; S"fe.
öa.
.\,«.^«^V"^^^^-vX\,'i
ßl?
h
^^ 0 r in 0 X t
Jie '^Ucbic^tcii bcä "^al)Xt§ 1531, bic in bcm üorlicgenbcit i^aiibc 'M
3um 9ltibnic!c !omtncn, finb fo 3at)lvci(I) —im ganzen 113 —
iinb bind) Uiclfarf; boppcitc ÜBerlicfcvimg fotuic audj biird) l)cv=
idjicbcutlidjc T'vudlcguug im fcd),5ct)utcn 3at)rt)uubcvt räumlid)
fo iimtaiigreid), ha^ ciitc äci'Icgung beä äninbcv in jlnci Untcratiteilimgcii
iiotlucnbig lourbc. Sic erfte StbtciUtng tviiigt bcmimd^ bic Sprcbigtcii 1531
big 5iv. 65 einfd)licf3lid), bte 3h3cite 2lbtciluiig ben 5Keft, baju bic Einleitung
]m\ (äan^cn folüic ju ben cinjclnen ^prcbigten, cinjdjlic^Iid; bcv Sibliogvaptjie,
cbcnio nod) Incitcrc ^Jiadjträgc auä) ,]n bicfcm 33anbe, bejonbcrö luciin bicfc
^Jlndjträgc fidj uäfjcv mit ben 5tuöfü()tungcn bor crft in bcr jtucitcn 'Jlblcilung
folgenbm Einleitung bcvüt)ven. Unter JJr. 8 erfdjeint Ijicv bie ^^U'ebigt, lucldje
bcm üon $p. ^pietfdj Unfie 3(u§g. 32 @. LXXVII ertoärjuten unb bcbanbcltcn
Ä'nao!efd)en Sßenner!: '1531 12. Januar, gutfjer pvebigt über ^JJlatt). 5,
fieljc: ein tiiiftlidjcr Untcrrid^t 1541' cntfpvidjt (ügl. and) 5lnd)träge »b. 32
©.500), fo bnjj ba-5 Suntcl, »uelt^eö bi^ljcv über biefer ä>emevtung lag,
nunmebr aufgebellt eifd)eiut. (ferner bringt unfer 5ßaub ©. 22 3- 7 eine
neue intercifante 9Jiitteilung ^ur Siügrapbie Öutl)erä, eine ^iemertung über
einen 'ilufentljalt in Äöln, bic bem ©inu nad) aud) im iBibdpriitotoU 1531»
(Xcutfd}e 2?i6el i^b. 3, im Xrud) lüicberM)rt unb bic nod) Jncitercr Erörterung
bebarf (ügt. aud; 5)iad)träge, fietjc unten ©. 585).
IV ÜUtlUDVl.
Tic .riovnii'Jcvit'c bor ^HTbis^tcii Iiii'\ Uncbcr in beii ticUHi()vtfii .sjiinbcu
1>. 'i*iicil)Uialb«, bic fpradjlidjcn ^'^iifaiiunciiftcllungcii iiiib l'cvovtcii ki bcii
(■(cbnicftcii ']>rebiiitcn {l)iev ''Jh'. G iiiib 8; f. niuf; 3toeitc 'Jlbtcilung) ftnb tüicbcv=
um lioii 'lUnfcffor Dr. SSrenncr geliefert, bcr auä) fonft bem SSonbc fovt=
Iniifciib feine JoevUioüc Untcrftiil^nnti lief), ebcnfo )me i'^tn D. ßoffmancä
funbii^e Ulitteilnngcn nirf)t fel)lteii. Tic tnHiogvapI)ifd)cn eingaben (,5. iß. ^n
■•Jir. () unb ^Jfv. 8) fiiiben fiii) in beu (ännlcituugen 311 bcn einzelnen ■|^l■cbi9tcu
in bcr ^tDcitcn ^Ibteiluiig. Sei Sefnng ber Äorrelturcn louibc iä) tDicberum
Hon \h: bc ÄU)l nntcrftü^t.
33 eil in, md 1908.
äaü 2)rcfdjcr.
SH^Jrtlt.
Seite
iBoitooit III
^Uxbigtcn bo§ ^al)xe% 1531. C^vftc Slbtciliiniv .ficrniiSgegc&eu bou ©. a?Hd)=
rtalb 1
(babon fcfjon im 16. 3af}ri;inibcrt gcbvucEt:
9tr. G. Cfine .Oodj^citpvcbigt über bcii Spnicf) ^cbv. 13, 4 . . 50
9iv. 8. CSin tvoftlid) untcn'td)t, Uiie man fic^ gegen bcn 2;i;vnnnen,
fo (ffjviftnm unb fein SÜoit üevfolgen, Ijaltcn folt . . . 83
•twanSgegebcn lion &. 5Bnd)lualb nnb D. JBvennev.)
^tadjhäge 585
1.
^^^rebiflt nm Xnfjc bcr Sßc|d)ncibung frülj.
1. Sanmn- 1^>-'A.
R] Die Cii'cumeisionis. .
reve Enang[elium est, ideo et brevem eoucioncm faciemtis.
''Mitin f)cift liodiierniim diera bc§ ^Iclücnjarftafle, q|uaii(|iiaiu
uo.s Cliristiani nostrum nehJCU ^\ni'ftag anfangen, sicuf cciam
scribitur 'Anno nativitatis', boc^ lüollen loir biefen n|elüen
jarftag Ijinlreglnci'ffen, q anquam inceptus a Ro|manis et ln"c
mos niausit apiul nos, sub tempore Rojmano sumns, Et alia
mnlta, ut ^^iriftcrcl; unb 23abftum ein 9iro§ ftucf. Item sucun-
dnm morem Ro|manorum horologinm et dieruni appellationes. Cum vero
10 in imuc diem {}at gelegt festum C|ir|cumcisionis domini, est Biüid}, nt de eo
praedicemus.
2 Breve bis concionem sp für (Euaiigelium ) 4 zu anfangen sieht ont
C^riftogC sp rh 6 über a Ko|manis steht est anuus sp nach Ko manis steht Kalendis
lanuarij sp T ztcischen nos und sub steht Germanos Weil mir sp sumus c sp in finb
8 unter SaBftum steht papatus sp Item durcTistr sp dafür Item quod sj) 9 unter appelFa-
tiones sieht retinuerimus sp Cum c sp in äöeit S/JO über vero bis diem steht man ober
aiifi bcn tng sp 10 est c sp in 3ft§
N] IN DIE CIRCUMCISIONIS DOMINI LUCE II.
;an {)et)ft bife tag be§ 9Ielt)en j^or§ tag, in qua circumeisio
Cliristi agitur. Sßtc inol \v\)x ^l)x'\]im 6ege{)en nnfern nelnjarS
tag atn (5£)vil'tag, tarnen illum non reiiciemns, <pii a moro
Romano huc venit. ©olben Itiljr all ba-J lucg trerffeit, baS
Oon ben f)et)ben t)ev fummct, totnm ins civile et Papatus
rciicienda essent jc. Dies liebdomadales Martis, lovis jc. esseut reiiciendi.
2>a§ ge^C feljnen h)eg!. Sed cum in Inmc diera festum Circumcisionis, de
20 illa agenous.
12 ro Postquam completi sunt dies octo ro r Ujlö bai 9icmiaT§tag oon iRf)omcrn
^er ro r
aut5er§ aBette. XXXIV 1
2 ifircbigtcn bc« Qa'^reä 1531.
R] 2 Circumcisiones: una vetus Iiid|eonim, altera domini, qiaiiquam duac
9ei(f)ct)cii an bem f|lci|rf) imb l)nub, tamen adeo h)eit öon einanbev, qiiantiim
c|eliim et terra, qnia iiuilto alia persona, qiiae hojdie, alii iit terra stint, is
ut caelum lueet.
Iiid|aeoriim cir|cumcisio est fceftitnpt in scripjtura et ^at beftintpte jeit, r,
1. 3Ro|. 17, i2f. ut duraret ad luinc piiernm. Gen. 18. Oinne mascul|iuuiu de suo semine
et servorum et q|uicquid de faniilia Ab|ra[liani, ha^ folt Qlle§ JU Tlial
bc?d^|ntttcii tüerben die 8. Et fo »olt ev ein fiunb mit l)l)m machen, nt
omnis ma.sciiiiis, qni liab|eret hoc signum an bcv {)aub, ber fol l)nn bei"
licrfiQinlung fein, nbi dens, 0)|ott Ineve, bo§ in Circumcisionem nii^t nEein 10
ge()oiteii bic blutsfveunb Abra[liae, sed q|nicquid ad eins domuni Qet)ort i. e.
.sive veuerint ex gentibns. Ideo non gloriari possunt Indei, quod ip.si soii
pertineant ad promis|sionera, Sed ibi, ubi 1. imponitur 6unbe, statim tüirb
eingebunben, ut servorum tilii Jnerbcn 9e3elet in fi^ar, ba Ab[rahae Hut§=
I|inber ^tn getjovn, et lioc fit, antequam Isaac nascitur, ba bei" bjunb auff= n
1 über 2 steht Duae s/) unter una steht sunt sp nach domini steht Ihcsu sp
Duple.K Clrcumcisio vetus ludeorum nova Christi s/) r duae durchstr sp darüber ambae sp
2 adeo durchstr sj) darüher tarn sp nach Weit steht finb§ sp 3 über ten-a steht distant sj>
über quae steht est sp unter alii ut steht circumcisa !C. sp 5 Circumcisio ludae-
nrum sp r über ^at steht ein sp 6 über duraret bis puerum steht vsq[ue biä auff biä
linb sp 18 c in 11 sp über Omne steht A. sp Gen. XV 11. sp r über mascul|inum
steht 2 sp über suo steht .1. sp über seiniue steltt Abrahae sp 7 über servorum steht 2 sp
7jl2 circumcidetur [darüber steht 3 sp] ex vobis et circumcidetis carnem praeputii vestri, ut
sit in Signum foederis inter ME et vos. Infans 8 dierum 3C. omne masculinum in genc-
rationib[us vestris quam vernaculus quam empticius et qui non fuerit de stirpe vestra jc. sp r
8 über 8. steht octauo sp 12 über ex steht (lud) sp über Ideo non gloriari steht siue
ex familia eius sp 12ll4 non bis ut unt 13 über promis.sionem steht Abrahae l'actam sj)
1. c in primum sp über imponitur bunbe steht statuitur pactum s}) 14 zu filii steht
et empticii ex gentib[us sp rh über ]ä)ax steht bie sp
N] 6§ fl)nbt Jtoue Befc^neljbung : una est ludeorum, altera Christi, quam-
vis utraque facta est in carne, sed diversissima, quia alia caro Christi quam
i.8JioKi7,i2f. ludeorum. ludeorum circumcisionem vides Gene. 17. S)D§ ift el)n ^axbt
gebott) getocfen. Durare debuit usque ad Christum. Praecipit enim Moses:
(iljn itUcf)C !ncblet)n sive domini sive servi filius illc circumcidi debuit oetavo 2o
die. Söer \iä) Itfje befc^nel)ben, ber folbe t)n bifer Cerjamlung gote§ erfunben
loetben. Ita in hoc pactum circumeisionis non solum pertinebant, qui ex carno
Abraham erant, sed et servorum, qui fuerant gentiles. Valeant ludeorum
gloriaciones. Sen ber bunbt am anfang, bo er noc^ nein lüor, pertinebat
non solum jlo 3tbra{)am§ blutfl)nber, feonber jlü ben f neckten. Xam Isaac w
diu post verum Abrahae scmeu circumcidebatur. Circumcidebaiitur filii
16 6§ bis Chri.>:ti unt ro Duplex circumcisio ro r 21122 Säex bis Ita unt ro 21 \iä)
r, aus h\ä) Circumcisio Veteris tcstamenti non tantum ad ludeos pertinebat sed et filii
seruorum circumcidebaiitur ro r 22 Pactum Circumeisionis ro r
«Rt. 1 [1. gonuar). 3
R) Cieric^t, 1. eircumciclitur ex ancilla Ismael et pncri servornm, Isaao bcr r[Cc()te
t^vbe fompt lang luid).
Nos de illa Cjircumcisione habenius bie figur, ejetnpel, nt Omnibus
istis utendum ad excmiiltim tidci. Non opus, nt cadem opera, scd oandcm
•'' obed|ientiain et fideni habere, (^nia Cireuincisid f)0V't auff 6el) bcn t|illbci"n,
alioqui si non redemisset nos a Cir|cumcisione, nuiftcn lüiiö nod; nUc
nn n()cmen.
Exeniplum, quod nos de ea habemus, est hoe, quod deus jcigt suis
operibus, quam nevrifcf; er bic facf} angrcifft bcn Iciiten 3u£)etffcn, '^eBt ein
m ioW}en 6unb an, ba» manö nicfjt ncvrifc^er. Et Indaicus popvilus fo t)cracf)t
gelücft, praesertiin a Ko|manis: 'Rccutita gens.'i
Et est ein lec^crlitf) gepot, barüon toir nic^t gern rcbten unb gebencfen,
nt puellns 8 unb fonberlicf) nt Ab|ra[l)am adultns eircumeidatur, et qui
vol|uerunt accedere ad Iud|aismura, ha iftS ein giro» crgexiic^ bing gctncft,
li has ift ein erempel, quod deus bie t0|clt ]üx Ükrrin mac^t et quod ipse
1 1, c in piimum sj) älier circumciditur stellt .1. sp über ex steht .3. sp
über ancilla steht natus sp über Isinael steht 2 sp über pueri servorum steht item
empticii seiui sp Ismael sp r 2 über fom^it steht 13 iar sp über nac^ steht et sj)
4 nach opus stellt est sp 4j5 über opera bis obed;ientiam steht fatiamus quae circumcisi
Iud[aoi sp 5 nach habere steht debemus quam Abraham sp zu ouff steht nato illo
filio [darüber infante/ quem angelus vocat Saluaturem sp rh 6e^ bcn t intern durchstr sp
Ci über non steht Christus sp S über ea steht circumcisione sp über jciflt steht
ostendit sp 10 nach ncvvijc^ct steht tunb erbenden sp über \o steht ift btumb 47»
11 nach Rolmanis steht a quib[us ignominioso vocabulo sp rh nach gens steht appellati
sunt ludaei sp Recutita gens sp r lä est durchstr sp darüber certe e§ ift sp 12113 rebten
bis eircumeidatur durchstr sp dafür teben nod^ baran gern gebenden ba§ ein tnefitin bon
8 togen tinb fonberUd^ %ixaiiam, bcr nu 99 iat alt War, folt an bem ort Befc^nittcn njevbcn sp
13 nach 8 steht (dierum) sp 13,14 über et bis accedere steht postea alii omnes S2> 14 bo
c sp in ba§ ift§ c sp in ift über g toä bis bing steht in ea parte circumcidi sp 15 über
bo§ steht apud geufes sp lül4, 1 ntac^t bis g^etä unt
•) Vgl. z. B. Maiiial. 7, 30; Fers. 5, 1S4.
N] Agar. De illa circumcisione nihil habemus nisi figuram et exempinm.
Sicut de Omnibus historiis et fignris veteris tcstanienti nihil habemus nisi
exemphim, ut eandem fidem et obedienciam accipiamus. ß^riftity int)t
iel)ner befc^neljbung gibt ber jubcn bejdjneljbung S>alete, ita ut nos liberi
20 simus. S)a§ epmpel, quod nos de Circumcisione Christi habemus. äÖie
fi($ (ffjriftus ^0 ncrifcfj anff)af)et. Nam ipse inter geutes vult circumeidi,
propter quam circumeisionem Indei gentibus fuerunt irrisibiles. (5» ift cl)lt
nevrijc^ 3cet)c^en getöiB ^onbevüdf) öon ben alten Icuttjen aU Oon ?lbval)aiu
et gentiles, qui senes couvenerunt ad Indeos. S)a§ ift etjn erempcl, ba-? got
16 Exemplum Circumcisionis Abr.ihae ro r 21 ludei a gentibus derisi ro r
23123 Gä bis netrifc^ unt ro 24 über sene.s steht Proseliti ro Dens suo nerbo et opcribius
carnis sapientiam confundit ro r
l*
■4 ^Prebigtctt bcä Sn^tc? IftSl.
Hlfuvflibt, jol l)l)v nirijt iicfciUeii, ocontra. Sie (^fjcty mit allen ([c]\(\}m iiiib
I ![)»r. 1, 21 (^cpottcii , iit ratio mii§ [lä) brau ftofjcn iinb cvgevn ut ad 1. Cor. 1. 'Cum
imiiuliis in sapieutia\ Quid stiiltiiis posset |)racdi|cari (|iuiin quod liodie,
i|iiod 8iib Plane et v|ino sit verum corpus, sanjguis? Quid hifjcn b|robä et
S^iruncf llicinä t)C{ffen'? Num istis ad celum ine veheris? Si Ab|rahara di.\|isset: •'■
An non iiabes aliud opus quam hoc stuitum, ut bcne fa[cias? Sic de
bap|tisnio dieuut. Sic potui.s|set Abirahara dicere: Quid ^ilfft, ba§ man 8.
die ein fold^e !|Iein ()eutUcf}' tueglfrfjineit ? Ita tunc Eva discop|tabat: quid
utile, quod i.stani arb|oreni proliib|uit? ha ging^ ha I)in. Sed eö {jeift:
quando audis deum loq|ui, praecipere, tace et procide in genua, quia l]atS lo
l)efd)I|offen, ba§ omnes homines sunt stulti, caeci, mendaces, 66fe et adeo,
3«. 17, 9 bog fie fcI6§ iiid^t erfef)cn tonnen, ut Hiere. 'quis inilg erforfdjen?' Cum ergo
un§ pro stultis !^elt, debemus istis verbis credere nnb nnfev lueii£)eit nibber
1 über gefallen, ccontia steht (q[uicqiii<l ipso statuerit muniliis) sp zu econtra
steht wa§ bie Welt futninit)t gefeilt im auc^ nic^t sji rh 2 1 Cor. I. sj) r 3 quod
liodie durchstr sp darunter fol sp 4 Caena sp r über sub bis san|guis steht vel
potius in p.ine et vino in Sacra[meuto sp über sanIguis steht et sp unter san|guis steht
Christi sj) über Quid steht Ratio dicit sp 5 über nie steht itingcn sp 6 über An
steht ad deum sp ut c in quod sp dazu sit signuiii foederis inter Te et nos? sp bene
fa[cias durchstr sp 7 nach dicunt steht bodie ignominiose Num aqua purgaret nie
a peccatis? sp bap: sp r vor 8. steht om sp S die c in tog sp tunc durchstr sp
darüber cum sp discep[tabat durchstr sp darüber diabolus disputabat sp Ena spi r
9 über istani steht deus sp über probib;uit steht Cieu. 3. sp über bo steht fie c§ sp
9111 Sed bis mendaces ujit 10 über tace steht aliquid sp quia durchstr sp darüber benn ev sp
11 Omnes peccauerunt siniul inutües facti sunt !C. Oinnis homo mendax sp r 12 über bo§
steht coiTupti sp nach fonnen sieht ir(e) Berbetben sp lere 11 sp r 13 über un§ steht
©Ott sp 6§ ift bo§ 1)ex^ ein tro^ig »nb beijagt bing, «cv fon e§ ergtunben ? sp r
') tjeutlic^. -litf) gewöhnlich die Biminutiveruliing im Plurul ide noch heute in
Franken; s. n. Z. 20.
N]bie it)clt jur neiirtjn lril)l machen. Ipse tantum hoc vult, quod sibi placet,
non quod racioni placet. Ita in orauibus fidei artieulis et dei operibus ii
i.sor. i,2iaccidit, ut totam racionis sapienciam confundat 1. Chor. 1. 'Quia cum
minidus sua sapiencia' jc. Quid stulcius Sacramentario potest dici: sub
pane corpus K. Respondet: Sßaä hJ^Itu nti^f Tnl)t tt)mm ftud bvotl) £)elffen?
Ita Abraham potnisset dicere: fanftu mic^ nidjt burc^ et)n onbcr tucrg! feiig
machen? 2ßo§ ^tlfft», ^o man etjn fteljn (lefötlcljn Ineg f(^neibet^ 3Ä5a§ 20
nnc^etä ? jc^eljnetä boc^ nit^t. Ergo non est verum. Ita conclndit racio.
6§ ^e^ft aber al|o: Deus ita dixit et conclusit, ergo adoremus illud. Omnes
Interim homines sunt stulti et ])ravi, bie foUcn» nic^t evferjeil, loavumB CVs
tt)Ue. Sße^I \v\.)t \old)C narren fel)n, debemus nostram racionem captivare et
verbo credere. Ita si stuitum videtur panem esse corpus, §0 iltt)|, ba§ fel)ne 25
15 placet über (pertinet) 16 confundet 18 Rationis iudicium ro r 19 dIci
24 Sapientia liuniana in ucrbo dei captinauda ro r
9it. 1 |1. 3aiiiiatl. 5
HJ legen, «luinl «Icus dat cioipiis pjaiic et vin|o et (lii-i(: )ol felifl lueibeil. (inarc
dicit? (juod siin stultus. Sed uolo esse et iudico dominum unb fe^e l)t)m
mein saj>|ietitiatn 311m 'lUcfliftcr S ut sie faeiat. Sic Abiraliain potuisset ilicerc:
Est stulta res, bil mcincft-j nidjt, sed piito ex carne in spiritiini traiiciiduni.
s Sic ho|die nostri Sch|wermeri faciunt, Exempluni: @ott bei" I)|eri' gibt
ncvvifd) opera fur, (pii vult Ciiristiamis esse, fiat stultus, sinat dei verhiuu
Uiavl)eit fein. Ideo potestis iutelligere, baö 5l6|va()am ein feiner 23abft fei
geU)cft et quod multos habu|erit, qui secum cred|iderunt in deuni, qui tain
nerrifc^ Bnnb gegeben i)at.
•0 2. Sic t)at CircuMieisio nicf)t lengev locren quam bn§ gefets: '(> tag f oltn a. »iok i», u
erBeiten' et 7 foltu feiern, über biefen ß. nnb 7. ift ber 8. tag, ift ein anberc
Cir|cumcisio, de qua loq|uitur. 9)lit biefer C|ircumcisio ijat U[nfer ()|err
angefangen fein ampt unb angrieffen bie f)ot)en lüort, bic tion l)f)m gefungeu
finb, 311 erfüllen, ut angeli praedicatio et Simeonis, (juod nou sit Rex in
1 über Cjorpus stellt suum sp wo;' j)[ane steht in sp über et (l.) steht sang[uiuem
iu sp nach dicit steht eum qui vtitur illis et credit vt verba sunant sp 2 über esse
steht tätuus sp 3 über sie faeiat ste!it Wie mir§ flefeüt sp 3jS Sic bis habu erit unt
4 über res bis nid^t steht circumcidi in ea parte corporis sp über ex steht te velle, vt sp
5 über gibt steht ein sp 6 über opera steht WercE sj> über qui steht dicit «p «ier
Christianus esse fiat steht C'hristianus et sapiens sp 7 Ideo c in Ex ap (/asu lioc sp
"\8 über SaBft jei gclueft steht Sifi^off prcbigci; Wirb sp fei er/j zu (ein sp 8 multos steht
in domo sua et ex vicinis gentibLus sp rh 10 über Icnget steht foHen sp 2. Abrogatio
Circumcisiüuis ap r über geje^ steht 3. praeceptum sp (6) 7 7i tVier ift (1.) steht
tag s^J tog ift [ift durchstr sp darüber bnb «p] ift i2 «ie»- iDlit steht scriptura s/<
J3 über angefangen steht (S^rtftuä «;; zu, Wort steAi Ecce annuncio vobis gaudium magnum,
quia vobis natus est liodie Saluator K. Quia viderunt oculi mel Salutare vel Saluatorem
tuum je. sp rh 14 über quod non sit steht eanticura festantur sp nach Hex steht
allein sp nach in stelä beni sp
') je^e l)^m mein sapieutiam jiim iKrgiftei; sonst nicht belegt; der Zusaininenluinjj
erfordert den Sinn „zur Norm, Richtschnur aufstellen", der aus der Bedeutung von
Register = Schnur zur Reglung der Orgelstimmen, sowie aus den technischen Bedeutungen
(s. DWth. s. r. Register Nr. liff.) abgeleitet werden kann.
N] 15 nar^eljt ift. £a§ got iingeurtet)let. @r loel)^ fieffer ben blu. 2)tti barfft l)l)n
nii^t labt geBen uitb auft bem fleljfc^lic^en per allegoriam getjftlicl; auflegen.
Summa: llnfer Ijergot gibt nerrifcf}e ercmpel fur, ipii illum imitari
vult, ber beng, hai> er öor feljnen eignen ougen jum narren Jrerbc et captivet
suam racionem. Putas in Abraham et suis servis sapientibus haec non eciam
■jo fuisse stulticiam? tamen captivavit suam racionem.
Secundo Octavus dies excedit septimum diem sabbathi, quia sequitur
octava dies. 5)tl)t bifer 6efd^nc>)bung l)at got angefangen fetjn tuerg! unb
aiJlpt. Nara hie decantatus salvator et Lumeu gentium, Rex tocius mundi. siur. 2, 30. aa
IT Summa bis fm unt ro am Seitenrunde unten steht Deus stulticia uerbi sui et
operura suorum racionem nostram cunfuiidit ro 21 Octauus dies ro r 23 Keguum
et poteutiam suam orditur Christus circumcisiouc ro r
6 ^Ircbigteu bc§ 3nt)vc-3 1531.
Kl geringem öolcE ludiacorum, sed coram t()|to imiiulo. SaS l)el6t cv mit bcm
crfteii Inevct an, quod sinit se oircumcidi, gvcifjt om cr[tcn in-S gefeli.
Num sua Cir|cumcisione abrog|avit legem Cirjcuincisionis? Imo tjotam
legem, quia Circumcisionis lex data ii.«, qiii in peccatis fc^ulbtg lüiiven. Lex
Ijatite über l)r)n nicfjt jugclnctcn. Est dominus legis, unter Irelc^cS gef|6rn s
allein t^ervi, non dominus i. ö. ijui sunt in pjeccatis concepti et nati, scd cpiia
ipsc onc funbe, ideo haec lex t)at !ein r|ed)t an l)f)m, sed lex öergircifft ft^
an t)l)m et e» greifft l)l)m IjnS maul ^ et aufert ei potestatem. Potuisset
potestate ei t)n§ maul gvciffeu se caussans dominum et nemo l)ette l)t)m
bnrfft brcin rcben, sed mit bcmut, lieb nobis in exemplum. Non indignisset w
lege Circumcisionis uec mori noc burfft parentib[us ge^oifam feilt, unb t)ctö
rrc{)t unb fug gctjaftt ])ro sua persona, Scd mir lucren unter bem gfe| Blieben.
Idco l)at er fidj cruntcr gclaffcn, l)üt uns crlucrgen mit bem bicnft unb mercE.
©ai. 4, 4 LTt factus sub legem, ut non se stibiecisset legi sua causa, sed hab|uisset ailt
l)eil|igfcit one ge^orfam legis, sed hoc ins, «piod ipse ad l|egem '^at, gibt er i»
1 aber Botet stellt itx si> luil^aeorura er// zu Rubelt sp über to|to bis mit .ilelit
Lumen ad reuelationem geutium sp 2 quod c in ba§ sp über sinit steht er fid^ Icfft sp
4 über in peccatis steht concepti et nati et sp 5 über ^al\tt steht ain sp Quib^us data
sit Circumcisio sp r über Est steht enira sp über h)cli^e§ steht (gcfe^) sp 7 über one
steht erat sp über on steht JU sp über lex steht quia sp 8 zu Ij^m steht circum-
ciditur iuxta legem vt alias infans sp rh et c in Ideo sp c§] est est c in ipse sp
i) naih potcstate steht diuina sp ei c in legi sp über se caussans steht otS bcä ©cfe^Eä
dominum c in dominus sp 10 über mit steht er IjatS sp über tie6 steht 1. sj) dazu
aujgcrid^t siibdit se legi(t) et circumciditur sp non '■ in etsi sp dazu omnino neu sp
11 über mori steht oporteLat eum sp über burfft steld ^ette sp 12 nach persona steht
non parere legi sp Sed bis i^al unt über gfe^ steht fluc^ be§ sp gfe^ c in gefe^eS sp
13 erlocrgcn] ertoorten P dazu libertateni a lege sp rh 14 Ut durchslr sp darüber (sit) sp
narh ut steht eos qui sub lege erant redimeret 3C. sp 15 nach l^cilligleit steht quam
legis [soj exigit sp
') grciffl Vil)m X)n~ maul »///. Unsrc Ausg. Bd. 17,3'J0,10: 401,27.
N] S)a§ I)ebt er mt)t bem erften Itiergf an, ba» er fidj left befc§net)ben unb mirfft
ftc^ unter ba§ gefecj. (?r grctjfft jum erften ha§ gef^cj. Nam I^ex de circum-
cisione nihil iuris in illum iiabebat et hoc opere abrogat totam legem.
Nam non dominus, sed servi sub legem pertinent. Christus autem dominus
peccati et mortis, dominus eciam est legis. S)a§ gefecj§ öergrcl)fft fid^ an 20
l)l)n unb er miberumb gretjfft er ha?> gefec3 an, nidjt ml)t geloalt, feonber
ml)t bemut unb Übe. S>or feljne perfon bette er gcfagt: Stbe-i meffer, freucj 2c.
blt) l)oft nic^to an mljr, id^ bl)n bet)n [)err, sed nos adhuc sub lege fuisse-
mus subiecti. Torumb l)at er fic^ crunber getoorffcn unb uncl) el)nmoI
<sai. t, 4 uberlüunben nostri caussa factus sub lege Ro. 3. Sie felBige ul3ermi)nbunge 25
17 6r bis gcfecj unt ro gcfccj (geben) 21 t'bristus über ab onuii lege nostri
caussa legi subicctus ro r 23 (pro) sub 24 \\ij (uoc§ einmal)
9h. 1 [1. 3nrmni:]. 7
K| Utl'3 et ilicit, i)11(k1 lex Circuiucisionis fol iieiniiRMii in icnis biiibcn, <|iiia id)
\]{)x iiicfjt fcf)ulbin flclucft ]'i\} I)ültcii iinb (itcidiUiot nii im {]ahi c\c[)altcii.
Idco ift iiiii bno gciclj uiib Cjiiciiiiu'isio fdjulbifl luovbeu. Iik-u tini an mii:
{jcnget, bcm \v\l ic^ öom gfe^ et Circumcisio t)elffcn.
5 9(6|val)am hnnpi unter C|irciimcisioncm ut peccator, is auä), std ii(
(jui legem ,5Clieu[t. Est ergo dives nijatena, qua praedicandiim, (jiiod
Christus liheravit nos a lege C'ircumcisionis, qua oppressum seinen Aljjraliae.
Si a lege liberi, ergo a peccatis et morte. Quod autem hoc neces|sarium
fuerit, nt sie a lege liberaremur, dicit P|aulus rationcm, quod nemo venerit,
lu qui. (jal. ein ftol^er fprucf). Ipsi, qui circnmciduntur, I)clt tcinci" gfelj, sunt ew.u. b, u
circumeisi seeundum carneni et tarnen non servaut. Ideo urgent vos tales,
ut !^clffen jur fcIirfjCit per leges. Dens diljigendus prae omnib[us: da unnni.'
3 über tj^ix stellt 6in§ sp on im c in subicci ine legi xp 3 nach lootbcn stelU
bai et fid^ Ort mit, feinem |)ettn Dtrgriffen ^at sp 4 nach Menget stellt mit bem gtouicn sy»
gfc^ '■ in ÖJefc^e sp nach f(etffen steht ba§ in nid^t öetbommcn fol k sp ö nach unter
stellt bie sp nach is steht puer lesus in speciem sp 6 nai-h jerreuft steht vt iiiuoccns
et dominus legis sp Gj? qua bis C'ircumcisionis c in de qua aliquot horis praedicandum
esset, quod Christus sub legem l'actus liberauit nos a lege Circmncisionis et morali sp
7 nach semen steht fnit sp 8 über a steht autem sp nach liberi steht sumus sp nach
ergo steht etiam sp 1. Cor. 15. sp r 9 über sie steht hoc modo sp zu rationem
steht Gal. 3. G^riftuä ^ot sn§ crlöfet »on bem fluc^ be§ ©cfe^ei, ba et Itiatb ein ^uä) fiit bnS.
Quud autem Circumcisio non saluat, subdit bis verbis cap. 5. So it eud^ iefc^neiten laffct. fo
ift cac^ ßfiriftuä fein nulj. Item tuet fi^ Ijcfc^nciten lefft, bet ift fc^ulbig noc^ ba§ goiitjc
gcfcljc ju tl)un »nb ca^. 6. Sic fclbä bie ficf) bejdjneitcn laffen, Ijalten baä gefclj nid^t ic. sp rk
'JjlO quod bis qui durchstr sji darüber qui circuniciditur sp 10 ein r in baä ift ein »7/
Gal. 6. sp r über gfe^ steht boS sp 11 über circumeisi steht quidem sp über servant
steht legem sp 12 nach ut steht obseruatione legis eud^ sp j)er leges durchstr sp über
Ueus steht Si impossibile est sp nach omnib[us steht e\ toto corde jc. sp nach unum
steht liomineni qui faciat sp
') d. h. gib, nenne mir einen einjigcn sva. es yibt keinen, der Gott über alle IMnije liebt.
S. u)iteit Z. 2-2ff. Der Ausdruck stammt aus den Dispntationen.
N) Qxbt n unä abrogans totam legem q. d. ^ä) bt;n be» gefcCjjä liiert jdjulbig
gclncft et tarnen iili subiectus, bomtjt ift ba» gefccjS m^r fc^nlbig. äßcv fid)
15 Jrt) mljr l0l)rbt falben, erit über ab onmi lege circumeisiouis, sicut qui ad
Abraham pertinent, pertiueut ad circumcisionem. Ergo commemoracio huius
festi est memoria nos liberatos a lege, quae presserat Abraham et suos.
Si liberi a lege, liberi sumus eciam a peccato et morte. Saä tO^jX abtX
cvioft fct)n, indicat Paulus. Nemo venit, qui circumcideretur. Circuracidc- (gai. r, 13
20 bantnr qnidem unb ^iltcn bocf) bic bcft^ncljbnng nit^t. Ita legibus homines
cogebant sub peceatum. Lex dicit: Non concupiscas. Obedire magistratui.
Diliges deum k. &'\h mt)X Cljncn, qui possit dicere vere se hoc praestare.
13J14 3c6 bis mtjx imt ro 21 NuUus legem explere potest ro r
g' ^Jrebigteii be^ Sa^vc? 1531.
l>lNiin ciiiiciiiiiscjos: (l;i imuiii. Accipc l'aiiiini, C|ar(linak's, F][)is('(i])u.s, \irg|iiius,
frallH'tl, qui il|iciint deum (]il|igere ex toto, tnn l'on l)n^ flcl)orfaiU, non liabeo
(Sai. 3, lu bofc luft. Quid ergo est, quod haec doct|riiia non I)oI)cr fompt (]uam: 'niale-
dictus, (jui non luanserit'. Sic urgeor in .statuni, ha iä) DcrfUiC^t. Paulus:
Si talis lex data, (juod homiues per legem iustifjicareutur, tum cerle hoc s
!i(om. 7, 1(1 ideni diccrem. Sed nemo liomo jc. Ideo dielt esse legem ad mortem, 6r
inuC' bntiiter nerbampt Uievbcit. Ideo oportet alia doctjrina veniat, «[Ua
dil|igan)us, qiiia feillS gehalten, donec. Obediens parentibus non eaeditur JC.
Sed si leib tljut i)arens k. nemo fiHus in torris, qui ex eorde hoc prae|Ceptuni
Ijaltc JC. So mait bie Icrc iüd)t tje^ev bringt beim ins gcieljc, fo ftnb toir lo
lieilorcn. S)od^ si talem hab|ei'em legem, quam possem f)Qltcn, tum dicerem:
C'hriste, barff beiner nic[)t, ([uiu vera iustitia ex lege. Si faceremus opera
in lege, sed bamit iDiirben luir nic^t befteen. Ideo f)o^er lere supra legem.
Christus est circumcisus et non fc^ulbig. Ideo abrogavit legem penitus
1 nach unum xteht qui i'ecerit sp 2 über deum sieht se sp 3 nach luft
steht 3fl feu f(i§enbtid§ct ^euc^tcv Dnb falfd^er Zeitig, dicere et facere longissime diffei-unt sp
nach d(jct rina steht de lege sp nach quam stellt quod sp 3j4 maledictus <■ und erg in
nialedictioni iios subiiuit cum dicit Maledictus omnis sp 4 nach urgeor steht a Papa
et suis sp ba c in batin sp nach tierftuc^t steht (bin) mu§ fein sp 5 über data steht
Gala. 3. sp über quod steht esset sp 6 nach nemo steht legem seruat, imo lex iram
uperatur et peccatura ostendit et damnat nos sp über dicit steht Paulus sp nach mortem
stellt et eius ministeiium vocat ministerium mortis et damnationis 2. Cor. S sp 7 qua c in
quam sp danach legis quae praecipit sp 8 dil erg in diligas S}> danach dominum deum
tuum ex toto corde tuo et proximuni tnum sicut toipsum sp über (cinä steht toit ^abcn sp
8jl0 obediens bis bringt unt 8 über obediens steht puer sp 9 Sed durchstr sp
nach parens steht castigat sp praecep^tum sp r 10 nach l^atte steht Honora paren-
tem sc. sp li über botff steht xä) sp vor ex steht est sp nach Si steht etiam sp
13 sed c in |o sp über sed stellt praecepta sp bamit bis loiir c in hjutben loit bod§
bamit sp beftccn <• in Befte^en sp nach Ideo steht muä ein sp nach legem steht {omen
nerape sp 14 non durchstr sp darüber ttot§ boi^ nic^t sp nach fd^utbig steht lueit ober
ba§ geicfe fiif| an im »ergriffen ^at, mu§ im ^er galten unb att fein rec^t »erliercn jc. sp legem
(■ aus leges
NJSßag ^Ufftg, bos blü lüül treljbft bie Itergf bc5 gejecjS? Nam Paulus dicit: a
- öni. 3, 21 'Si esset data lex, quae posset vivificare, ita esset iustificacio operum'. 9(ber
nf)lu ift leljn menfd) uff erben. Ideo est lex mortis. 3Ben-3 blctjbt bei)
menfd;en locrgf, ift imperfecta, ^a ic^ bl)n büter unb luutter gc()orfant, si
benefacit, si tibi malefacit, bo fic^, toie bin gef)orfam bift. Nemo in toto
mundo sincere diligit parentes. Summa: 2ßen man bie lere ui(f)t \)o\)tx fall su
brengen htn Ijns gefecje, §o fl}nbt lül)r öertoren. äBen inljry tunben siucerc
t^un, tuuc pos.simus dicere: ß^rifte, ble^b bot)el)ine. Sed quia non possumus,
veuit alius perfeccior, Christus, ille abrogavit legem, peccatum et mortem.
15 unten am Seitenrande steht Christus legi subiectus ut nos a lege redimeref ru
20J21 2Ben bis Bcvloten uiU ro i3 Captiuj sub lege per Christum liberamur ro r
*Jit. 1 |1.3Qiiunr]. 9
I{| et (licit: Ciiin m)ii possitis legem faccre, iit !r;ilvemiir. FA (niiiios siil) lege
iDiffcn nic^t, iPte fie mit @ott brau finb, (So t[)ue einer, )oa§ er tooUe,
semper cogitur d|icere: Nescio, an gratum dco. David: 'Delicta quis Intel ligit?*i- 19, i3
Ab üccultis'. 'Ne intres'. 'De prot'undis', 'quia apiid te propiciatio'. w'uu'l 4
5 Nemo djicere p|otest: ^nx , iä) bin mit bir Uiol bron, quod hoc vel
illud opus fecerit, sed mu§ forg t)aben. Cum ergo lex nos sie captivos
teneat et lex dominus et servi nos, Icft iinä ni(f)t gelüiffcn ^abcn , sod imer
l^inbert cordis laetk-iam, Ideo oportet ali()uid altius liabeamus, baä unö ,^U
frieb|en. Quod tu non faeis legem et ideo gefangen, etiam circumcisus non
10 es, Ideo veni niib Inil mi($ Inffen bcfdjinciten, d|icit ad legem: nihil tibi
reus, o lex, greifft» midj unjcfjulbigicn an, cum sim dominus, nimpts mir
1 et dicit über penitus über Cum steht ad nos sp ut salvemur durchstr sp dafür
multominus saluari per eain sp rh über siib steht qui sp über lege steht sunt sp
3 über gratum steht acceptum sit sp zu deo steht Imo lex plaue cuiitrariura eft'ectum liabet,
nempe quod peccatum ostendit et occidit. Hiiic Dauid orat Non intres iu iudicium cum
seruo tue Item sp rh 4 nach occultis steht meis munda me sp über profundis steht
Si iniqnitates sp nach proplciatio steht est sp 5 über quod steht propterea sp 6 ?org
c in Beforgen darüber \\ä) sp tjaben durchstr sp 7 über dominus steht noster sj)
nach dominus steht sit sp über servi steht 2 sjt nmh servi steht legis s}) über nos
steht 1 sp nach nid^t steht freubc nod^ ein gut sp itner erg zu imerbat sp 8 nach
altius steht maius et melius sjt nach liabearaus steht quam doctrinam legis s^» 0 nach
ftteb|eil steht ftcUe. Illud est Euangelium de Christo qui l'actus est sab legem, ut nos, qui
sub lege eramus, redimeret sp vor non steht ergo sp nach legem steht etiam circum-
cisus Gal. 6 sp gefangen durchstr sp darunter seruus et captiuus legis sp 9jlO etiam bis
veni durchstr sp darüber venit Cliristus dicens Ego legi me subiiciam sp 10 nach
1)e\i^ntHm steht hoc facto «;:> 10ll0,4 dicit bis ulla !(?!< JO/72 nihil bis reus ein Ego o
lex tibi nihil debeo et tarnen tu sp 11 über unfc^ulbig en steht innocentem sjy über
dominus steht (tec^t)
N) nie dicit: Sße^l ^r öon ^erqen nid^t ba§ ge^ccj fonnet falben, nullam
potestis habere liberam conscienciam erga deum. SSJen fie gIet)C^ ctoig l)ii
l)eren ^embben ligen, tamen non possunt dicere deo satis factum. Ita David:
15 'Ab occultis meis munda'. 'Ne intres in iudicium' jc. "S)m fio bit) tühlbt «f. i'J. 13
, 5PI. 143, 2
ba§ fe'^en an, lt)a§ feunbe.'' Ita dicit pavida consciencia lege perterrita:
äßeljl h)t)r ^0 gefangen fel)n unb fnnncn nit^t ran§ unb t)crf)t)nbert letam
conscienciam, ideo alcius illiquid habeamus, boS un-j hai gefecj ?fi) rec^t
brcnge q. d. Christus: ^ä) fjabc bic§ bon bem gefecj, bormit bu gefangen bift,
2« erlöset hoc opere, quod me subiecerim sine caussa innocenter sub legem.
äßcl)I fic^ iai gefeq an bem unfdjulbigen öergrel^ff t , fol bl)rä ,5h) gut uber=
14 dicere über possunt 15 !C. 2)6 Stn über ben ßo steht psal 128 ru 19110, 15 <[. d.
bis ubcrBJunbcn unt ro 19 bit über gefangen
') Aus dem Liede 'Aus tiefer Not schrei ich zu dir': Wiann fu bu loilt ba§ fctjett
an, lonä funb unb untecl)t ift gctf)an, »et fonn, tjctv, fut bit bleiben?
10 Ihebigten bei 3o^tc^ 1531.
IM mein uiifdiulb. lilo» luU id) bk aiidj bciii icd;t iicljmen, Kt dicit: fgo lüt
bebavfi mein» rcd^tä, sed (|nia haben aliud ins, quod lex ftc§ borgiiiffen,
idco dono tibi ddiiuni. Ciui crudunt iu Christum, non damnantur C|ircuni-
cisionc aut lege ulla. Sed habent Christum, qui libertatem legis donavit,
quod dei lex mir nic§t-3 I)ilfft. 2)a» er um olfo fleijbctc uitb fc!^muc£|te iu
feine loercE iinb in fein erfuEung legis, boburd^ loirb bjenn con[sciei)tia ,510
sHöiii. 7, l;4 i. red)t gefiradjt lüirb Ro. 7. Dico: mea e|ircunioisioue et dil^cctioue erga dcum
x[ä)i iä) ntd)t§ aus, Sed Christi iusticia unb unfdjulb bas ti)nt5. Ito^ betn
üJüittii 3, 17 gef e|, bas tabbelc, cum pater dixjerit: 'hie est filius m|eus\ Si ergo difHdo
de mea probitate, tamcu non de Christi, qui habet tcst|imouium de deo, ba
l'alu id) auff einen glüiffcu grunb, ba fomc id) benn, Ineipio denm dilig|ere
et prox|imuu), fo üiel id^ tan, tum I^oBe ttf} ein toftlic^en fc^irnt. Prius
putabam, id} niufte boS gefeti ()attcu, lam scio impossibile esse. Ideo '^olt
mid) an bcn, berS fo rein gehalten, ut nihil supra. Tunc facio, quod
1 nach unjd^utb steht bnb tei^t s;; nach nehmen sieht iai bu ^aft ju allen 3Jleni(^cit
5Iu ater hjcil i^ sp Et dicit ego durchstr sp 2 quia durchstr sp nach ius steht 2al
iid^ bog gcje^ l^at on mir »ergriffen, baffetbc mein Siedet, ba§ id5 bem gcfc^ vX^ii fc^ulbig bin,
fc^cniie id^ bir k. sp 2j3 quod bis donum durchstr sp 2 über »orgriffen steht an mir sp
nach Borg riffen steht (fjat) sp 3 Qui c in Quicunque igitur«;; 5/J C[ircumcisione c in lege
Circumcisionis sp C'redentes in Cliristum liberi a lege sp r 4/5 qui bis l^ilfft durchstr
sp dafür qui factus est raaledictum vt nos a maledictioue legis liljeraret Gal. 3. sp 6 con-
l^scieiitia vegradierl darüber steht bal gcltiffen sp 7 toirb bis Oico durchstr sp darüber
und am Hände Rom 5 lustiiicati fide pacem babemus Et 8. ®a§ bem geje^ ttnmügtic^ toar,
bog t^ct ©Ott »nb fanbte feinen Son in bcr geftatt be§ funbtic^en flcifc^? »nb »erbanipt bie funbc
im fleifc^c burcfi ©ünbe, auff bie gcre^tigleit »om gefc^ crfobbert in fin? erfudet Würbe ic. Cum
igitur diaiiolus nie perturbat et per conscientiam terret magnitudiue peccatorum, dico: Mea 57)
nach c|ircumcisione steht obseruatione legis sp dil erg zu dil|igentia sj> 9 über tabbclc
sieht c§ in s^J nach m[eus sieht dilectus, Hunc audite sp 10 über probitate steht
iusticia S2> 12 fo bis tum durchstr sp darüber bnb too mirä noc^ feitet sp 13 nach esse
steht vt seruem legem sp 14 über nti^ sieht ii^ sp nacli gehalten steht l^ot sp
N] ttiuuben fel)u. 5ll|o f)a'6c \ä) bl)r 3h) gut folc^ rec^t uberlüuuben. Prius u
habui pro mea persona legis dominium. 9l6er bh) folt ntel)neS re(^teS geuiffeu,
hai i^ am gefecj ^abc. Ita Christianns iu sua ipsius probitate desperaus
vestit se in iusticia Christi. £)o fau er fpret^teu: §6re, bcf cf|uet)bung , t)or=
cjeljttcu loarbt l)r uufer I)err et premebatis nos. 2Gßl)r ItioUeus umbleren.
Tu, eircumcisio, nihil vales, tua opera nihil praestaut. ^cfuä ö^riftt Inert, 20
Bcfc^nel}bung, frumfcl)t ftetjet Hör mic§, ber ift basi übe !l)nbt dei patris. Si
ego sum ])eceator et infirmus sub lege, ©30 ()obe id) eljueu, ber l)at§ getljau,
ber l^ats uberlDUubcu. Prius laboribus intinitis laborabam. 9J^ue l)albe ic^
mid) an bcn, ber |o retjue ift, ba§ er§ erfüllet Ijat, 'iiai utd;t el)u I)crlel)u
15 fotd6(§) 16 mea (iiitor) persona m legis
'Jir. 1 [l.SoiiuQr]. 11
U| facieiiilimi, Et iioii iicicet, .si iion facio, (jiiod lia'ifiKliim, jo lUCl'bcil lllltci"
bcnt tedel, fjni Christus jc. Sic sum rein unb unfc^ulbig ut sol, sed proptcr
Ciiristimi, Et dico: C|ircumcisi() et onines l|ef>;os I}a6cn llllnu6 ÖOn lUtl". ^cf)
bavff nidjt rcdjcnfc^afft geben ulli legi. Sed nncf) bcm \d) vivo in e|anie et
5 sang|iiine, ba fprcd) id): Sentio nt P|aiilus et fiirt mid) ba ,5U gefangen. Sed
seeiindum cor et fideni tf^ue id)§ bcnnod) nidjt. Cum caro jurnet, Ijebt bei «hüiu. 7, 23
glaube an unb toilS nid)t l^aBcu. Et sie Cliri|stiana iust|icia Hci6ct rein
unb gauli. Et tarnen bu folt ge£)Ovfain fein, dieit cor. Sic cnini cog|itat cor:
Si dominus fecit hoc, ut filiura dederit, Num non iteruni diligierem deum
10 ex corde jc? et Hnrb luftig unb fircunblid) ei-ga piro.ximuni. Siefj[iic post
iusticiam per Chri.sturii incipit im|)lelionem legis. Q|uic(|uid ante non
impletnr, inirb t>erf^(ungen, qui liberavit nos a lege naä) bem getoiffen. Si
cretlo in cum, possuin cum Indaeis circumcidi vel non, libero cordc aliis
iu obseq[uiutu. Sed quod nitor Circum|cisione, bciä Inil ic^ laffeu. Sic
1 über faciendum steht diligu deuin, iJioximum sp non (2.) <: bi quaudoq[iie nj)
darüber nou sp nach faciendum stellt modo in Christum oredam «^ -J tcäct bis k.
dnrr/istr «p darüber ©<f)Tcin qui est Cbristus jugcbcdft bnb nic^t 3U9ercc^nel sp rein unb
unidiulbig '■ in onji^ulbig 6nb «in sp 3 tiach Christum steht in quem credo sp unter
dico steht laeto corde sp unter Bon mit stellt sum liber ab eis per Christum sp 4 vivo
durchstr sp dafür nod^ lefie sp ö über ut steht (stimulos) nach P[aulus steht Kom 7.
peccatum sp über et fürt mic^ steht Rom. 7. peccatum sp 9 nach dominus steht ex
mera misericordia sp über dederit steht nobis sp über iterum steht vicissim Sji 10 et
c in I)eniq[ue sp nach toirb steht loirb bcr 5J!cnf^ sp erga piroximum c in gegen fciiicni
prc'xinio sj) 11 über per steht qua sj) über incipit steht vestitus est sj) IJ nach l)er=
fd^lungen steht non imputatur propter fidem veram in Clirislum sp (Priraum ergo über) sp r
13 nach non steht circumcidi, possum, inquara, sed sp 14 nach obseqluium steht vt Paulus
circumcidit Timotheum sp nitor durchstr sp darüber debeara niti sp nach laffcn steht
nee me vrgeri sinam vt circumcidar sp
N] 15 unerfuÜct fcl)n, et si ego sim infirmus et tmn lahorem et imperfectus siin
in illa, ©30 b^u iä) boc^ in 6'^rifto frei) unb Icbig. ©30 bil aU el)n 6l)riftcu
I)et)ft, %o ift er gar reljn. 5Jac^ bem ic^ nod^ leBe l)m flet)fc^ unb blut, ibi
per legem videmus nostram imbecillitatem, ut Paulus dicit: 'Video aliani 3(0111.7,23
legem in menibris meis Captivautem me' jc. ^d) fe[)e iDoI, \va5 id) bl)U,
20 h)ic ct)n faul gefel id) 6l)n, tum fidcs me ad Christum ducit. Interim nos
exerceamus nos in lege, ut ex fide charitas et dileccio in deum incendantur.
Beneficencia in proximum oritur, ®oS id) al^O luftiger Irerbc burd; bcil
glauben ^to bem gefecj. 2Bag id) aber nit^t !an üorbrengen, Eo pertinet
Christus. Haec est efficacia circumcisionis Ciiristi, qui nos liberavit a lege
25 sua circumcisioue. Esto, quod externis operibus legis versemur, tameu iu
16 ©30 (1.) (^06) Domini legis per Cliristum ro r 16117 Sjo (2.) bis gar unt ro
17 über rcljn steht bic gancj sp 22124 S)o§ bis liberavit unt ro 22J23 Quomodo alacriores
ad legem üamus ro r 24 Efficacia circumcisionis Christi ro r
12 !t?tcbi6tcii bei 3at)rc§ 15:^1.
li] cum uuiiiibii.s l(jg|ibu.s lacio. Ergo thmiiiatn.s? Nun, .seil l)alt lllid) QU bcil,
([ui legem implevit et scio voI|untateiii, cjiii in cum, tfttltc mit l)^m btc t)CV=
fampten Iet)cn.
1 nach leg|ibus steht lacio sp vur lacio slclit iinUaiii s^) naih lacio steht cuaclus s/>
über (lamnatus steht es sp J nnrh vol|mitateiii stellt dei esse vt über euni stellt
ciedat sp vor bie steht in sp
N] illi.s iKin fitlamiis tan(|uani porfecti, ^uiibcv h)l)l' hloKcn unS ^\V Gt)l"ifto
t)altcn, baä toer au bcn fjon glOofit, §ol cloig lebcu. Scr jol l)u bic üci-=
famletcn H)eu ml)t bem §ou cljntretten.'
[Secuiidam liiiiiis Euaugelii partem vespcri praeilicatam de nomine
lesu vide secundo post liinc folio.J
Tis ro daneben steht 2)cv ollet Woben 6t sp
') Vgl. Uiisre Au.sg. Bd. IS, 100, 17. Der Ausdruck bedeutet hier = soll als vull-
icertii) unter die Seligen aufgenommen iverden.
2. 1. SonuQt 1531.
^rcbigt (im Xngc bcr SBcfr^ncibiiug, imrlimittag?.
R] A j)randio.
H|odie audjistis 1 ftucE de E|uangelio, nemltd^ de C|ircumcisioue domini, w
quoiuodo in ea indicatur, qnod ilia ciircumeisio et lex et aliae abrogatae
et alia Circumcisio, befl^albeu toir ha?/ felBtge feft f)alteu, laffcu h)tr§ auc^
HeiBen, ut g|ratias a|gamns puelio.
10 l c in ba§ crft sp 11 na<h quomodo steht scilicet sp indicatur c t« osten-
datur sp C[ircumcisio et c in circumcisiouis «p nach aliae steht leges sp 12 über et
steht sint sp alia Circumcisio durchstr sp dafür quod alia Circumcisio sit domini quam
ludaeorum sp r reit bis auc^ c in toffen hiirS auc^ ein feft sp 13 nach puello steht
qui uos a maledictione legis liberavit lactus pro uobis maledictum sp
N] Vesperi In die Circumcisiouis domini.
Audistis hodie Circumcisionis et legis abrogacioneiu. Secnnda pars is
De uoniiue imposito. Scr ©unngclift trl)I ml)t foubetlii^em flct)^ nic^t
allcl)ue bic Befifjuclituug, feonbev oud^ bcn nameu (^[)rtfti bcfi^re^ben. Et
illud nomen divinitus datum, uon forte datum, quia deus hoc nomen voluit
iniponi.
14 ro r
mx. 2 [1. asonunr]. 13
R] 2. pars Eiiangelii. Euangolista praoeip|iie dil|igenter descripsit, (pioil
puellii.s non solum ciicuracisiis, sed etiam nomen suuiii suscep[it, quod nou
taiitmn impositum ab honiiiiibiis, sed a deo ordinatiini uilb gefegt. Itl<'o
aiigeliis. Idoo lioc iiidicavit L|iieas tarn dil|igeiiter, ijiiod, imtecniaiii coiici-
'■> pei-etur. Do hoc nomine essent i)liii-a prae|dicanda, qiii nosset. Taiitiiin,
(|iiantiim g|ratiae deiis dederit.
1. aud|istis, (piod vocetiir Iliesiis. ;3[)efua auff bcubfd; ()eift '[)cilanb',
ut M|aria peperit filiiim, bcv f)cift ^eilonb, hoc esset vinnim ipsiiis noinoii.
©eliflinacfjei' ift !icin beubfc^. .öeilanb ift ein rcrfjt bcubfd}, (pii novit lioniinihns
10 6cl)ftct)Cit in onuiiljns necessi|tatib|ns ^ie, boi't, cufevl|id) unb clüigilid). Idco
dcbeniiis verum .^cilanb, nt germanice Mes|siam dicimus 'ein t|Onig' vcl
'gcfalbter', sie germanice ^efuä '.Sjcilanb'. Hoc nomen eciam ift gebentct ab
ang|elo Gab|riele losepho in somiiio: 'Xe timeas' jc. 'Nam quod a s|piritu .waitii. i.-.'of.
sancto, hunc vocabis Ihes|imi, nam lütrb f;einem ÖoIiJ f)elffen\ Tilco disce
i-' lioe nomen rec^t erlennen. Puer tjeifft öeilanb nücin, ut Itiol faffen bie
bentnng, quani angolus dedit, (piod sit S[alvator a peccatis, non bon geringen,
lofen noten et anfec^tungcn t)ic auff erben, aU quis maium verbum audit a
1 2. sp r 2 über solum steht sit sp suscepLit durchstr sp durunter accepit sy)
3 nach impositum steht est ei sp ab bis Qcfe^t unt 4 zu angelus steht indicauit Mariac
partes filium, inquiens et vocabis nomen eins Iliesum sc. sp rh nach antequam steht in
vtero sp 4l5 nach conciperetur steht nomen eins vocatum est lesus sp 5 über qni
nosset steht loerS lunbc, faciemus sj) T lesus sp r ^eitonb (eigentonb) OjW .fieitaub
bis necessi]tati[bus unt 9 §cUanb s/i r qui novit bominibus durchstr sp darüber bet ba
tan bcn Icuten sp 10 nach eufctliic^ steht inwenbiä sp nach emigitic^ steht Sia§ follen tuiv
gteuficn ba§ er onfct §ci{anb fcl) bet »nä uon bc§ 5Eeufet§ gcwalt gc^olffcn. 3ft ein fein benbjrt)
toott sj) rh lOjll Ideo bis ^eitanb durchstr Kp 12 eciam [über ifty durchstr sp nach
ift steht a\iäj sp l.H nach Gabiriele steht qui apparuit sp nach quod steht in ea natum
est sp 14 nach sancto steht est sp vor toirb steht er sp nach 'griffen steht ton iren
funben sp 15 vor Puer steht Hie sp ut c in unb sp danach folt fonft nicmanb sp
16114, 1 angelus bis vacca tmt 16 nach 8|alvator steht qui sp nach peccatis steht liljeret
populum suum «/> geringen über »on notcu über et 17 über quis steht Wenn einer ein sp
N] 93on bem n^amen toer tt'ü jlc tircbigen. 'Jesus' idem est, quod sal-
vator, '.Sjeljlanbt' teutonice. ^r f)cl)ft .öcljlanbt. 'Seligmac^er' ift feljn bcufd)c,5.
20 §el)lQnbt: Ter glud, ^el)l beJoelj^et unb tan ben leh)tf)cn tjn aüer notJ) bel)=
fte()cn tani corporalibus quam spirituaiibus. 2)er fetöige ntjonte ift fcebcntct
oom angelo in somnio Joseph, cui apparuit aiigehis Math. 1. 'Jpse enim smatti). i,eo[.
salvum faciet populum suum\ £aft un§ ben n^anien rcc^t lernen. 6r ift
et)n §e^lQnbt Don feunben. 6§ ift nic^t etjn ]^et)lQnbt bon ber anfedjtnng
25 le^BIic^er itott, bo get)oten jltj bie loelttii^e obevcfetjt, bie tunnen fielffen, oatev
IS De nomine lesu ro r 24 .^ic^lanbt ro r 25 Parentes Ccsar eciam sinit sal-
uatorcs in bac uita ro r
14 ^prcbigten be§ 3a'^tc§ 1531.
K] vicino, ruinmlo vaeca moritnr, foId)C geringe feil t)Qt er Befolgen Cesari et
potcstati, bie funnen lanb unb l\mtcn I)elffen. Parentes lib|eri.s, froln et
Ijierrn f:i|miliae sunt otiam Sa]|vatoi-es. sed fc^lec^te gegen bem, quo Ijilfft, es
ein [)eiUinb. Sed nullns in bcn !refft|en ut is, (|ui sit Sal|vator a peceatis,
(|iii v[iilt sc be§ !|inb§ onn^emen unb lüil Ij'^n loffen feinen ^elffer, inspijtiat &
cum, non qiii fonbertirf) t)clffe in liac v|ita, sed a p|eccatis et fj|nicquid
sequitur p|eccatum, morte, l)el|le unb teuffel, ba contra l^cifft bQ§ fiinb ein
l)ci(|anb. Sl vis in cum credere, befc^leu§ apud te, Num aiia vita sit post
haue. Si non, tum satis habes f)cilanb§ am {jcüanb, bcr fan tnol Ijelffcn,
ioaS gut unb gelt betrifft. Si est vero alia v|ita post lianc, tunc iudigemus. lo
Ideo est S|alvator bon g|rofferm ungUict quam Cesar. Suum jiraecipuum
officium non est, iit luvet in temp]oralil)US, q[uanquam etiam, sed ut liberet
a morte, pjcccato, ha leit bie mac^t. Si vero es in ea fide, quod post haue
vitam est alia, fo toolt biro eint Pfifferling' geben umb @|ott. Sicut 5Bepft,
(Sarb|inel et Episcopi credunt, benn tl)ue, \va§ bu t^uft. Si non est deus is
li
3 nach faimiluie steht OJcgcnteit sp et in sciiptura vocantur Saluatores praecipue
in libro Iiuliciim sp r äjö quo bis t|inb§ c in de quo Mattli: 1 scriptum est, bet allein
göttliche trefft ^ot, vt vocetur et sit Saluator qui populum suum a peceatis saluum faciat.
SBer fii^ nu be§ tinb§ »it mit ctnft sp 5 über t)^rt stelu in sp nach ^elffet steht fein
recte sp 6j8 qui bis eum unt 7 nnrh pjeccatum steht nempe a sp ba conti'a
durihstr sp darüber loiber biefe feinbe sp bQ§ c in bi§ sp S über iefc^teuS steht fo sp
9 nach 'non stellt ci'edis luturam vitam sp ^eilanb durchstr sp darüber (eifer on beiner
otietteit sp nach tan steht bir sp 10 über gut steht tei6 sp nach indigemus steht ope
liuius Saluatüiis sp 11 Ideo durchstr sp darüber qui sp quam c in bauon bcr sp
nach Cesar steht nicf)t ^elffen ton sp li über officium steht liuius Saluatoris sp nach
tempioralibus steht periculis, hiie hjol et ba auc^ ^itfft sp rh q[uanquam etiam durchstr sp
13 a c in ab sp danach aeterna sp na<h mad^t steht on sp 14 est c in sit sp bit§
durchstr s}} darüber \S) nic^t sp Sicut durchstr sp darüber luie ber sp 16 et Episcopi
c in tnb SBifi^ouc sp bu t^iift c in biä) gelüftet sp
') Pfifferling Vfil Unsre Ausg. Bd. 33, 687 zu S. 629, 22: baS hjorl gotle-3 greift md)t
an pfefferling, ft^ttiemgcn ober iDQffevMnfen; s.v.a. iocrttofe ßteinigteit.
