hoc sine domus Coloniensis preiudicio
gravioriy quod in hac parte fiierat metuendum. Commisi igitur in
huiusmodi negotio prion Coloniensi plenarie vices meas, volens, quod
domum in Nusia recipiat, fratres de expressis conventibus iiluc mittat,
rectorem eisdem ydoneum preficiat et in hiis omnibus a discretionis
vestre consilio et tramite non recedat. Ceterum quamvis multa bona
liberaliter conferat civis iiie, maiorem tamen thesaurum^ solidiora
fundamenta, columpnas robustiores reputo vestri favoris gratiam, cui
si innixum fuerit ordiendi operis edificium, veniant flumina, conflent
venti, sicut mons Syon non commovebitur, quod in petra tante pro-
videntie solidatur. Qiia propter, licet de habundanti, memorati negotii
progressum et initium vestre reverentie humiliter recommendo Deum
excelsum obnixius invocans, quatenus ad sui nominis gloriam cum
augmento carismatum potiorum (?) dies vobis addiciat super dies.
Semper bene valeat paternitas vestra.
i Plural HS.
Fol. 132^. Trotz der Unterstutzung Alberts ist es zu einer Grundung nicht
gekomnien.
54.
Pravin^ial Ulrich beauftragt den Prior von Kbln, das Notige fur
die Grundung des Neufser Konventes t^u veranstalten, (1272 — 1277.)
Karissimo in Christo . . priori Coloniensi frater Ulricus. Ex-
hibitionem domini Hermanni civis Nusiensis, quam vestris declarastis
litteris, favorabiliter prosequor et amplector. . . . (Folgt inhaltlich
dasselbe wie im vor. Briefe.^ Auctoritate itaque presentium fratres
aliquos ydoneos mittatis in Nussiam ad manendum ibidem de Treueri,
de Traiecto videlicet superiori, de Traiecto quoque inferiori, de
Colonia, de Confluentia, de Sosato, qui vobis ad hec tenebuntur
obedire et eisdem alicjuem preponite, quousque priorem presentem
habeant de capitulo sibi dandum. Proviso quod omnes et singuli,
quos ilHc congregaveritis, cauti sint adeo ac maturi, quod presentibus et
J. 1272—77. Briefe. 85
posteris prcstcnt et transmittnnt spiritualiinn gratiam gaudiorum,
sanctani conversationem, opinionis et operis testimonio probaturi.
Quod si de evocandis fratribus aliqui mmus ydonei aut necessarii
seu voluntarii viderentur, ipsos libere ad loca sua remittite et eisdem
de premissis domibus alios subrogate. Ratum insuper habeo, quid-
quid vos aut alii in mensalibus, missalibus, calce et calicibus, bllis et
pateilis, lignis et tignis, lana et lino, frumento et unguento, pauperibus
tratribus duxeritis porrigendum. Ad hoc, si non plene, auod tamen
nescio, intencioni vestre presentibus est provisum, mihi rescribite,
quatinus ampliori latitudine gressus vestros dirigam ....
Fol. 132V.
55.
Provm:(ial Ulrich beauftragt den Bruder Gottfried von Duisburg,
Jer ihm den Plan der Grundung eines Klosters in Neufs niitgeteiJt,
daftir :(u sorgen, dafs Albertus Magnus sich dafur interessiere. (1272
bis 1277,)
Karissimo in Christo fratri Godefrido de Dusborch frater Ulricus.
Tanti muneris exhibitionem . . . letanter accepi . . . Hermanni civis
Nusiensis propositum, quod vestre littere continebant . . . (Inhalt
des vor. wird mitgeteilt.) Dilectioni insuper vestre committendum
duxi attentius, quatenus apud dominum venerabilem Albertum epis-
copum et alios curetis emcere, ut hoc saUitare bonorum auspicium
votivum proveniat in effectum. Valete etc.
Fol. 1 33. In Lacomblet UB. II, 786 (1283) wird im Testament der Grafih
von Sain neben dem Provinzial Heinrich auch Bruder Godeverde von Duisburg
genannt.
56.
Provin:(ial Ulrich schreibt i. dem Schultheifs, 2. dem Prior von
Efslingen, dafs der wegen eines Sakrileps exkommuni:(ierte Leupold
freigesprochen werde, er aber nicht die Vollmacht da^u besit:(e. (1272
bis 1277.)
1. Viro strennuo et honorabili scultheto de Ezzellinga frater
Ulricus etc. votis salutaribus habundare. Licet Leupoldi temeritas
uhione divina et animadversione humana ob fiagicium sacrilegii digna
foret, nos tamen animas possidere in paciencia cupientes et eum, qui,
cum pateretur, non comminabatur, prout possumus, imitantes iniuriam
factani ordini remittimus et rancorem. Unde bene et placide con-
sentimus, quod ab excommunicatione, quam incidit, absolvatur nec
ei inpedimentum affere proponimus in noc casu; dummodo passis
dampna, confusiones et molestias satisfaciat, ut tenetur
2. Priori Ezzell(ingensi). Quamvis scelus Leupoldi tam sacri-
leguni quam temerarium omni foret severitate persequendum, vobis
86 Briefe. J. 1272 — 77.
tamen supplicantibus condescendo volens, cmod nulla de ipso apud
regem vel alium querimonia deferatur . . . ngo autem auctoritatem
absolvendi ipsum ab excommunicatione non habeo ordinariam vel
etiam delegatam nec credo, quod dominus Ratisponensis habeat, cum
fratrum conservator sit, non sororum, nisi ex commissione forsitan
speciali. Communicant ouidem sorores nobis in privilegiis, in quibus
beneficia principalia se ailatant^ set non sic in rescriptis, que proce-
dunt semita strictiore. Valete etc.
Fol. 135^ und 136. Wie aus dem zweiten Briefe sich ergiebt, haudelt es
sich um ein Verbrechen gegen ein Frauenkloster.
57.
Provin:(ial fUlrich) schreibt an Kloster Sirnau Uber eine gefangeue
Schwester und uher den gebannten Leupold. (i2j2 - 127 j,)
Devotis in Christo priorisse et sororibus in Sirmenowe. Quod
inportuna soror illa iterum in carcere per scultheti providenciam est
reclusa, approbo per presentes^ volens quod ibidem usque ad correc-
tionem debitam strictius teneatur et sine meo consensu nuUatenus
dimittatur. Ipsi autem Leupoldo moiestatori vestro, quamvis ob
magnitudinem criminis gratiam minime meruerit, condescendo et
ignosco culpam, dummodo vobis satisfaciat ad vestrorum arbitrium
amicorum. Set de excommunicatione ipsum absolvendi non habeo
potestatem, set ad papam oportebit ipsum recurrere vel conservatorem
vobis specialiter deputatum. Valete et orate pro me.
Fol. 36. Kloster Sirnau 1241 gegrundet, 1245 Juli 14 der cura der Domini-
kaner ubergeben (Wurttemb. UB. IV Nr. 983 und 1097), wurde spater nach Efs-
lingen verlegt.
58.
Provin:(ial (Ulrich) verweigert seine Zustimmung :(um Verkauf
von Gatern seitens des Kl. Weiler und schreibt ttber die Aufnahme von
NoviTien. (1272 — 1277,)
Devote in Christo . . priorisse in Wikirio. Kecessitatibus vestris
patemo compacior ex afFectu, nec tamen in hiis^ que minus provide
Setitis, me decet annuere votis vestris, ne falsa remedia probentur
eri veris pericuiis graviora. Proinde quod vendatis possessiones,
quas iamiam in pace noscitur vestrum monasterium obtinere, non
approbo nec concedo, nisi adeo gravis urgeret necessitas vel utiiitas
arrideret, quod . . prior, . . lector, . . supprior cum discretis fratribus
et aliis amicis claustrum diligentibus iudicarent aliter faciendum. Recep-
tiones quoque personarum non consuevi generaliter indulgere, quia
plerumque sorores ad dampna inpulit hec libertas. Unde si aliqua
certa persona emerserit, que conditiones habeat gratiosas, mihi de ipsa
J. 127}. Briefc. * 87
scribite, de sororum consilio discretarum ipsius circumstantias plenius
exponentes . . .
Fol. 135^. Weiler bei Efslingen kam 1245 September 9 an den Domini-
kanerorden. Vgl. WQrttemb. UB. V, Nachtrag 56. Unter Prior usw. sind wohl
die Efslinger Dominikaner zu verstehen.
59.
Provinnal (Ulrich) schreibt seinen Ordensbrudern (?) uber die Wahl
Rudolfs von nahsburg :(im rbmischen Konig und uber seine guten Ab-
sichten, embfiehlt ihnen denselben, dem sie bei seinen Bemuhungen fHr
die KaiserKrone niit:(lich sein kbnnen, seine Gemahlin und Kinder.
O27))
De creatione regis provincialis. luste, dilectissimi, de ignavia
convincerer, de negligencia iudicarer, si digito ori superposito ad
aures familiarium novi regis exortum non mus(s)itarem in urbe,
quem iam toto in orbe fame celebris tuba intonat salutaris. Cum
enim patres conscripti ex mandato summi pontificis ad eligendum
rcgem Alamanie et Romane ecclesie advocatum convenissent, nullam,
ut assolet, proceres manu et consiliis gloriosi discordiam miscue-
runt, set sic electionem prosecuti sunt humanam, ut putaretis
voluntatem ibi confluxisse divinam. Quid iam illo gloriosius est,
qui absque factione factus, sine electione electus preter sub-
ornationem ornatus, sine conatu noscitur coronatus. O cuiuslibet
virtutis^ radiis mox. in ipsis dignitatis sue primordiis coruscavit,
cum decentis fornie sursum ab humero super omnem popuium
eminens* verbum protulit, quod tocius gentis devocio tanquam
de celo lapsum dicitur suscepisse. Hodie, inquid, dimitto debita
cunctis, qui me nocuerunt;* ex nunc absolvi iubeo captivos, quos
mea claustra tenuerunt;* iam me amatorem pacis provinciis spondeo,
quem infatigabilem pertulerant hactenus beilatorem. Vivat rex, in
cuius ore clemencie lex! populus acclamabat et in voces eorum terra
resonabat. Nec enim digna vox maiestate regnantis effectu caruit,
videlicet operis, nam contrahere rubigines incipiunt enses et micare
ligones, terra colonos veteres novis replet fi-uctibus, ubicjue Matheus
cessavit in fluctibus, Beniamin in saltibus, ut predam diripiat, non
moratur, Nemroth coram domino homines non venatur.* Ad hec
quam humilem et sincerum sub purpura gerat animum, ex parte
indicant, que sequuntur. Contigit me una cum venerabili patre
magistro ordinis casu venire ad locum, ubi rex prefatus recipiebatur
cum tripudio omnium et gaudio singulorum. At cum magistrum
fratrum ordinis Predicatorum Parisius tendentem noverat advenisse,
die proxima ad fratrum ecclesiam properavit, cui inter alia cum
madster ordinis persuaderet, quatenus domino pape et Romane
ecclesie foret subditus et aclivis, iura insuper partic(u)Iarium eccle-
siarum tueretur et quod pacis comoda sedatis licium dispendiis re-
stauraret, necnon ut precelso erigendus in culmine medius dissidentium®
88 ' Briefe. J. 1273.
consisteret» nu(n)quam ad partem alterutramy nisi quantum iusticia
sinerety inclinandus^ ac demum terram sanctam olim lacte et melle
manantem, nunc autem habundante malicia tocius fidei exterminium
comminantem, ob amorem Christi commendatam haberet, precipue
Christianus, letanter audivit, gratanter accepit, ultroneum et consen-
taneum se prebuit ad singula premissorum. Ipsum igitur, sicut eius
meretur devotio ordini multis exhibitionibus declarata, vestre dilec-
tioni tenacius inseri cupio, quos Deus talem graciam invenire con-
cessit» ^uod esse sibi poteritis currus et auriga ad imperiale fastigium
tendenti et aureum Deo auspice seculum promittenti. Serenissimam
insuper ipsius consortem vestre benignitati accipite commendatam,
cuius puntatem in affectu, caritatem in actu, veritatem in affatu, os,
lingua, mens, sensus, vigor non sufBcerent faciliter explicare, unde
et iiberorum regalium gloriam magis dissimulandam censui, quam
summo digito contingendam. Verumtamen habunde predicat sobolem,
qui eius congruenter commendat auctorem. Nam de virtute stirpis
egreditur, quo vegetata ramorum species decoratur.
* QliaHbet virtute HS. « eminitiens FLS. » So HS. * tenerunt HS.
* venetur HS. " desidentium HS.
Fol. 134. Gedruckt Winkelniann, Acta impcrii inedita 11, 749 Nr. 1071 und
dort zu (1292 Mai? 1308 Dez.?) gesctzt mit der Bemerkung, dafs eine Beiiieliung
auf Rudolfs Wahl unmdglich erscheine, da derselbe nicht am Wahlorte anwcsend
gewesen sci; das treffe bei Adolf, Albrecht und Hcinrich VII. zu. Abcr dic Wahl
Albrechts erfolgte so bald nach Adolfs Tod, dafs fOr eine besondere piipstliche
Aufforderung zur Wahl kein Platz gewesen sci. Zwisdien Adolf und Heinrich VII.
sei die Entscheidung schwierig; auf bcide passc nicht recht die Stelle, dafs der
Gewiihlte alles Volk Dberragte. Der Hinwand gegen die Beziehung auf Kudolf
ist nicht stichhaltig. Kudolf wur allcrdings am Tage der Wahl (29. Scpt.) niclit
in Frankfurt, wohl aber ein paar Tage darauf, und von einer Anwesenhcit w^hrend
des Wahlaktes enthdlt das Schreiben nichts. Auf Kudolf pafst allcs in vorzQg-
lichster Weise: i. Die Anlage des ganzen Codex verhindert, irgend ein StQck
spSter als c. 1295 zu setzen, und in dem erstcn Teilc bis foi. 139 f^llt kein ur-
sprQnglich eingetragenes Schriftstiick nach 1 286 ; damit fallen die Beziehungen zu
den drei genannten sp^tern KOnigswahlen weg. Dagegen ist der Brief von der-
selben Hand geschricben, welche SchriftstQcke aus Ulrichs Provinzialat enthsilt
(1272— 1277), und das weist direkt auf Kudolf. 2. Hs hcifst in dem Briefe: Cum
ex mandato summi pontificis ad eligendum . . . convenisscnt. Dazu vgl. man
Hllenhards Chronik in MG. SS. XVII, 122: Freccpit (papa) principibus Alemannie,
electoribus dumtaxat, ut de Komanorum rcge providcrcnt. 3. Die Stelle: Sursum
ab humero super omnem populum eminens wird erkl^rt durch die Angaben
Qber seine Grdfse im Chron. Colmar. in MG. SS. XVII, 240: Erat hic vir longus
corpore habens in longitudinc 7 pedes. 4. Auffallig stinnnt mit dem Satze : Hx nunc
absolvi jubeo captivos . . . quem infatigabilcm pertulerant hactenus bellatorem
die Stelle im Chron. Colmar. in MG. SS. XVII, 243: Captivos suos omnes
restituit pristine libertati. 5. Dafs rubigines incipiunt cnscs contrahere et micarc
ligones kann doch wohl nur nach dem grofscn Intcrregnum, nicht nach dem Tode
J. 1275—75. Briefe. 89
<ier Nachfolger Rudolfs gesagt werden. Ini Chronicon des Mon. Furstenfeld. bei
Hdhnier, Fontes 1, j heifst es: Mox enim colonus resuniit aratrum, quod diu
ociosum remanserat et neglectum. Ebenso passen die andern Angaben uber den
Verkehr mit dem Ordensgeneral , die Kreuzzugsvorschlage am besten zu Rudolf.
An wen das Schreiben gerichtet ist, lafst sicli schwer feststellen. Aus der Stelle :
QjLiod esse sibi poteritis currus et auriga ad imperiale fastigium tendenti, mufs man
auf grofsen Einflufs der Adressaten schliefsen.
60.
Bischof Konrad von Strafsbnrg biltet den Ordensgeneral (Johannes)
inn Genehmigung des Ubertritts seiner Nichte von KL Klingenthal nach
deni KL St. Marx bei Strafsbnrg. (127} - 1277.)
Religioso viro et discreto . . magistro ordinis C(onradus)
Dei gratia episcopus Argentinensis cum recommendacione devota
paratam ad beneplacitum voluntatem. Neptem habcmus ex sorore
in claustro Clingental(ensi), Basiliensis diocesis, apud sorores vestro
ordini incorporationis titulo consignatas, quam nobis karissimam, sicut
natura edidit, ita et spiritualis gratia commendavit. Unde inter huius
vite commoda pociora hoc superius coUocabimus , si de vestra con-
cessione nobis indulgebitur, quod de claustro, in quo est, Argen-
tinam transferatur sororum sancti Marci, que se ad id devote offerunt
et sincere, collegio socianda. lam ante dies hos per priorem pro-
vincialem propositum nostrum consequi sperabamus, set priorissa et
conventu predicto Clingentalensi renitcntibus, ut decebat, proficere
minime poteramus. Forsitan enim cogitabant honestius fore, si vestre
auctoritatis parerent nutibus, quam acquiescerent coactionibus cetero-
rum. Quod et nos pro omine suscipimus et ad vestre benignitatis
sinum vela convertimus spei nostre, nobis predictam dari neptem
humiliter postulantes, quocl haud dubium cunctis monasteriis eiusdem
ordinis in nostra diocesi constitutis cedere poterit ad commodum et
perfectum, cum tamquam appenso ante oculos monimento germani
nobis sanguinis pignore obhgati grata soivemus beneficia tamquam
ex debito, ad quorum prestationcm tamquam ex gratuito hactenus
provocamur.
Fol. IJ3V. Konrad regierte von 1273 — 1299. Obige Datierung wegen
der Regierungszeit UJrichs.
61.
Herniann (von Minden) beklagt in eineni Briefe an die Prioren
von Leip:(ig nnd Erfurt den Tod des Brnders Dietrich von Kirchberg.
(Nach 127} und vor 1286.)
Prioribus Lipzensi et Erfordensi. Planctiva Httera super morte
fratris Th(iderici) de Kirchperch fratris Hermanni. Rumor tam
infeslus quam intaustus de transitu cari nostri gravi mole molestie
me oppressit, cuius fatum fatigat animam, letum leticiam subripit
90 Briefe. J. 1275 — 86.
et mors, dum rabida morsum iigit, totius modestie modum pellit.
A a a, domine deus, nescio, quo zelo persequar, quo furore detester,
qua crudelitate percellam illam cruentam, ninestam et insaciabilem
humani generis inimicam, que dilatatis abque termino faucibus
totum vite nostre nectar absorbuit, florem de germine, ver ab anno,
solem de mundo, cor de corde carpsit, tulit, sustulit et evulsit . . .
Fundamus libamina, ne forte quasi per ignem detrimentum accipiat. . .
Ad que prestanda obligaciorem me ceteris recognosco, cui sicut vestre
testabantur littere, inter agonie sudores et suppremos alitus rigen-
tibus menbris, calentibus vix precordiis sui memoriam delegavit. £t
revera si vita hec misera pauperi prorogatur, ostendam, quod iides
firma, dilectio radicata, veritas solidata mortis stimulo, vite exter-
minio, corporis excidio non peribunt. Ceterum, quantum ipsum
provincialis dilexerit quantusque dolor pro eius transitu ipsum torserit,
vox quassata suspiriis, exasperata querelis, comitata lacrimis testabatur.
Proponit quoque etc. Itaque hanc materiam odiens et fastidiens
pennam pono, non colo chalamum, restituo stilum stallo. Valete.
Fol. 90. T. de Kirchperg wird noch in einer Rechnung von (ungefiihr) 1275
erwahnt. Hs folgen von anderer Hand noch drei Trostbriefe wegen verstorbener
Bruder. Im zweiten ist es ein Lektor; im dritten wird anscheinend eine hervor-
ragende Persdnlichkeit (einer der in den siebziger Jahren verstorbenen Ordens-
generale?) geschildert, die in der Basilika des ii. Andreas begraben ist.
62.
Der Prior von Ma^deburg bittet ErMschof (Giselbert) von Bremen,
von seinem tVunsche, aafs der Bruder JLudwig nach Bremen geschickt
werde, aus den angegebenen Grtinden abiustehen. (Nach 127),)
Archiepiscopo Bremensi prior Magdeburgensis. Noticia diutur-
nior et familiaritas amplior ac dilectio maior me ad vestre dignitatis
penetralia liberius introducunt, ita ut fldencius vobis exponere audeam,
que vestre magnificencie decus augeant et decorem. Intellexi quidem,
quod pro fratre Lodewico mittendo in Bremam preces multum porri-
gitis eflicaces, quas non admittere grave est propter vestre indigna-
tionis formidinem, admittere vero multo gravius propter legitimas
causas, quas libencius vestris auribus quam littere commendarem, si
me vobis reddidisset loci compendium propriorem. Credite autem
in veritate pallium vel paleam non habente, quod ordo promptissime
vestris nutibus obedit ui magnis, que ad vestri honoris cedent in-
crementum, licet difiicultatem ex causa, que, si vobis nota esset,
videretur sufficiens, faciat in hoc parvo. Rogo igitur et hortor,
3uantum audeo et possum, quatenus ab hac peticione et similibus
esistatis. Si enim vestris pauperes precibus huiusmodi cedere cogeretis,
ipsi fratri L(odewico) non proveniret ad commodum et ad pacem,
quod non possumus immutare, quia, ut familiarius vobis loquor,
super hoc constitutione quadam valae severa utitur ordo noster, quod,
quicunque frater directe vel indirecte sic se mitti procuraverit,
J. 1273. Briefe. 91
tamquam minus bone fame^ vocem in capitulo non habebit preter
alias penas quamplures, que huiusmodi sunt adjecte. Hoc scribo
vestre excellentie tamquam fidelis diiector vestri profectus et honoris,
qui salutem vestram a domino postulo tamquam meam. Spero, quod
vestra prudentia ex hiis paucis intelliget sinceritatem nostram ad vos,
qui vestre parati sumus et erimus voiuntati. Et vos vestigiis prede-
cessorum vestrorum inherentes ordini eritis pius pater nicliil volens,
nisi quod ordinis expedit honestati, in hoc mihi specialem benivo-
lentiam impenditis et favorem. Rogo etiam, ut hec littera, tamquam
familiariter missa, ad manus non transeat aliorum.
* taniquam— fame durchstrichen.
Fol. 121. Der Pkiral (prcdecessorum) bei Erwahnung der Vorganger des
Erzbischofs, die dem Orden huldvoll gesinnt waren, ist hier wohl beachtenswert,
weil nur zwei, Gerhard (12 19 — 58) und Hildebold (1269 — 7}), in Betracht kommen
kdnnen. Zu der Datierung nach 1273 pafst aucli vorzuglich die Stellung des
Briefes. hii Brem. UB. Bd. I wird kein Dominikaner Ludwig genannt.
63.
Die Markgrafen (Johann II., Otto IV. und Konrad) von Bran-
denburg bitten das Provinnalhapitel um Griindnng eines bereits von
ihrem Vater gewunschten Klosters in der Mark und um Gebete fUr
ihre Eltern, (1274,)
Marchiones iuvenes petunt domum et suffragia sibi ac paren-
tibus. Marchiones capitulo provinciali. Si cum mundo transeunte
carorum non transit memoria, si labente tempore piorum manet
iusticia, si lux meritorum cuni corpore nescit occumbere, paren-
tum nostrorum reminiscenciam , quos omliipotens acquisivit, non-
dum evasit oblivio, nec vicissituuinis delevit obumbracio, set in
vestrorum pectorum atriis celebres, in labiis predicabiles , in affec-
tibus venerabiles, certis affixi permanent monimentis. Nostis enim
plerique, ut arbitramur, eminus, plerique subiectum oculis fidelibus
perlustrastis , quali vultu, quali cultu, quali affectu, quali affatu
ordini vestro favorem et amorem detulerint, quam officiosa sollici-
tudine, quam racionabili promtitudine impenderint semetipsos. Set
hec non ad insipienciam sibi, nam dum Deum promereri talibus
hostiis studuerunt, in districto examine non iram, set, ut pie creditur,
graciam invenerunt, et quod deesse sibi viderunt in propriis, de
vestris copiis sustulerunt. Beati nempe illi, quibus Deus peccatum
non imputat vestro propicius interventu. Beati, quorum iniquitas
tegitur operta vestre latitudine caritatis. Hiis enim pigmentorum
odoribus mortis gemitus abrogatur, sensus obdulcatur doloris veteris
nove letitie libertate, quin eciam mori lucrum reputant post hanc vitam
ad spem sacram analogice nianuducti, ubi renovatis splendescunt
92 Briefe. J. 1274.
exuviis nescientes aniplius, quid sit viscus, nexus, clavus aut laqueus
terrenorum. Porro iam paulisper de illis loqui libebat, cum quibus
coUoqui non licebat. Set exnunc ad perorandam causam propriam
lora reflectimus in vestre concilio sanctitatis. Cupimus enim vestris
aflectibus inseri (?) et ad hoc succrescentis vite radices extendere ad
vestrarum decursus aquarum, quas hauritis in gaudio de fonttbus
salvatoris, quibus rorati suavius et rigati copiosius germinantis flores
etatis in fructus transeant honestatis. Sumus etiam pro patribus iilii
nati vobis tam morum quam rerum, tam sensus quam census, tam
actionum quam possessionem legitimi successores. Unde erga vos
habundat in nobis amor patrius, zelus paternus, fides consanguinea,
favor germanus, originalis devocio, reverencia filialis. Ita ut, cum
hec nobis insita sicut extraduce (?) cognoveritis, fronte libera nos in
vestris oportunitatibus requiratis. Ceterum serene recordacionis pater
noster, dum adhuc viveret, crebro in vestris capitulis, presertim
generalibus, dari sibi petiit domum unam, set morte preoccupatus
infausta, quod postulaverat, non accepit; tamen pro bone voluntatis
proposito premiandus ab eo, qui cor votivum suscipit, etiam si restricta
per impotenciam manus ad opera non processit. Nos igitur pro
ipsius remedio et proprie salutis augmento id ipsum humiliter ct
attente prece poscimus renovatn. Quamvis enim in spaciosis par-
tibus nostro regimini celitus commendatis messis plurima, operarii
pauci, rarus angelus, languencium multitudo, vos ad id, quod petimus,
debeant faciliter inclinare, qui perfectionis discipuli dixistis patri et
matri: nescio vos, Christum pauperum in paupertate voluntaria con-
sectantes. Plurimum tamen speranms negocio valiturum, (juod
honorabilis vir prior vester provincialis, cum comitiva sua transitum
per nostram Marchiam faciens, prudenter advertit locorum graciam,
villarum situm, oppidorum statum, civitatum ordinem, ubertatem patrie,
populi frequenciam, de quibus et aliis, que discrecionis sue commen-
data sunt auribus, sinceritatem vestram reddere poterit certiores.
Semper bene valete. Her(mannus).
Fol. 125. In dem Buche des Johanii Samuel Seckt, Versuch einer Ge-
schichte der Uckermarkischen Hauptstadt Prenzlau (1785) I, 50 heifst es: »Zwei
Inschriften in der jetzigen Nikolaikirche, welche vormals die Klosterkirche (der
Dominikaner) gewesen ist, machen uns das Jahr der Fundazion derselben und den
Namen der Stifter des Klosters bekannt. Die Kirche und vermutlich auch das Kloster
wurden im Jahre 1275 gegrundet . . Die Stifter waren Markgraf Johann II. von
Brandenburg und seine Gemahlin Hedwig.« Die beiden Inschriften lauten: i. Anno
domini 1275 3. nonas maij fundata est ecclesia ista in honorem s. crucis ....
Anno domini 1375 (statt 1275) 4. nonas junii fratres Predicatores . . . locum istum
receperunt ct in eodem ecclesiam et claustrum aedificare coeperunt. 2. Anno
domini 1281 4. idus septembris obiit marchio Johannes fundatur istius conventus.
Die Einweihung der Kirche fand 1343 Marz 12 statt. Vgl. auch J. M. de lu
Pierre, Ausfuhrliche Geschichte der Uckermark, 389 f.
J. 1275. Briefe. 93
C4.
Ordembruder werden mit der Grnndung des Konvenles in Pren:(lau
beauftragt, (jzyj.)
Fratribus ad recipiendum domum novam missis Her(mannus\
Quia multis de causis expedire creditur, quod domus ordinis m
Premezlavia^ statuatur fratribusque fulciatur ydoneis opinione et
virtute pariter redimitis,* de sinceritatis vestre promptitudine gerens
in dommo fiduciam pleniorem, vos, ut in loco predicto moremini,
illuc duxi tenore presentium destinandum, committens, quatinus
post VIII dierum terminum iniunctam vobis obedientiam exequamini,
mtendentes iuxta graciam celitus vobis datam, qualiter novella plan-
tatio, cuius vestre mdustrie credita est cultura, ad honorem Dei pro-
ficiat et fructus inde proveniat videlicet animarum. Ad hec in ter-
minis adiacentibus annonam et alia vite subsidia mendicetis, ut, cum
in provinciali capitulo conventus mittitur, gratulari possint de prece-
dentium providencia subsequentes. Valete et or(ate pro me).
' So Or. * redinitis HS.
Fol. 126^. Vgl. die vor. Nr. Wer den Auftrag giebt, der Provinzial oder
sein Vikarius (Hermann von Minden?), ist hier nicht ausgedruckt; doch wird in
der zweitfolgenden Nr. der Provinzial genannt.
65.
Der Subprior des Halberslddter Konventes wird :(tim Prior des
neu :f// grundenden Pren:(lauer Klosters ernannt, (i2yj.)
Suppriori Halberstadensi. Karissimo et infra. Verum quia
fratribus illuc missis et mittendis nondum de aliquo, ad quem
respectum principalem habeant, est provisum, de vestra circum-
spectione gerens in domino fiduciam pleniorem, vos absolvo a
supprioratus officio per presentes, volens et in remissionem pecca-
mmum vobis iniungens, quatinus infra dies VIII vadatis pro rectore
fratrum et loci moraturus ibidem, quousque per capitulum vel per
provincialem officium aliud ordinetur. Interim quoque fratres ipsi
vobis tamquam priori suo intendere reverenter et obedire humiliter
in omnibus tenebuntur. Ceterum quia novella plantatio rebus adhuc
necessariis est exuta, placet, quod vestes vestras et libros ac que-
cumque bona vobis ex pietate fraterna conventus alii voluerint elargiri,
pariter deducatis nec aliquid reiciendum puto, quod in calicibus,
missalibus, ampuUis, candelabris, mensalibus, thure, lino, cera cum
gratiarum percipitur actione. Valete etc.
Fol. 126V. Vgl. die vor. Nr.
94 Briefe. J. 1275.
68.
ProvinT^ial (Ulrich) teilt dem Prior des Halberstddter Konventes
mit, er habe den dortigen Subprior mit der Grundung des Klosters in
PretiTjau beauftragt, und schreibt uber seine Gesundheit, (i^jf,)
Provincialis priori Halberstadensi. Karissimo et infra. Quia
in Prinzlaua, meliore videlicet terra et civitate marchionatus versus
Po(r)zwalc, utile valde et necessarium visum est recipere domum
unam, sicut prior Hildensis vobis exponere poterit viva voce, iam
fratres illuc cjuosdam electos ad capessendam datam ipsis cum
bonis et multis ediiiciis aream destinavi. Ad quod reverendi viri
priores circumpositi supra virtutem voluntarii sunt reperti, nichil
arbitrantes terminos amittere, necessaria prebere, fratres sibi dilectos
illuc mittere, quos vix unquam se autumant recepturos. Verum
quia inter ceteros, qui ad structuram tabernacuii in cordum simpii-
citate et leticia optulerunt, mihi de vestra benignitate relinquitur
amplius presumendum, ex vestri regiminis ofilicina quendam sustuli
lapidem angularem, vestrum scilicet suppriorem, quatinus fratribus
mittendis iliuc iuxta datam sibi intendat gratiam, ne pusillus grex
convenienti duce et . . . populus, dum per turmas egreditur, careat
preceptore. Dilectionem igitur vestram rogo et exhortor in domino,
quatinus caritatis poculo soporatus, que secundum apostolum omnia
credit, sperat, sustinet paciens et benigna super ablacione coste spiritalis,
que de latere vestro rapitur, dolorem nesciatis, quem plerumque
separatio continui operatur . . . Ceterum noverit affectionis vestre
sinceritas, quod iuxta modum meum valere me iudico competenter.
Et si in hiis aliquando invenior minus habens, pre gaudio spem non
appendo, sperans, quod non sit inanis in domino labor noster. Utinam
et vos valeatis et vivatis per tempora longiora. Valete.
Fol. 126V.
67.
Der Provin:(ial tadelt einem Prior gegeniiber die Aufnahme von
mangelhaft Unterrichteten und giebt fur den Sohn des Wohlthdters des
Klosters Dispens. (Um 127 j)
Provincialis priori. Quibusdam referentibus intellexi, quod fratres
vestri conventus sunt ad receptionem personarum inutiiium nimis
proni, non attendentes defectum scientie, cui tamquam turri fortitu-
dinis nititur ordo noster, nec pensantes etc. Vobis igitur committo,
quatenus eisdem in huiusmodi excessu consentire minime debeatis,
quin etiam, si, postquam domum predictam visitavi, aliquos deficientes
scientia receperunt, vos tociens triJuana ieiunia in pane et aqua con-
sencientibus imponatis, quot propria convicti conscientia inhabiles
receperunt.* Ceterum cum . . novicio, cuius pater fratribus astitit
beneficiis oportunis, quando fragantibus adhuc desolatoriis carbonibus
in camino erant positi paupertatis, quatenus profiteatur, dispensare
J. 127). Briefe. 95
poteritis, tenuitate scientie non obstante, dummodo alias ydoneus
reputetur.
Folgt noch : vel vestierunt vel induenint, wohl fomielhafte AusschmOckung.
Fol. 119. In dem vorangehenden an den Konvent gerichteten Schreiben
heifst es: Qjuam grave detrimentum ordini frequenter afferat quamque gravius
spondeat nocumentum minus idonearum multipHcacio personaruni, dies diei eructuat
et experientia clamitat in plateis. Unde petitionem vestram pro . . . novicio
porrectam, quatenus ad* professionem recipiatur, brdinatione capituli non obstante
non suscepi . . . set . . . priori vestro per litteras speciales sub certa forma in
hac parte decrevi committere vices meas.
68.
VersetTiung eines Priors von Lowen nach Koln, besonders mit
R&cksicht auf Alhertus Magnus. (Uni 127 j,)
Littera ad priorem, qui ])ro priore petebatur in conventu alio,
id est Louaniensis ad Coloniensem. Litteras fratrum . . recepi
continentes, quod, cum essent prioris solacio destituti^ die ad
eligendum prefixo convenerunt et invocata sancti spiritus gracia
maior pars eorum in personam vestram oculos direxit vos dicto
conventui postulans in priorem. Yerum cum mihi secundum morem
esset huiusmodi postuiacio adiunctis pro approbatione et confirma-
tione supplicationibus presentata, in lance rationis appendi necessi-
tatem domus Coloniensis, cui concedi, et caritatem domus Loua-
niensis^ cui vos eripi oporteret et adverti, quod, licet pari affectu
utramque amplecti tenear et fovere, plus tamen domus uoloniensis
ista vice pro domini Al(berti) reverentia accipiat in effectu, propter
quod votis postulantium annuens vos a prioris officio, quod ^eritis,
absolvo et concedo vos ac confirmo Coloniensi conventui in priorem,
discrecioni vestre committens attencius et iniungcns, quatenus sine
more languoris obstaculo ad decretum vobis conventum accedatis
ofHcium vestrum secundiim datam vobis a Deo gratiam exerceri
diligenter.
Ad conventum, ad quem transfertur schreibt der Provinzial das-
selbe und bemerkt: Non inmerito hesitavi, utrum magis expediret
vestris favere placitis vel plus deceret fratrum Louaniensium prospi-
cere commodis . . . Sed subito hec cogitacionum disceptacio con-
quievit, cum stateram domini Al(berti) reverentia paci et utilitati
vestre superaddita inclinavit.
Fol. io8«. Eine genaue Datierung ist schwer, da aufser dem Aufenthatt
Alberts d. Gr. in Kdln kein historisches Faktuni angegeben ist. 1265 ist Konrad,
1272 Emund, 1280 Heinricli Prior. Vgl. Ennen, Quellen zui* Gesch. der Stadt
Kdln II, 484; III, 62, 199.
$6 Briefe. J. 1275.
.69.
Der Pravin:(ial lobt die Schwestcrn voti KranschwitT^ wegen ihres
Oberganges T^ur strengen ObservanTi und ermuntert sie Tium Ausharren.