N] unb muttcr, burgern unb noc^born. 5lber e§ finbt fcf}le($te bet}lanbc gegen bifem
.§el)lanbc, summae eins virtutes et au.xilia. Sßer fid) bca loniges annl)mpt,
ber ^albe ^^n bor bifen l)ct)lanb bifeo lanbes (quia alios ordiuavit ad hoc
auxilium), sed ipse est saivator a morte, peccato, sathana et lei>e. Qt ift
el)n f)ei)lanbt jum anbern leben. Söcr nic^t ntcfjer glenbt ben bi§ leben, ber 20
f)Qt gnug am felj^er. 3ft a^er et)n anber leben uod) bifem, alio indigemus
salvatore, scilicet lesu, bo ft)nbt groffc anfe($tung, bo unC' fcljfcr nic^t bon
^elffen !an. Sarumb lerne biß tl)nbt nennen unb tennen, qui sit saivator
20J21 SSßet bis aicr nnl ro 23J15, 13 Qui non credunt aliam uilam non indigcnt
lesu saIu.itore ro r
9h. 2 [1. 3flnuot]. 15
R] nee Sat|aa nee ^ti\h et est, si lionio nioritnr, ac si arbor iimbfclt. Qui
V|ult intelligere hunc puenun, vere intelligi 8al|vator sit, Si eredis
post hanc V|itam aliam, indiges eo Sal vatore. Nain lii t)a6en§ am beftcn,
qui non eredunt an Ö)Ott, ut Komani, (iiiicquid faciuut, se<'nris|siino taci|i?iitcs.
5 Et ego si ci-ederem hoc, toolt fo jcer rauben jc. liegen, triegen, ^urcn, bubcn:
lücnn \ä) tob trere, fo hjcre icf) tob. Ad haue vitam nemo indigct deo.
Wuin lebt, fo lang man tan, loo aber ein @iott fein foU, mu3 dtvüö mfjer
Oerlianben. Cum vero deus nobis praecipit 10 prae|cepta, tum signuni est,
(|uod li()|niines muffen etloa-S mfier babcn i|uam lianc vitam. üi)i cnm
10 ho|minibus uou lojquitur et \\m \id) fein nic^t rtibbcr ann^emen, fit ut . . . .
No.s vero, qui nou sumus ut nobjiles, rustici, sed aliam vitam exp|ectamu.s
ll2 Sat[an bia c in Scuffcl, nee fjcHc Bnb ift (gl) Wenn ein 5)leni(5 ftirbt, ac si
ein 6aum umbfett, ]o taj|t »nl guter bing fein, treffen «nb fauffen 1 Cur l.j (Jui vult vere
agnosccre Iiiiiic puerum, bct ^üb »ot ad^tung ouff be§ CngetS »Ott, in quilijus niali.« »/>
2 ] durch späteres Überschreiben unleserlich (jeirorden über eredis shhl (anteni) »}>
3 na<h aliam sieht l'uturam sp eo c in isto ap Naui hi ^abcnä durchsir sp dafür Si auleni
liabes fideni Epicureani, quae hodie est vulgatissiina, fo t^ue, tno§ bu Witt, »nb jWar bie
babcnS in ber SBett sp r 4 an c in bo§ ein sp rmth ut steht dixi de sp Komani r in
Komauistis sp quicquid faciunt durrhstr sp darüber papa et suis sp nach facilcntes
steht quidquid volunt sp 5 nach crcderem steht non esse deum sp hoc durchstr sp
vor wott steht ^äj sj) zc. c in fielen sp nach bubcn steht alä ein anbei sp 0 über
vitam sieht praesenlem sj) 7 nach foU sieht Wie er Wa^r^afftig ift sp rh S Cum bis
tum c in fei benn ollein bi§ jeittid^ leben. SBeit t)n§ deus bie 10 praecepta gibt et praecipit.
vt seniemus ea, fo ift§ ein sp est durchstr sp 9 über Ubi steht vero deus sp 10 über
ipsi steht lioraines sp ... .] radiert dafür degenerent in Epicuraeos aut vnusquisq[ue nouain
fidem sibi fingat sp 11 nach Sumus steht et credinius sp nach rustici steht et fcrmc
nunc tutus mundus, qni nihil cogitat de vita futnra, sed tantum (cogitat) de presenti vita,
Cidligit pecuniam JC. sp
Nl alterius vitae. Sßer nit^t e^n anber leben glcubt, ber barff bifer prebigct
nicbt. nie uou credit deum esse neque infeios. 6r ^at gnug an bifcm
leben. Sßer ben nbamen lul)! ocvftcben, ille senciat. ubi sit salvator, .<cilicet
li in futura vita. Xie fel)nen got uic^t glcloben, bie Ijabeng am aller beftcn,
vivit in huniana praesumptione et peccatis, er bencft, c» fei) !el)n got nod;
leben nac^ bißem, ber ftilt, lengct, trcugct, er macbt-j, Inie er felber mijll nod)
bec' albcn ?lbamc^ iDljtten. äBcn er tobt ift, ßo ift er tobt, bo get)Ocret finjii
got. Sl^o aber got gegleubet luljrbt, bo muß mctjer fe^n ban bi^ leben,
•-fo ^onber vita etcma, rcsurreceio mortuorum. Hie videmus: Ubi deus uou
creditiu-, ibi nuiia conversacio bona, ^o iil)mpt \\ä) got iuibcriimb l)r nici)tv
75 Impii non eredunt deum ergo seeurissimc uiuunt ro r IT unten am Seilenrande
steht lesus saluator in futura uila ro darunter 1 Chor 12 Nemo putest dicere nonien ihesns
iiisi ex spiritu siancto schwarz daneben links De nomine lesu ro 18 Secure niunnt impii
quia non eredunt futuram uitam ro r
16 ^Ptcbigtcn be? 3at)re? 1531.
I!| |)ost istam et non indigere denm ad liano vitain, äÖtetUol ftclt fic^, ac noii
haberenuis eum jum ©Ott, quisque treibt feinen mutloillen, apiparet, quasi
uon sit (leus iuiius vitae, sod f)Qt uns öcvr^ciffen , <iiiod plus habituri f|uani
liauc vitain. Ideo ntn-3 n[nfcv .Sp[cvv (^i[Dtt ein gieving gclualt jein apud eos,
qui croduut non vitani post iiauc, ut Papa et Cardi|nalcs jc. Alioqui aliter 5
atrcrent et tarn securc non viverent. Miruni, bei?' ein fralö virgo unter bcn
Siomcrn Ijat bleiben. 3lt ni:i^"|''iia poena getuefen, quiacred|ideruut: t)eut glcbt,
oras geftorben, et tum fit, ut quisque fragt naä) feine» gutf\ toeib'i et q[uan-
(piani nihil fidei de dei essentia, tarnen servavit. Nobis vero diiüt, quod
velit regere in terris et dare victum, et tarnen uu» laffen Iciben in terri.s alt w
niigemac^. Ideo quisque cog|itet, quod is puer lesus, et quando in neces|sitate,
opus eins salulo, quando pec^unia ntc^t T)ilff et amici abfallen et quando
adest p|eccati con|scieutia, Sat|au, nulluni consilium, Ibi is est Sal|vator.
1 et Ji« vitam durclistr sp darüber miseram, gaudemu.'! nos habere Imiic Saluatorem
lesum sp vor ftett stellt et sp über ftelt steht 2 sp über fic^ steht 1 sp 2 nach @ott
sieht in liac vita. Senn er tcfft önS in aUctlcl) (ciblicfjct not ftcdcn, W^eret i)cn 6o|cii i8u6en nic^t,
bie bnS »erfolcicn bnb geftottet inen, bo§ sp vor apiparet steht Id eo sp 3 vor plus sieht
aliquid sp muh lialjituri sieht simus sp j/5 Ideo bis lianc dunhstr sp dafür Sauon
luiffen Dnb gteuieit nid)!?, bic ba ^ittc«. ba§ tein Sott fei) no^ ein anbet tcien (bcnn) benn bi§
jeitlic^ s}) 7 nach SJömcrn steht tlorente Komauo Imperio fngejc^enbct sp nwh bleiben
steht lonncn sp TjS quia bis tum <■ in SBcIiJ^et gtoube iDor ^cut gelebt, cras geftorben, loenii?
ba^in tomtJt, fo sp 8 über fragt sieht troi^t sp gut§ c in gut sp darüber SJctjeften sp
roeibä c in Weib sp 6'/,9 et ii« serravit durchstr sj) 9 nar-li dicit steht i. e. Ego sum
vobiscum vsq[ue ad consummationem seculi sp 10 naih regere steht etiam sp Ober
victum steht vestitum sp vor un§ steht loil er sp lOjll loffen bis Ideo unt 10 oH erg
zu allerlei) sp darüber steht vt inquit In mundo pressuram je. sp 11 nach Jesus steht
vocetur sp Quando lesus suum officium faciat sp r 12113 opus bis consilium c in desti-
tuitur omni bumano auxilio et consilio , ba ift fein gelt et amici abfatten , pater et niater
deserunt et quando peccati onus sentitur, conscientia perterrefit, Satan ignita sua tela exerit
et nuUura humanum auxilium et consilium apparet sp 13 nach is steht puer sp
N] an. Ita videmus pessimani convcrsacionem mundi. ^IKc üben l)ren mut=
h)i)Iten am (Suangelio, gletjd; aU !ei)n got lodere. S)aruinb mu§ got groffe 1.1
getoalt üben bei) ben leltit^cn, bie ntd}t gleloben, ba§ got fet), sicut Papa et
Cardinales. Si erederent deum esse, non ita secure viverent. Xorumb ifta
groffe gctoalt gote§, haS^ er lel)be, bas fie fi(^er leben on got glcl)c^ toie el)ne
tue obber frf;lncl)n. Et minun est, quod Roniae et sub talibus impiis luia
nxor aut virgo aut aliquid subst[auciae potuit servari. S)a§ tft C^ne groffe 20
geloalt gote§, i>aS- er fold^y unter ben gotlofen erf)albcn fan, haS ift etjn ftud
be» Ijeljlanbe-?. Deinde ille potest iuvare, cum onmes oreaturae defioinnt.
lö Sarumb bis groffe unt ro IT Magna securitas irapioruni ro r 19 fi^h)et)n
(quasi liodie niucrent) 19^22 Et bis ^e9lonbe§ iinl ro
«Rt. 2 [I.3Qnuat]. 17
R] Si tum liabjeros marsupiiini pilcmim f|loreni.s, non iiuligo.s. Nou ^cifft aureus,
sed lesus, .t)eilanb. @c(t tan I)clffen, quod brob gibt, vestes, sed non vocatur
@olt, frcunbicf),afft, q uicqiiid iiisu|)pr in terris, sa])|icntia, gclOQÜ, tan ol»
^elften Ijitn bcm, bn 311 eo geovbnet unb geidjiaffcu ift, ut jiater liberos possit
5 iuvare. Sed (juaiido luiius vitao finis, si tum omnia plena awro, fo ift»
DCl(ovcil. Omnes medici, R|eges, juriften, Ujeljfcn alio(iui pos|sunt iuvare,
(juando malam causam, in infirraitate, Sed hie ^cifft bei" allein ()citnnb, unb
nod^ iDcitev vuit etiam S alvator esse contra theologos, ba-J ift 3U üid. Nun
vocatur Fr|anciscus, Hiero[nymus, Sluguftiner, Barfuffer, la§ ^Ijm fein nomen
10 rein fein. Ibi in trib|ulatioue nemo potest iuvare, nee Pap|a, opora b|ona,
quae etiam facienda, tarnen non vocatur giutä iücvcf, almofen, fnften, Sed
lesus, rjui tum fjunb fogen : Xii? finb £)cifft f)etlanb nnb fonft nid)tö. Verbis
statim discitur hoc, sed ut eorde k. Si quid contingit in terris, si potes
1 tum '■ in autcm sj) nach liabieres ste/it tum sp indiges c 171 iudigeres sji danach
ope eius sj) über aureus steht Saluator sp Aureus 3j> r 2 nach §ci(onb steht qui
liberal a peccatis morte sp quod c in ba§ bu sp gibt durchatr sp ilarüler ttJcin tiicr sp
nach vestes steht bafur fauffft , fan afiet uon bcr junbc »nb tob nii^t erretten sp rh sed
non vocatur durrhstr sji 3 iiisuper durchslr sp darüber tandeni sji nacli terris steht
est sp nach sap;ientia steht fünft sj) Aurum lesus mundi syj r at§ ein aUt^ sji 4 über
l)nn steht Sed sp 5 über buius steht adest sp nach finis steht Wenn bu i^t ftcrfien folt sp
tum c in tua sp danach loea in doma sp nach plena steht essent sp nach ift§ steht
boc§ oKe? sp 7 über causam steht habes sp infirmitate (....) über hie steht in
morte sji 9 Fr erg zu Franciscanus sji Non Franciscus sed lesus sp r nach 6atfuffct
steht Jjrebiger lllunc^ qui etiam vendicaruiit sibi nomen Saluatoris contra mortem sp 10 tribLU-
latione c i?i morte sp nach Papja steht nee sp 11 etiam c in quidem 82> nach facienda
steht sed non saluant nee liberal a morte Ideo is puer Saluator sp rh tarnen durehstr sp
nach vocatur steht eilt sp 12 über tum steht in morte sp nach nid^tS steht bet >oetc
gen)i|tid^ fetig sp rh 13 ic. erg zu vere idem credamus, ba§ Wit nic^t ^ct nad^ sp Si quid
contingit ditrchxtr sp dafür Si quid mali accidit tibi sp
N] Si te sathan, peccatum impugnat, bo fetjn l)ulffe m^er älügelOQrten ift, bo
15 fan er Ijelffen. Gr fjeljft nic^t Aureus, favnr, Amicus, mundi sapientia. Xa§
binet Cor ber Inelt, ^onber t)n fel)nen fachen ^ilfft er. ©^n tiatcr !an tnol
fernen feon erretten, gelt fan ^etffen k. Sed in angustiis conscientiae nemo
mortalium, sapientium, potencium, medicorum, luristarum, Regum potest
iuvare. Sie tonnen Ijn jce^tlic^cn ^elffen, sed in rebus conscienciae non
20 possunt. Nota: 6r t)el)ft nic^t S. Francis[cus, S. Hieronymus, Cartusianus,
sed lesus. Sel)n nf)ame geboret jlo ben getoiffcn, ubi nuUa opera, nullae
preces, nullae elemosinae quicquam possunt. 3^0 l)ilftt allct)nc bcr [)Cl)Ianbt
§iefu». 6i{)e ba» blos ml)t bem fjcrc.jen gicubeft. 2Ben bl)r lua3 loiberferet,
bo ni^t 3u'^clffcn ift, ba§ blr) l)f)n ergretjffeft unb fpric^ft: äi?en§ glel)(^ über
14 bo (ift) m^ct über jttjgemarten Christus e^n ^cljtonbt ober aüc t)el)(Qnbc ro r
21 Solus lesus saluator, nulla opera, nulla merita ro r '-4J18, 10 3Ben§ bis ben tmt ro
üut^crS SBerJe. XXXIV 2
18 5ptebigten be? SaljtcS 1531.
R] lo§ iDCVben Imniano auxilio, beiie. Si econtra, tum dic|ito: "^sä) Ipci» noc^
ein or^|t, tlieol|ogum, fünften, fonig, uempe puellum I|esam unb tuen fid)« '
lang anbev? tarten- iiub fc^licffen et hunc puerum anbev-j tcuffen et tlaro
aliud uomen. Non dicitiir lesus, quod sat pec|uniae det, sed lioc befeuert
i.!Bio[ci,28itnb befolgen io ]. et 2. Cap[ite Gen|esi.s, ut sim dominus o|muiuiu, haec 5
dat pater et mater. Sed iiic salvator fol griffen fuv @ott, quando nemo
potest iuvare, bev t)cifft bo 'f)in Stfu§, ut hoc noraine Qujvotte et toegltDerffe
nüe», tna§ fid^ untevft^ct 3um {)clffev fuv @ott. Vide igitur, ne patiaris
hoc nomen addi alteri, quam puero M|ariae. Ego fan§ gar toenig. Is dicit:
mea opera foEeit mir f)elffen unb ba§ hjirb mein ;3Efunn ^eijfen, far ^in 10
mit t)l)m, videbis, quid hie Ies[us fiiciet. Non quod excog|itavi, ift ^efu»,
ut pap|a, Episcopi et sap|ieutes huius mundi sentiuut, ut et ego quandoque
lib|enter velim cum domino in bie rec^nung gelten: sie praedieavi et toties
hoc nou feci. Tune fierent ista mens lesus. Sed hie textus: alius lesus,
1 to§ c in tofe s/i nach econtra sieht tigtä am tob, muft ftcrbcn 2 nach I esum
steht qui potest me ex morte aeterna liberare jc. sp 3 et hunc durc/istr sj> dafür KU
bo§ bu sp nach teuffen steht fott sp 4 nach nomen stellt fo fc^icEt onb leibet fic^§ nid^t sp
nach lesus steht ideo sp quod bis hoc durchstr sp dafür bo§ et bit gelt§ gnug getc
Quidquid ad sustentandam corporalem vitam pertinet, bo§ ift sp 5 \. c in primo sp
Genjesis «6er ut 7ia(7i Gen]esis steht Crescite et niultiplicaniini, replete terram et doini-
namini Je. sp nach haec steht notburfft bicfc§ leBenä sp rh 7 nomine c in nomen sj)
dazu solus füre Et sj) S jum durchstr sp darüber ein sp nach ^elffer steht 3U fein sp
9 nach alteri steht qualis et quantuscunq[ue sit sp rh pueio durchstr sp darüber filio sp
{an§ durchstr sp darüber tan biefe tunft noc^ sp> Is durchstr sji dafür Maior pars horai-
uum in mundo sp 10 nach mea steht bona sp unb bol Wirb durchstr sp darüber bie
fotlen sp nach Sefutin steht fein »nb sp 11 ^^tn durchstr sp darüber beinern 3efu§ sp
Tidel)is bis faciet durchstr sp darüber tnitft Wot crfaren, h)a§ er bet) bit t^un Wirb sp
nach excogiitavi sieht ego sp 12 nach ut (1.) steht Cardinales sp über quandoque
steht ju jeiten sp 13 über domino steht deo sp nach ge^cn steht Domine deus sp
14 nach hoc steht malum sp über meus steht si pergerem s}) nach alius steht et rerus sp
nach lesus steht hoc non patitur sp
') = fico. ^) torten = krämpeln, zurechtkämmen, vgl. auch DWtb. 5, 240; f arten
unb fc^Iieffen = kardden und schlissen, letzteres also Konjunktiv zu 'schleißend = 'spalten .
Das Bild ist vom Zurichten des Flachses oder der Wolle genommen, die lange mit Karde
und Hechel bearbeitet werden, um ein glattes Äußeres zu erhalten.
N] all feiet, %o toit)^ xä) et)nen, ber '^e^ft 3efu§ unb ^e^Ianbt, ber ift §0 genanbt, »
ben totii ic^ begatten. Et ita solemur nos contra tocius mundi thirannidem,
(pii nos opprimere volunt. 2)o h)l)rt er "^clffen. ^n eufferltd^en fad^en fan
Dater, mutter, freunbe, gelöalbige, gelbt, gut fjelffen. Sed in conscienciae peri-
culis solus et unicus est salvator, est Christus. S?et) bem hJotten totfX Hel)Ben.
Valeant igitur infiuita lusticiariorum opera, qui suis castigacionibus, operibus, 20
meritis sibi iuvare volunt et Interim nolunt colere £)a§ S^ft^^S" ^^'^ tüoHen
18 über getoalbige steht 3uriften, Medici ro 19 Solus lesus conscienciarum saluator ro r
I
II
9h. 2 [1. Soniiat]. 19
R] la§ bcn namcn allein Hct6en Iniic piioro. Si vis salvari ot oripi a morto,
pieccatis, diab|olo, la-S bicfciu fiiib bcn namcn geidjvicticn ftf)cl)cn et scriho
ei in frontcm et uiidique. Quanquani Pap|a, Cesar, Tur|ca voliint ei adimerc,
Sed tro^ iit faeiaiit, fic foUcn l)fim laffcn. Sie Sfli|\vei-meri. Si modo credero
s possumiis, lac' fic podjcn, idjarvcu nnb il)nmcn, rpiod papatiis sit erigendii.s.
Si effieiiiiit, tum delebimus hunc textum ciini atrameiito aterrimo. Sic foIIen§
aber evfaren, eljc fie fic^ umtifcf)cn, »iniv [tc machen. Ratio: (piia Lineas
dieit, lioc iionien ab Ang|elo jc. lüolt l)l)r l)t)n QUJleffc^cn puero isti, i)arciites
nod^ irgenb homo elegit, sed ber angielus e caelo tulit et dixit: dr fol bcr
»0 S|alvator fein et alias nemo. Sollen fic S[anctiim Gab|rielem ,^inn lugncv
mad^cn, gefjort 2c. Niiiil servabunt nee fopff unb ftrumpff befjalten.^ Ipsi
met fateutur suos errores et tarnen cogere nos voliint, iioc ttiirb bem fpil ein
enbe machen. Sed fol« im 6I]eiben, quia dens :^aft§ fo 9et)eiffen. Si sunt
jornig, fo gl^enS fie öon bev Wanb. Nos dicimus: Si non volunt nobis|enm
3 Quanqiiam c in Etsi sp über Turiea steht monachi sp noch ei steht hoc.
iionieu sp 4 tj^m dxmhstr sp dafür im feinen nomen sp nach to?(en stelä »nb be§ feinen
band baju Sofien sp nach Schiwermeri steld Anabaptist.ie Sacramentarii sp .'> iibei- fie
steht bie 5Papiftcn sp nach poi^en steld ttoljen sp sit dunhstr sji darüber fo( luibet Quff=
getid^t tuerben sp 0 über cum atrameiito atenimu steht mit bev otlerfc^njer^ten binten sp
Sjy nomen bis tulit unt S über ab steht vocatum sp nach K. steht antequani in vtero
conciperetur sp ^^n durchstr sp darüber ben nomcn sp nach isti steht Xoilä^m 3iamcn
feine (Sttetn sp 9 über homo steht ein SJlenfd^ sp 10 nach fie steJit nu sp jum c in
ju sp 11 vor gebort steht ia sp über gebort steht Biet jn sp nach servabunt steht Papistae
et quotquot conantur ei nomen lesus adimere sp li lioc durchstr sp dafür vt hunc Sal-
uatorem abnegeraus, ba§ sp rh IS nach Sed steht ber name sp foI§ c in fol sp Ijaftl
durchstr sp darüber ^at in sp Si sunt durchstr sp darüber SBoUcn fie jo sj> 14 umh
jornig steht fein fo mad§en fie c§ bennoi^ olfo, bo§ fie in nid^t et ab ftoffcn ton ber redjten be§
natct?, fonbetn in ha taffen fi^en Bleiben sj) fo bis ttanb durchstr sp
') fopff unb fttumpff bel)aUen vgl. Thiele Nr. 307; besonders aber Unsre Aimg. Bd. 32,
563 SU S. 173, 13114.
N] i.-, bennoc^ ^re tnerd anBet^en. Sa§ fan ber fjetiligc gcljft ni(^t leljben , ha^ btu
e^nen onbern ^efum tetcffeft. Sßljitii feiig tncrbcn, gotec^ finbt fel)n, ^o la§
ben nljamen ^^fi'» fte'^en. Sed totns miuuhis lioc nomen sibi ambit, Tinea,
Papa, Cesar jc. Sie foEcn l)^m aber laffcn, er lt)l)l tjfyx alleljne bcl)nltcn.
Saf^ fie fi(^ räumen, fie foCen ml)r ober ben tejt Suce aufelefc^cn. S)o h.il)rbt
20 bil jto loenig fc^tncrcje barcjlt fel)n. Sie )t)erben§ >üoI laffcn. SUarnmb/
Quia Lucas addit ratiouem: 'Qu od vocatum erat ab augelo priusquani.'i'nr. 2, 21
Q. d. Sae !t)nbt noc^ mutter ^aBen bifcn namen fetter nic^t ertnelct, ^onber
bcr enget l)at l)n Dom filjmmet bracfjt. SÖcrben fic ben enget angretjffcn, S,]o
iD^rbts ©abriet got ftagen: l'ibcr got, Ser tct)fcr, ^apft loollcn bifen nl)amcn
JCfritg (Mc^t) 24 teufet (wtjt)
20 SPtcbigtcn be? ^atitei 1531.
R] Imuc pnoniin teuere pro S|alvatore, fo feien» mir jornig iinb laffeti bie büd^fen
nfigcIjCU. Nobis consol[atione pleniim, quod ab hominibus non sit inditiim,
sed deiis imposiiit. Quidquid liic loquitur liomo, hoc plaeet deo, Ut Ioli|anni.s
3ot). 5, 23 oap[ite 5 legitur. iSi liunc liabes pro S|alvatore, scito te patri facere lionorem
unb ift bir @ott I)oIb unb fietn jorn ha. Si vero non habes pro S|alvatore
et putes tua p|eccata niaiora, tunc incertis|sinnis, quia deiis nullibi dixit,
<piod tua opera sint tuus Salvator, Sed hie ^oftu ®ott gefangen in suis
])romissis, quia deus raet vocat K. Hoc est nomen, quod iiodie datum et
servit ad iioc, ut, qni credit aliam v|itaru, sciat, nbi ah'ani vitam inveriiat.
1. Lex abrogatur. 2. quod ipse Sjalvator nnb "^elff un§ öon funben.
1 teuere r in agnoscere s}} über nut sielä imcr ^in sj) 2 Nobis bis quod
durchsh- sp dafür Sogffltn ttöftcn luiv bn§ bc§, ba§ bcm tinb ber nomc 3^c(u§ sp rh 3 über
imposiiit steht ^at§ gcl^ciffcn SJ} nwk iniposuit steht ei sp nach liomo steht Hunc audite sp
4 naih honorem steht Qui honorat filiuni, lionorat patrein, qui misit illum sp rh 5 nach
jovn steht ift sp nach ba steht IDttä fd^abet birä bcnn, si totus niundus irascitur sp 6 nach
maiora steht esse quam vt possit te iste puer ab istis liberare sp vor quia steht es sp
7 nach liic steht s! in Jilium credis sp 8 über vocat steht eum Saluatorem sp nach
datum steht est puero sp 9 nach v|itam steht futurara post lianc sp nach inveniat
steht nempe apud puerum qui vocatur Ihesus i. e. Salualor, §cilanb sp 10 Lex abrogatur
durchstr sp darüber Dom U6e( ctlofctt sp zu 2. steht Breuissima summa vtriusq[ue con-
cionis. Prioris summa est: Christus legi se subiecit, vt credentes a maledictione legis libe-
raret, posterioris summa est sp r nach funben steht Bnb oKem »bei. Simon, sp
N] nic^t Mafien an Gfjrtfto. 630 h)t)rbt ben got be§ fpil§ e^n enbe ntad^en^ nnb
tu^rbt ben n'^amen üor l)t)n Befc^ucjen. £a^ fic ftuvmen. SöoEen fic mtjt
nn» bifcn ^eljlanbt nic^t I)ü6en, ^0 juvncn fie, )Dt)r Itjoüeno t)^n fet)nen bang
lüiffen. 2)er nl)ame fte'^et bei) un§, ben ^aben fie nic^t ertic^tet, ^onber ift
öotn r)l)mmel fummen, antequam conciperetur puer. 3?i| fidler, got ^elbt
bife fl)nbt e^ncn ^e^lonbt. @r toljrbt bor bic^ ftart! gnug fe^n. Non opus
erit tibi alio auxilio et azilo praeter hunc lesum. Ideo si prenieris Omnibus
adfliccionibus, Die: ^c^ tüe^i no($ e^n Sefuni/ ben mt|r got gegeben jum
^e^Ianbe, ber to^rbt m^r tooü l^elffen. Haec est eflficacia nominis Jesu contra
omnes insidias Satlianae et qui prodest ad futuram uitam.
12 Nomen lesus celitus demissum ro r 13 bifcn (nidjt) 20 unten am Seilen-
rnnde steht De nomine et efficacia Hiesu ro
') be? fpita ci)n fnbe macl)tn rifl, Thiele Nr. 127.
*Jit. 3 [5. ^oiiuat]. 21
3. 5. Saniint 1531.
R] In Vigilin Epipliaiiiae.
Hoc f|estun), bo» l^eut eingebet, ideo servatur, ba» 4 ftiid bvinncil
6eb|enrft iiiib I'cgfjct. 1. est bai>ti,siinis tloniini noslri, ftc fcl) gleirf) gcfcf) c()Oii
nuff bell l)cutigen tage ober ?c. scril)itiu- jc. ba-s mau bie lan]] ]n begeljeti.
5 2. quod bcgt)et, <itii ber ftern evjcfjicnen et istis in divite Arabin. Ideo Graeci
vocaiit Ej)i|)h|aiiiam, ((uod iiova lux in inundimi. 3. qiiod begef)ct 1. niira-
e[uluni doniini nostri, quod ex aqua jc. et suam gloiiain ut Inh. 4. ftlld ift, 5"').
quod bie 3 !^eiligcn !onige evl)et unb feiert, quos Reg|es Caspar, Baljthasar.
1. t)at man fehler untev ber 6|nnc! lafjen liegen, qianquam sit praecipunni,
10 sub papiatu nie ein gratias gefpro(^cn. ®a§ 5tnbcr tft ein tocnig blieben,
quomodo Stella apiparuerit et g|entes ex Arabia duxerit g()en .SÖierufalcm/
haS 4. ^at burc^gegangen. Ideo dicta 'dies ber t)eiügen 3 fonigen'. Hinc
1 darüber sieht Ser Ij. 3 töniactage s/, -J i <■ in man Biet sp 3 1. c in Pri-
mum sp nach nostri steht Iliesu Christi sp 4','i scriliitur Ins ber durchstr dafür ©rfttidj
toi mon ficgcfjcn, toie fid^ in bet Sauff ß^rifti crjeigt [darüber offcnbotty Ijot bie gan^e gotttjeit,
ber »atcr rufft »om t)imcl, ba§ ift mein lieber fon, ber §. ©eift erfc^einet in ber geftolt ber tauben,
bet ©on lefft ftc§ Bon ^Blj^nne teuffen. 2. 5Begcl)ct man ^eutc. Wie ber s;> rh 5 et c in ift sp
istis c in magis sp über divite steht SJeii^ Sji Ideo c in Hinc sp 6 nach vocaiit
steht liuue festum sp narh Epiph{aiiiam stellt i. e. appitrationem reuelationem sp über
mundum steht illiixit sp quod durchstr s/i narh begebet steht man ^eut sp 1. c in
prinium sp 7 über ex aqua steht vinum l'ecit S]) über suam gloriam steht nianifestauit sp
über loli. steht oap. 2. sp 8 quod c in ba§ «/' «6er bie steht man sp über Kegius steht
vucaut sp nach Bal|tliasar sieht Melchar 67) !' 1. r und erij in Priinum de l)aptismo
Christi sp 10 nach pap|atu steht l)at man sp über gratias steht bafut sp 11 nach
.^lierufatem steht 3 l^at man 2 dominica post Epipha begangen de miraculo loh. 2. sp 12 Ideo
c in Hinc sp nach dicta steht festum hoc sp Dies 3 Regum sp r 12l22, 1 Hinc, quod
f in Kt dixerunt sp
N] IN FESTO EPIPHANIE DOMINI.
Festum hoc Quadrifariuni est. Prirao celebratur baptismus Christi,
15 @s fe^ gle^(^ fin bifem tag aber e^nem anbern gefc^ef)en, bo bei) lo^ itf)»
bleiben. 2. proptei- Epiphaniam, ubi Magis apparuit, 6t)ne ^rfd)Ct)nung obber
Offenbarung. 3. Miraculum primum in Cana Gallileae, bo er fel)ue f)erlicCel)t
bor ben Sunsei^n ercjel^gt. 4. 2)a§ man bie l^etjLligen iij {[ouige e^rc.
Primum hactenus oinnino est oblitteratum. 5Ran ^ot got mit fcl)n
20 mal bor fctjne tauffe gebandtt. 2. partem parum praedicarunt. Ita et :>'^''""
partem. 2)a» 4. ftuife !^at man grofe getrieben bon ben r)el)Lligen iii lonigen.
13 ro In uigilia ro r 14 Instituoio leriaruin istaruni ro r 13 geid5cf)C la^
über (bldjb) 19 ^at(§)
I
22 ^Pvcbigten bcä ^ai)xei 1531.
lil (|uo(l Col|oniae folU'U ligen et illic r)0(^ geeljvct unb l)abcu lüciiid) gelt
getragen uiib ein tivc^ ge'Biauet, et vix tres Reges t)Qb|CU tantuin tlies|auriun,
(luantiini illic K. et ditiores mortui 2C. Et vocarunt eos Caspar k. ^ä) Ia§
btiÄ nucl; bleiben, quod vocetur 'dies S|anctorum 3 Regiim, nihil nie niovet,
quod sie vocatiir, ba§ man nirf)t öcrgeffe bcv givoffen Ingen, bie auff baö fcft s
gefirebigt ift et tacitus bap|tisnuis Christi U|njer» ^nxn. Xa§ gefc^loe^e de
adventii 3 Regiun fyü man gcvn gel)OVt. Nescio, num bauern finb. Vidi eos.^
Qui nou credit, nou est haercticus, sicut ego fc^lueiiic^ credo, tanien iftä gut,
ut^ bevgefje fold^er f(^enb|Ucf)en lugen: alioqui iactant, quod prius nihil inipii
doc|uerint. 3)0« fol ein !oftilicf) bing f)ctfjen, quod sie 3 R|eges cv1)aben et i"
nemo novit, unde. Et nos credidimus DU aüe ftcgel Unb bvteff, q|uicquid
dictum de tribus K- T^bi est scriptum, quod bie XI taufcnt virgiines illic
sep\iltae? t)t)nt rauc^loc^.' Quod cuilibet sonuiiavit, ift auff bie !an^el !omen
et postea creditum et ex hoc mendacio ift ba§ groS gebett) * 3C. Et velim
adhuc, quod bem groben tolpd ÖoW nihil praedicetur quam mendacium. Ibi is
7 nach (oUcn steht fic fiegtoien |nn »nb ba sp nach illic steht finb jic sp nach
VKxUä) sieht Diel sp 2 vor firc^ steht auibcrmaffcn ein l)e«Iicö ©tifft sp 3 quantum
c in quantus sp danach bvan »ertaiict ift sp nach ditiores steht iam sp nach mortui
steht sunt quam viui fuerunt lii 3 reges sp 4 über vocetur steht festum hodiernum sp
5 ba§ (1.) durchsir sp dafür Et hoc ideo bo§ sp 6 über tacitus steht oppressus sp nach
uInfctS steht lieben sp 7 nach num steht 3 Vuesualici sp finb durchstr sp darüber
t'ueriut sp S nach credit sieht eos illos tres Reges esse sp plerique finb feer Weit
,111 gelauffcn gen 6oIn Bnb gctt »ot ouff geien sp r 9 ut c in boä man sp alioqui
durchstr sp dafür 5;cnn on ba§ papistae sp 10 nach erhoben steht finb sp 11 über
nos steht latui sp 12 nach tribus steht istis rusticis sp XI milia virg[inum sp r
13 nach rauc^toc^ steht ift§ gefc^riebcn sp nach cuilibet steht impostori sp 14 nach gtoä
steht fc^onc fterrlidie sp nach geielD steht gejcuget sp
') Luther war in Köln und hat dort Wein getrunken, erzählt er 153'J im Bibel-
revisionsprotokoll. [G. K.J -) nidtit zu ergänzen, vgl. Z. 22. "■) \^m raud)to^ V(jl.
Unsre Ausg. Bd. iO^ 511 zu S. 137, 18. *) Der Born zu Köln.
N] Fortassis efifinxerunt de 3 regib[us Coloniae sepultis. 6§ ^at ou(^ al|o bil
gelt getragen, ba§ 3 !omge lebenbig gnug t)etten. lüde appellati sunt pueri
Caspar, MelLchior, Bal[thasar, unb lafe e§ ouc^ ber ^el^Llige» üj Jonigen
l)el)ffen. Sed hie cousideremus nostram cecitatem, qui bis nugis de tribus
regibus credimus et fidei articulos admisimus. ^(^ ^«^ f^^ "UC^ gefeiten. 20
Sßeljfe nic^t, ob§ paloern obber tonigen feljn. @5 ift aber gut, ba§ tn^rs
iü(i)t Ocrgeffen ber grctulic^en lugen. Sicut hodie Coloniae tantum colitur
hoc festum super oumes ferias. ®§ ift !et)n ))ah)er, ber h)t)I l)n feljnem
ßontract etjne qnttancj Ijaben, et nos in i-ebus fidei tantas nugas credidimus
solo auditu. SßaS jnon nf)ur t)att borffcn crbenctcit, Wj I)at ntan gleubt. 25
17 nach gnug steht baruon ro 18 nach unb steht xä) ro Tres Reges ro r
Agrippina ro r 23 über fe^n steht A minori ro Atlende cecitatem pi-ioris seculi nugis
eredeutis ro r
Uh. 8 (5. 3aiiuat]. 23
R] lib|enkT au(l|iiiut et daiit pecuniain. iSed niiscM-um uubi.s aiulire Clirititiaiii,-;,
(liiod (antiim ineiidaciiiin fol \old)C lufli'ii öcftetigen. Cum nos locuiamur,
roadjcnS auff. (J§ ftnb tnibcn mib bojUi|irf)tcv. Ideo Ia§ »uir hai- anftcf)cn.
Eg<i piito verba in Knangelio: '()l)tulc'iiii)t ' n'. l)abcii ba^ fcft gcftifft. ?\oino'i"«"i). a. ii
i novit, unde venerint isti tres, et noii fuerimt Reges. @§ fol ^eiffen bev
f)|cil[i9en 3 fonigcn tag 311 fiinbcn iiiib fc^anbctt bcv Ingen.
SIMv fcljevnS boiumb: propter bapitismuin duinini iicstri. Sie anti<)|Mi
vocarunt unb gemeint. Sic sonat vetus eoncio, quod dominus baptizatus
lioc die. Si non factum, (et)t mir uidjtä brnn. Sed tnmen iii.«titutus dies,
11) ut celeb|raremus et begingen Christi bap|tisniuni. Ideo vocarem 'unfer» l)|ei"in
Souff tag', ut (5:^riftag, ha^ finb gute fieine feft et iiabent ben veci^tcn namen.
1 Quid vulgus libenter audiat *■/< r mich dant nle/it ctiani nji Jj2 über Sed bis
lugen sieht oben am Seitenrande Iliant niagi quam videraut stellam sequontes praeuiam,
lunien requirunt, deum fatentiir muuere. Lauacrum puri gurgitis coelestis agnus attigit,
peccata quae detulit, nos abluendo sustulit. Nouura genus potentiae aquae nibescuiit hjdiiae,
vinuDiqLue iussa fundere, mutauit aqua originem ' ai> 1 über niiserum steht Iiorrendum est sj)
iioLis c in nos sp Cliristianis <■ in Christianos sji 2 tantuin meiidacium c in tantis
ineudaciis sp über lugen steht blaspheinia sji fccftctigcu c in tieftctigct IBcrben s/i nach
loquamur steht veritatem sji 3 nach auff steht >uerbcn§ toi »nb totid^t sji über bo§ steht
\x liegen fefte sj) 4 nach verba steht baec sp über Obtulerunt steht auruni tlius
iiiyriham sj) nach Nemo steht enim sj> Obtulerunt ei aurum Jc. s/i r 6 über lugen
steht Icftettiii^en sp 7 feljcrnä c in feljetn sp darüber hoc t'estum sji nach nostri steht
Ibesu Cbristi sp 7jll Sic bis tag unt T nach antiqjui steht doctures Ecciesiae primae sp
Cur agamus ferias hoc die sp r SjQ über baptizatus bis non steht hymnus hostis Herodes
iinpie' sp S Antiphona sp r 9 btan über nichts 10 über vocarem steht libenter sp
nach ^[etrn steht ®otte§ s/i Baptis[mus Christi sp r
') Vgl. Corpus scriptorum eeclesiastiarrum latinoruni. Vol. X. Sedulii opera. Vindoh.
188.i hymnus II. Vgl. auch Unsre Ausg. Bd. IT, 16, 15. -) Ans dem eben erwähnten
Hymnus des Seduliiis, den Luther in seinem Lied SBol füvcf)ft bu, 3cinb ^etobe», |cl)t ins
Deutsdie übertragen hat.
N] Atque utinam hodie vulgo impio iterum promulgarentur nugae, fic lüeicn
c» hjett. @§ ift fdjanbc, ba§ man bic 6nftenf)el)t m^t folc^en Ingen öevfnret
l)Qt)Cn. Omne.s sapieutiss^imi doctores in nugis subnier.si sunt, stertuut in
15 suis nugis unb tPoEcn bennoc^ l)r Men long mä)U übel gct^an I)a6cn. Ego
miror, quomodo isti 3 reges ex Arabia in Germaniani venire debuisseiit.
6ä jol ber ^el)[ligen 3 fLonige tag {)el)ffen 31t) f(^mac^ unb fdjanbcn bc»
SSapftä lugenetn.
5ffi^v fcl)Ci'n iniprimis propter Baptismum Clu'isti. 3Ußo ()abenö bic
20 alten genennet, ut iu canticis buius festi videtur. S)o foI man begctien bic
tauff un[fer§ f)e|rn ß^rifti. Et merito deberet hoc festum uuncupari llnfcfa
§crn SauffStag.
19 feiern (w^r) über {n\)x) steht aber ru 22 Sßnfcrä ^ctn Sauffltog ro r unten
am Seitenrande steht Nugae Papistice de tribus Kegib^us ro
24 *13tcbigteii beä 3nl)reg 1531.
R] Cum sit baö ba-J l)Clil:it|ftutf , volimins ein »oenig ba lum lebcil ei i^iratias
a|gere deo ba für. Quis uovit, i, ij, 3 fiiit, 4110.S Reg|es vocant? Turci.
Sed uon deb|euuis tantiim andire, sed g|ratias a|gere pro tauff. De hoc est
iii.iiii).3,i3ff. .scriptum iu Matth. ca. 3. voluit bap^tizari. 'Sic oportet omnem' jc. ReceD.siiit
totiim textum Matth. 3. *
H|oe est Eiiangelium et te.xtus, qiii hodie debet legi, tt)en§ uä)t füll
c^corbnet fein. 5?enn Inir tooUcn hoc festum jc. Est dives Euaugelium, iam
3U lang, ut de verbo ad verbum }c. In genere pauca dicemus de baptisino
et te.xtiim raren.
'S}k fcligc Slauff be« I)|errn est initium totiu.s novi Test|ameuti, qula 10
hodie geenbet unb 6efc^|loffen vetus Testaraentum et cessaut onines pro-
mis[siones Mosis, quia, cum dominus baptizatus, ordinatiis doctor, dominus,
üiK. 4, u ff f urfte, qui etiam siium officium ceperit, ut Luc[as statim docuit, quod hodie
ift gefronet et doctor gemad^t unb off[icium befolljen uovi Testa[menti, ut sit
dominus et Sal|vator, ut angeli doc[uerunt. i5
•2 novit (quis) i, ij, 3 c in 06 it tj ober biet) nach fint stellt gcwcfen s/> 2/.S Turci.
Sed durchstr sp 3 riach sed steht etiam sp nach aigere steht ®ott toBcn »nb banden sp
nach touff steht S^tifti »njcrS ticbcn fiSrtn sp 4 über Matth. steht in fine sp voluit
bapi^tizari durchstr sp dafür Tuuc venit Jesus ex Galilea ad lordanem K. Recensuit c. in
Kecitauit sp locus de baptismo Christi sp r Matth. 3. sp r 6 nach legi steht et
e.\plicai-i populo sp 7 nach jc. steht loibct aiiffvit^tcn, Begeben Onb bauon (itebiflcn «;) nach
iam steht ift§ sp S nach je. steht ben Scjl ouficge a/i 9 et c in woüen «y< nach
te.xtum steht mit sp 10 Baptismum Christi esse iuitiuni noui Testamenti sp r 11 nach
hodie steht ift sp III12 promis[sioues Mosis durchstr sp dafür promissiones populo Israel
factae de politia mosaica sp r 12 nach ordinatus steht est sp 13 über furfte ste/U
dan. 9. sji ceperit durchstr sp darüber tunc incepit sp nach Luc^as steht i sp docuit,
quod hodie c in post baptismum docuit. Hodie ergo S2> Luc. 3. sp r 14 nach ift steht
er sp oftliciura durchstr sp darüber ift im sp nach ticfot^cn steht officium sp 15 angeli
docLuerunt c in angelus pastorib[us indicauit sp
N] De iilo baptismo loquemur pauca cum graeiarum accione. Sßljr hit
\\\ Jjaincrn fcfjtüeigen, fonige fparen unb Ijm grabe laffen ligen. Un§ lcl)t
aniatui.s, i3ff. marfjt an bei Siauffe ß^rifti. ©aöon fielet alfeo Math. 3. Quomodo
Christus a Joanne voluit baptizari. Lege ibi verba, Sßie fid^§ ^oonucS
lüegcrt. Vide ibi acta. S)a» ift ttju ßuangelion, bos ^eute folbc gehalten ^0
inerben, scilicet de baptismo Christi. @§ ift et)n rc^d^ ©uangclion. Ideo
pauca de baptismo loquemur.
S)ie feifie tauff ift ber anfang Novi testLamenti. .g)eute uff bcn tag
finitum est vetus te,stamentuni. Ibi cessavit Moses et prophetae. Christo
baptisato factus est doctor no[vi test[ameuti. @r ift ftuj Iju bic iBuften 25
gegangen unb toiber craufe. |)eh)te ift er boctor lriort)cu unb has, Bercljbt^
18 Quomodo (loaunes) 25/26' Sic bis ^clutc mit ru Fructus baptismi Christi ru r
») = Barett.
'Jh. :! [5. goiiuot]. 25
K| Hacteuiis taciiit et al) homiuibus et aiigelis l)at lajlcil fiigi'H, iiuod sit
(lomiuus et S|aIvator. lain liodic gicifft ci" breiit mit ber t^at. Ideo liodie
est dies 1. novi testa|nieuti, quod P|aulus voeat toiiipns gratiae et bci" V|C(f)t ^"■*' i'
neh) ^Jöl'ftag. Prins fnit t_eiuj)iis legis, mortis, peecati unb unginab. lain
5 verum iiaberaus principem, ber !^e6t an non solimi novum tempus, sed etiam
mundum, ut, quando sol crfiirbiidjt , g£)ct ber tag an. Omnis dies hodie
angongen per iioc, qnod Christus baptizatus est.
Et hoc indieant verba e coelo. Quod aud|ivit Ioh|annes, est testi-
monium de coelo, quod aperitur, 'Et columbam'. Ibi ungitur ut in Esa|ia: »iattt s, ir
10 'Spiritus doHiini super nie' k. vide Textum. Hoc signifieat ba§ '^exlic^, 3tf-6i, i
f(^6nc, Ö)Ott|ltc^ geprengc, quod pauci vlderunt. Pater 3eugt et s[piritus s|anctus
mit ber tl^at, quod ei sit jc.
Hoc est 1. ftu(f, ut sciauius nos feriari bas I^erlid^ opus, quod Christus
baptizatus jel) institutus ein {)crr et doctor totius niuudi, ha5 baixd 2C. Xa^
15 fol nu unjer freube jctn. »Sic enim uon iuspicienda hist|oria, propter euni
1 vor tacuit steht Christus s/i über Iioniinibus steht 2 sp über angelis steht 1 sp
nach fagcn steht bnb JJtcbigen sp 2l3 Ideo bis testaLiiienti unt 3 l. c in priraus 671
1. dies noui testamenti sjj r 4 über mortis steht condemnatiouis sp 6 Omnis durchslr sp
nach dies steht quem dominus ipse fecit ps. 118. ifi sp 7 nach Christus steht qui est
So! iustitiae sp 8 Hier Et bis e steht oben am Seitenrande Ex cap. 3. Mattliaei sp nach
verba steht quae sp nach coelo steht sonant Hie est filius meus dilectus zc. sp Quod
c in quae sp nach loh annes steht et alii astantes sp S/y narh testimonium steht prae-
clarum sp 0 nach Et steht vidit Spiritnin dei desceu[den]tera tanquam sp rh über in
Esa|.ia steht scriptum est sp Esa. 61. sp r 10 über Textum steht cap 61. sp 11 über
pauci steht uon sp über jeugt steht voce sp 12 über mit ber steht in specie colunibae sp
121 13 ei bis 1. durchstr sp dafür ber Jo im Sotban fid^ teuffen tcfft a Johanne, bet Welt f)eitanb
fct). Sa§ ift bo§ erftc sp 13 ut c in ba§ sp über feriari steht hodie sp 14 über
institutus steht eingcfe^t sp über iatxel steht rot sp nach barret steht ^ot im ber tater
^cut ouffgefe^t sp 15 Sic enim non c in Non enim sie sp nach histloria steht quasi
propter ipsum Christum sit scripta ic. sp rh propter eum durchslr sp
N] Bcfummen. Qu! hactenus tacuit, bcr untcrlrljnbet fid^ m^t ber t^ot [ct)ucä
ampt§.
3)rumb ift ^eute bcr recf;t 3lclü jor» tag, S)e§ nctt)[en teft[amcnt3 tag.
Tempus graciae. öie friert unfcr furft erfur unb ma^t cljn nett) üolt unb
20 lef)r. Sicut sole Oriente novus dies oritur. Ideo textus dicit: Joannes audiit
voceni, vidit columbam. Ibi est testimouium de celo. Ibi ungitur Christus
spiritu sancto, ut Esaie 61. dicitur. £)o \\i ba§ f)erli(^e 3«ugni§ Patris, 3ci. 6i, i
Spiritus sancti de celo. So gel)ct3 an ba§ rechte tücrgf ber ^prebiget. I^o
gret)fft er m^t ber tauff an fel)n ampt, scilicet ut sit doctor tocius muudi.
25 ®ai fol groffe tnunber unb freube feljn. Nam haec historia non propter
18J19 ffirutnb bis §ie unt ro Ser redete 5ie>t) i^or§ tag ro r 21 über voceni steht de
celo sp Testimonium de Christo ro r 22 nach dicitur stefit Spiritus domini super me sp
26 5J.'«bigtcn bc§ ^aijxti 1531.
HJ luiu seri|)tiim nee praedicatum, seil jiropter nos, (piia (.•o!|iiiiil)a, (]iraiii vidit
Iohan|iies, et vox, quam aiidit, g^ct m\ä) et te an. Noii indiget voce et
col|umba Christus, ut audiat et videat, .sed milii, nisi audiero et videro jc.
Sie praedicauius unb loBen unb bantfeii (i)ott bem alilmec^tigcn, <iuod hunc
S|aivatoreni nobis dederit, coronaverit, unxerit, S[pirittis s|auctus est noster, 5
test|imonium dans cordi nostro, jiater et fi|lius unfev.
Xaä ift ein fcft bc5 5lclüen Scftaiments nnb netoen ^ax5, neoipe bc§
C(ciftl|tc^en netoen ^axs, ubi alius sol. Non ut secuudum Ro|aianos nelD '^ax.
Ibi nett) 3iar: faeit Christus solem, qui egireditur et lucet praedicaudo et
factis. Ideo fo(|Ien toir unS fielucn be» tjOge« et apparitionis spiritus et i«
vocis et S[piritus s[aiicti et gjratias a|gere deo, quod hoc tempore vivimus,
ba 6'^riftn§ ift boctor toorbcn, gctaufft, ha sipiritus sjanctus erfd^tenen et
cul|umba ap|paLruit, quia luibis factum.
Xoii. 11,25 Sic scribit etiara pjropheta Da|aiel, ba er bic tüoc^cn jclet, bo» nod)
400 jar Bi§ auff ß^riftt jeit furften, nimpt ftc^ an beä ampt-S, prius obe- 15
1 scriptum c in scripta sjj praedicatum c in praedicata sji danach propter ipsum sp
2 nach Iobaii;ne3 steht et alii sj> 3 nach mihi steht in consolationem ostensa est ista
reuelatio sp !c. erg zu oculis cordis, non prodest mihi Christus, de quo dicit pater Hie est
filius me^us dilectus 2C. s/> nach Sic steht ergo sp unb (1.) icegradiert 6 dans cordi
nostro sp an Stelle eines nicht mehr lesbaren radierten Wortes nach fi|lius steht ift sj)
T nach ift steht nu sp S über sol st^ht ortus est sji ut bis Rojmanos durchslr sp dafür
est bcr SRomer netne» ior, baä angebet am crften 3anuatii sp r 9 nach Ibi steht ift ein sji
faeit bis solem durchstr sp dafür bn§ 6(jriftu§ bic Sonne ber gered^tigteit onfe^et sp prae-
dicaudo c in praedicatione sp 10 über factis steht miraculis sp lOjll et (1.) bis deo
durcitstr sp dafür ber Offenbarung ber ^eiligen bretifoltigteit ba ber Bater fic§ ^oren tefft »om
§imet, ber ©on fid§ teuffen tefjt, Sipiritus sanctus in specie columbae apparet. Pro hac reue-
latione admiranda et consolantissima debemus deo gratias agere sp 12 nach et steht in S2>
13 columba c in columbae sp danach specie sp 14 nach bie steht 70 sp Dani. 9. sp r
15 nach 400 steht Onb 90 sp E^rifti c in ß^riftum sp jeit durchstr sp darüber ben sjj
nach furften xteht fet) fji über nimpt steht S)a sp nach nimpt steht et sp
N] Christum, sed propter nos scripta est. Vox illa, columba illa ge^et 2ioannc§
ntd^tö an, feonbev m\)x tft§, ha--} xi} bie ftt)mm f)ore unb le^e bi^ gefc^ic^t,
S)ag ic^ gotte bancEe, baj cv uns bijen Ijeljlanbt l)n5 loerg! gefacst, qui nostri
caussa hoc suscipiat, ut habeamus deum patrem et spiritum s[anctum, «jui
nostri sunt. S)as ift bag vec^te nett) jfjar gegen ba§ alte 3at veteris testa- 20
meuti. 3ene§ 9leh) \^ax ift ber Stromer nett) '^ax. Hie autem Christus fulget
verbo et opere tanquain sol. Ibi apparet vox patris, Spiritus s[anctus et
filius fit doctor. 2ßl)r foßcn got banden, ba« 'm'^x bife 3cet)t erleBct Ijabcn,
San. 9, 25 Ubi Christus suum imperium coepit. Ita Daniel 72 iiebdoniadas describit
16 nach illa (1.) steht de celo sp IT feonbet 4i« ge|(^ict)t unt ro nach ift§ steht
gcjc^rieben sp Propter nos scripta hec historia ro r 19 patrem (filiuni) 21J22 Hie 61»
vox unt ro unten am Seitenrande steht Ti&et tag 5ft ba§ .Rechte Dfcttj j^ar ro 24 Danielis
raciociuacio usque ad Christum principem ro r
91t. 3 [5. aonuat]. 27
K] (l|ierat |)arentib[us et fecit in domo ut aliu.s |)iicr, bcm iiic{)tü 6cJDU)eil, ergo
vivit lüie ein onber fc^lec^tct; !iicc^t, bem gor {ein ompt befolgen, et aliis obedit
et facit, quod doniiniis et domina iiissit, lioc servat usr][ue in 30. anmiin.
lani nou sie loquitur ut antea. Sed 'mulier'' loh. 2. Jüar et auS ex obe|dieiitia. 30I1.2. 4
s Ipsa mater obedit jc. quia iam vox de celo gefallen: 'Hie' k. Et lohiauuiwatiiia, ir
datur ein Iretter jeuginis de eo, sie: 'Super quem videris', et priora. 810300.1,33
(juod s|piritus s|auctus veuit super Ciiristum, t)cift l}f)n, ut sit doctor et
audiatur, q|uicquid rebet, fol gerebt fein.
Sie istis pompis ift l)m nntev luovffcn oiunia, quae in terris. M|ose
•" gfe| fol tDeid)cn. Cesar habet etiam leges, loa ge^en, sed funnen ben Icuten
nicf)t l)elffen, sie omnes sap|ieutes cum sapfientia et leve nihil, fur^ oUe§
unter ben man gettjovffcn. Qui v|ult ergo dei gratiara et propicium patrem,
bei' fncf)-3 bei) bem, quia 'hie filius mens', fein f)et|, luft nnb molgefiallen
fttjen in bev perfon. Si acquirere debeo, miiy icf) ntic^ an bie perfon fjcngen.
IS Ergo deus an !|cinem menfi^en in toto mundo Ijat toolgefallen. Ita ut (Jfjviftu»
i ut c in quod sp nach puer steht et adolescens ap nii^t§ durchstr sp dafür
fein öffentlich ampt »/) nach befotljen sleld ift "p 2 vivit c in iuit ej) et c in qui sp
4 mulier durch-ilr -iji darüber Quid niilii et tibi mulier? sp nach obeldientia steht matris sj)
loan. 2. quid milji et tibi mulier? sp r ö über je. (1.) steht iam sp nach iani steht War ••■/(
nach Hie steht est filius meus sp 6 datur c in datum est ep nach sie steht sonaus sp
nach videris steht spiritum descendeutem sp 7 nach sianctus steht qui sp über venit
steht descendit sp 8 qtuicquid durchstr sp dafür toai et sp 9 istis pompis c in isla
pompa sp über ^m sieht Christo sp über terris steht coelo Phil 2. sp 11 nach sapjieiitia
steht sua s^ nach nihil steht possutit iuuare conira peecatum «/J 12 nach gratiam stellt
cousequi sp nach patrem steht habere sp lu.xta illud Omnia subiecisti sub pedes eius sp r
IS nach bem steht de quo pater dicit Hie est filius dilectus meus !C. sp Hie est filius meus
dilectus sp r 14 nach debeo steht liberationem a peccato, morte 2C. sp nach l^engen stelU
quam vocat pater dilectum suum filium sp 15 nach tootgefaöett steht quam in dilecto suo
filio sp ut c in ba§ sp
N] a devastacione templi usque ad praedicacionem Christi. S)en bor bem 30 '""
jore ift er el)n !l)nbt, jcimmer Inec^t gehjeft, nulluni adhuc habuit officium.
Trigesimo anno iucepit suum officium. Do toax er n^mme untert^an, ßonbcr
fie Inurbcn \)i)m untert^on. Nam Joannes dicit se accepisse responsionem
20 hunc esse, super quo videret signa de celo, ®a§ bifc jel^c^en folben an ^ceijgen,
quod ille sit, cui omnia sint subiecta. ^Rtjt bem gefc^rel) Dom ^t)mmel fl)nbt
l)m alle bing unterlnorffen. Ibi Mosis sapientia, doctriua tocius mnndi nihil
est. (Sie tonnen un§ ni(^t l)elffen. Sßer bifen met)fter "^at, Der :^at got ,^um
öater. Quia dicit: 'In quo eomplacui.' ©ol iä) gote§ iDol gefallen l)aben, rDjiitih. 3, 17
85 ^0 muß ic^ bifen fon ^aben, Ita ut in mundum per Christum veniat 2;ie
17 nach t^nbt steht c^ne geftatbt e^ncä sp jcimmct tned^t c in jcimmct tne^tä sp
17118 Trigesimo bis %o unt ro 18 gonbci (et »> 20 esse (qui) 21 Christo omnia
subiecta ro r 24 In quo complacui ro r
28 ^prcbigten beä 3al)te-3 15ol.
R] Jol bringen in nuiiuhmi talem cloct|nnara, qiiae faciat propitiiim deum, ut
idem verbiini audiat, quod ipse: 'Hie est fiiüiis." Hoe enim non ju beuten auff
fein leib, sed ad q|iiodcunque, quod dielt, q[uasi d|icat: Ijaö ein i^lic^er acf)t
brauff, quid is dieat. Quando dieit Ciu-istus: las birfj taiiffen, crede 3c. Si
eredo et aeeipio, fo g'^ct bol t^evlic^ tnort ouc^ über niic^. £a§ ntic^ beinen s
meifter fein, tum sequitur, bn§ er. Ideo g|ratias aiganius deo, quod hodie
bcgf)en bie I|iebe tauff uinjery i'pi&rrn, qui fixetus doetor et öal[vator, et dis-
eere dcbemus, ut aiiam doc[trinam non suscip[iamus neque alterius S[alvatoris
aud|ianuis quam huius nee opera intueamur quam Christi. Ipsi insti|tuerunt,
bay man opffert, ut ipsi R|eges oljtul|eruut, unb [jaben laffen ligen, ut iam lo
praedicavimus. Si vis coram ettoad gelten, ins])ice luiic in os et nianus, er
ift ba§ I|ieb ünb, lra§ er tljut unb rebt, ba? ift lüol getf)an. 8i hoe, non
veuisset impiuni festuni in niundum. (5§ folt allö unterbl[tben fein, qiuie-
1 nach quae stellt audita et credita sp rli loh. 5. Qui audit sermonem meum et
credit ei qui misit MK, habet ritam aeternam jc. sp r 2 über audiat steht credens np
über ipse steht filius sp über enim steht dictum sjj 3 über fein steht ß^tifti sp über
dicit steht Christus sp nach d|icat steht patcr sp 4 über is dicat steht filius meus sp
416 crede bis er c in crede in me, lal mid^ beinen meifter fein, Accipe, cometle, hoc est corpus
meum. Si credo et aeeipio, fo g'^et ba§ ^erU^ Wort oud^ utier ntid^ Hie est filius meus sp
6 nach Ideo steht debemus sp a erjr in agere sp 7 nach §|Srrn steht Hesu C[hristi sp
TjS über discere steht hodie sp 8 ut c in quod sp aliam c in alium sp doc erg zu
ductorem sp über suscipliamus steht eligamus sp über Sjalvatoris steht verbum sp 9 nee
opera durchstr sp dafür quem pater nobis de coelo constituit doctorem Hunc audite et nullius
alterius opera sp rh über Ipsi steht papistae sp 10 nach man stfht ^eut sp lO'ill ut
iam praedicavimus durchstr sp dafür bie trofttic^e cvfd^einung bcr bifiliä^n breifoltigteit über
bet touffc Gljrifti Bon h3el(^er roir i^t (jrebigcn nempe hoc modo sp rh 11 nach coram steht
deo in coelis sp inspice bis manus durchstr sp dafür fc^ato bem ©on ouff feinen munb unb
:^enbe sp 12 nach bo§ (2.) steht ift rec^t gerebt bnb sp ift (2.) durchstr sp 12J13 hoc
bii mundum c in haec doctrina tradita fuisset populo Christiauo, non inuecta fuisset in
Ecclesiam impia doctrina Papae et festum illud de trib[us Regibus colendis sp
N] fruntUc^e le^r, 2)aö got oud^ et)n luol gefallen an un» fol ^aben. Nam hace
verba: 'In quo complacui' habeut emphasiu. Q. d. f)abt acf)tung uff l)^n. is
2Ba§ ber menfc^ rebct, t^uet jc. ba§ gefettet m\)x öolt, ideo audite, adherete
eius verbo, tune eciam eritis in beneplacito dei. S)a§ taftS un§ merden unb
got bancten, loie 6t)iiftu§ ^eute buri^ bie tauff e ift Soctor, leerer toorben,
ut nidlum alium doctorem acciperemus quam hunc solum, qui deo placet.
Valeant, qui haue illustriss[imam historiam repiidiarunt et uugas de 3 regibus 20
produxerunt. L'iber, iDÜftu goty Inolgefallen f)aben, Respice iu iumc doctorem.
2)er ift ba§ übe fljnbt, ber !an§ jnl)t leeren unb t^un nid^t öerterben. Si
hunc doctorem considerassemus, ^ie ^et)Lligen 3 fonig folben nic^t tegcn (Joln
15 In solo Christo placemus deo ro r 21 Qui doctorem Christum habent, non facile
impouunt ro r
9lt. 3 [5. Sanuar]. 20
R] quid doc|uerunt papa et raonachi. Sie funncn lüdjt Qiiffbiingen ein \ol<i)tn
fiegel unb 6|rieff nee Friauciscus nee Do|raiiiicus osteiidet placere deo opora,
quae fa|ciiint. Sic orancs Episcopi non possnnt ostendere ferias servandas
3. Regjuni placere deo. 2Bcn§ @£)riftiiö nid)t rebt, ifts erlogen JC. Si vero
:, dicit, fo f priest unfer .^|err ©ott ba 3U fein ^a hjort unb pfeifet in adlioc:
'Hie est', Sßie ein tjeiiid) fjvcub, Incr c-- fnnb fd}mndEcn unb jieveii, qnod
ogo misor homo fol lüijfen, quand(j hiiuc viniin f)ove unb laS nüv fein \wxt
gefallen, ba§ ©ott fol im t)imet oben larfjen et diicere: ^sä} ^ah ein (jev^iUdf)
iDotgcfiaUcn an bir.
10 Hoc g|audium est ine.\-pr|essibiii.s. Hoc 6egef)en lüiv, quod nos stiilti
finb geraten bot ^nn ein fc^|löar|e tappen, alius jc. Et sie iiodie unb lüollen
bie leut et adorant bnä, nihil de his E[iiaDgeliis praedicatum et postea
pap[a in fein tredE gefallen. SBenn bo(^ bie groben (Janoniften l)etten bie
leute gefurt auff ben bauc^ unb gelt, sed periciiluin animarum. Sa» ift bcr
15 leib|ige, greuliche teuffiet, per quem ba§ I|icbe E[uangeliuna snbmersum. Qiii
1 ein ]olä)tn durch«tr xp 2 nach bjrieff sieht (olc^CV iic lere */* 3 lerias dnreln'lr s]>
darliher festum sp servanda« c in servandum s;) .3 adhoe durchstr sp dariiher ba ,)ll xp
n nach est steht filius nieus, Wie ein fltojfe ^etvli^e fteubc, etjrc unb gnabe ift bog, locr fie mit
^oc^ ad^tcn, (ermüden sp SBie bis fd^mucEen durchstr sj> T über virum sielä filiiim dci sp
H nach djicere steht Sllein liebet Son sp 10 est c in ift sp inexpr^essibilis dnrchxir »/<
darüber Dnauffpted^Iic^ sp nach Hoc steht gaudium vere nostrura, si credimus in filinm sp
nach stulti steht hac salutari doctrina oliscurata et prorsus deleta sp 11 nach fd^ Wottje
steht gtotne je. sp über alius steht in alinm sp nach liodie «fehl insaniunt sp 12 et (1.)
c in nod^ boju jtoingen vt sp adorant ein adorcnt sp V2ji:i niliil ii^- gefallen durchstr xp
dafür Sßor biefet 3eit, ba bie Icftetlic^e lere be§ Sapft? im fci^roang flienge, »arg fein Wunbet,
bo§ fie be§ S3a|)ft§ breJ angebetet ^o6cn, Stbet fie i^t bo^in ju awingcn. ba ba§ ßuangctium fo
^eHe leuchtet, ift(§) onmuglic^ sp 13 über :§etten steht Bot biefet jeit xp Canonistae sp r
14 nach gelt steht ttjet bet jamer nod^ ju ettciben geWeft sp nach animarum steht Sia§ bie armen
leute gebod^t ^aben bie feligfcit ju ettangen burd^ be§ Sopftä leuffelS lere sp li> teuff m/
sp zu teufftic^e danach lift Bnb gtiff sp über subraersura steht bntergangen ift sp
N] fumnten fetjn, Non credidissenms Papac erroribus, Slßljr l)etten oUet)ne uff
bifen el)nigen leerer gefe^en, äßai er rebete unb tf)ete, ba tocr getuif^, onmia
alia ei essent suspeeta, quae Christus non diceret, 3ä5er ha^ feft U)ot fonbe
anfprec^en, bo§ toer§ tuert^. Summa: qni Christum suscipit dilectum filiuni,
20 ille debet deo placere patri celesti 3C. 3)rumb 'i>a bin nur bifeen ^on l)aft
gel)ort unb angenommen, brumb gefelftu got. Valeant, qui hunc Christum
doctorem reiecerunt et beneplacitum in Cappis, ptotten et meritis quaesierunt.
C;ontemsimus Christi doctriuam et incedimus in Papae decretalia. ®a§ ift
el)n gretölic^e le^er, quae consciencias confudit et sinceram doctrinam oblittera-
'A vit. Ibi non dicitur: 'In quo complacui', sed dicitur ludignacionem Petri et
Pauli K. q. d. ^a bife tüortl) Pon g^rifto fl)nbt langft gerebet, nihil valent,
20 bo(§) 21 In solo Christo dei beneplacitum ro r
30 ^rcbigten be? 3a^tE§ 1531.
Rl legerunt hoc E|uangelium: 'Hie est fi|liiis', dixerunt: tt)0§ ge'^et ITttC^ ba§ Ott?
ift nov 1000 Marien flcjc^;cf)cn. Non vitlcrunt, quod ista verba diirant in
aotPrmiii). C'erte ipsiiis verbum f'nit eo, qui ci-ed|unt. Cm- ergo condem-
na[veruiit et iiou bviin gcbac^t? 3)a'3 ift baS netn Seftoimcnt, quaudo credo
istum puellum natum, tuuc placet deo ()er^Ii(^ hJol, quia Christus l^at§ s
geftifft, de (jiio dieitiir: 'Hie est' jc. Cur non laetus eo ad 8ae|ramentum et
d|ico: haec sunt verba Cln-isti, de quo Christus: 'hunc audite', 'In quo' jc.
Item omnia verba onininm statnum. Ibi semper ftel)et ba§ jeugint'J ba Bei):
ia^ ftub bic Irort, bie mir tuoIgefiaUcn. Sic q|uicquid facimus secundum
eins ord|inationcm unb ticfclil), tl)un lüiv nic§t m^CV quam quod deum leti- lo
f|icamus et angeli et so! mu§ Ia(^cn. Hoc est occultum. Non possum eloqui
nt dignnin btc tveffilirfjC, ()Crlic()iC Irovt. Velim, ut scriberentur uvxi bie %auf\,
^ixä) unb um6 nUc Uiort, quae Christus est locutus, qnia I)at§ ja bvein
1 nach legerunt steht illo tempore sp nach fi]lius steht raeus dilectus 3C. sj' 2 vor
ift steht 2>t§ sp neben 1000 steht 1500 S]> 3 über ipsius steht Christi sp eo durchxlr sp
dafür propositum et scriptum iu consolationem eorum über cred|unt steht omnib[us tem-
porib[us sj) 3j4 condemnaLVerunt durchsir xp darüber neglexerunt sp 4 non c in
^oBen sp über bvan steht nic^t sp Sa§ ift boä nch) durchstr sp dafür ©0 ift nu bi§ ber
teilte firouc^ ber terc bc§ nelucn sp lefta erg in SeftomcntS sp 5 nach natum steht esse
Saluatorem meum sp Christus über (deus) daneben filius dei sp fjatä c in ^ot bo§ sp
danach neW 2efto[ment sp 6 über dicitur steht filio sp Hie est c in Hunc audite sp
nach Cur steht ergo sp über eo steht accedo sp 7 über verba bis hunc steht Accipite
comedite Hoc est corpus meum sp Christus durchstr sp dafür pater dixit nach quo steht
niilii bene complacui sp S nach verba steht in quib[us describuntur genera vitae a deo
ordinata, vt sunt parentum, liberorum, magistratuum, subditorum, seruorum, ancillarum sp
omniuni statuum durchstr sp 9 über finb bie toott stellt filii obedite parentib[us vestris sp
10 über eins ordjinationem steht Christi et Apostolorum sp 11 nach mui steht baju sp
Hoc est occultum e in Haec verba sunt abscondita corara carnalibLUs hominibus sp
12 nach toort steht Hie est filius jc. Hunc audite sp nach scriberentur steht biet ben 31ltat,
ba bo§ ©octatnent gercid^t hlirb sp nach Sauff steht SmB bic sp Hie est sp r IS nach
Rvcä) steht tomB ben <)rebigftuct sp nach Christus steht et Apostoli eius sp est durchstr sp
locutus c Hl locuti sunt sp nach quia stellt er sp über \a brcin steht Hunc audite sp
N] quasi haec verba de Christo non perpetuo permancrent. Nam haec verba
sunt efBcacia ineternum. S^eii bie tauffe ber !pber ift mec^tig unb scimus 15
illum baptismum in verbis Christi efficacera. Ita omnia verba Christi sunt
efficacia ex hoc testimonin jiatris de Christo. Den tt)a§ 6{)riftu§ gefügt Utlb
gegeBen f)at, ift gecäiret mt)t bifem gecjeugnis be§ üater§. Ergo si iilis obe-
dierinnis, scimus dei beneplacitum esse. Den ha^ iDOVtf): 'S)a§ ift me^n lifiev
§on, t)n bem icfj iDolgefafien t)a6e' folben gef(^ri6en fel)u um6 alte hiovtl) unb 20
toertf 6^rifti ita, ut, quicquid diserit, fecerit, dei placitnm est. Ergo illi
obediemus. Ergo discamus hoc festum celebrare, scilicet baptismum Christi,
17 Christi uerba et opera hoc patris testimonio efficacia ro r
9Jt. 3 [5. 3aitUQt]. 31
I(] gc6rad^t. Si anditis filii verba et videtis opcra, fo jet)ct t)[)V iniv mein f)ev^,
Joolgefiaüen. 9Umpt ^in bic ^eCe et q|iiicquid est mali.
Ideo disce hoc filio jhj cf)r, (ob iiiib bauet unfcv5 .S3 Gvvn, quod (iicatiir
dies bap|tismi, In quo ceporit ()cil flottidjcv gtiaben uiib banu|f)crlßigfcit luib
6 pxn cessavit et lux nova orla, qiiae dat omiiia bona et prinoipiiini nuvi
Test|araenti et abrog|ationem veteris et ablatum p|ecca(uni, mors, Satan.
Ideo dieitiir lriQrI)aff[ti9 nelü ^av, qnod Christus ccperit. Vocare potestis
ber 'i Ijciligcn tionig ju fd^mad), jc^aiib Paj)|istarura, sicut ipsl vocarunt sie
ad ignoraiuiam gjratiae et misericordiae bap|tisnii, ut vldjeainus, lüie ein loja
10 bing e» ift um6 bic Irclt, bie fo Icii^tlic^ accipit mendacia. Nemo seit, an
sint rustici vel {)eibcn.
2luff i^r feft ift§ ein lugen feft geioeft. Nos seimus eum Sauff tag
geltjeft unfer-3 lieben ^errn, nt liodie incipcret, bav bcm öatev non bcitien
iDolgefelt. Et si nos cred|innis, foücn aud) öon l)evljen lieb fein.
1 über mir "teht inquit pater sp 2 9iimpt dm-chotr sji dafür lUa obetiieiitia liimpt s;)
.? hoc filio durchitr ap nach §;6trn Melil I^esu C[bris(o sp nach dicatur ilelil lioilicnuiiii
Icstum sp 4 nach bap|tisini steJtt Christi sp 5 über jotn xleht ber «j) cessavit
durclmlr sp dafür ^t Quffge^oret »p 6 nach veteris steht testa[menti sp 7 vor ncto
steht ba§ sp nach ceperit steht suum ministerium sp S nach !|oni3 steht feft sp mich
ipsi steht papistae sie sjy sie durchstr sp 9 ad bis misericordiae dnrchsir sp dafür 311
t)ncf)r Bnb fi^mac^ ber ^eiligen sp nach bap|tismi steht Christi sp 10 accipit memlacia
durchstr sp dafür tugen annitnpt «p nach an steht 3 Reges Culoniae sepulti •■</) 12 ?luff
bis ift§ c in 36r feft auff biefcn tag ift sp eum c in ex Euangelio bo§ ber sp 13 vor
gcreeft steht ift sp nach ^exrn steht l C sp über inciperet steht fein rcgiment sp 14 nach
cred|imus steht iu filium sp nach foHen steht toir bem Bater sj)
N] 15 bo eljn nclo Ii(^t neiu testaraenti ift gegeben, el)n ncU) i^^ar. Discessemut
tenebrae, vetus test[amentum, Vetus annus. ®Q§ fol eljn fold^ fc^on feft
fel)n jtD Bebenden bie Sauff beS ^ern unb fol ou;^ t)el)ffen festum trium
reguni vel Rusticorum jto fc^anben ber lugener, qui sine fundameuto pecuniae
caussa tantum festuni, tantas nugas effinxerunt. Q^ ^ot» Ijtgenbt c^ne alte
2« i)Ut obber lufter gett(^t. 3)a§ foHen bie Patroni Ecclesiae beftettigcn. S)er=
■falben gle^c^ rtie fie jlt) fc^anben ber lauff (?l)rifti bi§ feft fiaben genennet
ber ^eljLligen 3 iLontg tag, Ita nos appellemus ilUid 'Unfer§ §errn SahjffStag'
^^n Juiberum'b ]\v fc^anben. Nostra historia vera est, iliorum effieta.
18 jlt) (ber) f^anben (onb Dn) Kestiim tvinm Regiim coinmenticium ro r 19 alte(r)
20 fjur c in ^ure ro
32 5ptcbigien be? 3al)tc§ 1531.
4. G. Sanuor 1531.
^^rebiflt am Tage (S^iv^nuiä.
Kl Die Epiphaniac.
ä«(i"'i. 2. 1 'Cum esset natus in Betli|leheni.'
Hoc est bn§ aitbcr ftittfc, ba§ man 6cgcl)et auff ba» feft, ba§ man Ijetfft
bic eryc^icinnng unb offcnbiarung bc§ ^evrn, quod pner incipit 3U leud^ten
iinb ben Reiben tyn ein ijnn bae feine lanb. 1. pasto|res 311 ktl^liel^em, *
postea in templo ut Zach|anas, >S|imeou et Hanna. Sed non v|ult tantuui
in li|oc reguo belanb fein, sed v|ult esse Rex notus etiam gentibus et eorum
lux. S)a§ ift ba§ anbev ftude, ba§ ne(^ft naä) bcm, quod dicitur bic %\auf\
unb iTieiljung u|nfer§ I)icrrn jum boctov. Cum hoc gibt, ideo k. Sed ein
g|i'0§ unb iDcitlieufftig E|uangeliiini, miilta de fide et profect|ione Magorum »<>
et quid pha|risaei resp|onderint et quomodo Herodes ber fc^alcl dixjerit et
ut accep[ent responsum. Accip^iamus ben fpVUC^, qui est t)cn6t[ft[ucf , quem
bem fd^ald nequam anjeigen, ad iioc audit, ut puerum erfovfc^e et oecidat,
2 nach l'uiii sieht Iliesus sji 3 Hoc est c in Sa§ ift sji nach man iteht ^cutc s}>
4 be§ iilier '§errn 5 über tonb steht 5petficn sp danach 1. angeli reuelant pastürib[us Sal-
uatorem natura «/i 1. c in delnde sp nach pastojres steht fa^en§ Dlt sp 6 nach Hanna
steht testificantur de eo sp 7 über regno steht ludea sp 7/5 eorum lux durchstr sp
dafür tinb motte licc^t fein vt Simeon cecinit Lumen ad reuelationem gentium «p 9 nach
fftxxn sieht I C sp Cum bis K. durchMr sp dafür SBeit bo§ (SuangLelion »om Qnbern ftudE
^anbtet, Wollen ttit bouon tcben sp Sed c in Slbev e§ ift sp 10 nach raulta steht dicit sp
11 nach respiouderiut steht ad Herodis interrogationem sp et (2.) c in item sp 11J12 nach
dix erit et se adoraturum infantem sjj 12 über responsum steht loseph sp nach responsum
steJtt vt in aegiptum proficisceretur sp 12J13 Accippamus bis oecidat durchstr sp dafür
SBit Wollen ben fptud^ 3)Ii^ae fut »n§ ncmen, Welcher ba§ ^euJtftuä ift beä guangelü, ben bie
l'ontifices unb scribae Herodi anzeigen sciscitanti ad hoc vt audito loco inquirat de puero et
oecidat eum. Principes sacerdotnm niliil mouentur dieto Michae, imo tuebantur audientes
Christum natum. SBct uil§
N] smntt^.2,1 'Cum natus esset Hiesus in Betlehem Inda.'
S)i§ ift 2 pars huius fe.sti Epiphauiae domiui. £:o fe^et got an jlo n
leuchten in gencium regionibiis. Primo apparet ludaeis pastoribus, deinde
gentibns. Non vult solum notus esse in ludea, sed et luraen aliarum gen-
cium, unde est haec 2 pars huius festi. Prima est de baptismo. Sßel)l»
ha^ @uang[elion aI§o gibt, §o muffen trljr ouc^ baöon reben. @§ ift aBer
el)n ltiel)tleufftig. Multos continet articuhis. SBi)r iDoUen bas üor un» n^emen, 20
scilicet Locum scripturae indicatum a sacerdotibus. £iie fd)V"ifft h)el)fet bifen
14 ro Math 2 ro r 15 Epiphanie festum ro r 20 nach weljtleiifftig steht
©uangelion ro 21133, 15 3)ie bis ift tmt ro
9lr. 4 [6. Snmiat]. 33
I>1 laffcn im§ bcn fprud) ein ftern uiib ,^ciif?cn fein, qui nos locifc auff bcn fonig,
bei" I)cift ai\o: 'Kt tu Betli|lclietu.' ^sd) lui? bic gielarteii l)ic ftvdjtcn. Pro- »fattij. 2, e
ipheta fprid^t: 'Tu neq|uaq|uam, beth|Iolieni, es minima', tt)oEen§ machen ^i*« m
quaesitive. 'Ex te."
ft Sa» ift U|njer arti|culu.s, de quo semper praedicamus, quem iibjenter
scire veilem, et cupio, ut vos raecum. Tota script|ura de omnibus art|icuiis
suff|ieienter 311 rcbcn. S)en faffcu fic für ftd) vetus et novum Testa|mcntuiii
et treiben fi)rtis|siiiie, Sacra|ineuta bapt|iKmi et coenae, divinitatis Sjteit nidjt
faft getrieben k. Donec cum eo manserimus, snmus ftc§er für folifdjen giott=
10 lofen leren, quia servat h()[miiies bei) bctn redeten @otte§binft unb h)arf)|eit.
Si inciderit homo in errorem, sifjuum est, quod hunc art|icuiniii non credat. Si
füret ein fd)cnb|lid) leben et in fünbe, signnm. @§ tan einer ftrauc^eln, sed
ftei^et deniq[uc auff. Ideo laft nidjt tonten falfc^ lere unb bleiben in bofenx
leben. Summa: Si fclft in beut artifel, quod bap|tismum non servas, ut
1 aber qui elc/it bct np 2 bcr Ijcift atfo ül/ei- tonig Et nacli Beth|lelietn steht Inda sp
äjS Proiplieta durclistr sp dafür 2ier (Suatigetift sp 3 über Tu steht 1 sp über neq|ua-
q|uam steht 3 sp über beth|lehem steht 2 sp über minima steht i sp 3l4 WoKenä
bis quaesitive durchstr sp dafür proplieta vocat paruulam sp Midi. 5. sp r 8 nach
mecum steht sciretis, nemlic^ bo§ G^riftuä aöein fol leren, regixcn, ttoften bic gewiffen, fie mit
feinem h)ort tröften k. sp über Tota script|ui-a steht vide supra sp nach omnibus stellt
fidei sp 7 ju rcbcn durchstr sp dafür luquitur sp nach S>en steht ortitel a6er de Cliristo sp
über vetus stellt Selbe »^) S nach cocn;ie steht domini sp divinitatis Sjteit durchstr sp
dafür item de Trinitate artliculum l^o6en fie sp 9 über eo manserimus steht articulo do
Christo Saluatore sp Articulus doctrinae Cliristianae sp r 10 über quia servat ho[mine8
stellt ®cnn er er^ett bie leute sp 11 über inciderit steht autem sp nach in steht aliquem sp
nach credat steht aut aniiserit sj) Si (2.) c in ©0 er s]> 12 nach Signum stellt est
quod nunquam liunc aiticnlum teiiueiit, imo nc didicevit S2> rh nach ftraui^etrt steht 6tei6ct
an G^rifto Ijangen mit gtauicn, fielet er gcrtiftii^ reiber auff sp 13 über fiteiien in fiöfem
steht scr^arret nic^t in yi 14 über felft steht bu feilcft sp nach ortitel steht bon ber Stauff,
bo§ bu bauon nic^t ^cüftS, h)ic bie ©c^rifft bauon rebet sp 14l34, 1 quod bis debes durclistr sp
N] 1.1 ben fc^ac|, bie fdjrifft ift ber rechte fterne unb jceljger. 'Et tu Beth[lem!D!atti). z.g
luda.' Hie est quaestio, quomodo Propheta eam minimam, Euangelista
non minimam appellet. Vide in postillis^ JC. 'Dux populi mei.' £)a§
ift ber artüel, baöon tt)l)r prcbtgen. Omnes alios articulos scriptura non
adeo inculcat al§ ben 2lrti£el de Christo nato, passo. De sacramentis ge'^etS
20 balbe nberf)t)n. De Christo autem semper praedicat. Nam qui Christum
fide .servat, ber blet)bt re^n ab omnibus erroribus et peccatis. Amisso Christo
labitur in errores, opinioiies et scelera, bo toelC3en \x>\)X un§ barl)n. Slber
bifer artitel de Christo left un§ barcjlt» nil^t tnmmcn. Ita hodie Sacrameu-
17 Dux populi mei ro r 20 Sola fides in Christum seruet nos ab omniliLUS erro-
rib^us ro r
') Erl. Ausg. « 10, 362 f.
Suf^cri aBerte. XXXIV 3
34 ^rebigten be§ 3at)tt^ 1531.
R] debes, non est culpa, quod biip|tismum non recte int|elligis, sed quod liunc
art|iciiliim iiou intelligis, deinde lüiltu Cliristum et verbutn ac. Sic Sacramen-
tariis et pai>|i.stis feilet Ott bctit art|ifel. Ideo ift§ ben 3(pof[teIu fo üicl bran
gelegen, ut iiuicum treiben, Pau|lo et Ioli|anni, et pro|phetae ücvltjerffen omnia
sacrificia et unicuiii jc. Urfoc^: iibi art[iculus de Christo Ixiii'b red)t gcfaft, ^
adest simul s[piritiis s|anctus, ber Icft bief) nid^t t)rren nee Ijnn funblidicm leben
bleiben, et si feilet ber, tarnen itemm criget. S)aä ift nu ber Sejt, cum dicit:
'Ex te.' Tu mn» loffen ben redeten f)errn fein, ut neben, supra eum uou
sit alius dominus, ut huic verbo mit öoEem getüolt gclcubcft et des ei ut
deo. Per hoc enim verbuni ift auffgel)|aben aH anber f)errfc^iafft, non de lo
temporali locjuor, sed ber f)errfrf;jQfft über U|nfer5 §ierr @|ott» öoW. Caesar
super bona terrena et I|eib, bQUC§ est dominus. Sed dei pop|uius habet alium
quendam, quam homines habent hie in terris. Si non hab|eremus plus ([uam
haue vitam, tunben lüir ©otteg tool geraten. Et videmus: qui pii, ^aben an
toenigften et econtra. Ergo teil er alle §ierrn abfegen, Mosen, qui sunt hi is
1 über bapitlsmum sieht doctrinani de bapitismo sp 2 nach iutelligis steht Settn
bu loitt d^riftum nid^t on Men, quem Pater (designauit) constituit et ordinauit doctorem
Ecclesiae vsq[ue ad finem mundi cum inquit Hunc audite, quia verbo eius non credis q) rh
deinde bis verbum durchstr sp nach Sic steht Anabaptistis item sp 3 Ott über beut sp
nach ortiitel steht Hinc est quod impie sentiunt et doeent de Sacramentis sp 4 über
unicum treiben Paullo steht bune articulum de Christo fo t)lci(fig yi 5 über sacrificia steht
cultum legem Mosen sp nach unicum steht art[iculum de Cliristo vrgent sp über gcfaft
steht vt l)reui videbimus sp 7 über eriget steht te sp S nach te steht enim egredietur
doniinator sp Ex te enim mibi exibit qui reget populum raeum Israel sp r Tu muä c in
%\s. muft in sp über teerten steht Einigen sp ut bis eum durchstr sp darüber ba§ neuen im
»nb ti6et in sp OjlO ut buic bis deo durchstr sp lOjll de über temporali 11 über
sed steht \d) rcbe öon ■«/> i2 über leifi steht corpus s;) 13 nach quendam steht domi-
natorem sp nach bab]eremus steht alium dominum quam mortalem nee sp 14 nach
njtr stellt 6njer§ fierc sp vor pii steht vere sp> nach pii stellt sunt «p 15 über Wenigften
steht auff erben sp nach econtra steht impii potentes sunt in mundo jc. sp 1. sp r
N] tarii. Anabaptistae desernerunt ab hoc articulo nnb bobcn t)r tDel)^'^el}t t)n
(Jopp gcfaffet. Ita accidit Papae, Turcae. S)arumb ift ben iprop^eten, Slpoftcln
^0 bil an bifem artitel gelegen, ut omnia sacrificia reiiciant, solum Christum
praedicent. ®en ber ift et)n fold; lic^t affereus secum spiritum sanctum, ut
non possimus errare. S)a§ ift ber tejt. 'Ex te veniet dux.' S)a-3 JuoEen 20
IrVjr cl)nen rechten Ijerrn laffen fel)n, cui nemo similis aut maior. lllo textu
omnes potestates, dominia, doctrinae prosternuntur. 3Bt)r rebcn ^ie nic^t Öon
eitel et)r, Dbriglel)t, sed de vero, de imperio über gotteä öoltJ. S)er fi'ctjfcr
ift f)err über bifctn Steic^, leben, bibe 3C. 9lber un)r t)abcn etjn anber leben
ben bi^, ha^ ^at ßu&) eljnen anbern l)ern. 35a§ ift nii^t 'DJiofe» noc^ Propheta 2=
ITllS Turcae bis omnia unt ro 18 Omnes Propbetae et ajiosloU fidom in C'bristum
unice praedicarunt ro r 25 Solus Cliristus est dux in futiira uita ro r
mx. 4 fG. Sammrl. 35
R] domiiii, interrogate et nie. Sßenil ivc^cilb einer fomen ift, atidivirniis emn,
oinnia coutra Cliristuiii gingen et adlmc Papa l)at feft brauü gc)tanbcn,
quod per opera salvemur, et adhuc per exercicium, docent, b|onorum o|perum
et lei^uiii fol man felig Inevben, nt sit proxinm frcunbilid), diligat deiini et
5 prox|lmum. 3)aä ift 1)1)1" lere auff» I)od)ft. Et quod per lioc coram deo
consistere jc. Et lii, qui fuerunt optirni jc. Alii, qui doc|uerunt: Si moua-
cli|iis fis, Cartii|iisianus, adoraveris. Hi nihil ad primos, qui viani inipossi-
bilem furgenotncn, et tarnen ba mit rexerunt, et adhuc. Volunt bie leute
geben auff gefe^e, et qui servat, dix|erunt, legem dei, est probus. ^a freili(^.
10 Sed imposuerunt hominihus oiiera Matth|ei 23 et 'ne quidem digito'. TOott^. 23,4
Ipsi nesciunt, quid gefngt fet), dant anbcrn leuten lere für, quam ipsi
ignorant. 'lnip()s|sibile' Ko. S. toen bu bicE| ]ü tob martjerfte, Non venies SRöm. s, 3
huc, ut deum dil|igas ex c|orde et tarnen ipsi urgent alios et ipsi bljeitien
bo Ijinben. Sed velim, ut ipsi experirentur, qualis doct|rina: 'dil|igas deum wottfi. 22,37
15 ex t|oto.' Sed ego et alii [)aben unfer leib, leben bran gefegt, ^nben mit
1 über einet sieht in I'apatu xp nach fomen «teht öiib auffgettetten »;j 2 nach
oinnia steht quae docebant, ift s]' nach adhuc steht fit vbi papistae dominium babent q)
^ot durchstr ap dafür cum suis ift sp 3 nach .ndhuc steht defendunt illam doctrinam
igui et ferro s/j docent ehnjeldammert np 4 nach ut steht homo sp papistarum optima
doctriua «p r öjlt Et bis consistere durchxtr sj> dafür imxä) folc^e HJCtil fonne ber 9)}cnji^
für @otte§ gctid^t befielen sj) 6 nach bi steht ita docucrunt np qui docLuerunt durchstr xp
dafür aliam viam nionstraueruut in coelum sp 2. sp r 7 fis bis adoraveris c in iueris
factus et ita seruieris deo, saluaberis sp nach nihil steht sunt sp nach qui steht etiam sjy
7/8 nach impossil)ilem steht Mafien sp 8 über rexerunt steht raundum sji nach adhuc
steht regunt vbi dominantur sp über Vulunt steht prinii sp 9 geBen durchstr sji dafür
treiben sp nacli auff «telit gotfel sp dix|erunt einz/elclammert sp über freiliiJ§ steht vbi
autem sunt sp 10 Sed c in Ideo sji nach digito steht attigerunt sp Mattli 23 sj) r
11 neben Ipsi steht non intelligunt multo minus praestant sji r nach fei) steht Serua legem
dei sp dant (aliis) dant c in geben sp 12 vor Impos|sibile steht Quod sp nach
Impos|sibile stc)it erat legi ic. hoc fecit deus sp Rom. 8. initio cap[itis sp r 13 nach ex
steht toto sp 14 nach qualis steht sit «;> 15 Sed durchstr sj)
N] aut similis aliquis. Omnes volueruut esse domini et legislatores. Turca
vult esse dominus. Ita Papa vult operibus iiominem iustificare. So lDl)l
er {)err nber fein. Omnes volunt huic domino resistere. 6§ fan fel)ne fecte
bifen 6f)riftunt lel)ben, suas iusticias, merita et opera inflarunt. Viam euangelii
20 neglexerunt. ©ic tooUen bie leut^c ml)t gefecjen bringen homines iustificare
suis operibus. Sßer gote^ gebot t)elt, lol)rbt felig? ®a§ ift toerttc^ toor.
^a XOXX fl)nbt bie fclbigcn. Ii>si nondum cognoverunt hanc doctrinam et
impossibilitatem legis unb h)oEen§ anbern leut^en öorlegen. '^o.l f^nbt t)er=
brifticfie narren. Tota scriptura tradit nos non posse servare legem: 'Diliges
25 dominum deum' 3C. ©i^e, toer e§ f)alben lDl)rt. Eciam si summis et infinitis
IG unten am Seitenrande steht Et tu Betleliem luda sc. ro - 20 Contra illos qui ex
oijerib^us legis iusticiam docent ro r 25 Nemo legem dei praestare potest ro r
3*
36 qjtcbigtcn bc§ ^a"^«? 1531.
R] cvnft bran gcbac[}t, non cogiitavimus an toeib, gut noc^ et)V. Et alii fuerunt,
qiii tenta|verunt, sed quid ficgcguct? Ego mansi in einem er[df||ro(Jen, tier=
jagiten conscientia, aliis sie etiam factum. (Sotoer gcerfiettet. 3t6er e§ toarb
«üin. 8, 3 nidjt§ brau» ut Ro. 8. Per totam legem !unb ir ni(^t rcd)t. P|aulu8 et
9ip8. 15, 10 P|etrus 15. Act. 'quod neque nos' jc. Sßiv iDoHcnä ba Bei) lajfen bticibcn, s
ba fic e§ Bleiben "^aben laffen. Sie finb bniber gcftanben et concluserunt
contra viara Papae.
Ego et alii aliquid privati elegimus contra communem dei viam: Cilicia,
profectiones ad S|anctos, postea ad S|anctos defecimus. S)a treib un§ bic
not unb Jloiang unb muften öcrjiageu, ut non iuveniret cor nostrum reqniem, lo
nt taiidem coacti ex nostra iustitia tretten in alieiiam Mariae et S|auctoruni.
Et tarnen foUcn bie öerjitoeifelten buben woä) tooEen treiben in has vias,
quas ipsi non attingunt. ^aÜ er ab öont bat^. Ego hie mauebo. ^a,
1 nach gcbod^t steht vt deum diligeremus ex toto corde je. «p 2 nach qui steht
ideni »7) nach tentayerunt steht ^oBenS ftc^§ ouc^ Bntcrftanben ju t^un «>> Ego mansi
durchstr sp dafür fioBeii fic Wol cvfoxen, ba§ meiä iäj Wol (mit Von tiüi fagcn) baä i(^ Blieben
Bin .5/; )• 3 conscientia durchstr sp darüber gewiffen. l'ato sj) tiach Saloet s/e/i' t)aBen
mit l)n§ taffcn merben bnb biet sj) 4 nach 8 steht 9Jom 8 So§ bem gefeij »nmugtic^ mar, ba§
t^ot ©Ott »nb janbtc feinen ©on in bcc geftnlt be§ funblic^en flcifc^§ onb öcrbampt bie (unbe je. sp rh
über totam bis xeä)t stellt Ex operib^us legis non iustificatur vlla caro sp xtäjt ery in
gerecht sp 5 über Act. s(eht Imponentes iugum jc. Sjj nach nos steht neq[ue patres
nostri potueruut port[are sp nach tooQen§ steht Qud§ sj) Act Ih sp r 7 nach Papae
steht quae est homo fit iustus faciendo bona opera 2C. Petrus [über (Apostoli)/ Quid tentatis
deum K. vide 4 parag^raphum cap 15 Act sp rh 8 nach alii stellt ^aBen auii^ sp nach
viara stellt quae est Christus Ego sum via veritas et vita Nemo venit ad ii^atrem sp 9 über
profectiones steht peregrinationes sj) postea ad Slanctos durchstr sp darüber ad quas tandem
confugimus sj) 3. sp r 10 unb (2.) c in Dn§ ba§ toit sp 21 über ut bis nostra steht
ba§ »ii: enblif^ muften ou§ sp über Mariae steht nemlic^ sp über S|anctorum steht iusti-
ciam sp 12 über foUen bie steht papa Episcopi sp nach treiBen steht bie otmen etenbcn
gemiffen sp 13 nach attingunt steht digito sj) 13J37, 4 Ego bis .... c in unb Bri^ bcn
Balä. Ego hie in via quae Christus est nianebo. ^a, l|icBev SSoBft praecede, monstra nobis
viam et prior fac, quod nobis praecipis. 6ä ift mol tecf)t gcterct, quod debemus deum diligere
et proxiumm vt supra audiuimus, sed non tec^t gelcBt. Uli ergo tertii, vt dixi, ex sua gciftUc^en
N] laboribus nos raaeeraverimus, tarnen non possumus pracstare. 3r f^nbt Bit
t)inan gegangen volentes suas consciencias lege tranquillas reddere, fie fljnbt 15
rafcnbe bruBer ioorben aut despcrarunt. Ideo Paulus fulminat Et Petrus
«1)9.16, 10 act. 13. äßaa tooUet l)r unfcr l^cl^c befc^lneren ml)t bifcr [oft? Tota vera
ecclesia conclusit Impossibile es.se nos lege salvari. Valeant Hypocritae et
lusticiarii infinitis suis electiciis operibus, suffragiis sanctorum, qui ultra
legem dei hoc conati sumus unb iDolben unfemt ■Öcrgot fcl)ne r()ue gelaffcn 20
submersi in suffragiis sanctorum. 2)a§ Ijüben bie Horcjlüeljffeltcn bofetüid^tc,
S3if(|off unb 5pf offen un§ mt)t gefecjen tretjben, sicut in istis Comiciis con-
19 fictis operibius deum placantes ro r
9Jr. 4 [0. SanuQt]. 37
RJ I|tc6cr 5t?a6ft, praecedc. Ideo fac tu 1. 6§ ift tüol ted^t gclcrct, sed non
xeä)t gelcöt. Uli ertro, ut dixi, ex sua S|ancta vita in frcmbber "^iciligcn
lefceu et tameu non effecerunt Peregirinationis lioc ü|)iis non
l^ilfft, dicit conscientia. Si non talis stultiis sum ut . . . ., barff ttlid) nil ein
5 l^eiligen f)engen, quem deus non vocavit, indicavit, testimonium dedit unb
laS potius, quem nominavit et eompvohavit. Ipse per verbum suuni indicavit,
(juod opera et aliena iustitia non iuvent. Sed ostendit nobis alium et coni-
mittit et dixit ad eum, quod diximus ad P|etrum, Mariam. @r fol fnr bid)
trotten, pjeccata tua ferre. Ibi toar id) gelüi§. 9ftcr bo§ fol id) tf)un funiicn.
10 Sed auff 5P[etru§ fuffen jc. unb 6aft)en auff ein frembbe gcrec^itigteit unb
l^cil|igfeit, S|ancta Maria, ora jc. Ideo discat, qui potest, ut hunc art|icuhnn
fafje, Christum 1. Cor. 1. P|etrus: non potestis per legem iusti|ficari, Etiflot. 1,30
vita finb getretten in fremlibet ftieiligcn teien et tamon uon assecuti sunt quod volueruut. Nee
lex vt dixi, seruari potest Rom. 8. Ideo stultissimum et impiissimum (et) fuit excogitare electicia
opera, peregrinationes, (inuocationem Sauctorum) Item nonue magna stulticia fuit bo§ ic^ «/^
3 ] infolge der späteren Korrektur unleshar 4 , . . .] infolge der späteren
Korrelaur unleshar 5 vocavit c in gcnenncl f)at sp indicavit c in nee ei sp 6 potius
durchslr sp dariiber ß^riftum fatcn nach coniprobavit steht et dixit Hunc audite sp 7 Über
aliena steht Sanctorum sp vor non steht nos sp Sed durchstr sp darüber Ideo sp alium
durchstr sp dafür verum doctorera et ducem seu dominatorem vt Micheas eum appellat sp
S et bis eum durchstr sp dafür eum uoljis, vt tanta tiducia ad eum dioamus sp nach
dixinuis steht ante in Papatu sp nach ad (2.) steht SLanetum sp nach Mariam steht
virgiiiem sp 9 nach trettctl steht bein furftJtecf) fein y Ibi durchstr sp dafür Sa id) jolcf)
ucttrnwcn iiat ju bcn Zeitigen »r.b 33!oriam, ba sp nach td§ (i.) steht bct \aä) sp nach
tunncn steht »nb mein »eittatoen (efeen auff E^tiftum, ba loitS nivgenb fort sp 10 nach auff
steht @[anct sp 55 er-^r zu $cter sp danach tunbe id^ sp 11 nach ^eiliigtcit steht finb
fagen sp nach ora steht pro ME sp nach art|lculum steht hiol sp 12 nach Christum
steht nobis datum a deo, vt sit nostra sapientia, iusticia, sanctificatio, redemptio sp rh nach
I'ietrus steht Act. 15. sp nach iustiificari steht Et Act 1.5 Quid tentatis deum imponentes
iuguin fratrib[us quod neq[ue patres nostri neq^ue nos portare potuiraus 3C. sj) rh
N] clu.serunt. ^Q, lifcer ^^afift, Sifc^off, I)c'6 bto felkr an unb fag ntl^r e§ lüibcr,
ioaä bh) fanft. Confitemur legem es.se iustam. 6§ ift abit n\(i)t Xiä)t gclcbet
1,", Don un§. Si nos diu noctuque maceraverimus nostris iusticiis, fixa stat lex,
nondum inipleta. Multo magis insaniunt, qui vias proprias praesumunt sine
dei voluntate et relinquentes viam propositam in Christo. ßiBet, bh) Uiirft
burd)'j gcfec3§ noc^ burd^ be^ne Irerg! haxqto gefecjt frunt Juerben, sed :^cngc
bid) an ben, trofte birf) be§, ber loljrb betone ^unbe tragen, öor bi(^ Bitten.
20 S)o iüirftiü gltii^ hjerben et non in plaga operum et sanctorum imploracione
consciencias vexaremus. Ergo discito Hunc solum Christum ducem esse
populi dei. ©er !an Qllel)ne bie laft be§ gefecjS tragen, quod nullus sauc-
14 Lex quidem iusta et sancta Nos autem infirmi ro r 19 In Christo herendum ro r
22 Cognito peccato ad Christum legis impletorem confugiendum ro r
38 5prebigtEn be§ Soljreä 1531.
R] M|aria Virgo, Abr|ahaiii, Ioh|aunes Bap|t[ista, I)at§ feiner funneit tragen,
quare nos urgeremnr per 9ijotten et Pap|ani? Scio, quod fdjulbig 6tn Jh)
Bcjnlcn, ?ed non poss|um. Ideo sunt noceutiss|imi doctores, bie fi(f} nt(^|t
crt'iarmcn nl'cr bie armien elenben geiniflfen et fic tüollcn ni^t l)in an et
tarnen alios cogunt. Non jo front, ut aud|iant, quod lex servanda, lex b|ona, 5
«Rem. 7, i2ff. sed ubi, qui servant? Nullus invenitur nee Pet|rns nee Pjaulus Rom. 7.
Imo peccatum contra me jo fic^t, nt nou possim dcuni diljigere ex toto
1. ffor. 4, 4 c|oi"de. Diligo quidem ex corde, sed non ex t|oto. 'Nihil mihi' jc. 1. Cor. 4.
Putavimus nieritum M|ariae nobis succurrere, ut docjuenmt de S|anctis, bQ§
fie, Sancti, ubrig§ 9ct£)an ^aBcn et deus in einen !aftcn gelegt, ut invoean- i»
tibus Sanetos dentur. Imo e§ l^at !ein S|anctus ettUQa u6erig gef^an et nisi
per Christum, tunc omnes damnati. Ergo fo fanft ba§ gepot @|otte§ ni(^t
fjaltcn, ut verum, et vis frembber !^eil,igen gcnieffcn. ©o nixnb ben an, quem
tibi indieavi. Si alios accip|io et eligo, tunc obscuratur Cliristus. Quare
si in Miariam, lohjannem volo credere, plus his honoris impendunt. '*
Hinc ille alium atque alium docuit S|anctum. Ideo innnmerabiles domini
J
I
2 über SRiotten ste/il 2 sp über Papiam steht 1 sj) quod durchslr sp darüber baS
id§ SJ} 3 nach Seäotcu steht vt deum diligam et proxiimim sp 4j5 über ^tn bis tarnen
steht ne digito attingunt sp 5 vor Non steht ©inb sp quod durchstr sp darüber ex
nobis quo modo sp nach servanda steht sit sp nach lex (2.) steht quidem sp nach
b|ona steht sancta sp 6 nach ubi stellt sunt sp nach 7. steht per legem peccatum fit
excellenter peccatum sp 7 nach fo steht ftorä sj) 8 Diligo c in Pono quod diligam
eum sp nach t|Oto steht corde sp nach mihi steht inquit Paulus conscius sum sp 9 über
succurrere steht ju ^ulffc fomcn sp nach ut steht impie sp ]0 nach deus steht ^a6e ite
t)6rige gute toercE önb »erbienft sp njl2 et bis Christum c in 3a nisi fuissent per Christum
saluati sp Merita Sanctorum superflua sp r 12 über fo lanft steht bu nid^t sp nlii^t
durchstr sp 13 über ut bis vis steht tote e§ bcnn leiber ttar ift sp nach 5eil|i9en steht
»crbienft sp 14 nach indieavi steht qui solus a deo coustitutus est, vt regat populum suum
vt locus Mich: prophetae testatur sp rh über alios steht Sanetos sp 15 plus bis impendunt
c in cur non potius hune honorem hnbeo ipsi Christo de quo dictum Hunc audite. 2Bei(§
aller lintcvWietcn ift sji IG nach domini steht facti sunt sp
N] torum praestare potuit. Ergo non credamus Papae, qui nos urget legis
operibus. Sßl)v fef^en bie fi^nlt tvol ticr()anben, tDl)r Oermogen fic nid^t fiecjalcn.
Tum nefaudis laqueis adhnc illaqueant rniseras consciencias. $ßetru§ unb
5PauIu§ 6l)nben ntjmanbee, Belennen, ba§ ba§ gefecj gut fei), sed suam impossi- 20
SHiim. 7, 21 bilitatem conqueruntur: 'Invenio in carne mea' 2C. £)0 fit)et er fctjnen gefcrcd^en.
?I6er er leufft nic^t jto @. ^vacoB jc. sed ad Christum currit. S)o§ {)el)ft: e§
ijai nie fetjn f)et)lge Don anfang gotes gcpot gehalten. Valeant inipiiss[imi
episcopi et tortores. Nos docemus: !anftu gotis gefec3 nid)t Ratten, ^0 nl)m ben
an, in cuius nomine baptisatus, nominatus jc. es. 2)o U'l)rbt lüiber S. SPauIuS 2''
no(^ $Petruä fjelffen, ^unber bie frenttbe gercd)tigfel)t solius Christi te liberabit.
19 nefantis laqueis (uos) 20 sua 24 gefecj ro über goti§
5k. 4 [6. 3oimQt]. 39
R] super corda nostra. Item peregirinari debemiis, qui doc|iierunt nos: ite pere-
grinatiini. Ideo f|iiaiid() is amissns art|iculus, fatt fcill mtn]ä) U'tihcn auff
bei- rccf}ten bnnc. Sie pfi äffen fjnften ficfjs nic^t angenomen. Sed (|iii post
hanc v(itam iDülteil a,txn loiffcu, ubi i)<).st haue vitam sit inaneDduin, uni6
•■• bic ift§ äutf)un. Ipsi nee Christum nee praecep|ta eins curaiit iit T|urca,
sed cogitaut: Si sat habereiii, in iecto dicam: Miserere. Ibi feM bev Scft
ai omnes s^anctos, imo eeiam SLanctum Mosen et qui ab eo vcniunt, Si
manserimus apud eum et cogLitamus: ^ä) lütt nu front fein unb t^un, toas
ic^ tan, sed irapossibiie, ut per lioc salver. Non mcdjt f)nttcn an eine fa^jpen,
10 pilattcn, quia ne<; merituiu Sanctoruni, sed an dco: lieber Ajerr, laä miif) beiner
berb|ienft teiltjafftig inerben. Si iioc facis, tuuc habes certis|simc s|piritum
Sjanctum et iiabes Christum, (piia non . . . prophetatum ideo in scrip[tura,
tuuc es securus ab erroribus. Ideo vides, quare Satjan allein ba§ einige
ft|ucE anfechte, ^ä) prebigS bem Jeufiel 3U tro^.
1 nach nostra steht in quib[iis Cliristiis solus domiiiari deberet sp lj2 Item bis
I)eregriiiatum dnrchatr xp 2 is c in iste */< darüber 1. sp über amissns stellt 3. sp dazu
iaS ß^riftuä [darüber i.J aUein fol tcrcr, SRegcnt jc. fein itn gctotffcn sp rh über art|iculus
steht 2 sj> über !an steht 5. sji 3 über ^jf^affen steht 5Popiftcn sp 314 post hanc V[jtam
durchsir sj) darüber bex fac^ nac^ gebälgt önb sp öjS Ipsi bis cogiitamus c in Ipsi papislao
Cliristum et praecepta eins tantum cnrant vt Turca, sed cogitant, Wie fie gtofle, reiche ^etrn
mögen jcin, Bnb wenn fie ft)ted§cn ein Jliserere, meinen fie, fie ^atenä »ot aufgeritzt. 3l6et ^ie
fcljt ber %n:t ßf)tiftu§ oUein, ni^t TOofcä k. fot Cißrt ober ©otteä Bold fein, SBcnii bu nu an
in gteufieft, tiet) im filetbeft, fo gebende alfo mit eti:ft sp 0 nach tan steht »nb fot »/> nach
irapossibiie steht est sj) Nou mc^t polten durchsir sp darüber 3^^ mit mic^ nid^t Ratten sp
10 quia durchstr sp nach Sauctorum steht me iuuat, multominus opera illa electicia, reoi-
tatio rosarii, vsus cilicii et similia, Nee legis impletione uiti possum, cuius officium est accu-
sare, terrere et condemnare conscientias K. fonbetn ic^ teil l^attcn an meinen licien §6rtrt
35efum ß^tiftum önb ffirci^en sp rh sed an deo durchstr ap 12 nach Cln-istum steht in
te liabitautem sji quia bis scrip[tura durchstr sp . . .] ja? 13 über securus steht tutus sp
über erroribus steht omuibus sp Ideo c in Hinc sp 14 ft: enj in §eu6lftui s/) nach an=
fed^te steht scilicet summum articulum de Christo sp nach Seufiet steht Bnb feinen 3lpoftetn sp rh
N] 1.'. S)a§ trcl)Bt ba§ uncjcltd^e gefd)tüurm ber I)cl)Ugen binft, SBalfartten, ©ectcn
tocg unb h)t)rt 61)riftum aüetjue 6ct)alten. Impii, qui uon senciunt peccatum,
S)te achten be§ gefecjg nic^t, sicut Turca et mundani, bie ge^en bol)t)n, burffen
gotteS ge^3ot ntc^t. 6» tüljrbt ft($ aber Inol finben in agone. Sed conscienciae
iufirmae, quae senciunt peccatum, illae (juerunt remedium. S)er foI ntan
20 iiium Christum ducem ancjeljgen. 2Bl)Uu frum Serben, |o toirftuS m^t ber
fdjinctcn Burbe be§ gefecjS nidjt f^inauf fingen.^ Sed hcre in Clnisto, ber ntu^
{)inau6fl)uren. Ut ores: über l)crgot, td^ b^n 3h) fcfjtoad^, la% micl) betjneg
^on§ I)el)Iig!cl)t gentffen. Huic oratioui deus respondet Amen et dat tibi
spiritum sanctum, qui possit te renovare. S)o§ ift ber re(f|tc artidel, ben icf|
20 Pauidis consciencüs Christus praedicandus ro r 24 te (no)
') I)inauf fingen in LictJiers Shj. Thiele Nr. 159.
10
40 ^Pvebigtcii bei 3al)tc§ 1531.
R] 1. Pelag[iiis et Ar|iiis dix|erunt nou lilium dui. Itum alii lie|retici,
qiiod ante M|anani uon fuerit, alii, quod nou fiierit verus hoiiio, alii: uou
auimaiu. Sic omnes contra Christum. Vel vult ei auferre ca|)ut i. e. divini-
tatem vel pedes i. e. humauitatem. Sic nostri Sch|werraeri uuuquam did|i-
cerunt, quid Christus. Econtra IJIiciBftu cum isto art|iculo, tum nosti omncs
art|iculos iudicare. Ex hoc artjieulo f'eci, q|uicquid feci unb |o lang hct) bent
avt|iM filcifc, bleib für aEen gclartcn et ipsi mein bifcipiel.
Idee deus tüeift un§ auff bcn lerer unb ftelt un§ t)fin für bic nafcn.
3[ßen etiam acciperem, beue. Si eum apud Sjanctos, M|ariam, Ilicroiuymum,
Martipum, Ibi fisus personis. £)a§ fol 6l)riftu§ fein getucft. Ideo veuit
1 Pelag^ius durchstr sp darüber Marcion Manicliaeus sp filium dei c in deum .■.;;)
J/2 über filium bis ante steht Stlid^e 'l)abm feine got^eit etliche feine ntenfd^cit angtiffcn sp
2 quod (1.) bis fuerit (1.) c in qui dixerunt Christum ante Marlam nou fuisse sp alii (1.) über
quod (2.) nach alii (2.) steht quod sp nach non (3.) steht liabuerit sp 3 nach Cln-istum
steht insanierunt sp Vel bis auferre durchstr sj) dafür Diabolus vult ei auferre per liaereticos
vel sp rh auferre] aufert 4 nach Scl)|wermeri steht Anabaptistae Sacrameutarij sj>
6 nach art|iculos steht et potes sp nach iudicare steht certo omnes Spiritus fanaticos et
docfrinas illorum sp nach lang steht \äj sp 7 nach bteit (2.) steht iäj ttjol sp gelarten
durchstr sp dafür SJottcn fie feien fo gctart aU fie imer tonnen sp nach ipsi steht foticn sp
nach bifci})|el steht fein sp 8 nach un§ (1.) stefä allein sp 9 etlani durchstr sp dafür
iBtt in nur annemen sp bene. Si eum durchstr sp dafür ^ä) 'ifobi in Bor bicjcr jcit gefud^t sji
10 Ibi bis personis durchstr sp dafür 3)a i)ai i^ gebac^t ß^riftum ju finben sp
N] m^t f(el}ffe gerne tret)ben Joolbe, quia video sathauae iram iu Papistis erga
illum articulura, Quem Arriaui, Pelagiani, Moutanus et omnes sectae dela-
cerare studuerunt. Der reifet ^m et)n glibt, ber anber ba§ anber abe. Sed
qui sincere hunc articulum servaverit, ber !an fie oEe fc^laljen unb tft et)n
met)ftcr nbcr aEe teloffel unb fccten. ©ie muffen fel)ne ft^uEer fe^n unb Ict)nen n
bang! borcjlX) Ijaben.' Ergo qui iustus esse voluerit, nou fiet lege. 6§ ^at
§ieront)mo, Stuguftino K. gefeiet. Caro semper quaerit asilum in anxietatibus,
bannt ^aben totjx 5[Rariant, SPetrum k. crlDelet unb an fie gcfjangen, sed
14 unten am Seitenrande steht In eos qui conscientias legibus onerant et iustificare
vülunt ro 16 Doctrina fidei fulmen contra omnes sectas ro r
') Diese aus dem lAitherliede 'Ein feste Burg' Str. 4 v. 2 so bekannte Wendung ist
von P. Pietsch zum Gegenstand eingehender Erörterung gemacht Ztschr. f. dtsch. Wortforschy,
I, 26 ff. und 366 ff.; ebenso sind dort eine Reihe von tveiteren Belegen susammengetragen.
Die ältere Sprache braucht bant Ijaben zunächst mit dem Genitiv DWlb. 2, 729 f.; bei Luther
ersclieint dann iceiter das Wort 'bnäto'. Dies baju bedeutet nicht etwa 'überdies', 'zudem',
sorulern so viel als 'drein im Gebrauch der heutigen Schriftsprache ('drein geben', 'drein
bekommen'). Der Sinn der vollständigen Redensart 'Einer soll (des) keinen Dank dazu
haben' wäre also nach Pietsch: 'und er soll (dafür) keinen Dank drein haben, mit in den
Kauf bekommen, d. h. er muß es ohne jede Entscluidigtmg durch ein Dankeswort tun.' Vgl.
ferner Z. f. dtsch. Wortf. 2, 72 und Z. f. dtsch. Unterr. 16, ö61ff., hier auch weitere Literatur;
s. auch Nachträge. [K. D.J
9h. 4 [G. 3aimat]. 41
K| pu.sti'ii ein error post alimii. Ideo discat (iui.s|(j[uc: 3^) '"'l tllrf) fcf)|CUctcu
ein .^lervn pro meo populo unb feinen rae^r. Non jolt leren laffen 5Jl|ofen,
(jiii dicit: 'Dil|i.ü;as.' ^ft Xid)i. Hed Mpscs leret, ba§ toivS mit unfcrin s.anotce.s
{refften t^inn tonnen. Non dixit, qui posisimus JC. scd iubct et praccopit.
5 Ideo ostendit auff ben, i[ui iiou .solum dicet, quid faciendum, sed etiam, tvu
bu§ t^nn folt. Ut deute. 18. sie scilicet erit tnus dominus, bicf) erretten. 5.OTo(ci8,15
Ubi est le.Y, terret et mala vita ftrafft, die: Haheo dominum, qui regat
pop|uium, regirt mit ginab unb b[armf)eri}ig!eit. Non est dominus, qui regit
mit unginab, sed dominus b|arml)crljig unb ginebig. Ideo sinatis Mariam et
lü Pet|rum, Pau|lum fo Barmljer^ig fein JC. is est misericordis|sinuis. Aliae
viae sunt impossibiles et sunt erroneae. Ideo tom unter htn .^i6rrn,
(|ni fo öiel ginab mit Bringt et donorum, ut aÜus lio|mo fias e.K ista domi-
uatioue.
1 über post alium sieht Bfict bell np nach Ideo atcht diligenter sj' iiath quis-
iq[ue steht hunc art[iculum «/; danach Ex te prudibit dux qui guberiiaturus est pupuluin
meuni i. e. sp rh 2 nach ein steht einigen sj) nach §|Ctrn steht onb ^eitoilb sj>
3 nach üil|i{,'as steht deum ex toto zc. sp nach tetet steht nic^t sp 4 nach Non steht
hoc sp iubet c in iubente deo dedit legem sp nach praeoepit steht et dixit, quid facien-
dum, sed praestare non potuit, vt iaceremus eam x/; 5 über ben steht C'bristum s;; nach
etiam steht dicit sp 6 buä c in bu c§ sp nach 18. steht prophetam do geute tua ic.
Illum audies. Is «/' rh scilicet dnrchstr sj) nach dominus steht baä et s2> ectettcn
c in errette sp danach ex omnibus malis sj) 7 über mala steht peracta s/) Tj8 über
rcgat poi)|ulum steht ber tegiren fol sp S regirt durchstr sp nach dominus steht qui ap
y nach Q'ne'biQ steht ift s/J Ideo sinatis durchstr sp darüber Ideo lafft ä^) et ein lohannom
Bapt[istam sp 11 über impossibiles steht vt Mosis sp über erroneae steht I'ap[ae sp
12 Biet über ginob nach donorum steht crede in eum sp 13J13 ista domiuatione durchstr sj)
dafür ipsius ^crrjd^afft btc mit tautet gimben önb iatm^cr^igtcit juge^et sj)
N] vauum fuit. Ideo deus dicit: ^ä) tnitl bt)r eljue perfon gefien, scilicet filium
15 meum, an ben ^enge bic^. 5Rofeä tan-s nit^t tf)uen. Prophetae non |3ossunt.
Sed demonstrant omnes futurum hunc prophetam Christum Den. 18. 'Pro-s swoicis.is
phetam e medio tuorum' K. 6r fol nirf)t aUcljne tcren, §onbcr bct)n t)er
unb f)et)Ianbt unb üorfprei^er fetjn. S)eu Ijern unb mljtlerä foEen iül)r un§
troften, non enim est thirannus, sed dominus misericors et salvator. Unfer
^0 lific fralD öermag foIc^§ nic^t. Lex non potest praestare. (5§ ift \}1)m aUe§
unmugUc^. 2Ber ben £)ern ijat, ille acquiret spiritum sanctum. ©er iüljrb
at^o öil gnaben mljt fit^ fcrengen, ut di.scas perfecta diligere legem et bene
operari.
17 Prophetam e medio tui ro r l'J Solus Christus est dux et mediator
noster ro r
42 HJrebigtcii be§ 3al)reä 1531.
5. 6. 3niiuQt 1531.
^^^rebigt nm J^-cftc @))i))^nnin, nndjniittngS.
B] A PRANDIO.
H|odie a|udistis bcti fp|tuc^ bc§ l^eiligctt pro^jj^ctcn, qui er ücrfiUnbigct,
luic auy fict^jlcl^em fol tonten ein l)crr jc. Dixi, hoc f|estum fei) gefegt auff
bie 4 ftucE, ut liei-i recen.sui. Hod[ierniim ftutf|e dixi 2. esse post 1. de bap-
|tisiiiü, ut discamus, quod deus hunc unicum ostend|erit, quod sit do|minus s
et d|ux sui pop|uli Is|rael. Ergo est talis doct|rina, quam omnis statim
gefaft Ijat. Sch|werQieri et nostri etiani audiientes einen locum et pnstea
putaiit scire se, quia audierunt. Sed talis est scieutia, quae non Icfjt fi(^
.soliini f^bun XI nb lernen, sed vult gelefit. @§ tan einer faffen, ba§ er tan
ioerben ein guter grammaticus, ßethor, 3urift. Ibi non satis, ut possis lo
nod^reben bie fprud^ie.
lam redibo ad reui, cur hoc servetur festum, nempe ad bap|tismum
ffintii). 3, 13 Christi. Sic aud|istis de hod|ierno festo Euangeliuni: 'Qu ber' Matth. 3.
2 qui c in toic sp 3 \oit c in bo§ S2> Je. erg zu btx Xihn jein (®otte§ ftold) regiten
fot sj} rh 4 IIod[iernum c in ®a§ heutig sp 2. esse c in esse secundum sp \. c in
primuin sp 4/5 nach bapitismo steht Christi sp 5 über osten(l|erit steht moustrarit
rauiulo sj) 6 Ergo bis onmis c in Sa§ ift nu ein fold^e doctrina quam quisq[ue vbi audi-
uerit sp 7 nostri c in niulti sp über etiam steht vestruiu sji einen c in aliquem s^j
nach locum steht scripturae explicari sp 8 scire c in statim sp nach se steht scire sp
Sed bis scientia c in 9l6er e§ ift ein fotd^e fünft sp 9 nach gcteBt steht fein sp 10 Rethor
c in Rhetor sp über Ibi steht lu tbeologia autem est sp lOjll non bis nad^teben im«
11 nach fjiruc^ie steht sed e§ toit gelebt fein sp 13 lam bis rem c in 9!u hjil i^ triber ouff
bie »tfac^e tomcn sp nach aJ (2.) steht celebrandum sp 13 nach btx steht jeit tarn 3^efu§
ou§ @at[iloca sp Matth. 3. sp r
N] Vesperi.
Auditis hodie dictum prophetae de Christo duce populi dei. ©30 ^at 15
l)r getjort, toie bife feft uff bie iiii ftudt gefec^t: Bai)|tismum Christi, Epi-
phaniani, siguum Canae Gal[ilaeae, De 3 regib[us. Sed hodiernum est secunda
pars, 3ö)ie (5[)riftu§ §oI fel)n eljn t)err unb ^ercjog fel)ne§ bol(f§, ba§ lernet.
@§ ift balbe gelernet obber e» fel)Iet Jüet)t. Secura est caro, quae statim
audito semel verbo |o teft§ sie fic^ buntfcn, fie tan§. lila ars de Christo ao
Don cogitacione, loquucione accipitur. 5)ian mu^ ba§ leben barcjh) l^aBen.
Grauiatica, Dialectioa et omnes artes ingenio cajjiuntur. Haec autera Chri-
stiana doctrina lüljl nte^r '^oben, fie barff ba§ gancje leben, ^ä) 3Jl. Sut^er
!an§ nid^t.