(Um J27S')
Sororibus de Crozwiz provincialis. Referente mihi karissimo
priore . . letanter accepi, quod unctione^ que docet de omnibus,
mcitate relicta paulisper vite consuetudine laxioris in artioris obser-
vantie semitas statuistis convertere pedes vcstros. Verum cum aii-
quando expediat equum licet bene currentem calcaribus adhibitis
perurgere, vestram devocionem, de qua viciniora saluti presumo^
exortandam duxi et sollicite commonendam, (^uatinus preteritorum
oblite iam nunc ad fortia brachium roboretis, mcedentes sine mur-
mure in omnibus artificioribus, quas regularis precipit disciplina et
ad que omnipotenti domino votive solvenda manus proprias defixistis.
Nec enim religio munda et immaculata apud Deum et patrem dici
poterit, que pacem pectoris et mentis sab^b^atum non custodit, set per
campos iibertatis lacius pervagatur nuUis religionis iimitibus religata.
Ad hec ut ad emulacionem carismatum meliorum inducamini, quiDus-
dam quasi premiis illectivis prefato priori me noveritis commisisse,
quatinus voois obedientibus et devotis auctoritate mea tribuat spiri>
tualium^ gratiam gaudiorum, indevotis autem et pertinacibus non
omittat per censuram ordinis rependere, quod merentur.
» Doppelt HS.
Fol. iio.; Nach Schmidt, UB. der Vdgte von Weida, Gera und Plauen
I, 87 war Kronschwitz schon vor 1246 November 9 der Sorge der Dominikaner
ubertragen; vgl. daselbst auch Nr. 375. Wahrscheinlich handelt es sich hier um
Annahme bestimmter Regeln. Die Dutierung erfolgt nach der Stellung.
70
(Der ProvinTiial) ^dert den Prior von Bremen auf, wahrend
seines Priorates sich des lerminierens und anderer fur einen VorgesetTiteu
ungeeigneter Dinge :(ii. enthalten, (Um 127 j,)
Priori Bremensi. Postquam in conventu vestro pro modo meo
gesseram operam visitacionis, de persona vestra quedam intellexi, que
haut dubium emendassem, si pnus meam in noticiam devenissent.
Hoc est, quod vos, ut audivi, afflictionem additis afflicto. Cum sitis
prioratus officio admodum oneratus, terminos nichilominus habetis
ut frater alius et eisdem specialiter intenditis predicando vel ab eisdem
exilia vite subsidia mendicando. Sciens igitur hoc ordini minime
convenire, quod prelatus^ dum ad utrumque festinat, neutrum bene
peragat, volo et attente vobis committo, quatenus cure domus vestre
introrsus et ipsius custodie principiis intendatis, exteriora vero per
alios expediatis. Satis etenim est et habundans/ si fratres per vestre
presencie graciam discunt, bonitatem, scientiam, disciplinam, quando
lidem cum eisdem parietes vos circumdant. Multum enim reputari
J. 1275 -1277. Briefe. 97
debet, quod singulis annis pro visitacione provincialis capituli per
viaruni discrimina fatigatum oportet in mensam alienam respicere et
palpare ostia exterorum. Nichilominus tamen vos aut alium sic
includere nolo, quod modius candelabro supponatur, set potius, qut
curam suscepisse videmini generalem fratrum singulorum, terminos
transeatis, ut exinde possitis discere, qualis de ipsis fama sit et quis
fructus. Ad hec episcopis et magnatis, intra quorum districtum pre-
dicationis vestre termini porriguntur, vos magis deest oportune,
fratrum necessitatem exponere vel saltem, quod parva excedit donorum
compendia, ipsorum gratiam iuxta datam vobis a Deo prudenciam
ordini comparare.
Fol. 121.
71.
(Der Provin:(ialprior) ^ewdhrt detn Prior von Rostock das Recht,
wenn FUrst Nikolaus (von n^erle) seine Hofhaltung verlegt, dem Hofe
V^ folgen und die Beichte der Hdjiinge :(U horen. (Um 127 j, vor 1277.)
Priori Rozstocensi provincialis. Ut, quod in nobis est, salutis
non desit occasio animabus, tenore presentium vobis committo, qua-
tenus, si curia domini Nicolay et filiorum eius se extra terminos
vestros ad loca transtulerit alia, illuc ad ipsos possitis accedere et
confessiones audire curialium necnon ad istud negocium fratres alios
ipsius curie confessores mittere, cum fueritis requisitus, donec duxero
prohibendum. Valete et cetera.
Fol. 1 24 V. Da das Schreiben unbedingt vor 1 286 fallt, so kann wegen £r-
wahnung der filii nur Furst Nikolaus I. von Rostock-Werle 1229— 1277 gemeint
sein. Rostock wurde gestiftet 1256; vgl. Mecklenburg. Jahrb. 21, 20.
72.
Proviniial Ulrich beauftragt einen Prior mit der Grundung eines
Konventes in NUrnberg, (Um i2jj.)
Karissimo in Christo priori N. frater Ulricus. Quia, sicut
nostis, providere, qualiter domus recipiatur in Nuremberch, mihi a
provinciali capitulo est servatum, iam adesse tempus iudicans opor-
tunum, quo ad id possint corda hominum facilius inclinari, vobis
iniungo pro augmento vestrorum nieritorum, quatinus assumpto fratre
N. domus N., q^uem ad id auctoritate presentium evocetis, ad pre-
dictum locum sme niore dispendio personaliter accedatis et iuxta
datam vobis a Deo gratiam inpendetis operam efficacem, ut consequi
possimus aream honestati et utilitati ordinis congruentem. Et quia
pro huiusmodi negocio partes vos oportebit forsitan secedere in
adversas, ita ut aliquando coram fege, quandoque coram episcopo, inter-
dum coram aliis vos oporteat comparere, ne, cum quasi sokis pluribus
intenditis, ad singula minor sitis, diiectis in Christo fratribus . . et . .
conventuum tahum dedi similiter in commissis, quatenus in prefate
Finke, Dominikanerbrlefe. 7
98 Briefe. J. 1275.
domus petitione, acceptione, positione, dispositione vobis assistere
debeant et vos illis. Ceterum si de pluribus fratribus aut re alia, (juc per
meum possit aut debeat expediri omcium, indigetis, ad me mittite con-
fidenter, opem et operam quam ferre aut dare me convenit, promptius
recepturi. Inter cetera advenatis, si possetis habere aream nunc
Scotorum. Set si per multa est ad hoc dispendia laborum et tem-
poris veniendum, quia forsan dominus episcopus non potest faciliter
mclinari et si ^ domino apostolico est petendum, qui in talibus con-
suevit se morosum et dimcilem exhibere, vel forte emolumentum est
modicum vel nota aut capcionibus plenum seu magnum esset onus,
si non posset aliter fieri, quoniam persone discole in nostro ordine
locarentur, omissa penitus area huiusmodi aliam.inquiratis, sicut videritis
fratrum commodis expedire.
Fol. 130^'. Nach MQllners handschriftlich erhahenen, bis i6cx> reichenden
Numberger Annalen wiire der Bau des Klosters schon 1248 oder 1250 begonnen.
Derselbe berichtet namlich nach giitiger Mitteilung des Stadtarchivars Mummen-
hpff in NQmberg zum Jahre 1240: »Das Prediger Closter zu Nfiraberg ist zu bauen
angefangen worden um das Jahr Christi 1248 oder 1250, dazu hat ein Burger
Ott Winkler genannt den Flecken oder Hofstatt gegeben und sein Bruder oder
Vetter Hanns Winkler den Bau angefangen. Der ist aber allem Anzeigen nach
langsam von statten gegangen, denn anno 1271 an St. Wenzels Tag hat der
Prediger Orden einen grofen Convent oder Versammlung zu Nuroberg gehahen,
bei welchem difs Closter erst in den Orden aufgenommen worden. So ist noch
heutiges Tags (leider jetzt nicht mehr vorhanden) eine Tafel in difs Closters
Kirch, daran geschrieben stehet, dafs dieselbe anno 1271 voUbracht und es der
Ehre der Jungfrauen Maria geweyhet worden. Am Closter aber ist erst lange
heraach noch mehr gebauet, dann Bischof Heinrich zu Bamberg anno 1328 den
28. Febraarij diesem Convent erlaubt, dafs sie zu solchem Bau im Stift Bamberg
bis in 100 Mark Silbers samlen mdgen.« Nach obigem Schreiben ist die Nach-
richt des sonst gut informierten Annalisten falsch. Durch das Provinzialat Ulrichs
ist fur die GrQndung, nur um diese kann es sich nach den Ausdrucken positione,
dispositione handeln, ein Zeitraum von 5 Jahren gegeben, der aber durch die £r-
wahnung des Kdnigs und des Papstes (Rudolf von Habsburg, Gregor X.) auf
1273—77 eingeengt wird. In die Zeit nach 1273 weist der Umstand, dafs ein
der t)bersicht uber die Verhandlungen eines Provinzialkapitels angehangtes Ver-
zeichnis in unserer Handschrift schon Prenzlau (1275), aber nicht NQrnberg er-
wahnt. Vgl. Einleitung.
73.
Provin:(ial (Ulrich) teilt einem Adligen, der ein Kloster in Nurn-
berg :(ti haben wUnscht, mit, dafs die BrUder dafHr seien uud er einen
Prior mit der Griindung beauftragt habe, (Um I2jj,)
Nobili viro et strennuo prosperos semper. ad salutaria vota
successus. Benigne collationis vestre, quam mecum in castro vestro
super receptione domus in Nurenberch aliquando habuistiSy non
immemor vestrum afFectum exposui fratribus m capitulo nostro con-
J^i275. Briefe. 99
grejgatis. Qui quasi divinitus moniti concorditer ad hoc votis sin-
cerioribus aspiraDant, quatinus conventus nostri ordinis in predicto
loco statuatur sub divino nu{u et vestre presidio honestatis, qui vobis
cedat ad meritum et saiuti proficiat animarum. Cum igitur karissimos
in Christo . . priorem N. et fratres quosdani destinaverim ad hujus-
modi negotium exequendum, nobilitatem vestram rogo, sicut possum,
quatenus ipsis adesset et assistere dignemini oportune, impedimenta
undique removendo et utilia pro divini nominis reverentia procurando.
Semper valeat et crescat prosperitas vestra.
Fol. 130V.
74.
Der Konvent von Steige bittet den Ordensgeneral Johannes um
Aufnahme in den Verband des Dominikanerordens. (Um I2jj.)
Honorabili et religioso viro fratri lo(hanni) magistro ordinis . .
prior, . . supprior totusque conventus fratrum de Stevga cum devotis
orationibus aflfectum reverentie filialis . . Pater amabms, nos sumus,
quorum professioni dederunt originem . . . fratres ordinis vestri,
quos Argentinen(^sis) dioc(esis) Predicatores habuit primitivos, de
quibus adhuc vivit residuus frater videlicet Alex(ander3. Ipsis itaque
plantantibus . . . rigavit sedes apostolica ratihabitione, confirmatione
et priviiegiis favorabiiiter prosequendo . . . In huiusmodi itaque bonis
collatis celitus exultantes hoc solum ingemiscimus, quod nondum . . .
in sanctorum plenitudine detinemur. Militamus enim sub loci antistite,
cuius iurisdictioni nos subicit ius commune (?). Respiramus autem
suD fratrum vestrorum conventus Argentinensis culmine, quibus nos
commendat beneficium speciale. Nam ab ipsis visitamur, corrigimur,
reformamur auctoritate diocesanorum sibi invicem succedentium ab
annis circiter L. Hoc in bivio constituti . . . prosternimus totis pre-
cordiis exorantes, quatinus conventum nostrum cum duabus grangiis
vestro incorporari ordini seu uniri immo subici concedatis.
Fol. 133. Es ist zu keiner engern Verbindung gekomnien. St. bei
Schlettstadt.
75.
ProvinTtal (Ulrich) fordert :(ii einer Besprechun^ auf Sonntag
Judica betreffs Verlegung des Provin:(ialkapitels auf. \i2y6.)
Nuntiis, qui tulerunt Htteras, cjuod domus . . capituium pro-
vinciale celebrare non posset, provincialis. Ex diversarum htte-
rarum serie, quas transmisistis , accepi, quod salva pace fratrum
propter commocionem vestrarum partium nimiam hac vice celebrari
non possit capitulum in Wienna. Super quo non mediocriter con-
turbatus, quid maneret agendum, ex consilio proprio non inveni.
Dilationem igitur amplectens fructum maturioris consiUi promitten-
tem vobis iniungo, quatenus in loco . . ineam presentiam expectetis,
7*
lOO Briefe. J. 1276.
ubi una vobiscum^ cum aliis, qui exercitatos habent sensus ad discrc-
cionem, in dominica ludica discutere et iudicare, propono, quid facto
opus sit et quid expediat tante rei. i
Fol. 125. In der folg. Nr. werden etliche zu einer Beratung an ungenanntem
Orte eingeladen. Diese und die folgenden Nrn. beziehen sich auf die Wirren
des Jahres 1276 zwischen Ottokar von Bdhnien und Rudolf von Habsburg. Den
Augsburger Tag von 1275 Mai 15 hatte O. noch beschickt; auf ihm wurde er
geilchtet. Bald begann der Krieg. Wien hielt treu zu O. und wurde lange be-
lagert. Kdnig Ottokar hatte, wie aus dem folgenden Schreiben hervorgeht, vom
Provinzial die Verlegung des Provinzialkapitels verlangt. Obiges Schreiben fallt
also wohl in die ersten Wochen des Jahres 1276.
76.
ProvinT^ial (Ulrich) teilt Kbnig (Ottokar) von Bbhmen die Ver-
legung des Provin:(ialkapitels mit, (1276).
Idem provincialis regi Boemie, qui persuasit, quod capitulum
transferretur. Serenissimo. Pater immense maiestatis, per quem reges
regum etc. . . Grates agimus et non ingrati gratias solvimus, quas debe-
mus, ex eo, auod vos in prestanti licet culmine constitut(i) ita manus ^
clementie inclinavit, ut inter tot curarum turbas, quibus regalia pectora
frequentantur, pauperum fratrum et eorum, que ad ipsos pertinent,
dignemini memmisse. Celsitudinis quippe vestre reverendi apices con-
tinebant, quod fratrum nostronim, ut accepistis, in hoc propositum
resideret, ouatenus tali tempore . . nostrum celebrari deoeret capi-
tulum in Wienna. Verum cum propter opinionem bellorum soUertius
oporteat agere hos, qui ad regni vestri custodiam sunt accincti, pia
sollicitudine timuistis, ne accedentes illuc etiam vobis ignorantibus
personales aut reales iniurias paciantur; unde suasistis provide pre-
dictum capitulum potius in tuto constitui quam oborta^ tempestate
periculis navigari. Advertentes igitur, quod non deceat terminos
transgredi consilii salutaris, quod benigne mentis vena purior emanavit,
ad conventum alium predicti capituli onus transtulimus et honorem,
preces conditori omnium . . . humiliter efFundentes, quatenus diffusa
celitus caritate dies vestras in ea, quam mundus dare non potest,
pace disponat, sanctum tribuens desiderium, recta consilia, opus
iustum, quamvis huiusmodi mutacio ordini non consueta multum
contineat laboris ac dispendii, addiderim et pudoris, ex eo quod fratres
nostri auctore Deo vita probabiles, doli rugam et capcionis maculam
nescientes tamquam mahvoli repelluntur. Alias vero regna commota
transire, urbes obsessas ingredi ac inter strictos parcium gladios versari
tamquam superne pacis discipuli sine suspicionis calumpnia permittun-
tur. Verum cum hoc non sit retorquendum ad iniuriam, quod vobis
habundantem proficere creditis ad cautelam, nuilius doioris ex hoc
fratres acerbitate torquentur, set amatori pacis domino devota prompti-
tudine substernuntur assiduo supplicantes, quatenus difFusa in mentibus
J. 1276. Briefe. lOI
hominum caritatc arcum conterat, arma confringat, conflet gladios
in ligones ...
1 manu undeutlich HS. ' oborata HS.
Fol. 123. Vou quanivis hujusmodi mutacio au werden die einzelnen Satze
mit adde si vis angefugt. Wahrscheinlich Konzept. £s folgt noch eine langere
Stelie aus Cassiodor uber den Frieden. Aus dem Schreiben klingt deutlich der
Unmut des Provinzials uber das kOnigliche Ansinnen.
77.
ProvifiT^ial (Ulrich) teilt den deutschen Domintkanern die Fer-
legung des Pr(win::^ialkapitels mit, (i2j6.)
Provincialis universis per Teuthoniam fratribus de transiatione
capituli. Universitati vestre presentibus innotescat, auod nuper, cum in
partibus degerem transalbinis,^ recepi litteras illustns regis Boemorum
ac fratrum conventus Wiennensis nec non aliorum sub obtestacione
multifaria suggerentium , quatenus propter opiniones bellorum et
sediciones, quibus Austria cum adiacentious sibi provinciis lacessitur,
provinciale nostrum capitulum transferatur, perturbatis enim conscientiis
seva presumentibus. Ita per omnium viarum capita et itinerum
compita custodum industria vigilat armatorum, ut nemo cuiuscumque
vite aut professionis illuc ingredi aut regredi valeat saiva pace. Si
que inveniuntur littere inter discussam suppeliectilem et lustratas
exuvias nudatorum, ipse totius secreti iacturam subeunt laniate vel
certe, si quicquam continent, quod maiestati regie sit adversum,
tremende mortis dispendia portitor non evadet. Quamvis autem
experimenta et «testimonia nimis credibilia astruerent hunc rumorem,
ea tamen uti non debui potestate, ut per me convellerem aut mutarem,
quod per conscriptorum acta patrum fuerat racione ordinatum. Unde
in domum . . priores et fratres quosdani alios dono consilii preditos
convocavi, quibus una mecum visum est bonum et expediens habun-
dante cautela prospicere prdinis honestati, ut videlicet secreta fratrum
direpta non ponantur sub oculis solis huius, etiam si nullas ipsi
paterentur contumelias et errores. Igitur in nomine patris et niii
et spiritus sancti onus et honorem provincialis nostri capituli, quod
in Wienna debuerat celebrari, ad domum . . transfero per presentes,
mandans quod priores singuii cum electis sibi sociis ad locum pre-
dictum in nativitate virginis gloriose curent accedere, ut oportet.
» So HS.
Fol. 1 24. £s folgt : Fratribus, ubi ponitur capitulum, fere per hunc modum
usque ibi »celebrari ad domuma. Addatur vestram. Fratribus, ubi post fuit positum
capitulum simpliciter ut supra(?).
102 Briefe. J. 1276.
78.
Provin:(ial (Ulrich) teilt dem Lektor Alexander (in Kanstan:^) die
Grunde mit, warum er dorthin das Kapitel verlege. (i2j6.)
Provincialis fratri Alex(andro) lectori ibidem de eodem. Cum
inter ascitos docte prudencie viros de loco transferendi capituli ageretur
et in hoc, quod^ videlicet staret in Constantia, patrum sentencie
concordarent, vestram verebar faciem tamquam cominus apparentis
timens, ne in sperata mutacio et super ordinacio improvisa mentem
vestram, quam serenam servare studui, aliqualis molestie nebula super-
volans obumbraret . . . Verum ut inter cetera vobis intencionis mee
portio innotescaty hanc unam de causis noveritis, ob quas hac vice
superiorem provintiam locum dare capitulo oportebat. Nam si abso-
lucionem meam, quam affectuose postulo, efncaciter impetrabo, item
si provintia fuerit per certas vicariorum custodias partienaa, examinate
discretionis vestre et aliorum consilium habebitur aamodum oportunum.
Qui cum non possetis in partes remotas sive transalbinas et cum
gravi laborum dispendio vos conferre, tamquam subducta lucerna
consilii sanioris ad montes caliginosos^ impingerent pedes nostri.
Val(ete).
1 caliginosas HS.
Fol. 124. Die Absolution erlangte Ulrich im folgenden Jahre. Alexander
scheint in der Familie des KOuigs Rudolf sehr angesehen gewesen zu sein. Zu
1276 berichtet das Chron. Colmar. in MG. SS. XVII, 244: Lector Predicatorum
Constantiensis Alexander nomine eundem (Rudolfs Sohn Karl) de sacro fonte
levavit.
79.
Provin:(ial (Ulrich) tadelt die Konstan^er Dominikaner wegen ihrer
Weigerung, das neue Provin^ialkapitel :(u Ubernehmen und erklart, dafs
dasselbe unbedingt bei ihnen stattfinden mHsse. (1276.)
Fol. 125. Gedr. Ztschr. f. Gesch. d Oberrheins N. F. V, $36 f. Die
Litteratur uber das Konstanzer Dominikanerkloster findet sich neuestens voUst^ndig
gesammeh in Kraus, die Kunstdenkmsiler des Grofsherz. Baden I, 244 ff.
80.
(Konig Rudolf von Habsburg) empfiehlt sich der FHrbitte der
Dominikaner und legt ihnen die KreuTiT^ugsangelegenheit ans Her^.
(^276.)
Olim super montem Syon reges constituti populis inperantes,
tribubus dominantes, terrarum terminos possidentes, ne vie iuste
compendia preterirent et ne quando irasceretur dominus, cuius nutus
ipsorum corda sicut divisiones aquarum ad quecunaue voluit inclinavit>
hanc utraque manu curaverunt iapprehendere oisciplinam, ut sibi
niterentur attrahere familiarius affectu puriore, sociare fidelius studio
J. 1276. Biicfe. 103
propensiore, stringere tenacius glutino fortiore, quos Dei noverant
domesticos et amicos, nec ista ad insipientiam sibi. Nam sub
tantorum patrum presidio, sollertia, patrocinio et tutela in fide stabiles
et in opere efficaces dirigebantur ad salutaria, retrahebantur a noxiis
et pie conversacionis augmentum et continuum divine protectionis
auxilium meruerunt. At ut constet immobile duorum exemplo vel
trium testium verbum istud: ecce ad tubam propheticam David,
qui in saxo funde humiliaverat exaltacionem Golie, postquam de
ovicula pauperis cibos paraverat pe(re)grino, compunctus et perterri-
tus paradigmate, peccavi, inquit, et peccatum audivit translatum a
culpa ad veniam, ad ignoscenciam ex reatu. Ozias in diebus Zacharie
videntis requisivit dominum et nonien eius propter crebras victorias
usque ad bgipti introitum vulgabatur. Ille quoque, qui florens in
palacio suo et quietus in domo sua rerum summam et regnorum
tenuit monarchiam, ad oraculum Danielis peccata sua elemosinis et
iniquitates suas misericordiis pauperum redimebat. Quare iam veteribus
utimur novis supervenientibus? Cur non pocius, quod una fide, uno
spiritu sub complexu unius lapidis angularis vates convenerunt et
principes profitemur. Multi, ait veritas, reges et prophete voluerunt
videre, que videtis, et audire, que auditis, tamquam in auctorem fidei
et consummatorem Ihesum totos sese disciplinabiles spiritualiter con-
vertentes. Nos igitur regum successores, vos propnetarum imita-
tores,* nos regnantium domestici, vos sub celesti policeia cives Dei,
nos homo natus ad laborem, vos avis subvecta alarum remigio ad
volandum, vos semen bonum, quod in terram cecidit obtimam, fructu
muitiplici redimitum, nos semen, quod ex amministracionis sollici-
tudine positum inter spinas vel quod iuxta viam commeantium
frequentia perfocatur.* Proinde ad quam dilecta tabernacula ordinis
vestri in absconsionem et sanctitatem fidelium ab estu et pluvia
preparata et tentoria, que fixit dominus, properantes, benignitatem
vestram desideriis, quibus possumus, exoramus, quatenus inter obse-
crationes, orationes, postulaciones, graciarum actiones, quas pro
omnibus, qui in sublimitate positi sunt, iubet fieri magnus Paulus,
nostri memores et inclite consortis nostre Anne necnon karissi-
morum liberorum nostrofum non immemores existatis, ut ad veri-
tatis agnicionem promoti tranquillam et quietam vitam cum pietate,
que tronos roborat, transigamus. Ad hoc venerandum et sublime
crucifixi negocium, cuius signum cum multis viris magnificis nobis
assumpsimus sub florido Nazareni titulo gloriantes, habeat sibi vestra
devocio commendatum, quatenus victrice Dei dextera virtutem faciente
ct mirabilium suorum memoriam renovante fastum Egiptiacum et
feritatem barbaram conculcemus et purgatis abhominacionibus gentes
revelata facie fidei gloriam speculentur, ad matris gremium et ad
pastoris ovile de lupi faucibus reducende. Semper bene valeat uni-
versitas vestra.
* initatores HS. • prefocatur HS.
Fol. 135. Gedruckt Winkelniann, Acta imperii inedita II, 764 Nr. 1097.
Daselbst ist das Schreiben Heinrich von Karnthen, Kdnig von Bdhmen, zugeschrieben,
104 Briefc. J. 1277.
mit der Datierung (i 307 — 1310), blofs aus deni Grunde, weil Heinrichs Gemahliu
Anna hiefs. Nun ist dem Charakter der HS. nach schon diese Datierung ausge-
schiossen. Der Brief gehOrt in eine Gruppe von Schreiben aus dem Provinzialate
Ulrichs (1272—77) und Schreiber ist unzweifelhaft Rudolf von Habsburg, der 1275
Oktober in Lausanne das Kreuz nahm und dessen Gemahlin ursprQnglich Anna (von
Hohenburg) sp^ter, Gertrud hiefs. BezQglich des Adressaten haben wir die Wahl
zwischen dem Provinzialkapitel in Konstanz (1276), an das ein in der HS. auf der
Seite vorher stchendes formelhaftes Schreiben erinnert (excellentissimo et magniiico
nobili et discreto talis provincialis et difHnitores capituli provincialis Constancie
celebrati) und dem Gcneralkapitel in Pisa (1276), das von Rudolf mit reichen
Geschenken bedacht wurde. Vgl. Annal. Basil. ' in MG. SS. XVII, 200: Rex
Ruodolphus ad capitulum Preedicatorum Pyse celcbratum misit triginta marcas.
81.
Provin^^ial (Ulrich) bittet den Ordetisgeneral (Johannes) unter
Anerbietung ad legendum um Entbindung votn Amte. (1277,)
Provincialis magistro ordinis. Pater tam amabiiis mihi Quam
venerabilis, usquequo clamabo vim paciens^ vociferor, nec audi tis, p lagas
meas detego, nec videtis dolorem^ exaggero, nec sentitisl lamllllsuper
me mutantur tempora, ex quo grandi pressus lapide ofEcii incumbentis
non datur respiratio vei, ut salivam meam de^luciam, indulgetur. Cura
deprimity curatio non defendit, onus mergit, lionor desipit, corpus
deticity cor tabescit. Nescio, quid faciam, quo me vertam. Interim tamen
fastiditus revertor ad benignitatis vestre ostium, queritans, pulsans,
petenSy ouatinus intuitu meritonuii Christi, cum propriis destituar,
quibus vaieret forsitan vestra paternitas submoneri, pauperem vestrum
aDSolviy quibus coartor institis, procuretis. Ac ne quietem captare videar
per hunc modum, ecce, me ofFero ad maris transitum, exhibeo me,
quamdiu potero, ad iegendum, impendo me cunctis vestris placitis ad
parendum, dummodo de liberalitate vestra tam egregium munus asse-
quar, quod tamquam appensum ecclesiis cunctis stipendiis gracius
tenax, quoad vixero, memoria non amittet. Et cetera.
Fol. 135. Ulrich wurde auf dem Generalkapitcl in Bordcaux 1277 absolvicrt
mit dcr Bemerkung: ct assignamus cum Parisius ad legendum sententias isto anno.
Vgl. Thcs. Nov. IV, 1791. Nachdcm cr in Paris angckommcn war, soU cr vor
Bcginn dcr Vorlesung gcstorbcn scin. Viellcicht hangt damit dcr Bricf des Ordens-
generals zusammcn, dcr sich vor den Wahlbricfcn Ulrichs fol. 16 ▼ findct,
worin es hcifst: Cottldiane soUicitudinis instantia . . . non parum incrcmentum
accepit, cum de transitu pie memoric vcstri quondam provincialis ad nos fama
dcferente pcrvcnit. Dann wcrden die zur Wahl dcs Proyinzialpriors zusammcn
gekommcnen Prioren zu cinmQtiger Wahl aufgcfordcrt.
82.
Der Provin:(ial kassiert die IVahl des Generaltredigers Eberhard,
damit er der KreuT^redigt erhalten bleibt, (1277,)
Cassatur electio fratris, ut predicet. Provinciaiis . . . Ut
cari^simus in Christo frater Eberardus iuxta mensuram talenti sibi
J. 1277. Briefe. I05
celitus comniendati tanto liberaiius, quanto liberius esurientibus fran-
fi;eret panem verbi, dudum fuit, sicut nostis, prioratus officio abso-
utus, . . . qui importune et oponune lac spirituale prebere debet,
Earvuiis lac simplicis historie et excercitatis cibum solidum anagoge.
[oc ^ de predicto fratre tenuit magistri ordinis sentencia, hoc meum
comprobavit iudicium, hoc fratrum laudavit racio plurimorum, quod
videlicet utilius et fructuosius tamquam lucerna luceret omnibus, que
sub unius conventus modio moderato restrictus* limite poneretur.
Proinde electionem de ipso factam et mihi per fratres vestros ex-
hibitam et oblatam ad confirmacionis beneficium non promovi set
sufficiemi deliberacione fretus eandem cassavi et cassam pronuntio
per presentes, presertim cum in Constanciensi capitulo litteras nostras
super hoc habuerit, quod infra biennium in priorem non deberet
postuiari, eligi vel assumi. Dilectioni igitur vestre iniungo attencius,
quatinus unanimiter studeatis in alium per electionem sive postula-
cionem canonicam convenire, qui iuxta conventus vestri decenciam
vobis preesse valeat et prodesse.
» HS. hec. » So HS.
Fol. 138^. Nach den Annal. Colmar. MG. SS. XVII, 200 predigte Bruder
Eberhard im Jahre 1276 in Basel das Kreuz und viele nahmen es. Da dic 1276
auf dem Konstan;:er Kapitel ubernommene Verpflichtung noch nicht geldst war,
so niufs das Schreiben vor 1278 entstanden sein.
Bruder Hermann versagt den Schwestern von St, Lambert die
Erlaubnis im Freien ^u speisen, (i^jj - 81.)
Frater Her(mannus) sororibus de sancto Lamperto, qui stulte
petiverunt, quod liceret eis comedere in gramine iuxta infirmariam.
Audivi, que a Conr(ado) patre provinciali vestra discretio profundo
fundata consilio postulavit, quatenus vobis tamquam lucis fihabus in-
clinatas umbras tugientibus prope posito muris undique circumsepto
liceret, cum iiberet, sedere, prandere, edere, bibere in pratello. O pru-
dencia iaudabilis et inventio predicabilis auferens opprobrium femi-
narum, que putantur habere industrie parum! Infenor vobis mater
filiorum Zebedei, que correpta fuit, quod, quid peteret, ignoravit.
Plontavit quidem dominus Ihesus paraaisum voluptatis a principio, in
quo posuit hominem, quem formavit, et Ihesus frequenter in ortum
legitur cum amabilibus discipulis convenisse. Sponsus quoque in
canticis descendit ad areolam aromatum lilya collecturus. Nec minus
sollicite agri lilia contemplari iubemur, quomodo non laborant nec
nent et tamen ampliori quani Salomon gloria vestiuntur. Annon
locus ille, quem petitis, tam serenus quam amenus future (?) pro-
missionis instar obtinet, cum florum diversitas signat merentmm
varietatem, odor blande spirans fanie redolentiam, auster levis spiri-
talem gratiam, garritus^ avium concent(um) ymaginat angelorum.
Ros lapsus de altissimis colore aureo pendet in gramine, monstrans.
I06 Briefe. J. 1277—81.
quod omne donum irredibile desursum veniens super quiet(um) et
humilem requiescat. Quidplura? Nisi forcior superveniat, necsentencia
cum Esdra torquem auream reportabit et dicet omnis populus: fiat!
iiat! Set ecce, quod hec (?^ amplecti, quamvis liceat^ cum non exjpediat,
est in promptu. Nam oomissis parumper mediis primus Adam in
orto temptaoatur, secundus Adam in orto tradebatur, ut merito
posteriores fore debeant ex agnitis periculis cauciores. Ad hoc cum
venti non solum e dulci meridiano set e regione deserti vel ab
aauilone, unde omne malum panditur, frequentius producantur, possi-
bile fierety IIII angulos domus concuti et de tecto carbunculos cadere,
qui iiiisi sedentium capitibus de oculis radios igneos exsufflarent. Et
cum vaporcs terrei innrmantia reumata procreent, utilius esset quam
fraglanciam florum sentire olfactu fraglanciam thuris in exequiis
mortuorum. Ceterum cum locus vester hoc privilegium pre ceteris
mereatur, ut ibi iiiomene taceant, passeres singuitiant, corvi cracitent,
noctui stridant, cicius ibi cocodrillus quam caladrius audiretur, postremo
mille muscarum examina in templo vestro sacris assueta^ sic ut scopis
et flabellis abigi nequeant ab altari, cum beneficio temporis ad auras
liberiores avolare ceperint cibosque propositos* invenerint: bonum
est nos hic esse, inquient, exinanite, exi.ianite, cum sororibus come-
damus et bibamus, suavitatem perdamus unpuenti, cras etenim morie-
mur! Esto, bestie terre pacifice vobis smt, ut majorum incursio
non contristet, quis securus faciet de^ formica scilicet urente, aranea
currente, culice terebrante. Hiis insuper quiescentibus, cum dixeritis:
pax et securitas; tunc repentinus irruet frater Mengozus, murmurans
pliiscus, quod rore calceos destruxeritis, irrugiet Alheidis de Argen-
tina, quod humare vestes infeceritis, priorissa, quod perperam egeretis,
verbis et verberibus iudicabit. Cum igitur cunctis, qui foris sunt,
tam multiplex ve dicatur, consulo, quod hec postulacio non adiciat,
ut resurgat. Moramini in foraminibus petre et in cavernis macerie,
sicut turtures, que thorum nesciunt in delicto, arenciam magis quam
virenciam requiratis! Valete. /
» garbitus HS. '- prepositos. • Folgt ein schwer lesbares Wort.
Fol. 2. Die Zeit des humoristisch angehauchten Schreibens wird bestimmt
durch das erste Provinzialat Konrads von Efslingen. Ober Mengozus steht als
ErlSuterung sutor, bei Alheidis vestiaria. Ober das Kloster vgl. Remling,
Kldster in Rheinbaiern I, 149 ff. Wiederholt finden sich in der HS. Briefe des
Ordensgenerals Johannes und verschiedener Provinzialprioren an die Priorin
S(apientia) und die Schwestern (so Fol. 8, 9, 104 f.) und an nobilis domina et
honesta de Bol(anden), wahrscheinlich Agnes von Bolanden.
84.
Der Provin:(ial und sein Fikarius geben Vorschriften, welche Frei-
heiten Lektor und Studierende geniefsen sollen. (Um I2j8.)
Pro studentibus arcium provincialis et eius vicarius. Ut modum
noveritis, secundum quem tratrem . . lecturum artes cum suis
J. 1278. Briefe. 107
studentibus tenere dcbetis, tenore presencium vos cupio reddere
cerciorem. Ad terminos namque vel extra terminos domus emitti
non debenty nisi causa peticionis dumtaxat duplicis, bladi videlicet
atque vini, exceptis festis maioribus, quibus dies festivi piures con-
iuncti sunty aut vacacionis tempore, permittantur exire, cicius rever-
suri. Ipse vero, qui lectoris officio iungitur, ad chorum non tene-
bitur nisi ad compietorium assidue et in festis IX lectionum horis
intererit ceteris, msi cuni ipso ex causa aliqua dispensetur. Ad hec,
quia labor et soUicitudo studentes etiam exercitatos afficit, quanto
magis imbecelles, . . . mo(neo) et requiro, quatenus huic officine
deputatos ampliori cura et soUertiore gratia perspecta eorundem
inaigentia foveatis . . .
Fol. 127. Konzept von Hermanns Hand. Dieser war im Jahre 1278
Vikarius des Provinzials. Vgl. die Constitutiones antique ediert von Denifle,
Arch. f. Litt. u. KGesch. I, 223.
85.