Nunc dicamus de ipso vero usu illarum feriarum, scilicet de baptismo 25
anotti).3, 13 Christi Mathei 3. 'Q'm ber jceljt tarn 3efu§ öon @Ql[ilaea an 3or=
14 ro 22 Artes faciliter discuutur fides autem nun ita ro r
Uit. 5 [6. 3anuQrl. 43
B] Heri ijob lä) faft S|iiiiini;uii liuiiis E|uangclii gefugt. lalSi vurhuin de vjcrbo
tractabo. Et toen bcr tag fol 6cg[angcn lucrbcn, ut dco g[ratias a[gamus
pro bap[tisnio et novo testa[inento, (|ui viilt 3 Rcjiies liabere, potest etiam
facere.
5 Dominus venit ad Ioh|annem. Ioh[anues noluit. lohjannes: 'folt bonTO(iitii-3, n
bir' JC. Ibi vidotis, bn-? bei" man, qiii vocatnr T(>li|anncs bapjtista, übergibt
fein ted^t unb loirfft firf) tjeruntev unb luil gern frfjuler fein. Huic vlro de<lit
malus testimonium (juam Mjariae et omnib[us ho[ininibus in terris: 'Non est'Knttiju, ii
maior.' Sas inus ja tiitf)t erlogen fein, sed bie tnarificit, et tarnen liic dioit
10 Iuh|aunes: Uäj fol icf) bid) teuffen? bu folt micf) tenffen. S)a» rebet bcr man.
Si fuisset via ad coeluni uiib folt mau barauff ficfttjjen, certe fuisset I()h|aiines
bapLtista, cum Christus djicat de eo: 'Maior' zc. @crn toolt ic^ä aufftreiifjcu. »iattti. u,ii
Ser I)oc^fte man auff erben dicit: Eüo Bin md^t§, sed ego indigeo, ut me
» bapjtises, ber tritt Dou feiner gerec^itigfeit, servavit certe legem et probior
15 fuit, qui hodie üerferfjten bas SPabftum, uon edit, sed mel, et non iiab|uit
uxorera et in !amel§t)[aub gangen unb einen lebcrgurtel. Nunquam concup|ivit
2l4 Et 6i.f facere durclulr sp 5 nach lohLaimem steht bo§ er ftc^ »on im teuffcn
Iteffc sj> T über lluic steht lohamii sji über dedit ste?U Cliristus sji H nach est steht
inter natos mulierum sp Inter natos muliei-um K. »7) r 10 nach \S) steht §Su sp nach
ber steht gtoffe sp nach mon "leht 3ofjaune§ sp 11 unb folt man durchstr sp barauff
über unb folt mon nach barauff steht man fuffcn bnb sp nach Beft^ien steht lunbe sp
llfl'i lob bap; enj in lohannis baptistae sp danach sauctitas sp 12 nach eo steht inter
natos mulierum non sur[rexit sj) 13 ego durchstr sp nach indigeo steht domine sp
14 servavit certe legem durchstr sp danach fuit certe sanctus vir iuxta testimonium angeli
Luc. 1. Erit niagnus coram doraino et replebitur spiritu sancto in vtero raatris 2C. sji 15 nach
fuit steht quam s/> nach edit steht coraniunes cibos sp nach mel steht et locustas sp
16 nach et steht ift sp unb c in ijat sp nach tcbergürtet steht »m6 feine lenben sp
N] ban' jc. föeftern f)aben Intjr bife§ ©uangelii summa gefaffet. 2ßen§ il^a
^eute fol feft fel)n, sit graciarum accio pro baptismo Christi. Sßer bie ^et)[ltgen
![onige tr)l)l el)ren, ber mag§ auä) ttjun. Hie videmus, quomodo Cliristus a
20 Io[hanne baptismuui e.xegit. ^oaitneS loljly aber ntt^t tl)un, ber uBergibt
fet)n xeä)t unb loirfft fic^ erunter unb trolbe gerne fc^uller fel^n, quia natu
sanctiss|inuis fuit supra Älo-sen et prophotas erat loannes, noc§ fpricf)t cr
Qlfo: 2lc^, fol iä) bic^ teuffen? £lü folft mid^ teuffen. ®a§ rebet ber l)el)lige
man. Sßer c^n Itjeg 5um ^Ijmmel geloift aut ulla iustificacio, loauues Bap-
26 tista esse deberet, toeljl l)l)n (5f)riftu-3 ^0 ^ocf) prel}ffct, et tarnen ille dicit:
3c^ barffy, ba§ bin mic^ tetoffft. ^d) mel)ne, ^oinniS frommdetjt ift über
alle menfd^en from geloeft. Non edit carnes, non duxit uxorem. @r ijat
el)n Qamd liaubt getragen, zonam coriariam, e§ ift et)n t)artf)e fletjbung,
19 unten am Seifenrande steht DE BAPTISMO (.'HKISTI ro 20 Joannes prohibebat
illum diceus ro r 22 n (fol) 27 loannes sanctissimus omnem sanctitatem a se reiicit ro r
44 iprebigtcn bcä ^aljxt^ 1531.
Iv] altcriiis iixo|rcm, vii^|iuem et servivit deo in deser|to et, quod maius, prae-
34 40, 3 dicavit. Et d|omiuiis dat ei testi|monium in Esa|ia: 'Vox clamantis' et
tarnen 3C. tt)a§ Wiad^cn tütt benn? Quid ]iraedicatiim, lectum, quod ista non
inspecta? Num I(ih|anues b|aptista ni(f}t fo gilt ut Carthjusianus? Num non
tani nuiltum prae|dicavit et jo iiu\ä) ut virgo et obediens ut unquam snb- s
aKntii).3,i4ditus, Et tarnen ad lordjauem: 3ld) fot itf) bid) tQ|Uffen? 'a te' 3C. Si ita
audircmus Ioii|aunem bap|ti.stam loqui, folten tüir Uli« jc^emeil in lltifer ^cr^,
Omnes sapiientes, theologi, potentes. Si is niliil vult, Ioh|a[nnes b|apt[ista,
ber f)od^fte man et uou anff feiner gcrec^itigfeit iitc^t ftl)en, Quid facit Pap|a,
qui vult praecipere, quid totus pap|atus ad Ioh|anuem? nuuquam habet haue lu
aKiUK). n, 11 gloriationem Ioh[annis: 'Neu est maior.' Papa et Cart|iiusiani et SJatfuffer
tDCvben ettoa§ Weniger. Et ipsi fatentur, quin iam iuvocaut, in terris non
inspex|issent. Fatetur se pec|catorem gegen bent 5Jian et vult baptisari. Et
ift meinung, ut tantum aqua aspergatur, sed sie, quod indig[eat isto viro,
2 über Esa|ia steht cap 40 sj> über claniantis steht Item Malacb. 3. 4. sp 3 nach
famen steht dicit debeo abs te baptisari «/) tiarh benn steht mit bnjernt gciftlicfjen Stanb
önb X)tien ©. gtancifcuS k. oxbcn fo 'i)oäj «nb iiaien bod^ iDcber Gfjrifti noc^ So'Jflnni^ ^«bigt,
oi InirS tuol gelefcn, ongcfe^en, »iet toenigcr 6ctioc^t jc. sp 4 nach b|aptista steht ift sp
5 et (1.) c in ober sj) danach ift er nic^t sp nach ttü]^ steht gcWeft sp nach obediens
steht vt monachus «/) 5/6 subditus dnrchstr sp darüber aliquis seruus sy) 6 7iach lor-
d|aTiem steht dicit ad Christum .7) nach to|llffcn steht Ego sp nach te steht debeo bap-
tisari sp S nach Oranes steht sancti sp nach vult steht esse sp 9 non durchstr sp
über gcrcc^itiglcit steht 2 sp über nic^t steht 1 sp 10 vult c in audet sp nach
praecipere steht suas irapias leges et humanas traditiones seruari ab omnibus? sp rh nun.
quam habet durchstr sp dafür qui solus sp 11 nach gloriationem steht inter homines sp
über maior steht Iob[annes Bapt^ista sp vor Papa steht @o toirb ja sp 12 Weniger c in
iBcnigerS sp danach fein muffen sj) nach invocaut steht S. lohannem sj) iiivocant (si)
7iach terris steht viuentem sp 13 nach inspexjissent steht vt ludei faeiebant qui dice-
ba[n]t Eum demonium habere sp über Fatetur steht Johannes ergo sji nach pec|catorem
steht esse sp über SJlan steJit I C sj) über baptisari steht ab eo sj) 14 nach ift steht
fein sp nach meinung steht nidflt sp über aspergatur steht a Christo sp indigi^eat isto
viro c in egeat ope huius viri Christi sp
N]3ci- 40, 3 getragen. 'Est vox elamantis in deserto' testimonio prophetarum. ^Jlod^ 15
fprit^t er, er fei) e§ nid^t. 3ft ntjue bifer 3ioannc§ ^a^itifta nid^t ^0 front
unb fcufc^ oI§ el)n inon(^ obber 9tonne? attamen reücit omnem suam probi-
talem unb )Dl)I (J()riftuni nic^t teuffen. S)i§ cjempels folben fid) fifieinen
omnes iusticiarii. 2Bl)I bcr man uff fel)ner gcre(^ticEct)t nid^t ftefjen, quid
facit totus sanctus ille papatus, ba§ ^soannt nirgcttbt glet)(f) ift? SBaS machen 20
fie alter taufcnt^jc. loollen fie fic^ ^oanni furcjiljen? SÖcIc^er erft^ricft unb
befennet fic^ el)nen armen feunber unb Inljl bon ^^m getaufft tnerbcn. Con-
fitetur se iudigere Christo et eins iusticia. (Sr rebet nic^t öon ber fi^lec^ten
15 über vox claniantis steht ba§ ba§ atlc ro 21 Mihi opus est a te baptizari ro r
') taufcnb euphemistisch für teufet; vyl. IJWtb. 11, 21S.
9lr. 5 [6. 3anuat]. 45
K] qiii det veram doctjrinam unb bic recf)tc getoalt, bic jur \ad)c bicnct. 'Ego',3orM,
inqiiit, 'aqua' JC. sed tu nie bap|tisa tuo ba[)|tisrao et sinito nie ein ftÜÄ fein
tili Regni. Pap|a: © @rr 3icfii§ bon 5Ja,5 aretf), !ompt i)n, lafft ciicf; teuffen
unb mciftcrn. Si veniret iam Roniain, füllen fie fngcn: a te l)ai)tizal)imur?
.". sed veni. Sie tüotten ben (?i)viftcn nic^t jum §|errn [)abcu, et tarnen oportet,
si noii in b|nnum, tanien in nialiini, beä unb fein onberä. ?(dj blo fromcr
3iOl^iannc§, ubi tua saucti|tas, !eufcf)eit'? uullibi. äßnö mangelt biv benn^
vult ab isto vcro jc. Ideo bene faft ben articEel: Credo in lesum. Da
folgt brauff ber s^piritus sjanctus, bie ^jeilig (S^itiftlid^e lird^e. ©ic toolIen§
10 jnadjen, nt probi fiamus per opera. Sed is: ego feci et Ioh|an[uem b|ap-
[tistam, et niaior tuo testimonio, et tarnen indiget. Si lohjannes ista verba
dieit ad hanc personam Christi, tum discat quisque: I'Cgo oravi et servavi
10 praejcepta, ut potui. Sed, lieber öcrr, fet} bu mein teuffer, da aliquid,
1 bic (I.) bis biciut c in ba§ icc^tc gut vt dicit Omnes de pleiiitudiue eins accepi-
nius sp 'J nach at^ua steht baptiso loh. 1. np nach lue steht esse sp über ftucE steht
mcmbiuni ap 3 »ach Pap|a steht contrarium dicit sp 3efui c in 3efu sp über teuffen
steht Bon teuffen sp 4 nach ntciftern steht vt et accidit, quia Euangelium aboleuit et in
lociim ipsius obtrudit nobis suas demonioruui doctrinas et Sacranienta ita profanauit sji a
c in Non a «p 5 nach veni steht baptisare a nobis sp Sie c in Sic sp nach Woiltn
steht fic sp über ß^tiften steht Cbristum sp nach oportet steht eum agnoscant pro domino s/j
G narh maluni steht et perniciem sp 7 nach nulllbi steht 6t loei§ fie nic^t ju räumen sp
S vult c in vis sp nach vero steht Christo baptisari? Vult de pleuitudine eins accipere vt
omnes alii credentes sp 9 nach tird^e steht i. e. tum accipiunt spiritum sanctum et sunt
membra C'bristianae ecclesiae, qui credunt in lesura Christum, qui est vnicus Saluator mundi jc.
Contra papa et sui sp rh ©ic durchstr sp 10 über is sieht Christus S2> nach feci
steht iustum «/) 11 et (1.) c in qui est «/^ tuo c in Cliristi sp darüber inter natos
inul[ierum s^j über tarnen indiget steht gratia et iustitia Christi sp 12 Christi c in quae
est Christus sp nach quisque steht dicere S2> nach Ego steht quidem »7; 13 nach
§|«t steht ß^tiftc sp
N] toaffer tauffe, sed Christi baptismum oxigit q. d. D liber ^et, la§ mid^ nljnr
1:. betjneÄ tet)C^u el)n ftud fel)n. Papa ium dicit: lesu Nazarene, veni nnb la^
bic^ 2cnffcn nnb mct)ftern. Exemplum vides in comiciis peractis. 2i5l)vbt§
t)l)n tniberfaren , §0 im)l ic^ (^fiiiftum unb ^oannem el)nen lugncv ftraffcn.
Sßiberferet ijfjn barufier ct)ne ftf)nnpp\ ^0 f)abenS t)f)n. 2ßen fie un§ glcl)c^
bru6er crUnivgeten , §0 luljrbt man mt)t l)l)n baüon reben. %ä) bm li6er
2o-3ioannca, hJo hletjbt nljue bel)ne feufcl;el)t, from!el)t'? Ergo discamus serio
huiif artic'ulum de Christo incarnato, passe, mortuo. 3l6er fie bic ^apiftcn
fljnbt feine gcfellen, fic fl)nren un§ £)l)nel)n unb laffcn uns fteden. ^oonne»
aber fc^euct fic^ nic^t ju bemutigen. Ita et nos coufiteamur peccata nostra:
O doraine lesu, ^d) ijabt mit^ getoaf(f;en, gefaftet, iä) b^n boc§ ct)n ^unber,
22 Papae superhia ultra Christum ro r 24 Coram Christo loannis sanctitas nihil est ro r
') e^ne fc^nopp rgl. Unnre Ausi/. Bd. 17, 450, 5 und Nachtr. S. 523.
46 ^Ptebigten be§ 3at)re? 1531.
R) quod niaius sit, quam ego habeo. Noli inspicere Ioh|annem iit lap|idem,
!lo|, sed sie, qui fictet, fnftct ,'c. (|uan) omnes pap|istae faften iDcrben unb
tjnncn, et qui plus sauctitatis habet in uiio dig|ito quam 3C. bcr gtöt [lä)
herunter unb toerfc^itiing ^ in fciiicv l)cil;iflt'cit für bcr giroficn pcrfon, ut in
oculis eins nihil ,sit. Quid igitur borff lang btjpiuttren, an per opera et s
sauctitateni nostram iustifijcpmur, cum hie aud|iamus, qui d[icit ad dominum:
.^ilfi bu mir et da sanctitatem, quia dieit: 'Egn' jc. 6r rufft f)ulft Unb
bcgert gnab. Nos Monaehii ftnb Oiel Beffcr gclnefen, qui aliis vend|idimus
nieiita, \o fiel l^aBen tnir ubcvig gefjabt, et hoLmiues vestivinms in cappas
unb ÖOU tnunb K.'^ et S|auctorum merita tanta fuerunt, ut uficrUng.' Et hie lo
nihil habet uBerling, imo indiget. 5ßfu, mangelt§ bem et dieit indiginum,
quid ego dicam? Et ista doctjrina apud nostros adversarios est vulgatis|sima.
Si agnovis|sent hunc art|iculum. lohjannes est altis|s[imus honio in terris,
nunquam ierürt mulierem, vivit sine vino, non carnem, !etn jetben, lüUÜen,
3 qui c in bet sp danach miftx sj) nach quam steht omnes monachi je. ■<j) 4 bex=
fc^ttiing in c In »ergiffct alter sp 4lö ut bis barff c in ba§ et für feinen ougcn gor nichts
fclj, tBO§ fol mon benn sj) 6 qui d[icit c in Iiihannem tlicere sj) 7 über 5>iltt steht
§Grr sp nach da steht mihi tuam sj) nach Ego steht debeo a te baptisari sp na^h
tufft steht ttmB sj) 8 nach vend]idimus steht superflua sp OjlO ho[miiies bis ic. c in
mortuos sepeliuimus in totJpen tinb Ijoben fie Bertroftet, ba§ fie, hienn fie in bcr tappen begraben,
Don munb auff^ Würben gen ^imet faren sp 10 ut c in bo§ fie auc^ sp über liic steht
lohaii'.nes sp 11 nach imo steht ope Christi sp nach Spfu steht bt^ sp lljlä et dieit
indiginum steht über quid ego 11 nach dieit steht se sp nach indig|num steht vt portet
calceos domini jc. sj> 12 nach Et steht tarnen sp nach adversarios steht in toto papatu sp
13 nach art|iculum steht Ego debeo a te (Christe) baptisari, non in tam horrendas teaebras
corruissent sp rh 14 nach nunquam steht !^ot S]) nach carnem stellt comedit sp
') = verschwindet. ^) Nämlich ron Mund auf (d. h. unmittelbar) in Himmel
geführt. Vr/!. hierzu Unsre Ausg. Bd. 9, 802 Nachtr. zu 8, 158, 23, wo sich iveifere Nach-
weise finden, ferner 12, 516, 29; 14, 34,30131; auch DWtb. 6, 2680 f. ') Sonst übettcng
vgl. Weigand s. v.; überling auch Bd. 17, 218, 5; hier = superfluus.
N] fe^ bh3 tnet)fter. Non inspicias loannem ut truncum aut lapidem, sed est i5
sanctissimus, ber mef)r {)ct)ItcEct)t tjat ben aUe 5papiftcn, noc^ tnirfft er fic^
erunbcr unb fel)ne ^cljUdet)! ticrfc^lrinbet Oor ß^riftt pcrjon. Erg<i si aliquis
hominum deberet esse, loannes esset. 9lBer ber H6e ^O^nneS Ijat un§ e^n
fc^on ejcmpcl geben: '3rf) bebarff c§ WoV, unb tutjr gutten gcfcKcn f)n6en
al^o tiil, baö ttjir brubcrli^afften unb gutte tuergf juüorfeufien gehabt, ^
@^tt)et)g bcr [)el)[Iigcn Dcrbinft, beä ]vt)x gnug ^aben. *-Pfui biil) ^JMonbt^
jnl)t aüen fjcljligen. Si hie Joannes non potest, quid alii potcrunt? 9Ibet
ha5 fumpt bat)er: fie !enncn bcn articEcI nic^t. 3ioi""c§ ift bcr frumfte unb
17 K^rifti (^cljli) 18 liominura (esse) 21 Contra Papistas qui iusticia abundant ro r
') 5pfui bid) 3)!o(anbt vgl. die Änsfidirutigen hierüber in Unsrer Ausg. Bd. 29, 713
zu S. 547, 24125 und Bd. 33, 67G zu S. 36, 13. Ber Ausdruck kommt axich noch rnr in
Unsrer Ausg. Bd. 32, 24, 33. 235, 30.
9lt. 5 [6. ^fluimt). 47
R] leinen flcib, non im fcbbcv bette, scd auffm grao unb evbb|Oben unb bie
^üc^ften opera getrieben, fuit ang|eln.s unjerä .^errn ^c\u fi ;iltis|simus
Apostolus, (Uli cciain t'inn l>aii;tisavit, is dicit, e§ mangelt l)l)m unb fcljlet.
5tu las bcn ^^.^abft t)Cr fomcn unb idjlicjien: non edeiulae C|anics, iciunanclnni.
.', aSirget un-^ ftuc§§ unb t)alt feft. ©inb fie uitf)t toridjt? Nihil onmino
noverunt, leg|erunt E|iiangeliiini u6erf)in, swl ut und) beucfcn. Si noliint.
nos aiidire, vcniet loli. 5. Cini est, saiictus, bleibe nur nid)t brauff ft^cn.^otif'.'is
Coram mundo mogt l)t)r from fein k. bie e§ mit Sotlli^rim! tooUen t)alten,
sie diccnt K.
,0 'Et lesiis rcspondit.' Y|ult .<ic djicere: ©o ift§ aE§ rcc^t, la\5 mir *»'"'• 3' '^
ge^cu, tuen bu mid) fd)on tauffft, tft§ brumb nic^t unrecht, et te itemm jc.
S)u folt nic^t jum Seuffel brumb faren, si me bap|tisas et tu ad celnm, si
te bap[tiso. 2Bir lüoücn» nirfjt oerberbcn. Ioh[annis baptismus geltet über
ben §|6rrn l^in, sed non faoit eum bcffer. öed econtra. 2;a5 tft ba l)in
1 nach t|Ieib siehl gcttageii sp nach fcctte steht gctcgcn sp Ergo longe sanctbr
oniuibus nionacbis sp r 2 nach aug|elas steht et praecursor sp nach 3e(u steht Christi sp
3 nach Apostolus steht Et dominus ipse sj) is dnrchstr sji mangelt c in mangttc sp danach
finb feile sp unb fegtet durchstr s/i 4 nach fc^tieffen steht Quod seruantes humanas tra-
ditiüiies remissionem pec[c;itürum consequautur et salui flaut, Unb botuicr Werben biet crlt)urc(ct,
qui coutradicunt. 9iu sp non bis ieiunandum durchstr Sj) 5 nach töricht steht toll rafcnb
»nb sp 6 (nihil) leg]erunt vor legjerunt steht nihil sp nach E|uaugeliura steht Icfen fie sp
ut c in ba§ fie im sp nach bcnien steht foUcn, ba§ taffen fie sp 7 loh. 5. durchstr sp
dafür alius ben fie Werben ^oten muffen, ®§ fe^ nu bet %üxä ober ein anbct sp 8 mogt c in
mögen sp danach tinb follcn Wir sp ij^r durchstr sp nach e§ steht abtx sj) 9 nach
dicent steht Ego deheo a te baplisari sp 10 Vt iniplearaus omuem iusticiam »^J r U nach
te steht ego sp 12,13 tu bis bai)[tiso durchstr sp darüber ego te baptiso sp 14 nach
econtra steht Christi baptismus valet ad hoc, vt et Johannes de pleuitudine eius accipiat sp
N] 15 !euf(^te, meffigfte man getnefen in cibo et amictu. @r '^at !et)n tüel^b Berurt,
tit)n fletjjc^ geffcn, ba^ uor l)()m nid;tö gelneien. Ipse est angelus et pi-aeciu-sor
Christi, ^loä) tDl)I er nid)t'5 iei)n, unb iütjr ^el)Iigen ^papiften iooUen m^t
^platten, (Wappen, faften, Üet effen frum fcljn unb Icutfic baruber ertourgen.
©l)nbt fie uidjt toi, quia non noverunt hoc Eiiangeliou? @§ tütx lüol lucrbt
i'u bi^ gnangelion el)uer gewaltigen prebiget, ba§ man ha^ nerrifc^e f£)urnemen
ber äBibcrfat^cr mo(^te fturc^en. "^s<i) bebarff rtol.' D üben ^crrn, tocr 'Watti,. a, i4
bo frum ift, ber fcr umb unb fprcd) ml)t Joanne: '^(^ bebarff' 3C. Sor ber
lüctt ift inot gut frum fel)n.
'Sine modo sie esse' q. d. ©30 foI§ red;t fet)n. äßen bfö mic^ fc^on w^ittn. .•;, 15
25 teufft, ml)r ift ni($t§ abgebrochen, blü folft brumb nit^t jcum teuffei ft)aren.
Sßie Jol)r-5 nt)ue matten, §0 fol3 rcc^t fel)n. l'afe t)cr gef)en. ^ä) toeljfe Ivol,
Irarumb. 3)a§ ift bo f)l)n gerebet: aßen ic^ bie 2;auffe S^riftt ^abe unb
g^rifto anfiangc, %o itit)I ic^ gerne ijn euffcrlic^en bingen bem Sapft folgen.
■2t Milii opus est ro r 23 lool(§) 24 Sine modo sie esse ro r
48 SPtebigten be§ 3a^teä 1525.
R] gercbt. Si Christi baptisraum habeo, Ia§ 'cjijn meinen §|6n'n fein et fido
eins meiitis k. tum volo libeiitis|sirae papae ju tüiÜen. Nos offerimus papae,
(juod velimus omnia facere, quae c|or eins ciipit, nihil omuino in terris
auferre, unb jtuartcn am fireitog fijd} cffcn unb platten tragen, modo
. retineamns hunc art|iculum, ba§ ]Öeul6tft|Ud£, et sie canere cum vellem ut ;>
Christus cum Ioh[anne: c§ ift nüS recf)t. Si ipsi licffen fic^ tion (5t)rifto
tcnffen, fo Irolten \mt un§ Jöibcrumb öon eudj teuffen. Sed ba l)Ut birf} fnr,
obdurati hanc accipient conditionem oblatam. ®a§ riechen fie tool, si
Christum suscipinnt et lajfen pvebigen: opera nostra, sapjientia nihil gilt fuv
gott, ergo niu§ man nimmer opffern. Si dico: ber pfiaff ^elt bie ^3Jlejfc, lo
non potest me iuvare, 6. feria ieiuuare coram deo non iuvat. @§ ift Um6
ben Sand) jutliun. Si vero djico: Sßir tüoEen ju famen t!^un, ba§ (Jl]riftu§
fol unfer 2!]roft fein et tantum scire, quod d[ocet, tum ecoutra vellemus
fjappen tragen, effen, quodeunque velletis. Sic toolt \ä) mid^ lüibber laffen
teuffen. ^oflinnneS iifUU et dicit: '^ä) fol öon' JC. Et Christus econtra: is
Sllfo gepurt, ba§ id) bid^ tauff, et si suscipis, es salvus. Et contra mihi
1 nach ^%n steht allein .y nach §|®rtn steht Bnb ^eitanb S2> fido durchstr sp dafür
credo sp 2 über ineritis steht nie saluari sp nach Itiiücn steht ein to()pen platten tragen sj)
nach offerimus steht nos s]) 3 c|or c in exigit sp 3j4 eins his jWoitcn durchstr sp
dafür a uobis sp 5 nach !^eu&tft{udE steht Hie filius meus u. HUNC audite Si ipsi omissa
sua impia doctrina audireut Christum tinb sp rh 5/6 et sie bis ipsi durchstr sp 7 euc§
durchstr sp darüber inen sp nach teuffen steht laffen i. e. ein läppen anlegen jc. sjy nach
fut steht quod s^j 9 nach Cliristum steht et verbum eius annemen sp siiscipiuiit
durchstr sp nach sap|ieutia stellt religio nostra sp 10 zu opffetn steht nimev ÜJJcffe
ftifften JC. sp rh 11 über 6. feria ieiuuare steht vita monastica sp über ift stellt in sp
13 über fol steht oUcin sp über fein steht fol sp dtocet erg zu doctor sp davor steht verus
et vnicus sp nach d[ocet steht a deo ordinatus et constitutus sp rh 14 quodeunque velletis
durchstr sp darüber h3a§ ir nut Jegerct sp nach laffen steht tion euc^ sp 15 nach öon
steht bir gctaufft tterben sj) 16 nach gepurt steht m% aUe gerec^tigteit ju crfuKcn sjj rh
nach suscipis steht bapt[ismuni meum sp
N| 6r Ia§ ung nfjur ben 6f)riftum unb fialben friben, it)t)r hiotten tj^m ben
fte^tag äto gefallen fifd^ effen 3c. Sßl)r iroUen fpred;en: 6§ ift alle§ rec^t.
Ita dicamus ad Caesarem et prineipes: Saft euc^ ß^riftum teuffen unb
n{)emet fel)ne le'^r an, feo fol ben al§ ret^t fcl)n. ^0anne» bebarff (Sfjrifti 20
tauff, bo ift§ alles fd^ledjt unb ber fad;e ift fcalbe ge^olffen, fdjabet nidjt,
ba§ er ßl)riftum tauffe. S)en er begeret öon ß^rifto getaufft 3h) löerben, §0
ift bife§ aUeö fc^Iec^t unb rec^t. Si enim credimus solum Christum salva-
torem et eius baptismo indigere, tunc omnia externa siucere servabimus.
äßen Sapft, Sifi^off fic^ liffen bifen 6[)riftum teuffen, ut hie Joannes facit, 25
©30 iDoIben IrJjr alle» tüiberumb jugefalten tfjun. Wljr geBurct, ha?> bhj
17 @r bis ben ('2.) unt ro Si Papa Euaiigelion susciperot et Cerenionias eius accipere-
mus ror 23 unb rcc^t] Bnb Bnbtcd^t 25 ßfitiftum (liffen) 26l49, ir, igjo bis tenfft untro
9h. 5 [6. 3nniiat]. 49
R) null nocet. Sic si cgo intliierem cappnm, non facit nie Christiannni. Etsi
Iol)|anncs non finxit siuiiu bap|tismuni, sed a deo liab|uit, et ei commissum
a deo Cin-istus ut iussiini doi. W\x clBictcn un§ norf; boy an
junemcn, bo§ fic cvbac^t, modo patiantur C'liristiim, nompe has id) fein
5 con[scientiani bn Pon ^ab e, si cappam non gero, non ieiuno 6. feria. Sed
e'^e hai! cl)i- t[)iit, fol er ali,c l,oma, nuff erben jnfnme mengen. Idoo fol er
JU trumntcrn gljen et nemo fol l)l)n Ijclffcn ncc potentia, sapiicntia, tlico|logi
Parisiensjcs k. Si tu iiene potes credere in Christum, fo fei) bamnd) JU
friebcn, oB bicf) bcr faifcr, parentes, prinoops btc^ teuffen i. c quaiido tibi
10 praoeipimit aliijuid, quia ad oinnem Ijapitismnm gebort ein lere, cum iial)|es
alium Christi bap|tismum, potes obed|ire. Sic Ciiristus accepit bap|tismum
Ioh|annis, ut pucr est obediens parentibus i. e. rjuando quis est baptisatns
in bem glauben 6l)riftt, tunc alle ftcnbe finb toftlid) et in qnocunquc statu
vivit, (juem deus [)ra((ipit , ber ift loft(id). Tibi gepurt, ut nicum l)apjt[is-
j5 mum praedices et ut ego etiam tibi obscquar. Sic fol|len tnir untb .^|6rrn
1 nach nocet fleht vt a te li.iptiser xp 2 über finxit sieht excogitauit sp 3 ]
unleserlich, weil iiherschrieben mit vt baptisaret sji Christus his dei durchstr sp darüber
Iiili. 1. Qui misit me ad Ijaptisaiiduin sp 4 nach fie sieht bic papiftftt «f) nach ctbadfjt
steht ffobm sp neniiic diirrhslr sp dafür esse vnicniii nostrum !>aluati)rem xji rh !i coii-
iscieiitiam c in gchjifjen sjj über ß. feria steht am frcitag sp 6 bo§ e^r c in bcv Sapft
bn§ sp nach tf)X steht if)e sp 7 et bis 'griffen c in »nb fot Ij^n nil^t ^clffcn sp S tu
c in Vera sp heue potes durchstr sjy darüber fidiicia sp credere c in credis spi <J nach
o6 steht fic sji nach b\ä) steht et fiilem noii iiiipugiiant parentes, princeps papa s]> bei"
bU bic^ dnrcbslr sji 70 nach .nlifjiiid steht qnod noii est contra coiiscientiani, vt si princeps
iiil)eat ire in miliciam ic. sp rh 11 nllnni durchi^tr sjt nach bnpjfisninni (J.) steht salnum sj)
14 über vivit steht homo sp (I'-g") Til)i ülicr gepUlt steht o Johannes sp 16 nach ohse-
qnar steht vt l)aptiser a te sp nach um6 steht be§ «7) nach §(@rtn steht hjitlen sp
N] mt(^ tcufft, ^0 fcfjabcty nid)!, ba§ bin tnid) Uiibcr tciifft. 9Jt)m atfet)ne
(5l)riftnm an, borna(^ ben ^ccln grato obbcr fd;luarc5 tap an k. feo fdjabets
nil^t. loannis baptismus non est sine ordinacione dei, attamen indignum
se putat et demittit sc. S)cr S5apft aber inljl ijn felinen getidjtcn nid}t
20 h.iet)(^en. Si assumeret Christum et i)aptisinum eins, ^o loolben rt)l)r t)t)nt bic
Pappe, platte k. jugefoEen tragen. Ergo si in Christum credis, §0 btfe jtü
friben, C6 hiä) bcr feljfcr abber »ater, mutter tcuffe q. d. ^ä) ttii)l ntid^ gerne
laffen teuffen, teuffe n^ur tool, id) l)a6e nl^ue etjn l)0(^er tauffe, sciliect
C'iiristi, bie mu^ eö t^un. Sie eufferlid;e Jüerg! tjelffen unb fdjaben nichts.
25 Si in fide suin, omnis condicio et vita est perfecta. S)o ift bie aEe gerec^tig=
fet)t erfuEet. Sunft sine Christi baptisnio ift aEe gered)tidel)t etjttel. Söen
inan§ alfjo erlialben foube, §o toolben öon {)erc3cn gerne tl)un, lüa§ ber
!ct)fer, furft unb tnet)n nel)ifter Begeret. @r laffe fid) nt)ur öor teuffen unb
bemutige fid^, |o ift 6l)riftu§ %o frum unb Inlil gerne tl)un, Inas man l)^m
PJ demittit c aus remittit 28(50, 6 6t bis Seil unt ro
SiitfjetS aScrfe. XXXIV 4
50 513rcbigten bei ^aijxei 1531.
R] ajinttri. ,1, i;. gcvil geljoffaitt fciii Cesari, ]>riiicipibiis, ctiam inimico. '©a ItcS' q. (1.
Ioh[annes: ^ä) folt btr iDorltc^ !ein gepot ouff legen, sed quia oupis ipse,
et c[or Cliristiamim gibt ftd) gern brcill. Doctjrina: crede 1. in Cliristum et
deiude fac praecep|ta dei, gl)cn bic ^tno touff mit einanber, tiinc es iustus
coram deo per Christum et mundo jc. 5
1 über etiara inimico sieht Diifcrm fcinbe sp nach tie§ steJU er§ im 311 sp ä nach
cupis steht obsequar et baptisabo te sj' -/-^ 'l'se bis C'hristianuni c in 35cnn ein E^rift sj)
3 nach Uoct|rina steht salua Sj> 1. c in priinum sp S vor niuiulo stellt coram sp nach
mundo sieht per charitatem obedieiitiam K. sp
N] geBeiitet, bod) allc'3 frei) itnb ungcc.jtüuugcn. 35cn er ift öor fid) frct) itnb
utttcrUiirfft firf; Ijbernmn. 3(1^0 fljnbt bie jtDuc tauffen itnb gcred;tig!et)t
nntcranbcr Hormengt. S^uftu, \va5 got gefcllet, ^0 tt)ue ic^ tüibcrumb, \va%
bt)r iDoIgefcEet, ^0 ift bife gcrec^tig!ct)t erfuttet.
i' ©if)c tuic 3oonni§ »nb ß^rifti tauff fintere^nanber »ormcngct fel)n m r daneben sieht
Viile laeius ile baptismo l'o[lio 2 a tergo' ro
') Gemeint ist die Rückseite des vbemadistenBlatl.es (191^'), wo die unten folgende
Predifil Nr. 7 hef/intii.
6. 8. SanUQt (?) 1531.
A] Ginc A^od),^eit))rctiigt ixbcv bcit ©))r«rf) A^cfir. 13, 4.
[S(. Q ij) eine ÖPcöseit yi'cbigt iiöcc beii f^juiidj 51111 i^cßreetn 10
am ^reoscöenbcn Capitel.
aPcprchigt hurcg Mnv. 'KiirJjcr.
^(^t) Inil itt ein iticnig bom cl)elid)en leben unb ftanbe vcben, bie tueil
normal'^ gnng bnüon gcfd)vie6cn, aber bodj ifty and) ber nötigsten ftücf
ein§, lt)elc^§ man jnn ber 6[)rifteni)eit prebigen nnb ba§ bie ß^riften toiffen 15
fotlcn, 9(nff ha§ nn bie fclbige lere Dom cf)cftanb auc^ jn ber hielt bleibe,
bie unter bcm 2?apftuni6 fo gering geljaltcn unb gcprcbigt, ba alleä lob unb
alte prebigt allein an ff bie feufd^eit unb iungfrQtüfd)afft gangen, gleid) ob aUe
Joelt !eufd)eit inere, fo jf^r hoä) gar tnenig ift, bie mit ber gäbe begäbet finb,
©0 löolten lüir i^t bcn fprud) für uns nemen, lticld)er jnn ber (Spiftel jun 20
.§ebre. am jitj. ßapitel gefc^rieben fielet:
*c(ir.i3,4 'S)ie @^e fol e'^erlid) getjalten )üerben bei) allen, unb ba§ cl)e=
bette unbeflcdt, Sie ^nrer aber unb bie et^ebrec^er luirb @ott
richten.'
9llfo leret ber 3lpoftel bic nidjt bie Reiben, fonbern bie öbriften, bie 25
getaufft finb, ba» fie allefampt alfo leben, bas fein un.5Üd)tig !^urnlcben
unter \ijnm fet), fonbern ha^ fie jfjrcn ftanb eljerlid) unb \i)X bette rein
beljalten. S)arumb ba§ erfte, ha§ man an biefeni ftanb, luie aud) an aKen
anbern ftenben, bie ®ot geftifft l)at, lernen fol, ift ba§, haä ein feber Iniffe
y
9lt. 6 [8. asaminr (?)]. 51
8] [581. siij] (jHin 3|ai,t3Eit yrcbigt iiöeu bcn fpriirfi 5un l^cl&i'ceni
am örciidjcnticn Cayitd.
Il^^c Ipot tcf) öormols offt üom 6()Iid)en ftanb unb leBert gcprcbigt imb
^■^^ gcfdji-ieben t)a6c, boc^ teil id) jtjt bcr .S^Oi^jeit ju e^rett oud) ein tocnig
r. babon rcbcn, Sßeil e§ aud^ ber nötigften ftiid etne§ ift, fo man jnn ber
(5[)ril"tenl)cit prcbigcn, unb alle Cif)riftcn Jniffen foEen, S)enn e§ an(^ ift ber
gcnieinftc unb bod) bct furnemcfte [tanb, burd) toeldjem alle anbcrn ftenbe
beftefien unb erfjalten Itjerben. '3)arnm6 aud} bic tjeiligen Stpoftel jnn jren
Gpifteln üleiffig babon fi^reiten unb öermanen, 2Bir nemen aber i|t für un§
10 ben furzen fpvuc^, Uieldjer jnn ber ©piftel jun §ebreern am breije'^cnbcn
Gapitel gefc^rieben ftet)et:
'Sie @^e fol e'^rlic^ gehalten Inerben ietj allen, unb bo§ ßl^e=«ci)r. la, 4
tettc unbefledt, S)te §urer aber unb bte ®!^e6rec§er iotrb @ott
rtd^ten.'
IS |)ie leret er ntc§t bte Reiben al§ ein 5p^iIofo|3'^u§, fonbern bie getaufftc
(JI)riftcn, »nie fie ben @f)eflanb anfel)en unb t)alten foÜ'cn, 3)a§ fie in nic^t fo
gering achten noc^ leid^tfertig unb f djimfff Ud; ^ bamit f aren , Iriie bie Reiben
getrau unb aUjeit bie blinbe toelt t^ut, aud) Bi5()er inn ber (£^riftenf)eit
') = scherzweise.
4*
52 5PTcbigtcn bc§ Sn'^rcä 1531.
A] tinb getoiä bafiir Tjalte, baö bcr cljcftanb tmn Ciott gcovbcnt iinb gcftiftt jet).
®Q§ ift fnft* bie Tiodjftc !iinft jm cr)clid)cu IcBcn 311 loijfen, bay man bcn ftanb
lerne anfel)en naä) bcr I)6cf)ften cfjre, nemlicf}, bn§ er föottcy gcftifft ift nnb
©otte-5 )üort f)at.
33}oI tjaficn btc alten S)octore§ gcprebigct, ha§ ber e^eftanb bcr frnc^t, 5
treln nnb lieti fjatbcn ^ntoticn fei), oft f^ci-' »icfjt aud) bie (cibüdje nuljnng
ein toftliif; bing, ba^ bie crfte tngcnt beä ctjcftanb^ gerinnet i[t, baS ficfj ein
ntan anff fein treib Derlaffen barff, fein leib imb gut auff biefer erben bem
lueib troftlid) tiefef)lcn, haä eä Bei) jfjr al§ Uiol tielrarct fei) aU Bei) jl)m, Siefe
frnd)t liiere ancf} luol eine, ^tbcr Inir inollcn bie felöigen ni(f)t erjclen, Befctjlen i»
folcf)-3 bcn 9J()etoren. (5()riftli(f) nnb gottlid) baüon ju reben, ift ba§ ba§
l)otf)fte, baä ©otted Irort an beinern luciBe nnb an beincni man gcfi^ricBcn ift,
lucnn bn bcin toeib alfo anftl)eft, al§ toere nur etnä unb fein» mc^r auff
biefer luelt, uub lücnn bu bcincn man alfo anfil)cft, al§ teere nur einer unb
fonft feiner mc^r fnn ber toelt, ba« fein fonig, ia auc!^ bie Sonne nic^t >*
fd)oner fc^cincn nnb jnn beinen äugen leutfjten fol alö eben bcin fralo obber
bein mau, Senn alt)ie f)aftu ®otte§ Irort, ltielc()§ bir bie fratr obber ben man
3ufpriif)t, fi^euiit bir bie [M. aiij] fraln ober bcn man, ©pridjt: bcr mau fol bein
fein, bie fraln fol bein, ba§ gefeit mir fo tuol, alle @ngcl unb Greaturu f)abcn
luft unb frcub barob, £)enu c§ ift i()e fein fd)mucl über ÖotteS Irort, bamit bu jo
bein treib anfil)eft al§ ein ®ottc§ gefc^end, 5llfo fanftu fein bl6b§ gelriffcn f)abcu.
Sßie lool eä fcfjetuet, alv fei) c§ Ictdjtlitf) gcrcb, uub Irer treiS ba§ nic^t,
ba§ bcr @{)eftanb Don G5ot gcftifft nnb eingefcljt, jm 5}.iarabi§ gefc^affcn unb
auci) anffcrl)alb be§ 5parabt§ beftcttiget unb gcfegnct? 35ßie 5[)lofe§ folcf)§ anjeigt
2;^2^'V,'"7 ®''"'^- i- Ü- "iii^ ijv ba?' tüei§ ibcrman Irol, ^d) []ab aud} bie loort lernen nai^ i".
rebeu, aber eä ift ein foli^c fünft, bie ii^ uod) nid;t fan, lerne nod^ jmer
baran. l^-ie ücrnunfft unb trelt l)clt c§ uii^t fonberlid) bafur, ba^ ber c^e=
ftaub ein ©otte» gcftifft fei), 3Bie auc^ bie Reiben gemeinet ^abcu, ba^ e§
plurafilrciö-, uub jufoly alfo gef(^cf)C, baS einem biefe obber it)enc jn teil ircrbe,
Senn trenn bu trilt auffs bcl)lronen fcbeu uub bie äugen auff ba§ eufferlid)e 30
bei)trefcn fcrcft, fo ift unter bem cl)clid)cu leben unb ^urn leben gar fein
unterfd)cib, ift fcer nal)e bel)eiuanbcr unb fif)et faft an einaubcr gleid^, ba§
bifcr ein 6-l)efralr, i()ener ein t)uru l)at, Sarumb ba§ einerlei) pcrfon, man
nnb treib auff beiben feilten, fm e^elid)en nnb f)urn leben bel)einaubcr trouen.
£üf)cr ifty foinen, baS mau fo ein gandelfpiel auö bem ebcftanb gemacht 35
nnb aUentf)albcn fo lci(^tfcrtig baoon gerebt f)at, Sa« fleuft aUc» baf)cr, ba§
c§ bem ^urn leben fo ua^e uub gleich fit)et. S)arumb ift§ bie !^6l)efte fünft,
bie aEein für bie G^riften gel)6rt uub bie ß^rifteu fein IroHeu, ba§ man
1 »erorbcnt Ji 10 nici^t] itjuiib nicljt B 32 fnft on einanbcv] cinonbet faft B
') = so ziemlich. ') = von ungefähr, aufs Geratewohl, s. D Wtb. 7, 1045; syn-
onym :um folgenden 3llfnl^ (sc. W\^). fVfß. Unare Amp. M. 15, 622, 14. 20; 19, 624, 9. K. D.J
9h. G [s. 3Qiniav (?)]. 53
i'] 9cfd;cl)Cii, ba aücy lob mit gcUialt ouff bic jminfratoftf;nfft ficc^anflcn, iiiib ber
P^f)cftaiib bogcgm i^oiiii imtucib gcmadjt, gleid) aU Wcxc bamit alle Uh-U jiir
fciiftfjcit fira^t, jo bodj bafjev cnblicf) aUeö mit fcfjeiiblidjcr .^iircrcl) crfuttct
ift, ©üiibern, ba§ fie ja lernen elivcn unb pvcifcn aU einen Pfjviftlid^en,
5 feiigen ftanb unb firfj olfo btuinn [)nlten, bnö fein .'Tiuvu nod) y3uüen let'cn
unter inen fei), äBeldjc ]\vct) er f)eifft ben ßrjeftonb cl)rUd) unb ba§ gficBcttc
rein definlten, Tarnmti Umllen Unr fefjen, Inay biefe tuort hioUen unb Uernuigen.
Sas (5rfte, fü nuiu an biefem ftanb (luic audj an allen aubern ftcnben)
lernen fol, ift hai, ba§ ein ieber lotffe unb getoi» bafur ^oltc, bau ber e^c=
lu ftnub iHiu G3ott georbeut unb gefttfft fei). 3)a§ ift faft' bic f)üd)fte fünft im
(Sl)elid)en leOen, hci^ man bicfen ftanb lerne anfef)en nad) feiner I)üd)ften elf)rc,
5iemlid), ba§ er @otte§ geftifft ift unb ©ottes loort f)at. Sßie tool eö fd)einet,
als fei) eö leicht, unb fid) jbcnnan Icffet banden, er fonne e§ fel6§ unb barffe
feines mciftcrS ba^n. 3)enn loer mei§ ha-i nid)t, baö ber @f)eftanb Hon föott
15 im 5parabiy cingcfel;t unb audj aufferl)all) beö Sparabis kftettiget ift? äßie
'fllofeö anzeigt @ene. am j. ij. unb ij. 3l<$ i)abB auä) offt gelefen unb lool'/äJ'i'gl'^','
leraea nad) reben, aber c§ ift ein fold)e fünft, bie iä) nod) nid)t faa aab
mid) aidjt fdjemen mu», üb id) lool ein alter Soctor bin, teglid) baran ju
lernen, Sie toort finb lool balb gelernct, ba§ eS fei) ein ftanb üon @ott
2u eingefelit k. ?ltier haB ift bie fünft, baöon id) fage, ba§ man fold)§ gclnis
unb nngejlociüelt bafur I)alte, unb ein jglii^er ben (?f)eftanb an jm unb aubern
aEeutl)alf) alfo anfel)e, ba§ e§ Don ®ott alfo gefc^affen, georbnet, gefdjidt
unb, tüie man fagt, befd)ert Itcrbe, Senn bie toüe luelt unb ,5lnar aad) bie
flugc öeraanfft l)elt e» nid)t erafttid) bafur, ©onbern meinet, e§ gcfd)ef)e on
:;r. gefcl)r unb jufal» alfo, haä einem biefe ober jene ju teil tuerbe, gletd) loie
fonft auffcr ber el)c jr jtoel) ^^afamen geraten, S)a§ mad^t, ha§ fie allein bem
euffcrlid)cn luefen unb anfef)en nod) bendet unb rid)tet, S)cnn luenn mau
baffelb jau bie augca faffct, fo fiab bie jluel) (Stjclid) unb .'guren leben) feer
nat)c bc^ famcn unb fi()et ein§ bem onbern fo foft el)nlic§, bo§ be§ be^h)efen§
30 ober bel)töonen§ Ijolbea feia uaterfd)eib ift.
!S)ol)cr iftö fomea, boS mon fo ein goudelfpiet au§ bem Gl)eftanb
gemod)t unb allenthalben fo leichtfertig baöon gerebt l^ot, Sarumb tft§ nid^t
fo leid)te fünft, ba§ mon baS G^t)elid)e leben tion ber .öurerei) Iniffe ,yi uatcr=
fdjciben, bas ein Gf)cman beS geluiS fei) unb fogen tiiaac: bi§ äßcib ()ot mir
35 föott gegeben, ba'5 id) bei) jr bleiben fol, 3)e§ gleid)en ein G^cfralo fagen
fonne: ben Wan f)ot mir 6)ott gegeben, be^ bem fol ic^ ju bette unb ju
tiffd) iDonen 3c.
©ol(^§ hJolt iä) gerne für oKca biagen ben leuten lüol eingebilbet
fc'^en, ba§ man jnen jren Gbeftonb lobet unb fo gut atoc^ctc, al§ mon imer
io lunbte, fo gor ift cS l'crberbt burd^ bic geiftlofea ''JJf6ad)e unb ©o}3l)iftcn bcu
Sopft'3, bie cö allein Don ouffen angefcl)en, nod) bem euffcrlid)en locfen unb
') vgl. S. 52, 2.
54 !Prcbigten btä ^aifxe^ 1531.
A] bay cf]clicije leben öon bcr fjiircrcl) loiffc 311 untcvfc^eibcn, biiy ein e'^cman
gcUn'j jcl) uiib jngeu Kmne: baS Uictb I)at miv ©ott gegeben, bei) ber fol id)
Jüiincn, itnb ein ß^efralo fagen fonne: ben man Ijat mir @ot gegeben, bei)
bem fol id) jn bette unb tiffc^ tuonen jc. SSoInn bicfe fünft ift 1)oä) unb bon
noten ju tüiffen, bie lerne, Incr bo tan. 5
S)c§ gleicfjen bie ©opljiften l)aben bicfen ftonb nur bon anijen angeje^en,
für ein Hn,^iid)ti9 leben geaiTjt nnb ein eitel nnnul^ bing hxaiui gemacfjt, Über
invi t)nben fie nnd) gelebt jnn einem unjucfjtigen l)nrn leben, bc§ lebcn§ fie
iDol getnonet [inb, barumb Ijaben fie ben @Ijeftanb nic^t l^ol)er !6nncn preifen,
^in nod) bnrjn bie el)elid)en getniffen bcfd)Uiert unb berle|tt, bas fie bon biefem "»
ftanb gerebt l)aben, al» toerc er »uie ein auber gemein un,5ucljtig leben, ben
felbigen jamer toil iä) i|t nid^t rüren, Sßic fie aber auc^ Uiibberumb bon
(Sott geftrafft finb, unb U)ie foldje bernd)tung beö cl)eftonbö nn il)n gerochen
ift, Inifjen iüir feer Inol, nnb fie bcfinben? gnugfam, bas auä) frfjier bie natür=
lidje liebe jum treib obber man, nid}t allein jnm et)elid)eu leben bei) il)n ber= »s
loffc^en ift, 25a§ !^aben fie jljn ju lol)n, bie 65ott lüolten leren unb meiftern.
(Sin Gljrift aber fol bie el)c bom unel)clid)cn leben lool loiffen ju unter=
fd^eiben. äßo bnrd)? bnrd) ©otteS loort, Xienn an ben et^eftanb l)at @ott
i.OToin,27;jg|„ jpo^-t [331. a 4] gel)engt, ba er fprid^t ©enefiö f.: '®ott fc^uff ein menlin
unb fretBlin unb gob bem Slbam bie (Sba, fcgnet fie nnb fprac^ ju j^n: ©eib 20
frucl}tbar nnb mel)ret eud^' k., U)ie fol(^er fegen ^ernad^ jm ij. 6ap. tnibber
1. anoic 2, 18 öernetoet ift. ^tem ®enefi§ i\.: '@§ ift nic^t gut, 'öa^ ber menfc^ altein fei),
1. sDiofc 2, 24 i(^ Ittil jfim ein geljulffen umb jljn machen, 'Sarumb toirb ein man feinen
batcr unb feine mntter berlaffen unb an feinem Ineib l)angen unb toerben
!0!ottD.i9,6fein jtüel) ein fleifc^'. Jftem 5Jtattl)ei yis.: '2öo§ @ot 3ufamen gefugt, ba§ fol as
!ein menfc^ fdjeibeu', ön bi§ Inort locre ber ei)diäj ftonb and) ein nn^üd^tig
leben unb lein et)eftanb. Sarumb ha^i furnemftc jm e^eftanb ift, ba§ man
tonne ba§ inort barinnen fel)cn leud)ten.
S)e§ tuil id^ ein (Stempel geben, ob f^r-j befter bo§ Innb f offen, äßenn
id^ fil)e, loie ein reuber ober morbcr einem ben fopff abl)atoet, fo ift ha§ so
tnerdE eben bem gleid^, lt)o ber ^nrft obber 9{id}ter einem ben l)al§ abl)ait)cn
lefft, Sorumb t)abeu fie and) ettt)o fo geprcbigt, bie Ijeillofen bropffen, ba§
bie bbericit fol nid^t blutgirig fein, fonbern barml)er^ig!eit er,5eigen, bomit
fie bay loeltlic^ fdl)tuerb gor ftumpff gcmad)t, boy fic^ bie leute entfe^t ^aben,
toenn fie uber§ blut rid^ten foUen, ^ä) ^ob felb§ biel feiner menner gefe^en 35
unb ge!anb, )ücnn fie f ölten jm ftuel fitjen unb ettna ein blut urteil feEen,
finb fie bafur geflogen unb onberältio l)in gebogen, bos fie ja nic^t babel)
toeren unb fid^ be» greulid)en trierdt§ teil^^offtig mod^eten. 2)iefer unb anbere
irtl)umb finb alte baljer lomen, baS luir bie ftenbe on ©otteS inort bon auffen
an unb nod) bem toerd anfe^en unb loffen bie loeil @otte§ toort foren, ®enn 40
10 e^clid^e B
9h. 6 [8. 3animt (?)]. 55
i!] tüevrfcii iinb ind)t anhtxä bemi nnbcv iiii3ud)ti9 leben gcadjtet, Sonbevlid),
ioeil [ie \dbö be§ \dim lebetiy fietuonet, jn gar baiiim erfoffcii gclucfeii, ba»
fie nid^t» e^rlitf)» notf; 3ud)tigö baüoii bcnrfcii iiorf) teben fonben, S^a^u bie
fjeiligftcn unter jnen bcr (JI)cIcnt gelDiffcn bcfdjtocret mit jvcn Sanben nnb
5 ftricfcn, Joic fie fic^ mit bcr Cft)cUcf;en pflitf)t miiftcu fjalten.
i&'in 6^t)rift ober fol bie @t)e öom Unet)clicf;en leben tüiffen ivcit nnb fern
3U nnterfd)eiben. äBo burd)? bnrd) Ö5otte§ Uuu't, 3)enn an ben (5l)eftanb l)at
C-iott fein luort 9c[*i-'3i4|I)engt, ba er fpricfjt föcncfiö am crftcn: '(^ott frfjiijf ein i. woici,-j7.28
3JienIin unb g^relulin unb gab bent 3lbam bie 6öa, fegnet fie unb fprad) .jn
lu jnen: Seib frud)t6ar unb mefjret mäf k., toic folrfjer fegen f)ernad) am
nennbcn (Kapitel tniber üernelüct ift. ;3tem C^5enefi§ am anbern (iap.: '(5:-3 ift '•^''^'{'ä'-'''
nii^t gut, ba» ber menfc^ altein fei), id) h)il im ein ge^vilffen madjen, bie
fid) ju jm l)alte', 'Torumt toirb ein man feinen bater unb feine mnttcr ber= i. anoic 2, 24
laffen unb an feinem JueiO tjangen, unb Inerben fein jtüct) ein flcifd^.' ^tcm
ir, -JJJatttjej am jij;. &ap.: '3Ba5 ®ott jufamen gefugt f)at, ba§ fol fein mciif d} -jJi»iif). lu, s
fdjeiben.' 2)a§ ift haä Heinot, fo ben ©fjeftanb 3U erjren madjet al§ ein
C^nittlid) Inerd unb ftifftung, ön bi§ Inort loere ber (5^eli(^ ftanb auc^ ein
un^udjtig leben unb fein G^l)eftanb. Sarumb ift bis ba» fürnemfte im (&i)C=
ftanb, ba§ man fonne ba§ irort barinnen fefjen leud)tcn.
2u 'Xe§ nim ein ßjempcl jnn gleicher fadje, 3Benn id^ fc'^e, lüie ein SJenber
ober 5]}6rber einem ben fopff aBl^atnet, fo ift ba§ toerd eben bem glcic^
an,5ufef)cn, fo ber Q^urft ober Üiic^ter einem ben l^al§ ab'^atoen left, Sarumb
l)a6cn fie f)ie aud) alfo fnn bie leute geprebigt, al§ fet) e§ ein fet^rlid; ampt nnb
fo grenlid) gemadjt, ba§ fie eä nid;t f)aben mit gutem getoiffen üben fonneu,
25 bamit fie ha§ 'Sädtliä) fc^tocrb gar ftumpff unb roftig gemacht, ba§ fid) bie
leute entfc|t f)aben über ba» blut ju ridjten. '^ä) ijab felb'3 öiel feiner
urbarer mcnner gefe^en nnb gefanb, rtenn fie folten gerieft fi^en unb etlna
ein blut urteil fprec^en, bag fie ba für fIol)cn unb anbcr§ too l)in jogen, ha^
fie ja nic^t babet) Voercn noc^ fic^ be§ greuli(^en trerdä teilt)afftig moc^eten.
3ü S)iefer untT anber irt{)umb finb aUe bafjer fomen, ba§ tt»ir bie ftenbe
unb njerd fo blo3 an jnen felbl on ©ottcy trort anfe^en, S)enn iuenn ein
^Jtorber einem ben fo^jff abf)ah)et, t^ut er nic^t red^t baran, benn er f)at be§
feinen befell) nod^ ®otte§ toort, ja er tfjut folc^e§ Iriber ®otte§ »Dort unb
(^ebot, inclc^g "^eifft: 'S)u folt nic^t tobten', Sarumb ift fein morb eitela.sDioicso.ia
35 ftnftcrnis, ^ette unb tob. Sßenn dbex ber Q^ürft ober Ütic^ter einen tobtet,
ba ift föotteS tnort unb befell) bei), ba felb§ §üreftu ba§ fc^loerb nidjt,
fonbern Sott leuchtet ba§ fc^lcert al§ jun eines Gngel§, ja jnn (Sotte§ f)anb
burc^ ha^ luort, lDelc§e§ gebeut, bie bofen juftraffen, bie fromen gufc^üi^en
unb üerteibigen, Unb glei(^ loie ein rauber funbiget, loenn er morbet, at§
40 bem fotd^» öerbotcn ift, 3tlfo funbiget bcr 9Ud;ter, luenn er nic^t tobtet, bem
3Ü tobten befolgen ift, jun 9löm. am jiii. 6ap. "föm. 13, 4
34 nie^
50 $itebigtcii ie-i ^a\]xei 1531.
Aj U'ciiii ein uunbcv einem beii topff atiljntuct, tl)iit er ni(f)t vcdjt haxan, benu
er Ijot bc§ feinen bcfcU), ba ift !ein ®otte§ Inort, ja er t()nt folcljcy tuibbcr
öotte--' luort nnb iiepot, SMffjev jf)m Ucrficut, nicf)t .ju tobten, Sarnml) ift»
ein morb, eitel Ijelle, finftcrniö nnb tob. Sßcnn aber ber j}nrft obber ricf;tcr
einen tobt, ba ift unferS .§evr ©otty tnort unb ficfeU) 6cl), bo fclBft fiireftu 5
ha§ fdjUierb niifjt, foubcrn Sott, ba felbft leniTjt ba§ fd;>iierb, aU \vm eä
jnn ®otte-j Ijanb, als füret es ein G'ngel unb fein inenfd;, baruniB ba§ ®ottc§
toort bvnn Ijangct, äßelcf;eö gekut bic Bofen juftraffen, bie fromen 3ufc^ii|cn
äiöm. i3,.iunb tjcvtcibingen, ju bcn JRomexn siij.
Litern ein biet, ber einem anbern fein tieiber obber fonft toa» ftilct, 10
bac' ift biefem Wixä feer gleirf), fo ber ridjtcr obber ftabfnecfjt umbgcfjct unb
nemen einem ein pfanb, unb ift boc^ jtniffd^en if)n ein groffe unterfc^cib, Set
ricfjter tljutS mit red)t, ber fol c§ nemen unb Iiat f)eilige unb ©ottcä feuft,
beim ®otte» toort f)3rii^t jn j^m: 2)u folt baö unredjt ftraffen, bie gerecfjtigleit
forbern unb Ijanbtjafien, 2)cr biet aber "^at be§ toebcr Befelt) nod; rcc^t einem n
2. <d;o[c2o,i5 anbern baä feine junemen, [a @ott Ijat» it)m tierfiotcn: '3)n folt nirfjt ftelen',
barumb l)at er eitel tcufflifd^e, Ocrbampte, bcrftuc^te fcuftc unb funbe feufte,
bamit er jugreifft.
5llfo auc^, haB fljr jtoel), man unb toeib, jm un3u[a5i.l)il eiligen leben Bet)
einanber finb, ba§ fd)einet bcm efjelid^cn leben gar gleid^ fein, benu fie flciben 20
einanber, geljcn unb arbeiten mit einanber, finb 311 bette unb tifftf; bcn el)e=
liefen fo gleicf}, ba§ fid^S mit ber üernunfft nic^t fd^eiben leffet, toie man
benu offt gefunben tjat, haB jt^r jtoel) auff bcm fclbe jnn bufdjen bct) einanber
gefeffen, bie man für e()elid) gcljalten, unb !^at boc^ anber» öon jljncn erforen,
3lber jm e^eltc^en leben ift @ott mit feinem toort unb heiliget ba§ leben, 2&
©pridjt: toenn bu bei) beincm tocib tooneft, gebeft mit il)r 5U bette unb tiffi^,
fo ift'j nic^t ein leben, toie I)urn unb buben jufamen lomen, fonbern ein
t)eiligö unb gottlic^ö bcljtooucn, bo§ öon föott fcl6§ alfo georbent unb gcftifftet
ift, gleich toie baS anber l)urn leben Oon ibm Verboten ift, aU Ijie jnn biefer
, woic 20, 14.17 (Spiftcl unb jnn ben jcljcn geboten: "3)u folt nidjt efjebrec^en', 3;tem: 'S)u so
folt nidjt bcgeren beine§ ne^iftcn toeib' 3c.
31^ toolt ©Ott, ba§ ein jeber jnn einem folc^en ftjnn bal^er gieng, bo§
er fon l)ert^en fagcn funbe: ba§ ic^ mit meinem cl)eli$en gemalf) ol^ie fi|c
nnb lebe, ba-s bin icf; gctoi§, baS eö ©ottc alfo toolgefalle, baö @ott alfo
geftifftet unb georbent £)at, bo§ mic^ ®ottc§ toort folif)§ l)eiffet, ©in foWj toort 35
ba» tröffet benu bie el^cleute toibberumb unb nuic^t ein gut getoiffen, S)ie aber
une^elic^ bei) einanber toonen, fonncn fold) gut getoiffen nid^t t)aben, benn
fie finb toibber @otte§ toort unb nidjt jnn ©ottcö namen, fonbern jnnä
3;euffel§ namen be^famen.
3/4 tft§ ein] ift (ein B (das Komma nach ntorb ist aber beibehalten) 10 ciuem Ä
5Jt. G (8. ^anmx (?)]. 57
i.^1 Scö glcicfjcu luciiii ein biet) iiiii gleich [a?i. 93 1 1 ciiieö niibcrii [)aiiy brid}t uiib
ftilct im fein !(cib ober anbcvu, baS ift bicfcm tvaä jecr glcidt), fo ber SJidjtcr
ober Stabfiicrf)t iimbgcljct iiiib einen 93nrger buffet ^ ober pfenbet, nnb ift borf)
jluiffdjeii ben beibeu gvolic untcrlrfjcib, S)er iHidjter tl)Uty mit vedjt, aU ber
5 c§ ncmen fol, nnb f)at fjciligc unb (^)otte« fenfte, benn (SottcS tüovt fprid;t ju
im: S)u folt baö uuredjt ftraffcn, bie ®ered)tigteit fovbcrn unb l)anbf)nl}cn.
2)ev bieB aber f)nt ioebcr 'üefclf) nod; redjt, einem anbevn has feine juncmen,
ja ©Ott l)atö im öciboten: '3)u fott uid;t fteleu', SDarumb i)at n eitel 2- aJ'»!'^»'"
Scuffclifdje liei-flud;tc fcufte, bamit er jugreifft.
lu '"i(lfo nud) boy ir .jtüel), man nnb iueib, im un.^ndjtigen lekn bei)
einanber finb, biiv fd;einet bem ef)elid;eti leben gar gleidj fein, Senn fie fleiben
cinanbcr, ge()eu unb erljeitcn mit einanber, finb 3U Bette unb tifd) ben c^e=
lid)cn fu gleid), baS fid>o mit ber bernunfft uidjt fd)eiben teffet, 'Mier int
el)elidjen leben ift @ott mit feinem luort, fegnet nnb [)eiligct has felbige unb
15 f priest: luenn bu bei) beinern lociB lüoneft, mit fr ;\n bette unb tifd) gel)eft,
fo ifts uidjt ein leben, loie f)ui^ii mi'^ Buben ,yifamen fomeu, fonbern ein
fjeilige? nnb föiittlid^eö beitoonen, aU bon jm fclbi? alfo georbcut unb geftifftet,
föleidj mie baäi anber f)urn leben bon jm OerBoten ift, al§ f)ie fnu bicfer
©piftel unb inn ben jeBen geBoten: '£)u folt uic^t ßtjeBredjen' nod) 'Begeren a. skoIc m, h. n
20 beineö ucBeftcn lociB'.
3)arnmb ift ha5 (fage id)) (?()riftlid^ bom (5[)eftanb äu reben, baä ()Dd)fte
baran ju rf)nmen, ba§ 6)otteä h)ort baran get)cngt unb an eine» ifllidjcn
gemaf)l gefdjriebeit ift, baö er eS alfo Qnfcl)c, alö tncrea baffclB affeine nnb fouft
teineö auff erben unb lein iionig juu feinem fd)mncf, ja andj bie Sonne inu
25 feinen äugen nid^t fd)6uer fi^eine unb leud)te, S)cun alt)ie "^aftu ba§ Joort,
baburd) bir @ot biefe fralu ober biefen man jn fpric^t unb fd)enclet unb
fprid)t: 2)ay fol bein man, bie fol bein loeiB fein, bas gefeffet mir lool, unb
alte Gngel unb ßreatnr ^aBen freub unb Inft baran.
21^ iuolt ®ot, ha^i ein feber inn folc^em finn baf]cr gieng, baö er bon
3u l)cr|en fagen lünbe: £)a§ id) mit meinem ef)elid)en gemabl alf)ie filjc unb
IcBe, beä Bin ic^ getoi», baö eö ®otte olfo tool gefaüe, Incit cr§ felBö alfo
geftifftet unb gcorbent "^at unb burc^ fein tüort mid) fold^ö l)eiffet. Denn fold)
loort troftct bie ef)eleute unb mad)t ein gut geluiffen, Die aber une[)elid) Bei)
cinanbcr looneu, tonnen fold) gut gctoiffen uid)t BaBcu, Denn fie BaBen fold)
35 gotte§ loort nii^t, ia fie '^anblcn loiber baffclBe loort unb finb uid)t juu
®otte§, fonbern in§ Seuffels namen Beifamen.
Diö iBcre bie redjt giilbcn fünft, bie fr loenig tonnen, unb id) aud) no(^
nic^t tau, tüie iä) gern loolt, Denn e§ Ijanget un§ nod^ imer an, [»(. S ij] ou§
oltcr gelDon^eit, ba§ lüir l)iertn nic^t nac^ bem loort fefjcn, fonbern äff ein ba§
in ß^cfited^en] im Kmtodcn c^c firec&cr 3S nxi) (v^/l. 8. 5.5, 34)
') = ihm Strafgelder abnimmt, s. Dietz Nr. 4^.
58 5l5rebigtcii beä Sioljxcä 1531.
A) S)i§ ift bie rechte gulben fünft, bie j'^r Iwentg fonnen, id) fnit fic nitcf)
nod) nic^t, tnie ic^ gern tnolt, bcnn au§ alter gelnonljeit finb iiufcre Ijcr^cn
nid)t ba,^u gcUicnet jnn biefem ftnnbe inic anrf) jnn anbern, allein anff baä
Umrt jiifeljen nnb nirf)t auff ba-S lucrd. äBar ift-J, ba§ unjer fleifd; Hol bofer
Inft ift, bie nn§ ju funben reiben, aber ben felbtgen mu§ man ntc^t nad)= 5
folgen, fonbern loenn bn föottes uun-t bagcgen lielteft nnb anftt)eft, bamit
biefer ftanb gcfegnet nnb geiieret ift, ba-; »uirb bic^ rt)ol erfjalten nnb >üibber=
um6 troften unb iBtrb bir ein :^eiligen nnb geiftlid^en ftanb barauS nmd^en.
llnb jf)m gefi^tc^t gertalt nnb nnred)t, ba-3 fie e-J einen tticltlid)en ftanb genant
l)aben, e§ folt ein gottlid^er unb geiftlid;cr ftanb I)eiffen, 5l6cr anbcre beä lu
SSapftä, ber 5)tunc^ unb 9}onnen ftenbe l^aben muffen gctftlic^ ^ciffen, billcic^t
baiunib, bay ber Scuffcl, jfjr gott unb ftiffter, awi) ein geift ift, üon toelc^em
fic erbad}t unb gcntad)t finb, 'I'enn Ino ftcljctä gcfc^rieben, baS ein Mund} ein
fd)Uiart;e obber tociffe tappen tragen fol, bicfen orben obber jljene regcl füren,
bis obber ba§ effen 3C.? 15
3?om efieftanb ober finb man gcfd)riben, ha^ Sott f (Raffet ein menlin
unb Ineiblin unb gab fie jufamen, befolf)e jl)n, fie f ölten tinber zeugen k.
S)te Jteil aber nu biefer ftanb ba§ lüort '^at unb bnrc^ ba§ felbigc rtort
ge'^eiliget ift unb jnn ha^ Inort ol§ ein :^eiligtl)umb jnn ein 5Jtonftranticn
gef äffet ift, fol man f^n billid; jnn groffen el)ren unb für ein orbcnnng, bie 20
®ott Jnolgefcttt, Italien, auff ba§ ein je [331. 6 ij] ber etieman obber e^efrah) fieser
unb geUiis fei), er fei) jnn einem rechten, geiftlic^en ftanb, ntd)t au§ ber el)C,
fonbern jnn ber e{)e, na^ ®otte§ tuort, fegen unb orbeuung.
6§ ift auc^ biefe prebigt nic^t oEein be§ getoiffen ^^alben öon noten,
ba§ bn bir fein gclniffen barüber madieft, fo bu bei) beinern loeib obber bei) 25
bcineui manne ligft, S)enn ®ott ifatä alfo gefc^affen unb ücrorbcnt, fonbern
bienet auc^ luibber ben 2;euffel, Senn bie no(^ nid)t '^iertnuen finb, bie benäen
nur, e§ fei) ein leben be§ loollufty, bie aber brinnen finb, bie bcnden biel
anber'3, intern, bie auffer^alb biefeö ftanbji jnn einem untüchtigen leben finb,
bie erfennen fol(^ loort gar nid)t, bamit biefer ftanb gcfc^mndt unb gcfegnet 30
loirb, fe^en j^n oEein an mäf ber eufferlid)en laroen, für ein folc^ leben,
barin man nur gute tage unb Inolluft fuc^e, Sßenn bu bic^ aber alfo brein
fd)icten loilt, bai- bn über bes mannes ^ut unb über ber fraloen fd)lcl)er gottcä
hjort leuchten fit)cft, ba§ fie ein gotteS gefd^epff unb trcrct finb, al§ benn
tnirb fii^ ber Scuffel auff bciben feiten jn bir finbcn, ©nc^eftu Inolluft brinnen, 35
bie fol bir Inol bcrgel)en nnb jnr unluft öertcret tnerben, benn ber Sleuffcl
tan e§ nit^t leiben, ha§ el^eleut mit einanber freuntlicl) unb ein§ finb.
S)arumb auä) leibet gott folc^e brnnft, bie er bem brentgam unb ber
braut eingegeben unb gcbad)t: l^ä) mu3 bem narren fo ein tappen an^ieljenS
9 i^m gefd^ie^tl geff^tdöt j^m B 39 anjiel^cn] anjiefjcn, ba§ fie jufanicn lomcn B
') Vgl. Thiele Nr. 392. Über die Bedeuturu/ obiger Stelle s. Naclür.
9h. 6 [8. aonimr (?)]. 59
1^1 tücrcf itui bic nugcii faffcii. SBol []{■:- \mx, ha-j iinicv flcifcf) üol 6ofev [uft
ift, bie iin§ ju fünben reiben, nbcr bfii fcUngen mu§ man ni(f)t na(f}fo%n,
nocf) biffcn ftniib bnvnacf) iirtcitcn, fottbcrn liicnii bii Wotteö liuivt bac^egcii
t)cltcft uiib anlit)cft, bamit bicjcr ftaiib gcieguet unb gelieret ift, ba-S lüivb
5 bid^ U)ol erT)altcu unb Uiibcrnnifc troften unb »oirb bir ein tjcüigen unb geift=
Ii($cu [tnnb bavauS mnrf)cn. 3)eun e§ gcfcf)ic^t jm getonlt unb unixc^t, ba§
fie c-3 einen hjeltlicfjen ftnnb genant I)a6en, 'HWx anbcre be-j 3?afift§, ber
miiucf) unb nonnen ftcnbc l)aben ntüficu geiftlicf) Ijeiflen, InÜeicfjt ba[)ev, ba§
bct Steuffel, jr gott unb ftifftev, aud^ ein geift ift, Don locldjem fie erbai^t
10 unb gcmarf)t finb, STenn \vo fteljct ein tnort ober Inidjftabc balunx jnn bcv
fcf;rifjt, baC' ein 'JJcund) eine fdjloarlie ober lueilje tappen tragen, foldjcn orben
füren, biä ober ba§ effen fol? jc.
33ont et)eftanb aBer ftelict Balb am anfang ber fdjrifft, bO'i O^ott fd)nff
ein menlin unb tneiblin unb gab fie jufamcn, Bcfotjte jncn, fie folten fruct)t=
IS Bor fein, finbcr 3cngen 3C. S)ieiueil nu biefer ftanb bog tüort ijat, ja jnn
bo§ inort c\U jnn eine ^JJtonftranlicn gefalfct ift, baS er jnn ben fclbigen unb
burc^ baffeltigc gef)eiligt luirb, fol man jn billirf) jnn groffcn el)ten unb für
ein gotlidje orbeunng f)altcn, anff bal ein jeber c[)eman ober et)efralo ficfjer
unb gelni§ fei), er fei) jnn einem re(^ten geiftuifjen ftanb, ber ®ott gcfeüig
20 ift, tneil er md)t anffer ber el)e, fonbcrn jnn ber et)e nad) ©otte-j Juort, fegen
unb orbeunng crfnnben loirb.
6§ ift aud^ biefe prcbigt nicfit allein beä getniffenS l)alBen t)on noten,
bas bu bir fein gelniffen bnrffeft baruber mad)cn, fo bn bidj cl)elid)er meife
3U beinem loeib ober ju bcinem manne fjeltcft, £enn ©ott l)at'i alfo gefcfjaffcn
26 unb üerorbent unb left» jm luol gefaücn. Sonbern bienet and) Joiber ben
Seuffel, S)enn bie ben (?()eftanb oon auffen anfcf)en unb no(^ nidjt barinnen
finb, bie benden, e§ fei) ein leben, barin man nur luoHuft unb gute tage
1)dbc, 5lber foldje ()aben noc^ nie gefi^medt uoc^ erfal)ren, loaS ®otte§ Irort
ift, unb toa» ber fegen ©ottei? für !rafft f)at, fudjen allein nac^ jren
30 unjüc^tigen gebandcn, baä fie barin jrc luft bnffen unb gute tage fjabcn
müd)ten, S^arnad) aber, loenn fie brein tonten unb anber» finbeii, toiffcn fie
fic^ nii^tö brein ^ufc^iden, n)eil fie fein ®otte§ toort barin fet)en no(^ achten,
Sßenn bu aber ben ftanb rcd)t anfil)eft, loie ©otte» trort über beiner fratnen
f^leicr ober bcinc« manneö i)ut leuchtet, So Inirb fid) gelnic'lic^ ber Sleuffel
35 auff aüen feiten ju bir finben unb anfec^tung gnug mad^en, (Srftlic§ mit
uuluft unb nbcrbru'5, baä bu nidit lang [»(.23 111] mit beinem gemal)l eineS
bleibeft, baC' bir bie ftiolluft unb fu^cl lool oergefjcn Inirb unb ^ur unluft
tierferet toerben, S)enn er !ann e» nidjt leiben, ba§ e^eleut mit einanber
freuntlid) unb einä bleiben.
40 S^arumb auc^ leibet ©ott fold)e brunft, fo braut unb breutgam
jufamen f)aben, unb bendet: ^d) mus bem narren eine fappen an jicfjen,
Senn too ba§ ni(^t loerc, funb man bie leute nimer jnn bas e^elid^ leben
60 *45u-bigtcii beä Saljrc» 1531.
S)ciiii nui bcic- nid)t lucvc, Eitiib mau bie leutc iiiiiicv jim ba^i ti)diä) Wbm
bringen, Unb Wo anä) foldjc fivunft unb lic'ü jmcv ftet» blie'üe, fo fvelfc ctn§
biiy anber fnv gvoffcv lieti\ Söic man am fpvidjUiort jagt, Xavumb fo ift
bei- Icuffd bcm ftanb fcinb, tuic bcnn and} fon[t allem G)ottey lüovt unb
luevcfeu unb mac^t, ba§ man unb ircib offt mit cinaubcr auffftuljig^ tocrben, ■■
bcr lieb Dergeffcn, inevben uitgebnltig unb muffen bod) bei) einaubcr bleiben,
bavumb fo loivb jlju bie luft ^ur nuluft, bie freub jim joru unb leib üer=
limubelt, tüic bcnn aiiä) fold}'3 teglidj crfavu bie, fo e§ für ©ottcä teerd unb
orbnung ballen.
S)erbalbcu fagt bie fd;rifft, ba§ brcl] biug finb, barob Sott ein fonberlid) i»
ioolgef allen l)ab unb bie auc^ bet) beu mcnfrficn gelobt lucrben, 5iemlid), bau
bn'iber uutercinanber einö finb, ba§ nadjbautn einaubcr frenntlid) finb, unb
bas man unb Ineib fic^ licblii^ mit einanber Deitragcn, Sßarumb prciffet bie
fd)rifft bie bvel) ftuctc fo bod)'? 3)arumb bau, loo brubcr fribe traben uub
cin§ bleiben, ba§ ift jumal ein feljomer tlogel^ be« gleichen, ba§ nad;barn is
frenntlid) bei) einaubcr leben, i>a'i einer bem aubern DcrtraUieu barff, nirfjt
ueibift^ obber tjcmifdj anff einaubcr finb, unb hiVj eljelcute fein fribfame bei)
einaubcr luoncn. Sßcr nu ben @f)cftaub üon auffcu aliein aufiljet, bcr bcucEt:
3bc ift beun haS fo ein gi*ffe luuft, beiuem midjbaru freunttirf) ju fein,
el^elid) gcuialt) lieben, unb haä brubcr mit cinaubcr eins fcljcu, Sollen brubcr -"
uidjt ciuö fein, tocr toolt benn cin§ fein? ^o i^aS fif)et man lool, mcnn e§
ein meuig fdjebigS gulS antrifft, im?^ fic ju teilen i)ah\\, f*L 6 üj] ef)e einer bem
aubern Inao nac^lieS, er übergebe* ebe fouft aubcr fuuff.
5nfo crljebl fid) offt unter beu fdjmcftcrn ein bübber uub jand umb
ein§ biffen brobS obber umb ein» truntfs millen, umb ein lucuig fpebn obber 25
ftrob'3 linllcn, ^üfo ge()ct§ auä) mit bcr liebe, bie mir an unferm nadyborn
erzeigen foUeu, bas bie felbigc offt nadj bleibt umb ciu'i uucubtigcn biug§
luilleu, baö tiillcic^t einer bem aubern ein l^un gefdjenc^t k. 3Ufo fonnen
mau uub Incib mit aubern leutcu fmcr bcffer cin§ bleiben bcnn mit ibit felb§,
uub tan ju loeilcn eins ein luort rcbcn, bas fid) nid;t IdoI gejimpt, baö bcm so
aubern bnri^^ f)er| geljen mod^t, urfac^ ift bie, ba§ bcr ©at^on nic^t luft baju
bat, iDo frib obber eiuigtcit ift, SBcuu fic benn nu uid)t ein§ finb, h)a§ lau ba
für freub obber luft fein? STarumb uiuy einer mibcr fold;eu nuluft unb
üerbric» gerüftet fein, ^a, fprid^ftu, beuuod) ift§ (SottcS ftanb, unb ©ott ^at
mid) bi'H'iu gcluorffcn, e§ folt hoä) ifjc fein fribfam uub ftilte brinneu fein, 35
6u t)cift: '^acicntia, brubcr, ©er ftanb ift barumb nid)t bofe uod; juöcradjtcn,
ö Herben] tocrbcn »bcr cinaubcr JJ J9 3^e] 65 BC 31 motfjt B
') ftefjc cinä baä aubcr für groijcr lieb tyl. I) Wtb. 6, <J>3, wo aber kein Nachtccis aus
Lutlier; vgl. auch Wander 1, 1163 Nr. 83; 3, 164 Nr. 838, wo ausführliehe Erörterung zu
diesem Sprichwort. -) = aufsessig, zwistig, uneins s. Dietz S. 148. ') = ä 61, 12.
[Auch 33, 205, 31 ©?■ ift ein feljamer öogel 1«. ö. K. DJ *) = ühervortdle s. Lexer s. v.
3Jr. 6 [8. Snniior {?)]. 61
i'l'övtngcaa, <So c[ax ift bcv Seiiffcl bcm ftanb fcinb, Unc beim auä) fonft allem
GJottcS loovt unb luevcfcn, [)iiibcvt unb ftoret, tuo cv !aii, iinb mad)i, haB
moii unb \vnb offt mit ciiinnbev ftuliin »nb bnvnnrf) uiifiebiiltii'; iiiib dittcv
gcgeimiibcr Ivci-bcn, 3}as jiicii bic tiift 311V iinlii[t, bie fvciib jnii ]ovu iiiib leib
r^ üerlüanbelt iüirb, 2Bic beim nucf) jolrf;« teglicf) erfareii, bie foWjc giinbe iitd;t
Ijaben, bn§ fie Piottcs luovt aiifc()cn unb gleutien.
Dcrfifilbeu fagt bie ©djvifft, ba-5 brel) fcfjone bing finb, bic Wott unb
beu menfcfjcu tuolgcf allen, Diemlirf), bnS brubcr unter einnnber ein§ finb, bQ§
nadjtiauvn fic^ lieft l)a6en, unb baö man unb tueili fiel) )iiol mit einaubcv
10 tiegel)en. SßanimB greifet bie ©djrifft bic bvel) fti'icfc fo [)otf)? Savnmb,
bai, \m 6vuber friebc l)a6cn unb jun einem gut einv bleiben, ba§ ift ,5umal
ein fcl|amci- öogel, Seä gleidjen, ba§ nadjlmvu frenntlicl) bei) einanber leben,
ba§ einer beut anbcrn ticrtraluen tljar unb fid) be§ bcfteu ^^n jm ücrfef)cn,
Unb ba-j 6l)eleutc jun liebe unb cintradjt bei) eiimnber Inoneu. SBer jold)'?
!.'• allein öon auffen anfitict, berbcndt: ^e, ift bcnn ha§ fo groffc Innft, feinem
nad)barn freunblid) ]u fein, fein e()elid) gemabl lieben, unb bas bruber mit
einanber ein« fein, toolten brnbcr nid)t eine! fein, lucr luolt beuu ein-J fein?
3a ha§ fi^et man inol, Icenn ci ein loenig gut§ antrifft, ba§ fie ju teilen
fjaben, Inie leidjtlic^ einer beu anbcrn übergibt unb morblicf; feinb »uirb, elje
->o er jm et)xia§ narf; lieffe, ?llfo crljcbt fid) offt unter fc^toeftern tjabbcr unb
,^anrf umb einen biffen brob§ obber umb einen trund, 60 ge^ety aurf) offt
unter nadjbarn, baä einer bcm anbcrn alle uutrclu unb bofe tücf belucifct
umb eine« geringen bings »nillcn, baS tiillcid)t einer beut anbcrn ein \]\\n
gef(^eud;t jc.
» 5llfo Tonnen man unb Incib mit nicmanb lcid)tlic^cr uneiny merben
bcnn mit jncu fclbS, unb tans bas eine mit einem Inort (on gefcftr ober
fdjcrtjlid) gercb) Ocrfet)cn, ba§ bcm anbcrn bnrcl;-3 ()crti gel)et unb uidjt ticr=
geffen tan, Unb tie barnad) beibc barob eitel gifft unb gälte jnn jrem !^er|cn
Iniber einanber frfjcpffen. Urfad) ift bic, baä ber ©atl)an nic^t luft ba,5u bat,
30 Wo frib ober einig[a'[ ä< 4]fcit ift, äßcnn fie bcnn nu ni(^t cinö finb, Was tan
ba für frcub ober guti fein? Sarumb fol man ioiber ben fclben Seuffcl, ber
biefcm ftanb fcinb ift unb fein fricbe nod) cinigfeit gcinnct, geruftet fein, bnS
man jm mit ©ottcö Inort Inibcrftcljc unb jurud fdjlaljc unb jmer bogegen
fage, @§ fetj mit be§ teuffely anfc(^tnng, iBie e§ tüoEe, bcnnod) ift bis ein
35 (Sjottlid^cr ftanb, unb ®ott l]at mid) barcin gcfetjt. Üb cy nidjt aüe3 ju gcl)ct,
lüic cy folt, ba gc()Liret Sl>acicutia .ju, ^cl; fol unb tnil barumb ben ftanb
nidjt luegluerffen noc^ Oerad)teu, ®enn ber ftanb ift borumb nid)t bofe, ob§
ttjol nic!^t oljeit rec^t brinnen ju geljet, @y tan nit^t aEe§ fo rein fein, al§
■^ctteng bie tauben erlcfcn.
40 2)al)er fagt man audj oon Seeleuten, bie fic^ tool mit einanber t)er=
tragen, S)ay ift eine fc^oue 6l^e, al§ Inolt man fagcn: G§ ift eine fonbcrlidjc
gnabc unb gerct feiten foUiol, 3^a-5 fid) aber etloo Sinei) c^clcut n\(i)t lieb ju
62 5prebiflten bcä Sofjtcg 1531.
A] oi§ lüol nidfjt aljcit gleic^ brinnen juge^ct, @§ tan \o rein itid^t a6gef)cn, aU
f)etten» bie tauben eiicfen.'
S^arumB jagt man and) Don ben ß-l)elexiten, bie fic^ Uiol mit einanber
öertragen: Da« ift ein jc^onc @I)e, aU luolt mau jagen: 6y gcvebt feiten \o
\ml, 5Da§ ftd^ oBer ctloo jhjei) el)eleut ntc^t lieb jufameu ^aben, ift fein s
Uninber, beun fie tra(J)ten uub fefjeu uid)t baruadf), tnie fie jnu ®otte§ Uiort
gcfaffet unb begriffen fiub, Senn loo fie fülcl;ea fc^eu foubteu, luie fie fo mit
einem l^eEeu liec^t uub Sonueu glan^ umbgefcen Joeren, fo gült e§ j^uen
aUe^' gleid), 5ht ater I)at§ ©ott alfo gemeuget unb feuff bei) ba§ gebraten
gefeljt, ba§ jtjnen bcfte baä f c^mecteten ^, uub ba§ j^n @ott alfo begegnen moctjt lo
uub fie ba§ il)cnig üerlaffeu, ba§ fie uutoiEig unb unluftig mad)et, unb benctcn:
ba fjab ict) @otte§ loort, bamit bii^ C^ott ge3icret unb gefegnet, ba§ fol mir
Heber fein benn all uuluft, unfrib unb ^Joitrac^t.
SaS ift ein§, >oie ftd^ ber Üeuffel berfucfit allen unluft unb uneinigteit
ju bem etjeftanb an,5urid)ten^ ha§ einö bem anbern fpinnen feinb toirb, ubel is
f)au§()alten, tregt ein? ^inben au§, ber auber forn au§, ^u^ric^t ber man
frngleiu, 3ubri(l)t bie fralo l)efelein *, ®a loirb benn eine ^elle unb ber Seuffel
gar brau§, be§ er j^m gar lool lachen mag. 3ßo aber (Seeleute mit einanber
freuntlit^ leben, ba mac^t er j[)m fein freube au§, fonbern ©otte gefeilt e§
tool, ber Iad)t unb ift frolic^ barob, Darauff fprid)t ber ^eilige 5paulu§ 20
1. fiot. 7, iij. ßorint^. Dtj., )Dü e§ fic^ ja fo begibt, baö 6f)eleute uneiu§ loerben, bie foEen
fid) toibber mit einanber bereinigen unb nerfunen, anff ba§ il)r gebet nic^t
i.gjftrts, Töer^inbert loerbe, 2)e§gleid)en toil ©. 5petru§ fnn feiner erften @piftel, ba§
man bem ioeib» bilbe al§ bem fd))tiec^fteu loerd.jeug öerfi^ouen fol 3c. ©old^§
l^aBcn bie lieben 5l^oftel tool gefeljcn, loic ber Üeuffel feinen fomen unter bie 25
6^elcute feet, | *-8(. b 4j unb looUeu bie leute toibberumb ntit bem toort troffen
uub auffrid^ten.
Stber fo gef)ct§, loer auffer bem cf)eftanb ift, ber meinet, loenn er bretn
feme, er toolte jmerbar lachen unb guter bing fein, nimer nickte» reben, baa
bem aubern öerbrieatic^ fei), S)a§ Joirftu tool laffcn, bn meineft, m fei) ein so
folc§ bing, ba§ fic^ au§ jufaE begeb, ba§ au§ beinen gebanden ^er fome.
y bcn jenff B 10 fc^medete U] fi^mccEeten ACD Iß ba§ anbet B
1) sjyi-iv. s. Thiele Nr. 358. ^) fcnff bei) baä gebtaten gefegt lyy/. D Wtb. X, 1, 5S1;
Wander 4, 541 Nr. 16. ') [Es war dies nach Anschautin</ der damaligen Zeit ein L/ieh-
lingshestrehen des Teufels, bei Hans Sachs Fasltiachtsp. Nr. 18 (Der Teufel mit dem alten
Weit)) ist dargestellt, loie der Teufel — nach dreißigjährigen vergeblichen Bemühungen —
durch ein altes böses Weib es erreicht, den Ehefrieden zieischen Mann und Frau zu stören,
und er führt sich ausdriiclclich mit den Worten ein V. 6.5; ^ä) bin ein (Saift, ber bie ,5lBitrnd)t
3luifd)en frommen ©Ijicüten mat^t. A'. JJ.J Vgl. auch Nachtrage. *) ^ubridjt ber num trüglein,
äubtidjt bie ixato Ijefelcin Wander -J, 251 Nr. 12. [.Auch -. B. bei Hans Sachs öfter: Fastnsp.
ed. Goetze Nr.4n (Weib im Brunnen) V. 71 ff.: Sßeil jm fo hiot ift mit bem SBein, 3ft mir
hiol mit bct SBnlfdjafft mein. So bridjt er fjäffn, fo bridj id) fltiig; ebenso Nr. GO (Krämers-
kfni)) V.112: 3d) tt)h) Ijeffen nnb blu fn'teg predjcn, Sc§ fint mir jtoo ^ofen atn§ bncdji. K.D.]
««t. 6 [8. Sanuat (?)]. 63
I?| famen £)a6en, ift fein tuimbev, Senn fie fc()cii iinb adjkn nicfjt, >oie jr ftniib
inn @otte§ ttiort gefaffet unb Begriffen ift, S)enn tno fie foId^c§ fc^en lonbtcn,
lüic fie mit fo ^Uem lied)t nnb ©onncn glanli iimtifangen Uun-cn, So tuiivbcn
fie nid)t fo 6alb jüruen, ob e-i nirfjt alie« 3urier tocie, fonbevn benctcn, biiy
5 ®ott olfo gemenget unb eine falfen Be^ ben braten gefegt f)at S hau inen
®ottC'3 tüort bcftc bai- fdjmccfc, 3)atum6, oB fiif) jorn unb tuibcvlinUcn
reget, tonnen fie ben fclbcn bcftc lcid)tcr ftiltcn unb faren taffcn unb bcucten:
ba l]ai id) Oiotte» toort, bamit mir G^ott bicfen ftanb gelieret unb gcfegenet
t)at, baö fol mir lieber fein, benn bn§ irf) mir folt foWjen fdjac,^ burrf)
10 unluft ober fonft ücrberben, nnb mein gemn()l mir fon ©ott gegeben Der=
leiben laffen.
S)a§ ift etn'3, h)ie fi^ ber Jenffcl ücrfucf)t, allerlei) unluft unb uneinig=
feit jnu bcm eljeftanb an3uvid)tcn, ha-i cinS bem anbern fpinnen fcinb lucrbe,
Xa nnrb benn eine t)cUe unb ber Xeuffel gar brau^, bcä er fm jnn bie fauft
i'' lachet, S)enn bende nur nid^t, ba§ ber Jeuffel ober bic melt baran freubc
ober luft f)abe, \m liebe unb ctntra(f)t ift, aber ®ot nnb ben: f)ciligcn geift
gefeit c-S mol, ber lad)t unb ift frölid) barob, ©arumb oermanet ®. ^4-^auliiy
unb ^etruö, loo e§ fic^ ja fo begibt, ba§ ß^eleute uneinS inerben, ha^ fie
fiel) luiber mit ein anber Hcreinigen unb öerfuncn, auff ba§ fr gebet nidjt
20 berl)inbcrt tucrbe k. Senn bie lieben 'Jlpoftel i\abm Inol gefet)en, >uie ber
leuffel feinen famen unter bie ©jeleute feet, ba§ gar feiten, auä) unter ben
ßliriften on jürnen unb linberloillen ^ugcfjct, unb tnoUen bie leute h)ibber=
umb mit bcm toort troften unb jn friebcu ftellcn.
3lber fo gef)ctS: luer auffcr bem 6l)cftaub |;-8i. 6 l] ift, ber meinet, Incnn er
25 brein fcme, er tüoltc fmerbar ladjen unb guter bing fein, nimer nic^t» teben,
ba§ bcm anbern ocrbicslii^ fein folt, TaS iuirftu Inol laffen, Tu mctneft, cä fcl)
ein fold) bing, bov fid) an':- jufali bcgcb ober auö beinen gebancfcn l)cr tome.
5Rcin, c§ ^eift ©ottel ftanb unb orbnung, barumb mu§ er bom Sleuffcl
angefod)ten toerben, ba§, toer fnn ben ef)cftanb tritt, ber gel)et jnn ein rcdjt
30 iilofter, baci Ooiler anfedjtung ift. SÖele bir nu eine nacf) beincm Innnbfd),
hjie from, Une reid), hjtc fc^one, inie freunblid^ fie fein fan, fo mirftu ju
fd)affen genug I^abcn, ha^ bu bic (5-t)elid)e liebe nnb freunbfc^afft bct)altcft,
2:enn e§ ftef)ct jnn beiner '^anb nid)t, Unb l)aft baju einen ftarcten fcinb jnn
bcinem l)auÄ, lueldjer l)eift ber Seuffcl, ber üon ^ertien ungern filjet, ba§ e§
35 retfjt jugclje, ©onbern boi tocre fein luft unb fetten fpiel, baä man unb incib
on untcrla» fc^nurt unb murret, ftuel, beucf unb tiffd)e ubereinanber lourffcn,
beö ladjt er jm jnn bie fauft Ijiucin, 3)cnn er Inolt gerne unb treibet mit
allen frcfften bo3u {al§ ein öerftorer ©ottlidjä ioertfä unb orbnung), baä gar
fein ß^eftanb auff erben bliebe, nod) hai> ettoaS gutö barau« fcme. Sarumb
4 ba§] b§a Ä 8 biefem Ä
') nprir.? nicht bei Wanrler und Thiele.
64 ^^rcbigtcii bc§ ^aiixti 1531.
5iciii, c§ ift föotteS [taub iinb orbmtiuv ba«, Uicv jn ct)cftnnb flctjct, bcv c\cl)ct
jnn ein rcrfjt .Uloftcv, boö lioÜcv anfcdjtitng ift, SinS fie im gleid) fein, Unc
vcid), Uiic jd)6nc, toic fmintlid) fie fd), fo iinvftit 3njcl;nffcit f^elUIC^ IjaBcn,
bn§ bit foldjc Uetic, fold;c frciintfdjafft bcljaltcft, Senn c§ ftetjet jit bcincr
()niib uid;t, Unb tjaft bo3U einen ftnvd'cn fcinb, ttelc^cv t^cift bcr Senffei, bev ^
im\ ()cvi!eii (vrn fttjet, ba§ man jm IjanS fd}nnrt nnb imirvct', ftncl, bmä
niib tiffdjc uticr cinanbev Unvfft, mit bev fvalncn bic ftndcn teret^ obbcr
fonft ein mani taffdjen^ gtBt, ha^ ift be§ SeuffelB feittcnfpiel, be§ Iarf)t er
il)m jnn bie fauft f)inciu \ ha?- ift fein meiming nnb bnS lüolt er gern I)n'6cn,
bn>5 !ein mnn bei) feinem tueib bliebe, nnb bn§ leine if)ren man lieO f)ette. lo
3)avum'6 barffftn ba§ @l)eltc§ le'Ben nid)t bon anffen anfeilen, benn ha fil)eftu,
töie e§ boller anfed)tnng nnb betvufitniö ift, fonbevn nad; bem inort, bamit
e§ ge3ievet nnb gefaffet ift, baS felbige tuovt loivb bir bie bittere »uermnt lool
3n lionig madjen nnb bie betriibniS inol tüibber inn frcnbe lierlnonbeln.
Sarnaclj anff ber anbern feiten tuirb er bic^ anc^ mit Infi anfed)ten, «5
S)enn fo Icnfdj Inirftn nid^t fein (ev Inere benn, bnö bn ein fonbcrlid;e gnabe
Hon ©Ott l)ctteft) nnb fo lieb toirftn bein Imih nimer f)aben, baS bu i()r
nii^t mnbe tnerbeft ober ein anbere nic^t lieber folteft gelninnen, De§gleid)en
and) bein toeib toirb h'iä) fo lieb nimer fjaben, ba§ if)r nid)t baneben ein
anber ba-i gefallen ioerbe, @l) betjut midj (Sott, folt id; mein iueib nidjt lieb 20
l)aben'? folt tc^ meines manne» nberbri'iffig trerben? 3ic ®ott bel)nt mit^
and;, l^enn fil)e mit ^n, bn mcineft timl, ba§ man bid; cnffcrlid) bafnr
nnfe[)e, loie bn lenfdje Icbcft, aber bod; glcidjtool tüirftu fold;c gebunden, bie
bic^ ju fnnbcn reiljen luerben, jnn beincnt ^erljen Inol fnlen.
Tarnmb fo bn mit ©ottcci Inort geriiftet btft nnb bamit al§ mit einer 2-'
gülben Iron nnb pnrpnr rocf ongejogen, fo biftu gnng gefd^mudt, al§ benn
Inirb bir ber gcift fagen naä) @otte3 toort: ba» toeib ift bir gegeben, biefc
nnb lein anbere foltn l^oben, alfo tuivb anc^ baö loeib fagen: ber man ift
mein, ben nnb lein anbern tril ic^ iuibber fel)en nod) ()6rcn. SBie aber, fo
haSi Jtieib fc^nnrt nnb mnrt S ba§ bu fagen tnirft: ©) ^at m'xä) ber Ijenger '"
Ijtnber ba^j Ineib bracht? £)a§ fie bis unb if)enia anlomc aEe, bie mir baju
geratten l)aben unb gct)olffen l)aben, jl)e t)ette ic^ if)ene genomen, bie ift bo(^
ja fo fein frenntlid), nnb »uirb baju bbfe luft mit ,}n fdjlagen, inic bie 5poeten
fd;reiben, ha§ bie liebe gan| inuet nnb tobet/'
Sarnmb fo fel^c ein jglidjer mit jn, ba§ er bei) fei|iu cl|ncm el)elid)en 35
gemal^ bleibet, )Dclrf;si j[)m ®ott gegeben l)at, nnb laffe \i)\n ein aiibery nid)t
20 (Si)] e^ fpvicfiftu /--' -Jl 3IJC B (in CD an anderen Stellen für &]]) 3fi <j(ci6ct]
Meific B
') fcftnutt = J/rmmnt I) Wth. s. r. sclmurren 3. Vgl. Unnre Auftg. Bd. 12, 347, ir>. 024, 17;
14, l(i2,25. ^) DWlh. 5, 4(17/'. die Frau kehrl die Stuhc mit dein Mann = regiert im
Haus. Vgl. Wander 4, '.)27 Nr. 22. ') iiinill tafjdjen s. r. a. ManlseMle DWth. (!, 1S09.
*) be? Ind)t er j()m jnn bic fnnft ijinnn vgl. DWth. .1, 13S1. '•) insauire s. B. llm-az, Properz.
9lt. 6 [8. Satiimt (?)]. 65
i'lnniftit ha?> ef)elicf) Wien nic()t nlfo niife[)cii, tuic eö HoIIer anfed^tuiifi iinb
6etru6ni§ ift, Soiibcvu nacf) bem »uort, bmnit eS gejieret unb gefaffct ift,
S)iv3 felbige loirb bir bic t'ittcve »ncrimit tt)ol ju f)oni9 innd;cn unb bie
ktrübniy luot lüibbcv jnn freiibc üerloanbeln.
S^avnacf) auff ber anbern feiten toirb er ixä) auä) mit furloi^ unb t)Ci-=
Initciicr tuft anfed;ten, 2^enn fo tciifrf) loirftii nicljt fein (es inevc benn, ba§
bu fonberlidje gnabc Hon ©ott ()etteft) unb fo licCi mirftu bein loeib nimev
f)a6cn, bu'S bir nid)t foltcn untcrlociten gebancleu einfallen, als fei) ein anbcvö
fcfjoner ober lieBIidjcr benn beineS, 2)eä gleiifjen axiä) bein Incib loirb bid) fo
10 Iie6 nimer i)abm, ba-S jr nidjt ctluo ein nnbcr 6o3 gefaEcn mnge, 6l) M)iit
nücf) Giot, fpridjftu, fott \d) mein lüeiO nirf;t lieb t)aten'? @oIt icf; meineö
manne» uberbrüffig loerben? ^e ®ot Bcfint mic^ auc^. ?I6er fit)e mit ju,
o6 bn frfjon fenfd) 6ift, gleidjloot Inirftn fold)c gebancfen Oon bcinem f(eifif)
erregt ober üom Xeuffet ein geblafen jnn beinent fier^en fulen unb fonbcrlidj,
ir. fo bu toilt ein ß^riften fein.
3)arnm6 muftu tjielriber abernml mit @otte§ loort geruftet fein, IneldjeS
bir fagt : S^a-i ift bein fleifc^ unb bein, bir Oon ©ott gegeben unb ju georbnct,
baburd^ fie gcfi^mücEt ift aU jnn eitel ^jurpur unb gülben ftud unb (5bel=
ftcine über alle auff erben, baö bu bir feine beffere loelen nocf) erfefjen
2" m6d)tcft, 9tlfo !anftu bem furlni^ leeren unb bem teufet loiberftebcn, ha^
bu bir !einc laffeft lieber fein nocf) bay gefallen benn beine, ob fie fd}on
grelti|*t.6ijllic^, unlnftig, Inunbcrlid) unb unfreunblic^ aujnfeljen ift, ©onft Inenn
bu beincn gebancfcn unb be-J Seuffelö reit^ungen, loeIcf;e bir alle anber fcf}üner
unb lieblicfjcr mad)en benn beine, folgcft, fo l)aftu bir fd;on fül(^en fdjalj unb
sf. frf)mud fampt bem @ottIid;en fegen unb loolgcfallcn öerberbet, ba§ barnad)
nid)t§ benn fold) jamergcfdjrel) auff beiben feiten gef)et, §at mic^ ber leuffel
3U biefem ober ju biefer gcfnrt? 2)a3 fie biö unb jeneä an!ome alle, bie mir
boju geraten unb gefjolffen ^aben, l^cttc icf} bod) biefe ober jene, bie ift bod)
\a fo fein freunblid^ unb fiolbfetig k. Unb luirb alfo bofe luft mit ju
30 fd;laljen, Inie bie 5Pocten fdjreiben, has bie liebe gantj lüütet unb tobet.
©arumb fe^e ein jglic^er ju, ba§ er bei) bem SBort bleibe unb nad)
bem felben fein gemalzt anfeljc atö im fd}6nften fc^mucE, barinn fie föott
gefteibet ()at, 3Benn bu baffclbig für äugen l)aft unb bid^ aEjeit barinnen
fpicgclft, aU benn Inirb bir bein bette, bein tiffd), bein famer, bein t)auS unb
35 aüe» an beinern loeibe lauter gebigen golb loerben, Senn barinn l)6rcftu, ba»
©Ott felbS JU bir fagt: £u folt biefeä lucibS 6t)eman fein, unb bu lueib fott
birfj 3U biefem beinem 6t)eman f)alten, alfo l)aU @ott gcorbent, Sßenn bu
betnen ©beftanb alfo anfibeft unb fo foftlic^ unb Wmx adjteft, fo loirb bir
feine§ anbern loeib fo lool gefallen aU beine. Denn ba§ loort loirb e§ nidjt
4" leiben, ob bic^S auc§ bündet, haä ein anbere mit loorten unb geberben bie
22 Bteto= hloß im Kustoden 25 &bMiäim
Sitt^er? aBerte. XXXIV
GG qjtebigten beg 3af)xc^ 1531.
A] 6c|jcr flcfollen, S)a§ tnivftu ntcr iücf)t tf)un fonttcn, on bur(^ ö)ottc§ Uiort,
mcnn bii allein bafjcUng für aitgcn l)aft imb bicf) al.jeit bavtmicn fpicgclft. ^U
bcnii Uiivb btv bein bette eitel gulben Uievbcii, bein tiffcf;, bein tamcr, bctrt
l)aiiu unb aUe-i an beinern Ineibc lauter gcbigcu golb luerbeu, S)ciin bu bift
jnu bcm lüovt, iDelc^S ju bk fagt: S)u folt ein 6f)cman fein, unb bu tocib 5
folt bid) ]n beincm Gfjeman f)altcn, alfo i^aU ®ott gcovbent, Sßenn bu ben
&l)eftaub aljo burcf)'? tuoit unb jnt Uiovt anfiljcft unb fo toftUd; gegeneinauber
ac()teft, fo tnirb bü ein§ anbern iüeiB nid^t fo Inol gefallen als bcine, 5Denn
bao toort linrb e§ nid)t leiben, oB bi(f>j aucf) bunclet, ba§ ein aubere mit
Uiorten bie aller freuutlid}fte unb fdjonfte tucrc, bennod; ift fic bir jun bciucn lu
ougcn !olt) fc^lüar^ unb mit Seuffels !ot befc^mirt, Senn ba finbeftu nic^t
biefeu fdjutuc!, GiotteS iiiort, Teine aber ift bir bie t)ubfi^te unb lieblit^fte,
ali? bie bir ©ott mit feinem lieben loort gejieret f)at.
2lbcr, loie id) gefagt ijabe, e» ift bie (jo^cftc fünft, biefen ftanb fnn
(5)otte§ Inort anjufelien, todäj'i allein beibe, ben ftanb unb bie St)elentc lieHicf) is
macf)t, Unb ob fic^ jrgcnb ein unluft erregen Inürbe, fo mu§ fie benuod)
untergeben unb als jnu einem tieffen mecr üerfc^föinbeu, Senn ba§ toort ift
frefftig unb l)cilig unb madjt all anber bing l)eilig, h)o e» erfanb unb gefaffet
tnirb, äßie ftiol eS ber Seuffel nit^t gern leibet, baa fic e[)clic^e feufc^eit f)alten
unb teufet) jm etjeftanb leben, Senn er fuc^t jmmcr urfac^ unb mittel, toic 20
er fie jureiffe, ba§ bie fralr gcbendt: i()e l^ette ic^ biefen obber jf)enen jungen
gefcllcn für meinen unfletigen mau, unb toibbcrumb ber man gebencEt: it)e
t)ette id; biefe ober itjene t)iibfd)e birne für mein t)esli(^ Ineib 3C. Unb erfiljet
ber narr al§ benn ein anbere on (Sotteä tnort, leffet feine faren, öergiffct ber
fclBeu, ba er ©ottel trort bei; l)at, Sßie man Inol foli^e narren gefunben l)at •-'•'>
unb noc^ immerbar finbet, bie it)re fc^oue loeiber üerlaffen unb fid; ettoa an
unfletige, garftige fetfe gemengt Ijaben, S)a§ tompt aEe§ ba^er, ba§ fie jt)ren
ftanb nid;t beffer benn für ein un^uc^tig leben anfe^en.
Senn ber Sat^an ift bir fcinb unb ba§ fleifc^ furtt)i^ig, ba3U fo ift
aui^ ber uberbrnS jnn un» gepflaul^et, ber ^ort nic^t auff, Ineil tnir leben, so
CS fei) benn, ba§ bu an ©otte» toort (jangen bleibft, ^a e§ begibt fi(^ tool,
ha-j bir beine magb had gefalle benn bein eigen toeib, unb iaä ber fratoen
ber fnci^t bas fol gefallen benn jf)r man, Sa» ric^t alleS ber -leuffel an, ber
bie menfc^en alfo üerblenbct, bo» bu ©otte» toort nic^t anfit)eft, toelc^e» bir
biefen man obber bi§ toeib au§malet unb .^ueigent alfo, ba§ bu für baS toort 35
unb über bas toort feine anbere anfef)cu folt, j^r ju einem gemalt) begern,
Senn toer folc^e» t^ut, ber ^at f(^on bie e^e gebrochen, toie 6^riftu§ fold^»
TCntti). 5, 28 auslegt -JJtattl)ci am fuufften.
Solche» toil nu l)ie auc^ ber t)cilige 3lpoftel leren, ba er bie (5l)riften
öermanet, ba§ fie ja ben e^cftanb [»(. c ijj lieb unb toerb galten unb ba§ bette «
2 ottcin /'ehlt B 29J30 Senn bis auä)] Sarsu oudj jo ift im§ bet Sot^an fcinb, baä
flcijd^ futloi^ nnb B
9lt. 6 [8. 3oiiiinr (?)]. 67
B\ alicx freunblicfjfti; iiiib fiijonfte lucrc, bcniunl) ift fic biv juii bcincii amyn
gegen beincr tDf)tid)Uiarl5 unb mit teiiffcB fot' ticjdjmivt, Tcmi ba finbcftii
nirf;t biefcn fdjmucf, >iidd;cv ift (Mottos Inort, !5:ciiic aber ift biv bic ()u6fri)tc
iiiib lieblidjftc, cilC' bic biv ©ott \dbi- mit feinem lieben luovt gejievet f)at.
5 'Jlbev, tüic icf) gefugt l)abe, es ift bie {)L)cI;fte Innft', biefeit ftnnb naä)
ÖJotteS iouvt an^nfetjen, loclcfjs allein beibe, ben ftanb nnb bie e()elente licBIic!^
macfjt nnb allen nnhift, ,]ovn nnb ungebnlt nnb anbev anfect)tnng Uu-g ninipt,
Unb ob ficfj jvgenb etliHK' fodijev veget, fo mnS a bcnnod) nntevgel)eii nnb
olä inn einem tieffen meev Dcvfdjluinbcn, Senn ha^ luovt ift ein tiefftig unb
in f)etlig bing nnb mad)t all anbev bing t)eilig, \w c« evfnnb nnb gcfaffet luivb.
'.Ubev bavan ift ber mangel, bac; Iniv ba^felb nid;t tonnen alljeit fuv äugen
l)aben unb offt un§ übereilen laffeu, ba§ tvh fein öcvgcffen, Unb ireve nodj
gut, ba-5 luiv bodj, fo miv nn-ö angefodjtcn fnleten, ftugä mibev .5n bem Uun-t
teretcn, et)e \vix uns tieffen bie anfed)tung nbcvluinben, Xcnn bas ift nid)t ^u
11 bcnrfen, ba>S tv'ix folten teiue aufedjtung fiileu nnb t)abm, 3)enn ber tenffel
lefft nidjt abe, luo er fit)et, baö man an (^Jottes luort fjanget, ba fnrfjet er
allerlei) nvfacf), mittel nnb iuege, baö |i<i. 0"iij| ev uuä baffclb auä ben äugen
reiffc nnb bal)iu bringe, baä luir anbev-? mof)in fe()en unb gaffen, äßenn ev hai>
.^uinegen bvat^t l)at, fo f)at er balb ba§ l)ertj, beibe mit unluft ober ungebnlt
20 iievbittevt unb mit unovbigev luft en.junbet, ba§ bid) al§ bcnn ein jglidjer
man ober lueib bündct fd)6nev, freunblid)er, fromev fein obev fonft beffer
gefeüet benn bein eigen gema^l, S)a^ev eö fompt, ba§ man öiel folc^ev narren
ftl)et, fo bie fdjonften nnb fvomeften tneibcv l}abcn unb fid) ettoo an fc^enb^
lid^e, unftetigc, gavftigc beige nnb fede l)engen, 3)aö nmdjt alle-S, ba« fie ba-?
25 h)ovt nid)t l)aben unb jven ftanb nid)t anbevö benn loie fonft ein nnjnrfjtig
leben anfcben.
'S)aiU fo ift and) ha^ fleifd) fnvloitjig nnb bev ubevbru§ jnn nnS
genatnrt' unb gepflan^et, ba^ mir balb be<j, fo un§ ©ott gegeben, mnbe
iDcrben, hjenn tcir auc^ I)ctten aüe§, lDa§ anff erben ift, bev l)ort nid)t auff,
3" h)etl )oiv leben, eS fei) benn, ba» bu an (Mottcci Inovt b'insen bleibcft, ©o
l)i(fft benn bev tenffel baju, ber bie meufd)en alfo öevbicnbet, ba-ä fie nid)t
fel)en, toeld) einen tvefflid)en fd)a^ fie l^oben on bem iüovt, loelc^eS einem
jglid)cn feinen man ober lücib ausmalet nnb .^ueigeut, bajn auffo l)ervlid)fte
jievet, fegnct unb l)ciligct, anff bas fie tein nrfad) l)aben nac^ einem anbevn
:is ju feljen ber maffen, ba§ fie folten fein begercn, S)enn Itier foli^c§ t^ut, ber
l)at fd)on bie ß^c gebrod)en, loie Pl)viftns fagt 5)kttf)ei am funfftcn. »iattr). s.sa
©ol(^eö tüil nu t)ie auc^ bev .S^eiligc 'älpoftel Icven, ba ev bie 6f|viften
üevmanet, ba^ fie ja lernen jren e^eftonb alfo nad) ®otte§ luort anfe^en unb
barumb ben felben lieb unb toerb galten unb baii bette rein unb nnbefteclet,
') wohl = Tenfelsdreclc in der Bedetiinm/ -J) des DWlb. = Ben/teer, denn asa
foetida (= Teufehdr.J ist hell. -) V(jl. oben S. üä, 2 tmd 53, 10. ') in dieser
Ikdeutvmg = 'von Natur gegeben , sonst nidU belegt, atich Dietz wnbehannt.
5*
68 <Prebigten be§ Sa^f» l^Sl-
A] rein imb imbcPcdet, ®cnn folc^e§ Inil ©ott ßoit tnä) i]abcn, SBerbet it)r§ abtx
Beffcv unb anbei'§ hjoüen tnodieii, Uiie ber 58apft mit feinen lieben gciftUdjen
getf)an fjat, fo init xä) fotd^c-J an cud) nngcftvafft nicf)t laffen, \v\i er benn
folrfjcv reblid) unb mit ber t(]at an ifjn bclüeijct r)at, Son biefcm ftanbe
Inilfcn bie .'oeiben unb 5papiften gar niff^tS ju ^ivcbigen, '^a e§ ift bet) if)ncn s
ein flcifd)lit{)cr unb Iticltlidjev ftanb geadjt, 3(6er it)rc falfc^e, ertic^tc ftenbe
tjabcn nu'ifjen gciftlojc ((?l) gciftlid)e luolt icf} fte) bcifjen, 5)ünüt fic aljo ben
g^elenteu böfc getinifcn jnn jtircm ftanbe gcmadjt, So eä boc^ jolt nmbgefevt
fein, tnie üormal» gefagt ift.
laä cihtx ber ?lpofteI !)ie fagt: 3)a3 cbelid) leben fol e()erlid^, unb ba§ w
bette rein geljalten loerben: ®ic jlüel) ftüd fel^t er luibber folc^e oben erjcite
anfcd)tnngen, nemlid^, ba^ unfer fleifi^ öiel fdjeblic^er lüolluft unb uberbru§
I)at, unb ber furlni^ jm (^bcftnnb gro§ ift, 3?aran§ benn folget, ba» mic^
ber furUii^ bortt)in treibet, ubcrbru» t)iel)er jagt, liioHuft anbcrslDo t)iu luirfft,
Unb ift foId^e§ albte nid^t aEetn juöerfte^en, bo§ bie bette unb tüd^er rein 15
geioaffc^en toerben, ©onbern biefe unreiuig!eit unb ftedfen im ©bebette ftnb
burercl) unb ebebruif), Sa» ftnb bie recfjten fc^anbfted, bie ha§ 6^ebctte t)er=
unreinen, befteden unb üerunebren, 35enn bie auffer biefem ftanbe jun einem
unjiidjtigen leben getjen, aU burntreiber finb, bie batten bicfen ftanb für
nic^t'3, fonbern berleftern unb »erachten beibe, ©otte» loort unb ben ftanb, 20
mie from fic fi(^ für ber luelt ftelten, Die ober jm ß^eftanb ftnb unb bolten
ben fclbeu nidjt, fonbern brechen jbn tnibber ®otte§ gepot unb orbnung, bie
fclbigcn beftecten unb Ocrunreinen jbn.
Sürumb aUe bie, fo hü'i ebelic^e leben olfo anfeilen, aU fc^ e§ ein
ftanb, ber firf) ongeöerbe plumpstoei»' alfo begebe, bie fc^enben ben f eibigen, 25
benn fie feben nidjt, ba>3 bie ebeleut jnn ö5otte§ tnort gcfaffet finb, IDarumb
t()nu fic bem (ff)eftanb feine et)re, fonbern legen jbm alle fc^anbe auff, 3)enn
fie laffcn jbn jbr fc^enblid), unjüdjtig leben ha§ gefallen benn boS göttlich unb
cbcrli($ leben, S^afur iDarnet er fie ^x(, ha?-' fie ja jufcljcn unb ben cljeftanb
uic^t für ein foldj un3nc^tig leben achten, fonbern bolten e» für gro§, l)errli(^ 30
unb jnn allen e^ren, 9temlic^ alfo, toenn j^r Derlaffet ba§ burnleben unb
begebet iuä) jnn ba§ ebelic^ leben, Sarnacf; toenn jbr uu barcin fomen fetjt,
ba§ jbr euc^ ja iuol furfctjet unb ba§ bette uic^t befubbelt, ha^i ift, ba» bn
6[)efratr) bic^ ju beinent man balteft, unb bu @be"tftn bic^ an beinern toeib
genügen laffeft, 2Bo nic^t, fo ift ba3 bette gefc^enbet, @otte§ toort öertuorffen, 35
anö bem ef)eftanb getretteu unb büS bette üerberbet unb (t)ctte fixier gejagt)
brein getl)an.^
?llfo filje, luenn ber SEeuffcl mit beut furtin| unb uberbru§ 3U bir
fompt, Se^ !lug, ergreiff @ottc3 tuort unb bende, ©ott i)at mid^ ju einem
/ \oXä)e?] fot^eä (itnic^t Et) /.' II «erben] Werbe ACD 24 jo feldt B onfe^en]
onfal^en B
') S. nhen S. 6i, 2!); nächftte Seite Z. 2.5. ^) Wie 'nutdien' euphemistisdi.
«Rr. 6 [8. 3oiiuni: (?)1. 69
»J 3)enn fold^eS, f priest er, totl ®ot Oon mä) ijdbm, Sßerbct ir§ aha teffer
imb anbet§ tnoHen maäjm, tuic bev Sapft mit feinen lieBeu gciftlicfjcn gctf)an
i)at, fo luirb cvu an eud) nnficftrnfft nicfjt laffcn, ?Inff bicfe ȟcifc hiiffcn bic
."pcibcn nnb 5^.^apiI■ten Don biefcm ftanbc gor ni(^tö ,]ii prebigcn, 3" eJ ift bei)
•"' jnen ein fleifi^Iid^er unb tDcItli^cv ftanb gcarf;t, nnb f)a6en jn öeracfjt nnb
feinbfelig geniadjt, hab er f)at muffen ftincfcn gegen ben falfcfj 6crum6ten
geiftlicl;en ftanb, unb niemanb tein troft nod) frcub an feinem c()eftanb I)at
mögen f)aben, Uieltf)§ bod^ am aEet ndtigften hiere bem getüiffen toot ein ,^u
bilben.
10 S)a§ nu bcr Stpoftel I)ie fagt: S)a§ 6f)elic$ leben fol cf)rlicf) niib baS
ef)e6ettc rein gc()alten toeibcn: S)ie jtoel) ftud fe|t er eben loibber bie o6cn
cvjelte anfe^tnngen, nemlid), ba§ unfer f(eifrf) üol fcfjcblidjer luftc ift unb
Beibc, bcr fnrlniti unb uberbruS, jnn un§ grD§ ift, S)arau§ benn folget, ha^
mid} ber ubcrbrus l)iel]er jagt, furlin^ bortf)in treibet, tuoltuft anberSluo l)in=
15 toirfft, Unb ift f old^ [S8l. 6 4] eö at^ie nic^t baüon 3uDerftet)en, ba§ bie bette unb
tüdfier rein gctuaffcfien tnerben, Sonbern biefe unreinigleit unb fledeit im Gf)e=
bette finb md)t§ anber§, toic er§ felb§ l)crnad^ beutet, benn Ijurerel; unb
©bebrncf), S)a§ finb bie rechten fdfjanbftcd, bie bo§ e'^ebette öerunteinen,
bcftecfen unb Hernneliren , S)enn bie auffer biefem ftanbe jnn un3n(^tigem
20 leben gc^^en, al§ Rumtreiber finb, bie Ijalten biefen ftanb für ni(^t§, fon=
bern öerad^ten unb f(^enben beibe, (Sötte» tnort unb ben ftanb, Inie from
fie fid) aurf) für ber loelt fteHen, S)e§ gleichen tf^un aud^, bie im ©beftanb
finb, unb Ijalten ben felben nic^t, fonbern brechen jn luiber G5otte§ gebot unb
omung.
25 Unb ©umma: aHe, bie ba§ el^elidjc leben alfo anfe^en, al§ fet) e§ ein
ftanb, ber fi($ ongeöerbe ^3lump§ttiei§ alfo begebe, bie fi^enben ben felbigcn,
2)enn fie fetjen nid)t, ha§ bie e^eleute jnn gotte§ toort gefaffct finb, lunben
lein tDcib nod^ man anfcljen mit gotte§ toort gelleibet unb geft^mütlt,
Sarnmb ift e§ jnen ni(^t ein e^rlic^er ftanb, fonbern legen jm aüe fc^anbc
30 an, ®enn fie laffen jucn jr fc^enblie^, unjiic^tig leben ia^ gefaEen benn ba§
gottlid) unb e^rlic^ leben, Safur toarnet er fie '^ie, ba§ fie ja ju fe^en unb
fo leben, ba§ bei) jnen ber GReftanb '^errlid^ unb jnn aüen e'^ren alö ®otte§
ftifftung unb orbnung getrauen toerbe, 9lemlic§ alfo, ba§ fie laffen oon bem
t)urn leben unb fidi begeben jnn ha§ ©Relief leben, Sarnac^ toenn fie nu
35 barein fomen finb, fid) Inol furfel)en unb ba§ bette rein behalten unbefledt,
ha§ ift: bas bie @l)efrah3 fidi ju frem man t)alte, unb ber ©Reman fid^ an
feinem ioeibe genügen laffe, 2ßo ni(^t, fo ift ber fc^onc fc^muö, öiotteg toort,
mit be§ 5leuffel§ unftat befubbelt unb ba§ bette beflecEt unb (l^ette fester
gefagt) brein getlian.
40 Sarumb fi^e, toenn ber 2;euffel mit bem furloi^ unb uberbru§ ju bir
!ompt, ba§ bu ftug feieft unb ergreiffeft ©otteg toort unb bendeft: @ott Rat
mic^ ju einem manne gefd^affen unb jnn biefen ftanb gefegt, biefe Rat er mir
70 $vcbigleii be§ ^at)xes, 1531.
tiuinnc gejdjaffcn, bicfe l)at i-v iiiiv iim bic nvm gogcicii, bie fol mein fein k.