(Der Proviti:(ial) kassiert aus den angegebenen Griinden die fVahl
des Priors der Doniinikaner in IVur:(burg. (Um 1280,)
Cassatur electio prioris. Visis litteris, quas pro confirmacione
eiecti vobis* prioris mittere decrevistis, ne cuiquam cito manus
imponerem, discretorum invocavi consilium iuxta morem. Inter quos
plures numero priores aderant cum aliis, qui certam admodum vestri
conventus noticiam habuerunt. At cum inquisitio medium iter ageret,
displicuit nonnuliis, quod non erat exposita racio, quam ob rem
scilicet, cum electores una tantum persona medietatem excederet,
pars alia non consenserit, vel cur vota sua non coaptaverit aut trans-
tulerit ex post facto, presertim cum eadem pars, minor computo,
bene maior auctoritate, zelo et merito videretur, si iioc ordo ad-
vertere consuevisset. Quin etiam, quod erat difficilius, inventum est,
quod frater . ., qui medietati eligencium addebatur, caret dilucida
racione, cum tamen ipse constituciones satis indicent prelatorum
provisionem debere fieri per discretos, sicut etiam de suDstitucione
supprioris dicitur, et ingressi ab electione prioris ad quinquennium
alieni per annum, licet sapientia polieant, eo tamen, quast sufticientem
cxperientiam non habeant, suspenduntur. Memorato . . fratre pro
non adiecto habito, ne utile per inutile vicietur, relinquitur, quod
eiectio canonica dici non poterat, que ultra medietatem eligencium
non habebat. Kassiert die Wahl und fordert zur Wahl eines neuen
Priors auf.
> So HS.
Fol. I. Der Ort der Wahl ist am obern Rande: Erbipol. vemierkt. Eine
genauere Zeitbestimmung nicht gut moglich; hier nach der Stellung.
J 08 Briefe. J. 1 286 - 90.
. . 86.
Provinnal (Hermann ?) ubersendet einem von ihm visitierten Kloster
schriftliche Ammoniciones. (1286—12^0.)
Provincialis priorissc de Valle d(ucis) et conventui visitato.
Visitacionis opus, correctionis opem, refbrmacionis operam circa coi-
legium vestrum tanto exercui liberius et exequebar lioencius, quanto
illa suscepistis gratius, excepistis quietius et soUicicius retinetis. Est
quippe paternis afFectibus dulce pariter et iqcundum, cum spiritualis
sua progenies apprehcndens disciplinam et karismata emulans meliora
manum mittit ad fortia, brachium roborat ad virtutem, dominatur
passionibus, iliecebris non capitur, mentem ^[ubernat, corpus regia
quadam auctoritate castigat ac terrestrem habitacionem celestis puri-
tate conversacionis induit et obducit. Mitto igitur ammoniciones
quasdam vobis haut dubium profuturas, quas si humiliter servaveritis
et iuxta statuta regularia vixeritis, tamquam regis eterni filie . . .
obtinebitis gioriam . . . Ceterum curam vestri, patrocinium, regnum
et tutelam priori et fratribus iideliter commendabo . . .
Fol. 138. Das Frauenkloster Vallis ducis stcht bei Q.u^tif-Echard I als in
terminis Lovaniensis monasterii verzeichnet. Zu den ammoniciones vgl. Archiv
f. Litt. u. Kirchengesch. II, 644 Anm. 2.
87.
Provinnal (Hermann) macht Brtider (Johann von Zofingen), der
aus dem Oraen treten und Cistercienser werden will, VorwUrfe und
verweigert ihm die Genehmignng. (1288,)
Littera missa cuidam, qui petivit licenciam ab ordine. Sicut
littera vestra sonuit, misericordie m ira non sum immemor, nam me
iratum non profiteor set turbatum, si vos perdidi, quem fide con-
ceperam, spe genueram, sustuleram caritate. Misericordie non sum
immemor, ouia, si bene me ipsum mecior ab infantia, crevit mecum
miseratio. ^et in organo prophetico proportionata modulo miseri-
cordia domini et iudicium canitur, quia suo vigore destituitur, si
alterum premissorum sine altero teneatur. Tusticiam igitur cum non
liceat offendere et si liceat, dum fuerit severior, mitigare, nescio per
quam humilitatis preces vestras possim admittere, nisi vellem contra
conscientiam actitare. Postulastis enim licentiam transeundi ad ordinem
ICisterciensem et non ad determinatam domum . . . Vos . . . cum
fabricam fratrum in Herbipoli amministraveritis et vos aliquando
in concilio, quod haberetis, C. libras iactaveritis, post vero in
itinere (?) versus Parisius et alibi multa in equis et apparatu de rebus
ordinis expenderitis, nichilominus libros et vestes ordinis, quorum
tantum usum obtinuistis, quamdiu in ordine mansistis, abduxeritis,
aue ratio de hiis et similibus non posceret rationem? Sunt et alia
ebita, quibus ordini nostro estis obnoxius, graviora, culparum vide-
licet, peccatorum, offensarum, iniuriarum, de quibus oportet prius satis-
facere, quam ad alium ordinem cum tanto debitorum spiritualium
J. 1288. Briefc. 109
onere transniigrare. Licentiam petitis, set licentie datio est cuiusdani
persone alienatio, sed alienare rem provincie milii soli non competit,
et si competity renuncio iuri meo, ut de hoc statuant diffinitores
capituli, sicut placet. Licentiam petitis/ set hoc posset fieri ad ordi-
nem artiorem. Uiius autem et ordinis nostri comparationem non
faciOy nisi inquantum mihi occasionem vestre littere prestiterunt Ibi
dixistis pasci oovem et asinum, quorum associationem ipsa lex Mo-
sayca improbavit, apud nos autem solum boves sunt, astricti loris
obedientie, plene maturitate, ruminantes oratione, scindentes unguiam
discretione, aream dominicam triturantes, vitulos sacrificiis aptos a
bestiarum incursu duorum testamentorum cornibus defendentes. Apud
vos presepe haberi dicitis, ergo pastus certus, nos vero cum volati-
libus celi non congregamus in horrea et tamen edent pauperes et lau-
dant dominum, quem requirunt. Ibi, ut dicitis, pauperes non emit-
tuntur, apud nos pauperes ewangelizantur, ibi secundum vos sexus
femineus non reperitur in porta, cui positioni non respondeo, quia
utrum porte vel triclinia plus valuerint ad demeritum, decernatur
iudicio expertorum. In illo ordine juge servatur silentium, in isto
linguis loquimur hominuni, quin eciam aneeiorum. Licentiam petitis
et adicitis, quod iam recipiendi nostros licentiam habeat ordo ille.
Forte vacante sede apostolica aiiquis de abbatibus hoc indulsit. Sed
nos scimus, quantum prohibiti sint, ne falcem suam mittant in segetem
alienam. Nec nos caremus privilegio, auod apostatas nostros possu-
mus excommunicare, capere, ligare ac alias subdere ordinis discipline,
in quocunque habitu inveniantur. Consolamini igitlir in hiis verbis.
Fol. 94 V. Der Hinweis auf die Vakanz des lil. Stuhles zwingt, deu Brief
nach 1287 April 3 zu setzen, an wekheni Tage der erste Papst unter Hemianns
Provinziaiat, Honorius IV., starb.
88.
Bischof (Mahgold) von lVur:(burg schliefst einen Vergleich :(wischen
dem Proviniialprior der Dominikaner Hermann nnd dem Abi des Cister-
cienserklosters Ebrach wegen des Uebertrittes des Bruders Johannes von
Zofingen. (1288,)
Omnibus presens scriptum visuris . . Dei gratia Erbipolensis
episcopus salutem in oninium salutari. Notuni esse cupimus, quod,
cum inter religiosos viros fratrem Hermannum priorem provincialem
ordinis Predicatorum per Thetuniam et abbatem de Eberaco, nostre
dyocesis, Cisterciensis ordinis, suborta esset materia questionis pro
eo, quod fratrem lohannem de Zouingen predictus abbas in suo mo-
nasterio recepisset, tandem pacis consilium ineuntes in formam, que
subsequitur, convenerunt. Predictus namque lohannes surgens sponte
coram nobis multis astantibus confessus est, quod in ordine Predi-
catorum annis plurimis conversatus ipsum invenit et probavit talem,
quod ipsum dingnum omni laudis titulo iudicaret, Deo carum, sibi
proficium, proximis oportunum. Sed cum pluribus negociis deditus
IIO Briefe. J. 1288.
a pluribus deferretur, notaretur, conveniretur, censuram capitulorum
extimuit, fuge captavit compendium; ad domum Cisterciensem scilicet
in Eberacum se contulit, cogitans, quod in ocio contempiacionis plus
proficeret quam in negocio accioms. Et si hujusmodi sui transitus
Eriorem suum ordinem, quo se imparem reputavit, in aliquo pertur-
assety veniam peciit, necnon ut prior provincialis antedictus ratum
habcret, quod ad aliam religionem se transtulit, humiliter postulavit,
promittens se in antea sic victurum, quod omnem racionem exclu-
deret et beneficia beneficiis coequaret. Cuius su(p)pIicacioni faventes
omnes, qui aderant, et ut exaudicionis mereretur sufiragium, optantes,
reputabant pietati fore consonum, si proveheretur ad exaudicionis
gratiam votum pium. Porro prefatus prior provincialis sic multipli-
catis intercessoribus morem gessit, quod cautelas pro suo ordine non
remisit(?). Requisivit enim, quod sepedictus frater lohannes se ar-
bitrio suo committeret libertus ordinandum et quod de receptis, cum
amministraret fabricam domus Erbipolensis, iustam redderet racionem,
nichilominus de libris et rebus aoductis iusticiam exhiberet. Item
quod dictus lohannes in nullo loco predicaret, etiam si sibi hoc ex
officio competeret, ubicunque Predicatorum ordo domum haberet, pre-
cipue in Erbipoli et suburbanis eius nec confessiones, precipue in
quadragesima sive per modum collacionis aut consilii, eciam si sibi
hoc ex ofRcio competeret, audiret ibidem. Et quod pro pace ser-
vanda necessarium est, caveri sibi voluit, ne religiosus vir abbas
Eberacensis, qui foret pro tempore, nullum fratrem Predicatorem
non licenciatum ab ipso vel successore suo reciperet vel in tota domus
sue linea recipi procuraret. Hec omnia et singula laudantibus et ac-
ceptantibus ac pollicitacione sollempni promittentibus abbate Ebera-
censi domino . . et lohanne de Zouingen, prefatus prior provincialis
licenciavit lohannem iam dictum a suo ordine, ut transiret ad ordinem
Cisterciensium, proviso quod annum probacionis inciperet, nichil re-
putans tempus, quo lite pendente cucullam detulerat. Nam licet ali-
enis moraretur in castris, caracterem abolere non potuit prime pro-
fessionis nec legi preiudicare milicie spiritualis. Set ut boni operis
cursus tanto sibi fieret expedicior, quanto circumstante pondere libe-
rior redderetur, sepedictus prior provincialis ipsum a vinculo ex-
communicacionis absolvit, quod incurrerat a suo ordine temere
deviando. In quam sententiam ipsum per quoslibet priores et eorum
vicarios reduci mandavit prior provincialis sepedictus, si memoratus
frater lohannes nollet ab offensa Predicatorum ordinis abstinere.
Fol. 95 V f.
89.
Pravin^ial (Hermann) dankt dem vom Generalkapitel (in Lucca)
heimkehrenden Definitor fur sein Verhalten, (1288 nach Mai 24)
Diffinitori redeunti de capitulo provincialis. Si inter varia viarum
discrimina cum incolumitate votiva successus prosperos habuistis,
gaudeo in domino et gaudebo vestro adventui humilis salutationis
J. 1288. Briefe. , III
officium deferens et gratias referens ampliores pro eo, quod in re-
motis partibus agentes propinquum mihi vos^ ut ex pluribus accepi
testimoniisy comprobatis amicum, in hiis presertim, que statum pro-
vincie contineere videbantur. O si, secundum quod a vobis peti-
veram, me ab hiis infelicibus, quibus constringor, vinculis, passus
fuissetis absolvi, quamdiu viverem, me vestrum ad gratiarum antidota
recognoscerem debitorem. Feci, quod monuistis, scribendo Trevir-
ensious de edificiis ordinandis et aliis litteras efficaces. Gratiosum
dominum papam nos habere iudico multorum relatione instructus et
spero, quod hoc patere aliquando debeat per efFectum. Unde cum
Minoribus litem non habeo, sed si opus esset, modeste uterer iure
meo. Semper bene valete.
Fpl. 141 ▼. Das GeneralkapiteJ war 1289 in Trier. Daraufwirdunzweifelhaft
in dem Satze uber Trier hingewiesen. Das vorangehende in Lucca 1288, ein cap.
gen. diffinitorum I (vgl. daruber Q.u£tif-Echard, I, Einleitung), begann am 9. Mai,
dauerte nach dem Schreiben des Ordensgenerals Munio noch bis Mai 24. Darin
heifst es: De . . . summo pontifice (Nikolaus IV.) vobis . . . innotescere cupio,
quod erga ordinem nostrum muham benivolentiam coepit ostendere et spero, quod
prolongante doraino dies eius ipsum intendit gratiosis favoribus confovere. Darauf
bezieht sich wohl der Schlufs des Briefes. Nikolaus IV. war Minorit. Fol. 89^
findet sich ein Schreiben, wohl von Hermanns Hand, worin der Provinzial be-
dauert, dafs er den vorbeireisenden Definitor einer andem Provinz nicht habe
begrQfsen kdnnen. £r bittet denselben mit dem deutschen Definitor ftir sehie
Absolvierung zu stimmen. Wahrscheinlich hangen beide Briefe mit einander zii-
sammen.
90.
Provin^ial (Hermann) schreibt an die Prioren in Wimpfen und
Speier uber Deckung der Schulden ihres verstorbenen Lektors. (L,)
(1288)
De Lectore misso, aui, antequam perveniret ad conventum,
mortuus est et tenebatur solvere et habuit libros mutuatos. Prioribus
. . (Wimpinensi) et (Spirensi) provincialis. Quia post mortem bone
memorie fratris . . nuper lectons diversa per ipsum contracta debita,
ut dicitur, repetuntur, discrecioni vestre duxi pro pace ceterorum
negotium presentibus taliter committendum, videlicet, quod, si <jui
fratres probabiliter docuerint, ad(d)ito conscientiarum suarum vin-
culo, quod ad ipsos aliqui libri pertineant, quos sibi habuerat com-
modatos, ipsos eisdem restitui cicius procuretis. De reliquo credito-
ribus aliis sub eadem cautela vel forsitan ampliori, sicut vobis videbitur,
prius tamen secularibus quam fratribus satisnat, ne ipsis negata justicia
scandalum prebeatur. Ad quod ut maior vobis possit adesse facultas,
ea, que sibi debebantur et iibros, quos diversis commodasse dicitur,
nec . non in cella sua repertos cum rebus aliis fideliter distrahatis,
residuum inter conventus vestros proprios equaliter dividentes, in
quo casu dispenso consenciens equitati, nam in conventu vestro, prior
112 Briefe. J. 1288.
Winipinensis, officio suo functus noscitur et defunctus; ad vestruni
vero, prior Spirensis/ tra(n)slatus fuit, ex quo vobis ius aliouid ac-
crevisse sentitur, licet prius obierit, quam abirety decretam sibi obe-
dientiam impleturus, proviso quod in utroque conventu fiant pro eo
tamquam fratre su^f^n^agia sine mora. Fratres autem quibus constare
poterit de premissis, inducatis efficaciter niea vice veritati testimo-
nium perhibere. Quod si non ambo hiis exequendis interesse pot-
estis, alter vestrum nichilominus exequatur. Quidquid inde ordina-
veritis, mihi per vestras litteras intimetis.
Fol. I43^. Aus einem xweiten inhaltlich gleichen Schreiben an ungenannte
Bruder ergiebt sich der Name des Lektors.
91.
Antwort des Pravin:(tals (Hermann) auf die Klageschrift des
Regensburger Kapitels. (1288.)
Responsum ad clerum. Conquerenti de fratribus provinciaiis
salutem cum orationibus promptam ad beneplacit^ voluntatem. Re-r
cepi dominacionis vestre litteras artificialiter conditas et affusa beni*
gnitate conditas, in quibus optastis nostro capitulo novam luceni
oriri abolita caligine simultatum et Aman suspenso veri veris Habrahe
iiliis augeri tripudium, leticiani et honorem. At <}uis locus tenebra*
rum, ubi oriebatur stella ex lacob, sol in altissimis Dei? , . . Sermo
tandem vester ad hoc idescendit, ut a fratribus nostris illatas clerp
quasdam iniurias declararet. Et primo consuetudo fillegabatur depor-
tandi funera ad parrochiales ecclesias. Ad hoc respondeo: Quamvis^
consuetudinis ^ longeve non sit nichil autoritatis^ non tamen est
usque adeo valitura, ut vel" iuri positio debeat preiudicium generare,
nisi fnerit rationabilis et prescripta. Addo, quod nec ea valet, que
non obtinuit in contradictorio iudicio, set facere iniuriam corporibus
defunctorum contra ius est autenticorum, que iniuria ex hoc pro-
venit, cum ar(r)estantur,, quasi probandum sit, quod alibi elegerint
sepulturam, quando amici fatigati planctu iterum in diversis locis
plangere compelluntur, quando de cadaveribus fit mortalibus triste
spectaculum, quando de tali peryodo captatur lucrum, non ut in-
pleatur pietatis ofiicium, quancto dfe corpore libero faciunt obstagium»
ut, cum in atrium alienum deducitur, dimittant, si placet, retineant^
si non placet; vel ex industria pro ceI(er^ando ofHcium fastidium gene-
rent, si res, que dilacionem non capit, differtur in plectoricis cor-
poribus et corrupcionem minitantibus cicius tumulandis. Nec solum
iuri communi preiudicat iste modus set privato, hoc est privilegio,.
quod decernit sepulturam Predicatorum liberam. Set liber non est,
qui iuris incipit esse alieni. Quod de arbitrio domini Leonis dicitur
et litteris provincialis, negatur verum esse, et ideo probetur per
inspectionem instrumentorum. Quod vero additur formam illam
deportacionis funerum ad parrochialem ecclesiam ab aliis religiosis
servari, non sufiicit, quia res inter alios acta aliis non preiudicat.
Ttf
J. 1288. Briefe. II3
Additis, quod porciones non soivuut canonicas. Respondeo, quod
proni sunt solvere usque ad id, quo speciaiiter sunt de iure com-
muni vei priviiegio exempti. Ampiius papa sub • districto precepto
proliibuit, quod a fratribus vei parentibus defuncti scu lieredibus aut
ab ipsis executoribus non exigatur porcio iegatorum fratribus re-
iictorum, immo, quod nec in parte vei in toto preiati liuiusmodi
iegata non vendicent iuri suo, vetat constitucio : Extra de excessibus
preiatorum : Nimis.* Sequitur, quod nuiium infirmum dimittant, auin
ipsum per se vei aiios illiciant, ut apud ipsos fratres eiigat sepeliri;
quod nuiium yperbole est. Quin ipsum alliciant, probacione indiget.
01 enim iuxta doctrinam sapientie non piget fratres visitare infirmos,
ut ex hoc in diiectione firmentur; si opus impient misericordie, veni-
entes ad infirmos et in carcere, si consoiantur amicum in exitu spi-
ritus sui, hiis operibus benigna non maiigna foret interpretacio ad-
liibenda . . . Sanctus . . . predicator, ubi peccatores esse considerat,
iiiuc anxie provoiat, ut in peccati morte lacentibus iucem vivificati-
onis ostendat, et hec potest esse ratio, quare in soiiempnioribus iocis
habent habitacuia, ut pro tempore iaborantibus, infirmantibus, pec-
cantibus fiant presidio sine mora. Iliectio, si fit, probetur, nam soiet
fieri per munera! . . . Si autem verbis fieret et per modum consuientis
ex consiiio, nemo obiigatur, nam qui exortatur, mandatoris opera
non fungitur nec tenetur actione de servo corrupto, qui condicionem
jpsius studuit facere meiiorem. Sequitur, quod in publicis sermonibus
preiatis detrahunt et alia, que secuntur: quod cierum depauperant,
hospitaiitatem ab eo removent, soivendi maioribus debita adimunt
facuitatem^ Hec probatione indigent. Nescio quis hos fascinavit, ut
opinari possi(n)t, quod Christi pauperes, qui reiiquerunt omnia habita
et habenda, . . . non vaieant de aitario vivere, qui tenentur aitario
deservire. Sunt aiia, que ipsos apportant. Nam potencioribus sibi
beneficia muitipiicantibus reiinquuntur vicariis exigue porciones, toiiunt
partes iaici timoris causa honorandi, aufferunt victum, quibus in ec-
ciesiis ius competit patronatus. Sentencie ^uoque tam(]^uam quadrige
faicate videiicet excommunicationis, interdicti, suspensionis, cassati-
onis^ additis aggravacionum stimuiis ecciesiarum stipendia submovent
et, quos offendunt iaicos, faciunt indevotos. Hic non de Predicato-
ribus sed de patribus querantur fiiii, qui dum mucronem, quo piacula
resecantur, in hostes promovent, ilii moraiiter confodiuntur, isti rea-
iiter spoliantur. Sepe etiam, ut aiia dissimuientur, iongi temporis
victum in visitacionibus brevis hora absumit. Additur: fratres per-
suadere, quod iaici contenti sint confessione ipsis facta, ita ut non
oporteat ad sacerdotem proprium accedere et confessionem iterare
contra capituium: Omnis utriusque.* Hic supervacuis laborarem im-
pendiis, solem voiens facibus adiuvare ! Nam huiusmodi susurii venam
furtive non suscipit auris, sed predicatur in tectis, quod semei rite
facta confessio non sit iteranda. Audit confessionem episcopus et
non repetitur, similiter post ipsum sacerdos proprius, item ipsius
vicarius horum mercenarius vel socii annuis conducti stipendiis, qui
vix in ordine reperiuntur ecclesiastice ierarchie. Sed non repetitur
Finke, Dominikanerbriefe. 8
114 Briefe. J. 1288.
confessio facta talibus, set illa sola, que fit Predicatoribus, quos papa
ad hoc elegit ministeriumy condempnatur ad circulum, cum instar
sacrilegii habeat(ur) dubitare, an his dignus sit, quem elegerit in-
perator. Scrutamini scripturas non tam theoloicas, quas quidam
putant ad nutum doctorum traditas, set eas, in quibus vos putatis
vitam habere, canonicas et invenietis confessionem factam non esse
iterandam: Mensuram.^ Sequitur: hiis et aliis infinitis gravaminibus
provocati, et cetera. Utrum pauperes Predicator esplures aut maiores
miurias inferant dominis an ipsi pauperibus, constituciones due: Extra
de prelatorum excessibus requirantur. Set hoc plerosque soUicitat
ac titillat, quod . . . beneficiis ecclesiasticis inpi(n)guati sue avaricie
subtrahi reputant, quicquid pauperibus piorum devocio elargitur . . .
Superadditur, quod iuvenes mittantur Predicatores, cjui nec moribus
nec etate vel scientia sufHciunt. Hic aUeni servi iudicantur, qui suo
domino stant vel cadunt . . . Si verum esset, quod etate maturiori
non poUerent, quod non est ita, melius tamen toret in cetu reUgio-
sorum habere iuvenes quam nuUos, sicut in numero sacerdotum, nisi
veUnt per questuarios aut vuJRarizantes simbolum hunc resarcire de-
fectum. Procedat lohannes EwangeUsta adolescens amictus sindone
super nudo, erumpat leremias clamitans: a a a domine Deus, quia
puer sum et nescio loqui. Set, quid ilU dicit divinum responsum:
Ad omnia, que mittam te, ibis etc. Suscitetur DanieUs spiritus pueri
iunioris et duorum senum ulciscatur petulanciam, quam machinati
fuerant in Susannam. Ex ore demum infancium et iactancium laus
perficitur. Qui si tacerent, iuxta sermonem dominicum lapides clami-
tarent. Ultimo concluditis, quod huiusmodi presumptionibus frivoUs
moderamen inponam. Deus, qui celestia simui et terrena moderatur,
ipse modum ostendat, quem modo nequeo invenirel Nam ad que-
relam, quam transmisistis, non possum manum mittere, quia informis
est, nec inquisicionis nec denunciationis nec accusacionis aut actionis
normam tenens. Littera vestra plura proposuit, set, qui secundum
legem effuso sermone se iactat, m promtum periculum incidit; que-
relas exag(g)eravit, set merita causarum parcium assercione pan-
duntur. Actores, testes et iudices simui estis, set neutrum bene
peragit, qui ad utrumaue festinat, ut dicit 1 de assessoribus. Addo,
quod et executores. Nam prohibetis condempnatis vestris aUmenta
concedi, ut fame pereant, quos propter Christum reUcta substantia
ampUus non sustentat . . . Inter cetera Ucet sedis apostolice clemen-
ciam vos protestemini petituros, nichilominus tamen quidam sedici-
onem commovent, iuncti, ut dicunt, et iungendi aliis episcopatibus,
contra nos, tamquam inscio principe arma sumere Uceat, ut in auten-
tica, vel cui Uceat, in causa propria sibi suisve ius dicere. Hec autem
animaUa oculata providere poteratis, quod ea, que imponitis fratribus,
probacionem expectant. Set ea, que vos contra vos . . . confessi
estis, pro iudicato erit habendum. Ceterum si ad causam istam non
possum manum mittere, non mihi imputet vestra reverencia. Nam
cum pridem mecum vestra benignitas de pace reformanda tractaret
in conciUo Erbipolensi, unica causa dissidii fuit, utrum videlicet fiinera
J. 1288. Briefe. II 5
prius ad fratrum au ad parrochialem ecclesiam deferantur. Non
niulto post tempore, ut dicitis, facte sunt iniurie innumerabiles. Set
ne hoc preteream, quod de excommunicatione subtiliter vestra innuit
epistola, noveritis, (juod nichil commisisse vel committere volumus,
pro quo excommunicationis sententiam incidere debeamus.
> consuetidinis HS. ' auctoritas HS. ■ Decret. Greg. IX. V. 31. 16.
* cessationis HS. * Decret. Greg. IX. V. 58. 12. • De poen. c. 86. D. I.
Fol. 144—147. Vgl. Einleitung S. 30.
92.
Provin:(ial (Hertnann) schreibt an Bischof (Heinrich) von Regens-
burg aber die Beschwerden des Regensburger Klerus gegen die Domini'
kaner und bittet um Verlangerung des bestehenden Vertrages be:(uglich
der Totenbestattung. (1288.)
Item ad episcopum eundem. Venerabili patri domino ac patri etc.
de grege sibi credito fructus sibi colligere sempiternos. Noverit vestra
reverencia, quod venire disposui Ratisponam, sicut aliquando vobis-
cum tractaveram, set cum essem Nurenberch, revocabar versus War-
maciam ad tractandum cum civibus Argentinensibus de concordia et
causa, que inter nos vertitur atque ipsos. Referente autem carissimo
in Christo . . priore Ratisponensi didici, quod adhuc inter dominos
canonicos Ratisponenses et fratres perseverat odiosa simultas, ouam
ego, ut potui, m Erbipolensi concilio interccpi, que utinam nnem
accipiat aliquando ; ad quod me libenter inpenderem, si non obstaret
iusta quorundam contradictio, qui non paciuntur ecjuanimiter, quod
de sepultura libertas priviiegii convellatur. Porro hcet revocatus ad
alia negocia cogar manum mittere, animum tamen nescio remittere
ad hoc continue anhelantem, ut inter clerum et fratres litis dissol-
vantur vincula et pacis federa astringantur. Propter quod acceptata
fuit formula quedam instar habens treugarum, que, cum nichil nova-
retur, tempore evanuit prefinito. Set ut iterum spes esse possit de
reformacione concordie irrequisitis fratribus, ratum tatnen, si recte de
ipsis sencio, habituris, hoc paternitati vestre offero, quod dicta forma
iterum, usque dum ad vos accedere valeam, vel usque ad triennium
observetur. Et nisi obstaret murmur hominum, qui de corporibus
suis horrent fore spectaculum, et si dolus circumscriberetur, qui
posset incidere, si portatis ad parrochialem ecclesiam funeribus ex
industria prorogaretur officium, ego non essem difficilis ad conce-
dendum, que postuia(s)tis cum aliquo te(m)peramento quamvis ali-
^ualiter oneroso. Set de hoc, c^t sollicitudo cum paterna gratia
liis compensare possit faciliter, si quid de iure suo ad vestram pro-
merendam benivolenciam deperiret, adhuc multa haberem vobis scri-
bere set modo portare forsitan non potestis, set oro, veniat spiritus
veritatis et doceat, quam inequaliter agitur contra fratres ^, et tamen,
6*
Il6 Briefe. J. 1288.
qui presunty dissimulant et nescire se simulant, cum secundum iuris
regulam non est pastoris excusacio, si lupus oves commedit, pastor
nescit. Et secuiidum autenticam sanctissimus (?) * episcopus semt-l
vel bis in anno tenetur causas monachorum et clericprum subtiliter
examinare, et (^uicquid contra regulas delinquitur, emendare. Tam-
quam iudicati tratres" habentur, ut unicuique liceat impune contra
ipsos, que clam subministrantur set palam iaciuntur, spicula de matre
pharetra promovere. Excommunicant excommunicati, dampnant dam-
pnati, moliuntur vulnera sauciati. Spero autem^ Deo propitio vobis
sufFragantibus, quod peribunt gladio, qui gladium acceperunt. Hono-
rabilibus dominis . . preposito et . . decano scripsi breves litteras de
capitulo, animo . . . plurimum occupatus. Post misi litteras uni-
versis ipsorum querelis, prout fieri^ respondentes; si non presen-
taverunt eas fratres, reputo, quod pro humilitate dimiserunt. Alias
dilectus nobis . . prior antedictus vobis legere poterit requisitus, ut
iudicare possitis merita causarum ex parcium assercione. Semper
bene valeat vestra paternitas per tempora longiora et fiat dierum
adiectio super dies.
* fratre HS. • Kaum anders zu lesen. * Doppelt HS. * Folgt uber-
flussig quod. ^ So HS.
Fol. 147 f.
93.
ProvinT^ial (Hermann) schreibt an einen Prior uber einen Bruder,
(1288.)
. . Priori, quomodo tenere debet fi^atrem suspectum, provincialis.
Fratirem, quem misi pro fratre in conventu vestro moraturum, sic
teneri volo, ut non predicet neque confessiones audiat, quia hec sibi
officia nbn sine incuria hactinus sunt permissa vel pocius, cum re~
strictus esset, ab ipso temere usurpata. Cum venissem in Erbipolini
semel et iterum plura de ipsb audivi inconveniencia, corripui inter
me et ipsum solum, lucrari cupiens fratrem meum, set ad compun-
ctionem cor, ad confessionem vox. ad satisfactionem sensus defuit,
et tamquam pravi operis nescius ora tersit. Post transeunte me di-
versas partes rursus audivi de suis excessibus, clamorem et queri-
moniam plurimorum, unde, cum secundum constituciones debeam
propter incautas familiaritates cavere ordinis honestati et locorum
mutaciones apud ipsum non profecerint, de cetero residens domi
orationibus Deum placet, legat, serviat, silencio det operam et quieti.
Si vero de partibus, ubi conversatus est, fama indecens de ipso aures
vestras attigerit, ab indurato et subverso excutite manus vestras,
ipsum ad alium ordinem licenciando, in quo statum suum ita teneat,
quod in nostrum ordinem non impingat. Quicquid inde vobis faci-
endum videbitur, discretorum fratrum cdnsilio temperetur.
Fol. 148.
J. 1288. Briefe. II7
94.
Provin:(tal (Hermann) beauftragt jemand, mit den Main:^er und
Wormser Juden wegen der Schutden:(ahlung der Zofinger Dominikaner
:(ii verhandeln. (1288,)
Commissio contra ludeos de facto Zouingensi. Cum statum
fratrum Zouingensium recogito, ab intimis traho suspiria ad Deum,
levans oculos, sub cuius manu potenti hesitat hec ruina. Credere
autem oportet propter atrocitatem persequ(u)torum, quod ludei cle-
menciores inveniantur canonicis, si de facto plenius instruantur. Cum
comes de Vroburch esset debitor usurarum, fratribus domum suam
in Zouingen vendidit et simul, ut ipsum a ludei(s) quitum effice-
rent, orainavit. Fecerunt, quod potuerunt, usque ad tempus, quo
fratrum ecclesia fuit destructa, et ipsi fratres quasi vagi et profugi
morabantur. Nunc autem ut concidantur vulnere super vulnus, pro
residuo solucionis obsides parant dentem et ventrem, ut, quod
eruca reliquid, vastet brutus et ordini affigatur opprobrium perpetuis
temporibus non delendum. Propter quod de discrecione vestra pre-
sumens piurimum vos transmitto Magunciam et Warmaciam ad a(r)-
chisinagogos et primates ludeorum instancius petiturum, (juatenus
preveniant, ne ordo predictus penitus, quod eis non proderit, con-
fundatur. Intrantibus enim militibus obstagium fratres egredientur,
qui ibi pauci sunt, nec aliquid alicuius obligacionis remanebit vin-
culum super ipsos. Perdunt creditores pecuniam nec unquam de
cetero talis erit tranquillitas inter predictos et ludeos, sicut fuit hac-
tenus, immo cum liceat gloriari in tribulacionibus, locum latendi non
inveniet clamor noster, quod ludei cum inimicis nostris conspira-
verunt, ut nomen nostrum tanquam malum eicerent in odium cru-
cifixi. Quod si fieri oportct, penitet tam benignos ipsorum fuisse
interpretes, quociens indebite vexabantur, penitet, quod tam segnes
fuimus executores mandati apostolici, cum ipsis ad saiutem proponere
debuimus verbum Dei. Adhuc litteram pape buUatam habeo de hoc
facto, que si renovat(a) fuerit, cum sit verbum domini alligatum,
fervencio(r) ^ zelus erit. Si dixerint, quod nominc comitis sint ob-
sides recipiendi et non fratrum, vanitas est, nam per novacionem
transivit onus debitorum ad ordinem, a quo et non a comite acce-
perunt marcas plurimas in solutum pro tantorum dispendiorum cau-
tela. Vobis hanc duxi sollicitudinem committendam, ut cum pre-
dictis archisinagogis et congregacionibus ipsorum ac aliis, ubi vobis
expedire videbitur, tractetis efficaciter, quare fratribus expulsis et per
violenciam spoliatis parcere debeant propter Deum, qui patres ipsorum
cduxit de fornace ferreo Egipti, si qua ipsis sunt viscera pietatis.
Inpossibilium enim cum nulla sit obligacio et habeat spoliatus privi-
legium, ut non possit exui iam nudatus, frustra laborant in acervo
illo, ut credant se questum facere de mendicis et tota sua iibertate
fraudatis. Volo enim, quod auctoritate presencium constituatis, si
opus est procuratorem ad iurandum in animas prioris et fratrum
Zouingensium coram viris ydoneis, quod fratres non sunt solvendo
Il8 Briefe. J. 1288.
tempore persecucionis huiusmodi set solvent, cum primum obtulerit
se mcultas. Potestis etiam cum ipsis convenire per hunc modum,
quod fratres se obligent ad solvendum pro X marcis annis singulis
unam marcam, donec totum debitum sit exhaustum. Si vero nullam
potestis apud ipsos gratiam invenirc, ostendatis litteras pape, in qua
sibi cautefam ' assumpsit domorum nostrarum pariter et locorum, et
extunc pro iure Romane ecclesie et pro nostra iusticia contra uni-
versitatem ludeorum et expresse contra ludeos Zouingenses et Lu-
cerienses ad sedem apostolicam appelletis, quicquid inde feceritis,
sigillis et testibus roborantes. In premissis omnious et aliis casibus
hoc negocium contingentibus vos procuratorem sive syndicum con-
stituo per presentes, ratum et gratuni, quicquid inde feceritis, habi-
turus. Priores etiam et fratres, quos pro ista causa consiiium et
auxilium prebituros requisiveritis, vobis obtemperare iuxta datam sibi
/ gratiam tenebuntur. Valete etc.
^ So die HS. * Statt in quibus sibi tutelani?
Fol. 148. Ober die Zofinger Angelcgenheit vgl. Hinleitung S. 52 und unten.
Ober einen piipstlichen Auftrag, den Juden zu predigen, berichtcn die Annal. Basil.
in MG. SS, XVII, 204 zu 1278: Eodem tempore papalis littera venit in Coium-
bariam, in qua continebatur, quod deberet perfidis ludeis prior provincialis Theu-
tonie cum fratribus suis fidem catholicam fideliter predicare.
95.
Provin:(ial (Hermann) beauftragt die Prioren von Regensburg umi
NHrnberg, dafHr ^u sorgen, dafs niemand die ihrer Obhut anvertrauten
Frauenkldster betrete. (1288)
Prohibetur introitus ad claustrum. Prioribus . . et . . provin-
ciaiis. Audivi de claustris cure vestre commissis quedam, et ea si
vera sunt, mihi magnum timorem incutiunt pariter et horrorem, vide-
licet quod facilis est introitus personarum, que constitutionibus pro-
hibentur non solum ad solaciandum vel videndum proximas, set ad
commedendum, bibendum et, quod est detestabilius, dormiendum.
Immo, ut dicam amplius, edificaverunt in claustris hospicium secu-
laribus, nec peccarem, si dicerem hospitale, ut unaqueque persona pro
statu suo commodum inveniat cum ordinis incommodo et maximo
detrimento. Ubi interim, dum vestis lino ianaque contexitur, dum
bos sub iugalibus sociatur, censura silencii, vigiliarum debitum et
religionis servabitur discipHna? Vivit dominus. Cum decorem domus
Dei diligam, non paciar hoc dedecus^ convalescere, quod antc
tempus meum dormientibus credatur hominibus satum esse. Exper-
giscimini igitur et hoc ab eis, que nomen vestrum super se invo-
carunty opprobrium ' auferatis, mandantes eisdem et super hoc inter-
dicti sententiam ammonicione preambula proferentes, auatenus de
cetero ad loca huiusmodi intra claustri ambitum, sive iUi familiares
sint, sive benefici parentes aut patroni aut cuiuslibet status vel con-
J. 1288. Briefc. II9
dicionis homines, non recipiant nec ibidem commedere aut per-
noctare sinantur. Que est ista demencia, ut, cum in constitutiombus
prohibitum sit sub pena anathematis, ne sorores nisi in certis egre-
diantur casibus?* Quanto gravius est, si seculares sacris vestibuiis
inserantur. Vidi et manibus a(t)trectavi privilegium cardinalis legati
a latere pape missi, in quo sibi fuit concessum pro munere, quod in
uno regno unam posset licenciare matronam ad introitum claustri
quarunuam monialium, quod unica illa vice, cum intraret, ibidem non
commederet nec dormiret. Eant nunc priores, nunc priorisse et
concessum sibi putent, et indulgeant, quod ipsi legato papalis aucto-
ritas non concessit! Ceterum si priorissa aliqua huic ordinacioni
contraire presumpserit, ab am(m)inistracione removeatis eandem et
aliam ei ydoneam subrogetis. ouppriorissas vero et portarias nec non
alias in hoc reas, quod persone seculares ad sanas vel infirmas in-
grediantur, acriter puniatis et vocem in capitulo aufferatis, donec satis-
hiciant, ut est dignum. Valete.
» dedicus HS. ^ opproprium HS. » So HS.
Fol. 1 50. Die Namen der beiden Prioren stehen ani Rande. Vorher geht
ein Schreiben des Provinzials an einen Konversen, der fur Beobachtung der Klausur
im Frauenkloster Hochheim sorgen soll. Es folgen zwei Schreiben, in denen den
Bewohnerinnen eines ungenannten Frauenklosters das Verlassen des Klosters
untersagt wird. Die Zuwideriiandelnden sollen iuxta sententiam magistri pena
gravioris cuipe cum temperamcnto misericordie bestraft werden. Fol. 1 52 ver-
bietet der Provinzialprior seinen Amtsbrudern den grundlosen Besuch des Klosters
Neuburg (Nuwenburg), an dem Laien Anstofs nahmeu. Es genuge, dafs von Zeit
7.U Zeit dort Beiclitvater aus dem Wormser Kloster erschienen und zwar nur vier,
die nur eine Nacht dableiben durften. Die Beichtvater sollen jeden Besuch, mit
Ausnahme des der Prioren notieren. Ober Hochheim vgl. Archiv fur Hessische
Geschichte II. Der Legat ist Kardinalbischof Johannes von Tusculum.
96.
(Provin:(ial Hermann) beatiftragi den Subprior nnd Lektor des
Augsburger Dominikanerklosters einen gefangen gehaltenen Bruder unter
Kautelen losT^ulassen. (128S,)
Suppriori et lectori Augustensibus . . . Discretioni vestre coni-
mitto presentibus et requiro, quatinus discussis statu, presentia et pro-
posito fratris detenti in carcere, qui veri signa doloris ostendit, ut
dicitur, pro commissis, circa ipsum ordinetis, quod voluntati divine
et ordinis honestati iudicaveritis convenire. Qui si ab ergastulo
videbitur liberandus, non fiat nisi sufficienti cautione premissa,
quod in propinquos suos vel ordinem scandala de cetero non com-
niittat. Valet autem ad hoc episcopi et aliorum testimonium. Nam
constat, heu! publicum fore factum. Si vultis expectare, donec priorem
habeatis, ut de ipsius procedatis consilio, placet mihi.
Fol. 151 V.
120 Briefe. J. 1288.
97.
(Proviniial Hermann) verbietet den Verkehr mit Strafsburg. Worms.
(1288.)
Amnionitio, ne fratres absolvant audientes divina in Argentina.
Quia permissione divina vacante domo Argentinensi multi per ter-
minos dicte domus discurrunt absolventes excommunicatos, ut dicitur,
3ui missas in Argentina a profanis sacerdotibus audiverunt, inter-
ictum domini legati temere violantes et alia que non oportet declarari
presentibus superaddentes, universitatem vestram requiro districte
prohibens et iniungens, quatenus nuUi fratrum vestrorum detis licen-
tiam predictos terminos visitandi sine causa rationabili et manifesta
f)remissa deliberatione cum sex fratribus conventuum vestrorum ad
loc convocatorum, quorum conscientias in hoc onero, quod tunc
demum licentiam dari suadeant, cum vere utilitatem et necessitatem
hoc expetere noverint evidentem. Ulos autem, qui de Argentina
nat{ sunt, moneo, quod locis suis contenti sint et civitati non appro-
pinquent nec personas evocent ac a missione nunciorum abstineant
et etiam litterarum, ne me oporteat circa ipsos aliud ordinare. Valetc.
Datum Wormacie.
Fol. 151^. Ober die Strafsburger Verhaltnisse vgl. Hinleitung.
98.
Praviniial (Hermann) beauftragt Genannte in der Zofinger An-
gelegenheit, Kolmar. (1288.)
Fratri CAnoni de Ygesdorf, lectoribus Basiliensi et Zouingensl
provincialis. Quia strennuus vir et honestus dominus M. de i fetai
miles, amicus ordinis specialis, me rogavit instanter, ut ad tractandum
de pace et concordia cum preposito et canonicis Zouingensibus con-
venirem in Basileam, de discretione vestra confisus, cum sim in aliis
occupatus, vobis iniungo, quatinus in tractatu predicto gerere debeatis
plenarie vices meas. Valete. Datum Columbarie.
Fol. 152.
99.
Proviniial (Hermann) befiehlt auf die Klage des rbmischen Koni^s
den Ordensbriidern t^u Bern das vom Bischofe von Lausanne uber die
Stadt verhdngte Interdikt ^u beobachten und erinnert sie an des Konigs
Verdienste um den Orden, Kolmar, (1288,)
Priori et fratribus Bernensibus provincialis. Querelam sere-
nissimi domini regis Romanorum gravem accepi ex eo, quod, cum
dominus Lausannensis episcopus civitatem Bernensem ecclesiastico
subposuerit interdicto, volens iurisdictionem temporalem spirituali,
sicut debuit, adiuvare, vos id temere cum religiosis quibusdam violatis
J. 1288. Briefe. 121
m animarum et propriaruiii periculum et scandalum plurimorum.
Cum igitur scriptum sit: Deum timete, regem honorificate, et rursus:
omnis anima potestatibus superioribus subdita sit sive regi tamcjuam
precellenti sive ducibus tamquam ab eo missis, vestram rogo diligen-
ciam caritatis, moneo et exhortor districte mandans, quatenus inter-
dictum simpliciter observetis, solum submissa voce et ianuis clausis
divinum oflicium celebrantes, si hoc absque periculo potest fieri, vel
commendata domo fidelibus inde penitus exeatis. Ad hec in virtutc
obediencie precipio, ne quis vestrum quacunque arte ad captandam
benivolenciam civium tranquillissimi prmcipis animum ofFendat,' cui
sumus innumerabilibus beneficiis coram domino debitores, quorum
quedam prodest recolere, ut erga ipsum et suos vestra devotio iugiter
perseveret. Cum primo in Frankenvorth inperii suscepit insignia,
gracias fi-atribus novus ipse renovavit antiquas. In capitulo Pisano
et in pkiribus aliis fratribus de diversis mundi partibus congregatis
sic se Uberalem exhibuit, quod cum incremento glorie sue thesauros
sibi in ceiestibus comparavit. In Ezlinga fratrum angustias dato eis
spacio misericorditer ampHavit Item cum indignationem civium
Argentinensium pateremur, in opidis suis nos sustinuit sustineri ac
benignius sustentari. Ad hec in Moravia fiictus inclitus triumphator
claustrum fundavit, edificavit, largis possessionibus ac privilegiis prin-
cipalibus decoravit, ita ut, si nos ipsos sibi in servos traderemus,
digni sua providencia non essemus. Sub cuius alarum umbra, cum
adhuc speremus, assidue omnipotenti Deo, remotis omnibus, que
ipsum possent iustc offcnderc, soivimus vota nostra, ut auctor pacis
ct amator, quem nosse vivere et cui servire regnare est, ipsi suis-
que diiectoribus super dies dies adiciat et victricem manum coroboret
ad suorum presidium devotorum. Datum Columbaric.
• HS. hat offendatis.
Fol. 152 V. Gedr. Winkelmann, Acta inip. ined. II, 1067 zu c. 1286. Schon
Wigand weist ini Strafsb. UB. S. 97 Anm. i darauf hin, dafs der Brief ins Jahr
1288 gehore wegen des Satzes uber dic Entfernung der Doniinikaner aus Strafs-
burg; dazu kommt, dafs das Schreiben seiner Stellung nach nur ins Jahr 1288
gehoren kann und die beiden Belagerungen Berns durch Rudolf 1288 stattfanden.
Die Klostergrundung geschah zu Tuln in. Niederosterreich.
100.
Provin:(ial (Hermann) an den Prior in Zurich: Da neulich die
Konstan:(er Dominikaner einmfitig ihren Lektor Johannes Tium Prior ge-
wahlt, habe er seine Zustimmung versagt, da er in eine Verminderung
der Lektoren nicht hahe willigen konnen, qui ad decorem ecclesie debent
potius rectpere inrrementnm. Bei der Neuwahl sei mit Rilcksicht auf
die Armut des KonstanT^er Klosters wieder Johannes gewahlt, Da er
(Hermann) nicht gegen seine eigene Hntscheidung handeln konne, beauj-
trage er ihn, der das Konsian^er Kloster seii Janger Zeit kenne, unter
122 Briefe. J. 1288.
Berucksichtigung der Verhaltnisse entweder die Wahl Johanns ^u be-
statigen oder sie und die Wahl fr. Ulrichs von Oberlingen (consequenter
iuxta indultum privilegii factaj t^u kassieren und eine Neuwahl anT^u-
ordnen. Einer PrUfung des Wahldekrets bedurfe es nicht, denn er habe
es gesehen und gHltig befunden. Kolmar, (1288,)
Fol. 1S5V.
101.
Provin:(^ial Hermann trifft Bestimmungen uber das Depositum des
Apostaten Dietrich von Suntheim, Kolmar. 128^ Januar 20,
Ordinatio fratris Hermanni provincialis fratrum Predicatorum
per Theuthoniam de quodam deposito cuiusdam fratris apostate,
quod fuit apud sorores nostras in Columbaria. Provincialis omnibus
presens scriptum visuris salutem etc. Notum esse cupio, (^uod
residuum pecunie quondam fratris Theoderici de Suntheim, que ipso
recedente ab ordine remanserat sub colore depositi apud sorores
nostras in Columbaria, eo quod dicta pecunia in meam dispensa-
tionem recidisset, disposui^ per hunc modum:* Sex marcas, quas
mutuo acceperant prior et fratres conventus Columbariensis ab ipso
Th(eoderico), remisi, quibus VII marcas supperaddi de iam dicto de-
posito procuravi, novem marcas utilitatibus nostre provincie assignavi,
duos marcas expendi in sokitionem eorum, que scienter contraxerat,
debitorum,^ decem reliqui sororibus memoratis, quatenus, si prefatus
Th(eodericus) sui misertus rediret ad ordinem, sibi de vestitu et
post eius penitentiam de competenti breviario providerent. Si autem
ulterius in seculo moraretur, dictam pecuniam pro remedio animarum
parentum suorum simpliciter retinerent. Verum si sorores predicte
propter resignacionem et presentationem memorate pecunie factam pro-
vincie et fratribus nominatis aliquod gravamen ab ipso Th(eoderico)
incurrerint, prior et fratres Colunibarienses necnon fratres nostre*
provincie ipsis tenebuntur adesse, causam ipsarum tamquam propriam
defensuri. Hanc ordinationem fratres et sorores antedicti laudaverunt
et acceptaverunt gratanter, renunciantes omni petitioni, si qua eis de
prefata pecunia competere videbatur, sigilla sua una cum nostro prc-
sentibus apponentes. Nos prior et fratres nosque priorissa et sorores
sepedicti sigilla nostra presentibus duximus apponenda in rei certitu-
dinem ampliorem. Actum Columbarie, anno domini M®. C®C.
CXXXPX., IIII. feria proxima ante festum beate Agnetis virginis et
martiris.
* Qiia tamen non abusus set motus pietate geht vorher; durchstrichen.
'•^ Vorher principaHter durchstrichen. ^ Von duos an am Rande. *■ Ursprung-
lich per se vel per alios deinde fratres sepedicte provincie. Es folgt durcn-
strichen: proviso, quod de duabus marcis reliquis VI libre Hallenses fratri C&noni
de Ygesdorf, quas dicto frntri Th. mutuaverat, persolvantur. Hs folgen noch
J. 1288. Briefc. 123
eini^e kleinere Korrekturen, aber obige, von derselben Hand, die den Text ge-
schneben, genugen zuni Beweis, dafs dieser Brief Konzept ist.
Fol. 154.
102.
(Provin:(ial Hertnann) schreibt an Prior nnd Subprior inZurich:
Da Berthold genannt Torneator, Konverse bei den Schwestern in Otten-
bach, trot:(^ seiner Ermahnungen sich nicht bemufsigt gesehen, der Begine
Schwester Agnes Zigelerin in Freiburg das von ihr Geliehene ^^uruck-
^uerstatten, so beauftrage er sie, dafs sie innerhalb 14 Tagen die
Priorin von Ottenbach bei Strafe der Suspension veranlafsten , den
Konversen gefangen :(it setT^en mit Fufsfesseln und Handschellen, bis er
den let:(ten Heller be:;;ahle; habe er aber nichts, so musse KL Ottenbach
fur ihn eintreten. Breisach. (128^ Fruhjahr.)
Fol. 158^. Ober Kloster Ottenbach lindet sich Fol. 20 eine Notiz iiber
Aufnahme einer Schwester. Vgl. auch Denifle in Archiv fur Litt. und KG. II, 644
Anmerkung i.
103.
Provin:(ialprior (Hermann) bittet Prior und Lektor in Freiburg,
dem Zofinger Kloster Geld t^u verschaffen. Kolmar. (1288.)
Priori et lectori Friburgensibus provincialis. Cum statum Zo-
vingensium fratrum considero, tactus dolore cordis intrinsecus inge-
inisco cernens, quod in nobis lamentatio et ve sine carmine reno-
vatur, cum hereditas ordinis ad alienos vertitur, domus nostra ab
extraneis possidetur. Venerunt filii ad partum et vires non liabuit
parturiens, et qui de profimdis emerserimus, nullo submittente tabuiam
mergimur iuxta litus. Inteiligitis, que dico. Dedit enim vobis
dominus in omnibus intellectum. Nam cum dicti fratres muitas
pecunias effuderint, creditoribus satisfecerint, pro modico, quod restat,
obsides, ut devorent pauperem, invitantur. Hec est causa, quare
karissimus in Christo frater Cuno vicarius domus prcdicte circuit, in
adiutorium hominum respicit, cuius sunt attenuati suspicientes ocuii
in exceiso. lam verecundia conspersus non audet etiam exiguum
datum exigere, . . . set pro iucro computat, si possit, etiam tandem
sub usuris mutuum invenire. Rogat ergo suppliciter, ut, si aiiquis
est vei aiiqua vobis nota, que super affiictos pia gestare didicerit
viscera, vobis mediantibus aiiquantam sibi mutuet pecuniam, secundum
(juod convenerit, rependendam, pro qua habet auctoritatem meam et
licenciam obiigandi domos in Zovingen et omnia, que in earum
ambitu continentur. Fidem insuper prestabit de soivendo specialem
vel aiiter puta pensionibus annuis respondebit. Utinam huius verbi
sicut exhortator ita possem esse et hictor et beatum me apostolus
predicaret ! Set scitur, quod in causa predicta non tuii manum aridam,
quia, quod habui, iioc et feci. Scio, quantis debitor sum, et niciii-
lominus superindicitur, ut hiis, qui Rome sunt, ewangeiizem, mittens
124 Briefe. J. 1289.
illuc sollempnes nuncios pro negociis provincie iterato. Reputo,
quod iani possit negotio subvenire, quia terrente Deo adversarios
sibi postulant dextras^ dari. Datum Columbarie.
» Wiederholt HS.
Fol. 154. Fr. Cuno ist C. voti Ygesdorf vgl. Nr. 98. Die Adressaten
sandten an Herniann von einem Depositum 20 Mark; vgl. Nr. 104.
104.
ProvinT^ial (Hermann) belobt Prior iind Lektor von Basel wegen
ihrer Mildthatigkeit gegen die Zofinger Dominikaner, teilt mit, wie viel
er bereits ausgegeben, und Ubersendet ihnen eine Gabe aus Freiburg.
(1289.)
Priori et lectori Basiliensibus provincialis. De negotio Zouin-
gensi. Multe humanitati ac benignitati vestre, quam, ut frequenter
audivi, impenditis et superimpenditis negotio Zouingensi gratias refero,
quantas possum, desiderans, quatenus opus karitatis in vobis perse-
verantia compleat et coronet. Nemo poterit dicere, quod a fratribus
fraternum suffragium requirendo alligaverim onera, que nec digito
vellem tangere, super humeros aliorum. Nam quod habui, hoc et
feci, tantum de pecunia ordinans et tribuens fratribus Zouingensibus,
quod eius summa, quam conscriptam habeo, posset mentes audicn-
cium vertere in stupor*em. Quid igitur agam alter lob, cuius iam
suspicientes attenuati sunt oculi in excelso? Si clamavero pro desti-
tutis filiis: Miseremini, miseremini, saltem vos amici ipsorum, miseri-
cordia quasi nubes transiet matutina. Si ad extraneos me convertero,
vocem non audient incantantis. Sed quia non est Deus noster ut
Deus eorum, qui in diversorio vel in via cum altero ioquitur, in
tanti freti fremitu: Exurge, quare obdormis, domine? clamitemus.
Si ordo noster extra civitatem cum Stephano impetu eicitur ludeo-
rum, qui etiam solutionis terminum prevenerunt, videat ultionum
dominus et requirat vel pietate solita iUis non statuat hoc pecca-
tum . . . Prior et lector Vriburgensis occulte de quodam deposito
XX marcas acceperunt, que vobis per latorem presentium assignantur.
Et quia hoc magna ex parte pro amore meo fecerunt, rogant et ego
rogo, quatenus viam inveniatis cum vicario et fratribus Zouingensibus,
qualiter et quando ipsis premissa pecunia rependatur, ne maius oriatur
scandalum et trahatur hoc, ne ordini credant, a creditoribus in
exemplum. Quamcumque insuper viam inveneritis mendicando,
mutuum longe vel prope accipiendo, vel super que mutuari possint
pignora postulando, ratum et gratum habeo, etiam si usuras oportet
solvere competentes. Et ne in dampno sitis vos et alii, magistri,
provincialis et diffinitorum ac aliorum Dcum timencium proviaencia
et pietas opem atque operam ministrabit. Reddat dominus manibus
mutierum misericordium , que subvenerunt fratribus ut sorores.
J. 1289. Briefe. 125
;iliis auteni parcat Deus, que vanis promissionibus pauperibus illu-
serunt.
Fol. 155. Daruber steht: Simile misit priori Thuricensi. Fur diese 20 Mark
hatten, wie sich aus einem spatern Schreiben des Provinzials ergiebt (Fol. 159),
die Baseler und Freiburger Dominikaner ihre Bucher verpfandet. Genugen die
Pfander zur Deckung der 20 Mark nicht, so sollen die Bucher, welche der Pro-
vinzial seinem Verwandten, Bruder Hermann in Schlettstadt, angewiesen hat, hin-
/.ugenommen werden. Was daruber hinaus erzieh wird, soll unter die Geschenk-
geber verteilt werden. Dieses ist die einzige Stelle, welche iiber einen Verwandten
Hermanns ini Dominikanerorden Nachricht giebt.
105.
Provin:(ial (Hermanii) irbstet die Zofinger Dominikaner nnd droht
den drdngenden Juden. Freiburg, (128^,)
Littera consolatoria , quam scripsit pro fratribus Zouingcnsibus
provincialis. Ex aftectione paterna dolorem vestrum amor meus
obstetricante manu assidue comitatur. Unde rursum vobis non distu-
lissem scribere, nisi reputarem me per fratrem Cunonem, ante quam
vestras reciperem litteras, corporali presentia iam preventum. Con-
fortamini in domino, filii, et in potentia virtutis eius! Nam hactenus
non deseruit sperantes in se, qui novit in vermem humanam super-
biam commutare. Necesse fuit, ut talis temptatio probaret nos, qua
foris pugnas, intus timores varios sentiremus, et Caldei tres turmas
contra cxcmplar pacicntie lob consercrent, ita ut contra nos clcrici,
layci ac ludei os suum quasi leo rapiens et rugiens aperirent. Ista
est tres habens ordines dencium in visione bestia Danielis. Liceat
igitur gloriari cum apostolo dicente: Persecutionem patimur et sustine-
mus, blasfemamur et obsecramus . . . Levate capita vestra, spero enim,
quod vestra redemptio propinquabit. Videte ficuhieam apostolicani
Htterarum foliis nostram verecundiam protegentem lacteis, lacrimis
compassionis nostra vulnera prosequentem, oportunis nostrum defec-
tum fructibus reparantem et omnem arborem plantatam in domo
domini, cetum videlicet venerabilium dominorum cardinalium, nostris
se machinis impendentem, et advertere poteritis, quod prope est
estas, ut yems transeat, imber abeat et recedat. Indignatione plenus
sum, si ludei in crucis predicatoribus, que ipsis scandalum est, haberc
debent ostentui ignominiam crucifixi. Non ex hoc ergo turbemini,
si nobis assit a ludeis passis gloriari in cruce domini Ihesu Christi.
Ego autem si in proposito perseveravero, proferam ludeis contra
ipsorum demenciam verba duo. Nam precio sanguinis, quod in cor-
bonam non debuerunt mittere, mittunt in corbem, spergunt per orbeni,
|Christum emere, christianos vendere decernentes. Valete. Datum
in Vriburg.
• doppelt p. HS.
Fol. 156. Ein spezielles papstliches Schreiben, auf welches obige Wendung
/w bezichen ist, findet sich nicht vor. Da das folg. Schreiben vom Febr. (1289;
126 Briefe. J. 1289.
Jatiert uiid der Ausstclluiigsort wie hier Freilnirg ist, so wird uuch dicses iii dcn
Anfang 1289 ^^ll^^i^-
106.
Provin:^ial (Hermann) schreibt an den Lektor ^n Krenis iiher dic
Anknnft des Ordensgenerats, die Zofinger und Strafsburger Angelegen-
heit. Freiburg, (i28(^, Februar,)
Lectori Cremensi provincialis saliiteni cum dilectionis solite
dulcedine sempiternam. Gratum mihi prebuistis beneficium ex eo,
quod venerabilis patris magistri ordinis nunciastis reditum et^ ad-
ventum. Ego autem paratus sum in ipsius occursum, set detinet me
eorum expectatio, qui venire debent de Wormatia, fratrum causam
et eius processum, que illic agitur, relaturi. Nam ex fine preeuntis
est inicium termini subsequentis et sine meo consilio, si quod tamen
est, nec sumptus nec advocatorum copia negotio competens habe-
retur. Dudum remisi . . priores Argentinensem et Zouingensem ad
curiam et iam, si mihi mandatur, post eos nuncium agitaoo. Egre-
dere! dicam ei. Porro, quid.actum esset et agendum*^, scripsissem
completius, si de hoc fuissem instructus, propter quod etiam famulum
diebus aliquot^ recedere non sinebam. De adventu vestro et librorum
distractione facite, quod vultis, nec me amplius requiratis. Et Hcet
libenter vos videam, tamen nolo, quod magister comitive vestre
solatio defraudetur . . . Ceterum quid et quantum laboris pertulerim
et doloris pro causa Zouingensi, vix brevi posset pagina explicari.
Super illius loci dcsolatos magis quam super Argcntinenses filios ex-
cussos* sicut aranea contabesco, quia tanto plus in presenti spergit
verecundie, quanto in futurum exemplaris malicie comminatur. Quis
enim episcoporum, qui sagittas excommunicationum in pharetris para-
verunt, de cetero non ventilabit Predicatores cornibus, cum illi ad
sentenciam personarum humilium licet ab ordinario deputatorum
utinam putatorum, qui de conventu erant Zouingensi, terga dederint
territi ad sonitum folii voHtantis. Deiecti prius quam cesi castra reli-
querunt, qui nondum usque ad sanguinem restiterunt . . . Accedit
ad hoc ludeorum debitum, Christianorum obstagium et angelorum
et hominum spectacukmi, utrum videlicet locum, qui plus quadrin-
gentis marcis constitit, pro derelicto haberet ordo et nerent novis-
sima peiora prioribus, gentibus. nostram aspicientibus nuditatem. lam
ex condicto vocati obsides intraverunt, comederunt, biberunt, cras
forsitan morituri. Hereditatem, inquiunt, possideamus sanctuarium
Dei. Ibi sanguisugarum fiUi clamaverunt: Affer, after, ut eorum
verbis utar, quicquid citra infernum poterit inveniri. Hec fuit exul-
tatio pauperes devorantium in absconso. Set excitatus tamquam dor-
miens dominus iam conflagrantibus carbonibus desolatoriis quosdam
cum lona in navis abditis dormientes percussit in latere, videt^ com-
puncti cordis, et, ut opem ferrent fratres fratribus, imperavit. Fe-
stinat Habraham, Sara accelerat, currit puer . . . cifus profertur
Beniamin de sacculo, librum absolvit a sy(g)naculo, mittit in gazo-
filacium pauper aliquis ora duo de thesauro egenorum, nova et vetera
J. 1289. Briefe. 127
proferuntur. Reddnntur cuni supererogatis debita, sors pariter et
usure. O quantum lioc multis mvexit gaudium! Nam emuli, qui
capita sua moverant, dicentes: Exinanite, exinanite! ab illo motu
paralitico sunt curati, et qui strictis labiis sibilaverant , voce plena
providenciam Dei clamant. In lioc succursu priores et lectores et
tratres Basilenses et Vriburgenses primipilares et primicerii extiterunt,
pauperes pauperibus servientes, opus misericordie miseris impendentes.
Laudent eos in portis ipsorum stipendia, qui palmas ad inopes ex-
tenderunt, qui pietatis exempla per hostias, quibus promeretur Deus,
posteris reiiquerunt. Factum est hoc, ad alia procedatur. Adhuc
calamo scribe velociter discurrente! Frater Wilhelmus de Treviris
ingreditur, et quia solus quasi apparebat, boni nuncii omen erat.
Retulit enim de successu cause in Wormatia optato, sicut litis fieri
poterat iuxta cursum. Contra libellum et rescriptum exceptum est
additis rationibus, quibus oportet suo tempore responderi. Porro
premisse rationes multe sunt et mediam cutem occupant, unde non
potui scribere, set cum Deo dante venero, mecum feram. Ordinatis
autem contra eos replicationibus pellis sicut celum extcndetur, et
iuxta legis talionem dabitur dens pro dente. Unde magistro legere
vel dicere poteritis causa solacii, que sub hac forma videritis con-
tincri. Mitto nuncium ad curiam secundum consilium fratrum, cui
tempus occurret in montibus, in quo, sicut homo ad laborem natus
est, ita vellet esse avis ad volandum. Nam apud nos diucius non
sparsit sicut cinerem nebulam et nivem non tribuit sicut lanam set
sunt nives sicut sepulchra dcsuper ambulantibus dealbata . . . Datum
in Vriburg.
» reditus et ausradiert HS. ' agendus HS. « aliquod HS. Foigt tiber-
flussig non. * excussorum HS. ^ So HS.
Fol. 156^'. Der Ordensgeneral Munio kam am 28. April 1289 nach Kolmar.
Vgl. MG. SS. XVII, 215. Die letzten Satze deuten an, dafs es noch Winter ist.
Da nun im allgemeinen eine chronologische Ordnung in diesem Teile herrscht, und
die folgende Nr. mit Februar datiert ist, so wird auch vorliegende um diese Zeit
entstanden sein. Papst Nikolaus IV. hatte dem Bischofe von Worms die strenge
Durchfuhrung der uber vStrafsburg verhiingten Strafen ubertragen; vgl. Strafsb.
UB. II, 150. Die Prozefsschrift der Dominikaner daselbst (undatiert) Nr. 155.
107.
Provin:(tal (Hermann) giebi den uachbenannten Prioren Ferhal-
tungsma/sregeln be:(uglich der heriimwandernden Zofinger und Berner
Dominikaner. (i28p Februar.)
Ordinatio provincialis de fratribus Zouingensibus et Bernensibus.
Prioribus Basiliensi, Constantiensi, Thuricensi, Rotwilensi, Colum-
bariensi necnon vicariis fratrum Argentinensium in Sletstat et Hagc-
nov;^ie vel eorum vices gerentibus provincialis. Assidua querela me
circumstrepit, quod fratres Zouingenses et Bernenses ordinis vexati-
128 Briefe. J. 1289.
oneni convcrtunt in noxiani libertatem, discurrentes, socios pro libito
assumentes, sicut grex absc|ue pastore errantes, quasi navis sine re-
mige vacillantes, quorum etiam aliqui estimationis bone lucem tetra,
ut dicitur, caligine obtegere non verentur. Unde contra hoc aliud
cupiens ordinare discretioni vestre committo, quatenus dictos fratres
commonitos habeatis, ne movere pedes diligant, set orationi, postu-
lationi ac obsecrationi dent operam, donec aspiciat omnipotens de
excelso. Quicunque igitur de premissis fratribus terminos vestros aut
conventus ingrediuntur, primum se vestris presentare aspectibus tene-
antur, et si causam itineris habeant rationabilem, ipsis pietatis viscera
ostendatis. Qui autem sine causa vagantur iictum aliquid vel timorem
nocturnum pretendentes, sicut consolati estis pusillanimes, ita corripite
inquietos. Postquam autem ad vos declinaverint, ad chorum venirc
et ad refectorium nccnon ad capitulum teneantur. Et si aliqui
ipsorum in gravioribus excessisse dicuntur, ubicumque eos reperirc
poteritis, ut se vobis exhibeant, compellatis, nisi priores proprii vos
in suorum correctionibus prevenissent, ut probarentur a negligentia
.sicut purgati. Ad hoc cum sepedicti fratres vel eorum aliqui ad vos
venerint, ad ipsorum introitum mox socius super socium non habeat
potestatem, ut possint ingredi et egredi, quando volunt. Nam sine
vestro arbitrio, quibus vices meas in hac partc committo, diverterc
non debebunt. Si minus scripsi et non sum, que ad honestatem
ordinis pertinent, singula prosequtus, iuxta datam vobis a Deo pru-
dentiam suppleatis. Gratum enim habeo atque ratum, quicquid ege-
ritis vel disposueritis in premissis, prcsentiDus post annum minimc
valituris. Datum in Vriburgo, mense fcbruario.
Fol. 158. Obcr Bedruckung der Berner Dominikaner um diese Zeit ist
nichts bekannt.
108.
ProvinT^ial (Hermann) giebt den Schwestern der sieben Strafs-
burger Dominikanerinnenklbster Verhaltnngsmafsregeln fiir die Zeit des
Interdiktes. (1289 Frilhjahr.)
Priorissis et sororibus monasteriorum sanctorum Marci, Agnetis,
Nycolai, Katerine, Elizabet, lohannis, Margarete provincialis de modo,
quomodo se tenere debeant. Ex eo tempore, quo potentia civium
Argentinensium fratres de civitate ipsa eiecit, multe suborte sunt
questiones et ad me diversis perlate vicibus, quibus respondi, prout
potui, mittens litteras hinc et inde, quas si vobis communicassetis
mutuo, de modo vivendi ut nunc satis instrui poteratis. Set quia, ut
arbitror, alique ad vos non venerunt, alique gnaro interprete caru-
erunt, quasdam abiecit negligentia, ceteras oblivio sepelivit, omnibus
litteris, quas hactenus vobis misi, revocatis, in istis vobis significare
curavi, qualiter custodiatis innocentiam et declinetis ofTensam. Pri-
mum igitur admoneo, ne communicetis nominatim excommunicatis ct
interdictis, scientcs, quod, si hoc feceritis, in contemptum peccatum
J. 1298. Briefe. 129
incurritis criminale. Porro qiii sint noniinatim cxcommunicati, in-
iallibiliter scire potestis nec excusat, si tales parentes vestri sunt,
nam ab ipsorum potestate et federe religio vos exemit. Interdicti
vero sunt omnes in civitate et nec apud vos nec alibi poterunt audire
divina, nisi super hoc licentiati sint, vel privilegium habeant speciale.
Licentiam quidani habuerunt, ut dicitur, a venerabili domino legato,
set omnes revocavit, sicut in autenticis ^ Htteris suis vidi. Ego etiam
ex compassione paucis amatissimis nostris inveni formam, per quam
aliquando apud vos divinis possent officiis interesse, quibusdam ex
privilegio papali et procuratorio nomine, quibusdam ex ipsius legati
nobis concessa indulgentia singulari. Verum quia, quoa provisum
fuit ad concordiam, cepit tendere ad noxam, ita ut multi sub quo-
cunque colore ecclesias vestras intrarent, perciperent sacramenta, uti-
nam non deciperentur sacramentis! Nam quidam ea iuste, quidam
temere presumpserunt, alie cum essent coniugate ct cottidie excom-
municatis coutcrentur, ecclcsiarum vcstrarum limina calcavcrunt. Unde
plurimi scandalizati sunt, ita ut quibusdam admissis, aliis non admissis
iudicio, pro quo iudicabuntur, dicerent, quod ad hoc faciendum nos
alliceret turpe hicrum. Insuper ingratitudinis nobis vicium affixerunt
dicentes, quod illos excluderemus, qui nobis indecUnabiliter adhese-
runt, alios admitteremus, qui se parum nostris necessitatibus impen-
derunt. Religiosi quidam preterea, cum arguuntur, quare latam in
civitatem propter Predicatores sententiam non observent, replicant,
quod per nostras sorores principaliter violetur. Ipse, inquiunt, ex-
communicatos admittunt, cum recipitur puella, cum fiunt exequie, in
locutione cum illis sunt assidue, familiam tenent excommunicatam,
que audivit divina a sacerdotibus profanatis. Conversi earum et fami-
Uares stant in ecclesiis et concurrunt cum plebe, ut eievari videant
corpus Christi. Quid pkira? Ego hiis dispendiis, prout possum,
cupiens obviare, ne occasione dampni dampnum videar intulisse, hoc
ago, quod saluti vestre et paci ceterorum iudicatur verisimiliter con-
venire. Omnem igitur hominem excludetis obicibus et clavibus,
quando in ecclesia vestra cappellanus proprius voce submissa dicet
missam, nec rima neque foramen ad videndum in hostiis aut parie-
tibus relinquatur. Missas autem dicent in festis simplicibus, semi-
duplicibus, duplicibus et aliquando pro memoriis defunctorum. Et
licet secundum ius semel saltem in pascha omnis Christianus per-
cipere debeat eucharistie sacramentum, vobis tamen aliquid duxi am-
plius concedendum, ut videlicet in nativitate domini communicetis
et in pascha et adhuc una vice in aliquo festo, cum priorisse* magis
dispositas viderint gssq sorores accipientes ex hoc argumentum, si
sorores ante vixerunt pacifice, quiete pariter et devote, proviso, quod,
que in excommunicationem incidcrunt loquendo, mandando excom-
municatis, quod ad rem non pertinet, non communicent nisi primitus
absolute, quam absolutionem committo in casibus levibus vestris pro-
priis cappeUanis, in gravioribus autem, utpote, si amicis suis consi-
lium impendunt et auxiUum aut favorem manifestum, non debebunt
cappellani absolvere, nisi presente priorissa sua cum hiis, quas
Finke, Dominikanerbriefe. «j
130 Briefe. J. 1289.
advocare voluerit, de parendo niaiidato, siciit fas est, prestita cautione.