SI)u[tu baä, fo nnrftii bcftcv Icidjtev bein |syi. ciij| tctte vciu lict)nlten, 3)cnu bnö
tuort Uiivb biv eilte fiivdjt imb fdjeUi macfjen, ba§ bii bein efjetoeib n\A)t ticrlnfjeft,
ob fie luol uugebuUig imb cigciifljnniö ift, jo luirb [\c bir beniiürf] umb be§
lDovt§ lüiEen beffer gcfnüen benn ein nnbcre mit einem gulbcn fdjieiev, unb bift '■>
üicl r)6ljer gee(}ret unb iicfd;mucft, benn jo bu oller fiinigc Qcfif)cncf unb guter
Ijetteft, '-Jllio ein !6ftlid)er jrf)lcicr i[t'5 nmb ein el)clid;eu fd)leier, unb fo ein
lüol gcjdjmitdter f)ut umb ein et)clidjen l)nt, loer jtjn bafur tan tjalten unb
anfel)en.
jDngegen ftnb nu etliii^e flügling, bie fnd)en it)r nno,5i'igc\ bamit fie i«
ja nid)t e^elid) tterben unb anlegt gar jnn ber Ijurerel) crfauffen, bie geben
fnr, Gj gefd)er}e bcnnod) oicl bdfe§ im (St)eftanb unb Inerbe nicl brinnen
gejuubigt. ®a§ leugnet niemaub nirfjt, bas jo gar ou funbe abgel)e, ^Äber
gib bu mir einen ftanb, ber on funbe abget)et'? ''Ulit ber Iteife fo mufte icf;
nimer melir teine prebigt t!)un, mufte !cin tued)t obber mngb bieneu, bie i^
bberteit mufte haS fdjluerb nid)t brand)en, tcin öMman teiu pferb befc^reiten?
5lod) nidjt, lieber Runder, Sßir »nerben ()ie jnn biefem leben fo rein nimer
fein, haä tnir jrgenb ein gut \vcxä on funbe t£)ctten. Siefer artitfel mu§
fte'^en bleiben: ^sä) gicubc bie öergebnng ber fnnben.
©pridjftu abermols, ba§ fie bennodj etlnan mit einanber jornen, unb ^a
funbigt alfo ber @t)eman unb ©Ijefrato? ^^e bebüt un§ @ott, toittn barumb
bcn @f)cftanb bcrVöcrff en ? Sieber, madje mir r)ie teinen auy.^ug' mit biefem
ftanbe, Snnbe I)in, funbe t)cr, toiltn einen jnn bie funbe fteden, fo ftede ben
anbern auc^ t)inein, toiltu ater einen ^erau§ jieljen, fo 5iel)c ben onbern aud^
l)craue. 3d; Hnl nimer teine prcbigt baben getl)an nodj ttjun, bic ic^ one ^■■'
funbe Inil gettjan I)abcn, id; Inerbe ein fuubcr bleiben unb Uni ben articEcl
'üergebung ber fnnben' fteben laffen unb uid)t öcrleugnen, Jörnen fie ju
toeilcn mit einauber, ba§ bcfcnncu Inir, bas fie barnn funbigen, aber bagcgen
ift bie beiligfeit öiel bcrrlidjcr, uub bie Vergebung foüiet befter grbffer, >uenn
iä) oEetn bariunen bleibe unb nidjt erau§ fdjreite unb bleib be^ meinem m
ftonbe, ba ju m\ä) ©ott geruffcn bat, Sßie Uiol e§ on fuube nic^t abgel)et, fo
ift bod) @otte§ toort fo groä, baö umb beffelbigen )t)illen ber ftaub auä) rein
unb beilig ift.
©arumb bu Herl)arter, üerftoäter meufc^, barffftu cin§ manne§ ober
barffftu eins Inciby, lüorumb ntmpftu uic^t eine, bie bir ®ott gibt imb 3&
f(^muctt bir fie mit feinem luort, feguet fie unb toclijd bir fie? Sßarumb
loiltu nid)t oiel lieber baS gefd)cnde öon ©ott annemen, be§ bu bebarffft,
tDelc§§ bir @ott gönnet, baron bu Oiel ein beffer tleinob l)etteft benn an ber
lo gat on] tcin oi B (ob Druckfehler'?) 31 gevuffen] Setuffen B
') auäjuge — Ausflüchte, Ausreden s. Vietz. ^) au^jug exceptio hier = Aus-
luAme, s. IHctz.
gir. 6 [8. 3flniint(?)l. 71
i?J inii bie axm lyo^tbm, bnö fic fol mein fein etc. 3;f)uftii bnö, fo faiiftu beftcr
leichter bcin Bette vcin M)nltcn, Tcim ba§ tpoii tvirb biv eine fiivd;t iinb
ftfjctü, ja ein ccfel iinb firaliicn mcw()cii |ur nnbcvn lliib beiu gcimilil fdjniurfen,
bnci, üb fic glcid) fdjmiölid; uiib iciiibfetig, ungcbuUiä imb ciacufinnicj li'cve,
5 fo »tiirb fie biv bennod^ umB beä Jr)ort§ Joillcn lieber fein unb bcfiev (iefaüen
beim ein nubevc mit eitel golb (^efdjmücft, W]o ein foft(id)cr id;lcier ifts imxb
einen efjetidjen fdjteier nnb fo ein luol gefd^mudtev l)nt' nmb einen cljclidjen
^ut, tner jn bnfnr tan Ijalten nnb anfe()en, 2)q§ t)ieffe benn ben (5[)cftanb rcd)t
geet)vet nnb gepreifet nnb bas (^fjebettc rein ge|5H 2 l|i)alten, 3?cnn eS ift ja
'» fein e[)re nod) fdjmnd nod) fdjöne, bn,5n nnc^ feine rcinigfeit n6er Wotte-i tuort.
tn gegen finb nn ctlidjc tlngling, bic fndjen iie onSji'igc, bnmit fic ja
ntd^t (5-f)eIid^ toerben, unb ju Ic|t gm jnn bcv Ijurcvel) crfanffcn, bic geben
fnr, (fy gcfd)cf)C bcnnodj fiel böfcS int 6'^cftanb nnb toerbe öiel bvinnen
gefunbitjt bnrd; ,^orn, ungcbnlt, bofe Infi etc.? 2)a§ leugnet niemanb nidjt,
'•'> ba§ c§ nic^t fo rein on fnnbe nbgef)c, 3tber toibcruntb, gib bn mir jrgenb
einen 65ottlid)en ftnnb, ber gar on funbe fcl). ^Jlit bcr tncifc fo müfte id)
nimer mef)r feine prebigt ttjnn, nnb mufte fein fncd)t ober magb biencn, bic
oberfeit müfte nimer me'^r ba§ fd^hjerb brauchen, fein ßbelman fein pferb
bcfc^rcitcn? 5hnfj nidjt, lieber Sni'Qflci-', 2Bir Ifcrbcn l)ie jnn biefem leben fo
so rein nimer fein, bai? loir frgcnb ein gut lücrd on fnnbe tbettcn. I^iefer
■Jtrtidcl mu§ ftcbcn bleiben: '^s^) glcube bic tjergcbung ber funbcn. Unb
muffen tcglid) im l^ater unfer fpredjcn: 'SSergib nnS nnfcr fc^nlb' 3C. anat«). e, 12
S^arumb madjc mir feinen anä.jng mit biefem ftanbc, ©ünbc l)in, fünbc
ber, Jüiltn einen ftanb jnn bic fnnbe ftcden, fo ftcde ben anberu ond; bi'icin,
-"> Söiltu aber einen ^crau§ jiebcn, fo jiel^e ben anbern aud^ ^crau§. ^ä) toil
nimer feine prebigt getljan fjabcn ober noc^ tljnn, bie ic^ on fnnbe Inil gctban
Ijaben, ii^ tüerbc ein funbcr bleiben nnb inil hcn 5lrtidel '33crgcbnng ber
funben' fielen laffen unb nid)t üerleugnen, 3oi-"fien fie ju tücilen mit ein
anber, ba§ ift ja fnnbe unb unrecht, 9-lber bagegen ift bie öergebnng ber
3" fnnben fooiel beftc groffcr, incnn fic allein barintien bleiben unb nid^t eranä
fdjrcitcn nnb jnn bcm ftanbc leben, ba ju fie (Sott bcruffen ^at, S)enn ob er
mol on fnnbe nic^t abge[)ct, fo ift boc^ @otte§ Juort fo gro§, baä nmb
bcffclbigcn toiltcn bcr ftanb aud; rein nnb beilig ift. ©onft luil id) lool
mel)r fagen: SBcun bn barnad; loilt fef)cn, toic tüir alle öon 5lbam jnn
35 funbcn geborn finb, fo ift ber gautse ©beftanb, ob er auc^ rec^t unb tnol
gebaltcn tuirb, fnnblic^ unb unrein, Sßtc bcnn bei) ben .Reiben unb unglcubigcn,
fo föottcö Inort nid)t Ijaben, ollc§ leben unb tljun für ©ott fünbc unb t)cr=
bamlid^ ift.
Sornmb ift bic Inol jn merdcn, ba§ er alfo oom (?f)eftanb rcbet unb
40 au§ @otte§ muub fpric^t, ha§ er fol ti)xüä) unb rein fein unb Ijciffcn hl)
•) Über den Ihit als Attribut des Bräutigams s. JJWtb. 4, W7U.
72 «Pvcbigtcii bc.3 Sai)K^ 1531.
A] ©onncn, ;\n, lt)cld)e§ bu mit frLilidjeiii IjcrljiMi, mit ©ottcS limlgcfaUen imb
aUcr @n(\clii mtb Preatiivcii licti '{)abcn moii)tcft, beim einem anbern fein
Uieib rauften unb ftclen, bic biv nid^t geluvt, unb Wott niiijt gejcf;en(Jt I)at,
ba ber üciiffel ift, unb ba bn lierfludjt tnft? 3)enn ®ott I)at fic mit feinem
hjort nidjt gefc^mucft, ja feine§ InortS gar beraubt, 2Ba§ aber on ®otte§ toort '••
ift, baö I)cift eitel greuci unb un|SBl. c4]f(at für ©ot. Sarumti bic toeil bu
l)ureft unb bukft, ift§ ein geloiä jcidjcn, ba§ bn on glaudeu Bift, ö)otte§
hjort nid^t für toar l^elteft, Senn toenn fold^eS jnn bir brennet, fo tnirftu
fagen: bic ift ein§ anbern, gcTjct mid) nic^t an, ift fcf)euf(id) jnn meinen
äugen, ic^ mit eine anbere fjaben, bic mir ©ott geOcn luirb, Unb nicfjt mit w
beiner totteu Hcrnunfft umb btc^ fe'^en m^ eine§ anbern iueib, ha @ott über
jörnet unb alle @ngel, ba§ fein beftaub tjat, baS ®ott bar^u t)art ftraffen
mirb, tnie er al^ie fagt, ©o gef(^icf;t bir benn eben rei^t, äBarumb öeradjteftu
ba§ ebel gefc^entfe, ba§ bir @ot au§ gnaben unb barmt)ert^ig!eit anbeut,
gefegnet unb gefc^mncft !^at, fc^lcd^ft e§ jnn minb ', fragft nic^t barnac§, ob§ is
gott gefaHc obber nii^t, \V)dä)§ ein jeic^cn ift beS Unglaubens.
S)a§ fet) bi§ mal ber ^od^jeit unb bem @()eftanb ju e'^cren gefagt,
jDarumb tooUcn toir @ott onruffen, ba§ er un§ fein gnob öerlci^c, fotc^eS
alfo 3U gleuben unb 5U leben, 215J16DI.
1 «jolgefatten nach Sreaturcn B 6 bu] bu t)ictu6ci: B 10 Unb] Unb toütbcft B
nii^t] n\ä)t atfo B ll Sott] @olt unb attc Snget B 12 jotnct] jötnen B ba§ (l.j]
ba§ 3U U^t B ba§ @olt] ia ba§ ©ott B IS foIcöcS] fotd^c§ otjo B
') jd)le(i)ft es jnn toinb vgl. Unsre Ausg. Bd. 33, 680 zu 8. 336, 33.
mx. 6 [8. 3nmiot (?)]. . 73
i'l ben (51)ii|"tcii, fo nuv (fficbrud) uiib l)urcrcl) Hcrmibcu loirb, 2)ciui Uieiiii mau
ben fall ?lbc unb unfer 5Jatur tuolt Qnfcl)eii, fo hjcrc er für ©ott nid)t rein
iiorf; cfjvlid), STctut folrfjc flciirf)nff;c 6viiiift unb nubcr fuublicfjc neif^uii;^ Uierc
ja uidjt gdüofcn jun beut '^Hirnbi'5, tjcttc ficfj andj fein mcnjcf) für bcui aubcvu
5 burffen f(f;etüen nod) [331. 3) ij] fcfjcmcu, bcrfcn nocfj fcfjiuudeu, foubevn Iji'ttcn man
unb UiciO on tiofe luft unb Brunft fid) jnfauien c(e{)nltcn, baju Icitfjtlicf) unb on
uinf)C ober forflc finbcr gc^cngct unb geBoru, »nie man einen apfel Imm tmUnn
tvid}!, -Jiu ai)cr ift eö atfo, ba-j fein man nodj lueid mit beut anbcrn ,iufameu
tompt on bie fcfjenblid^e brunft, 3)al)cr 5pfal. l\. fprid^t: '©if)e, ic^ Bin au§ *). m, 7
III funblirfjem famen flc^eufjct, unb meine miitter T)at micf) jun funbcn empfangen',
Unb liatieu':? and) alle fjeiligen, fo im (vi)eftanb geloefeu, Befenneu muffen, baö
fie folc^er unluft nidjt {)aBen mögen uBer f)aBen fein, S)a§ and) Gf)riftu§
felB-J baruniB nidjt Ijat nniHcn uaturlicf;er H'eife bou mau unb tuciB geBorn
inerbeu, fonbern eine jungfratn jur mutter erlnclet unb jr fleifc^ nnb Blut ba
i.-. 3U gefjeiligt, ba§ feine gcBurt ein reine, l^cilige geBurt loere.
3lü übet fogt er f)ie, S^a§ ©ott Uni alfo biefen ftanb Begnabct I)aBen,
ba§, oB er »uol öou nntnr unrein ift, boc^ nirfjt unrein fein fol Bei) bencu,
bie ba 6f)riften finb unb ben glauBen f)aBen, ©onberu fol l)in fnrt Beiffeu
'@l)n rein ©BeBette' nic^t öon im felB ober an§ unfer natur, fonbern bal)er,
30 ba§ ®ott mit feiner gnaben jnbecfet nnb bie natniiid^e fünbe ober unreinigfeit,
burd) ben Üeuffel inn nnä gepflanzt, nt(f;t ,5uretf;uen lüil, i^eret alfo jn nnb
reiniget biefen ftanb mit feinem h)ort, ba§ c§ nu ein @6ttli(^er, f)eiliger ftanb
lüirb, 5Jid)t alfo, ba§ er bie Brunft' ober Braut lieBe Ineg neme ober 6()eli(^e
iterd berBiete, inie iool fold;e uirf;t on fuube gefd;el)en, toic be§ 3?apft§ lere
25 biefen ftanb für unrein gehalten unb geleret, ha§ man nit^t fonbe ©ott bienen
unb @f)elic^ fein, ©onberu ba§ l)eifft er gereinigt, ba^i }n (Sott au§ gnaben
rein fpric^t unb bie funbe, fo jun ber natur ift, niifit jn rechnet.
®lei(^ lüie er ?tcto. j. jn Spetro fpric^t: "S&a§ iä) gereiniget l)aBe, ba§ ^ip«. lu, 15
mac^e bu nii^t unrein', S)a toirb ba§, fo fonft unrein unb öerBoten Jcar,
30 allein bnrc^ ®otte§ fpreci^en rein unb Beilig, 5llfo auc^ f)ie, toeil ®ott biefen
ftonb mit feinem toort rein machet unb einen tcufrfjen, ^eiligen ftanb ^eift,
foEen tcit in aud^ für rein 'galten, S)oc^ ba§ mon Ittiffe, ba§ foli^e reinigfeit
nic^t öon natur, fonbern allein aug gnaben fompt, toel($e bie naturliclje
unreinigfeit unb fünbe jubecfet unb tilget, Sßie er benn mit ber ganzen 6rB=
36 fünbe t^ut jnn benen, bie ba getaufft finb unb gleuBen, ba§ fie bur(| ben
.§eilanb ß'ljriftum öergeBnug ber fünbe l)aBcn unb linber be§ einigen lcBen§
tcerben, 3)enn oB tuol bie fclBige SrBfüub nod; jmer im fleifc^ BlciBet fleBen
unb ^iä) reget, fo lang toir auff erben leBcn, S)o(^ :^eiffen Jnir, fo ßfjriften
finb, rein unb l)eilig, S)arumB ha^i er baS creu^ brüBer machet, ba ju feinen
40 ^eiligen geift [Sl. S üj] giBt, ber bie funbe anfel)et au§ ju fegen unb jmer bamit
16 btflttabct
74 $tebigtcii bc-S ^af^xci 1531.
l'l fortfcict bis jnn bcn tob. 3Ufo finb toir ttJol nid)! on fiiiibe uiib i)abm hoä)
ba§ urteil tion t)tmcl burd) @ottc§ munb gcfprod^en, ba§ totr nu rein unb
fyxVu). finb, 'SaTicv baS luir mit bcm fcf)6ncm I)iiiicl bcv ®nfibcii, \vdä)§ ift
(5l)viftuy mit feiner reiiiiöfeit, (■^crccf)tii]teit unb tjeiligfeit, über uiiö aus
c^cbrcitet, bcbcdt unb umbfangeu finb unb bnrd} bic SQuffe jm eingeleibt nnb i>
mit bem glauben nn jm bniigcn.
'Älfo, foge id), tt)nt er and; jnn bcm e^eftanb, ob Inol funbc imb bofc
luft mit leufft, ber auc§ bie I)eiligen uidjt oii finb, hoä) bedct er feineu
mnntcl über bic G^ljcleut unb fpridjt fic rein bnrd^ fein luort, Da§ ift bic
fdjLuie bedc über ba§ Sroutbette ober ©Ijebcttc gelegt, bamit e§ gcfi^mndt lo
mirb unb ein fd)6n, rein, unbeftedt bette I)eifft, 3)arumb bcrmanet ber
9lpüftcl bie, fo jnn bem ftanb finb, baS fic nud) bcndcu, ioeil ö3ott ben
fclbcn rein fpric^t unb foId;c bede bruber breitet, ba§ fic folc^u crtennen unb
bnndbar bafnr fein follcn unb jnfctien, haä fic jr @t)cbette alfo Don (Sott
gereinigt, gctoaffc^cu unb gcfdjmudt nic^t loiber Ocrunreinigen uub befteden u
mit (Jf)ebrud; ober '^urerel}.
3unt anbcru, 23}il er nid)t attein ha§ @{^ebettc rein gefproi^cn, fonbcru
ouc^ bie @r)e et)rlic^ ge'^oltcn bobcu, .'piemit ift bie funblic^c Inft uub onber
gcbrcd)cn nod; ftcrdcr ju gebedt, ba§ nid;t allein fol rein I)ciffcn, fonbcru
aud} c[)rlid; nnb toftlid) au§ (Siottes lüort uub befel)l, baOon brobcn locitcr 20
gefagt ift, S)a§ "^eifft nu nic^t allein braut unb brentgam ju bette gelegt
unb ju gebedt, Sonbern auc^ auff§ fd^oncft gefc^mudt nnb anffä cl)rli(^ft jur
ürc^cn gefurt.
2)enn "^ie legt er jnen an feinen fc^mud, Uiel(^er ift biel fd^oucr beun
lein gulbeu ftüd, perlen not^ ebbelftcin, nemli($ bo§ öicrbc Ökbot: '3)u folt 25
s.moic2ü,i2beiuen ä^atter unb mntter e^ren' ic., loelc^cy bcifft ia and) ben @l)eftanb
2.aKoic2o,He'^ren, Stent ba§ fec^ftc: 'S)u folt nic^t (ä'^ebredjcn' k. 5Damit er bir gebeut,
ba§ bu bii^ ju beinem gema'^l l)eltcft nnb baran genügen laffcft, unb Ocr^eifft,
iDO bu fold)§ tl]ueft, ha§ c§ uidjt fol funbc f)ciffcn, fonbcru ein fcligcr ftanb
unb im iDol gefallen, S)e§ glcid;cu @ene. ij. beftetigt nnb ücrbinbet er jn fo so
!^art unb fcft, ba§ er au(| ber Slteru gerec^tigleit unb gelualt auff£)ebt ober
1. OToic 2, 24 je geringert burc^ biefen ftanb, ba er fprid;t: 'S)arumb toirb ein mcnfi^ öater
unb mutter ticiiaffcn unb an feinem tocibc l^angcn', !^km. SSalb naä) bcm
fall fegnet er fic hjiber, üerl)ciffct jnen ben famen be§ tncibS, f leibet unb
1. !!Ro|e3, Ulf. fdjmüdet fie baju felb§. m
Unb Inir fel)en felbc; für äugen, lüie ©ott [581. S 4] bt§ elcnbe fteifc§ unh
blut, fo jnn fnnben geboru toirb unb lebt, jnn ber e^rc beljelt, ba§ er§ jmer bar
fegnet unb fruchtbar madjet, hai bcnnod) anc^ ade "^eiligen anö bem ß^eftanb
iomen, uub bi§ gan|e leben baraus entfpringet, S)a ^er auii) ber @rftcu
mutter .^eba ber namcn gegeben ift, löcld^cr l)eifft 'ßebenbige' ober "eine 40
mntter ber lebcnbigcu'. Uub toie !unb er jn l)o{jcr greifen benn eben bamit,
baö er in auä) im 5lctöen teftamcut rein unb l)cilig l)cifft'^
<)iv. 6 |8. ,3nmtnv(?)l. 75
33] S)ariim6 foücii anä) \vix bicfcii ftniib el)vcii luib I)cvlid) l)altcii luib
ntrfjt tr)un löte bic unreinen ©ein, fo nidjt anbcrä balmii bcnc!cn nocf) rebcn
beim von jiTV fcf)cnbIid)iMi I)iivcvel) iiiib (^ttriid), Xa-; fiiib f(f)enblid)c iinfletcv,
bic jr eigen ne[t HeruiiveiMcn inib aU bic jclü Inft l)abcu mit ivcm luifaubcru
s iiiffel im fot ju loulcn nnb ficf) jnn jrer eigen fd^anbe ju lüalljcn, 35ic
(M)viftcu nkr foUcn bicfcn ftanb nlfo efjrlid) unb fd)on Ijaltcn, luie fic fefjeu,
bad 0)ott fcl6-:' ttjut, unb ob etloac' unicin-j barin iuere, bcciEcn nnb fdjmnctcn
glcid; luie auä) @ot, bas üon natur funb unb unrein i[t, nirf)t für funbc
redjnet, fonbern eine bec!c brufier jcudjt unb f(f)on unb eljrlicf) macf)ct.
10 Teä glcicf;cn follen Inir and) nic^t tfjun toic bic fcinbfcligcii flnglinge,
fo biejen lieben ftanb fonncn fciiiblid; tabbeln nnb fdjeltcn, bas Diel unlnft,
unfrieb, mn()e nnb erbeit barin fei), nnb fagen: Sel)nt mid) @ott für biefcm
ftanb, mer ein Ineib nimpt, ber triegt einen S^euffcl 3C. Da» finb auff ber
auber feiten bie gifftigen Ijunbe, fo biefen lieben ftanb mit jrem lefter moul
15 fdjenben unb mit jrcn gifftigen jeenen ju Beiffen, gleich luie jn jene Selü mit
irem ruffcl Uernnrcincn, 5Denn ber Jenffel finbct atljcit einen groffcu fd}cin
loiber biefen ftanb, Ireil er barinne fit)et beibc, bie (5rbfnnbe nnb and) baä
nngliid, miVfje unb erbeit, fo barauff gelegt ift, 3)ic jlDcl) fan er jm uu|
machen unb tuolt gern bamit ba» fö^elid^ leben jberman bcrieibeu unb gar
20 öerberbcn, Xarnmb muffen luir biefen ftanb bagegen befte Ijof^er l)eben unb
preifen, befte mel)r eljrcn, fdjmüdcn unb jicren, luie loir fjoren, haö föott fclbä
tl)nt. £a§ ben Jenffel burc^ feine fein nnb Ijnnbe imcr t)in fdjcuben unb
Icftcrn unb ]U lol)n nemen, InaS juen fr 05ott, ber Jenffcl, geben toirb, 3)u
aber lerne jn alfo anfel)en unb Ijaltcn, luie er burd) Öottc» Inort gereinigt
25 unb get)eiligt unb al§ fein lüerd ju el)rcn ift, Unb tuer barinne ift, fid) bcs
tröfte nub gotte bafnr bände, ba§ er§ jm alfo gefallen lefft, ba;; bette ober
bcde brnfacr bcdet, ba^u fo l)crrUd) nnb fc^on fdjmiidet nnb preifct. Sa§
fei) auff biSmal ber Ijodj.^eit unb bem 6l)eftanb ju el)ren gefagt, Öiott öerlcilje
un§ gnabe, fol(^§ alfo ju gleuben nnb ,5u lefien, -•Jl''}JlG5J.
76 $rcbigtcii bcä ^a^icÄ 1551.
7. 8. Sanuat 1531.
^rcbiflt nm crftcu ©onntng itnt^ (£))i))^uift.
B] Dominien 1. post Epipha[iiiae.
Ajudisti,'! die trium Keg[um 4 ftud Begangen locvben ut supra. 3. etst,
quod ex aqua JC. Cum mo.s .sit, loqueiinir modicum de nup|tiis, iit maneat
doctrina in ecclesia de inatrimouio. Sub papa|tu ]^at bie e^c Qcring 9et)alten
et oinuis pxci^ gtingen auff bic ^unsffriCitofe^Qfft et fere on.nes eoegerunt. 5
Söic C§ ®|0tt QÖer ecoutra gcftrafft ijat, etiam est iu propatulo, ut non
solum lieB, sed JC. extinctus ardor ad mulieres. Ideo discamus, ut uup|tias
unb efjcftanb iu honore iiabe[amu,s et inspiciamu.s ut ein (S|ottItc^ geji^efft.
1. vide: uou contemuit hoc @|ottIic^ gefc^eft, sed cum matre et disc|ipulls
invitatus et libjenter venit et primo miraculo houe.stat. 1. e^f conjugii est, lo
I vsque huc, finis^ sjt r linlcs \oa.i\. 2. sp r rechts 2 tiiuin Keg[um 4 durchstr sjt
darüber raagorum ba§ biet sp über 3. steht ba§ brittc sj> 3 nach aqua sieht dominus
fecit viuum sp rh 4 über matrimonio steht couiugio sp Sub durchstr sp darüber SBntcr
bem sp nach ^at steht mon sp 5 omnis durchstr sp darüber bnb otlct pxtii sp nach
J)rci§ steht ift sjj fere durchstr sp darüber papa coegit sp cuegerunt durchstr sp danach
gcifttic^ ^icrfoncn jur Ieuf(ä§eit Ujq§ abcx für tinrat btau§ entftanbcn bnb hjic sp 6 oBet
durchstr sp in propatulo durchstr sp darüber am tag sp danach ba§ nic^t allein bic lieB
fonbem aud^ bic Brunft jum frahjcn boldf ift crtofiiöen vt Dani. 12. praedixit 6r loivb rtcbcr
fratDcn licBcn noc^ einiget ®otte§ ödsten Bnb ift ein grcuUi^ ©oboma broug loorbcn jc. sp rh
6(7 ut bis mulieres durchstr sp 7 ut c in iaS lotr sp 9 1. vide c in Primum vides sj)
danach quod Christus sp Qefc^cft durchstr sp darüber gefc56f]ffc s/j 10 et (1.) wegradiert
houestat durchstr s/i darüber ornat sp 1. c in Sie crfte sp .
1) Der Text ivnrde also verlesen bis Joh. 2, 10: 'usque adhuc'
N] DOMINICA I POST EPIPHANIE.
3ofi.2,iff. 'Nupeiae factae sunt in Chana Galileae.'
Post Nativitatis Christi historiam festi Epiphaniae usuni audistis,
Terciani partem de Miraculo Christi in Cana Gallileae. Hoc est ev>co/Mov
coniugii sub papatu detestati, qui tantum virginitatem extuleruiit et lumc is
statum fontempseniut. ®§ tft ntd^t bte luft btfe§ e^ftonbeS fiel) ben papiften
tiergangen, ^onbern fd^ir 6e^ ben anbern oufgelefc^et. Merces tautae ingi-a-
titudiuis. Nos laborabimus btfem (S^ftanbt bei) fel)nen eljren jlt) 'falben.
Nam Ciiristus ipse cum suis apostolis ad nupcias accedit, priiiio suo
miraculo honorat. Nam supra audistis huuc statum in verbo dei et 2u
II ro lOAN II ro r 12 ro 15 extulerunt c aus extollerunt Ißj!? 6§ bis
aufgctefd^et unt ro 16 über nic^t steht aUcljne ISßO bc^ bis liouorat unt ro li) über
apostolis steht discipulis 20 über supra audistis steht in bcr i8rout})rcbigt ' ro
') Aus dieser Bemerkuii/j darf wohl geschlossen werden, daß die voi'angehendc Predigt
2fr. 6 die liearheitung einer an diesem Tage ror dem Gottesdienst gehaltenen Brautjrredigt ist.
^r. 7 (8. Snnimtl. 77
R] quod liabet vcrbnni dei et est ein W|ottIirf) gefcf}efft. Veter|es clix|erunt
lauduiulum liiinc statum propter leipjlidjeu miijung, qiiaiulo est ein rec^|tc
@^C. .Sal|Oiiio (lixit: 3 placciit: qiiautlo tu'Über cin>3 ftllb K. llllb gfclt @ott 2'r- 2». '
mä) hjol et honiinihus. Quia est ein fctn bing ein menfcfjcn kl; fidj i)abcn,
5 ciii fidas jc. Et vir bavff firf} öerlaffen nnff fein toeib, oH fein gut, ^fi cnnig,
leiB, ünb barff er ficf;erlicf; ficfeHjen, ha ift fo tüol bctuart. Hniiismodi
f|riictu.s Iiic iaiii iioii cmimeraimis, baS !|Unnen bie rctlK)|re.s n)ol t^un.
?l6er 6f)rift|Ii(f) nnb ®ottl|id^ ha gerebt, quod invenis scriptum verbum
dei in viro et inuliere. £)a§ ift ein g|ro§ rjerrlid) pxn[ä 6^e, quod ornata
10 sit uxor tua, fein I|onig, Cesar fol fo Ieucf)ten ut @t)ei»DeilJ. Sic nullus vir
ut tuus, quia tu liabes verbum dei, et fpiid;t bti" bQ§ loeib, man ju et deo
placet, quod ista sit tua etcontra. Idee non est ornatus supra istum in
matrimonio, quia, si verbum inspi|cias, tunc potes b|ona con|seientia cum
1 et est c in Bnb ift sp 2 über statum steht 6f)eftanb sp nach nu^ung steht loiücn sp
Ideo vocaverunt Patres coniugium Sacramentum sp 3 nach finb steht man bnb Weib ficf)
rtot mit ein anbet üege^en sp 4 oud^ durchstr sp vor ein (2.J sieht loenn einer sp nach
fid^ steht tan sp 5 cui fitlas durchstr sp dafür barouff er fid; »crtaffcn t^ar sp ^jf^ennia
c in gelt sp 6 nach er steht ir sj/ nach fiefel^en steht et cogitare sj? nach ift sieht
aütS sp nach fecWart steht at§ Were i^ ba 6e^ sp 8 ia c in ifti bauon sp quod invenis
durchstr sp darüber ba§ bu finbeft sp über scriptum steht 3 sp über verbum steht 1. sj)
9 über dei steht 2 sp nach (ireifS steht be§ sp (ä^e erij zu (ä^cftonbä sj) 10 nach tua
steht mit bcm lofttic^cn tieinol, ba§ ba ^eifft verbum dei sp rh nach ut steht bein sp nach
vir steht jol bir frattjen sp 11 nach tuus steht maritus sp über liabes steht in eo sp
et (1.) c in quod sj> vor mon steht ben S2> 13 über matrimonio steht coniugio ä^j
quia durchstr sp
N] ordiuacione fundatum, non contemnamus illum. (S§ ift e^n fe^n bing umb et)nc
if' gutte e^e. Sicut Salomon dicit Tria deo placere: Coniugiuni bonum, Concordia ©iv. as, i
fratruiu 2C. Ergo et hominibus placere debeat. £)a§ ift bie CV'fte tugent.
Secunda virtus est, ha^ \\6) et)n maw uff fel)n loet)p Devlaf^, omnia
sua bona ilii committere. Magna est securitas. Summa: btt) finbeft gote§
toort^ an beljncm Wvjbt nnb manne. S)h) folft bet)n toel])) alfeo anfe^en,
20 quod uulia pulclirior, apcior sit tua couiuge. 6§ ift !el)n !el)fcv, fonigljn,
furfte, ©reüin, (|ui tantum tiln placeat. Sed deus et angeli rideut dicentes:
To gefaltet t)r un§ hjol, quia ego coniunxi vos. S)o magft bto m^t guttent
geloiffen betjtüonen unb fiel)fd^taffen. Esto, quod aiitpia peccata simul
ineurraut. £)a§ ift trat, e§ ift fe^n ftonbt on |unbe. Stl^o reljne toerben
25 tuljr nii^t loerben, ba§ lt)l}r nic^t on ^unbe luevben fet)n. Valeant Nomotliotae
et legislatores, qui nos suis legibus oueraverunt imbecilles. Ita Papistae
inspexerunt peccata coniugii, BUBen ber h)ct)l ^re§ teuffel§ nunnen Ijn bev
groftcn Brunft. Haue ustionem non viderunt peccatum esse, saltem coniugii
75 über Salomon steht Prouerb 18 «p Tria deo placent ro r IG über tugenb
steht bife§ ro l'J In uerbo placent sihi coninges ro r 25 Peccatnm est in coniugio sed
maior reniissio r<i r Xcmiotlietae (qn)
78 5prcbigten be§ Sa^re? 1531.
R] ea vivere, dormirc, !|inbcr ^cugcn. 6§ gtjct nidjt an fimbe ab, eerte, sod
da unum statiim, (jui an funb a!)9e()c. Si fo rechen fol, toerbe iä) ntjmmcr
ntljcv f|Ctn ^)ixbtg|t tfjun et millus potiTit suum officium faccre. Oportet stet
art|ii'iilus: R|eniissioncm p|et'[catoriim crodo. Tpsi locuti de hac re, qui alios
gravant et leges dant, et ipsi non angreiffen. Ipsi d|icant: ego suni caelebs, 5
ergo sine peccato, sed tarnen iiiterea concupiscis. Scd ein @l)cnian nnb
©fjcfiratr bie mu§ funbtgcn. Si vis funbe ftctfen l)nn bcn ftanb, fteds ijnn
anbcvc aud^ vel ecoutra. ^ä) ifob mein Icbtag fein prcbig tt)an uec toil
t^un, ba» tcf} h)0lt bcn art[iculiini re[niis8ioiiis p|eccatonini auff^eten, nee
literas ullas scriijuni. Iiiterdiini lutrb ein man, fratt jomtg, tum fatemnr lo
))eccata. Sed bagcgen bie remissio unb Ijciltgung öiel giroffer unb ^erüc^er,
quae fit in isto statu, modo non contra cum faciam, quia S|anctus est Status
in se et habet verbum, quod purifjicat mihi conscieutiam. Ipsi locuti de
h|oc ftüdc ut de omnibus aliis. Tu ergo vide an bem man unb tücit) @otte§
mort, ut dicas: lila uxor niea habet ein gulben dloä an, quae leuchtet ut xs
sol, scilicet quos deus. Tum lüirft ein lüolgefaücn fc^epffen a domino, ut
discas bxtnncn je^en non tantum c|arnem et s|ang[ninem, sed verbum dei,
1 vor G§ steht loar ift§ sp certe durchstr sp 2 über statuni stellt ftanb sp
4 über Ipsi steht Papistae sp nach qui sieht tantum sp alios c in aliorum sp daniicli
conscientias sp Credo remiss[inneni peccatorum sp r 6 sed durchstr sp über taineii
steht 2 sp über interea steht 1. sp nach Sed steht fogen fie loeitct sp T vor ftonb
steht <S^e sp über ftanb steht coniugii sp 8 nach anbete steht ftenbe sp t^an erg zu
gct^an sp 9 5e6en (fol) Remis[sio pec[catorum sp r 10 nach scribam steht bo mir
nic^t ein bofer gcbancE einfiel sp nach fatemnr steht coniuges non esse sine sp 11 pecx-ala
c in peccato sp nach bagegen steht ift sp nach remissio steht peccatorum sp 12 nach
Status steht bona dei creatura onlinatio, cni et dominus benedixit sp 14 über ergo steht
coniunx sp nach loeib steht ba§ sp ®ot erg r-ti ©otttlic^ sp IG über deus steht con-
iunxit sp vor a steht Qui inuonit mulierem, inuenit et hauriet iucunditatem sp 17 über
brinnen steht im ß^eftanb sp
N] pecoatum consideravcrunt, 9l6cr ba§ ift unfcr§ '^ergotS ftanbt. äßte \ol man
t^un? S)a§ ffel)f(^ tf)Ut, tote fcl)n avt^ ift. Non igitur Degamus peccata
iioii fieri, @ö fet) l)n !t)nbcrtjt^en obber tjau^^alten. 5J6er ti ift bie öergefiung 20
nnb l)ct)Iig!el)t bife§ ftanbe» gvoffer ben bie |unbe. S)en ber ftanbt ift ^el)Iig,
gi'offcv" ben bie unluft. Non igitur consideremus peccata huius status, nuilto
niagis dei voluntatem et permane coram coniugc tua unb fprid^; bQ§ 2Öel)p
ift metjn, ^ai el)nen fc^onen rod an, fc^mutl ^ufifd^er ben bie §on, quia deus
eam mihi coniunxit. ©jo lüii'ftu etjnen foftlic^en toolgefallen £)aOen, qui «leo 25
placet. Non loquor de carnis beneplacito. 3ll|o Jü^tt mon unb tDet)p t)ren
20 SCtgeBung unter (^eitiäc^t) unten am Seitenrnnde steht Papiste coniugii peccatum
et molestias respexerunt Reiiiiss[ioneni et dei beno|)lacitura non niderunt ro 25 2öie e^Ieut^e
^fjn gefallen feilen r« r
9lr. 7 (8. 3nimar]. 79
R] (juo ornatiis est Qiiff§ allerfd)|0nftc, ofinni in oninibns statib[ii.s. Et nmujiiaui
externe vestitur sponsus, sponsa, ut est spiri|tualitei' (|nilibet maritus, u|xor
ornati. Haue est bcr atlevfjOC^ft prei'3, quem Iiabet e!^eft|anb. Ita iuspiciendus,
ut quem Jens instituit et verbiini.
5 I<lo() fol firf) ein iglid^er fc^cttien fiiv bcr ctjeBivec^ci-ei) iiub ()iircrcl),
quod nobis non fereuduni, toolleu lücfjrcii mit bciu lüort. Si eiiini evfaveu,
quod manifeste quis sit adiilter, non dabinius sacramentum nee esse debet
particeps nostri thesauri nee gefatter JC. Si vult Christianiis esse. Ideo
nioneo inagist|ratiis, ut bvQUff ictjett. Et etiam doctrina E|uangelii. Sed fit,
10 tarn caecus es. Dens donat til)i propriam et benedieit tibi eam verbo suo.
Nura non tibi \o tool nentcn ein jcfjon ornatum, gejivt ücirtet, quod melius
quam sol et omnia in terris, quare non suscipis? Si etiam ein fc^hJei; leben
tnere, ut est, tamen d|icere deberes: hanc volo, quam dcus mihi ornat,
puleiirior bcnn Iau6 unb gra» K. Num non accipis tale donum cum bene-
is pI|acito dei, omnium creat|urarum et aug|elorura? Sed tu fis raptor et aiteri
1 nach est steht maritus sp über in omuibus steht suinmis iufirais sj) 2 est
dnrclistr sp darüber sunt sp 5 über jd^eWen steht Ritten sp Scortatio, adulteriuni lum
ferendum. sp r 6 quod c in quae sp danach peccata sp nobis durchstr sp darüber in
t'liristiaiiitate sp> ferendum c in ferenda sp über Wort steht ^Jtebigt sp T daljinuis c in
deljemus sp danach ei porrigere sp 8 über tbesauri stellt geiftli^en sp über gcfattct
steht ftcljcn sp nach esse sieht sit sua coniuge contentus sj> 9 nach nioneo steht etiam s^)
nach lit steht admoneat to sp nach E|uangelii steht quae raiuatur adulteris et scorta-
torib[us iudicium Ebrae. 1.3. sp OßO Sed bis es durchstr sp 10 tibi eam durchstr sp
darüber vobis vtrisq[ue sp 11 Num 61« f^on durchstr sp darüber Crescite et multlpli-
caniini !C. .^aftu nu ac^t aup Wort, fo Wirftu bcin gemalt) fc^cn gefc^muät unb sp nach
gejitt steht mit eim fc^oncn sp IJ nach umnia steht bona sj} quare non suscipis
durchstr sp Si etiam durchstr sp dafür 3}nb tDenn(§) au(^ bet g^cftanb «/> 13 nach ut
steht certe sp nach ornat steht bie sp 14 nach pulclu-ior steht ift sp Num durchstr sp
darüber Cur sp 15 fis raptor durclistr sp darüber Wirft ein xtübtX sp *
N| btaubtrocE nl)ntmet m'^er an^ji^en. S)a§ ift bev f)0^fte pre^fe matrimonü.
?it^O follet \)^X t)^n anfeilen, quem deus coufirmavit et ordinavit. Cavete
igitur fornicacionem. Audio enim iterum hie Witterabergae invalesoere
fornicacionem et coniugii abusum. Huc speetet Magistratus, !utnpt et)nei"
20 t)Of un§, qui pudicus fuerit scortator, hie privatus sit thesauro Euaugelii et
sacramento. Sß^r hJoEen öermanen bie €6ri(iel)t, ut attendant. Mouemus
scortatores, ut caveant sibi. Stü gotlo^er scortator, si vides te indigere
uxore, cur non accipis @i)n [)u6fd; gcc^irbe, gcfc^ende gotel, 'i>a^ bet)n §e^,
bo§ bt)r got geben hJt)!? SBanimb ntagftit bas ntc^t ann£)emen? Esto dura
25 sit cdiidicio iiiatnmonii, nod) foI bt)r boö ^Dotgefallen, ba§ btü ct)n fold^
f(f)on, gotlic^ gefcfjeng! onne^meft, et poeius vis esse ra]>t(>r, eljn veuber eljneö
19 ctjnct (anbei) 22 In scortatores ro r 3ß xeuBet (bo§ b)
80 5prcbigten bf-? 3o^te§ 1531.
R] rapis, ihi non est vorhiini, ot si ilhi nierotjrix pnlchrior sole, tarnen
fcf;eiib|lid)cv, quam si öoKcr peftitimlj, fvanlj|ofen, gifft et q^uicquid mali in
terris. Nani talis ift grclüUd), qiiia, q|niclqaid est sine verbo dei, ba§ ^cifft
greul. Et signum est, qiiando sie adiil|terinm committis aut forn|icationeni,
quod fidem non hab|eas, qnod non credis deuni verum. Alioqiii sie
cog|itares: lila mea non est, volo aliam, qnae ])otest propria k. Noii potes
inspicere mulierem nt verbo ornatani, sed ju )ool|luft, n\i)ex luft ^aft, ha
laufft bll I)in, ba§ non patietur deus. Hoc enini dispilicet deo, angelis,
Ucrad;t§ l)l)m fein jc^onen jc^mudc, quem tibi dedit. Ergo est signum
iuered|ulitatis.
SBoI ift'j toar, quod bie iungcn 5[R|e|en unb gefeßen bie Brunft jc. sed
vincendi 3 anui. ^n ^^" ^ teil ii^ bie Brunft ein lücnig tragen, illa sentitur,
modo ita cog|ites, quod velis post tempus ducere uxorem jc. quia e§ be§
fl|eif(^§ nnh b|Iut§ ort, alioqui si non :^et geftctft in fileifd^ unb Bilut,
1 nach rapis steJä coningeiii suam s}} über meret|rix steht adultera esset sp 2 qn;im
si durchstr sp darüber grEutic^er benn toenn fie >oere sp 2j3 über in terris steht potest
noniinari sp 3 Nam durchstr S2> dafür Vt arte sp nach ift steht ein sp gtctult^ erg
zu. gvetolic^er sp danach ))t\\iS)tx fiaIcE sp 4 gteul durchstr sp darüber greutid^ S2> nach
est steht certum sj) 6 nach aliaiii steht liabere sj) nach propria steht esse s/) 7 narh
inspicere steht si adulteres «p 7iach tool tuft steht ttnb Wo bu sj) S bo8 bis deus durchstr sp
darüber SlO§ toirb ®ott bie Icng nid^t tciben sp 11 bie (2.) durchstr sp darüber füten sp
lljtJ sed bis anni durchstr sp dafür %in ein S^riftüc^ i)n^ !an bcr jetben toiberfte^cn trnb
tt fteutcn mit gebet, ba§ er 1 jar, 2. 3 I^otten fon, bil fein ettic^ ttnb jniein^ig iat erreicht et
ita debet cogitare «p rh 12 über 3 steht bxetetl taten sp vor iUa steht Sic nach illa
steht vstio sp nach sentitur steht cum gratia dei sp 13 post tempus c in cum tempore sp
nach e§ steht ift sp 14 nach axt steht ba§ eine§ gegen bem anbcrn ein brunft öub ticb
^at, Wie fie Don (Sott gefc^affen sp nach si steht ©ott sp
N] anbern toetjBe?. S)o ift !ein gefc^encE gote§, ^unber et)ttel teuffei. Eeiam i^
pulclierrima esset, tarnen vides in illa dei iram, unde ift greulicher t)n bet)nen
ougen quam ))lena scabie, morbo gallico. Ergo si ita seorteris, signum est
te non habere fidem et carere verbo. Pius dicit: 2)a§ ift met)U» nnc^tam
loegen obber torfjter, ntuter ad me iiertinet. Ego mihi illam eligam, electain
servabo. S)o luirft blü nic^t eljn anber aufel)en. Inq)ii autem tantum 20
aspiciunt externam pulchritudinem, veram formam non vident. Pius videt
dei ordinacionem, donum unb gefc^cutf.
Sßol ifts toar: ^ungc gefellen unb mel;bll)u feinbt öortüicjtg et sentiunt
ustionem, er t)at bie 3et)t le^be e^n j'^ar, jltiet), brel), Bifs btu eriüifi^fter, unb
trag bie|e ^e^t bie IraucEe^t, deinde ehge tibi aliquam. Send: id) \ü\]U al^o 25
75//r gcjdjcntl l'is Ergo imt ro 17 nach scabie sieht et ro Horror scortacionis ro r
20 Pius uxorem sibi eligit alieuam nescit ro r 23 SBot] SBot 24 crftifd^fteT so, wohl
Schreibfehler, Sinn: 6i§ bu extoac^fen 6ift vgl. oben R und s. hierüber auch Nachträge unten
avi Seifenrande steht luiienes ustionem ad fonipus forre debcnt ro
9h. 7 [8. gonimrl. 81
R] omnino contemneremiis verbum dei de coniugio. Sed sie !()at cv bic bviinft
(^eidjaffen, iit ouilibet velit dare proprium, proprium.
Tay gcfjort oucf) ha^n, ein gute ftarcfc crbfit unb ba§ fiittcv [)or)or
geftertt, ba-ö 9ct)ort and) ha]\i. Hoc idco lorjuor, ut quisf(iie cor smini
s praeparet ad @^l)c|tanb unb l)nttc ficf) fnv foruicat|ione, et deus dare Vjult
mittel. Hacc mea adnionitio, ut beS [)nrcn(e6en§ aBt^efjeft, ue aute tenii)us
veniat deus unb ftraff, Non ut eat quis ein l£rcul^ burc^, Sed quiiibet
hab|eat suam uxorem jc. Et iioc indicatum est in Euangelio, quod do|minus
niiraeulo facit viiuiin ex aqua.
1« Verum est, quod biel mul)C unb erb|eit im (f^eftanb. Et Sat|au jjotest
couiuges discordes facere, viciui Bo§, uxor iuobjediens, bo§ ttiol mod)t ein
h)|affer trinden im e^eftanb, sed tarnen non bc-S unlnfts fo biet ^^m e^elic^en
1 nach et ste/if gtei^toot sy Ü über propriuin, propriam steht vxorem aut mnritum «/>
3 2ai c !)i ©0 ep über boju ein gute "teht fotf^e Brunft ju öettteiBen sji nach ba§ steht
baS sj) 4 nach geftedt steht felj sji nark ba§ steht jage i(§ sp .5 über foruicat;iono
steht ^urete^ sp 6 nach mittet steh/ vt possis ferie bie firunft, si eum inuoeas in fide sp
nach admonitio steht huc tendit Sji T narh fttoff steht bi(^ sji nach Non steht est
voliintas eins sp nach burc^ "tehi bic Stob sji A' nach uxcireni steht »nb ttienS nit^t otlcä
fort ge^et, rtic et§ gern ijdbtn toolt, ba§ er gebutt ^atie unb ^offe beflerung sp rh nach in
steht hoc sp 10 nach g^eftonb steht ift sji 11 tio§ durchstr sp dafür mali ^elffen axiSi
baju item liberorum familia et sp uxor enj in uxoris sj> inob erg in inobedientia si>
12 narh trincfen steht fein sp nach tarnen steht ift sp nun durchstr sp nach untuft-j
steht ni^t sp
N] lange leljbeu, 6i| bic je^t fummet. Non esset bonum non sentire ustionem,
non susciperemus haue condicionem. @ot IjatS tüoilen 01^0 machen, ba-3 bie
15 6runft uu§ jctoinge, hau lnt)r el)gne erluelen, amice coram illis vivamus, non
ut bestiae convivainus.
Sed ad prohibendara ustionem pertinet labor, vigiiiae, abstinentia, ha'5
man l)l)r jubor lummen. Haec dico, ut caveatis a fornicacione, haä t)X ben
ftaubt l)n e^reu tjaltet et ne scandalizetis euangelii verbum. Mulier est
20 condita ad virum unum. 6§ ift nic^t ^viftticf) nod} mcnfc^lic^ ünberä jln
geBrauc^en. Ideo iu hoc Euangelio honoratur matrimonium Ciiristi praesencia.
älnir ift5, tribulaciones sunt carnis. Ter teuffei ift ctjn fc^alcf, potest iilum
condicionem molestare, T)a§ e§ h)ol et)n hjaffevgetreng mag £)el)ffen, quia ibi
sunt peccata et niolestiae, ?lbev Dil gvoffer öcvgebung iinb Uiolgefallen l)n
25 got. 6» fl)nbt Irol §o üil ßunben t)m iunglfrauftanbe, als l)I)m etjcftaube
ift t)X nidjt me!^v. Sed hie est fides, dei ordinacio, bie troftet un§. Esto
adsit peccatum et molestia. Sßie fd)U)el)CV tan fie ben fel)n, quia deus adest,
cui placet haec mea vita. @r tan firi) t)n allem unglucf jfti freuben fcfjicten.
13 Vri dei uolnntas ro r 16 bestiae (sed) 17 Reniedio ustiouis ro r l'.l er
(deiiide) (Non) Mulier 22123 sunt bis mag vnt ro Tribulaciones et atigustiae
matrimonii ro r 27 Consolacio coniugii ro r
2ut^er# SÖJcrte. XXXIV 6
82 !Prebigtcn hei 3al|re§ 1531.
R] IclJcii, fonbcvn gaudium unb liift iuf)er brinncn. Sicut iicc ,«ine peccato est
coniugium, quod damiis oranih[n.s statib[us. ©inb ja fo tncl pjcccata im
!^\iinc^ fvalücnftartb, tamen nihil est illtid p|eccatiim erga giatiani. Ibi ift ein
l)imii luil guab iibcv bid) gcbntnct. >Sic etiam bic fvcub gegen ber nnliift,
quia cog|itas: )t)ie \d)\x)n ifty benn? deus f)at ein toolgef aücn cum (unnibus •,
erea(|iiris et angiclis et crescuiit propter nie, (piod sum 6[)cmnn. Et ibi
taujcnt fvcub inveniet, ubi ein unluft. 3i>enn einer in unluft, si in medio
parad|isi, tamen niliil gandii inveniret. Qui potest cor tuum frolic^et fein,
quam quod verbnni dei lieift bid) ein @t)emnn, (?f)efrahJ, et dens ift mir
gnebig, qui est gejiert et ornatus? sed caro, s anguis et Satan leib-? ni(^t. lo
1. »;ofe2, leln paradjiso dabat Ad|amo et Evae all Neunte ^^u effen. 9tber ha fd^merft
fein apfel. SlBcv ber (lonm, ha gölte» h)[ort nidit bran loar, ber unfletigft
tuar, ber toax ber fdpnfte. Sic tua uxor ift bic ^cffc^lidjft, econtra, tua
Hxor, quae ex deo e!^r unb fc^[ntucf, et sie vir, sed econtra, bie bir ©jott
1 nach luft steht ift «/< narli brinnen steht Certe non est coniugliim sine cura, molestiis sp
2 über quod steht peccatum sp danius c in in sp über statib[us steht vitae generib[us sp
nach sfatib[us steht inuenitiu' sp ©inb durchstr S2> darüber 6g finb sp 3 nach
SungiftotDcnftanb steht aU im S^cftanb »7' 4 nach freub -ile/if im d^cftanb sp nach
untuft stellt ift nid^t ju rechen «p !i nach bcnn steht bie unluft im S^cftanb, Wenn bu ein
Gfjtiftcn 6ift? sp nach luotgcfiollcn steht an beinern ©tanb sp über omnibus steht 1 sp
6 über creat|Uris steht 3 sj) über ang|elis steht 2 sp nach orescunt steht creaturae S2>
nach sum steht ein s^) nach Qt^tman steht vt dicit deus ad primos parentes Crescite et
replete terram et doininaniini 3C. sji 7 nach inveniet steht pius maritus sp nach Sßenn
steht a6er sp in untuft '■ in tibtx einer Bntuft toergifft aüer freubc ^7' S über paradiisi
steht ageret s2> nach nihil steht solidi sp über Qui potest steht SBie tan sji 9 über
quam quod steht benn Wenn sp 9jl0 über \n\x gnebig stelu ß^cmon 6t)eftaHi sp 10 est
durchstr sp darüber me sp et ornatus durchstr sji dafür gefc^mudt suo sacro sancto
verbo sj) nach nic^t steht vt coniuges hanc leticiam et felicitatem agnoscant «7) 11 nach
dabat steht @ott sp nach Beume steht bouon «7) 12 nach apfel steht benn am Saum be§
ertentni? be§ etfcntniä [sn] gutes Bnb tofeg, bcn inen ®ott »ertotten liattc, ?lber bie ©erlang
betrog fie, bal fte ©ott unge^orjam tuurben (Dnb) fein gebot »bertraten onb ben tob ober fie onb
ba§ ganije mcnfc^lid§ gcfc^lec^t brachten jc. «7^ Stber c in 3llfo sp danach hjor »7) bron c in
on »7; 13114 !^cffii|lii^ft bis econtra durchstr sp dafür quae tamen deberet esse pulclier-
rima, quia ornata verbo dei 'Quos deus coninnxit', ba§ loort ift ein ^fiii'ii^f göttliche jierb
bnb fc^muii an beinern toeib. Et econtra om man. 3lber ber leuffel !ert§ ba aud§ omb sji rh
N] Impius non gaudet neque ridet, eciam si in paradiso esset. Pius si videt 15
mortem liberorum et omnia iufortunia, tum videt interne dei condiciouem
1. OTojc 2, 16 et voluntatein. Ita Adam in Paradiso, si fide inspexisset arbores concessas,
5^0 ^et er gotc§ hjortt) ongcfc^ribcn gefet)en, sed prohibitam arborem tantnm
inspexit. S)cr Uiuft l)l)m gefaücn. Ita hodie nostram uxorem negligimns et
prohibitas arbores aspicimus. TaS tan bcr tcuffel t()nn, sed tu in verbo 20
consistens dices: 5Jiet)n 1t)Cl)p ift bic fd)onfte unb ^uBfte, 9Jfel)n man ift ber
frumfifte. Sßerbet ijr foIcö§ nidjt tt)un, f^o irirftu el)n matl ct)n fr^lappcn
17 Peccatum jVdaiiiiouni ro r
5lr. 8 [1-2. Soimat]. 83
R] öcrpotcii l)iit. In (miiiu iiiu» tf)un, bcr Ucvbottcii. Hoc facit Siit;an. Iileo
(leb|cmu.s lioc viiicerc per verbum dei. 5Jtein litnii ift am ntlcv t)ilb|i.1)ftcti
flc,]irt. Kt .sie tunbc citcU ljciltf)inn fein, iihiiIci ficf; eiiiev brcin k. Qni
contomnit, fel)e brmiff, bciv bcr iiicfjt t)iiiber bid) jc. lioc est «'ortnri k. Scd
5 pessinium, <|U(k] ikhi ntaris dei di)no et iion agnoscas eins doTiuni ,n'. fis \\t
Papi.stae, 1. iioii pceeaveruiit .semta[tioiie, sed enntenipsenint, eoutempserunt
et suo oriiatum. Ideo ]d)eiibct fic Öutt lüibber, nt iiiter sc Ro. 1. aüim. 1,27
1 nach '^ot sie/ii ia l)oftii liift ju, bie er bir scflrteu Ijat, bcr mogftu nic()t. Vlljo
(je^et? imcr kji nach betfeotten i^leht ift sj> facit durchHr sp darüber ric^t bet »y nacli
Satlan steht an «p 2 hoc c in hanc «p danach nicht tentatiüiiem .s/) nach dei .s7e/(< vt
cogitemus «p nach man steht ttici6 sp 3 nach ^eittlium steht im gtjeftonb 71 ««f/t fein
steht tuen in tiiatuaficr s/i nmh bteiit s/e/(/ mufte jiiidjidcn sp 4 nach contemnit steht
Iianc adiiKiiiitl.iuein sji narh ber steht leuffet v) bidf) bis est durchstr sp dafür im 5«
tomc «nb lüfc Dcrbotcnc firimft inä fjcrlj gcOe vt sp scortari c m scortetur s/, 5 nacA douo
stellt i. e. iUMpriam vxorem tlucis scd coiitemnis etiam habens sicut sjj je. fis ut durchstr sp
6 contempserunt (2.J durchstr sp darüber coniugium a deo ordlnatum sp 7 vor suo steht
verbo sp nach hjibber steht 3tom. I. ®ott fjat fie bafiin gcflctieit in fc^enbtid^c tuftc, baä man
Bnb man on cinanbcr crl)itjt ;c. v i-h
N] unb langen niantel erfvif\en. ' Summa: qui fidem nou haltet , non siisei]Mt
matrimonium. Qx ift feljn nicfjt toctbt, non potest eam niitrire, bcr gcfjmt
unbcr ben S^apftmn, Ter bifeii ftanbt fcfjcnbct, et non est dignus, ut tali
bona couscientia in deo fVuatnr.
10
') eljn fd^loppcu unb langen mantcl ertrtgcn u'ohl = Hchlcppe (oder Kapuze DW'tb.
9, 4Sö u. 4H7) und langen Blantel anziehen müssen, als Zeichen der Trauer? (in lamjeni
Mantel gehen = pallio funebri incedere, Frisch) oder, irm'auf scortari oben Z. 4 führen
könnte, mit der bei Frisch s. r. Mantellcindcr angeführten Sitte in Verhindum) zu bringen?
8. 12. Snnimr 1531.
A] €in ttDftlirtj uiitcLiMrtjt/ Inic ninn füfi gegen öcii (.Cijcanncn,
fo artjriitiim unb fein luort Uet folgen, Ij'intcn fall.
[S8i. stij] €uangdiiiin .JilfJattQci am jfiiuffteii Cay. '^clig finbe, bic matuj.s.io
15 bcrfolgiing Icijbcnn' ?c.
oPcprtbist hiirtij 1>. XClux. TCiitlfjcr. SCnna Jia. W>. XXXI.
Stuff ben xil. taa bt§ %t\m§.
DDr ^l)n t]at ber .'pcrr gefagt öon bencn, bie get)ftUcf) nrnt finb, fenfft=
mutig, fvl)bfcrtig jc. ?)eij fagt er: Sßcnn t)[)r fcfjon aüey Inol auf,igcrii^t
20 Vitt, fo geiüarbt !ain& 6effcrn fotbö unb lon^ Hon bcr Uu'Kt, bann ücrfotgiing.
X'if^^ gcfdjacf; nun and) (5l)rifto, ba er ben ^\\\hm allcv güty cr.jaigt l)atte,
öerbienet er av.6) gvetnlic^en bancf, loie er fid) bann fel6er \)xm bem 8S. 'i^^fahu
be!lagt: "^i) 6in arm'' nou meiner jugent an, Sarumb fagt er f)ic fct)r i!(. ss, 16
I6il7 anno bis 3enct§ fehlt ]i
6*
84 SPtebigten be? SSo^teä 1531.
A] trcifttid): ®l) lieber, Hersage uid)t, luol tl)iin Dcvbienct luol Inluttcv iinbancf,
ober bannoc§ foUu loiffen, ba§ bn§ I)l)tnclrcicf) bcin ift. 3)ife iuort mm l'agt
er iiirfjt ucrgcBenS , foiibev Un( c-5 beiicit gejagt, bic fid) P()rifti an iieincn
liuilien, ba-J fic fici) auff Inn-folgiiiig fdjirfeu, beim eö finb Inol aubeve Ineg,
ba gute tage finb, Uienii man t)ie bie bofen ntc^t ijahm liiit, bev telnfel I)at '■>
aiuf) ein befoiibevn Ineg, bei) bem f)aftit gleirf) giite§ let'eu, aber (jie, tnitt bit
a6er bei) b"t)ri|"tt) fein, fo eigib bid;, hivi, Uienit bu alle giite luerif tljüft, ben
Ion entpfül)cft, ba§ man bid^ üerfolgc, locr ba§ nit^t ejjen mag, ber laf^ e§
fte()en. Uiifere tolie, raffenbe ^^'^i'ftcn tunten nnb toben l)e|unb, je^en if)n fnr,
bijc leer anJ3,5utilgen. SBer nn fic^ bem (>l)ril"to ergeben luil, ber rnnfs alle lo
gefa[)r tel)by unb Ieben§ taglid) geluartten. Urjacfi: benn ber tetnfel fan c§
nid)t leljbcn. äBolan C5t)riftns fngt felby 3ol)nn- l-"»: '■'oaben fie mid) tierfolget,
fie inerben cud) öil mer Dcrfolgen.' 3;tem: 'f)aben fie mid) iöeljebnb ge^aiffen'
5}tat5. 10. ^tem 'f)aben fie mein Inort nid)t gef)ort, fo Serben fie cmro auc^
5o^.i5,2onid)t f)6ren', anberft loirbt nid)t brau§. Sarumb fagt er: 'feiig finb, bie is
3)!otti).io,2r, berfolget loerbcn umb meinent luillen', (?§ ift InoI fd)mcrli(^ alfo t)nn ber
fal)r filmen, Stber Icenn man ecs glauben tunbt, fo luurbcn mir bife Verfolgung
soö. 15, 2u anber» an feigen, bann, lieber ^err gott, ma» finb Verfolgung aller Slljrannen
gegen bifem mann? nii^t ein finger !li}}lcin.^ (?y finbt l)e mebr, bie e§ mit
unv [)alten, un§ an lachen l)nn ber not, benn bie um Herfolgen, menn fic^ -'u
ein 3^ürft jornig fteltet, fo lai^en mer bann taufent ß^ngel, bie alle fagcn, e§
fei) red)t alfo unb gef)e ung eben alfo luol. Xife loort foHen unfer ^er^en
auff mecten, bab mir bife oerfolgung für gut an fet)en. 5lber ba fol man
auff feben, ba?, iüie er fngt, mir umb feiner gerec^tigfait mitten leiben, bann
bic gotlofen tierfolgen aud) aneinanber, aber fie baben bt)fe tierl)aiffnngc nic^t, 25
Sie munc^e fageu ju bem bieb, bu mirbeft burd) bcin lel)ben l)nn l)t)mel
fomeu, t)a ber leibet nic^t umb ber gere^tigfait millen, fonber umb feine§
ftelenc' tniüen, §ut bid) für bem tob, ber bir bein fünb foU megf nemen,
umb 6l)riftuä gered)tig!ait luillen müf^ es fein, ©0 fi^ato nun bor allen
bingen, ob bu ein red)te fad; ^abft. äßenn bu unter einem y^ui-'ften toereft, 30
ber bir ein gcftalt be? Sacramcnta berpüte, fo folftu fel)en erftlic^, ob bu ein
rec^t fai^ babft, barnad) lauft bu fagen: \ä) maif,',, ba» Giott baibe geftalt
eingefel^t f)at, hai^ ift bon l)l)mel fomeu, bo'ö bnt fain menfd) eingefetit, fonber
ber Ijerr c^riftu§ felbft umb be§ mann§ toort§ luillen mill ii) ebe brob loffen,
ma§ \ä) tan, benn ic^ eä anberft mad)en mitt, bann maS ift ein jorniger 35
^urft? ein groffer bredpa^'-, lofj bir benügen, bae bu umb feine? namenl
-76 toiUen] wcatit J^
') Siehe I) Wth. 5, 7209 = ein Schnippchen mit dem Finger, aho ein bißchen,
nichts. Vgl. S. 85, 3.5. -| 2'vecfpa^ noch remchtliclwr als 'Erdenkloß' = sterblicher Mensdi,
rgl. unten S. Sä, 2 bet bid^ jc^tcrft, ftirbt fo balb als bu; sonst in dieser Bedeutung hei Luther
SredEfad. 2\'ichl hei Dietz, im DWtb. 2, 1357 merkuiirdigerifeise nur die iihertragene Bedeu-
tung 'schmutziger MenscV, an die hier nicht zu, denken ist, rgl. Anm. 1 zu S. S5; die
ursprüngliche ist Jedem Süddeutschen ohne weiteres hekannt, nur diese paßt hier.