Cappellanos tales habebitis, sicut permittit priviiegium, videlicet aui
sint providi et discreti, ipsi vobis in necessitate exhibebunt ecclesia-
stica sacramenta, hoc est in infirmitate superveniente, in festis etiam,
sicut superius est notatum. Addo, quod vices ipsorum ad premissa
supplere poterunt alii cappeilani, et hoc ex permissione. Keligiosi
vero quicunque et clerici non dicent in ecclesiis vestris missas, etiam
si fateantur se gaudere privilegio, quod hoc possint. Nam vos re-
stringo, ne hoc sinatis neri nec ipsis calix preoeatur nec officio con-
grua indumenta. Conversi vestri et semiiratres, qui tam se quam
sua devote et totaliter ordini obtulerunt, admitti poterunt ad divina,
raro tamen, proviso quod cum ipsis alii nullatenus admittantur, nec
ipsi in quocunque alio loco cuiuscunque ordinis preter quam in vestris
oratoriis divinis poterunt interesse. De hiis autem, qui sunt in ob-
sequiis vestris pro mercede annua conducti, si non audiverunt divina
alibi presertim in civitate, quia tunc essent excommunicati, ordinent
priorisse de sororum discretarum consiiio, sicut iudicaverint expedire;
cum voluerint eedem priorisse, ingredi poterunt ecclesiam, quando
noluerint, excludantur. Hoc inteliigite de illis servitoribus, qui sunt
in curia iuxta claustrum, reliqui, qui de grangiis* veniunt, sint
exclusi. De confessione quedam perplexitas est, set non nocebit
vobis, si non confitemini, quando per cives prohibemini confiteri
hiis, qui sunt veri vestri ex ordine confessores. Alias enim confiteri
talibus, qui non habent potestatem absolvendi vos, etiam si essent
ordinis nostri fratres, nisi prius* fuissent claustris pro confessoribus
deputati vel a me iicenciati, nihil valet. Unde et graviter puniendos
censui quosdam, qui ad hoc claustra vestra occulte vel clandestine
non sine gravi scandalo et proprio periculo sunt ingressi. Nec tur-
bentur sorores ex hoc, quod in confessionibus habere non possunt
solitam libertatem. Nam patres nostri, sicut propheta testatur, in
captivitate positi dicebant : Non est in tempore hoc princeps et pro-
pheta et dux neque sacrificium. Princeps videlicet, quo tueamur,
sacerdos, quo purificemur, propheta, quo informemur, dux, quem
imitemur neque sacrificium sacra communio, que animas reficit fa-
mescentes. Nichilominus tamen subiungitur remedium, quod vicem
suppleat omnium premissorum. In anima, inquit, contrita et humi-
litatis spiritu suscipiamur a te, sicut in mil(l)ibus agnorum pinguium.
Quid illi deest, qui a domino suscipitur, qui suscipit servos suos in
bonum ! O bonum omnis boni bonum, quis mihi det acquiescere in
te, ut obliviscar aliquando mala mea ! Consolatur nos gloriosus pater
Augustinus in libro de vera religione dicens: Sepe sinit divina pro-
videntia per nimium turbulentas carnalium hominum seditiones ex-
pelli de christiana congregatione etiam bonos viros. Quam contu-
meliam et iniuriam cum pacientissime pro ecclesie pace tulerint nec
ullas novitates heresis vel scismatis moliti fuerint, docebunt homines,
quam vero aflfectu et sinceritate caritatis Deo serviendo sit, hos co-
ronat in occulto pater in occulto videns.* De sepulturis constet vobis,
quod non potestis aliquem sepelire nisi sororem in silencio, set nec
J. 1289. Briefe. 131
sorores possetis sepelire, si non bene servassent interdictum. De
conversis idem dico et familiaribus similiter, quod tumulentur in
silencio, si bene servaverunt interdictum. Familiares autem tales
intelligite, qui se et sua monasterio contulerunt, sicut superius est
premissum. Scio, quod lioc grave est, set docente spiritu veritatis
sentitis, quod cum ordine et pro ordine, que nomen ab ordine et
meritum accepistis, pati quecunque incommoda debeatis. Nam sine
ordine nec missas aut sepulturam vel privilegia forsitan haberetis.
Abstinendo auteni a vctitis vobis non ordini servitis, nam secundum
ius scriptum, in quocunque statu inveniremini, obligaremini ad pre-
missa. Sunt apud vos, ut dicitur, quidam religiosi vestram quietem
turbantes, pedem movere diligentes, fenestras occupantes, opus com-
mune impedientes, nugis et risibus vacantes, oculos defigentes, de
simplicitate vestra predam callide aucupantes. Hos devitate, si debito
cupitis persistere in honore. Illos autem amplius, qui dicunt, aff(ir)-
mant, prcdicant contra factum legati in iniuriam nostram, immo in
contumeliam crucifixi, putantes venisse de nostris calamitatibus messem
suam, tamquam excommunicatorum fautores devitate conscientiam et
scientiam non habentes, precipue qui se ex talibus medicos profi-
tentur. Nam in quodcunque claustrum talis medicus curans wulnera,
saucians corda ingressus fuerit, ipsum claustrum ab omni gratia pre-
missa suspendo et contumaces privo eisdem, donec satisfactione pre-
missa restitui mereatur. Superius scriptum est, qiiod a divinis, que^
fiunt apud vos omnes homines, qui non sunt iuris vestri, excludatis,
non obstante, quod olim quibusdam personis nobis in Christo devotis
litteras nostras ciedi. Has pro tanto fore volo consolatas, quia huiusmodi
litteras non casso nec revoco set suspendo et effectum differo eorun-
dem propter pacem aliorum et propter vitandum offendiculum in-
firmorum. Concludens ieitur hoc statuo, hoc repeto, hoc inculco,
quod, quecunque soror alicui religioso confessa fuerit vel ad ipsos
intra claustrum vel cimiterium, cellarium vel ortum sive locum quem-
libet alium venerit, confessio ipsius erit irrita, et in hiis scriptis ana^-
themati ipsam subicio necnon in morte dignis ordinis suffragiis eam
privo. Sacerdotes insuper vestros cautos esse volo ad districtam
sententie observantiam interdicti, alioquin non sustinebuntur in vestra
cappellania, nam irregulares fierent et ad Romanam curiam deberent
necessario proficisci. Datum Hagenowe.
> auttenticis HS. * priorisses HS. ' grandis HS. * So der unklare
Satz. » Doppelt HS.
Fol. 158.
109.
Provin:(ial (Hermann) schreibt an den Prior in Bern: In seinem
Kloster sei ein Bruder Jolmnnes, der , noch nicht Priester, mehrere
Briider iiber den Rhein gefilhrt und unter Vorgabe des SchutT^suchens
mit der gan:(en Schar das KL St, Marx bei Strafsburg betreten habe.
(Ibi sic effudit Jialam suam, ut memoria eius in benedictione non sit
r
132 Briefe. J. 1289.
usque hodic apud illas.) Ein :(tueites Mal sei er bei der Fahrt uber
den Rhein mit Bruder Paulus ^iur Kurie des St. Katharinenklosters ge-
kommen und habe, in der Meinung, es sei St. Marx, unter Zuruck-
lassung seines Socius dasselbe besucht. Er beauftragt ihn nach devi
Ma/se seiner Schuld :(ti bestrafen, vom Empfang der hbheren Weihai
tern:(ubalten und thn 7um entferntesten Kloster aer Provin:^ :(ti^ schicken.
Hagenau. (128^ Fruhjahr.)
Fol. 161. Das Vergehen war doppelt straffallig: i. wegen des Interdiktes
iiber Strafsburg; 2. wegen des Betretens der Frauenkldster.
110.
Proinnnal (Hermann) betraut die Subpriorin und die Schwesteru
Agnes von Hohenstein utia Gertrud von Kbnigshofen (Kuonengeshoven)
des St. Marxklosters mit der Unterstichung gegen T^wei Schwestern.
Hagenau. (128^ FrHhjahr.)
., . . Audivi dissimulando, dissimulavi audiendo, quod sorores
Andriota de Hagenowia, Egninna de Winthertur preter alias sursum
et deorsum insaniunt, priorisse rebelles per superbiam, ceteris infestc
per caiumpniam, quibusdam importune per maticiam, omnibus graves
nisi forte suis complicibus per vesaniam comprobantur. Cum igitur
providere debeamus, ne modicum fermenti, quod heu iam nimis
invaluit, totam massam corrumpat, discretioni vestre committo et
districte mando presentium per tenorem, quod rebelliones dictarum
personarum et ahas earum insolentias inquisitione plenarie facta mihi
infra mensem prebitis de claustro sumptibus nuncio, quem mittetis
ad me, fideliter referatis, auatenus de vuitu Dei iudicium prodeat,
quod quieti monastice pronciat et terram sanctam, in qua statis,
huiusmodi abhominatio non depravet . . . Datum Hagenowie.
Fol. 162.
111.
Provin:(ial (Hermann) beauftragt den Prior von Kolmar mit der
Bestrafting ^weier Bruder. (i28p FrUhjahr.)
Priori Columbariensi provinciaiis de quorundam fratrum correc-
tione, qui claustra sororum Argentinensium intraverunt. Cum nuper
essem in loco vestro, conveni fratrem Erbonem de eo, quod tantum
civitati appropinquavit, ut claustrum sancte Agnetis ingrederetur, qui
se de propinquitate excusavit, litteram nostram ad suam interpretans
voluntatem, quam casso et revoco, ne per eam mea simplicitas iterum
deludatur. Pro ipso autem allegat pietatis affectio, qua carnem suam
odio habuit nemo unquam, ut propter hoc severitati aliquid detra-
liatur. Unde iuxta datam vobis a Deo discretionem pro introitu
claustri satisfactionem imponite competentem, nisi forte, ut dicitur,
civitatem ipsam ingressus fuerit matris domum visitans atque fratris.
J. 1289. Briefe. I33
Hanc, si verum est, mihi penitentiam reservetis. Frater Humbertus,
qui auctoritatem sibi usurpavit in fraudem simplicium feminarum,
audiendo confessiones, ingerendo confusiones, nam nuUa fretus aucto-
ritate venientes ad se involvit pocius quam absolvit, est per vos acrius
corrigendus. Cui inter cetera iniungatis, quod scribat conventui
sororum predictarum, quod nuUam absolvendi eas habuit legitimam
potestatem, deinde ut, in quo deliquit, puniatur, ipsum restringatis
a confessionibus audiendis et a terminis Basiliensibus visitandis, donec
per me vel vicarium restitui mereatur . . . Datum Hagenowie.
Fol. 162V. Erbo zog sich uls Parteiganger der elsassischen Stadte gegen
K6nig Adolf von Nassau eine hartere Strafe zii; vgl. unten. Bruder Humbert ist
vielleicht derselbe, an den Hermann friiher ei?icn liebcvollen Brief schrieb (fol. i J7^').
112.
Proviniial (Herviami) tadelt die Sclrwestern von St, Margareth
(hei Strafsburg) wegen Einlassung der Minoriten, Hagenau. (128^
Fruhjahr,)
Arguit priorissam sancte Margarite iuxta Argentinam proviu-
cialis, quod Minores permisit intrare claustrum. Intellexi pluribus
niihi referentibus, quod passa estis Minores ingredi claustrum vestrum,
qui, si aliquam ut medici curaverunt, multos, e quorum numero ego
sum, gravious vuhieribus conciderunt. An nescitis, quod ipsis non
licct ingredi claustra monialium nec vobis fas fuit hominem admittere,
ctiam si fuisset meritorum sufTragio clare fame? Ad hoc, cum quidam
religiosi persecutionis nostre tempore nimis in nostram grassentur
iniuriam, ita ut cum nostro discrimine comprobentur cum adversariis
conspirasse, dignum fuit, ut pocius taHum solacio careretis quam
suspitionis nebulam amicis ordinis et occasionem murmuris preberetis.
Hoc igitur scandalum cupiens ab ordine removere, districte vobis
iniungo, quatenus infra mensem me de facto per iitteras vestras ct
conventus debeatis reddere certiorem. AUoquin contra vos per cen-
suram ordinis procedere non obmittam. Datum Hagenowie.
Fol. 162V. Schon 1287 hattc der piipstliche Legat Johannes die Strafs-
burgcr Minoriten zur strengern Beobachtung des Interdiktes aufgefordert. Strafsb.
UB. II, 131. In einem folgenden Schreiben fol. 163 teilt Hermann den Schwestern
von St. Agnes mit, er werde fur sie einen besondern Kaplan anstellen. Ani
Schlufs heifst es: Nec scio, quid debeat missa anathematizatis , nisi quod sibi
manducent iudicium.
113.
Proviniial (Herniann) beauftragt den Prior von Efslingen mit
Abstellung von Mtfsbrauchen im Frauenkloster Steinheim und Bestrafung
der Schwestern des Gmimder Klosters. Efslingen. (128^.)
Priori Ezlingensi provinciaUs de correctione de Stenheim et
aliarum sibi commissarum . . Cum sufficere debuerat ad culpam, quod
134 Briefe. J. 1289.
sorores de Stainheini de claustro tociens sunt egresse, adhuc tamen
in peius proficiunt preteritis exccssibus nova scandala sociantes. Nam,
ut dicitur, indiflferenter conversos famulos et seculares dominas et
etiam moniales in claustrum introducunt non ad edificationem set
ad destructionem observancie rcgularis, non ad profectum communis
operis, set in augmentum, que multa mala docuit, ociositatis, non
ad silencii iusticie cultum, set ad verborum perstrepencium tumultum,
cum risibus inconditis, asserentes vel fidem mendaciter asserentibus
accomodantes, quod huiusmodi personis ac monialibus ego licentiam
dederim introeundi. Quod tamen ex parte mei super hoc datis
litteris non probarunt. Nolens igitur tantum inconveniens conniven-
tibus oculis preterire, discretioni vestre committo, pariter etiam in-
iungo, quatenus, si ita est, priorissam dicti loci, absque cuius consensu^
scientia vel negligentia talis contingere vel insolescere nequivit abusus,
inter cetera, que sibi debetis iniungere pro peccatis facienda, ab
ingressu ecclesie, donec secundum vestrum iudicium satisfecerit,
suspendatis. Alias autem sorores, que dictarum personarum pro-
curaverunt ingressum vel ipsis associate fuerint, sevcrius corrigatis,
prout unaqueque magis vel minus noscitur deliquisse, ammonentes,
quod de ingressu hoc observent strictius, quod tradit constitutio et
secundum hoc seras custodiant atque portas. Hanc formam etiam
in ceteris claustris cure vestre commissis efficaciter teneatis. Ediculas
ante portas intrinsecus, quas sibi usurpant hostiarie, ubi et alie sorores
conveniunt et scculares facilitcr inducuntur, destitui procurctis vcl
caveri certissime, ne quid eveniat simile in futurum. Kcvocetis etiam
omnem licentiam sive a me sive ab alio vel ab aliis auocunque modo
concessam, quamvis non meminerim me talium aliquia indulsisse. Et si
aliqua frustrantur remedia frequentatores et frequentatrices claustrorum
nostrorum auctoritate privilegii nobis a domino legato concessi
ammonitione premissa, cuiuscunque status vel conditionis exstiterint,
per censuram ecclesiasticam compescatis. Sorores vero, que com-
plices vel coadiutrices huius transgressionis fuerint, austeriori subicite
discipline. Ad hoc sorores de Gamundia, que conficto incendii
periculo exiverunt, quod ipsis est sub anathemate interdictum, penu
debita puniatis. Datum Ezlinge.
Fol. 163.
114.
Proinn:(ial (Hermann) beaiiftragt den Prior von Chur mit Bc-
slrafung eines Bruders. Augsburg. (i2Sp.)
Priori Curiensi provincialis de correctione cuiusdam fratris.
Sanguis subditorum de manibus presedencium tanto requiritur iustius,
quanto in ipsorum cura egerint neglegentius cum pastoribus ewan-
gelicis per noctes vigilias non servantes. Inde leo rugiens, lupus
rapiens, fur occidens, nec est David, ut eruat, sed postquam adver-
sarius implevit ovium tcncritudine ventrem suum, vix iuxta prophetam
J. 1289. Briefe. 135
dc ore predoni.s crura diio cuni extreino auricule rapiuntur . . . Sane
de fratre Ber. verbuni audivi, super quo tinniunt aures, a voce labia
contremiscunt, nam fedus cum inferno percutiens in Memmingen et
Gislingen fecit, quod apostolus nominari vetuit inter sanctos inquiens:
Fornicatio et omnis immundicia non nominentur in vobis, sicut decet
sanctos ! Et quod est miserabilius, cum sit de novo professus, prius
se consummatum ostendit in malicia, quam vite bone iaciat funda-
menta. Quapropter discretioni vestre precipio, ut tamquam alter
Finees Israelitam, in quo dolus est, zeli mucrone percellere debeatis,
nam hoc, ut vereor, quia in similibus non est factum, nostra quassatio
non oessavit, set foris pugnas intus timores nobis remissio cumulavit.
Faciatis igitur districtam inquisitionem de ipso in loco vestro et
precipue socios inquiratis sive principales ipsius in via. Nec sufficit,
si dicunt, quod nichil viderint, dummodo ipsum, quod a prospectu
mutuo reliquerint, fateantur. Deinde ipsum Ber. per preceptum,
suspensionem et excommunicationem cogatis de proponendis sibi
capitulis dicere veritatem. Et si omnia deficiant, sit in testimonium
contra ipsum, quod ego audivi a fide dignis fratribus, qui acceperunt
ab hiis, qui illud scekis audiverunt, manibus attrectaverunt, oculis
perspcxerunt , ita ut ad correctionem suam procedere minime dubi-
tetis. Vice igitur mea sibi prohibeatis ecclesiam laycorum, porte aditum
et egressum, omne feminarum consorcium et colloquium; si quem
habet ordinem sacrum, illius exequ(u)tionem non presumat et ad
cos, quos nondum habet ordines, non ascendat, donec se de obiectis
probaverit innoccntem. Insupcr discipUnis et abstinenciis, orationibus
et lectionibus emendetur in melius, ut unius castigatio interdicat
ceteris licentiam delinquendi. Datum in Augusta.
Fol. 163 V.
115.
Provin:^ial (Hennann) befiehlt dem Bruder Baltrammus in Nurn-
berg, die von ihm his iet:(t strafhar vernachlassigte Limitation :(iuischen
dem Regensburger una Landshuter Konvente innerhalb drei Tagen vor-
:{jinehmen. Regensburg, (i28p.)
Fol. 164^'.
116.
Provin:(ial (Hermann) empfiehlt dem Prior von Regensburg das
Frauenkloster in Pettendorf. (128^.)
Inter aha monasteria disposicioni vestre credita claustrum
sororum in Pettendorf volo vobis tanto fore propensius commen-
datum, quanto earum loci novitas et paupertas maioribus noscitur
sufFragiis indigere, ita quod eisdem in confessionibus audiendis et
sacramentis ecclesiasticis exhibendis necnon aHis bonum statum ipsarum
respicientibus vos prebeatis cum fratribus ad hoc ydoneis oportunum
136 Briefe. J. 1289.
iiixta tenorem privilegii iipostolici, quod prius habuerant, quin etiam
secundum continentiam privilegii veneraoilis domini lohannis Tus-
culani episcopi, eiusdem sedis per Alemanniam legati, quod probantur
postmodum cum ceteris iocis sororum nostri ordinis conseq(u)ute.
Quamvis enim sorores premisse olim prodeuntes de Cruce locum
inhabitare ceperint, quem nunc tenent, tamen ipsis utrobique presidet
prior unus. Opilet igitur os suum temeritas dicentium quod, ex quo
reliauerunt locum, non seauatur ipsas prius habitum privitegium, nam
reahs magis est indulgencia quam locaHs . . . Quando domus nova
fuerit statuenda, tamen ordo ius suum retinet in egredientibus et
residuis inconcusse. Nec desunt exempla, nam sorores de Sancto
Marco in Herbipoli transiverunt in Rotinburg, super coetaneas suas
profecerunt et tamen novis supervenientibus minime vetera proie-
cerunt. Datum Ratispone. Sub simiU forma data est littera una
sororibus memoratis.
Fol. 164 V. Der Anfang ist etwas auffallig; denn das Kloster lebtc schon
lange secundum instituta fratruni Praedicatorum. Vgl. Potthast Nr. 18915 zu
1264 Mai 15 und Janner, Gesch. d. Bischofe von Regensburg II, 478 und 488.
117.
Pravin^ial (Hermanu) dankt einem Edelherrn fnr die Grnndnng
eines Dominikanerinnenhlosters. Regensbnrg. (1289.)
Provincialis cuidam dominp dc fundationc cuiusdam claustri
sororum regraciatur. Devocioni vestre congaudens omnipotcnti Deo
gratias refero, quantas possum, quod vos in loco tali . . in vestro
uistrictu edificari sororum nostrarum monasterium procurastis, pro
auo et eius promocione me libenter impendani, proviso, quod secun-
um vestram providenciam temporaHbus non destituantur auxiHis,
sicut eas spirituaHbus proficere desidero incrementis. Unum restarc
putatis, ut detur, quoa non sunt ordini adhuc incorporate nec unite,
set quid ultra eis debuit ordo facere et non fecit ? De ordine nostro
ct ipsi ordini incorporate sorores locum predictum receperunt, per-
sonas imbuerunt, institutis salutaribus fundaverunt; et si quid restat
ampHus, de vestro et karissimi mihi in Christo prioris Landens-
hutensis consiHo facere sum paratus. Scientes, quod advocacias et
ingressum virorum et muHerum ad sorores necnon exitum earundam
nec possumus nec volumus equanimiter sustinere. Datum Ratispone.
Fol. 15S ^.
118.
Provin:(ial Hermann entscheidet den Streit luegen einer dem Brnder
Ekbertus dapifer domus Ratisponensis von seinem Vater vermachten
Kurie dahin, dafs, nachdem Ekbert vollstandig anf sie ver:(ichtet, Her-
mann sie dem Kegensburger Prior ttberweist :(ur Benut:(tmg ihrer Ein-
kUnfte fur Kloster:(wecke. Fur das laufende Jahr erhalt T^tir Deckung
J. 1289. Bricfe. 137
seiner Schulden fr, Ekberi die gauT^en Einkunfte; fernerhin aber jahrlich
} Pfund fur BUcher und Kleider. Andere der Regensburger Konvent
hieran etwas, so gehe sein Recht auf den Landshuter Uber; ver^ehe sich
auch dieser, so erhielten die weltlichen Verwandten Ekberts die Kurie
wieder. Augsburg. (i2Sp.)
Fol. i26v.
119.
Provin:(ial (Herniann) schreibt an den Prior von Augsburg iiber
Abstellung von Mifsbrduchen in den ihvi untergebenen Frauenklostern.
Lowenthal. (1289.)
Priori Augustensi vel eius vices gerentibus provincialis de
sororum correctione. Quia experimento didici, quod in claustris
sororum vobis commissarum iste inolevit abusus, quod relictis mona-
steriis alique egrediuntur et vagantur conficta occasione necessitatis
vel utilitatis cuiusquam nulla licentia habita accipientes socias ad
placitum et inter seculares ad libitum commorantes, rursum in
receptionibus pueliarum vel temporibus aliis persone diverse claustra
ingrediuntur ibidem dormientes, commedentes, regulare propositum
dissolventes , quibus malis remedium cupiens adhibere super hoc
ammonitus a venerabili patre magistro ordinis hoc volo diligentius
observari, videlicet quod, quecunque soror egressa fuerit, nisi in
casibus, qui in constitutionibus earum habentur expresse, sciat sc
anathemate vinctam Qss^t et non multum a crimine apostasie distare,
nisi super hoc ostenderet veras dicti magistri litteras vel provincialis,
quod tamen me nulli memini concessisse. Nostis, quanta percellun-
tur acrimonia fi^atres, qui ad memoratos magistrum aut provincialem
proficiscuntur priorum suorum licentia non obtenta, quorum pena,
si eis, ad quos iverant, defertur,^ tamen, si cum secularibus mora-
rentur, nullus ambigeret, quin ut apostate punirentur; quanto magis
de sororibus hoc senciendum est, que tales vias non facmnt, ut suos
spirituales patres querant, set divertunt ad amicos suos, ubi iuxta
proverbium sapientis picem tangentes pice haut dubium inquinantur.
Sic iam non solum anathema incurrunt, ut in rubrica de ingressu
et egressu domorum dicitur, set excommunicate sunt, ut in rubrica
alia de apostatis sub forma iam late sententie continetur. Porro cum
redierint, non permittantur claustrum ingredi,'ne propter earum pre-
sentiam divine laudis organa suspendantur, donec misso ad magistrum
predictum aut provincialem nuncio seu ad vicarios corundem absolu-
tionis beneficium iniuncta tam principalibus quam comitibus peni-
tentia consequi et restitui mereantur, quibus tamen hoc erit residuum,
quod per annum ab eo tempore, quo revcrtuntur, vocem in capitulo
non habeant, nisi in sua proclamatione. Non intererunt tractatibus
vel consiliis sororum infra idem tempus nec ad prioratus officium
poterunt promoveri. De introitu hommum ammoneo, quod servetur
constitutio. Dicant: Pater et mater, nescio vos, caritatem Dei et
ordinis sui honorem cunctis transitoriis commodis preferentes. In
138 Briefe. J. 1289.
hoc casu nuUam propinauitas, infirmitas, medicina, familiaritas aut
beneficentia excusabit. Nam facta luce primum per auctorem omnium
a tenebris est divisa. Et quia tantus excessus vix posset contingere,
si, que presunt, vellent super domus custodia vigilare, hoc ordino
et inumgo, quatenus, si persone seculares vel religiose, que non sunt
nostri ordinis, intra ciaustrum per industriam invitantur, inducuntur,
illabuntur, recipiuntur, associantur, dormiunt aut vescuntur, cuius-
cunque status vel sexus fuerint, priorissa a suo officio presentibus
sit suspensa, donec imposita sibi penitentia sufficienti per priorem
Augustensem de consilio discretorum satisfaciat, fuerit restituta.'^ Quod
si iterato fit, iterum suspensa, acrius puniatur, set cius restitutio a
priore provinciali vel eius vicario priore loci adhibito postuletur. Si
vero tertio contigerit, ipso facto sit absoluta ab officio, quod gerebat,
de cetero absque dispensatione ad officium simile minime promo-
venda, nisi forte in fraudem hoc facere conaretur, ut careret tedio
officii. Tunc non iudico absolutam set suspensionis durante vinculo
usque ad consultationem provincialis vel eius vicarii per remotionem
a fenestra, rota et hostiis, sicut priori visum fuerit, puniatur. Proviso
quod consiUarie et sorores alie, que prohibitis ingressibus et egressi-
bus impendunt consilium, auxilium vel favorem, penas dcbitas non
cvadant, quas ad iudicium prioris impositas diligenter observari faciant
confessores. NuUi ergo vicariorum aut ceterorum liceat hanc paginam
de consensu magistri ordinis confectam infringere vel ei ausu temerario
contraire. Datum in Lewental ...
» Hier Fehlt ein Sat;jteil. « So IIS.
Fol. 166. In Ldwenthal (Wurttenib. Oberamt Tettnang) war ein Domini-
kanerinnenkloster.
120.
Ordensgeneral (Munio) geiudhrt den Schuestern in den Domini'
kanerinnenklostern in Strafsbnrg, welche ihm ihre geistliche Not geklagt
hatten , , einige Erleichterungen he^uglich der Beichten und des Messe-
horens. Hagenau, (i28p Mai.)
Magister ordinis. Omnibus sororibus circa Argentinam, quo-
modo se habeant tempore turbationis. Quia spero me illius cari-
tatis esse consortem, que in cordibus diftusa fidelium cum flentibus
flere docet et gaudentibus congaudere, sine gravi dolore audire nequeo
nec sentire, quod peccatis exigentibus sic calumpniis hominum ob-
ruimini sine causa, quod sub tranquillitate debita non permittimini
vota reddere, que propriis labiis distinxistis. Sed si apertis mentis
ocuHs possetis agnoscere, quam vernantibus gemmis corone vestre
tollerancie dorantur, qualia monilia vestris affiguntur pectoribus, quam
preciosa dextralia manus forcium ambiunt mulierum, . . . corde ver-
.saremini letiore propter eum, cuius labor nobis scutum efficitur,
cuius dolor omnibus per viam transeuntibus demonstratur, cuius
honor ad mortem obedientis celestium et terrestrium flexione genuum
cumulatur. Porro in vcsrraruni tribulationuni aculeis hoc pungit
J 1289. Briefe. 139
acrius, hoc pertiirbat frcqucntiiis, hoc molestat importunius, quod, ut
scripsistis, per confessionem puram non potestis in vobis placidam
parare domino mansionem. Sacre communionis panem parvulis
petentibus nemo frangit, pro vobis et aliis consueta non permittitur
cx hac kice migrantious sepultura, missarum sollempnia, quorum
suffragiis divina placetur indignatio, non auditis et, quod cst peri-
culosius, excommunicati se vobis ingerunt incessanter. De hiis
mirarer et turbarer vehemencius, si per litteras karissimi mihi in
Christo provinciaHs vestri, quas dudum vobis misit, non essem aliter
informatus, nam quarundam audacia concesse vobis gratie commoda
breviavit. Quapropter multis intermissis, que dici vel scribi lacius
latitudo exigeret caritatis, habito cum spirituali patre vestro priore
provinciali consilio, qui vcstris, sicut in veritate comperi, oportuni-
tatibus assidue impendcre et superimpendere est paratus, vobis nichil
horum, que ius concedit commune aut privilegium ordinis speciale,
aufero vel aufcrri volo, scd oninia et singula vobis integra scrva-
buntur. Ad hoc illum articulum, qui magis vidcbatur aliquorum
iudicio scrupulosus, videlicet quod capellani vestri in necessitatis
articulo vobis exhibere(n)t ecclesiastica sacramenta, sic elargatum
accipite, ut hec neccssitas non sit solum instantia mortis, sed etiam
persecutionis, per quam percussis pastoribus disperguntur oves gregis,
interpretor ea libertate, qua privilegia principum largissime conce-
duntur. Omnes igitur capellanos, quos habetis vel habebitis, sive
ordinis habitu induantur, sive incedant decenti habitu clericali,
dummodo vite honeste sint et opinionis bone, equalem in singulis
claustris singulos habere volo potestatem in exhibendo vobis eccle-
siastica sacramenta. lidcm capcllani confessioncs vestras audiant, set
vos . . priorisse videritis, quando et quomodo ritc fiat. Sepeliatis
vestras sorores in silentio, de aliis vero facite, quod ius permittit
vel antiqua in civitate Argentincnsi obtinuit consuetudo. Misse vobis
Icgantur, quotiens vos . . priorisse volueritis, ianuis tamen clausis et
cxclusis excommunicatis et interdictis, salvo tamen ordinis privilegio,
quod non solum nobis, set etiam nostris procuratoribus ac nostris
servitoribus est indultum, nam illi admitti poterunt ad divina, nisi
interdicantur specialiter vel causam dcderint interdicto. Hoc itaque
describere volui, ut, si in aliquibus articulis vobis suboritur dubitatio,
dictum provincialem vestrum requiratis et consulatis, qui vobis
obscura declaret, angusta, prout secundum Deum et iusticiam facere
poterit, amplificet et excessus corrigat secundum datam sibi gratiam
in vias planas aspera commutando. Predicti ctiam capellani con-
fcssiones vestras audiant et vos communicent, ut traditur in consti-
tutionibus per fenestram, donec fratres assecurati a civibus ad vos
possint accedere, vel per dominum papam possim vobis gratiam ah-
quam optinerc, ut cessantibus capelianis in premissis fratrum officio
gaudeatis. Datum Hagenowie etc.
Fol. 1 1 7. Der letzte Sfitz ist, wie sicli aus deni folgenden Briefe des Pro
vinzialpriors ergiebt, ein Nachtrag.
140 Briefe. J. 1289.
121.
Pravin:(tal (Hermann) dndert eine Ferordnung des vorigen Briefes
be:(iiglich der Kommunion durch das Fenster, (Hagenau 128^ Mai.)
Littera provincialis eisdem de eodem ciim temperameiito prioris
litterc. Omnibus priorissis et sororibus circa Argentinam provin-
cialis etc. Gratum Deo et ordini obsequium impendistis, quando
magistro ordinis illatas nobis a religiosis quibusdam iniurias intimastis.
Re vera ego non credidi tot mala aliquibus irrogata, nisi essent mar-
tirio coronandi. Unde vix poteram lacrimas continere, et vos, que
nostra^ scripta vidistis per singula, si omnia pariter in manibus teneretis,
vestri iam doloris immemores plagas nostras lacrimis affluentibus
lavaretis. Heu me, filie karissime, quomodo sedet sola civitas olim
plena populo, quem dominus exercituum benedixit. Vita vestra velud
a texente preciditur, convolvitur ei aufertur a vobis quasi pastoris
tabernaculum, quicquid erat remedii, gaudii, solatii, sancte spei. Porro
cum ita repente plura non potueritis invenire, non nocet iterum atque
iterum fragmenta colligere et micas tollere, que de mensis nostrorum
corruunt dominorum, ut reliquie non iam cogitationum, set locu-
tionum et operum festum agant, quale tunc fuit, cum articuli legeren-
tur, ubi effata aures surdarum aspidum aperuit et os suum iniquitas
opilavit. Ceterum quod de communione per fenestram positum est
in littera magistri, non vos molestet. Nam licet de mandato ipsius
cetera, prout vobis melius expedire credidi, ordinassem, tunc presens
non adcram, quando illa addicio scribebatur. Set placet mihi, quod
in choro vestro communicetis a capcllanis vcstris, qui iuventur per
conversos maturos, proviso, quod ingrediantur et egrediantur sacris
induti vestibus, auod decet sacerdotes. Alioquin, columbe gementes,
vestras revolabitis ad fenestras. Reliqua, si qua desunt, per vices
supplere potero, prout videbitur oportunum. Rogo autem humiliter
et obnixe, quatenus ignoscatis, si exasperatus aliquando asperius vobis
scribo. Nam cor meum erga vos in cubili suo plenum est, ut spero,
sancta karitate, que utiliora prokit vulnera diligentis fraudulentis
osculis blandientis. Absolutionem et dispensationem largissimam
magistri per certum nuntium mittam vobis, quod hac vice non
Eoteram iacere plurimis occupatus. Duo claustra non scripserunt et
oc ideo fortassis, quia nostras litteras non viderunt. Valete etc.
Datum Hagenowie etc.
» HS. vestra.
Fol. 169.
122.
Ordensgeneral (Munio) beauftragt die Strafsburger in Schlettstadt
und Hagenau weilenden Dominikaner mit der Grundunj^ eines interi*-
mistischen Hauses in Hagenau oder sonsl in der Strafsburger Diocese
J. 1289. Briefe. 141
imd droht denen, luelche es mit Strafshurg halten, niit Verset:(img in
eine andere Provin:(, (1289.)
Miigister ordinis. Fratribus in Sletstat et in Hagenowia de
receptione donius in Hagen(owia). Cuin secundum prophetam habi-
tare fratres in unum bonum sit pariter et iocundum, vestro, prout
nunc se habet, credo statui oportunum, quod recipiatis, communiter
in Hagenowia vel alibi in Argentinensi dyocesi de dyocesani consilio
domum unam. Quapropter inter ea, quibus premissa domus indiget
adiuvari, permitto, quocl biblia glosata, que fratris loiiannis de Aiba
fuisse dicitur, additis pignoribus aliis obligetur et cicius usuris cessan-
tibus redimatur, ne memoriale simul et memoria pii intereat largi-
toris. Ceterum quia omnes casus, qui possunt accidere, vix valet
humana industria providere, discretioni vestre committo, quatenus ad
prioris provinciaiis vestri consilium pro hiis, que vobis utilia et
necessaria iudicaveritis, recurratis, qui vobis vivendi formam et pro-
ficiendi viam temporale commodum spifituale suffragium iuxta datam
sibi gratiam demonstrabit , proviso, quod prefotus locus in propor-
cionato fratrum numero teneatur et hospitibus sine causa rationabili
discurrentibus cum equis et famulis non gravetur. Simpliciter autem
et expresse volo, quod fratres ibidem moraturi prosequantur causam
desolati conventus Argentinensis et unanimiter ac magnifice tueantur,
ut exinde laudem apud ordinem et meritum sibi comparent apud
Deum. Nam de perditione vehementer suspectos et, qui causam
fratrum impediunt vel pro possc non adiuvant laborantes, sed magis
civibus Argentinensibus impendunt consilium ct favorem expressum,
in quocunque conventu vel loco morentur, . . prior provincialis pre-
dictus ^ correptos et punitos ad extremos conventus sue provincie
mittere teneatur. Nichilominus ego ex officii mei debito non ser-
vantes fidem ordini set excommunicatorum fiivore tamquam picem
tangentes dampnabiliter inquinati, si apud me relatione veridica fuerint
denotati, non solum in provincie sue ponentur marginibus, sed in
provinciis aUis locabuntur. Ad hoc terminis prius habitis contenti
eritis, sicut cum in Argentina degebatis, quousque pace reddita ad
locum pristinum redeatis et tunc domus, si qua pro redemptione
temporis constructa fuerit, remaneat domiciUo vel relinquatur seu
etiam distrahatur ad arbitriuni prioris provincialis sepius memorati,
qui ad me referre debebit, quicquid actum fuerit de permissis.
1 Der Satz von »Nani de perditionew steht bis predictus unten auf der
Seite. Im Text ein kurzerer undeutlicherer Satz unterstrichcn.
Fol. 169^'. Diese Verordnung bildet wohl die Grundlage fiir Griindung des
liagenauer Konventes. Von Johannes de Alba liegt fol. 1 1 ^ ein kleines anzie-
hendes Briefchen an den Ordensgeneral vor. Dasselbe lautet: Littere eius, cui
benignus fuit prelatus. lo(hannes) de Alba magistro. Qjuotiens ante mentis oculos
statuo, quanta benivolentia mihi affuistis, quando obstetricante manu filioli iterum
parturiti excussistis scrupulos non in virga set in spiritu lenitatis, gratiarum solvo
debita . . . Unde nuper oblitus meorum molis et mali, ad vos corporaliter accedere
142 Brietc. J. 1289.
volui presentia spiritus non contentus, set propositum perseverantia caruit, quia,
* sicut nostis, valde sum impotens ad eundum . . . Anscheinend weist er auf fruher
ihm zu teil gewordene Freundlichkeitcn des Ordensobern hin. Nach fol. 18
hatte ein frater Johann bei seinem Eintritt in den Orden ivleine Vergunstigungen
erhalten und suchte dafur die Zustimmung des Generals nach; wahrscheinlich ist
dieser Bruder identisch mit Johannes de Alba und wohl auch mit dominus Johannes
de Argentina (fol. 34), der auf vieles Drangen nur zdgernd in den Ordeu tritt;
ob auch derselbe oder verwandt mit dem reichen Strafsburger Kieriker Johannes
de Alba, der 1268 dem Orden grofse Sclienkungen machtc? Vgl. Bulletin usw.
IX, 178.
123.
(Ordensgeneral Munio) berichtet lobend Uber das Verbalten des
pdpstlichen Kollektors Dietrich von Orvieto. (1289,)
Littera comniendatoria ad papam et cardinales. Hebreorum
narrant historie, quod, cum Assuerus rex coram se faceret annalia
recenseri, fidem sui recoluit Mardochei, quam sicut gratus audivit,
ita ut magnificus premiavit, posteris relinquens exemplum, ut, aui
rerum presentium tenent cuhnina, devotorum sibi recongnoscant studia
et digna meritis beneficia recompensent. Sane quod auditu auris
[)erceperam, veniens in Alemanniam ocuUs perspexi fideHbus, qua>
iter nonorabilis vir magister Th(eodericus) prior sancti Andree Ur-
beuetanus se gessit in negociis, que sibi seaes apostoUca delegavit.
Certc mirari poteram, cum ccrnerem Theutonicorum gentem rigi-
dam sic ipsius affectione devinctam, ut eum veneraretur ut dominum,
diHgeret ut patronum. Set et hoc efficere donis non potuit, nam
manus suas omni excussit a munere, (juamvis hoc sibi gratuita Hbe-
raHtas detulisset, et execrationem duxit ad ea manum mittere, que
sibi prefata sedes provide commisisset . . . Hec sanctitati vestre pro
tanto significare decrevi, non ut propriorum meritorum luce conspi-
cuus precariis iuvetur testimoniis, set ut animus domini tanto sit
quietior, quo sibi famulantis intentio soUertior invenitur. Ipse enim
cuni lacoD estu urgetur et gelu, cum apostolo in civitate pericula et
in soHtudine pertuUt in hiboribus phirimis curam usque ad canos per-
duxit, set non gemet in novissimis, qui labores suos in domo non
coUacaverit aUena. O, si gubernator arche ecclesiastice per fenestram
providencie columbam fluctivagam introducat et in templo Dei, auod
merces est propria, fidei statuat columpnam, nec egrediatur amplius!
Vel certe si aUquis tepefactum cleri et popuU in Alemannia suscitare
debebit affectum propter turbationem non incognitam, dictus Th(eo-
dericus) multorum iudicio utiiior videretur. Ipse enim noscit et
noscitur, diUgit et diUgitur et in cunctis, ad que mittetur, prospera-
bitur domino concedente. Datum etc.
Fol. 170 und 199, zweimal. Martin IV. ernannte Dietrich im Juli 1282
zum Kollektor in der Trierer und Mainzer Provinz, schrieb ihm im Januar 1283
uber die verleumderischen Geruchte, welche bezuglich der verwendeten Summen
in Deutscliland umliefen und ubertrug ihni ini November 1 284 auch die Sammlungen
J. 1289. Briefe. 143
in der Kdliier, Brenier und Magdeburger Kirchenprovin?; anstatt des uni seinc
Entlassung naclisuchenden Propstes Rayner de Orio. Vgl. Finke, Westf. UB. V,
73 ^ 733» 746; Kahenbrunner, Mhteilungen aus dem Vatik. Archiv I, Register s. v.,
Strafsb. UB. I, 177 beauftragt Dietrich den Strafsburger Prior, Subprior und Lektor
mit der Sammlung. In der HS. steht schon fol. 140 ein Schreiben mit der Adresse:
domino pape provincialis vel cardinali. Darin erklart Hermann von Minden: Hinc
est, quod supereminentem providencie vestre amplitudinem nosse desidero, quod
reverendus vir Th(eodericus) prior sancti Andree Urbeuetaus, apostolice sedis
per Alemaniam nuncius, in decreto sibi ofHcio sic se gessit provide, sic tranquille,
quod ab universis diligitur, cunctorum affectibus copulatur et ipsius memoria quasi
mel in ore omnium indulcatur. Merito quidem de talibus poterit ecclesia Romaiia
gaudere ministris, per quos industrie disponuntur negocia et verbi maligni nequit
submurmurare querela . . . Ubrigens dachte man nicht uberall so iiber Dietrich;
vgl. Kaltenbrunner a. a. O. S. 421 Anm.
124.
Fravin:(ial (Hermann) giebt dem Bruder Arnold von Liibeck, ob-
wohl er eigentlich fnr immer der Ehre des Ordens wegen seiner Ver-
gehen beraubt bleiben mufste, seine Stelle im Chore :(iiruck, gestattet,
dafs er in lueniger hervorragenden Orten predige, aber nicht, dafs er
Beichte hore, besonders der Frauen, Aufserhalb des Klosters hat ihn ein
Priester ^u be^leiten, der, wenn auch dem Eintritt nach jilnger , sein
Oberer ist, (1289.)
Pol. 171 ^'.
125.
(Provin:(ial Hermann) verbietet den Verkauf oder die Verpfan-
dting von KlosterbesitT^ungen, (128^.)
Sororibus . . talibus . . . Sinceritatem vestram moneo et ex-
hortor districte prohibens, ne possessiones vestras alienetis aut quo-
cunque modo quibuscunque personis ad tempus vel in perpetuum
obligetis, scituris omnibus, quod quicunque contra hoc interdictum
eraptionis vel cuiuslibet alterius tituli contractum vobis nociturum
ineunt aut concinnant, non sunt possessores bone fidei neque erunt.
Verumptamen si predia quedam sterilia vel minus vobis utilia volue-
ritis pro magis utilibus commutare, sustineri potest, dummodo ad
hoc . . prioris, supprioris et lectoris accedat consiiium et assensus
et ad me referatur negotium pro re, si expedire videbitur, appro-
bandum.
Foi. 172.
126.
Ordensgeneral (Munio) belobt die Schwestern von St. Lambert
wegen ihrer Bereitwilligkeit die Grdfn (Agnes) von Orlamunde auf-
:(unehmen und verordnet, wie sie im Kloster :(u behandeln sei. (128^,)
Magister ordinis sororibus sancti Lamberti. Gratum Deo obse-
quium prestitistis cum generosam dominam comitissam de Orlemundc
144 J^"<-'i'^'- J- ^289.
ad ordinem iiivitastis. Confido enini in domino et in potentia vir-
tutis eius, quod tante devotionis aiTectus sibi ad meritum, vobis ad
fructum et proximis proficiet ad exemplum. Propter quod ipsam
suscipite, sicut Christus suscepit vos, in honorem Dei paterna soUici-
tudine requisite, quatenus sancta vestra conversatio suis fiat lucerna
pedibus, cuius imitatrix eflfecta accensis ornata lampadibus regi sem-
piterno cum prudentibus offeratur. Et ne in posterum, qualiter teneri
debeat, ignoretur, ordino per presentes, quod bona, que secum
attulerit vel a largitione suorum habebit in antea, non dissipentur
per partes, set magis integra conserventur, donec in tantam videantur
succrescere summam, ut ex ipsis pro vestro monasterio perpetuo
duratura possint predia comparari. Hoc salvo, quod de bonis eisdem
pro suis oportunitatibus vos pnorissa peculium aliquod separetis, ut
promptum sit, unde, quod sibi defuerit, suppleatur. Ad hoc infir-
marie utatur gratia, nisi aliquando commedere voluerit in communi.
Non scribatur ad officium, dormire sibi licebit in culcitra, in cotti-
dianis non proclametur capitulis, serviciis non gravetur. Hec et
similia personis sublimibus, immo hiis, qui venerunt ex moribus
delicatioribus, absque regule prebentur offensa. Demum quia erga
capellam, que inter septa vestra continetur, affectione ducitur speciali,
prohibeo, ne de ipsa contra eius beneplacitum aliud disponatur.
Ceterum quia singula simul diffiniri nequeunt, que spiritualiter et
corporaliter ipsius domine . . probabuntur commodis convenire,
karissimo mihi in Christo priori provinciali Theuthonie duxi presen-
tibus committendum, quatenus utilitate vestra et ordinis honcstatc
pensatis vestre paci et tranquillitati consulat et provideat, prout iuxta
datam sibi gratiam iudicaverit expedire . . Datum etc.
Fol. 172 V. Anscheinend ist dic Grafin um 1294 gestorben. In Reniling,
Kldster I, i^^heifst es nach archivalischer Q.uelle : ttAufser dem, was ihm Agncs
von OrlamiJnde hinterliefsa, erhielt der Konvent 1294 . . .
127.
Ordensgeneral (Mnnio) begluckwunscht (die Grafin Agnes von
Orlamunde) wegen ihres Eintrittes in den Orden und teilt ihr mit, dafs
er ihretwegen die Strenge der Ordensbestimmungen gemildert hane.
(1289.)
Tali domine magister ordinis super receptione sua ad ordinem,
ibi cor defigere, ubi sunt gaudia sine fine. Auditui meo dedit Deus
gaudium et Ieticiam,Hiam is, qui vota, que prevenit, inspirando et
adiuvando prosequitur, vobis hanc infudit interne lucis habundanciam,
ut spretis mundi fallaciis karismata emulemini meliora et fide grandi
sub disciplina regulari magis eligatis cum populo Dei castigari ouam
iocunditate temporalium inquinari. Profecto ego vestris desideriis
sanctis cooperator existens, obviis letitie manibus vobis iusticie pando
portas, quas cum ingressa fiieritis, non artabuntur gressus vestri et
m odore ungentorum sponsi currendo oflFendicuIum non habebitis.
J. 1279. Briefe. I45
sct sub unibni ilUus, qucni dcsidcratis, sedcbitis in requic opulcnta,
ubi timoris nocturni horror aufugiet, qui multis fuit occasio quasi in
mediis tenebris titubandi, dum non considerant, quod non sunt
condigne passiones huius temporis ad futuram gloriam in vobis, que
in virtute Dei custodimini, suo tempore revelanda(m). Ad hoc ut tanto
securius quanto iiberius in concepta vite semita procedere valeatis,
austeritatem statutorum dispensatione gratuita vobis mitigare decrevi,
scribens priorisse et sororibus litteras commendaticias, per quas do-
centur, qualiter vestris intendere debeant commodis, elargato undique
erga vos officio pietatis. Datum etc. . .
Fol. 175.
128.
Provw:(ial (Hermami) gestattet der Grdfin Bia von Regenstein
nach Auswahl des Ortes Schwestern aits Kloster Wiederstedt :^u einer
nenen Klostergrtindung :f// wahlen und ini Kloster t^u leben, (128^?)
Ulustri ac honorabili domine . . Bie comitisse de Reginstein
frater Her(mannus) prior provincialis paratam ad beneplacita volun-
tatcm. Cum non solum erga fratres nostros, quibus proprium filium
in obsequium tradidistis, verum etiam erga sorores nobis commissas
devotione moveamini speciali, ita ut perspecta multitudine ipsarum
in Werdcrstede, que vix potest claustri parietibus contineri, delibera-
veritis, novum fundare monasterium, in quo pars earundem possit
commodius recipi et tranquillius gubernari, ego, sicut decet, vestrum
sanctum desidcrium, rectum consilium, opus iustum favorabiliter
prosequendo tenore presentium ordino et concedo, quatenus, cum
locum preparari procuraveritis, qui possit rcligioso proposito con-
venire, aliquas sorores cum parte possessionum de predicto claustro
Werderstede adhibito prioris Halberstadensis consilio vocare possitis
et ibidem collocare perpetuis temporibus domino servituras. Vos
autem ex speciali beneficio concessum habetc, quod in curia claustri
mansionem vobis preparetis, ut ex ymnis angelicis continuata possitis
habere solacia et sorores defensionis vestre subsidiis foveantur. Mane-
bitis autem, si placet, apud sorores sepedictas in habitu viduali vel
etiam in habitu beginarum cum tunica et scapulari, et, quando vobis
visum fuerit, in ipso claustro soror cfltcta de matre in habitu mo-
nachali. Sive autem religiosam vitam profiteamini sive foris sine
obligatione qualibet maneatis, pro collatis in nostrum ordinem bene-
ficiis digne religiosorum meritis gaudere debetis et a iusto iudice
eorundem premiis honorari. Quapropter^ omnium bonorum, que
per fratres mihi commissos et sorores in provincia Theuthonica fieri
dederit auctor bonorum omnium Ihesus Cliristus, vobis fraternitatem
ct communionem plenam concedo vite vestre temporibus et post
mortem. Quod vestris dilectricibus, quas propositi vestri habueritis
adiutrices, duxi similiter concedendum. Porro quod supradictum
est de sororibus evocandis, intelligi volo, quod, si sexta pars sorbrum
Finke, Dominikancrbriefc. 10
146 Briefe. J. 1289.
secundiim electioneni vestram abducitur, sexta pars ipsas redituum
consequatur. Nec propter hoc ad solvendum pro rata debita tene-
antur, quia in loco residentibus cedent edificia ct alia, que non
possunt cum transmigrantibus transmigrare. Hoc autem pro lege
servari volo in perpetuum, quod numerus sororum non excedat
quinquagenarium, sive ille de Werderstede adducantur, sive de novo
recipiantur de seculo venientes, nec iiat de recipiendis sponsio in
futurum. Sed cum una mortua fuerit, alia competenti deliberatione
prehabita subrogetur.^ In huius rei certitudinem presentem paginam
duxi sigillis nostro, . . priorum Magdeburgensis et Halberstadensis
conventuum muniendam. Actum anno domini M^OC.LXXXVIII.
apud Magdeburg post nostrum capitulum provinciale.
> Quapropter oninium bonorum etc. QjLiod vestris fol. 183. * Fehlt
fol. I73V. Dafur fehlt fol. 183 der Schlufs.
Zweimal fol. 173^ und 183. Es ist nicht ganz sicher, ob 1288 oder 1289
7.U lesen ist; Ictztcres wurde fiir die Stellung des Schreibens eher passcn, aber
wohl nicht fur den Inhah. Das Kloster St. Nikolaus in Halberstadt bestand schon
am 10. Februar 1289, wurde am 13. Mai von der Stadt anerkannt und in diesem
Schriftstuck ist nur noch von einem Grundungsplane die Hede. Grafin Bia von
Uegenstein war die Mutter des Dominikaners Ulrich und des Grafen Heinrich, der
am Tage nach dcr Grundung dem Kloster eine grofse Schenkung machte. Vgl.
UB. d. Stadt Halberstadt I, 179 Nr. 228. Iiinc Tochtcr dcr Griifin war in das
Kloster Wicderstedt schon vor 1287 Oktobcr 25 eingetretcn. Vgl. hicrzu Kruhnc,
UB. d. KlSster d. Grafschaft Mansfeld; darin S. 549 ft'. Urkb. des Predigerinnen-
klosters Wiederstedt, besonders Nr. 22.
129.
Ordensgeueral (Munio) dafihl den Burgern von Eisenach fur ihre
Verniittelung :(iuischen Pfarrer und Kloster daselhst und entschuldigt
seine Ordensgenossen. irier, (12S9,)
Magister ordinis regratiatur civibus Ysnacensibus super quodam
negotio. Benignitati vestre, qua litem, que inter vestrum plebanum
ct fratres nostros suborta dicitur, intercipere voluistis, gratias refero,
quantas possum, sciens, quam sit pacis integritas Deo grata, que in
cxordio nativitatis sue ore angelico extitit ^ predicata bone hominibus^
voluntatis. Verum experienciam vestram nosse cupio, quod sepe
iniuriam patiuntur, qui eam inferre putantur. Set quanao veritas
discutitur, liquido, cui* palma cedat victorie, invenitur. Quapropter
dictos fratres non minus gratos debetis habere, si suis utuntur privi-
legiis, que ipsis sedis apostolice providentia vel legatorum liberalitas
contulit in salutem fideHum, non in perniciem animarum. Igitur si
placet discretioni vestre, ad predictos fratres familiariter accedentes
requiratis ab ipsis sui facti, quod eis imponitur, rationem, quanto et
iustam excusationem et sanctam intentionem habere probantur, tanto
dilectioni vestrc tenacius inserantur, sin auteni, per me vel pcr
J. 1289. Briefc. 147
Biorem suum provincialem condigne puniri poterunt excedentes.
atuni Treveri.
> extititit HS. « Doppelt HS.
Fol. 174. Der Brief ist vom Orte des Generalkapitels datiert. Cber das
Kloster Eisenach vgl. Rein, Das Dominikanerkloster in Eisenach, im Jahresbericht
iiber das Grofsherz. Gymnasium zu Eisenach 1857. Erster Prior des 1235 ge-
grundeten Klosters war Graf Elger von Hohenstein; uber ihn vgl. Jacobs in
/tschr. d. Harzvereins Bd. 13, 19. Nach Rein S. 5 war 1260 in Eisenach das
iVovinzialkapitel ; S. 7 daselbst die Legcnda de fratribus conventus Isenacensis
•erwrihnt.
130.
Auftrag au den Prior von IVimpfen, den Schwestern von Michel-
feld bei der Uhersiedelnng nach Schwdb.-Hall nnd sonst bei:(iistehen,
(J28p.)
Commissio sororum de Michelvelth priori Wimpinensi. Quia
sorores de Micheivelth de consensu diocesani, ut dicitur, se propo-
nunt transferre in Hallis, ut ibidem domino quietius famulentur,
benignitati vestre ipsas presentibus recommendo, rogans, quatenus
vos, qui omnibus omnia facti estis, ipsas, prout secundum Deum
poteritis et nostri ordinis honestatem, ad salutaria dirigatis, tantum
exinde facientes, ut se dc benivolcntie vestrc munerc possint in
doniino commendare. Valete.
Fol. 174*'. Anscheinend hat die Ubersiedelung nicht stattgefunden.
m.
Ordensgeneral (Mnnio) teilt dem Bischofe (Konrad) von Strafs-
hurg den Gang der Verhandlungeu in Worms wegen der Strafsburger
Augelegenheit mit, erkldrt, dafs die Bruder fest hielten, bittet um seinen
Schut:( und um cin Haus filr die Strafsburger Briider in seiner Diocese,
IVorms. (i28p, Ende Juni oder Ju/i.)
Argentinensi episcopo magister ordinis. Noverit vestra excellentia
gratiosa, quod reverendus pater Wormaciensis episcopus meani ex-
hortatus est efficaciter parvitatem, quod venircm Wormaciam et cum
civibus Argentinensibus tractarem amicabiliter de concordia et de
pace. Qui venientes, sicut a principio, illicitos articulos petiverunt,
set ne obtinere,nt vel unum, ipsis more solito, ore solido est responsum.
Unde superati rationibus in fine sic recesserunt a me tanquam deli-
beraturi, utrum relinquentes articulos correctionem fratrum, si in
aliquo offendissent, mihi committerent; set, ut dicitur, cum deliberare
putarentur, congregaverunt homines, quos habere potcrant, conque-
rentes, quod, licet vellent articulos dimittere et in aliis se fratrum
beneplacitis conformare, tamen non possent invenire gratiam. Et
hiis dictis ad propria sunt reversi. Interim processum est in figura
10'
148 Briefe. J. 1289.
iudicii contra ipsos iuxta formam prioris mandati et iam procedetur
secundum formam secunde commissionis, videlicet, ut infra sex
menses causa ad curiam revocetur. Vos igitur, qui usque huc ad
defensionem vestrorum humilium virtutis bracchium extendistis et
nostris oportunitatibus sic affluenter, sic indesinenter affiiistis, ut
totum vestrum sit, quod possumus et quod sumus, super nos solite
concutite viscera pietatis, pensantes, quantum religiosis mentibus in-
gerat oneris litigare et contendere, que divino cuhui dedite tene-
rentur pacificis studiis inherere. Est tamen meHus cum apostolo
nec ad horam cedere subiectione^ ct omne malum pati quam malo
consentire, ne intemperantes layci, qui clero iuxta decretum opido-
infesti sunt, possint, quod sibi personas ecclesiasticas subiecerint,
gloriari. Memmi quem magnum patrem et amicum ordinis dubitasse,
ne forte fratres deficerent et affecti tedio fierent segniores. Set
noverit vestra preeminentia, ipsos spiritu sancto inspirante tanto fixos
pondere, quod, si quis in desertum exiUi sui ad ipsos exierit, vento
agitatas arundines non videbit. Unum eis deest, quod tamen vestra
magnificentia faciUter supplere poterit et implere, videHcet quod iacent
in collegiis absque soUeiiipnitate debita divinum ofiicium musitantes
vel ad ecclesias secularium discurrentes. Propter quod benignitateni
vestram rogo humiliter et attente, quatenus concedatis ipsis edificarc
in vestra dyocesi domum unam, sicut vestre placuerit vohuitati, ubi
Deo serviant et vestris iussionibus pareant tanquam humiles fiHi tanto
patri . . Valeat etc. Datum Wormacie.
^ subiectioni HS. Die Stelle lautet ini Brief an die Galater II, 5 : quibus
neque ad horani cessimus subiectione. - opiodo HS.
Fol. 174V. Die hier erwahnte secunda conimissio (des Papstes) findet sicli
Strafsb. UB. II, 156 zu 1289 April 16.
132.
(Ordensgeneral Mnnio) erklarJ in der Zojinger Angelegenheit einer
event. Verlegnng des Konventes in eine andere Stadt ohne Genehmignng
des ProvinTiialkapitels fnr nichtig, gestattet dagegen Ubernahme eines
andern Plat^ies in Zopngen, (i2Sp.)
Commissio ad tractandum cum canonicis Zouingensibus. Novc-
ritis, quod, si per viam compromissi vel iudicu seu arbitrii aHquid
temptandum est, nuUo modo debetis vel potestis in aHquid horum
deducere statum domus, videHcet quod removeatur, nam hoc pertinet
ad capitulum provinciale, et quod contra factum fuerit, decerno irritum
et inane. Si autem de loco, in quo nunc est, usquam transponitur,
in eodem tamen opido permansura, ceteris paribus poterit tollerari.
Nec confidatis, quod aUquam reputatione dignani satisfactionem sitis
pro iUatis vobis iniuriis habituri. Nam tales molestie submoveri
compensationibus consueverunt. Quod enim vos dixeritis magnum
esse, iUi modicum reputabunt, et quod iUi magnum vos ctc. NuUi
J. 1289. Briefe. 149
cnim iiiortalium secundum ret(h)orem iniurie sue parve videntur.
Valete.
l'ol. 175^. Mir scheiiit die Verordnuiig eher voni Ordeiisgeneral als vom
IVovinzialprior auszugehen.
133.
(Ordemgeneral Mmiio) gestaffet den Minoriten gemafs der Ent-
scheidnng des Kardinals Matthans von Aqnasparta, vor dem der Streit
luegen aer Lage des (nen gegrnndefen) Doniinikanerklosters in Weifsen-
hnrg verhandelt war, dafs die Minoriten in der denfschen Provin:^^ ein
Hans hanen dnrfen nehen einem Dontinikanerkloster mit der Bedingnng,
dafs die Enffernnng der Oraforien hcider Orden so sei luie in Weifsen-
hnrg. (12S9)
Forma compositionis inter nos et Minores. Quia ex relatione
fratrum nostrorum accepi, quod questio de positione domus nostre
in Wizemburg mota fuit coram venerabili patre domino Matheo de
Aquasparta (et)^ sic est terminata, ut vobis concedam facultatem
ponendi domum unam alicubi in provincia vestra^ iuxta fratres nostros
vel sorores, dc cainiis privilcgio non obstante, eijo huiusmodi compen-
sationem et ordinationem ratificans concedo vobis tenore presentium,
ciuatenus, si placet, domum vestri ordinis locare possitis iuxta aliquam
uomorum nostrarum non obstante privilegio memorato, proviso, quod
tanta sit distancia inter oratoria fiatrum ordinis utriusque, sicut in
Wizenburg oratoria a se distant vel ad se invicem appropinquant.
In huius etc.
* Fehlt HS., aber doch wohl zu erganzen. * Ob nicht besser nostra?
Fol. 176^'. Aussteller und Adressat sind zwar nicht njiher bezeichnet,
hochst wahrscheinlich ist abcr obige Dcutung die richtige. Die Minoriten besafsen
seit ein paar Jahren in Weifsenburg ein Kloster, die Dominikaner grundeten gleich
durauf ein solches; denn dic Annal. Cohnar. MG. SS. XVII, 215 berichten zu
1288 April 19: Dedicata fuit in Wissinburc arca fratrum Predicatorum. Wegen
der Lage des Dominikanerklostcrs cntstand Strcit und der Kardinal schlichtete ihn
dadurch, dafs dic letztern den Minoriten an anderm Orte ein Zugestandnis machen
niufsten, was durch den Erlafs Munios geschah.
134.
(ProvinT^ial Hermann) ersnchf einen Prior, eineni Brnder, der ihm
nehen dem Verlnst seines Oheims, der ehenfalls im Orden gewesen,
anch geklagt hahe, dafs er von dessen Bilchern nichts erhalten hahe,
ihm einige von denselhen :{ii verschaffen, Besonders handle es sich nm
ein Breviarinm, das seine Mnffer dem Oheim T^nr Korrektnr iihergehen
hahe. (i2Sp.)
Fol. 176V. Cber das Schicksal des Breviers heifst es: Nam de cella
fratris . . sublatum aliis venditum perhibctur, hac ratione videlicet, quia prior, qui
I^C^ Briefe. J. 1289.
ante vos fuit, ordinaverat, quod libri sororum in cellis fratrum reperti auferentur
et ablati minime redderentur. Set hoc non fuit intelligendum de matre, que soror
est, set ds aliis, que talia quandoque conimunicant firatribus non absque spe
vanitatis.
135.
Schreiben (des Provin:(ial5?) uber die Teilnahme eines Konventes
an alchimistischen Operationen, (i28p,)
Veniens in . . inveni, quod illa, que commiserunt fratres . .
operationibus alchimicis assistendo, iam non tantum dicuntur in auri-
bus, set prope est, ut predicentur in tectis, ea videlicet lege, qua
nihil est opertum, quoa non reveletur. Propter(ea) multo fratres
positi sunt in^ timore. Vicarius autem dictum tratrem . . iani
miserat in . ., qua motus nescio ratione. Nam ipsius socium fra-
trem . ., ut dicitur, tenetis captivum et alter pene obnoxius est in
actis posite, quam in loco vestro vix tranquille posset exsolvere, duni
ibi fratrum conveniunt examina propter Argent(mensia) placita utinain
cicius terminanda! Tedet enim meam animam vite me(e). Consilium
autem fratrum est, quod mittatur in . ., set super hoc vestrum bene-
placitum expecto, quod ad liie . . prior . . vestris litteris destinabit . .
Valete.
Doppelt HS.
Fol. 176V.
136.
Ordensgeneral (Munio) fordert ^nr Gefangennahme :^weier Apo-
staten auf, (1289,)
Magister ordinis universis fratribus Theuthonicis de quibusdam
apostatis scribit, quod capiantur. Cum in actis capituli Augustensis
positum dicatur, quod cunctis . . prioribus et eorum vicariis forc
debeat studium excommunicandi, denunciandi, capiendi, detinendi
fratrem . . apostatam, falsografiim, alchimistam, reprehensibile ad-
modum iudicatur, quod vix aliqui vestrum hoc opus ad effectum
debitum prosequuntur, set missis manibus pigricie sub ascellis, si
Quis in faciem vos cedit, si quis extollitur, si quis devorat, sustinetis.
rroch pudor! quod pro talibus et tam evidentibus calumpniis, quibus-
non solum persone speciales confodiuntur, sed totus ordo appetitur
et conciditur vulnere super vulnus, nec zelus vos commedit nec
caritas urget nec indignatio fervet. Set homo apostata, vir inutilis,
cuius vesaniam carceres et eculei compescere nequiverunt, tamquam
pullum onagri liberum se putans perverso corde malum machinatus
comminationes tetras de corruptis precordiis exalando, tota die iurgia
seminat, libellos infamie iactitando, contra quorum auctores et ser-
vatores leges seculi frameam suscitant, armantur iura ultore gladio,
quatinus iunesta voce precisa pocius quam audita, quod meruit, luat
J. 1289. Bricfc. 151
et proprio sanguine niaculas diluat, quas ingessit. Nonne ipse est
David, qui missis exercitibus conatus est evertere niatrem civitateni
in Israhel, in qua Sibai confugerat auctor scismatis, nisi capud
amitteret consilio mulieris? In operibus suis similis factus est leoni
Machabaeus, cum perscrutetur iniquos, ut cornu gloriandi non tribuat
peccatori. Et qui melius iudicarunt in bello mori quam mala gentis
sue equanimiter cernere, prompti erant accensis animis muros ferreos
t)enetrare. Proinde universitatem vestram moneo in domino et ex-
lortor districte precipiens, quatenus iuxta datam vobis industriam atque
posse viceni vos fratrum et ordinis dolere monstratis. Non enim
desunt privilegia nova veteribus sociata, quorum sententiis personas
fugitivo consihum et auxilium inpendentes cum locis eorundem faci-
liter illaqueare possitis, donec tradant vel eiciant non iam vulpes
parvulas demolientes, set singulares feros vineam depascentes. In quo
casu non parcatis laboribus corporum, soUicitudinibus animorum,
sumptibus expensarum, quas dives in omnes omnium dominus com-
pensabit. Et ut devotioni fratrum huiusmodi negocium prosequen-
tium digna merces respondeat et favor congruus arrideat m presenti,
ordino atque volo mediante provinciali vestro, quod, quecunque domus
dictum fratrem . . vel coapostatam suum . ., cuius supradicta actu
similiter faciunt mencionem, ceperit et tenuerit, ipsa^ a contribu-
tione . . . libera permaneat et immunis. In premissorum robur et
evidenciam presentem paginam duxi sigilli officii mei munimine robo-
randuni. Valete.
^ ipsam HS.
Fol. 177. Vgl. Einleitung S. 44.
137.
ProvifiT^ial (Hennann) teilt (den Prioren) mit, dafs ein Bruder
von Hambtirg entwichen sei, widerruft die ihm erteilte Vollmacht
ein Kloster :(ii hauen, und ersucht um Bericht iiber den Entflohenen,
O2S9)
De correctione cuiusdam fratris provincialis. Qiiia intellexi,
quod frater . ., quem misi in Hamburg, renitens obedientie mox ad
loca pristina authoritate propria vult redire, evidenter demonstrans,
quanta erga quasdam feminas urgetur sollicitudine, a quibus nescit
etiam mare transiens abstinere, et quarum, ut moniales putarentur,
negocia gessit, verum supprimens, falsum suadens nec (P') duriore
cervice armatus prosequi non desistit. Ego igitur aliquantulum acer-
biora iungens fomentis levioribus, ut est opus, primum omnes litteras,
commissiones, licencias, permissiones ad hoc ordinatas vel obtentas,
ut claustrum posset in . . construere, revoco et cassas pronuncio nolens,
quod adiciant, ut resurgant. Deinde districte prohibeo, ne quis frater,
prelatus clericus vel conversus, sibi assistat vel ipsum associet in pre-
dictarum negotio feminarum. Nec putet ipsas, si spirituales sunt,
spiritualis cure solatio destitutas, nam subsunt episcopo loci, qui ipsis
152 Briefe. J. 1289.
faciat, sicut voluerit, provideri. Et sic carebiinus opprobrio, quod
Predicatores ecclesiam emcrint cum curtc pro XL marcis, ^ue possit
Xn personas pascere; verum est pauperum, Frisonico qui lacte et
pane ordeaceo sunt contenti. Ad dictum fratrem, si narratis veritas
sufTragatur, iterum me converto, vobis districte iniungens, quatenus
ipsum per obedicntiam cogatis redire sinc mora in Hamburg, ubi missus
est; quam obedicntiam si contempscrit, penam luat taxatam in consti-
tutionibus, quam contra se aggravari senciat et iterari, donec vite pro-
prie modum ponat; omnibus insuper . . prioribus et eorum vicariis
ipsum, si ad eos venire audeat, retinere.^ Quod si devia sequi ceperit,
tamquam intra provinciam vel extra conceptionis sue auxilia quesi-
turus, post ipsum mittite vel circa ipsum ordinate fideles et expeditos
ordinis zelatores, qui de factis suis deferant deferenda ct referant
referenda . . . Valete.
' So HS. Wahrscheinlich /.u setzen : (iniungens) quatinus ipsum . . . retineant.
Fol. 177^'.
m,
Bestimmuug des Proinn:;Jah luegen eines Hospi:(es. Kbln. (i2Sp.)
Ordinatio provincialis de quodam liospitio. Cum hospitium
in . . fratribus coUatum sit intuitu pietatis, non ad abusum vanitatis,
vestre discrctioni committo paritcr ct iniungo, quatcnus non sinatis,
quod aliqui fratres domus vcstrc vel cuiuscunquc alterius ultra unam
noctem in eodem hospitio vel extra hospitium in oppido (morantur?)
nisi ex causa rationabili secus fiat. Si qui autem ibi moram traxerint,
hospites gravaverint, beginas vel moniales visitaverint, vcl aliquid
aliud indecens vel displicens egerint, ipsos per vos vel priores suos,
si vos evaserint, acrius corrigatis, et si vires vestras excesserit, ad me
vel ad vicarium referatis. Datum Colonie.
Fol. 178V.
139.
Proi'in:;^ial (Hermann) verteidigt einem Adligen gegenfther die
rerset:(ung mehrerer Sclnuestern (aiis IViederstedt :(nr tiengrnndung
des Klosters in Halberstadt). (i2Sp.)
Responsio provinciaiis ad quendam dominum super ncgotio
Quodam. Cum honoris vestri semper dilexerim incrementum, non
facile credi potest, quod aliquid temptaverim vel egerim in vestrorum
preiudicium amicorum. Siquideni translatio partis sororum de . .
vobis non potuit esse incognita, utpote negociis cvidentibus plena,
ad quam necessitas compulit, utiHtas iam unde, quod legittime foctum
est, argui non meretur. Transferuntur episcopi, prelati et religiosi
assidue de statu ad statum, de loco ad locum et de rcgno ad popu-
lum alterum et nullus priori loco cogitur diccre: Hcc requics mca
J. 1289. Briefe. 153
iii seculuni seculi, set f;is est favcrc talibus superioribus. Quomodo
aliter ecclesia succrevisset aut ordo quilibet iines sui tentorii dilatasset,
si tamquam fenix unica, ubi oriretur, ibi etiam inoreretur. Apostolos
primum cenaculum tenuit, set cum lux mundi sub modio claudi non
<lebuit, in omnem terram sonus ipsorum exivit. Multiplicatis itaque
super numerum sororibus antedictis magne persone intercesserunt,
ut sinerem locum alium instaurari, ubi possent domino quietius
tamulari. Permisi et vices meas super hoc . . priori Halberstadensi
sub certa formula delegavi, cuius fines si excessit, promptus sum
\:orrigere; set pronus non sum, si quid factum est provide, inprovide
revocare. Proinde sinceritatem vestram rogo humiiiter et devote,
quatenus mihi nichil imputetis aliud, nisi quod est ordinatum ad
honorem Dei et profectum ordinis; reputetis, quia certissime multa
pati incommoda pocius eligerem, quam dilectionem vestram in aliquo
perturbarem. Datum etc.
Fol. 179. Vgl. Nr. 146.
140.