9lr. 8 [12. 3nmintl. 8-%
-M UiiUcii lcl)bi'l"t, imb bivj bid) 0"l)viftii-j biuiimb jclii^ )rt)ilt, menicl)en fciiib Uei=
genrflic^, aber ber bicf) anlad)t, ift einig, bcr bid) )d)vcrtt, ftivbt fo balb als
bii, limnimb Iniltii bid) bciin inef)v fein« idjrecfeiiy an nemeit bemi got(id;c»
tvoftciis^ |4*[. aiiij] Tic lieben apoftel band:ten Wot, ba-i fic Inirbig gearfit lonrben
i* Don (Öot, baä fie umb C^f^-iftno namcii leijben folten, alfo jolten \mx nnd) ifjun,«?«-
U6er ba§ befcnnen unfer luljber facf)cr, ba« luiv WutteS tnort Ijaben, prebigcn
nnb leeren, ";!(ber e« niangel nur baran, bn§ fie nirfjt ge^ol)ffen linben, Simber
luir ]n Inljttenberg Hon nnc- im l)l)r erfantni-j angefangen, luotan ber leer=
maifter »uirbt ein mal !omen unb fic liil)ber t)erumb ruöen, lüolan tc^bet
10 IUI l)enianbt etUui-j barob, lua-j fdjabt e«^ frunien bringt es gnng, bann er
fagt, ba-i l)l)melreid) fei} t)l)r, fie fel)cn fimig unb ("yurften, nid)t l)un bem
fetüftatt auff erben, ia ber 6au^, ber grof^ fd)el)f3 pati' rcgnicret, fonber
ijnn bem einigen (eben, ba« fagt er, fei) fd)ou Ijfjr, 9hin üolgt ein aiibere
lefternug, bie bic efjerc betrifft: 'Selig fcl)t t)f)r, fo euc^ bie menf(^en' 3C. 3)ie
15 erft öerfolgung gefc^ic^t mit ber fauft, aber bife mit ber 3nngen, ba-3 man
un§ fo Ijcmciiirf) (eftert unb fdjenbet mit liegen, Pcrratljcn, falfd)cr Perfolgung,
bas einer lieber ben greliilid)eu tobt lel)beu follt bann alfo mit fo Pil
gifftigen 3nngen auff fic^ 3iel)eu laffen, Ter i^abft oerpannct uuu 3Ür
abgrunbt ber Ijelien, barnad) fumen feine fd)nler mit leftern unb fc^enbcn,
-II ba-? einem bnrd) lel)B nnb leben geen m6d)t, loo bif-i Inort nirf)t Inere. Gs
ift fain üolcf geloefeu l)nn tanfcnt jarcn, baö nier feinb gef)abt ijat bann loir,
bal ift nun eben ba§ ud)t 3atc^en, ba§ luir fie getroffen Ijabeu, unb ba>3 loir
bie red)t liiarf)ait fjaben, fie 3U martern fiel) mit t)f)rem nel)beu, tnie fie
lüoUen, geljen bon ber loanbt, fo ftoffen fie ben arß ni(f)t an-, Inir looUen
•-•5 guter bing habet) fel)n unb l)l)nen ein f tiplein-' für bie nafen f erlagen, jn
Uninn man unter bie l]unbt Inirfft, Inelc^er troffen Inirt, ber fc^rcl)t*, fo l)6rt
mann l)et; lool lDeld)c fd)rel)en. Xoctor od)fenfnr^ 3U lel)p3igt fd)rel)et,
fc^reibet l)e^ auc^'', ea loirt jm and) ein fd)encfel ab fein, äBolan ba ftel)et
e§, toiltu ein ßl)rift fein, fo f)aftu gclDif3, bas bie Irelt jr 3ungen auff
3u bid§ fpi^ct unb it)e|et, fo luollen loir frolic^ fein, 3U in fagen: Hä),
10 ertoaä A -JO \o ^aft ^aftu All
') Auch das einfache ba^e, ba^ax (Klumpen aus n-eicher, klebender Materie DWth.
1, lt()0) felilt bei Dietz; vgl. ferner Schineller, baijr.Wlb. 1,314 die Zusammensetzungen: 'laim-
patzen, 'aiter-patzen, ' speiw-spatzen etc. ; so also auch das obige jc^e^fe pfl^ (utul S. 84, 30
brccfpa^). fK. DJ ') Sprw.; rgl. Wander s. v. Wand 19. ') S. ünsre Ausg. Bd.- 18,
S'.t, 13 = ein Schnippdien schlagen, Erklärung im DWtb. s. v. KKpplein. [Auch sonst
Mußger, rgl. ünsre Ausg. Bd. T, 279, 38; 9, 15J, 23; 9, 158, 17; 16, 108, 32 bem tobe eilt tüpiilt
jc^lagen; 16, 135, 21; 29, 266, 19. 267, 21. 268, 21; 33, 421, 16 etc. K. D.J ') Sprtc; rgl.
Wander s. v. Hund z. B. 179, 1020. 1201. 1202. ^) Von den zahlreichen in den .Jahren
1530 und 1531 erschienenen Schriften Dungershcims seien genannt: 1530: 1) 3lbfd)lacf beo
nnjc^tagcä 9)fartiiit Sut^erä Dom brennen ju lakijU titi. 2) Setentnil bei glanbcns Tod. Tlaxl.
*^utl)crÄ mit fiitt:en glofjen. 3) Sobetung bei obgejofetcn betcntiiue ober l)nbücf)tigen tcftameiitl
bal Snt()cr gemocht, k. 1.j31: li ä!on toorl)eit bei fegfeuri tutjbcr ben 8utl)er. 2) Aliqua
opuscula .... contra iJartinum Lutherum. 3) Multiloquus de concitata ex dictis Lutheri
seditione. (Sdmtlich Leipz. Ünir.-Bibl.)
8(5 qjrcbtgten be§ ^ai)ui 1531.
A| lielieii l)cru, ,y'iviu't jr, cc< ift mir lcl)bt k. 3n ein gut fcüg jav', foiibcr
(ircinct ober Incf)et, ba frag icf) lüt mid}, ber 6{)vi)tuS ift mir liekr bemi
l)l)v, ;3rf) 6iit meiner Iccv getuifj, l)l)r aticr feit liigncv, fcf)clt iin-S c^riften
liignev, bie tuiv fcfjvifft für imS Ijatcn, ücrfolgt uni , bie luir gotlidj traft
luni lil)mcl t)!!!^^!, So iuiffen Inir, bciii \v[x nic^t unfcv eljgcn Inercf ober s
lueljfjfjeit IiTVcii, fonbcr Cjotte-J incif^fjnit, fn Uiclifcii mir auä) bie Iciotfi
niri)t auff uiifcr mef,5l)aUcn, nieten fingen ober peten, fonbcr nnf C^^riftum,
Umrunib lügenftraffen fie iin« bann? S^arnmti ba« fic felby lugner fcinbt.
S^erlialbcnn troft unn§ f)ic ber §err: laft fie gleict) griinbt fnppen ber t)eUcn,
irolcfen iinb mecrc be§ affterrebenS iiBcr bid) oufe fd^uttcn, fo gefc^icfjt eS bod) '»
nnib meinent Inillen. B\) feiubt mir nidjt feinbt, bnS id) ein (ji'irn leben
füre, ba« \ä) ftile, bann bah tijxi iä) auä) nidjt, fonnber barnmb, haä id^
C^iriftnm prebig, bie liclie tauffe nnb bie Sacrament er^ek. So muffen irir
min bife jungen Icljben umb beö mannj tuilien, ber (i^riftuS l}cl)ft, bosi ift
unfer tra^, Mafien fic einen ^artten topff, iDoIlen tnir noc^ einen l^erttcrn >s
l)Q"6en, nnb loenn gleii^ alle fctetter, aüe öogcl unterm f)l)mel bidj öerflüc^ten,
fo folftu bennodjt l)mmer fagen: bicfc ftljmm ift taiu ftl)mm, ic^ l)6re l)f)r
nid)t, bann ber ^err (J£)riftu§ fc^rct)et mir fo laut Ijnn ba§ o^r, ba§ iä) l)r)nc
nid)t Ijorc, nun a6cr larf)en alte enget, aüeä graß auff bem felbc, Ircnn iä)
alfo lel)be, luer ift bann, ber ba jürnet, ber 33o6ft'? foü man benn ben '-"
3nnt!l)ern auff ben t)cnbcn tragen, Ira» ift er benn, ber grofj t)err? l)ctt
fixier 'narr' gefagt, ein fpittalif rf;er ^ ftintober mabenfad, Tarumfi Irollcn
loir nid)t öer.^agcn, nnb Inenn c§ unsi glcid^ am ergften gieng, Inenn fie un§
gicid} mit ber fauft unb .jungen Oerfolgen, fo l)at eä bod) nirf)t not, Ircnii
lüir e§ n&r umt) ö^rifti IriEcn Icljbcn, fo folt man nun auc^ bie Inort: 'Se^t s^
frolidj' l)nn ba§ [!l*i.9l4] I^erts faffenn, ba«, tucnn gleich ber 3?al)ft fagt: icf) niitl
bid) uerpannen, l)nn nbgrunbt ber tjcUen ftedcn: ftecf mir bie jungen, luaifj nit
)ool)in^ 3rfi Wn i)cl)lig, bin getaufft k. I)a6 ®otte» tnort jü fagen unb licr=
I)aiffcn, fo 6iftu ein fpittatifd)er , ^ranpfif d)er ■* mabenfatf. ?Ufo folt man
bifc tnort lernen braud)en, Inenn man has Oerfolgen mit ber tiernunfft on 30
fic^t, fo mact)t eä gclüifelic^ einen jagtjafft, U)enn er nid^t mer berbienen foE
bann bie ergft berfolgung mit Inorttcn unb toercfen, liienn mir bifcn tnortten
nid)t glaubten, fo t^etten fie uns auc^ nidj« unb loürben fein ftill fein raic
tiorl)in, Zsd eg mnfj unb foE alfo fein, bn müft c§ olfo geinonen, baf^' übel
jü gee eüfferlic^ nac^ ber lüclt, lt)ic er felbft fagt, toilt bu e§ nun nic^t 35
leiben, fo crJoigc bid) Gljrifti.
J6 gleich J 3ö bn Ä
') ein gut jcüg \at vgl.D\Vtb.4,2,2i32f'. cttüos ein gut 3q{)v tjciben lajjcii s.r.a.
sich nicht darum kümmern; dort mehrere Belege aus Luther. Vgl. auch Thiele Nr. 186.
^) = aussätzig, so seit dem 14. Jahrh. DWtb. 10, 2.'i60. ') Natürlidi Anspielung auf eine
derbe Bedensart; vgl. BWtb. 1, 565 f.; 6, 479; Thiele Nr. 69. 290. •) d. h. mit der
' FrantzosenkranJcheif (Lustseuche) behaftet.
5ir. 9 |15. 3nniint]. 87
A] SiK- luill id) bcii umiiilu'ii iiU'iiU'Vii ijcontluoit Ijabni, bic flociicii, ce nee
iiidjt fo ftill jü al§ unter bem S3abfttiimb, Jüie ton birö luol :\n ßel)u, lueim
bu bell teUijel 31t feiiib t)aft, bev l}eljt bie Aiuftcn aiieiiiniiber, iinb bii Univft
Unit felieii, loie ev loiivb 311 geeii, loeiin cv jnlrfje leiutl) vid)teii Im'ivbt^ Sic
5 flauen, e-J ftee ü6el, ba§ bondE l)n bev lel)bi9 tclofel, bev l)l)ti niidj baiirfeii
»uiivbt, »uaviimb f)a6en fic iiidjt fvl}be, jn ^"()viftuv loivb l)nen Uieidjeii,
(5t)ril"tu§ iac\t: 5et)t nur l)t)v fvolid), ca loivbt ciicf; jm t)l)mel liuU beloiict
loerbcnn, lueii ba§ nttf)t trdftet, bem \va\\^ iä) nic^t 311 rat[)en. it>el)ttev
tvöftct er: ®el)t l)f)v e-? bod) nid)t allaiii, l)f)vc öater I)a6eny beii ''|ivo).il)etteii
10 awd) fletfinii, bie lieben ':|-'vopI)etti'" limvcn bev ttielt nawenfpicgeU, luie fid)
benn (s-faiaä beflagt. ©0 vidjt eudj nun bar 31:, bnS, >uo l)t)v Ütjviften linifien
uiib fein UioUt, ni(^trt beffevS geUmvtet. Xas ift ein feincv pvebi^ev, bev
tvoftet mit feinen luorttcn nnb evempeln, aU inolt er fagen: Khiv Hmlt jv
mev l)nben^ luie e-5 miv betonet ift, ju iuivt es end; betonet tocvben, loie mnft
15 h)ir t[)nn, Incnn tüir folc^es lei)beu mnften on bü'i loovt unb ejcmpetn. So
frf)irf fid) nn ein Ijcbev bavnad), bnä ev qelunvt, ci- l'ol übel flecn nmb bes
d)vifti loillen, hau bic gcvedjten beviiidjt unb bic fiofcn geftvaift iitevben.
3 tewfet Ä 15 nmftcit JJ 10 gatooit A
9. 15. 3anu(U 15:!1.
^^rcbtgt nin 2. Sonntag iinc^ (S^ji^ljnniä.
R] Doiiüiiica 2. post Epipli[aniao.
Niiper^ aud|istis, quod istiid festum appel|latuni de hap tisiiio nostri
30 domiui necjLue credjendum fab|nlae de 3 Reg[ibus. Cum ordiuatum prae-
dicari de bapitismo, tüil i($§ auc§ ha be^ JC. Hie cum de bapLtismo domiui,
quoniodo uuä t)un ber felbigcn furgcbilbet ift nnfev f)citanb, iam dicemus
de uostrü baptisjmo. Q[uanijuam hoc jevlic^ gepvcbigt iüivb, tamen opus,
19 appel erg zu appellationera sj) danach liabet «/< de c in a sp 20 nach doiniiii
Sicht J C sp nach Cum steht ergo «;) 20/2^ praedicari c in sit bo§ man ^jrcbtflen fot «j'
21 nach ticl) steht laffcn sp 2ll22 cum bis (jiminodo durchstr sp dafür dixinius, cum de
baptismo Cliristi locuti sunius iu vigilia Epiphanic Wie s/J r?t 22 nach t)eilanb steht 6t)tiftu§
vt eum solum audiamus sp 23 Q[uanquam c in Etsi «p
') Vgl oben S. 21.
N] DOMINICA SECUNDA POST Emcpavta.
35 Quia 3 regum festum commenticium sit, usum baptismi Clu-isti et
fruetum uostri baptismi loquemur. 5Jt)ue H'ollcn t»l)r bou unfcv tauff vcben,
bic tiioUcu \v\)x oni^ gcfcl)vct l)aBen, bO'i bie anbackt unfcv tüuff nic^t öovgetie.
Vidistis Anapaptistarum de baptismo opinionem, ut eavoamus illorum crrores.
24 ro 2ö De Baptismo ro r
88 ^Prcbigten bei ^af)xei 1531.
K] ut scnipur aujuube iiiib ba lum [)aubele. Vos andiitis, (|iioniodo ©c^ilücvmcr
uiib JKiottcit mit ber I|ieben Sauff umbgcljcii, ut opus non soluni, ut incenda-
mur, sed nc seduoaiuur. Et liof est fiuidauiontnin uostrum, ut oculos
aperiamus uiib mit Hlciä bniltff mcrden, quid sit haittismus , quod Demo
facit nisi Christiaiius: Sc^ilnevmei" et Rottae non. Sauff ift ba§ toaffer unb s
9,ot*3 Ituirt bnt'cl), vi de ilia uon dlsiungas, tuoffcr ift ntcf)t ein 2|auff sine
verbo, vorbum mnc(}ty. Ideo quando voco hie 2 auff, tuno fajfc vierbuin
dei unb baju iuajjci:, ut ista diio conveuiaut, fo hJtrb ein iauff brau§ unb
jonft nid}t. Hoc bene jufaffen. Scf)[mermcr unb SK ottcn jcl)en bie Sauff
an, quod sit mafjer, »ucitev a,c^m fic nic^t. Cum hoc fa|ciunt, finb fic fc^on 'o
i^cf allen ab art|iculo capitali unb leftem et simplicibus faciunt ein najen^:
bev geift, gieift mu5 tljun. Num manus aquae fot mein fecl Babcn et a
peccatis reinigen? Si simplex audit, tan er fiel) ijnn bie I)ol)e mietf^eit nidjt
rid)ten, et ceite verum: lUjaffer ift maffer, oportet jc. quia vacca et canes
bibunt. Num hoc, quod ist! bibuut, nieam animam pnriti|caretur? Tarnen is
sie die contra eum: bu f)offiertiger l)eiUg mit beinern geift, non opus, ut
dicas, quod vacca aquam bibat, sed uon djicas, quod bap[tisnuun bibat. Et
1 aber ut semper steht baä man? imer sj) 2 ut bis solum c in ut non soluiu opus sj)
■JjS tiach inccndamur stcJu vera doctrina sp 4 Baptismus quid? sp r 5 nach nou steht
t'aciunt sp 5jß Sauff bis loaffev unt 5 bol eingeklammert sp 6 nai-h vijde steht vt sp
9 über bene steht ift iDol sp alibi addidit 8. seilicet inandatum dei Ite, baptisate oranes
gentes sj> r 11 nach leftetn stellt Christum de quo pater dixit Hunc audite sp 12 über
manus steht pugillus sp Spiritus sp r 13 nach simpicx steht homo sp nach t»|eifl)eit
steht bct Sc^hJermet sji 14 nach et (1.) steht cogitat sp über oportet bis vacca steht SJlail
iim§ ^oljei' tonten k. sp nach canes steht etiam aquam sp 15 Tarnen c in quando sp
16 nach sie steht audis eos blaspbemare s/) nach opus steht est sp 17 quod (1.) c in baä
bie sp sed bis bap[tismum durchstr sp darüber ba§ tteiS ic^ bovl^in Bot, Sed baptismum non
bibit Joic bu leftet waut leugeft sp bibat über bap[tismum Et c in Item sp
') faciunt cht nnfen = führen irre, riß. Unsrc Aksi/. Bd. 33, 67S su S. 208, 29; audi
S. 454, 18.
N] S)aä ift nnfer grunbt, S)a§ lt)l)r bie äugen auff tl}nn. Videre debemus, quid
sit baptismus. Hoc non fecerunt Papistae et Anabaptistae. Söaffer unb
baS lüortf) ift bie tanffc. Sßoffer attel)ne öermag-S nid^t. 3)as toortf) tior= 20
mecfjts un baC' Inoffer, sed utrumque simul couiiexum efficit baptismum. Hoc
diligenter observetis contra Anabaptistas, qui solam aquam aspiciunt, rt)et)ter
tummen fie ni(^t unb finbt fc^on gefangen unb plerren borl)n: 2)Jai3 ttiaffcr?
miftu nidjt, ba» geijft, geijft muß fel)n? 5Jtet)nc feie tan uidjt tnaffer 6aben.
Huic opinioni ratio contemnit: SBcl) meiner feie, eö mu§ etlr)a§ ^o^er fe^n «
ben ninffcr, bas bie tue feufft unb bie magt mt)t Inifdjet et ita nuilti
contemmiut. Huic responde: ©tu ()offertiger l)Cl)tige, ba3 lüeI)B \6) tool, ba§
bie tue traffer feufft, fie feufft aber nic^t bie tauffe. Neque ancilla lavat
19J20 aöaffet bis ift tmt ro Baptismus ro r 24 Auabaptistarum error ro r
27 Baptismus non est mera aqua, ut Anabaptiste somniant ro r
?«r. 9 [15. Soniiat]. 89
R] aiicilla uoii luvat jcl)uficl baptismo. SBaiJei" fol fic fauffcii, 'inia l>a|)ti.<imis
cttnal giroffer» quam aqua. Cum ergo ipsum l)aptisnium ücvnic^teii, foUcii
Irir ba§ Ip affer, qnanclo kl) bcm tüort ift, nirfjt fiiv fd)lcd)t limffcv. Ipsi
hJoUcn uny eraufjielicu l)nn unfcvc gcbaiicfcn, ut ibi quaeramus spiritum.
5 Sa fucf)c l)f)n bcr S^cuffel. ' Certe dcus fo gros, ut verbum eius sit spiritus,
ut dicit: 'verba, quae loquor, sunt Spiritus." Ipsi: quando vis nie in Soi) o, -'3
spiritura ducere, noli in cor meuni. Aiioqni fiitcftii eilt feciale! jum nnbern,
sed duc nie ad verbum dei, ut in bap:tis[nio est lüiaffcr et verbum mit
einanber, et Christi verbum est spiritus et vita. Die: ego uescio de ull«
10 spiritu, S^enn loaS @ott fet6er ®el)ft Tjelft, ut verbum suum sie dieit, et iioc
est l)nn ber Sauf. Idee bcin l,aiiff tauft i]oäj ^3vcl}feu 3C. Ut qjuiequid
est opum et preeiosarum rerum in toto nniiido, ift eitel! brccE gegen bev
IlicBcn 2auffe, quae non satis potes aufe()CU, ct)vcn, (juia iam iion a(|ua, sed
®jott§ löaffer: deus adest k. ergo vacca non bibit S|auff et aueilla non
15 lavat jc. Intrepidi, freibig unb hä faren fie i)n et blasiph[emaut. Pono:
si niiiil haberem de bap|tis[mo, quod uon purgaret me K. nuni ideo
1 naclt fd^uffct steht mit bcr Souffe, sed aqua «/) baptismo durchslr sp SDJaffet mit
SS, IG vacca durch Strich verb fie c in bie sp danach tue ■17* 2 nach baptisrnum steht
bic @rf)H)Ctnict sp 3 quando durchstr sp darüber ncticn tinb sp ift dun-hstr sji darüber
anfef)cn sp nach niii^t sleJit wie fie sp nach Woffct steht Ratten sp 4lö ibi bis Certe unt
Spiritus S2> r 5 nach deus steht ift ia sji 6 nach spiritus steht et vita «/) Ipsi
durchstr sp loli 6 sp r 7j9 spiritum bis Die unt 7 nach noli steht me sp nach
meum steht ducere sp S nach bap|tis[mo steht qui sp 9 nach Die steht ergo sp 10 ut
durchstr sp darüber nempe sp sie dicit durchstr sp nach hoc steht verbum sp Quantus
thesaurus sit baptismus sp r 11 nach Ideo steht tuenn bu sp nach 3:|0uff steht nur sp
JC. Ut durchstr sp dafür tf|uftil tec^t, Ita sp IJ est (est) 13 über quae steht bap-
[tismus sp nach satis steht digue sp naih quin steht addito verbo sp 75 naclt lavat
Sicht mit bcr tauff sj) 15116 freibig bis bap|tis[mo unt m de durchstr sp darüber comodi
ex sp nach me steht a peccatis jc. sp qui sie blaspb^emant sunt hodie optimi je. sp r
') Sa juc^e tj^n bcr Iciiffct rcß. Unsre Ausg. Bd. 33,677 zu S. in, 34.
N) baptismo, sed aqua. 6§ ift e^n anbei" bingt, iDoffer unb tauff. Ita multis
im])ouuiit, qui baptisrnum dicunt meram aquam. S)h) llit)lt mtd^ QU§ betn
toortl) Xjn meljne gebaugfen f{)uren. Hoc uon etfieies. Unfer l)ergot Ijat cl)u
20 lüortf), ba§ niäjt getjftlic^ ift ben beljn geljft. Nam deus apposuit huic aquae
suum verbum et spiritum s^anetum. 2Bn'3 fuuipftu ml)t bet)uem toEcn gcl)fte
f)er'? .^ic ift gotte§ Inovtf) ht) ber tauff c. •'pie ift luaffer unb gcljft bei)
et)nanber et tu me ad illas speculaciones adigis, ba§ lä) eth3a§ u6er baä
Inaffer fpeculire ml)t eljgncn gebangfcn. Tu die: ^s^ loet)^ tion tcl)ncni gel)fte
25 unb gel)ftlid)en gebangfen, beu bas got gel)ft l)el)ffet. Hoc fundamento contra
anapaptistas te armeris. Nam tantus est illius baptismi thesaurus, qui omnem
23 Christi spiritus alius quam Anabaptistarura spiritus ro r 26 armeris über
(funderie) Thesaurus baptismus sunimus ro r
90 5Ptebigtcn bc« ^aljxti 1531.
R] (lebjorcm vocare ein l),anb fol lonjicv vel ein fne trnnc!, f)nnbä bnb? Sed
fol jf)0 vcrbum dei el)rcn, non ccontra, et fol mein fc^ali fein, bei" foftti(^cr
anjnfelien quam sol et luna k. Ideo indicant, quam oninino siut excaecati
et iiiliil, omniuo nihil sciant de verbo dei. SaS Siecht lied^t ex oculis
removent, quod est verhum dei et inspiciunt aquam ut vacca. 5
1. est, bily elncf l|Cinff tnft lieB fein, non tantum, ut noveritis f|ruc-
tum, sed etiam contra ©c^|lnermer. Pap|istae t)a6cnä laffeu H|ci6en, .sed
tarnen abusi. Et niax[imum donum dei, quod bapLtismus manserit et
magna potentia factum, ut Euangeiii Textus uudus jc. bo§ ift ein fonbiCrlic^
gnab, quam dcu.s o.stendit. Sic mansit sub papatu aqua et verbum, boS ift lo
baö allciiicft getneft, quod deus sie bcrfovgt, quod baptisati, dum infantes.
Si econtra non baptisati fuissemus, ratio: quia nemo dixit, quid baptismus.
Ideo dedit S|piritus S|anctus nobis bap|tismimi, antequam flnb betrogen
lOOX'ben K. Si novissent verum usum et officium bap[tismi, ut docemus,
1 Sed durchsir sji darüber ^ä) xj) 3 vier indieaiit xtelit liac sua blasplieinia sj)
nach excaecati steht obsessi a diabolo sp 4 nach oculis steht ipsi sj) G 1. bis ut tint
1. c in Primum ergo sp nach ba§ sieht ifi)x cüä) sp 7 nach ©c§|tocnner steht possitis
esse armati sp S nach tarnen steht in abusum traxerunt et ferme otio.sum fecerunt bap-
tismum quasi lapsis semel non amplius prosit sp rh Baptismus mansit in papatu jc. sp r
'.I nach potentia steht diuina sj) nach nudus steht manserit ouff bei Gondel sp rh
10 nach qiiam steht Ecciesiae suae sp sub durchstr xj) darüber in 47) 11 nach dum
steht essemus sp 12 Si bix quia durchstr -yi dafür SBibcvuiiib Itjenn ®ott bie linbevtauff in
bcr 6f)tifteii^eil ttjitnbcrfiovlic^ nic^t erholten ^cttc, lourbcn bic linblEiit tingclaufft Mieüen fein,
lirlacfj. Senn "p rh über dixit sieht docuit sp 14 nach vt steht nos sp vsus bap[tismi sp r
N] uiundi suljstanciam excedit. G'y ift eljn foI(^ gellftlicfj Uiflffcv, bas bic !uc 15
nic^t feufft norf; bic mögt Braucht, ^i-' t)et)lofen, üor^tncijfelten fc()elmen, qui
tarn praesumptuose illuditis dei ordinacioni. '^i^ fec3e nl^o, bas bie taiiffe
fcijn gnnbe itnb gelift f)cttc. (?5 tnor bniinB k\)n fnetvnng unb .'punbts6abt
jlD l)Cl)ffen, icf) fdjcnbe itoc^ gotcö toortt), propter quod illum venerari vel h".
I^u fcfjcnbtiidjer teiüffel, qui larvis incedis, in graiüem rotfe, in ficta morti- 20
ficacione, bo ftcf)Ct bel)n geljft et negligis dei ordinacionem, fte fe^en§ mljt
tueangen an, nullus iiic est spiritus.
Ita Papistae maxime et fedissime errarunt. @ot t)at bie touffe nt^t
gclualt l)n ber ^PafJiftere^ erf)Qlten ^piincjlidj ', sicut textum Euangeiii ser-
vavit in ambone. 2)a§ aller fccfte ifts gelreft, 'i>a^ er bic tauffe bcn fl)nbern 25
t)at 6c(]alten sub papatu, quia nihil novimus sub pajiatu de illo. Sßercn
Inljr albt Irorben, §0 fetten h)l)r bie tauffe nif}c angenommen. Nam Papistae
Hunquam tot sectas et satisfacciones et itisticias erexissent, si vere obser-
17 über fecjc steht Concessio ro 23 Papistarum error de baptlsmo ro r 25 Bonum
fuit infantes sub papatu baptizari ro r 27 ] ainbone
') 5pitncälic^ eigenüidi = blindlings, hier 'versteckt', 'verkannt'; vgl. Grimm hWtb.
?, 129. btinjiing öfters hei Luther, s. Dietz tind loeiter unten in diesem Band,
91r. 9 [15. afnimnt]. 91
H] isli f;ilsi c-iiltiis imucjuain JC. <]iii<l opus iiiitti'ic U|i>iii;iiii pro V('r(>iii<"i ' iinb
jum gulben yax^ et ad 7 templa? Ibi fein fifgel imb biicff. Vidc, (piid
habeas ia tua ccclesia. S)ie Veronica non habet vcrbuin dci. In bap[tismo
est Spiritus et vita, verbtim. Sie ea;o teoiim l()(]iieror. Ipsi cosriitant : bic
5 Ümiff ift gar ein jdjicrfjt biiig, jol idj itirfjt ctluaö gvojicv'o l)ahm prae alio
Christiano? Haec est maxima res, (jiiuikIo :'>tHH) nuff 1 mal lübbcv fallen
fuv bic 23ci"Onica. Hoc obscuravit bap|tisiiuim, nt tandom onincs (leli'cerint
ab CO rjiiaercntes pcregrinationem ad Sanctos. Ad lioc iuvit locus Hiero-
[nymi pestilens, qui dielt post bap|tisniuin poenitentiam ein brebt^: quaudo
10 navis fracta, restat iste asscr, f|uo olalii pos[sumus. 5}lir nidjty bcö bvebt§.
6ä fol mir l>a]i|tisnuun nicmanb bvecf)en, "t vacea non bibit K. 3)a§ fan
njol gcjc^et)cn, ut ex navi cadani: bvuntb brictjt ba§ fc^iff nic^t. Si peceasti
1 nach nunquain t>te/Lt venissent in imnulniii t<i> Veronica .s/^ r 'J narli tomiila
»leht ire, si vsuin baptismi iiitelligoV 'JjS Ibi iiv <lci unl 4 üher Spiritus steht :i sjj
et (tua) über vita steht 3 sp über verbum steht 1 sjj ego bis loquerer durchitr sp
darüber nos de baptismo ex scriptura loquereinur sp über cog|!tant steJU Siotten sp 6 über
1 steht ein sp 7 Veronica sj> r 7j8 tandem bis peregrinationera unt 8 nach pere-
grinationem steht Romam ComposteUam et sp nach ad sieht alios sp tinter iuvit steht
^at getjolffcn xp Dictum 8. IIien4nynii sj) r 9 qui über ilicit nach poenitentiam steht
esse sp nach 6rcbt sieht baxouff bct 5Jlcni(^ ton cvtjntten WtTben sp rh 10 iste c in ista sp
asser durchslr sp darüber tabula sp nach pos|Suinus steht ne submergamur sj) 11 nach
bibit steht baptismum, ita non potest destrui sp 12 nach Bricht sieht afiet sp nid^t über
?d)iff sp rJl92, 1 Si bis sed unt
') Über die Verehrung des Schtveißtudts der Veronika spricht Luther ausführlicher
Url. Ausg. ^26, 193. *) Gemeint ist das Jubeljahr, gewöhnlich von Luther 'das goldene
Jahr' genannt, z. B. Erl. Ausg. - 24, 366; 25, 192. 21.5. Vgl. besonders Luthers Schrift ®e§
Sapft« Giemen? bei ©iebcnben ?,\vo SBuIIen, bomit et bnl Sepfftld) Diomifdj 3uiet »nb toie
man« flcnent tjot, ®ulbcn 3ar usw. Unsrc Ausg. Bd. 18, 2.51 ff. ') Dieser Vergleich der
Buße des Getauften mit dem von einem Schiffbrüchigen ergriffenen Brett (vgl. Hersog-
Hauck, Bealenzykl. 3, 586 f.) bei Hieronymus, de custodia Virgin.' ad Dem. (Migne 22
Sp. 1115, auch 24 Sp. 65) oft von Luther erivähnt z. B. im Gr. Katechismus in der Taufe;
Erl. Ausg. 40, 318; cv.op.lat. X,135; Unsre Ausg. Bd. 6,527, 12 ff.; 8,595, 30 f; Ungedruckte
Predigten 1537—1540, herausgeg. von Buchwald 1005 S. 286 f 503; unten Z. 18.
N] vassent baptismi vim. 3lUe toalfartcn, gnugtfjuung 3C. lüeien l)l)n ni(i)t§
gcloefen, saltem commendassent baptismum, iu quo solo est iusticia et vita
15 eterna. 3lbei; fie Ijalten ba§ nic^t. £)ie tauff ift gar cljn frfilec^t bing, ba§
IjaBen nEc Griften, sed adorare Fronieam et Ulis et illis iusticiis gloriari, bou
ad)tct ber 33apft I^oc§. So I)at ber te^bigc fprnc^ S. leronymi: 5Jac^ ber
Sauffc, ^0 mon ben fc^ifbruc^ leibet, ift nidjt meber üerbanbeu beii cl)u
Bretf), \ia. burc^ man toeg !umpt. Penitenciam appellavit eljn brett). Haj)-
20 tismum appellavit naufragiutn. ©ci ift !cl)n fcfjifbruc^, e§ ift feljn brct^ atbo,
13 Sectarum et proprie iusticiae autores baptismo repugnant ro r 17 Dictum Hiero-
nymi ro r 20 Baptismum über (peccata nostra)
92 Ikcbigtcit bc? Safjtcä 1531.
R]post bap[tisnuuu, iioli qiiaerere assereni, sed tritt tjiui büC' fd)ifi iitib niinb
. ¥ttri 2, 20 btc^ jc. Si factum cum illi,-; iit Pet|rus: SBettn fie bcr fimbe entfomtncit
finb JC.
Et ultra hoc sie doc|iierunt: quaiido qiiis ingreditiir iu nionaste[rium,
toirb einer ]o rein, ac si baptisatus *, et sie praedicanmt, eciara hominibus
indiierunt post mortem. Iu mouachatu non est verbum, nou spiritus, gratia
et tarnen eiim aeqiiaveriint baptismo. Nonne inax[ima blasphemia? Ibi
dicendum: (jiiid tappen? est iüoE unb faben, et tu vis bap|tiLsmum brau§
macf^en? ic^ mein, bas feQ caecitas u6er caecitatem }c. per poteotiam dei
siverunt bap[tismum, scd ita observaverunt K. ©0 offt er bemetrert feinen
luiUen ein 5)iunc^ ]U Blieiben, fo offt t)at er novum bap[tismiini. Quo plus
ipsi eum obscuraut, hoe magis bap[tismus est illustrandus. Faeiendum
niax[imum discrimen iiiter hoc, ticl) bcm Ö)Ott§ luort ift, et ecoutra, ut
1 übe)- asserem sti-/tt btett tabulam sp 2 narli bid^ sieht beiner Souff an sp factum
ihirrlistr sp darüber accidit vt sp ut durchstr sp darüber de quibus sp über entfommen
steht empflo^en sp 3 nach ftnb steht but(^ bie crfentni? be§ ^Sttn Bnb §eitanb§ ^^efu
ß^tifti, werben aber toiberumb in bie fettige geftoddten !c. sp rh 2. Pet. 2. spr 4 Ingressus
in coenob[ium !C. sp r 5 nach si steht nunc sp nach baptisatus stellt esset sp 2. sp r
6 nach iiiduerunt steht cucuUos sp T eum durchstr sp darüber monacbatum sp 7(8 über
blasphemia? Ibi dicendum steht vt Seh[wermerorum contra bap^tismum sp S quid
durchstr sp dafür Kai ift ein sp Sjd braus machen über \ä) mein Baptismus mona-
chorum sp r 9 nach caecitatem steht buxä) fonbcrlic^ gottcä frafft, ^oBen bie ißapiften bie
Saufi HeiBen laffen, sed ita obscurarunt et verterunt in abusum, vt non possit satis dici sp
10 über siverunt steht papistae sp lOjll et bis H|ei6en c in dixerunt ein 3)lund5 feinen
willen bcrncwett 311 bleiben in S^ancto ordine sp 11 nach Quo steht ergo sp 12 über
magis steht a nobis sp 12J1S Faeiendum bis ift unt 13 nach ut steht inter sp
') Naehicme für die Lehre, daß der Eintritt in den Mönchsstand eine zweite Taufe
sei, siehe Unsre Ausg. Bd. S, ö96 n. 1. Vgl. audi 25, ISG, 24125.
N]f)aftu cljn fd;iff6ruc^ geliben, fere luibevnmb i)n ba§ fc^iff. Ita Eaptismum
appellaruut naufragium, ha§ bo t)l)n h)ere, man mnft uffs bret^ !ummen.
Tandem impiissime doeuerunt: äßen eljnet et)n ^Jlonc^ ift lüorbcn, tuuc tautum
lecit, quantum baptizatus est. Ita ordiuacionem dei üblitterarnnt unb i)dbin
e^ne lauffigc tappe on goteä mort^ l)r Oorgecjogen. 3Ba§ ift bel)ne fappe bcn
tüoUe unb faben öom tüolIemacf)er gema(^t? et tarnen andennis illam prae-
t'erre baptismo. Sub illis tcnebris papisticis f)at gott bennoc^ fcl)nc tauffe
er[)alten. Ita doeuerunt: 311^0 offt cl)n mondj ernetoevt fel)n gelnbt, [30 ift
er uff§ nett) getanfft. 5Jil)r nic^t bcr tauffe. Ego volo Christi baptismum.
Discamus ergo discernere unter bcm, ba« gotcS Ivortl] 6el) fic^ f^at unb
bas nic^t t)at. Nam quod sine verbo dei est, baö fc^einct auä bermaffen
15 unten am Seitenrande steht Contra eos qui baptismum naufragium appellarunt ro
19 l'apiste cucuUam Christo et baptismo praetulerunt ro r 21122 Ita bis nic^t unt ro
23 unb über bo§ Nota ro r
9Jr. 9 [15. ganimi:]. 93
R] caeluni. Sed verbum doi mm l)at onie()en. l'l)i ikhi, mecfjtig niifcr)Cll.
Verbum vile et vulgatissimum, ideo non C\leil"t. Tu iiritur, ()|nicquid aiidis,
(|ii()d dcuÄ ordinavit. laS biv ft)ft:Ii(f)er fein (niam sdlciii. Non ins]ii«', (jUdd
taiii vile, vulgare, sed, (|iiis dixeiit. Xon insiMcicndiiiii opus, (jiiam opifex >c.
6 Si de diiobus calamis praecepisset k. ba§ luac^ft fü Cjro», (piod ljai)|ti.smu,s
dei, ©on uiib monb tauten firf)' uicfjtv c\\:c\cn beut verbo et opere dei.
Cognosce 1. quid bapitisnuis: uiiajfcr luib g:ütte'o lu|0vt, ©in gottlidjö tonffev,
uub lag groi fein nnb dn folrf) biufl itmt) bic Siaiiff, baö fein mcnfdjilid)
cor trc^veiffen tan, deinde illiiminat cor smim et eonfirmat. Quid mihi de
10 3 K|egilnis ('ül|oniae, ijiii sunt 3 Ijaitrcn''' vcl l)el)bcn? Sed onuies (Siott§
f,inber Mafien ein ©ottS toort unb luaffcv. 3)n*3 ifty tucfcn et substantia
bap|tismi, quamvis grcnlic^ l)nn pap[atu jc.
lam dicemus, quid efficiat baptismus, cum sciamu.«, quid sit. Si
tantiiin aqua mit g|Ottcä h)|Oxt et nihil efticeret, tarnen honorandtis. Sed
1 narh caelum steht et teriain sp (^l*') sed nach tjat steht (ein sp nach non
stellt est sp nach anfc^en sieht mundus non curat sp '>j4 non bis dixerit unt 2 igitur
durchstr sp darüber autein sp 3 nach deus steht serho suo sp Quae deus ordinauit
niagnifacienda sp r 4 nach sed steht considera sp nach Non steht tarn sp ü über
calamis steht tollendis sp 6 nach dei (1.) steht verbum habet sp über laugen steht
blinden sp ßjT dei (2.) bis g|Otte§ mit 7 über Cognosce 1. steht Disce ergo prinium sp
quid c in quod sp nach hJjort steht babel) sp liaptisnius sp r S/9 uniB bis tegvciffcn unl
9 nach deinde steht considera dictum Pauli Gal. 3. Quotquot baptisati estis, Christum induistis.
Item iilibi vocat lauacrum regenerationis et renouationis jc. tales senteutiae erigunt corda
et sp rh illuminat bis et durchstr sp cmifinuat c in coufirmant sp danach et ostendinit
vaum baptismi sp 10 über tauten stellt iBeftjelifdjc sp 11 iftä '• in ift ba§ sp über Wefeii
sieht substantia sp 12 ^nn durchstr sp darüber abusi sint sp 13 Effectus baptismi sj) r
14 nach aqua steht esset sp nach honorandus steht esset sp nach Sed stellt deus baptisuuun sp
') fid^ taugen = taugen DWtb. 11, 197. ') VV/?. oben S. 22, 7.
N] 15 \)od). 5(6cr has axinc luortl) ift fjo gering, bay mljt bcm munbc gef(f)idjt,
bcm cntpfcUct ber fdjcljn. ©il)c nid^t, bnä buvc^ bctx tnnnbt gcfprodjcn ift unb
fiUaben imb 2?ud)fta6en t)a6, Vide, quis dixerit, scilicet deus. 5tu bas
l)engc bingc. Sßcn got ml)v cjtücficu ftvoctjalmen gebe, bte folben inl)v libcv
feljn umb» gcbcrs lUljUen quam splendidissima opera iusticiariorum. Verbum
20 dei debet nobi.s omnia magna facere. S)Q§ fol matt on fc^en. S;'Cl"l)ntben
lernet iinfcr tauff ret^t ernennen. (?5 ift el)n gotltd), ticijlig Inaffer, §0 gro§,
btiy tcl)n mcnfdjüd) (jcrq bcgreljffe. äl^cr tt)t)l got bcgrcl)ffen? nicmanbe§. Ita
et baptismum. Nugae de tribus regibus sunt sine verbo dei et tamcn illis
crcdimus et hie baptismum infantis eontenmiinus, qiii verbo dei sit fnndatus.
w Nunc audiamus, quid sit bnptisnnis. äÜen« gleljd; alleljn Inaffer tul)CV
16 Vilitas uerbi non oft'eudat nos ror 77 scilicet deus über 9In sp 18 Cjenge bingc
ao im Original, icohl Schreibfehler für ^eugc birf) nitjr cjloc^en über {ct)n) ftvoc^almen (ml)t)
Verbum ab auturitate diceiitis estimandum ro r 21 Baptismus incojnprehensibills ro r
94 5Prebtgtcn be§ Satiren 1531.
R] Dou sie ord|inavit, ut pro se sit eg|regia res, seil (^ctuaiib nu bcincii i)alv,
fot bcill fein. 3)ic l)od)gel|artcn (loc'|tores dix|cnmt ha])[tisiiinin aiiimani
IHii-oaiv, ([iiod pner ijl)c ex l)a[)[tisni() imiocens uiib vt'iu. äUeitcr filib nidjt
fomcil, et .sie factum, quod, qiiando qui.s peccavit, ifty ailffs ßctueft. Sed
opoi'tet ali(|iiid mljCV liab[eamiis ex bap|tismo quam vciniflfcit. Sol Tltii; &
nidjt aÜeiii liiajjd;cn auimaui, ut rein tucrbc. Ego uuuquam mit Ittcrb Imc
in vila, cS Uurb !cin lauter rcinigficit, quia jjeccatum. 1. da ergo bap|tismo
1. quod te purificat, et est verum. Q§ ift bic !J|auff eilt tontfer biltfl, ^eBt
an aui^ufcgeii, maäjt aliud cor, ut ag|iioseat Christum, fcl)C fein luort an,
Don anip|lius invocat tres lijeges, sed audit the|saurum suum bap|tismum, lo
ibi verbum. Ibi o|cnli illustrati, uovum {)crli. Qjuidquid papa prius docuit,
ift aviä bofev atibad)t iinb faljdjcr fjetjligfeit. 5hi Derfd)|ttiigeit. 2. gef)ct beii
leib, ut non iiiiio cl)cb|rcc^cit, gcitjcii. @» ein gelnaltig tx-etflic^. o. aliquid
maius dat, ne tantum interne belleibet Inerb mit rciitigfeit, sed ut in Christi
innoceutiam me vestiam. 1. fule \ä) t)im mir, quod alind cor, aliam puri- is
1 nach sit steht baptismus s/i -' Quid tiiliuorint baptismo Pap[istae sp r 3 quod
(■ In ba§ ein ■■<p nach finb steht jic sp 4 nach ift§ steht mit bcr Souff sp narh gelucft
stellt ^at fiel) bcrfctfcen ninicr ttcftcii tonnen sp rh 5 nach opoi-tet stellt ba§ Wir sp 6 ut
c in baä fic sp iiuiiqiMiu rein lucib durchstr sp darüber Werbe nic^t baju tonten sp T nach
vita steht baä id) aller bing rein werbe sp nach reinigtieit steht ba (ein sp nach quia steht
impedit sp }. c aus 2 1 Pet 4 s}) r 1 sj) r über da steht ®ib s^j 8 \. c in
pi-imum sp 9 nach aufjufegen steht bie funbe in corde fideli sp quando solicitaris ad
peccandum cog[ita: bap^tisatus es, mortuus mundo K. sp 10 audit durchstr sp dafür
magnitacit sp 11 nach verbum steht habet sp über illustrati steht erteu(f)tet sp 12 nach
^e^ligteit steht gangen sp ge^et durchstr sp darüber jui^tiget bap[tismus sp 2 sp r
13 nach 6ä steht ift sp nach, trefftic^ steht bing bapltismus sp 3 sp r 14 ne taatum
c in baptismus ba§ irfj nic^t allein sp 16195, 1 nach puritatem steht liabeam sp
Nj mt)t goteo tuortt), tarnen est diguiss[iraus et Iaudatiss[imus. @jo fjotS er§
nlJ3o geeljrct, baä c-5 incl)u fd^acj fei). Sjo tr)et)t tiaten Sophistae Belatibt,
hai- bie tauffc rcljuigc bic feie, ba kl) t)alicn fieö laffcn 6Iet)ben. ©ie fol
inl)r iiidjt aüel)nc incljne feele löafi^en. Ten it^ ijah el)n alben 2lbam unb
alten fadS <|ui nun(|uam vere potost nuindus esse, älniv iftö, bie taitff fol 20
bic^ rel)nigen, fie fol nidjt muffig feljn. Sie ift el)n tappev, load'er bing.
6ie ^ebt an auszufegen, mac^t mljr eljn anber f)erc3, ut iuspiciam solum
Christum et eins verbum. Omues erroros effugio, omncs fabulas derideo.
3(üe 6o|e anbai^t unb falfc^e l)^lig!et)t öorfi^lüinbet, baä l)C^ft angefangen jlo
rel)nigen. Deinde |)rocedit in mortificacionem, baS \ä) nid)t t)ure, c()Brc(^c k. 25
baö ift el)n gro§ ftiirfc. 9ll^o tnerbe \ä) nidjt allcljuc Ijulnenbig reljne, §onbcr
ouc^ eufferlidj. äßa§ id) aber nid)t öermag, S)o ncl)me id) inl}r buvdj ben
IG Sopbiste coniitentur baptismum inteniam mundacionem ro r IS Slcljiert (§a6cn
aber) li) Baptismus nou solum mundat conscienciara, sed et corpus ro r 21 Non est
ociosus babitus baptismus ro r 25 Externa mundicia eciam baptismi opus ro r
'J Wie sonst mabenfad = Leih, also 'sündig nn Geist und Körper .
"Jit. 9 [15. 3oniior]. 95
R] tatem, iion vitleo, seutio, sed credo, ut G:il. 'c|iii l)M|itisati, Christum' jc. «i>i:i.i7
Sch|wermen expoiiiint, Sed ncsciiint, i|iiid k. Tu die: Iiiduo Cliristuni,
qiiiindo baptisatiis, '\o Joil cv mein l)erv fein, mea ))iecfata tulit, legem
impiievit, lüo mir-? inanqeU, ba luil cv§ crftntteii, nt 'pas.sus sub Poiitio
5 Pii|ato'. Ukv bie rcinif(!eit gibt, quam intus sentio, unb bciB ift ba^ rec^t
n5cftcvl)cm6b, ot velim, ut adliuc servaretnr is modii.'^, ut in primitiva eccicsia
haplisati 3U oftcrn iverunt 8 dies in Albis vcstib[us, velim istani eeremoniam
esse et ut apud Cliristianos esset, üptiraae vestes bie toeiffcn, ^at ein gute
an!i:nfft, sed nunc faftttcidjt fpiel' jc. fegen ba^ limfjcr unb ftccf'cn bie fevljen
lu brein. (S'B ift ein anbei" gefeljl, i|ni :i(|iiaiii licnedixit et aiiiid ( 'hrisnia. ninttii. 2, i;iif.
Matth. 3. iliic ift§ gefegnct a(iMa. Sie I;ie6en Ueter istam cerenidniam
voliuerunt celebrare. Significat, cpiod non tantiim intus puri faeti, sed etiam
vestiti mit bei" reinigfieit, innoccntia Christi, quam signiticat ista vestis
Alba. Nonne max[imns abusus, quando quis sie purissi(mus factus per
»5 bap[tismum, ^^n furen Ijnn bno vaucf}Uid}- et dicere, ut fiat monacii|us.
1 nach Video steht neq^ue sj> na<h Gal. steht 3. sp qui c in quolquot sp nach
baptisati steht estis sp nach Christum steht iiultilstis sp 2 über exponuiit steht suo
inoro ap nach quid steht dicant sp Gal. 3. sp r 3 nach quando ste?U suin sp liuluere
Christum ap r 4 ltiit(§) über passus sub Poutio steht pro peccatis meis sp '> über
U6et bie steht Ita sp nach giljt steht er mir aliam sp 6 äöeftct^cmtib sp r modus
durchstr sp darüber ritus sp über primitiva stellt prima sp S ut c in quod .-nlhuc sp
esset durchstr sp darüber extare sp nach Optimae steht sunt sp Vestium alhariim coin-
mendatio sp r 9 nach fpiet steht in papatu blOllä luorbcn «p 10 nach Chrisma steht (juiini
oleum sji Benedictio papistica baptismi sp r 11 nach aqua steht bo ber föne ®ottcä gelaufft
luarb im 3'»-''"ilt »P unten am Seitenrande steht von der Hand Caspar Crucir/ers Aqua baptis[mi
benedicta a Christo Matth 3 12 vor Significat steht Alba vestis sp rh 13 über innoccntia
steht »nb nn|c^utb sp 15 nach bap^tismuni steht ba§ man sp nach furen steht fol sp
') foft nacl)t fpiel in übcrtmi/cnem Sinuc BWtli. 3, 1357, so öfters bei Luther, z. Tl. ErL
Ausg. 31, 350 il)re nict)tige Sartien unb gaflnadjtfpicl. ^) rauc^loc^ hier nicht in der (jeicöhi-
lichen Verbindung 'im r. geschrieben ; rgl. S. Oß, IS a sole ad tenebrosum fimum, das
Kloster wird also mit einer engen, dunklen Ttäuchcrlcammefr verglichen.
N] gtaiiBcn (ifjrifti rel)nictct)t an, bo 6l)n ic^ gar reljn, sicut Gal. 3. 'Quicnnque 901.3,27
baptizati estis, Christum induistis.' Tu die: äßen ict) getaufft 6l)n, fjo jilje
ic^ (S^riftnm an, ibi legem impico et peceatum vinoo, omnes virtutes Christi
acquiro. 3^a3 ift bie l)nnerlicf)e f)et)Iicfcl)t nnb rcl)nicfct)t. %ai ift ba§ recfjte
20 toefter^emfie. ^i^ tnolbt, ba§ ba§ ttiel)fe lilibcn lottere. Nam in prima ecciesia
Baptizati incedebant albis vestibus, ut indicare.nt se magnum thesaurum
adeptos esse. S)a§ ft)nbt fcl)ne (;>crcmDnien getreft. 3)er etufferlidjc Se)3ftid)e
frefem tf)ut es nic^t, baran nic^t üil ligt. ^i ift el)n anbcr 9?ifcf)off, (?f)riftus
et Spiritus s|anctus, qui benediciuit liaptismum. 2)ie tibcn Ijetter ()aben bic
tauff f)erlii| angejeljgt m^t bem liiefter()eintibe, ut indicarent se induisse
18 Christum indnimus ro r 20 (3a) 3"^ -^ "''«'" »"''s ■•'''f''' e>)n Cäf*)' tang ro
2o§ SEßeftor ^emfcbe ro r
96 SPtcbigten bei 3al)reg 1531.
R] Isti nou fuerunt heret|ici, qui ista liorrenda doc|ueruDt. Nos auteni sunuis
tales. Is ergo fructiis est bap|ti!<mi, quod det nobis imjievn l^ievrn 6^vt[tum.
Si lioc credis, tiinc es ilhiminatus lionio, qui credit et dicit: ^ä) loolt, ba§
alle tappen l)lllt bcv t)cU (cflCll. Quid maius potest et sauctius cnutingere
mihi quam bap|tis[mus? Ihi nious oriiatus et etiani mit bcm Uieftcrl}etn6b, s
qui est Christus.
Sed ec' maiiflclt bav an, ba^ gemein bing ift, ift fein jd}ein, leudjt nic^t,
fein gelt, betten nnb faften: est tantum aqua et verbum dei. Et est coramu-
uissima, quia omnes pueii K. Ideo cogitaut: fol ic^ nid)t mljer fjaben ijuam
vulgaris iiomo? Sed disce, quam ein g|VO§, treff]ltii) bing ift nmb ein lo
getoufften. Si cred|ereinus, fo mnften linr l)nn iprnngen gt)en\ si baptisati,
quia est bap[tismus verbum dei et aqua, quae me transmutat, facit aliud cor
et dat mihi Christum cuui omuibus. Tum scies bap[tismum tautum thes|aurum.
Si qiiis peccat post bap[tismum, quid tunc? Meus baptLismus fcrtd^t
mir ntc^tö liberal, e.xime cog|itatione.s de dicto hoc. Dix|erunt bap[tismum is
1 ist.i lioirenda c in istas liorrendas ciecitates sp über doC|uerunt stellt bl.ns-
pliemi,is sp 2. Pet. 3. sp r 2 nach fales stellt scilicet heretici qui verum vsum baptisini
nionstiamus sp fructus e in vsus ■</) fructus baptismi sp r 3l4 Si bis Quid unt 5 et
r in ba bin yi nach bcm steht xtäjkn sj) nach toeftcv^eniBb sieht Bcttcibct sp 7 nii^t über
IfUC^t 8 vor lein steht ift sp l)aptismus quia fornmunis ideo conteniiiitur ■i^) r SjO nach
ciimmuiiissima steht res sp 9 nach pueri steht baptisati sunt sp nach cogitant steht
Sijtoexmtx sji ll nach geloufften s/e/i^ menjd^en »•/) nach t)nn stellt cild sp 12 über est steht
2 sp über bap^tismus steht 1 sp baptismus s]) r 13 nach omnibus steht donis et bonis
suis sp 14 nach quis steht autem -«j) nach tunc steht faciendum sp 15 nach u6erat steht
uionacliorum nugas nihil curas sp nach hoc steht Hieronymi. Item sp Locus Hiero[nymi sp r
') ^nn iptungen g'&cn vgl. Unsre Ausri. Bd. IT, 41'J, IS; dort weitere Belege.
N] Christum, ba§ fie bie redete reljnideljt erlanget betten. Sjolbt ba§ et)nen
ni($t jummcrn, ut defioiat a taute thesauro unb fol et)\K fc§toel)flige, loufftg
tappen f()nrcn ? Ducunt uos a sole kicidissimo ad teuebrosum fimum. 5!o(^
InoUcn fie nl)mQnbt Perfurct l)aben, impiissimi baptismi.
SaÄ ift aber bie frudjt ber tauff, Tai tiit)r ^Ijriftnm l)aben angecjogen. 20
SBas fan mt)r groffer nocf) ber tauff loiber faren? bo bl)n id) tjnnerlic^ unb
euffeiitt^ gerel)mgct, totum Christum indui. ^c^ loolt, baä aUe munc^ercl),
5papifterel) pn ber t}el lege mpt allem fc^cpne pn ber bei lege, qui uw ita
defraudanmt. 2l6er bifer baptismus b^t fepneu fc^epn et omuibus Christianis
communis. ©,5olbe ic^ nic^t tna» m'^er fepn? ego induam cucullam, haec vera 2''
est mundicies. Christiauus autem dicit : hie habeo baptismum et verbum
dei. 2)0 bpn iä) redjt rcpne. Omues aliae mundicies sunt vanae.
Tercio: Sßie toen epner feunbiget noc^ ber tauffe, tctc fumpt er ttitber
jU) ber repniglept? Respondeo: 5Jlepne tauffe 3P)bric^t mpr nic^t, fie blepbet
IT A sole ad tenebras papiste nos ducunt ro r 21 Christum induistis ro r 22 Solo
baptismo mundaniur ro r
Mir. 9 [lA. ;>niiiinxi. 97
R| dediÄsi' i-harajctuirni iiulelcliiilcm i. f. ein iual,]incl)cii, baC' lciid)t,et l)iui bi'V icclc,
ut post haue viitam, sive in caelo sive in iiif'eris viileatiir, (jiii iiaptisatiis,
qui non, So«! die: mens l)a|)tisnins niaiu't, Siciit sol perpetuo manet. Si ego
ft^el^e, foUe IJim bcn trcct|C, nt oc|nii non videant, tarnen manet sol, et si
s lavero oenlos, video. >Si l)nn ein tellev flcl)e, tarnen sol manet. ^i^ ^i'l ^^
Uon gangen, si eg|red[ior, fittb|e ic^ fie iüibbcv. Sic bapitismns est eterna
res, non brid^t bir. Si eontra cum peccas, la§ bic funb finftcfien, tritt
lüibbev l)nn bie i nnff et die: verum, ego eecidi. Sed credo iternni in
bap[tismum nieuin, iiivoco meuin dominum et credo barauij, b(i5 \d) glciri)liu)l
10 gctaufft 6in. Svmbjojiun blfibt gleirflUiol syinboinm. (jMid((uid ordiuavit
deus, miiy bleiben unb mm nid;t bviimb -jubvecljen, inenn id) juOrid;. Sa-j
ic^ jd}on falle nnb jubrcc^e, g^^et föol £)in, sed nunquam ,]u6|rt(^t baptismns.
Si ex navi ceoidi ', fteiflC id) ll'ibbcv. Ideo ift ein lüarfjafitifl bitli^ et aeternum
donum, bas lucic bcv vcd)t d^aracter gclncft et indelebilis. Die itaq[ue: 05 ot-5 1«''"'- :i
'■'■ loovt feit bvumt) nidjt, ba§ id} falle 9?o. :i. Audis autem, quod baptisnms
sit dei lüercf nnb Joort, is bap|tismus manet.
/ Cliaractci' indelebilis »7; r i nach iiifeiis steht sis gp nwli (jiii steht sit s]i
Hl.'t Si his Ictlcv uni 4 ft^c()c duixhstr ep darüber gteii^ «/> l)ai)[tismus perpetuus s/> r
;> vor vuleo steht iterum sp über sol manet steht non video solom sji S in duvhsiv sp
darüber efficacem esse sp 11 nach jutrct^cn steht dei ordinatio s/> JS nach loibbcv steht
hinein sp nach ift steht baptismus «;) Character indelebilis sp r 14 nach indelebilis
steht Si accusat te lex, apprehende fide Christum qui desciibitui- in 2, uit[iculo Symboli. Si
iidhuc plus terreris peccatis (luani fide erigeris, oiato vt deus coniiimet eam fideni. Sed
senipcr infirma manet, quid igitur faciam? meniineris liaptismi tui, oi'diuis tui, quem sus-
cepisti K. Cenae !C. et »7) rh itaqlue durchstr sp J.5 nach 3. steht Dnjet; glaube f)cBt
föottes glauben lüd^t auff sp Ko. 3. sp r 10 über totxi steht 2 sp über Wort xtrht I sp
Ba|)tismus >p r
') d. h. ex navi ile)- Taufe, des Heiles, s. Z. iö und vnleii S. 119.