Pnn.in:(ial (Hermann) sendet einem Prior einen strafwiirdigen
Ordensbruder nna stellt ihm Aitsiuahl von drei Bestrafungsarten frei,
(12S9,)
Priori . . provincialis dc punicionc cuiusdam fratris. Latorem
prescncium discretioni vestre transmitto requirens pariter et iniungens,
quod ipsum pro suis criminibus, de quibiis in iudicio convictus est
ct confcssus, apud vos in carccrc perpetuo sub austera penitentia
rccludatis, aut eum eiciatis ab ordine, prestito iuramento, qiiod in
mino casu clam vel apertc nostris fratribus sit molestus, vel si dignum
niisericordia iudicaveritis miserum, detis eidem licentiam extra Theu-
thoniam petendi ordinem alium iuxta privilegiorum nostrorum tenorem,
ubi commissa defleat et deflenda amplius non committat. Premisso-
rum trium optionem per triduum vobis habete concessam, alioquin
prima pars, que carceris est, vobis imminet observanda. Datum etc.
Fol. 179V.
141.
Provin:^ial (Hermann) tadelt das Verhalten eines Konventes und
seines Priors gegen einen insolenfen Brnder. (i2Sp.)
Respondet provincialis cuidam priori. Littere vestre querelis
gravide ad procedendum contra talem fratrem, de cuius insolenciis
scripsistis, me poterat excitasse, nisi advertissem, prudentiam vestram,
que facienda fuerant, obmisisse. Quomodo enim contigit, ut solus
scriberetis, quod a multis fratribus vestri conventus proclamari poterat
ct deferri.^ Non enim erat sibilus aure tenuis, set spiritus tempestatis.
154 K"cfc. J. 1289.
qui concussis domus angulis liberos sufFocaret. Set nec ipsi, qui
passi dicuntur iniurianiy quorum principaliter intererat, aliquid sunt
con^uesti. Preterea dictus frater non videtur ammonitus, ut peni-
tentiam ageret, ut veniam peteret, relaxari debitum sibi supplicaret,
ex ipso ore proferret medicamina, unde vulnera prodierunt. Huius-
modi ammonitio si apud ipsum minime profuisset, set eam more
surde aspidis preterisset, vocandus erat aa conventum et, ut peni-
tentiam susciperet, astringendus, cui, ut spero, humiliter paruisset, cum
tractu temporis calor iracundie tepuisset. Hanc si contempneret,
restabant asperiores censure, quas notas vobis ex cpnstitutionibus et
ordinis consuetudine necnon ex capitulorum ordinationibus non
oportet fieri notiores. Premissa cum nec modum vestrum nec vires
excesserint, prepropere meum interpellastis officium, contra absentem
instaurastis iudicium, dictastis sententiam, qua puniretur, videlicet
missionem, quam ille reputaret forsitan proscriptionem, adicientes»
quod loco missi vobis statim alium remitterem, ne vacarent termini»
quos tenebat. Porro si sic vivitur et in talibus vitam meam sustineo,
si quis me in servitutem redigit, si quis ea, que digito suo moverc
non vult, meis humeris superponit, si quis, ut mitis appareat, me
tortorem constituat et ultorem: si superhabundavi verbis, vos mc
coe^istis! Verumtamen ista forma non est vobis soli propria, set
vobiscum in ea communicant, qui ad me prius culpam suorum
referunt quam vindictam. Videant ergo subditi in vestris manibus
vigilantem virgam, ut non paveant ab aquilone conflagrantem oUam.
Nam a paternis manibus exigetur, quicquid inpune a filiis committetur.
Unde quod ad presens factum pertinet, Uiscretionem vestram in
domino moneo et cxhortor nichilominus committens pariter et in-
iungens, quatenus sepedictum fratrem de hiis, que ad me pervene-
runt, moiio debito corrigatis, ct si aliquid superest, quod fraterna
fieri debeat pro salutc, ad me, quando prope sum, vel ad vicarium
referatis. Valete.
FoK 180.
142.
Einigiing der Dominikaner nut deni Kapitel und Klerus von
Regensbnrg dnrch Ferniittlnng des Bischofs Heinrich. (i28p.)
Forma compositionis inter fratres et clerum Ratisponensem.
H(enricus) Dei gratia Ratisponensis episcopus universis ha(n)c
paginam congnitis. ^ Cum inter honorabiles viros . . prepositum, . .
decanum et capitulum necnon rectores parrochiarum civitatis nostrc
ex parte una et rcligiosos viros . . priorem et fratres ordinis Pre-
dicatorum civitatis premisse ex parte ahera suborta discordia gravis
esset super deportatione corporum eorum ad parrochias proprias,
qui apud fratrcs ipsos eligerent sepeliri, quam deportationem dicti . .
prior et fratres reputabant libertati privilegiorum suorum contrariam
ct phirimum oncrosam, nos tandem de consensu parcium carundem
J. 1289. Briefe. IJJ
in nos tamquam arbitros et aniicabiles conipositores compromitten-
cium finem dissensioni imposuimus sub hac forma. Ordinavimus
namque, ut cives, qui infra muros Ratisponenses habent domicilia
propria, in quibus habitant, et apud fratres memoratos elegerint
sepeliri, primum deferantur ad parrochialem ecciesiam et ibi una pro
eis inter primam terciam missa dicta ad fratrum ecclesiam referantur
et hec deportatio loco canonice portionis habebitur, ut non alia
requiratur. Quod si defunctorum parentes aut amici corpora depor-
tare noluerint aut ex aliqua causa nequiverint, si fratres ad id operani
non dederint, set requisiti innocenciam suam per procuratorem suum
in choro nostro monstraverint, delicto nequaquam obnoxii tenebuntur.
Alieni autem et extranei si in civitate predicta defuncti fuerint, non
deportabuntur quoquam, si alias apud memoratos fratres elegerint
sepulturam. De personis autem, que begine vocantur, et begardis
civitatis sepedicte apud fratres ipsos sepulturam eligentibus hoc vohi-
mus observari, quod vel ad suas parrochiales ecclesias deferantur vel
ipsis ecclesiis pro eisdem canonica portio persolvatur, salvis privilegiis
ordinis iam premissi. De pauperibus et de hiis, qui pro cottidiano
victu opera sua locant, nichii petendum est, set pietatis intuitu
remittendum. Preterea illectiones, quibus aliqui inducuntur, ne apud
f)arrochias proprias vel apud fratres eligant sepehri, efficaciter pro-
libemus. rorro quod de articulo electionis sepulture dictum est,
hoc sic accipi volumus, quod non requiratur probatio captiosa vel
ordine iudiciario instaurata, eo quod res dilationem non capiat, set
sufficit, si due vel tres pcrsone fide digne testificantur coram plebano
vel eius vicario se audisse a defuncto vel defuncta, quando adhuc
viveret, quod vellet apud sepedictos fratres sepeliri. Plebanus autem,
si verbo simplici contentus esse noluerit, exigat a testibus, quod
dicant sub conscientiarum suarum periculo veritatem, vel extensa
manu ad ecclesiam sine solle(m)pnitate alia prebeant iusiurandum.
Si quis igitur sacerdotum preter id, quod supra scriptum est, in
celebrando moram traxerit, vel aliquid difficultatis ingesserit infirmos,
ad quos vocatus fuerit, terrendo, sacramenta differendo vel fina-
liter opere vel verbo eadem negando aut aliter afHictionem afflictis
addendo pro eo, quod non eligerent apud parrochias proprias sepeliri,
ipso facto in proximo funere ius deportationis amittat, quoad fratres,
nisi de dolo et, quod captiose non fecerit, se valeat excusare in
fratrum capitulo predictorum. Remisimus igitur iniurias, molestias
pariter et off*ensas, si quas fecerunt, sibi clerus et fratres mutuo in-
tulerunt, volentes, ut pacem inter se teneant et in predicationibus
verbis invectivis apertis aut velatis se invicem non confundant. Alio-
quin presumptores clerici pastoralis baculi sentient punctionem et
fratres in sui provincialis manibus directionis virgani comperient vigi-
lantem. In cuius rei etc.
» So HS.
rol. 181. Vgl. oben Nr. 91 und 92.
156 Briek. J. 1289.
14S.
Proviiiiial (Hermann) warnt vor Anfnahme verheirateUr Manner,
4eren Frauen nicht ins Kloster gcgangen seien, (i28p,)
Talibus fratribus provincialis. Quamvis nobis fore debeat voti-
vum, ut in diebus nostris populus Deo serviens et merito et numero
augeatur, expedit tamen, quod ad vitandum scandala posita iuxta iter
sic precedant palpebre gressus nostros, ut sancta desideria etiam recta
consilia et iusta opera comitentur. Sane ad me perlatum memini,
quod quidam cives in Merg. (?) . . .^ fratrum presencia delectati
reiicta vanitate seculi nostro auerebant ordini sociari, quorum devo-
tionem licet ducerem commenuandam, tamen quia in multis suppressa
veritas extitit, opinio me fefellit. Nec umquam tam preceps volui
inveniri, quod locum novellum et fratres paucos pravorum impor-
tunitate vexatos tanto subicerem discrimini, ut viros reciperem coniu-
gatos nondum uxoribus in monasterio, collocatis. Ut de multitudine
puerorum taceam, quos tenellos orbare et relinquere sine paterna
providentia videtur penitus inhumanum, ex quo posset accidere, quod
provisionem ab ordnie poscerent, pro cuius improvida pietate coge-
rentur lamentationem illam terere: pupilla sumus absque patre, quasi
vidue matres nostre. Que insuper vobis gratia et quis honor, cum
eiusmodi vites habundantes morarentur vel pocius morerentur in
lateribus domus vestre? Quapropter de propria ignorancia penitens
et facilitatem adhuc re integra corrigens universitatem vestram ammo-
neo, ne quoquomodo in receptione coniugatorum et alias minus
utilium proceJere debeatis, in reliquis autem vos ipsis favorabiles
exhibete et quantum decet, licet et expedit, familiares, donec feminas
claustra contineant feminarum, ne dicam contubernia vel reclusoria
beginarum, et quod nullus puerorum tutoribus testamentariis careant
vel dativis, a quibus vice parentum competentem sperent alimoniam
^t totius vite accipiant curam, nullum respectum deinceps ad ordinem
habituri. Si quid aliud actum vel ordinatum fuerit per quemcunque,
decerno presentibus irritum et inane . . Valete . .
» Ausradiert.
Fol. 182V.
144.
Provin::^ial (Hermann) gestattet einigcn Herren in Plauen in ihrem
Hause ein Frauenhloster ein/^urichten. Plauen. (i2Sp)
Provincialis quibusdam dominis de fundatione monasterii sororum.
Ex parte vestra nuper fui humiliter requisitus, quod consensum pre-
berem, ut per vos in vestra domo claustrum sororum nostri ordinis
fundaretur. Ego igitur tante devotionis princeps fieri cupiens tenore
f)resencium concedo, quod, si placet, in oppido Plawe, vel alibi in
oco ad hoc apto, domus edificari procuretis, que, cum sic fuerit in-
staurata, quod sorores ibi possint cum sustentatione debita conversari.
J. 1289. Briefe. 157
paratus sum illuc pcrsonas ydoneas niittere per nie vel per aliuin in
numero conpetenti. Numerus autem certus processu temporis iura-
mento firmari debebit, ut una mortua altera subrogetur, nec per-
mittendum eis erit, qiiod se obligent alicui ad solvendum annuas
pensiones. Nam ex hiis duobus, scilicet effrenato numero persona-
rum et solutione precariarum, multa monasteria defecerunt. Valete.
Datum Plawe.
Fol. 184*'.
145.
In drei fast unwittelbar atif einander folgenden Briefen, atis
Leip:(ig, Planen tuid Jena datiert, wird die Bestrafnng schuldiger Brtider
aiisgesprocben, /. Ein Geistlicher soll einige Zeit im Gefdngnis getttig-
thtien, dann in die weitestentlegenen Orte geschickt werden, so nach Riga
oder Letiwarden; 2. die Studenten der deiitschen oder anderer Pro-
vin^^en, welche sich VertraitHchkeiten haben :(ti schtilden kommen lassen,
sollen nach der Konstitntion: Si qttis de stispectu bestraft werden;
), eitiem retimfitigen Dominikaner wird in bescnrdnktetn Mafse die Er-
lattbnis gegeben, wieder :(u predigen und Beichte :(tc hbren,
Fol. 185. Die Ausstelluiigsorte beweisen, dafs danials Hermann langere.
Zeit in Sachsen weilte.
146.
Proviti:(ial (Henttann) bestitnmt die Abgaben des Klosters Wieder-
stedl ftir das nettgegrtlndefe Nikolaikloster in Halberstadt, (i2Sp.)
Quedam compositio inter duo claustra sororum provincialis.
Omnibus presens scriptum visuris etc. Notum esse cupio, quod,
cum inter sorores de Wederstede ex parte uiia et sorores sancti
Nycolai in Hal(berstadt) ex parte altera questio verteretur de porcione
bonorum, quam sibi solvi et assignari petebant sorores sancti Nycolai
a sororibus de Wederstede, pro utraque parte in me exstitit com-
promissum, quatenus iuxta proprie deliberationis arbitrium ea, que
pacis sunt, disponerem inter ipsas. Adhibito igitur discretorum con-
silio taliter ordinavi, quod cassis omnibus prehabitis tractatibus et
instrumentis sorores de W(ederstede) sororibus de sancto Nycolao
solverent infra annum continuum a tempore date prescncium recen-
sendum LX marcas examinati argenti, XX porcos, IIII pecudes, centum
oves. Et ut premissa debitum sortiantur effectum, karissimo mihi in
Christo . . priori Halberstadensi committo auctoritate presencium vices
meas, quatenus partes ad observanciam arbitrii compellat per censuram
videlicet regularem. Porro sicut sorores de Wederstede non possunt
augere numerum ab ipsis recedentium, plures transmittendo, ita sorores
sancti Nycolai aspirare non debent ad reditum, locum, quem inco-
lunt, deserendo, set deputata sibi loca teneant, donec de medio
fiant * nemini quicquam debentes, nisi ut sint invicem diligentes. Sic
158 Briefe. * J. 1290.
<^niin domoruni distancia non officit, cuni gennanc caritatis filHiia
Jissidencium nectit corda. Actum et datum etc.
» So HS.
Fol. 185. Das Kloster sollte erst in Dereuburg gegruiidet werdeii. Am
1 3. Mai 1289 gestattete die Stadt Halberstadt die Errichtung eines Dominikanerinnen-
lilosters innerhalb der Stadt. Ani selben Tage trifft Bischof Volrad von H. Vcr-
ordnungen uber die Stellung des Klosters zu dem schon bestehenden M6nchskloster.
Am 14. Nov. 1289 bestatigte Papst Nikolaus IV. die Stiftung. Vgl. UB. der Stadt
Halberstadt II Nr. 220, 226—228, 235 u. 6.
147.
Der Provin:^ial ersiicbt die Sclnuestern im Dofninikanerinnen-
kloster :(iim heil. Rreti:^^ in Regensbnrg, der Klosterfrau Adelheid, deren
Vater dem Kloster viele Besit:^ungen geschenkt una ihr einen Teil vom
gemeinsamen Erbe vermacht hat, diesen ^ukommen :(ti lassen, (Nach
1290?)
Fol. 18$ V. Am Sclilufs vervveist der Aussteller auf seinen Vorfahren H.
-vler mit derselben Zuvorkommenheit in dieser Sache entschieden habe. Nun findet
sich fol. 1 76 ein Schreiben, das sicher Hermann von Minden zukommt, fast glcichen
Inhalts. Riihrt das obige Schreiben von einem Nachfolger Hermanns von M. her
<sein unmittelbarer Nachfolger Konrad kann es nicht gcwesen sein, da es felicis
recordationis frater H. heifst, und Hcrmann bis 1294 sicher lcbte) oder weist
Hermann von M. auf seinen Vorganger Heinrich hin? Eine Entscheidung ist
schwer. Seincr Stellung nach kdnnte der Brief schon ins zweitfolgende Provin-
y.ialat fallen, da er am Ende der sicher aus Hermanns Zeit stammenden Briefe steht.
148.
Hermann von Minden schreibl an den Proviniial der Provence
iiber eine GeldschuJd, uber Sendung von Tuch und uber eine Reise nach
Rom. (Nach i2(jo.)
. . Provinciali Provintie frater Hermannus. Mitto vobis et
infra — : Esset mihi super aurum et coparion, si vos videre in capi-
tulo generali impedimentis cessantibus meruissem. Verum quod
negatur officio consortis, supplebit affectio, que vos totum tenet,
•obtinet, amplectitur, vencratur, eligit, diligit in me toto. Deus cordis
mei et pars mea novit, quanta cura satago, ut ad vos pertingat
nummisma debitum, moiesta mihi dilacione suspensum utinam non
suspectum. Nam de dampno nil curarem, etiam si triplum contri-
buerem, set noUem vivere foretque mihi cum morte convertibile, si
iusticia, quam precaram habeo, sub amantis et amati opinionc in-
ciperet titubare. Et infra: Pannum quoque tenuem dc Argentina
vobis misissem, si portitoris aut vectoris copiam habuissem. Aliud
quoque vidi sompnium, videlicet cum vos amaret Flandria texens et
plectens subtilia locum apud vos, cum setis et sagis suis Theutiionia
J. 1291. Briefe. 159
non haberet. Ceteriiin decernite iiisticiam, qui iudicatis terrani, utrum
possim petere impensas, qui vocatus a domino papa^ ivi Romam
iterum crucifigi non meis demeritis set aliorum particeps futurus,
qui ut causam non causam habentes iiluc de singulis provinciis
accesserunt. Horum gratia usque ad mortem periclitatus sum, licet
lavarem inter innocentes manus meas super hoc, quod papaies nun-
tios suis epistoiis non privavi. Si preces equitate non nituntur, nec
peto nec repeto. Set iure communi ecclesie canonicis, cenobia
monachis ad curiam profecturis tenentur in sumptibus providere. Quod
si non recipiatur parangariis corporalibus et angariis realibus vacuatus
ad negotia similia vel dissimilia reperiar indevotus . . . Valete.
» papam HS.
Fol. 187^. Die Datierung ist nicht leicht. Der schwcr verstandliche Bricf
mufs nach der Niederlegung des Provinzialates durch Flermann gcsciirieben sein,
sciion seiner Stellung nach, dann weil dic Bezeiclinung provincialis fehlt und die
Stelle uber die Romreise auf die Verhaltnisse bei der Abdanlvung Munios hin-
weisen. tJber die Entwendung papstlicher Briefe und ubcr den Besuch eines
}:patern Kapitels ist nichts bekannt. Oder liegt in dem ersten Satze, dafs Hermann
5elbst am Besuch eines Generalkapitels verhindert war?
149.
Die Sclrwesicrn vott Kolttiar bcgfufsett dett tteiiett Ordeitsgetietal
(Stephan), erhoffen seinen Besuch tind enipfehlen ihtn Hertnann von
Minden, der mit ihni eitte Angelegenheit ihres Klosters verhandeln soll.
(Anfang 12^4.)
Vencrabilis etc. Sorores Columbarenses magistro ordinis. Cum
reverendi patris magistri quondam ordinis Humberti veritatem, man-
suetudinem et iusticiam recordamur et paterne dextere, qua deduxit
laudabiliter ordinem et direxit, nos^ue humiies servorum suorum
uncillas fovit benignitatis sue presidio, redivivi nimirum in nobis
i^emitus suscitantur cupientibus sub umbra illius in gentibus vivere,
si auctor vite voluisset, ipsum diucius sic manere. Set iam grata
nobis arrisit compensacio, cum super nos et super se ipsos invocavit
universitas Predicatorum nomen vestrum, quod interpretatum in ipso
clectionis auspicio normam pretulit ct coronam, quorum alterum
subiectioni militat, alterum prelacioni non inproprie secoaptat. Proinde
cum auditui nostro daretur gaudium et lcticia, eo quod in Theutho-
niam transitum paretis, in occursum patris alacri properamus affectu,
tenacibus vobis desideriorum manibus inherentes, donec nobis domi-
nus ad vestrum introitum benedicat et oportuna solacia capiamus,
aue regularibus professionis pascimur in catlienis. lam nemo nos
clespiciat, nemo molestus fiat, nec agnicioni mutue curiosus se im-
misceat cxplorator, aut emulus invideat dignitati. Nos memorati
patris derelicta familia, nos adoptionis compendio proles vestra, filie
igitur de longe veniant, filie de latere surgant: multe congregant
l6o Briefc. J. 1294,
favorum divicias, nos gestinius supergredi universas, quas una vobis-
cum provincia genuit, videlicet Bisuntina, una iides et unus spiritus
copulavit. Ceterum dilecto nobis fratris Her(manni) de Mynda com-
mendamus memoriale vobiscum tempore placido pertractandum, cui
obsecramus aures comodetis intentas, ut solvatur quoddam dubium,
quod mentis nostre soUicitat receptaculum et coartat de quibusdam
sororibus incendio dissipatis.
Fol. 188. Stephan wurde 1292 Mai in Rom gewahlt und kam 1294
Febr. 20 von Strafsburg ' nach Kolmar. Vgl. Annal. Coim. in MG. SS. XVII, 220.
150.
Hennann von Minden, Stellvertreter des Provin:{ials, verlegt wegeit
der kriegerischeti Verhdltnisse das studium arcium von Kolmar nach
Zurich. (Um 12^4.)
Fol. 188^. Gedr. Ztschr. f. Gesch. d. Oberrheins N. F. V, 557. Cber
die Belagerung Kolmars daselbst.
131.
Hermann von Minden bittet den Dominikaner Dietrich von Nassau,
bei seinem Bruder, dem rbmischen Konig, fftr die Erlangung eines
Wallgrabens fur die Kolmarer Dominikaner sich :^u bemuhen. (Utn
1294.)
Fol. i88v. Gedr. Ztsch. f. Gesch. d. Oberrheins N. F. V, 538, wo Er-
lauterungen.
152.
Hermann von Minden fordert :;^ur Bestrafung- des Bruders Erh*
(aus dem Strafsburger Kloster) auf, der am Kriege gegen Adolf von
Nassau (im hlsafs) teilgenommen , einen Mann verwundet und ohnt
Erlaubnis Beichte im Felde gehort hatte, (1294.)
Fol. 189. Gedr. Zeitschr. f. Gesch. d. Oberrheins N. F. V, 538 f., wi^
Erlauterungen. Erbo gehdrte der Strafsburger Familie inter mercatores an. In
einem folgenden Schreiben verschiebt Hermann die Ausfuhrung der Strafbestimmun-
gen gegen Erbo und ernennt zu cvent. Begleitem desselben dcn Strafsburger
Prior, Subprior oder einen der nachfolgenden Bruder: Wemerus de Elrebach.
Wernems de Slezstat seu Johannes de Oflenburg.
153.
Hermann von Minden venueigert einem Bruder den Austritt aus
dem Orden, der Benediktiner werden wollte, weil ihm die remedia
medicine fehlten. (Um 1294.)
Fratri petenti licentiam ab ordine frater Herrmannus). Fratri tali
vicarius. Reverendus pater prior provincialis litteras vestras mihi
J. 1294. Briefe. 161
nropriis iniplicitis dcstinavit, quaruin advcrti continentiani et tenoreni.
Nani ab ipso pctivistis licentiam ad alium ordinem transeundi, sancti
videlicet Benedicti, assignantes causam, quia vobis deessent apud nos
remedia medicine. Adiecitque, quod circumstantiis negocii pen-
satis provide vobis vestre petitionis eftectum concederem velnegarem.
Porro iure cautum est, quod, qui de una religione migrare cupit ad
aliam, debet hoc agere maioris religionis obtentu et ad frugem
melioris vite, strictiorem religionem, observanciam sanctiorem; non
ad laxiorem vel minorem, ex temeritate vel levitate animi declinare
nequaquam proprii ordinis in iacturam. Causam etiam veram non
fictam ct probabilem oportet talem assignare et sic legi private non
suberit, qui spiritus concipit libertatem. Oportebit insuper vitam
aliam invenisse, priusquam anteriorem audeat reliquisse, ne contingat
eum vel ad tempus in aliorum scandalum relicto monachali scemate,
sicut ovis, que pcriit, oberrare. Cctcra vcro si rite omnia proces-
sissent, causa tamen postulate licencie claudicat. Nam meaicinam
corporalem queritis et sanitatem spiritus ablegatis. Subsannatione
subsannent christiani, frendeant dentiDUS sanctiDei dicentes: Memento
te esse monachum, non medicum, redditurum rationem, pro con-
versatione non pro complexione! Puella tenera, delicata, mutilata,
vuhierata, morti deputata: medicinam, inquit, carnalem corpori meo
nunquam exhibui, set habeo dominum Inesum Christum, qui solo
scrmone restituit universa. Quo modo autem iuri militat, quod pre-
sumitur contra iura? . . . Contraria . . . conditioni divine sunt
j)rcccpta medicinc. A iciunio rcvocant, iucubrare non sinunt. Ab
omni intentione meditationis abducunt. Et qui se dederit medicine,
se ipsum convincitur abncgarc. Manendo itaque in ordine vestro,
si indigetis, fratrum pietas non deerit. Sin autem ad opinionem
vivcrc dccrcvcrits, in infinitum succrescct ambitio et sanguisugarum
non quictabitur appellatio diccntium: Aflfer, aff*er. Hiis congmtis in
vocatione, qua vocatus estis, perseveretis I Et quod scienti legem,
dico, dampnosa fisco aut iuri contraria non petatis! Ego enim in
meum periculum dare vobis licenciam non propono. Vaiete.
Fol. 190. Das Studiuni der Medizin wurdc den BrQdern verboten auf dem
Generalkapitel in Lille 1293. Thesaur. Nov. IV, 1853.
154.
Das dem Doininikamrorden inkorporierte Kloster Neuburg appelliert
gegen die Gewaltthdtigkeiten des Bischofs (Emicho) von Worms. (12^4.)
Forma appellationis. Quia vos, domine Wormaciensis episcope,
contra ordinationem et mandatum venerabilis domini lohannis Thus-
culani, quondam apostolicc scdis legati, de nobis et pro nobis factum
nobis tsst molestus non dcsinitis, et gratissimum et salutiferum
regimcn, quod ab ordinc fratrum Predicatorum nobis competit, multi-
pliciter inpeditis, memorate sedis presidium et predicti domini suflfra-
gium humiliter imploramus et instanter. Quis enim mortalium non
vidcat, quis ita a vcro avcrsus non animadvertat, quantum sit facinus
Finkc, l>oniiiiikRncrbricfe. 11
l62 Bridc. J. 1294.
nec sexui nec religioni deferre? Siccine quasi modo geniti infantes
et miserabiles persone exponimur. Votum et iusiurandum prevari-
cari compellimur. lure quasi aere communi frui non sinimur. Liber-
tas, spiritus adimitur. Obedientia mundo venerabilis depreciatur.
£t quod malorum summa est, virtus ab hiis, qui, que sua sunt et
non que Ihesu Christi, queritant, suffocatur. Quaproptcr testes super
nos celum ct tcrram, quod iniuste perdimur, invocamus. Quid in
nostris actibus invenitur, quod in prioribus seculis omni religioni
non fuit indultum? Persone ecclesiasticc etiam non requisito proprio
antistite ad religionem crebro transire noscuntur. Canonici rcgulares
non obstante contradictione qualibet, scema rapiunt monachorum dc
minori ad maiorem; de laxiore ad artiorem, petita et non obtenta
licentia, quam plurimi migraverunt. Ex indulgentia iuris una domus
religiosa potest se alteri subicere de consensu superioris et eidem
uniri. Personas autem suas possunt aliorum auctoritati subicerc,
superioribus irrequisitis: Extra de hiis, que vi metusve causa fiunt.
Cum dilectus etc^ Obicitur, quod legatus non potuerit facere, ergo
non potuit supplere negHgentiam prelatorum, qui nos per tot anno-
rum curricula reliquenmt absque pastorum spiritualium providentia
in errore. Legato non licuit, crgo secundarum scdium ordinariis
minor fuit! Legato non licuit, crgo vacantia officia ct beneficia con-
ferre non debuit. Legato non licuit, ergo missus non fuit, ut edi-
ficaret, destrueret, eradicaret et plantaret, cuius contrarium apostolicc
littere lecte in cunctis ecclesiis testabantur. Restitutionem ergo in
integrum postulantes appcllamus, provocanuis ct ctiam supplicamus,
si tamen appcllationc opus est, eo quod legali providentia quedam
sine appellatione sententie rcscinduntur, et iuxta canonicas sanctiones
sententia, que intolerabilem errorem continet, nullius est momenti.
Actum Nuwenburg, anno domini M^.CC^XCIIIP., presentibus et
sigiila sua apponentibus reverendis patribus fratribus Korico priore
Spirensi, Her(manno) de Minda, Wernhero suppriore et Her(manno)
lectore Wormatiensi, ordinis fratrum Predicatorum.
» Decretal. Greg. IX. lib. I. tit. 40. c. 6.
Fol. 191 V. Die (Jbertragung an den Doniinikanerordcn liatte stattgefundcn
am I . Mai 1 287. Hermann von Minden gewahrte den Schwestern bis zu einem Jalire
Frist, um sich an die neuen Verhaltnisse /a\ gewohnen : Q.uamvis vos iuxta man-
datum venerabilis domini lohannis Tusculani episcopi, apostolice sedis legati, regu-
lam beati Augustini et constituciones sororum sancti Syxti de Urbe acceptaveritis
observanda, vobis tamen in hoc, ne precipitari videamini, duxi consuhius provi-
dendum, ordinans, dispensans pariter et concedens, quod, usque dum habitum
premissarum sororum assumpseritis, neque ad regulam neque ad constituciones
premissas sitis aliqualiter obligate, set sub obediencia vestre abbatisse cum pristinis
regularibus observanciis sicut hactcnus maneatis . . . So in cincr HS. des Domini-
kanerordens, die ich vor einigen Jahren durch die Giite des Unterarchivars P. Denifle
in Rom fur kurze Zeit einsehen konnte, fol. 173. Es steht hier allerdings Nurenberg
ebenso fol. 171, auf der folgenden Seite aber das Richtigc. — Eine andere Appella-
tion gcht in unscrcr HS. schon vorhcr, fol. 191, worin cs am Schlufs heifst: Contra
J. 1294. Briefe. 163
vero personns vobis (episc.) obcdicntcs et claustrum nostrum armis et clamoribus
infestantes et contrn quasdam pseudosorores nostras, que vipereo more matema
viscera lacernntes contra propriam ecclesiam secularibus tumuituantibus astiterunt,
propter quod ius, quod habere poterant in ecclesia, perdiderunt, similiter appella-
mus et apostolos petimus . . . LJber die Verwustung des Klosters vgl. unten. Wie
aus einem Trostbrief Hermanns von Minden sich ergiebt, stammt die Appellation
wnhrscheinlich von ihm. Eine charakteristische Steile des Briefes lautet: Ubi
nunc est maiestas imperialis, que pacem provinciis vallari procuraverat iuramentis?
Nunc loca sacra sunt privnti cnrceres.
155.
Der Ordensgeneral gestattet einem Baccalaureus der deutschen
Provin/;^ in Paris sich einen Socius :(if wahlen, (Um 12^4,)
Magister ordinis bachelario Parisiensi. Prelata scientiis ceteris
wtc immerito theologie facultatis doctrina, que se docenteni tanto
magis totius favoris graciositate prosequendum insignit, quanto circa
cunctas ministrantes subiectasque sibi scientias ipsum opus ad eluci-
dandam scripturarum veritatem viamque salutis doccndam studiosius
desudare,^ me rationis huiusmodi ductum consideratione soUerter ad
ea, que vestri studii poterunt rclevare laborem, vestrisque consola-
tionibus adesse iibenter allicit et coaptat. Sane cum per felicis recor-
dationis predecessores meos penes honestatis congruitatem magistris
in thcologia semper indultum fuerit, ut sibi socios eligerent, qui tam
in suis scolis, quam in necessitatibus aliis eisdem specialiter assistercnt,
prout humilis dccentia nostre patitur paupertatis, vobis auctoritate
duxi presentium concedendum, quatenus, postquam vos licenciari con-
tigerit in th(e)ologica facultate, Iratrem unum de provincia Theutonie,
de quo discretioni vestre magis videbitur, ad vos mea possitis aucto-
ritatc vocare, quem poteritis, si vobis placuerit, pro socio retinerc.
Ad maiorem autem ipsius consolationem et vestram volo et exnunc
ordino, quod, quamdiu vobiscum Parisius fuerit, sit Parisiensi con-
ventui deputatus. Et quia voio vos maiori libertate gaudere et in
vestro principio vobis volo gratiam facere specialem, fratrem illum,
quem advocabitis et assumetis in socium, ex nunc decerno illi de-
cennario numero, quem per me ponendorum Parisius,. quousque mihi
videbitur,^ propter alleviationem conventus voluntarie statui, nuUa-
tenus subiacere. Valete.
» So HS. ' Folgt noch einmal mihi.
Fol. 192V. Ob das Stuck fruher zu setzen und an Dietrich von Freiburg
den einr.igcn deutsclien Provinzial, der vor 1 300 Magister wurde, zu denken ist ?
156.
Hennann von Minden, Stellverfreter des Provin:(ials, verbietet dem
Bruder Johann von Kohnar den Verkehr mit seiner Nichte, Hagenau.
(i2p4 Nov. 4.)
Ego frater Her(mannus) de Minda ordinis Predicatorum con-
ventus Argentinensis, vices gerens reverendi patris prioris provincialis
11*
1^4 Briefe. J. 1294.
super Renum, honestati ordinis consulens in hac parte vobis, frater
lo(hannes) de Columbaria domus Frankenuordensis, districte et in
virtute sancte obedientie prohibeo ac interdico, ne cum filia fratris
vestri, de qua materiam scandali incurristis, conveniatis ad convescen-
dum, combibendum, ad dormiendum sub uno tecto, ad consedendum,
ad colloquendum nisi in publico ab isto die in antea . . . Actum
Hagenowie anno domini M.CC.XCIV., pridie nonas novembris,
priore, suppriore, lectore ceterisque fratribus conventus Hagenowensis
presentibus et hec eadem intelligentibus.
Fol. 195. Am selben Tage erhielt Johann von Kolmar ein Schreiben Her-
manns, das ihn in ein anderes Kloster verwies. Trotz des gleichlautenden Namens
ist wohl nicht an den in den Annal. Cohiiar. (MG. SS. XVII) vorkommenden
frater Johannes de Columbaria zu denken.
157.
Hermann von Minden set:(t au/ Anardnung des Provin:(ialkapitels
in Krems die GretiT^en :(wischen den Klbstern in Freiburg und Kolmar
fest, Kolmar, (1294 De:(ember i.)
De limitatione. Noverint universi presentium inspectores, quod
ego frater Her(mannus) de Minda ordinis Predicatorum domus Argen-
tinensis super limitatione inter conventus Fribergensem et Cokmi-
bariensem recepi reverendorum patrum H. prioris Traiecti superioris,
Lupoldi domus Wiennensis, Alradi domus Erbipolensis fratrum
Predicatorum ordinis iudicum capituli provincialis apud Cremesam
celebrati commissionis litteras sub hac lorma: Notum tsst volumus
universis, ad quos presens scriptum pervenerit, quod nos ex com-
missione speciali prioris provincialis et diffinitorum capituli iam pre-
dicti limitationem inter conventus Friburgensem et Columbariensem
committimus fratribus lectori Friburgensi ex una parte et fratri Wern-
hero de Elrebach ex altcra necnon et fratri H(ermanno) de Mynda
tamquam superiori ad concordandum eos, si oportet, de quorum
discretione specialiter confidimus, quatinus dictorum conventuum
conditiones et terminos advertentes . . . limitationem faciant, que
in posterum observetur a conventibus iam predictis. Cum igitur
ego frater Her(mannus) quandam ordinationem a prefatis duobus
limitatoribus clandestine attemptatam velud captiosam et a consue-
tudine ordinis alienam assentiente mihi Wernhero limitatore pre-
fato reprobabilem iudicarem, sic ordinavi, sic statui, sic distinxi,
videlicet quod Brisacum cedet Columbariensibus pleno iure, hospicium
tamen, quod fratrum dicitur, ad utendum deserviet commodis utro-
rumque. Quod si aliqui fratrum Friburgensium confessi se transtu-
lerint in Brisacum, fratres iam dicti confessos suos, si re(^uisiti fuerint,
poterunt ibidem pro tempore visitare. In huius rei testimonium etc.
Actum Columbarie, anno domini M.C^C.X^C. quarto, in crastino
sancti Andree apostoli.
Fol. 195 V.
J. 1294. Briefe. 165
158.
(Hermann von Minden) bestatigt hbchst ungern und nur, um dem
Willen Gottes nicht t^u luidersprechen, den Lektor Johannes in Freiburg
als Prior daselbst, beauftragt ihn aber mit der Beibehaltung des Lektor-
anites. (Um 12^4,)
Karissimo sibi in Dei filio fratri lo(hanni) lectori adhuc Fri-
burgensi fratrum ordinis Predicatorum etc. Et dolens facio et faciens
doleo, quod sine dolo necessitas et utilitas compulit faciendum. Nam
recepto electionis vestre decreto aspiciens a longe non patuit effugium,
abfuit refugium, ut possem evadere, ne manus in ignem mitterem
vel, quod creditur acerbius, in amicum. Set cum nuper quosdam
argui memorarer, qui dura cervice sancto spiritui restiterunt, alas
submisi, m*anus continui, vocem pressi cogitans Dei digitum huic
operi affuisse, quo ductore previo omne devitatur noxium, omne
meritum cumulatur, qui de gradu doctorum pastores ordinat, quatinus
in consummatione Christi corporis, quod est ecclesia, in virum per-
fectum pariter occurramus . . . Ut per me, quod restat, perficiatur,
fratrum liumilibus precibus acquiescens huiusmodi electioni consensum
prebeo et cum Deo auspice et auctore confirmo presencium per
tenorem. Verum ne conventus vester doctrine salutaris interim
accipiat detrimentum, prioris per se et lectoris per accidens com-
pleatis officium iuxta posse, donec auctoritas maior circa hoc aliud
decreverit ordinandum. Valete.
Fol. 195^. Dafs der Brief von Hermanii ist, geht aus dem ganzen Tenor,
dann aber auch aus der Stelle hervor: donec auctoritas maior circa hoc aliud
decreverit. An Prior, Subprior und Konvent schreibt derselbe . . . officium lectoris
pariter expediat, secundum quod vires suppetunt et concedunt. Unde pensata
debilitate sui corporis ipsius oportunitatibus et commodis largius et graciosius
intendatis. Uber Johann von Freiburg und seine Schriften vgl. Quetif-Echard I,
523; Histoire Litt^raire XXVIII, 262 ss.
159.
Provin:(ial Dietrich teilt dem frilhern Kardinallegaten Johannes
von Tuscnlum die Gewaltthdtigkeiten des Wormser Bischofs gegen Kloster
Neuburg mit und bittet um Abhilfe, (1294,)
Querimonia de violentiis illatis et auxilii petitio. Venerabili
domino et suavissime memorie recolendo domino lo(hanni) Tuscu-
lano emscopo, cardinali, quondam apostolice sedis legato in Alemannia,
frater Th(idericus) prior et servus fratrum ordinis Predicatorum per
Theuthoniam cum subiectione humili et recommendatione devota
mentem spontaneam ad mandata. Non sine suspiriis amarioribus
celsitudini vestre notifico factum dolorosum, scandalosum, luctuosum,
quod circa monasterium Novi Castri Wormaciensis dyocesis contigit
hiis diebus. Monasterium siquidem illud per vos cure et regimmi
Erovincialis Theuthonie commendatum, donec summus pontifex circa
oc aliud ordinaret, eo quod usque ad illius temporis articulum certam
l66 Briefe. J. 1294.
regulam non haberet nec certo gubernaculo gauderet, sub diligenti
cura nutrivimus et in viam direximus salutaris. Set ecce dicentibus
nobis: pax et securitas, repentinus supervenit interitus, quod est
amarior morte, calumpnia et tumultus per dominum Wormaciensem
episcopum suscitatus. Nam suis satellitibus obsedit domum sanctam,
exigens, quod cure nostri ordinis non intenderent, set sibi manualem
obedientiam exhiberent. Quibus respondentibus et dicentibus, quod
vestris adhcrere preceptis vovissent, promisissent, iurassent, statuissent,
salvo tamen iure sui dyocesani, si quod ei competeret in eisdem,
facte sunt voces et tonitrua, captiones et verbera, tractiones, ex(s)po-
liaciones, sanguinis eflfusio, confusio facierum. Facte sunt obprobrium
vicinis suis, subsannatio et derisus hiis, qui in circuitu sunt earum.
Hec omnia venerunt super eas nec oblite sunt vos et in testamento
vestro nequiter non egerunt. Maiora hiis perpetrata dicuntur, et quia
dici salvo pudore nequeunt, supprimuntur. Hiis dux, auctor et
mediator fuit abbas Sconowensis Wormaciensis dyocesis, Cistersiensis
ordinis, cuius grassature conversi proprii fortes auxiliarii astiterunt.
Petunt igitur et expetunt, plorant et exorant ratione fidei ecclesie,
pro qua Christus, ut non ueficeret, intercessit, optantes, ut citetur
memoratus episcopus ad curiam, quatinus ibi discat, utrum maior
ordinarius videlicet legatus aliquid, quod ad statum bonum religionis
pertinet, etiam nolente episcopo, valeat delegare. Sciat etiam, in
securi et ascia ianuas ecclesie non intrandum, manus sacrilegas non
mittendum in velatas, noverit quoque apellationi, que consuevit mise-
rorum esse remedium, a presumptoribus defercndum. Multi quoque
persuadent inquisitionem faciendam per viros timentes Deum in
dyocesi prenotata, quatinus in vias planas aspera, in lucem abdita
producantur. Super omnia autem expedire creditur pauperculis et
tempestate convulsis exemptio, ut malorum timore sublato in tran-
quillitatem placida fide non ficta obsequi valeant Deo suo. Sempcr
bene valeat vestra paternitas in domino graciosa.
Fol. 196. Vgl. Nr. 154. Der beruhmte Theologe Dietrich voii Freiburg
wurde 1293 auf dem Strafsburger Kapitcl mm Provinzial gewahlt und blieb cs
bis 1296. Ober ihn vgl. Qu^tif-Echard I, 510; Hist. litt. XXVII, 74—79; Preger
in Ztschr. f. hist. Theologie, 1869; dazu Denifle in Archiv f. Litt. und KG. d. MG.
II, 622 Anm. 4. In einer Rechnung unserer HS. (fol. I22v), die hochst wahr-
scheinlich 1276 zu setzen ist, steht die alteste biographische Notiz uber Dietrich:
Item fratri T(hiderico) lectori Vriburgensi studenti Parisius duas marchas argcnti.
Darnach ist Dietrich wahrscheinlich schon vor i250geboren und alter als bislang
angenommen wurde.
160.
Hermann von Minden ernennt im Anftrage des Proviniials einen
Geistlichen anf LebensT^eit :(um Kablan in einem Franenkloster und
giebt ihm Verhaltungsmafsregeln, (1294.)
\ . . Hoc autem erit opus vestrum. Missam celebrabitis, prout a
priorissa, vel supprioris.sa, ac etiam cantricc fucritis requisitus. Vitam
1. 1294. Brierc. 167
nuinclani ct faniani illesani conscrvabitis doniino adiuvante. Frequen-
ciain ad locutoria sororuni vel fenestras declinabitis , nisi ex causa
rationabili et manifesta illuc aliauando accedatis. Nec habebitis con-
sortiuni vel contubernium cum aliqua feminarum, nisi vobis adeo esset
fropinqua et etate matura, quod nulla inde posset suspicio generari.
annum non coloratum deportabitis et vestem minime preciosam.
Priori fratrum nostrorum confitebimini vel alicui discreto confessori,
qui sit sororum cure in confessionibus deputatus. Claustrum vel septa
claustri non ingrediemini nisi in articulo necessitatis, si fratres vocari
non possent. Nam tunc in ecclesia indutus vestibus sacris intrare
Eoteritis et corporis adversa valitudine laboranti cum absolutione pre-
ere ecclesiastica sacramenta. In huius rei testimonium etc.
Fol. 195 und 197. £s handelt sich augenscheuilich um einen Weltgcistlicheh
(cui conipetenti providebitur de prebcnda) in einem Frauenkloster dcs Ordens.
161.
(Praviniial Dielricb) berichtet dem Grofspdnitentiar iiber das
Verhaltnis T^wischen Dominikanern und Fran:(tskanern im Elsafs und
besonders nber die Klostergrtmdung von Schlettstadt. (Nach 12^4,)
Venerabili domino ac amico et benefico speciali sedis apostolice
summo penitentiario etc. cum debita reverentia affectus et obsequii
promptitudinem purioris. Innotuit mihi de remotis partibus venienti,
quod fratres nostri cum fratribus Minoribus provincie Alsacie haberent
aliquid simultatis, quasi edificassent, ut dicam vulgariter, intra cannas,
prestantc ad hoc auctoritatem quodam, ut dicitur, meo vicario, quem
reliqui. Cuius facti cum quererem rationem, responsum accepi, quod
fratres predicti ante contra privilegium venerant in civitate Argen-
tinensi et oppido Friburgensi. Nam in civitate predicta enormiter
excesserunt edificantes ecclesiam quasi ad parietes fratrum nostrorum
co tempore, cum cssent absentes et de loco suo per vim inportu-
norum civium elongati. Cui proscriptioni prestiterunt causam iratres
predicti, sicut orbi et urbi poterat notum csse. Super quo sunt
adhuc patentes littere ipsius cardinalis . . . Venerabilis dominus
Tusculanus; apostolice sedis legatus voluit, ne fratres releeati atro-
citer viderentur, quod in vicinis locis se reciperent et edificarent,
quod tamen in tempus et tempora distulerunt. Postmodum opor-
tunitate habita per beneplacitum regalis fastigii ad vocationem populi
de consensu dyocesani m villam Slezstadt, oppidum videlicet Argen-
tinensis dyocesis, oculos direxerunt, querentes, si quoquomodo posset
sine offensa fratrum memoratorum requiescere pes eorum. Circum-
spexerunt undique et non apparebat eftugium, quin contingeret im-
pingere, sic tamen, quod fraterna posset, que suflfert omnia, karitas
tolerare. Emerunt igitur aream ... Sic se ponunt in alicuius
municipii climate, ut funiculo distributionis eorum nemo audeat
propinquare. Dominus papa sic non consuevit sua indulgere bene-
ficia, ut quorundam remissio fieret tribulatio ceterorum. Porro
l68 Bricrc. J. 1294.
cessantibus altercationibus et disceptationibus, que possent vergere in
scandalum pusillorum, ego pro meis fratribus censui faciendum, ut ad
benignitatis vestre sinum recurrerem et vestre serenitatis auspicium
exspectarem. Si enim valere nobis non potuerit in civitate regia
regis positio, si populi vocantis recjuisitio, si super afHictis pro ere
alieno concussio, si non debetur lesi privilegii compensatio, si caritas
excidit) fides deiicit, spes confundit, quo ibimus? ubi sistemus? quo
declinabimus ? Hoc solum habemus residui, ut ad eum, cuius est
terra et plenitudo eius, oculos dirigamus. Semper vigeat et floreat
vestra magniiicencia gratiosa.
Fol. 1 98. Das letzte Schreibeii betriift die Aufnahme eines Knaben aus der
Familie von Landsberg, dessen Tante, eine grofse Wohhhaterin des Ordens, die
Aufnahme sehnlichst wunscht, in das Strafsburger Kloster.
>-<t>-<-
Kauiieiisyerzeichiiis zu deii Briefeii.
(Dic Zalilen bedeutcn die Nuinniern der Briefc, ein beigefugtes A, dafs der Nanie
nur in der Anmerkung erwahnt wird; fr. ist gleich frater ordinis Praedicatorum.
Doppelbezeichnung eines Ortsnamens in Deutsch und Latein hat nur da statt-
gefunden, wo der deutsche Name nicht sogleich erkennbar erscheint.)
A.
Achilles prior, predtcator generalis 21.
Adelhcid ducissa Lotharingie ct Bra-
bancie 12.
— Schwester im Dominikanerinnen-
kloster zum heil. Kreuz in Regens-
burg 147.
Adolf von Nassau, rdm. Konig 59 A,
III A, 151, 152.
Agnes von Bolanden in St. Lambert 83 A.
— quondam Erici regis Dacie (fiJia) 62.
— von Hohenstein im Strafsburger St.
Marxkloster iio.
— comitissa de Orlamunde 126, 127.
— (?) von Ungarn, Herzogin von Ga-
lizien 18 A.
— Zigelerin in Freiburg, Begine 102.
Al. de tali loco 11 A.
Albertus Magnus, lecturus i, 2, 3;
Bischof 30 A, 47, 50, 53 — 55, 68.
AJbrecht von Habsburg, rom. Konig
59 A.
Alexander IV. papa 5, 18 A.
Alexauder lector Constanciensis 78.
Alexander fr. in Steige 74.
Alemannia 123.
Alfonsus Romanorum rex, Castelle, To-
leti, uxor, proles 7 (?), 13.
Alheidis de Argentina 83.
Alradus domus Hrbipolensis fr. 157.
Alsacia provincia 161.
Andreas, Bruder des Ordens voti Sant-
iago 22 A.
Andriota de Hagenowia, im St. Marx-
. kloster in Strafsburg 110.
Andegavi comes v. Karolus.
Finke, DominikRnerbricfo.
Anna consors Rudolfi regis 80 (spater
Gertrud) 80 A.
Annibaldus (degli Annibaldi), presb. card.
tit. XII apostolorum 9, 25, 39, 48.
Apulie ducatus v. Karolus.
Aquasparta v. Matheus.
Argentina (Strafsburg) 2, 97, 120, 148,
161; cives 92, 108, 131; conventus
74, 97, 99 A, 122, 156, 157; prior
106 et supprior 152; vicarius fra-
trum 107; cap. provinciaJe 159 A;
sorores monasteriorum ss. Marci,
Agnetis, Nycolai, Katerine, Elizabct,
Johannis, Margarete 108, 11 1, 120,
121; conversi et semifratres sororum
108; s. Agnes, sorores von 112 A;
s. Elisabet 42; s. Maria 109; s. Ka-
tarina 109; s. Margarite priorissa 112;
v. Alheidis, Conradus, Henricus,
Ulricus.
Arnoldus fr. 20.
— von Lubeck fr. 124.
Augustensis (Augsburg) prior 119; prior;
ct lector 96; cap. Augustense 136.
Augustinus, ord. s. A. 5.
Austria 77.
B.
Bahrammus fr. in Numberg.
Bartholomaeus episc. Vincentinus 38.
Basilea 98; Basiliensis lector 98; prior
et lector 104; prior 107; cap. pro-
vinciale 43; diocesis 60.
Begardi 142; begine 52, 102, 138, 142;
beginarum habitus 128.
Benedicti, ordo sancti 153.
12
lyo
Naniensverzeichnis zii den Briefcn.
Ber. fr. 114.
Bemensis civitas 99; domus 28, 29;
prior et fratres 99, fratres 107; prior
109; V. Johannes; Deutschordens-
brfider 31.
Berthold gen. Tomeator, Konverse 102.
Bethlehem, Thomas Bischof yon 35 A.
Bia comitissa de Regenstein 128.
Blancha Herzogin von Bretagne 11.
Bolanden v. Agnes.
Boemorum rex v. Ottokarus.
Bononia, studentes ord. Praed. in 33.
Bordeaux, cap. generale(i277) in 35 A.
Brema 49; prior 70; Bremer Kirchen-
provinz 123 A; v. Giselbertus.
Brabancia v. Adelheid, Heinrich III.,
Wfllelmus.
Brandenburg v. Johannes I., Johnnnes II.,
Otto IV., Conradus.
Bretagne v. Blancha, Johann I.
Brisacum, Breisach 102, 1 57.
Bubenbcrg v. Kuno.
C — K.
Caminensis diocesis 15.
Capue comitatus v. Karolus.
Karl Sohn Rudolfs von Habsburg 78 A.
Karolus rex Sicilie, ducatus Apulie et
principatus Capue, alme urbis senator,
Andegavi, Provincie et Folchalcherii
comes 37, 38.
K^rnthen v. Heinrich.
Cartusiensis ordo 51.
Castella v. Alfonsus.
Cysterciensis ordo 51, 87, 88, 159.
Klemens IV. Papst 26 A, 39 A.
Clingental, claustrum 66.
Colonia 49, 138; Alb. Magnus lector i ;
prior 53—55, 68; Kdlner Kirchen-
provinz 123 A; v. Engelbertus.
Columbaria (Kolmar) 98, 99, 103 ; soro-
res loi, 149; prior et fratres loi,
151; prior 107; conventus 157;
studium arcium 150; v. Johannes.
Confluentia (Koblenz), fratres 54.
Kdnigshofen v. Gertrud.
Constancia (Konstanz), conventus in 78,
79, 100; prior 107; Bischof 30;
Provinzialkapitel (1276) 80 A, 82;
V. Johannes, Alexander.
Conradus prior provincialis 83, 147 A.
— episc. Argentinensis 60, 131; neptis
eius 60.
— marchio Brandenburgensis 63.
Cosenza v. Thomas.
Cremensis (Krems) lector 106.
Kronschwiz (Crozwiz), sorores de 69.
Kuno von Bubenberg, Schultheifs von
Bem 28 A.
Cuno de Ygesdorf fr. ord. Praed. 98,
loi ; vicarius dpmus Zovingensis 103.
Curiensis prior 114.
1).
Dacia (D^nemark) v. Agnes, Ericus;
prior provincialis 19.
Derenburg 146 A.
Dictrich v. Thidericus.
Diffinitorcs 4, 36, 43, 44, 89.
Dusborch v. Godcfridus.
Deutschordensbrudcr, Komtur (wo?) 32;
v. Bcrn.
E.
Eberacum (Ebrach), abbas de 88.
Eberardus predicator generalis 82.
Ebrodunensis v. Heinrich von Ostia.
Ecbertus dapifcr 118.
Edmund, Provinzial (1266-69) ^3» ^4i
25, 27 (?), 28, 29, 31.
— (Emund) Prior in K6ln 68 A.
Egninna de Winthertur im St. Marx-
kloster in Strafsburg iio.
Eiscnach v. Ysnacenses.
Elgcr von Hohenstein, Prior des KI.
Eiscnach 129 A.
Elrcbach v. Johannes.
Emicho episc. Wormaciensis 154.
Engelberti v. Ulricus.
Engclbertus archicp. Coloniensis 27.
Erbipolis v. Herbipolis.
Erbo fr. iii, 152.
Erfordensis prior 61.
Ericus Plogpenning (1241—50) rex
Dacic 19.
Namensverzeichnis zu den Briefen.
I7>
Ezzelinga (Efslingen), sculthetiis de 56,
57; prior 56, 58, II 3 ; Kloster 57;
fratres 99.
F = V.
Flandria 148.
Florentia, cap. generale (1257) 4, ^;
(1272) 38-
Folchalcherii comes v. Karolus;
Volquin von Schwalenberg, Propst 26 A.
. Volrad Bischof v. Halberstadt 146 A.
Frankenforde, Frankenvorth, Frankenuor-
densis, Frankfurt 99; domus 156;
plebanus in 34; Provinzialkapitel
(1262) 34 A; Wahl Rudolfs von
Habsburg 59 A.
Frankreich (?), K6nigin 1 1 ; v. LudwiglX.
Friburgense (Freiburg in Baden) oppi-
dum 105, 106, 107, 161; prior et
lector 103, 104; fratres 30; conven-
tus 157, 159; V. Agnes, Johanna.
Frisia 17; Frisonicum lac 127.
Vroburch, comes de 94.
G.
Galizien v. Agncs von Ungarn 18.
Geriiard Bischof von Munster 27 A.
Gertnid von Kdnigshofen (Kuonenges-
hoven), im St. Marxkloster in Strafs-
burg iio.
Giselbertus archiep. Bremensis 62; 62 A
zwei Vorganger G.'s.
Gislingen 114.
Godefridus de Dusborch fr. $5.
Gozwin, Prior in Magdeburg 23.
Gregor X. Papst 72 A.-.
H.
H. prior Trajecti superioris 157.
Hagenowia 1 1 1, 1 1 2, 1 20, 1 21 ; fr. Argen-
tinenses in 107, 122; conventus 156;
V. Andriota.
Halberstadensis prior 66, 128, 139,146;
supprior.65; monasterium s. Nicola
128 A, 146; V. Volrad.
(Schwabisch-)Hall 130.
Hamburg 137.
Hedwig von Brandenburg, Gemahlin
Johanns II. 63 A.
Henricus, Heinrich VII. rdm.Kdiiig 59 A.
— Provinzial (1283) 55 A.
— episc. Argentinensis 38.
— Herzog von Brabant 12,
— Bischof von Chur 30.
— Prior in Kdln 68.
— von KSmthen, Gemahlin Anna 80 A.
— Kardinalbischof von Ostia (Ebrt>-
dunensis) 48 A.
— episc. Ratisponensis 92, 142.
— Graf von Regenstein 128 A.
Herbipolis, Erbipolis, Wurzburg, Elekt 25,
electio prioris 85, fabrica fratrum 87;
sorores de s. Marco in 116; v. AJra-
dus, Mangoldus.
Hermannus (de Havelberg?) prior pro-
vincialis 22 A.
— de Minda fr. 20, 26, 32, 49 (?), 61,
63, 64, 83, 84 A, 86(?)-88; prior
provincialis 87— 128, 134, 13S (?),
137— I47;fr.i48--i54, 156,158.160.
— fr. Verwandter des Vorigen, in
Schlettstadt 104 A.
— civis Nusiensis 53—55.
— lector Wormatiensis 154.
Hildensem (Hildesheim) 49, Hildensis
prior 66.
Hochheim , Dominikanerinnen - Klostcr
95 A.
Hohenstein v. Agnes, Elger.
Honorius IV. Papst 87 A.
Hugo (de s. Charo), presb. card. tit. s.
Sabine, ord. Praed. 4, 6.
Humbertus, magister ord. Praed. 4, 5, 6.
-- fr. III.
I = Y.
Jakob von vSoest, ord. Praed. 40 A.
Jacobi, domus hospitalis sancti v. Sant-
iago.
Jena 145.
Yfetal v. M.
Ygesdorf v. Cuno.
Ymula (Imola), domus sororum de 4.
Innocentius IV. papa 4, 6, 40 A.
Johannes de Alba fr. 122 A.
— fr. in mon. Bernensi 109.
— I. marchio Brandenburgensis 1 5, 1 6, 63 .
— 11. marchio Brandenburg. 63.
lyi
Namensverzeichnis zu dcii Briefen.
— I. Herzog von Bretagne ii A.
— de Columbaria f. 156.
— lector Constantiensis 100.
— lector Friburgensis 158.
— episc. Lausanensis 29.
— prior Mindensis 26.
— de Offenburg fr. 152.
— aus dem Orden von Santiago 22.
— Teutonicus (?), magister fr. ord.
Praed. i, 2.
— Tusculanus episcopus, apostolice sedis
legatus per Alemanniam 95 A, 1 1 2 A,
116; quondam legatus 154, 161.
— de Vercellis, mag. fr. ord. Praed.
7—19, 35—46, 60, 74, 81, 83 A.
— de Zouingen fr. 87, 88.
Ysabella, nobilis domina 11.
Ysnacenses (Eisenach) cives 129.
ludei 94.archisinagogi et primates J. in
Maguntia ct Warmacia 94, 105, 106.
L.
L. lector 90.
Lamperto, de sancto (St. Lambert),
sorores 83, 126.
Landsberg von, Familie 161 A.
Landshut, Konvent 115, 118; Prioriiy.
Lausanensis episcopus 99; v. Johannes.
Leipzig v. Lipzensis.
Lentino, Thomas de v. Thomas.
Leo episc. Ratisponensis 34, 91.
Leupoldus 56, S7; v. Lupoldus.
Leuwnrdcn conventus 145.
Lcwental (Lowcnthal in Wurtt.) 119.
Lille, Generalkapitcl (1293) 153 A.
Lyon, Konzil (1274) 44 A.
Lipzensis (Leipzig) 145; prior 61.
Livonia 21.
Lodewicus fr. 62.
Lotharingia v. Adclheid.
Louaniensis (L6wen) prior et domus
68, 86 A, domus 41.
Lubeck v. Arnold.
Lucca, Generalkapitel (1288) 89.
Ludewicus (IX.) rex Francorum 36, 38
Lupoldus domus Wiennensis fr. 157.
M.
M. de Yfetal.
Maastricht v. Trajectum.
Magdeburgensis prior 62, 1 28 ; cap. pro-
vinciale (1289) 128; Kirchenprovinz
123 A; v. Gozwin.
Magister ordinis (welcher?) 155.
Maguntia 94; Mainzer Kirchenprovinz
123 A.
Mangoldus episc. Erbipolensis 88.
Maria Kdnigin von Ungarn 18 A.
Matheus de Aquasparta cardinalis 133.
Mediolanum, cap. gcneralc (i 270)3 5—39.
Memmingen 114.
Mcngozus fr. 83.
Mcrg. (?) cives in 143.
Michclvchh sororcs de 130.
Minda 49, domus fr. ord. Praed. 41;
V. Hermannus, Johanncs, Otto.
Minorcsii2, 133, 161; minister, custos,
23, 40 A.
Montpellicr, cap. gencrale (1265) 8 A.
Moravia 99.
Munio magister fr. ord. Praed. 89, 106,
120, 121, 125, 126, 127, 129, 131,
132, 133, 136.
Munster v. Gerhard.
N.
Nassau v. Adolf, Thidericus.
Neuburg v. Nuwenburg.
Nikolaus IV. Papst 89, 106 A, 146 A.
— Furst von Rostock-Wcrlc ct filii 71.
Novum Castrum v. Neuburg.
Nurcniberch , Nurenberch , Nurnberg
donuis in 72, 73, 92; prior 95.
Nussia (Ncufs), Klostergriindungsversuch
53-5S.
Nuwenburg, Novum Castrum, Neuburg,
sorores 95 A, 154, 169.
0.
Offenburg v. Johanncs.
Orlamundc v. Agnes.
Ostia V. Hcinrich.
Ottenbach, Dominikanerinnenkloster 1 02.
Otto episc. Mindensis 26.
- cpisc. Patauicnsis 4; clcctus 40 A.
Namcnsverzeichnis zu dcn Bricfen.
173
— IV. Marchio Brandenburgensis 6j.
Ottobonus, Kardinaldiakon von St.
Adrian 58.
Ottokarus rex Boeniorum 20, 75 A,
76, 77-
P.
Paderborn v. Simon.
Paris, Parisius, cap. generale (1264)
7 — 19, 81, 87, 155; V. Albertus.
Patauiensis episc. v. Otto; Passau, KIo-
stergrundungsversuch 30.
Paulus fr. 109.
Penitentiarius, summus (Wer?) 161.
Pettendorf, sorores in 1 16.
Pisanum cap. generale (1276^, 80 A, 99.
Plawe (Plauen) oppidum 144, 145.
Polonia, provincia ord. Praed. 15, 16;
Poloni 15.
Porzwalk (Pritzwalk) 66.
Prenestinus v. Stephanus, Viccdominus.
Prenzlauia, Prenzlau, conventus 16,
63 A, 64, 66, 72 A.
Provintie provincialis 148; conies, v.
Karolus.
Prulia 21.
11.
Rayner de Orio collector 123 A.
Ratispona , Ratisponensis , Regensburg
116; domus 115, 118; prior 92, 95,
118; fratres 142; Kapitel und Klerus
91, 92; V. Albertus Magnus, Henri-
cus, Leo, Adelheid.
Rcgenstein v. Bia, Ulrich, Heinrich.
Renus, Rhcin, Fahrt uber den 109.
Riga, conventus 145.
Romana curia 108; populusRomanus^S.
Roricus prior Spirensis 154.
Rozstocensis prior 71.
Rotinburg 116.
Rotwilensis prior 107.
Rudolfus rex Alemanie 23, 59, 72 A,
75 A, 78 A, 80, 99.
S.
Santiago, Orden von 22.
Sapientia Priorin in St. Lambert 83 A.
Sclaui 15.
Sletstat, fr. Argentincnscs in 107, 122;
V. Johannes, Wernerus.
Sconowensis (Schdnau) abbas 159.
Schwalenbcrg v. Volquin.
Sicilia v. Karolus.
Simon Bischof von Padcrborn 27 A.
Sirmenowe (Sirnau), priorissa et soro-
res 57.
Sixti, sorores sancti, de Urbe (Rom) 1 54.
Soldin, Dominikanerkloster 16 A.
Sosatum, Socst 49; fralres 54; v. Jakob.
Spirensis prior 90; v. Roricus.
Steyg*'» (Steige in Elsafs) conventus in 74.
Steinheim conventus 113.
Stephanus episc. Prenestinus 38.
— magister fr. ord. Praed. 149.
Strafsburg v. Argentina.
Suntheim v. Theodericus.
T.
Teutonia 148; Teutonicorum gens 123;
provincia fratrum ord. Praed. 15, 16,
17, 20, 32.
Thidcricus, Theodericus, Dietrich, prior
provincialis 154, 159, 160, 161 ; lector
Friburgensis studcns Parisius 159 A.
— - prior s. Andree Urbevetanus collec-
tor 123.
— de Kirchperch fr. 61.
— von Nassau fr. 151.
— de Suntheim fr. apostata loi.
Thomas de Lentino ecclesie Cusentine
minister, ord. Praed. 35.
Thuricensis prior (Zurich) 99, 102, 104,
107; studium arcium 150.
Toletum v. Alfonsus.
Trajectum (Utrecht oder Mastricht) v. H.
49; superior et inferior 54.
Treueris, Trier, Treuerenses fratres 54,
89; cap. generale (1289) 89, 129;
Kirchenprovinz 123 A; v. Wilhelmus.
Tuln, Dominikanerinnenklosler 99 A.
Tuscia 37.
Tusculum V. Johannes.
u.
Ulricus Engclberti, lector Argentinensis
43, 45; prior provinctalis 43 — 59,
63-75, 75— 79> «i^ ^2 (?).
174
Nameiisverzeichnis zu den Briefen.
— von Regenstein fr. 128 A.
— von Oberlingen fr. 100.
Ungarie rex 4; v. Agnes, Maria.
Urbanus IV. papa 6, 8.
Urbcvetanus (Orvieto) v. Thcodericus.
Utrecht v. Trajectum.
w.
Valencienncs, cap. generale (1259) 4 A.
Vallis ducis, conventus 86, Lage 86 A.
Wederstede (Wiederstadt) claustrum
128, 139, 146.
Vercellis v. Johannes de.
Wernerus de Elrebach fr. 152, 157.
— de Slezstat fr. 152.
— supprior Wormatiensis 154.
Vicedominus episc. Prenestinus 38.
Vicenza v. Bartholomaeus.
Wienna, cap. provinciale 75—77; v. Lu-
poldus.
Wilarium (Weiler) priorissa 58.
Wilburgis de Stille 42.
Wilhelmus, Willelmus, de Brabantia,
ord. Praed. 41.
•— de Treveris fr. 106.
Wimpinensis (Wimpfen) prior 90, 130.
Winthertur v. Egninna.
Wizemburg (Weifsenburg), domus 133.
Womiacia, Warmacia, Worms 92, 94,
106, 131; episcqpus 106 A, 131;
159; dyocesis 159; Beichtvater aus
dem Wormser Kloster 95 A; v.
Emicho, Hermannus, Wernerus.
Wurzburg v. Herbipolis.
z.
Zouingenses fr. ord. Praed. 94, 105, 107;
ludei 94; lector 98; Cuno vicarius
domus 103; causa 106; cano-
nici 132.
Zofingen v. Joliannes.
Zurich V. Thuricensis.
Berichtigungen und Ergftnrung.
S. IV Z. 21 V. o. fragrantia statt fragantia; S. 4 Z. 14 v. 11. epistolas st.
cpistolias; S. 27 Z. 22 v. u. Stellc st. Rolle; S. 56 (Nr. 8) Z. 11 v. o. dodi wolil
zu korrigicrcn spiritualis, soiist warc das Konima nach doniinus zu setzcn; S. 74
(Nr. 37) Z. 15 V. o. Folch(alchcrii) (« Forcalquier) st. Folch(eriarum) ; S. 78 im
Rcgcst der Nr. 43 und 44 besser Definitor zu lesen; S. 102 (Nr. 78) Z. 7 v. o.
insperata und superordinacio statt der Trennung; S. 105 (Nr. 83) Z. 20 v. u. que
st. qui; S. 112 (Nr. 91) Z. 20 v. u. doch wohl zu lesen positivo st. positio.
Zwei auf das Gcncralkapitcl in Mailand 1270 bezugliche Briefe stehen in
Gudenus, Codcx diplom. II p. 668 — 671.
Iiihalts-Verzeicliiiis.
Eiiileitung. Selto
I. Das Material 3
II. Beitrage zur Gescliichte des Verlialtnisses zwischen deni Orden und
den weltlichen und geistlichen Grofsen 10
III. Provinzial Ulrich Engelberti (1272— 1277) 18
IV. Provinzial Hermann von Minden (1286—1290) 22
V. Zustand der deutschcn Doniinikanerkldster zu Hnde des 13. Jahrhundcrts 43
Sriefe 49
!Nram.exisverzeicliiilB zu den. Briefen . . . » 169
>-»^
Verlag von Ferdinand Schdningli in Faderborn
Finke, Dr. H., t^„''a».'d.t'i.''Sif?«a'r'' Forsclmikgen u. Quellen
zur Geschichte des Constanzer Concils. 347 S. gr. 8. 10,00 Ji
Vorstehende Arbeit besteht aus zwei Teilen. In den »Quellen(( werden
die ungedruckten Materialien wiedergegeben , welche der Verfasser in
Rdmischen, Wiener und einigen Deutschen Bibliotheken gesammelt hat.
Das wichti^ste und zugleich umfangreichste Stuck ist das Tagebuch des
Kardinals Fillastre ; dem reihen sich offizielle Akten, Traktate, Antrage und
Briefe an. In den i>Forschungen« wird dieses Material verwertet; dann
auf Grund weiterer ungedruckter Aktenstucke die Vorgeschichte beleuchtet,
werden Verfassuhgs- und Aktenstudien gebracht.
Frank, Viktor (Pseud.). Russisclie Selbstzeugnlsse. I.
Russisches Christentum. Dargestellt nach russischen Angaben.
367 S. gr. 8. 5,00 Ji
Hflsing, Angnstin. Fttrstblschof Christof Bernard von
Galen, ein katholischer Reformator des 17. Jahrhunderts; Unter
Benutzung bisher ungedruckter archivalischer Dokumente. Mit
Portrat und einigen Urkunden. 296 S. 8. 3,00 Ji
Jostes, Dr. Franz, rkSMrs^er' Daniel von Soest Ein
westfatischer Satirilfer des 16. Jahrhunderts. (Qnellen und
Untersnchnngen znr Geschichte, Knltnr nnd Litteratnr West-
falens. Herausgegeben vom Verein fiir Geschichte und Alter-
tumskunde Westfalens. I. Bd.) 416 S. gr. 8. 8,00 Ji
Die ebenso interessanten wie fur die Kulturgeschichte Westfalens wich-
tigen Satireii des sog. 'Daniel von Soest liegen hier zum ersten Male'in
einer Ausgabe vor, die ein wirkliches Verstandnis derselben und eine
richtige Wurdigung ihres Verfassers emidglicht. Die auf grundlichen
archivalischen Stuaien beruhende Enleitune^ bringt eine Schiklerung der
allgemeinen Zustande, die den historischen Hintergrund der Satiren bilden,
legt die Veranlassune^ zur Entstehung derselben dar und stellt das, was
sich uber ihren Verfasser ermitteln lafst, zusammen. Ein Anhang bringt
reiches, noch ungedrucktes Material zur urkundlichen Beleuchtung der
inneren Geschichte Soests fur die Jahre, in welche die in den Satiren be-
handelten Ereignisse fallen.
||lo)i)r, ®nna. ^er breipgid^rtge itrieo 6i$ ivm i;obe
®uftat) abolfg 1632. ^ 2. «uSgabc bc3 fficrfc^: Jid^ im 30ifi^rigcn
Jhrtcgc. (grftcr 93anb. 658.®. gr. 8. 10,00 Ji, gcb. 12,40 Ji
^cA Serf totrlf bret ^anbe umfaffen.
Sdralek, Dr. Max, AESSr/fiSnyr. Ble Streltseliriften
Altmanns von Passau u. Wezilo^ von Mainz. 200 S. er. 8. s,oo Ji
Die hier herausgegebenen GoltY/tm^ Streitschriften eines Gregorianers
und eines Wibertisten gehdrte* zu^ den interessantesten Dokumenten aus
dem gewaltigen Kirchenstreite zwischen Heinrich IV. und Gregor VII. Der
Herausgeber stellt die lange zweifelhafte Urheberschaft derselben uber-
zeugend und zweifellos fest.
Swoboda, Heinrich, grS^^^to^S! Ein Weltbild unserer
kirchlichen Kunst, gezeichnet in der vatikanischen/Ausstellung.
Mit 6 Kunstbeilagen. 48 S. Lex. 8. 7 7 rjP ^ ^>8o
S
This book is a preservatioii photocopy.
It was pfodiiced oa Haiimiemiill Laser Print natund vAdte^
a 60 # book weight acid-free aichival paper
vMdtL meets the requiremeats of
ANSI/NISO Z39.48-1992 (permanence of pqier)
Preservation photocopying and binding
Acme Booldnndmg
Chariestown, Massacliiuetts
m
1995
3 2044 022 678 916