N) ftet§. Somuiaruut Papistae baptismum cliaractereni iiidelcbileni, ift el)n Uiol,
bic fcf)ct)net oud) Ijn ber f)el. Tu autem die: ''J3{cl)nc tauff 6lct)'6et, luen id)
glcljd) l)n el)n brcct falle, bae m\)x ber bred l)n ougen tlcbt, tarnen sol est
■j" aprieus, bie ble^fet, toen blti fie gleljd) nid)t filjeft. Ita eciam baptismus
ineternnm permanet. @§ ift nic^t cl)n frf)iff6rnd). 3i3ar ift0, ic^ bl)n gefallen.
3d) trett aber lüibcr l)n bic tanffc. 0»^) ftet)C abber falle, f^o trette id) l)n
bie tanffe. WUnibe, (>l)riftu5, lanffe 3C. ift goteo orbennng, bleljbt nil)v, cv
jlübric^t nidjt. 'Hb id) älübrec^e nnb falle, §0 ,',lobric^t bie tanffe nidjt. ;\d)
2.'. fot mid) l)r Iniberumb annemen. 5Biftu auH bem fc^iff gefallen, tribt loiber
l)l)n eljn. (i? ift el)n einig gejdjengt, Character indelebilis. ©otte-J luortl)
feilet barumb nid)t, ob id) falle unb nid)t gleltibe 'iHo. 3. Ö5ot liil)rt nid)t9''^'"i
IT Sicut sed nou oliscuratur ita baptismus non iiiil m r cbnrai'teieni indflidiilciii
aber (ÜJietjn toufj/ i2 Lapsis ad pi.eniteneiani rceunenduni ru r J4 916 bi.s 3rt) unl i-o
\l\aUxi aOcvtt. .\X.\1V 7
08 ^Prcbiglcit beB ^ai)W% 1531.
B) 8i sie esset, iit ipsi (liciiiit, fo fiiiibc luid) U|iifcv l)|evv 0>i ott iiidjt
ftiaffeil, qnia non esset venis l)ap|tis[musi. Idco dicit dominus ad te: sive
maneas in l)ap,tismo vei non, bil dift gctaufft. Ipsi dixjornnt (antum
l)ap|tismnni esse aipiam enni vcrlxi et dare internani insticiani. Et ideo si
ego falle, fo falle bie lauff aud) mit. Non sie, sed econtra, [basi meine i
qeved} tififcit iiiib iiiiib c^egninb fei) aiiff Wiott« Itjovt, hai- ift ein fel-S, ber
lliivb feft halten. SI ctiam j)eccasti et in desperatidnem oades, non despe-
rabo, quia iiabeo ein fovtcil: snm haptisatiis, per quod interne snm purifi-
oatus, sed per hoe non Cliristianiis, et tantuni iialtes ein ftucfe de bap|tis[nio.
Ultra hoe l)aftn ba-3 r|ed}t lüeftcrtjcmbb, ben l)iei"vn (il)riftum, ijui dat vitani, lo
i'e[missioneni pec[eatoruin. Is non potest mori et siiam iustitiam tibi dabit.
Ibi Irivb ^lauff fu (^VO'5, nt det reiniqfeit contra ]ieccatnm. mortem,
diabolnm.
/ liier dieuiit stellt blasplienie »7) 2 Ideu bis te durchsir sp dafür Sed certlssimum
pst siue credas siue non credas sp .> bu Bift <• in fo Bift bll sji tantum diirchstr sp
4 naeli e.sse steht tantuni 67) 5 mit über (itid^t) 'S' per bis interne f in interne per bap-
tlsnium sp 8j9 nach purificatus steht est verum sy> 9 nach non steht snm sp 11 nach
\s steht est vestis tna sp 12 narh fjvoS steht linb t)crrti(i^ sp
^] tDonden, Inie id), falle tc^, fu feilet bie taiiffe nidjt. Dens tarnen respiciet
me baptizatnm. 3Bl)Itn§ feI6ei" nic^t barOor t)altcn, ^0 )öt)vbt§ 90t nid^t
bavtioi: Ijalben. P'rgo scitote Ijaptismnni dei eternnm, verbo fundatnm. (?•:•
ftel)ct nic^t uff meißner gevcd;ticfel)t , bei) lel}be nir^t, fie mu^ el)n anbcrn
grunbt ^aBen, Ut peccator possit dicere: Verum est, uovi me peecasse, sed
habeo eternum baptismum, eternam reniiss|iouem peceatoruni in Christo, bo
to^I iä) f)l)n, ita semper extricamns Christi baptismum. S?a5 ift bie tauffe,
bie gibt bt)r ^nncrlic^ iinb enffevlid) relinigfetit unb gut gonj ml)tet)nanber,
ba§ mcrdt Ipot.
14 Character indelebilis baptismi ro r 13 über nid^t steht oüsi) 17 Baptismus
cternns ro r
9lt. 10 [15. 3aniiarl. 99
10. ir,. ,Aniimu 1531.
'!|>rci)ifltTnm 2. Sonntag nndj (i-^i^ljnniü, nnrijmittnfli?.
R] A pr audio.
Praodicabimns iam Epistolam, qiiae sie souat: "öat jemanb lücifn=!Wom. 12,-ff.
gung.' 3Bir f)a6eu gmig an bem fciffen. @§ ift ein luenig finftcv bie vcbc
Pauli, <|iiia sie non solemus loqiii. Post t)aubt)"t|llä uostrae dod|nnac ift
5 freiließ bi§ bic eb(|cft unb ollerbicfte lere, quae dari potest, qiiod P]aii[lus
lioc docct: 'qui prophetiam.' Et liaec est S|umnia ba öon, qiiaudo es
Ohristianus baptisatus et ag|noscis Christum, iiabes beat|itudineni et es dci
f51iu.s, 80 fifje nu braiiff, qui externe vivas. Ii)i bemi manicfjeilel) [tenbe:
bu 6ift Sf)emQll, is filiiis, filia, ego praedieator. Isti Status sunt ord|inati,
10 ut deus glori;ficetur Matth. .">. l^^rt ben felBigeii ftcttben fjefit firfj hai, ba§ lunttt 5, le
S^|aii[Ui5 fingt linrt Dor t)ev: 'benit icf) [ag» bjurc^.' Ista est prima duet|riiia3iiim. 12,3
po-st fidem, ut 'ein i9]Ii(^ev meffigilii^', benn @|ott i\at oujgetcilet bie giak
l)nn bem glauben. Si Iioo, tum ftiinbc- ttiol. ■'>i mea fnttev cnntentus unb
griff nidjt lueiter l;n ba-?, «piod miiii non conmiissum, P2t aliiis non inter-
2 Rom 12 «]> r ü über big stdu lioo sp über ebt;cft unb aüciB cfte ale/U neces:
notiflft s]) quod c in ([uia sji 0 ducet durchstr sp darüber tradit sp S narli nu ateht
ferner sp qui c in quoiiiodo sp na-ch Ibi steht finb «j> '.) nach bift ateht ein sp Prima
doctrina post lidem sp r 10 nach h. steht Lux vestra luceat coiam hominibus vt
videant ic. sp rh lOjll beu bis flogt tint 10 nach bai (1.) sieht »ngtud sp ba§ (2.)
(• in boriiBer sp 11 nach b urd^ steht bie gnab sp Ro. 12. sp r 12 benn ©olt tjnt
durchstr sp dafür »on im ijüUi naä) bem Sott sp naih aufgeteitet steht ]§ot eim iglicfjcn
gteuSigen fein maä sp 12J13 bic bis glauScn durchstr sp IS nar-h hoc steht fieiot sp
tum c 1" |o sp nach conlentus steht essem sp
1.. N) DOMINICA II POST EPIPHANIE.
©5 ift eljn lt)cntg finfter Pauli praedicacio, quia Tropi sunt hebraismi,
3lo(i) ber lef)r beö glaubend proxima et optima haec est, quam tradit bic
Paulus. 3)cr Icret ber le^re Summa. Ex quo factus es credulus et
baptizatus et beres regni dei, Sjo fifjc btu brauff, tnic bft) eufferlic^ tcbeft.
20 Variae sunt condiciones : ^^^rebiger, 5pfal)rer, (iaplan, Magistratus, Coniugatus,
servitus. S)ie ft)nbt got jlr lieb unb et)r ]'m fjalten Math. .5. ut glorificetur ^atto. ,mg
deus. ^n bcn fettigen bo ijibts fic^, toie ^^aulu§ flogt. Xam prius dicit:
@l)n iber fei) flug, Nemo nitro sapiat, quam debet. XaB ift bie ll)cre ubcr
alle l^ere nod) bem glauben, ba^ el)n l)ber meffig öon fic^ l)albe, nicfjt lücl)ter,
25 ben l)t)tn üon got geben fet). Sßens bo bei) bliBe, et essem in meo officio
15 ro Ro. 12. Quemadmodum eiiini in uno coriiore ro r 20 Varie condiciones
cxternae ad Lnudem dci faciendae ro r 2H Nemo sapiat ultra id quod polest ro r
7*
R] pre|tiiiTtur .scTiii|(iir;mi. (|iii ncscit. Tic (flllptfV )iub \;ni;i: Imic ilciis dodit,
ut sit proplieta, alii, .-^it patt'rfajmilia.s, eonisiil. &3 fiiib eitel auftieteilte ftiif^fc,
ot si (|iiis(|[uc siii (ifticii lunvtet, fo UieV'5 JC. 'Sod tiim !it, et bnc- ift hac<
aller l'evbvtcfilitfjft bilig, qnod videtnr, Vt cum praedioarc sein et siiio bcic-,
et lÜUlbC' anbei', ut dicitnr: qiii iicscit caiiore ,h'.^ Ego scio pracdioaic gegen •''
ben Sc[)tueiincvn, scd nun Paii[lo, scd lum unvedjt praedicare. £d)|lüenner
iicsciuiit ])iaedit'arc' ot scripitnra.s iiitt'rprc'itari. lie fan bev XiCufel nici^t
jd)lueigen. Uli s^i possent, uno die 20 horas praedicaront. E<>-o lüolt bvnnib
geben bie fault nnb bn« lincf bein-, bas [äj fo groffen Inft e baryi f)ct|te tit
ilii et ipsi jo Uicuig nt ego. 8i'd (pii ^cit caiicrc, lotlij nid)t tt)un. Sic bic 'o
pferb nntev bcm pflng gcfpannet. Xostri Episcopi foltcn ftubircn, prebigcn,
Consid, princeps fol fein ''^Impt auf vierten. Sed (|iiisq[ne ji^et ftc§ ba Don,
ä nach alii ätnJit vt s}' Discordin in legiiu inimdi et ecclesiae viide? sp 4 iiacli
viiletiir sie/il in nuinilo sp 4jö cum bis et durchslr sp dafür Wenn icf) (ivebigcn fan »nb lajl
anftefjfn ünb 4 Ut <• hi 3ll§ np über sino sieht omitto sp J iiimtiS c- in nimO </< anbei
diirc/tstr sp dafür ettooä anbevg fuv, mie bie Oiottcngeiftcv tf)un v anbet (roi) Sertarii sp r
üben am Seitenraride sieht äßev nic^t fingen fon, bcv luil imcv fingen sp ükt gegen bis pi-ae-
ilicai-e durfhstr sp dafür gegen ben Sd^wcvmctn ju icdjcn, Slbev gegen ®. %^avX ju vcd;en (an id)
niddt prcbigen. Slber glei^ttol tljue nic^t unvcäit, ba* irfj prcbige, ob iii^§ nit^t fo ttjot ton aU S. Sßaul
gegen ben ©d^lnjennetn, gegen ben ©dj wermetn 7 nach et steht tarnen .■!/( intcrpre
crff zu inteipietantur sp 8 nach possent steht piacdicant et sp multi in aulis prin-
(oipnni et d[omini in lehus pub[licis sp r 0 über barp sliht jum ^ivebigcn sp 10 nwh
wenig steht Suft baju sp lOlll Sic bis gcffjannet "»/ 11 nm-h gcftiannet steht tooiUn
nidjt jie^en sp narh ftiibtvcn steht tinb sp Episeopi sp r
') SQäev nid)t fingen fan, bev njit imer fingen in Luther.^ S/(/. Thiele Nr. löT. !'<//. Uusre
Ausg. Bd. 10^,614 '.II S. -JT!!, 10; ]id Lri.SO, 11. Unten Z. ITjlS. T)if UniMimmj '/.. 111.22.
-) Sprichu-ijrth'^
N] contentiis unb liffe et)n anbei'? nnangrtffen, Tie emptei finbt beftimpt, bie
gaben il)nb mancherlei). Jllc rcx, princeps, praedicatnr, pater, mater esse
debet, bo folbc et)n iber je^ne amptü loarten. £)o§ mufe nic^t fe^n. ©§ ift k
et)n öerbriBlid) bing fet)n antpt unb lol)l boruoc^ et)n frembbe ampt, ba§ id^
uic^t fan, scciindiim proverbium: Oiiiiiibus iioc viciiini: Xei nid^t fingen
fan, bcr Int)! immer fingen. Ego novi praedicare, ^d^ t^us ungerne.
Kottenses, qui nihil noverunt, per totaiii dient ])raedicarent orauibii.s
lioris. 3c^ tuolbe bie fauft unb et)n bel)n brumb geben, bae icf) ^o Dil 20
luft ^ette al§ fic, et ipsi tantum onus liabercnt praedicandi. (?« mu§ aber
alßo fel)n: bie eo fnnnen, bie t[)un§ nic^t gerne. Qni non noverunt,
ambiunt. ^Ußo muß man ben pflüg [)inber bie pfcrbe fpannen. Ita in
omnibu« condicioniljns tediosissinium est. 3)q§ ttit)r foUen tf)nu, ba^i tf)Un
17 über vicinni stellt cantoribus rv Natuni no.>ilra t'astidinnis nocaeinneiii alienamiiue
anibinuis ro r 21 über fie steht Suennei'iJ sp narh jiraedieandi stellt (|nnntnni cgo sp
-'.? Xomo .■itndiiise suc uocatiuni insernif ro r
?ir. 10 |lö. ^Viminv]. KU
K] (jiioil (lebet, et ecuntiii. lc\-:- ijel)i't bind) alle fti'iibe l)iii biml) ll.■^lllle in
servoruin et scrvanim ftoiib. Condiictns serviü^ bcr fol luftiger fein vicino
,pt bieneil «juam mio tlomino, is placet. ^^)incvbiiv iHUi bcill niltpt Uicft!ftcbarf)t,
i|iiod pote.st facere et ad lioc cogiitat, iukmI non [»itost. OlTicia sunt Imiia
:< et spiiritualia et temp|ora[lia. Sed bei" ^leufel hai bvciii gdüorffen, ut
lil)|enter hoc laciat. (|U(id luiii delR't et ])()te^t, et eiintra. Qnisfiue novit,
<luod b|oniuu ofBeitiin all fidj l)at, iinb !iinb3 luol tfjun, labteii k. Kt fiuü
plus urgetiir, ^^c ftamger ev luivb, bao ift ein jemevlictjev (ianbcl im WdU
|Iirf)eu rcfliitnent, ut ciini duniiiia nmittit, qnod del);ot iinb fol. Kcnntra vii-.
v< So c}()et» ju IC.
Et tarnen ift§ gutbeii (legen beiii in spi|iitiuiii. ilkiin ego pf|ail)ev,
Epificopns. prebiger et debeo pniedicare et bin Dcrbioffeit, unbillig et Iib|enter
vellera, nt quisque alius, et alius t)at )0 ein brunft b,a3U, non est Sc^iUJCVmer.
<|ui unicnni p?[alinuni, uiiani peaedicationeni novit facere, et tanien jet^eu
16 unb treiben fic^ fetber. Idee P|aiilus monet fe[)er brauff: lieben t|ratres, bac'
1 nach debct aUld lacere sp nach ecuiitia sie/it Itjas cv nic^t tl)im iot, uiitevftc^ct ex
iiä) JU t^un sp rfi J über servaiuin stelä aiicillarum ^p Seruus ap r o is c i'u ille »2'
danach vicinus s^j iitu/i plaeet uteht heius iion sp 3/5 *i)mctboi' bis tenip ora[lia vnl
I nach potcst steht it debet <|uis(i[ue s/i über coj; slt/it gebadet sp über Ol'ficia steht
Stenbe sp ©ot bod^ einet gctt jc. sp r ö nach 5E eufel steht i)at sp mich ba§ steht
getollte sp nach ut steht quisq[ue sj) ö über iioii debet steht Anab[ajjtistae s}' ~ f'"^
Iftnt durrhstr sp dafür im ?eti§ ift, quod ei deus coniniisit sp rh nach t^un steht Unb be«
beuten brin sp Et durchstr sp dafür sed iiou l'acit, Iinu sp rh .s nach urgetur ste)d vt
suuiii ulti[ciiim faciant »7' nach ^onbel steht (6eibc) im (geifttidjen Unb) sp im durchstr sp
U ut durrhstr sp dafür Ita iu oeconoiuia sp l'ol durchstr sp darüber tan sp 10 nach
g^ets steht tobet s/) 11 nach ift§ steJtt noc^ «/; nach spi lituali steht rcgimine sp 12 nach
ptebiget steht 6in sp unKtlig c in unloittig sp 13 quisque alius durchstr sp darüber alius
(jrebigle sp nach ein steht gioffe sp 13102, 1 baju bis secundum unt 13 non est c in
NuUus sp nach Sd^ tDeimev steht est sp 14 nach pSLalmuni steht intelligat aut sp
l't ©eifttid) vcgiment sp r
^"J n)l)v nic^t. Etecontra. (ii)n fnec^t unb ntagt jol nnjäiger icl)ii iju fretubbein
hjertf quam in sua Servitute. 2)a§ lü^r nic^t funnen tl)un, ba f)aben n)l)r
luft 3IÜ. Qnod non facienduni est, ouinc,'< facere volunuis. Ita impugnat
nos Sathau. 9t()uc regire ber teuffei.' ^i^t m^er man-? t)^n füget, j^e ftorriger
3ü fie irtevben. X'arumb al§ man§ l)n faget, barumb laffens fie un§ jh) trocj.
63 fl^nbt lüie ftettige pferbe. 2)nl ift i)n rteltUd^cm toefen unb regiment.
S^arumb rc^c^t man nic^t.- %ba i)m gel)ftlic^cn ampt ifts üil erger. Si
cpiscopus vocatus tedet praedicare, 2)0 ift mf)Ue, Alii sponte currunt, bic
^oben foI(^e brunft ad praedicandum et tarnen non noveruut unum psalmuu»
16 feljn iOier l)n IS non über facieiuliun est (nemo f) 'M }W trocj über (gltj)
22 über xiXjä^i man sieltt ideo non ditescunt sp
') tegite bet tcuffet nj. oben S. SU. ') = wird micn nicht reidi ; teljt^eu so nur
im ällern NM, gebräuchlich D Wtb. S, ■'0)1.
1():.> It^vcbigteii bei ^a\)xci 1531.
lil fcilU'V fll'lrtl'V jl'l), bl'lin CV ift, swl '(■(.•fiinduiii mcn siii-;im '. Nus (miuu's
liabemu.s iiiuiin fidein, baptisinuin et omncs siruiles i^t corain deo iiou liabet
c|uis(|uaiii ctUmS f onbcvl idjS. Kgo doctior te, sed eiiudein bapjtismiim, fideiii,
Christum. Kt ego eiim Christum, (jueui Mar[ia, Petrus, etsi .sauctior.
Postea estis ungleid;. Ea fides, quae in vobis est, habet dissimiiia dona. s
Tu me tides novit praedicare, iu to non. Aiius fein bcvmaiicn linb tvoften,
luib gUicf iiiib gmibc, ba'j Ijlittt luol abgel)C, (juia oincvlcl) glaube, sipiritus
sfauctus, sed non cadem opera. Manns non faeit, quod ocuius, et tarnen
unius eorporis, et tarnen non faeit ocuUis, quod manus. Ideo nemo gvetffc
feinem anbern IjnnS ampt. Si manus diceret oeuio: te eruam, ego volo esse lu
oeuhis, et sie econtra ocuhis, tunc ocuius non esset contentus an ber tna§,
(|uam dedisset ei corpus, sed tDoUt ^an§ t)nn oEen gaffen^ fein. Sic
'Kot|tengeiftcv loenn, 6if)e ba§ mas an, quod dedit tibi tides et bo 6et)
Heibe. •'panb, Itiart, ltia§ eincv tjanb jugeljort. Sic os, band}, pes. ©o iotrb
ber Icib fein rcgirt, tunc ocuius videt, auris audit, OS edit et loquitur, nasus ^'■>
1 Secundum nicnsuram fidei «p ?• 2 nacli ahmles steht sumus 47J mm ein nemo s^
.? qiiisquam durvhstr .sji iiacli Ego steht quidem sp 4 nach Christum (1.) steht quem
ego sji nach Christum C'J.) steht liabeo sp Mar[ia dvrchstr sp nach Petrus steht Paulus sp
sanctior enj r.ii sauctiores sp danach sunt me, postea suuuis sp 5 Ea bis est vnt Sicut
(unnia menibra sunt eiusdem corporis meuibra et tarnen varia habent officia lt. sp r 7 nach
iillb (1.) steht ]^at sp nach gnabe steht baju sp quia c in Est S2> 8 über opera steht
üfficia sp nach tarnen steht sunt sp 9 nach corporis steht merabra sp et bis manus
durchstr sp dafür Ita aliud est officium ventris aliud pedis }C. sp 11 nach ocuius (1.) sieht
1. Cor 12 sp 13 nach Wenn steht fic fe'^en, ba§ iemanb [über (biejev)7 (Jrebiflet, bcm e§ befolgen
ift, rtoUcn fie auc^ Vrtbigen ungefobbert jc. sp rh 13114 ba bei) Bleibe 0 in bleibe ia bei) sji
14 über I)anb steht bie sp über juge^^ott steht geburt sp 14J15 Jo bis ocuius tmt
') ^aiil l)iin nUeii gaijen so wi/rttich Wander ä, 357 Nr. 104.
N] cnarrarc. Ta« fit)et 6. ^>aulii5: ©el)et barouff, ha§ niemanbc-? fliiger fei},
bcn ev ift. Omnes quidem sumus eiusdem dei, Christi, baptismi. 06
gleljc^ el)nev l:)cl)Uger fet) ben ber anber, ift^ bod^ e^n glauBe. lila fides ijat
ntancf)crlel) cmptev: Ille potest praedicare, Ille consolari, Ille admonere,
'Jlnberc l^abenä nicf)t. 6^ ift tuol el^nerlcl) glaube obber nic§t cljncvlel) luergf, 20
sicut di versa membrorum opera, tarnen idem corpus. (S§ ftet)et nic^t
luoll, Incn bie tjanbt lDl)l ha's äuge au^rel)Bcn unb lut)l f eiber feljcn, bo tu^rt
eljn fcf)on fef)en fel)n, ba« man loiber bie Inanbt lauffe. Ita si ocuius palpare
voluerit, To tulirbt fic^ eljii fi^on gre^ffeit l)eben. Ita e contraverso ordine
t'aciunt Rotteuses. i'ibe l)anbt unb Ouge K. lüartl)e bel)ne'j ampts, ba§ ber 25
lcl)b fel)n regiret loerbe. Si (piodlibet meinbrnm suum fecerit, fereftus aber
umb unb H)l)lft meijr fet)n, feo mijrt« feijn 3IU get)en. 6bcu folc^e troppeu
16 ]ei) über (ift) 17 ift aber (jel)) baptismi (eadeni sanctitas es) J6' bod^ (ift§)
Eadcm fides quamuis diiiersa dona ro r 2J Quodlibet menibruiii suum laciat o])Us ro r
■Jö 8tbc(r) bog (nii^t)
9ir. 10 [15. Saiiuav]. 103
K] öeilüiut fut iieftaiirfc. »Scd si diciTct: Kjid Miamis, fol icf) ein l)Qiib fein
iinb nicl)t fo nicl foiiiicii als ein auflc, ego oruerem priu.s. Sie in reg|iinine
.s|)i|i'itiiali r|ottcit geiftev vitleiit alio.s posse liüc, UioUcn fio Co aiic^ tonen, et
tarnen non sunt ociilus, sed inma, ideo lüoUen fic Ci? anfieifien. Pjaulus
.'. 'fidei', ut videat, ad quid vocatus et ad ijuod dederit gratiaui. T urca sie
facit, f|ui est liostis Kuangciii, nimpt ',n fic^ fnaöcn l)nn feinem fl nnl^en lanb,
hau biitte fjinb, ben felben fon jieljct ei anff fein eigen foft. Si ad Ijelitini,
toebcr, mnö er ein foldjev. 2)o§ fl^et l)n bcr natur fo 311, üiel m()cr in
.spiritu. Cum sim auris, cur iiou (aveo altcii, (|Uod est oculus? Saö f]cift
lu Ijnn bcv fe'l):iiftenf)cit jamev unb nott auvidjten, non couteutus eo, quod ei
datuni. Nonne satis tibi datum, nouue satis beatus, si es Ciiristiauus et
.super huuf t!)e.<]aurum hal)es nod) ein fonbjeiiicf) gab? Sed Inirb nic^t bvauS
et in veutum gefc^l|agcn Imc donuin, quod tu iiabes jc. Tuiic fit, ut si
azinus veuiret über bie f)üvpffen', quia ibi ma§ beä fidei iiic^t jc. Sic hodie
1 nach bcrtoait ste/U fid^ sji nucli für stckl bcm äp nach dicerot steht niaiius sp
0 nach spiirituali steht IDcnn sjj nach lioc steht vul aliud facere sji 4 über aiifrciffcn
steht oiuere sp nach l'jaulus stcld ait seeunilum iiieiisurain «p .j fiilui bis gratiam md
quod <■ in quid sp danach deus Uli ap G Euangelii c in Christi et verbi sui sp
'l'uica spr 7 nach bellum steht idoneus, si ju einem s/; S nach rccict steht idoneus sp
nach fotd^et steht Wcvbcn sp nach mljtr steht jot§ s}) '.) nach spiritu steht jo ju ge^cn sp
10 contentus c in coiiteiituui esse aliquem sp 11:12 Noaiie bis foilb|Cttii^ anl 11 tibi
61» si durchstr sp dafür beatus es, si tibi est datum quod sp 12 nach nid^t steht anbevä sp
13 et durchslr sp !C. dnrrhsir s/, dafür tiiib lill ailbcv^ t^un IouIUmi sp lojJl ut bis
Sic unt 14 nach ibi steht tft ba§
') ut si azinus veniret über bic ftarpffcn cyl. Thiele Nr. IM. Ij'.i; Unsrc Atisif.
Bd. 7,li7t>,3,4. Unten Z. 23. /bev e|el Quff bcr ll)ren (;, 5SH,7: bcv cjiclt |ur fjarpffcn
8, 212, 20; ähnlich 6, 302, 2i>. K. D.]
N] !.■> il)nbt V)m gel)ftUi^en 9{egintent. Quilibet nun vident suam iuipotentiaui,
putaut sc onmia praestaturos unb ftJoUen baä ougc nusfracjen. P>go liio
docet, ut quilibet .suuui officium faciat. Tameu hoc gentes et Turcae
faciunt, qui sua officia praestant. Turca tercium filium alit et queniiibet
pro suo iugenio, bavcjlo er gef(^icft ift, erc,5il)et l)l)n. Quare uos sunuis tarn
^•0 ambiciosi, 2)aij bn el)n ouge luilt jel)n, qui vi.\ maims sis? Ta§ rt(i)tet
aEe» unglug an, hjcn et)n itlic^er efel Itt^l jlü fing fet)n. Quare non es con-
tentus tuo ba|)tismo et fide ot tuo dono non es couteutus, sed vides: ^Cner
tan ba?, bas tan ic^ oud). Ita asinus veuit ad liram unb öevtcrben ben
tan^. ' Ita hodie Suermerii alieua ambiuut, Alii in suo officio sunt negli-
17 facit IS qui (honiiues) Gentes et Turcae sua prestant utticia, alieua uuu
ambiuut »u )• 23 liram (Ita) 24 über Alii steht uocati ro
') Nicht bei Wander; doch vgl. Lessiiu), Em. Galoiti IV. Auf:. I. S'.tene. Marinelii:
. .'. dafi dieser Schritt dennoch nicht in den Tanz gehiirle. Prinz: Was verdarb er denn
auch? Mar.: Freilich nicht den i/amen Tan:, aber doch für jetzt den Takt. [K. 1).]
lO'l
^Ucbigteit bc« 3ol)«a 1531.
I' uiijcv 3i1) un'Viiicv iid)ti'ii oll iiiuU "ff an in no.-ln) ivjiJiiiiiK'. Sic in
iViiiiiiiiiH' imiiulani) iit, (|uan(lot|iii(-lcii\ ()ai.'^(|Uo f'ueit , ijulk.! vult et dest-rit
suuni (illioium. S)a'3 ein ig|Uif|cÄ blicbjC ijnu jeinem inac' unb üejfc eint
aitbevn je. Sj es ancilla, gratias deo, es baptisata, liabes cum tlie|sau[ruin,
<|iiani Maiiia lialn't, )et) fvolicf}, tf)n nuv, loas einer magb, mm frnlüen ;>
opcrib|U.s nntei'Unnb. Neu reae, avd obedi. Si to iiibet hoc et aliud facuie,
tiun beala. Sic servus: si baptisatus, tantum habet, rjiiaiitum Petrus in fide
et bap[tismo. Externe es servus, ba§ ift§ maj§, ut sis domino obed|iens.
Sed contrarius fit, ancilla, servus faciunt, cj|Uod volunt. Si est eilt S(^offev,
ninptman, lue et felig, tuuc ctiam status secularis. Sed cui conimissum est lo
et tl)un tan, ber jolö lüffeu et alins vult hoc admiuistrare. 2)q§ t)Ctft ubev
biic- inas iiefdjritten unb iiieiter gangen, benn @ott auigeteilct I)at. Sed i.'<ta
prai'dicatio gtjet niicl) et inei siniiles an.
;Kiun.i2,7 'Si quis.' Vos ioterpretes scrip|turae, quaudo vulti.s iuterp|retari
serip ;tnrMi\i, gliet nidjt ^n ferne. Seib nirf)t fliiger «juau) s|piritus .•^janctu.'^. is
äßeifagen l)eift nid)t, ut pmplietae olim de futnris rebus, .<cd bie prop{)|etcn
1 narli Sie steht etiaiu sp tot sectaruin authores sunt et eruut sp r o nach So§
steht bo(5 sp 3j4 nach eint onbern steht auc^ ba§ feine sp 4 nach jc. steht Dicam de
niuiidi statilj' iis Sp nach gratias steht age sp 5 nach non steht tnterlninbe bi$ sp
li iji)erib[us untcrWinb dnrchstr xp darüber juftcrjct »jt nach te steht domiua sp nach
l'acere steht obtcinpera sp 7 nach beata steht es sp @§ teft \\ä) Qnjc^en quasi mm diu
liabituri Kuangelium. Impii Ciues. rustici, nobiles male tractaiit paiochns. luventus c.«t
sullicita de pane lucrando Jc. bodö sp nach fide steht eundem deum, t'liristuin, baptisma,
iideni JC. S]> •'* et bap^tlsmo durchstr sp 9 nach q|Uod steht ipsl sp nach vulunt steht
uon quo[d heia aut dominus iubent sp rh est c in es sp 10 nach iäc steht officium
tuum iu fide sp nach et steht es sjt nach secularis steht est sauctus sp nach Sed
steht conti-ai-ium tit sp 11 nach et steht ba§ er sp 13 nach an steht non bic im ©tob
unb ^auSrcgiment finb sp rh 14 nach quis steht prophetiam babet sp lö nach scrip|turam
steht iiKjuit Paulus sp Iß Piophetare sp r nach rebus steht predicebant sp
IluMU. 12,
gentt'.<, irf)taf)cns Im loI)nbt unb tf)nn ba* nic^t. 'iibtx Clin itlic^er 6Iet)6 in
fernem niafj sive siiiritnali sive corporaii condicioue. ^-^iftu et)nc niagt, feo
lafe bl)r gnugen, bife froIi(^, trag be^n !rancj et f'ac, quod tibi decet, bi^
gctjoriam ber fvaloen et tarnen interiui habes eaudeni fidem, quam Maria 20
habet. Servus: tu liabes eandeui tidein, quam Petnis, quamvis diversum
habeas opus. JBefjalbt ba-? ina§, ba§ b^r ge6nret. Tu, serve, noli esse par
domino. 9(6er fnedjt Uiil nliue f)er iel)n et (|uilibet negligit suum- officium.
Xem-J bepliolen feiin, ber fol-j lajjen. Xer-i nic^t tan noc^ bepI)o(en, ber WtiU
tt)nn. Tav t)et)ft nbm- ma-:- geschritten. Multo absurdius est in spiritualibus, 25
si uegligimus nostra et aliena ambianius.
7 '^at timonbc'? loclififagung'. Q. d. Yos prophetae get)et nic^t jId
ferne, fel)t nicf)t flnger ben ber bcllllige gieift unb bic fc^rifft. Prophetia hie
20 (^nilihet sue uoc^icioiiis officium liiciat rq ;
iS Priipheria ro r
'Jlt. 10 ||.".. 3nimnvl. lOr,
li auiUflcii, pfülmeii, l'i im.- 1i;i1ii'mhi.< l)ic ,',ii UlMtt|eiiili,cviv umv fiiib lucijjaiiicv.
Oportet certt! nos gloriari. (|U(k1 siiniis vestri praedicatorcs. Non est
l):ip|tismiis, pracfliwitio iinfcv, sed biencr bil ,^U d vooati. Nos cxpdiiimus
Kuuiigeliuii), psaluuis. Qni ergo is est, ciii Ikh- oomiiii.s.siiiii, bcr ()e6c tlic^tö
5 an, si econtra, bcv blel)b bei) ber lüeifagitiifl, ut cum fide jutragc. Noii aliter
seripitiira 511 beutelt beim ]o fenie, ut firf; vciitte mit beitt gliOiibeit, lu; f'aeiat
iioviim art|icnlniii. V;iilt, ut .|uis<|ur \mxk feilt» ofl|ifii. £c^)v)ev|mei' n()emeii
bie )cf)rifft iiiib ,iit)eniS nuff l)()v tl)iiii et glnriaiitur de S|piritu s|ancto. öi
dilig|enter iiitrospexieris, est crmr, ut Anal)|aptistae: Non tautuni de fide
1(1 i)raedioandum, sed proptcr deuin alii|ui(l paticiidum, deserendi u.\;or, libjeri,
donius. Dico: Tu es prophcta, i|nia furft bie fc^|vifft: 'ijui descrit' Mattli. X.'^""'ii'w.a'
Sed retjntt ftc§§ aiiä) mit beut fllnuben^ -N'uui lioc eonsentit ouiu fide.
ipiaudu blt litartev'ft bidj fclfift et deserls 3C. Non, sed euui infernal! Incifero,
Sed sie fides dieit: Per tua opera non venis ad caeluni, sed ])er Ciiristi
i.i bap|tis[mnni, sang|iiineni. ]deo si vis interpre|tari liune locum: 'desere
parentes', vide, ut cum fiile jc. Sic niane cum ]iarcntil)us. Sed si urgeris,
1 jKii/i piatntiMl sieht auitcgeii sj) nach habemus «leht tales «}> ^ iiacli sed sieht
fiilb H)i( s/i ju iibei- ha 4 is c in talis sp nach coiumissum steht officium sjt nach
nid^t§ steht foubettic^ä sp .3 si econtra durchstr sp dafür sed sp über jutrage steht
u6cr eilt ftimmc sp nach aliter uteJd est «/) Ö 11t c in bad «/< fic^ ',• in fid^g sp
7 nach art|iculum steht fidci sj) ut über quisque *' Aiiabaptistae s^) r U nar.h est
steht perniciusus sp nucli Auabi^aptistae steht dicunt sp II vor Dicci atelit Ibi sp
nach qui steht non sp nach deserit steht patieni niatreni JC. </< Mattb. X. Qui nun
leliquorit K. ip r 13 über quando steht toenn sp mnttctft biäq felbft <• in iiä) {elfift
iiiarteift sp nach deseris steht vxorem s/i nach lucifeio steht reimet fic^S sj) Ji! nach
tidc steht coiisentiat tua interpietatio scilicet sp nach cum steht vxore, liberis, parentibius,
sed si cogit te tyrannus aliquis sp rh j)areutibus hin uigeiis durchstr sp
N] scripturae enarrationeiu siguificat, sicut liic \\'ittemljergae praedieatores sunt
\-oeati, \o\)x \)dbtn im« iii(^t '^ief)ev gcfec^^t, boS loovt^, Souff ift ni($t unfei",
sed faeimus secuiidum nostram vocacionem. (^ui in hoc officio est, bei'
20 ge'^c ntc^t au^ bem glauben, ^onbev, ba§ fie mljt bem glauben 3>ü treffe uiib
mac^ nic^t el)n iiciuen niticfel. Haec est meta et mensura praedicatorum.
Si ego amljiero sicut suermerii, qni scripturam traiiunt ad suam opiuioneni
dieentes Spiritus sancti sententiam esse, ubi ijeque fides neque verbnni est.
Sicut Anal)aplistae dicunt: Non sufficit fides, sed mortificare, Ueiinquere
-.-, patrem, matrem, u\orem. Xo muffen lul)r fe^en, ob bü§ bem glauben e^nlit^
fei) reiinqnere uxorem? 'Heunipt fic^ bas? Tarnen scriptura dicit: per
Christum solum, non ])er tuam crucem et eleccioaem adipisces, et viilt, ut
A'i unten am Seitenrande steht Si^uuuduiu .nialogiam fidei praedicandum et docendum ru
daneben Tütus Papatus est cuntra regulain lidri suis libris, spcciosissiino cultu, interpre-
taciouibus. Weleda noc^ oUc^ »er^anben, vitx tjftncn jcuflct, secuudum Aualngiain fidei Act 1!5
Hinc omnes propliete consenciunl s^i
100 'l-Ucbigtcii bt'} So^u'S 15ol.
lij ut iifgf» ficU'iii K. beiiii fo ift§ jcit, ut tlioas: el)e id) U'il tidt'ui, Euaugulium,
•W. 150,1 bai)itis[nuim Dciicugucit, ^sä) t»Ü lieber cilüuvget feiu quam Olnistum deserere.
Item: man fol bie S|auctos anvuffen: 'laudate domimim iu sauctis eins.'
Certe est prophetia. iSed dico: quomodo couveuit cum fi|de mea, quae
dicit, quod nullus S|auctus pro me fudjerit sang|uinem? Sed sie habet 5
articulus secundus: Credo in Christum, uon iu Petrum, Mariam, qui ])ro
ine mortuuh!. Ideo fiuc mir bic jc^rifft, ut fic^ mit bcm glaube reime unb
«ertrage, vel Iq§ anft^e^cii. 9{u leibet fid^S nic^t, quando fol unfer firah)eu
anruffen unb mein Dertiralucn auff fie fc|en, contra. Ideo muö bev Sejt:
f|äf. IM, 1 'Laudate d|ominum iu sauctis' alium iutel[lectum t)aben. 'Sic potes iaudare lu
deum in Sauctis ut in coena pro cibo: Ego g|ratias a|go pro universis.
Sic gjratias a|go tibi, quod creasti Ma|riam, Pet|rum, ut esset Apostolus.
Est praedicatio pro Sch[wermeris, non pro vobis. Uli Aualog|iam fidei uon
habent, irao fidem uon habent. Ideo irapossibile, ut scrip|turam interp|retari
poss|int, fic feien, loer fie hJOltcn. Ideo iste art|iculus servandus priucipalis is
prae omnibus, si uovi, quae fides, tum scrip[tura U)irb offen fte^en unb ftc^
1 nach fidem (l.) steht ibi tciiipus vt cuiifitearis vsij[ue ail lututein «/< '2 nach
jcill steht ©Ott Itjcib bnb finb bcfel^cn »p 3 nach anruffcn steht quia scriptum est sji
Laudate dominum in Sauctis eins sp r öjG habet über articulus 6 nach iu (1.)
steht lesuni sp 7 über ine niortuns steht passus cvucifixus sp S über quando steht
IBcnn lä) sj> il fie c aus ]iä) contra durchstr sp danach quia tantum est vnus Mediator
dei et lioniiuum 1. C. 1 Timo. 2. Et Rom 8 Sedet ad dextram et inteipellat pro nobis sp rh.
10 intelLlectuui '■ tu »erftanb sp 11 nach universis steht beneficiis dei sji 12 nach Ma[riani
steht vt esset mater tua sp 13 pro (1.) c in contra sj> nach vubis steht laicis sp
14 nach impossibile steht est sp 15 nach art|iculus steht Credo in Ihesum Christum filiuni
eius sp rh priucipalis über prae omnibus 16 nach omnibus steht für otten bittgen sp
si bis flehen unt über quae steht quid nach fides steht in Christum sit sj)
N] luaneam cum |)atre, uxore, Nisi cogaris j)ropter verbum relinquere. S)o
fl)ri($: @l)r ic^ ben Sapft Votji ann^emen unb \>a?j luortJ) laffen, feo to^l ic^
cf)e üater, mutter unb leben laffen. To reljmet fiel}. Ita Papistae dicuut:
*i. 150, 1 'Laudate dominum in wanctis eins', ergo invocandi sancti? Respoudeo: 20
tides proponit solum Christum mediatorem et passum ]>ro me. Noii proponit
mihi sanctum intercessorem. 2)rol bic^ ml)t beljuem l)el)ligen cl)ven. Vis
docere: vide, ut consenciat fidei. (|§ 9{el}mpt \\ä) iiid)t: 3ln G^riftum gleuben
«Hörn. 12, 11 unb f)et)ltgcn anruffen. Scquitur ille textus: 'Qui domino inservitis', ah'ter
intelligen(hini est: '^^ mi)l Unfern t)ergot loben l;n ^et)ligen sicut in aliis 25
creaturis. '^6) bang bl]r, {)ergot, öor all beljn lüolt^at, quod creasti matrem
hanc et illum sanctum, quod creasti solera, u.Korem et liberos meos. Ita
hie locus exponendns est secuudum analogiam fidei. Hanc non noverunt
7Ä Kelinquere patrem et matrem jc. quando conueniat ro r 2ii Laudatt' dominum
iu sanctis eius ro r 27 über hanc steht tuam ro
■•Jir. m \l\ jiiminrl. 107
KI vciiiu'ii mit belli glaulH'ii. Mfu papj.-tac vi \wd\>,ni>üMM fiiib itvnrfo uum
gliaubeu gcfaUeti i. e. lucr ba fol bie fci^nfft bnrgeben, coj>,|itet, nt maiieat
(•Ulli fiele, faic nidjt lueitcr, nun djcat, iiiiod s||)iri(ns s|aiidu.s ei (liX|erit,
(|ii(ul api>a|ruerit, vidciit, bos gilt m^t'3. Si (ial)|nel c colo, tlicit Paulus, »m. 1.8
s et (lare vellet doct rinain, quae nou euni tide reimet, 'Anathenia'. Scd \\tA
si habent somniuni, diicunt: ^d) f)nb ben gcift, gefielt, ba loiifcfjt bei" 2 euffcl
leinen [)inbevn bvan.' Num s|piritum ^janetum cdiitemuesV AUirlj um6,
bleibe l)nn beni iKegifter.''^ Si aflers lueiiifagiing, vide, ut cuui (ide. Si uoii,
die: ba§ l)at bev 2|euffel gepi'ebiget, s[piritus s|auctus dicit se hoc revelare,
>" ba» fi($ reimet cum fide. S)a-5 gl)ct cuc^ an, baS, Unc tnir gciftilicfjcrt follen
tl)Un, vt ()uisi|ue suae funetiouis luartc et ipiod i^euiper veliuuis liou, ad
(]Uod vocati et possuuuis tacere, et econtra.
:i i. e. c tu SniTiina sp ä nach tide stellt ®r «p narli locitcv utehl bfitn fit^ä mit
bcm staillien reimet sy/ rh 4 nach appairuerlt steht ei nji nach viderit ntchl euiii sji
nichts c in \M)l sp •") nacli tiJe «tcht fi^ 67) nach. Aiiu|tlieiiia steht sit s^) 0 si
c in cum sp über .suiniiiuiu steht tvatim sj) dazu vel visionein viderunt sp rh bell geift
c in ein gcifttidö sp nach gefielt steht gcfc^en sp 7 nach contemnes steht 3a fat ^in mit
beim geift sp 8 nach fide steht fid^ reime sp 10 über n\ä) steht üieicn sp nach fpücn
steht uteijfigcn JU sp 11 nach liüc stellt lacere sp 12 nach vocati steht sunius sp
nach ecuutra steht Sic et vus quis(j[ue in sua vocatione faciat quod ei a deo inandatuni sp
') Thiele Nr. 206. Unten Z. Jl. -) Tu dieser Form nicht bei Wander: fehlt bei
Thiele.
N] Anapaptistae, ideo uihil possuut cxponere pure. Ideo tarn diligenter
expono seniper, ut indies, ut solain fidem in Christum praedieetis, umtiia
15 secuuduui illius regidam exponatis. Si non observaveritis, 2)o lüljrbt fi(^
eljn folc^ bencn t)ebcn noc^ e>^n§ t)tlic^en inolgcfaüen. 6'3 ge'^ort met)er jlt
bem articEel iustificacionis quam audire vorbum, sed illi firmitcr tidlierere et
omnia iuxta fidei regulam permanere. @tb l)f)m nic^t öil t)0l)i5 ge^ftes,
uoli gloriari somnia, visiones, sed respiee ad tidem. Eciara si augelus
L'o Gabriel adveuiret doceus contra analogiam fidei, non crederem illiim. Noli
gloriari tuum spiritum et visiones. ;^d) Irmfc^ ben Ijtiibern an bet}n gcl)ft.
Sßte er ftc§ nicf)t rel)met m^t bem glauben, tune sathau est autor illius, non
deus. Haec igitur coucio sit dicta praedicatoribus, ut siio officio diligenter
studeaiit et omnia secundum fidei analogiam suaiii. i5el)t uic^t la^ linb faul
25 \)n bem, ba» ^r t^un folt. iaft untertuegen, quod ad nos non pertinet.
2)ofC3h) '^ilff un§ ®ot.
13 Anapaptistae durchstr ro darüber Papiste ru IHJl'J (Sib bis suinnia .anl ro
■JOiüum (3l^) -1 iDufc^ er(j zu V)\x\ä)i ro Alte speculaciones et uisiones fugiendae ro r
iß unten am Seitenrande ^leht Tota scriptura secundum analogiam fidei est exponenda ro r
108 '4U'^'''9't" ^f* ^nljvc-; 1'>:J1.
11. 22. Saiiuat 1531.
R] Doiiiinicii 3.
»niHi.Mff. In lioc Kumiigelio liahfimis diio ext'mi)l:i vd 2 Uninbei'tliat , (juae
doiuiuiKs .statim fecit jxjst .sermoncm in monlc, Jn cjuihu.s indicatur tides
cum sua natura, quia est bcv (Jiliangelieu eittS , cjuac non docet opera, quae
lacere dcliemus, sed de fide. äßii" joltcn biUic^ iu liac arte gclert f)etffcn, ^^i "■
non Magistri. Sed est, ut dixi, ea ars, quam onnii.s am elften lernet unb
am Uicniilften tan. I'ropter eos, qui uou uorunt, dicam. Ego tantum acci-
li|iam haä eine munber]h3ercf , uempe hoc exemplum, quod dominus laudat
OTfliiii. s, 10 diceus: 'Non inveui.' Indicatur, (piod centurio fuit gontilis, qui neu fuit
in magna .suuctitatc, in qua Ii<rae|liticus pupulu:^, non fuit circuuKnsus, non i«
■servavit legem, quia d|oniinus opponit ei Israel, q. d. si f|ides fol JU finben
fein, certe in Israel deb|ebat inveniri, et tameu eam 'uou iuveni'. Nou est
opus disputatiouis, au M|aria et Apostoli. Christus loquitnr de toto populo
Israel: ad hunc venio, ba§ fol mid) annef)men et non facit, et gentilis venit
7 ^nn ba§ finftcvni§ fjinauS' <p r 4 opera ;; in de opei-ilms sp Oj? quam Ois
fnn iint 7 nach clicani steht de fide Ceiitiirionis sj) TjS nach accip iiim steht tractaii-
duin «;< y nach inveiii steht taiitain fidem sp Centurio sj) r 10 niagnii c in ea sp
Centurio gentilis sp r 11 über Israel q. d. steht Non invcnl in Israel sp U über
eam steht ibi sp Non inueni tantani fidem je. sp r IS nach Apostoli steht uuu liabuerint
lantani fidcni s/i 14 nach hunc steht populuni sp
') Matth. S, IJ. Ob Luther mir Ws dahin den Text verlas?
N] DOMINICA TERCIA POST EPIPHANIE. «
OTnit*. 8, iH. 'Cum descendisset de monte, secutae sunt eum turbae multac'
Duo exempla et niiracula post praedicacionem in monte habentur, in
«juibus nobis natura tidei describitur. (5§ ift bei' (^uangelien eljnS, quod
non opera, sed fidem praedicat. Nam omues sunuis in illa doctrina discipuli,
(juanquam omnes fere volumus esse magistri. äß^v funnen» oXl'm tüol. Ego ao
autera semper haue doctrinam ]>raedico. Primo sumamus fidem Ceuturionis,
quam Christus laudat. Ille fuit gentilis, nou in sancto populo Israel, non
moit^. 8, 10 fuit circumcisus neque sub lege. Quia |)er antithesin opponit ei 'IsraeT.
Q. d. 3Bo gloube ,^ni finben Inere, ßo folbe man t)(in l)n ^vftocl finben. Hie
J.5/76' ro Matliei Oitj"" ru r 7.s' Vide Concionera Mjartiiii supra hoc Euangelion
.Vnno 35 in Litera T ' '21 Laudatur fides Ceuturionis ro r
') Diese Prediijt stellt in dem Bürerschen Nachschrifienband der Jenaer Unicersitäts-
liibtiothtl- Bos. q. 24^ B1. H»—12<^. N meint aber, wie 'in Litera T' zfitil, eine andere, jetzt
lerschoUcne Nachschrift.
'Hx. 1 1 [•>■>. 3nimnvl. 109
R) Unb tl)Ut5, Siciit Iohai)[iie>; dixit 1. cii})[itc: 'In -iia.' Non difit, (|ii()(l neiuoSoö i. n
fiierit, qui eum credideiit, ut statim sc exponit. Totns pop[ulus, qui habnit
proinissioncm unb folt P^viftum anii[)Ciucii unb tf)uts nic^t. Caft uii§ auä)
mit 3uief)en. Hoc Eniangelimu ioiib uii-^ anä) ticffen. Ad|agium: ^t nc()ev
■■> 3toin, je ergev (J^rift.' Ubi Euangelium, il)i contemnitur. @§ fi^ct mxä)
an, qiiod in principatihus, ubi Eiiangt'liiim iion ust, bcgii'icici" (?f)viften finb K.
Nos sunuis ut Rustici jc. cum proponutur, frustra, uon ouraiiuis. (Y.j luivb
unl nic^t fauer, nemo bnrff bvubev tüogen l\iib unb gut, possum quotidic
acquirere. Ideo sinimus praedicari, cantari, lucvbcil gleic^ iPoI. I<!e" timeu-
10 dum, boö un§ bi§ )üort aud) ein mal treffen, biiä (i'^viftuS uns and) toivb
f)oUen gegen ben alios, videlicet quosdam duos, qui iu carcere, qui iiab|uenmt
mag[nam fidem in comp|aratioue erga nos. (f§ ge^et JU ^off ubel JU el
alibi. Sßa§ fol man ba^u ttjun ? sumus ingrati et eoucuicanius maroa[nta!^
pedil)us, bac' icf) I)alte, quod niax[imanii)i porsecutio|num eine nnff erben fei)
1 nach sua slelu venit aji lolian. 1. sji r \1 nach qui (}.) gleht in nji nach
expouit »leht quotquot aufem sp (jui (2.) diirrhslr sji S Seiia ,i<luionitio sji r 4j!i Ql^c
ne^et 9?om ic ergev ß^vift sp r .7 naik Huangelium slKhl abuiidc liabetur sp (> aber
ticgiriget stellt id etiam docet experientia k. sp nach finb «teht benn ba nianS rcic^lid) t)at -ip rh
r/S üher cum his un§ steht hjeil luitg »m6 fonft pttbigon Imb nic^tg bafiit nemcii sp S nach
gut steht cogitamus «71 I' nach acquiren^ sirhl Euangelium »7) über sinimus ///■< gleid)
steht (njfcii toir§ imrr ^in gejivebigct hjerben si> nach tool steht nidjts be§ 6effer iioc5 fterdfi-v
im glauöcn sjt JO nach mal steht Wevbe sp nach treffen a(f/i< liegni tilii ciicientur in
teneb[ras extLeriias «;) 10ll2 ba§ C?.^ bin nos "n/ 7/ quosdam c «us aliquos /.9 iioc/«
alibi steht im gonljcn (anb sp marga'ritas -über cunculcainus 9(n)e sp r 14 üher qiio<l
mnx[iniarum stellt bcv gtoften «yy nach peisecutioiuum stellt Euangelii sp S^ai bev (iebc
Won bo§ 3u icncr jcit gefogt ncntlid^ Bor 20 iaren, loa§ »oiirbc er i^t Wot fagen? v' »'
') 3c ncl)er 9iom, je ergev ß^rift njl unten Z. i;i; iVander :i, 1714 Nr. Ji: 30 "n()or
iRoiii, je böffcr (Fbriften; Nr. 23: 3c neljer 3iom, jc erger Sc^nlcf.
N] 1:. gencraliter loquitur Christus de Israel, uou ])ulat inatvem et apostoios, sed dicit :
3n fel)nem ooltf ^froel folbe man \)n ft)tiben. 3^cn ha^ öotö h)a§ fceruffen,
habuit promissiones, tarnen non eredidit, 516 lüol etlid)e unb rtienig giclutteii.
Stber ba§ (v-uangcUon luljrt un§ onri) treffen seeundum proverbitun:
jtje nef)r 9it)om, itje groffer fdjalct. Nam tauta est hie ingratitudo, ut extei'i
20 homiues sub thiniunide plus credant. Sumus sicut Rustici, loeu man fie
bittet, §0 pieket ijn ber douc^.' Ita nos, (piibus indies offertnr verbum, niiiil
estimacionis est, l)r tunnet? gar. Putenuis ergo ad nos dictum lioc,
Euaiigelion, S)a§ (5!^riftu§ mag fprecfien, Quod iu alieua regione homines
potfist invenire firma tide, bie er l)n unferni furftcntumb nid^t ftnbt. Tanta
7ö ifher gcnoraliter steht Occnpaci«) rn Nun inneni tantam tidem in Israel ro r
17 {htm) gletobten lf> Applicacio ad nostium seculum ro r 10 bic (Euan) 20 Wen (fie)
') Vgl. Thiele Nr. 26)1: oben Z. 7. f Üher bäuerliche Anmaßting spricht Lnther
lifter, ?. B. hesondi'rx Unsre An^ij. Bd. ;.s, lai ( l-',j:,). K DJ
1 1 0 5P\ebifiteii be§ ^atjxei 1531.
Kl sul) iiostro principatu. (5^riftllC' t)nt hai muffen Iciboit, cur nos nonV C*v
ijat 'itaä luort mit bctruBtem t)cr|en erniiy gevcbt; 'Non invoni.' SQßo ba?
(fiiangelium nirf)t tiin fomen faii, ba ()clt man§. Eoontra. Nostra con-
solatio sit, .|iu)(l scciiiitur, uicil fic bc« f(l|auticno ind)t l)abm InoUcn, follen
ftc bcn nid)t trtegcii. (ijratiae ag|antiir t't oranduB deus, iit nl)alt un§ 6el) 5
bcm Kiovt. ÜBenii iiidjt Uuiltcn lieb l)a6eii pioptei- geiftilit^en iiu|, tarnen
Wfnttij. s, 11 projiter coi-jiDralini. Idcn tiet, (|n(id 'luulti venient' 3C. bic llicflt ^sifvoel
t)ctffcn follcii K. ct. ii, (niil)us promittitiir et oifertiii-, foUen mit bcm Seuffel k.
Tciv ift ein evfd)|VOcflid) , iiikkI Ah|ra[liam. Istaac foHcn del) \)\)xm f|inbcvn
nid)t fi^en, sed fcontra, loilo mnn borf) fo lin'ben, ci? t)i(fft fein üerimanen, i«
fd)recfen, brauen. Hactenus .*at admoniti« unb bvntoen, qiiod d|ominii.'<
dicit: 'Non inveni.'
lam videbimus fidom illiiis, quam d|ouiiniis aileo veli|enit'i)ter laudat.
Inspice cor huius Centu[rionis Ijnn allen feinen umfcftenben. Talis humilita,«,
ut non niaior. Kon potest 1. iactare, quod sit bc§ gebluty patriarchjaruni, is
non est bc§ ftomS, ideo bavff ev bc§ nic()t Jounbfdjen. Et ut LuLcass seribit,
non tani audax, ut i]>se iret, sed pliaii[safi iliant suo in nomine, quibns
2 narh iiiveiii slc/il taleii) tideiu in Israel sjj rh 3 nach inan§ steht l)iin gvojjeu
c^even sp 0 nach SOcnn steht h)iv§ sj; T nach venient steht ab Oriente 3C. s/i MuUi
venient ab ic. sp fi nach Seuffct steht in baä ^ediic^ feur sp 9 nach er\ä)ixtäiiä) steht
Wort sp [unter (biltg sp)] quod dciLS obriiit uus inultis curi)oralib[us (lonis jiropter Euangc-
iuni sp r 10 nach ccoiitra steht cum iis sedebunt qui al) Oriente occidente venient 3C. sp
Nosti'o tempore sacerdotes erant pop[ulus dci veuieiite Euangeliu jc. S2> IS Fides Cen-
turionisspr 14 nach liumilitas sfe/(( est in ea sp l.'j nach msXot steht jiossit inveniri «;>
1. c in primum sp danach gloriari 6^) 16 Lue. YU.sjir IT pliari[saei diirchstr kji
darüber seniores Indeomm sji suo in c in in sui> sp
N] est impudeutia et ingratitudo et odia , ba5 el)n ^e^djeu fet), got toerbe un§
etlras laffen fel)en. Sunnnam et maximam j)ersecucionem Euangelion patitur
unter unferm furftcntnmb, nt me tedeat praedicacio. @§ )ti^I nidjt anber§ 20
feijn, h)l)r Inerben bie leutt)e nicf)t anberc' machen et i)ati Interim, (piousque
expleantur minae, ut filii regni eiieiautur. .öinteiiat^ \vm mauy gerne f)aben
lüolbe, folben h3l)r» nic^t befummen. Ego sepius vus adliortatus sum. ^x
foEet» erfaren. Venient alii, (|ui tliosauro cuangelii pocientur, vos damnemini.
Horrendum dictum, ba-5 ^faac, ^sdcob f ollen bei) l)ren cljgnen f^nbern as
nic^t ficjen. Extern! in oorum aula debent sedere. S)a§ lt)l)( man al|o
t)aben, Inljr muffcn-S erfaren. Consideremns fidei efficaciam, ex quo eam
Christus ita praedicat. Respicite cor et eins humiiitateni centnrionis. Non
audet gloriari se Tsraeleni. (^i ift nid)t be§ blutö unb ftam§, ba'S er fidf;
auf. 7,obruff ^et öerlaffen, sicut I>ucas scrihit cum nihil gloriatuni esse. &x Voeljf :'■"
18 Ingratitudo summa Euangelij pcrseqnueio ro r 2i expleantur ither (veniaiit)
Filij rcgni cücientur ro r •JS Nihil babet f'enturio in qun gloriari possit ro r
■ilx. 11 122. Saimar]. JH
H] aedificaverat lectoriiiii). Il)i luci-j cv iüd)t ,511 tl)lieii nlliim oims, dionitatoni.
qnia cor eins dicit: Ego sum gentilis, gg flcblilt liiiv iiicfjt ,]ll filicn in
mensa Abraliae. Et tamon f)cttc fciiu'li f lU'ctjt i^eviu' luilinb. Nihil pctit.
Tantmii propunit, niiiil pctit, qnia tiiiict, cS modjt l)l)m abgcfdjlngcu luevben.
5 Et tameu ein talis l^c'ljlltcO begir unb Dcvlougcn, ut totuni i)at('r noster et
psialtorium liic sit. Sic stat cor: iitinam sanarcs, (loininc Ibi virlos ein
riec^te, frf)Diip, gninblic^c bcmiit bev Chiffcrlid)cii f)cl)li(\fcit lialticn, ipiae uon
adest, bie iiiad;t ein 3er)(^|la9cn Ijcvlj, tiiiando (piis non «'utit, bnS er red;t
f)iit ,jui- gnnbcn, qnia hnina|niiin cor loil iseniper fuffcn niiff etloa«. 3c^ bin
in bennod) ctluaS: circnmoisu.s, filiiis Abiraliani. bii-J t'ntffllct bctn alle-?, Et o.«t
ei ein gil'offcv fto-j, blllbcr non inveiiit in cdidu snn fein fiinft, l)el)I. Ibi
nibil videt an l)t)m jelbcv nee «apientiam, b|oua 0|pera, et nihil aliud dicere
potest in corde sno (|naui: ^d) bin nickte-. 2^03 ntndjt (>f)iiften et ibi fides
fnn ftl)en in eorde et cog|itare: Is venit, ut iuvet, est iiiisericors. Suani
15 nic^tideit videt bllVC^ unb b|Urd) et tamen in ea videt Christum. 3)ai jol
fein, ut prin.s ad-sit cor hinnile et tum in ea nic^tigficit non las foEen
dominum, Sed die: Ego nnJoirbig, sed tu ceontra. Das f)eift bcnn: ' Bene- «1 u?, n
placitum est domino' jc. bai- tvW ex f)abcn, fpiod homo ein jcrfd) lagen etBi. m, 10
tamen öor ^^m nic^t ucv^age.
1 über lectoi-iuiii ste/it scliulain sp narh (iignitateni xte/it iactare s/i t nihil pctit
durilistr »ji nacli \)fy\\ steht Dorn .fißvnt si> ä über liic sit ste/it (in eo oomprelien-
daiitni') sp über stat utelil ftc^ct sp darüber aö'ectum est ap nach cor steht eins ap nach
ilomine steht sernnni menni sji 10 nach ctma? steht bcr fo viel gi-tfian l)at sp nach itm
steht Centurioni "p 11 btiibcv c /" über iaä «p teiii c in irgcnb ein S2> 13 quam
über suo über tnac^t 6l)tiftcn steht ift ein rcditcr onfong ein (Sfttift ju tnerben sji 14 nach
cnglitare steht Tu quideni uiliil es nee qnidquam hahes Sed ";) vnr Snam steht Centnrio sp
16 über humile steht jerft^togen <p Cor Inimile sp r IS nach jerfc^ toBfn sieht cur f)o6c sj)
f)^. 147. .1/) »•
N] M fid) nic^t ^n rucmcn l)rgent eljneo lueido nbbei uevbinfts, sed gratuitae
misericordiae contidit, simplicitcr proponit neeessitatem servi sui. @r Ijclbto
babor, baä tjm mochte abgcii^lagen, Et tamen e.K corde orat. @s i[t üoU
pfaltev, ([uamvi.s .simpliciter oret, §o ift§ bod) Ijerc.^lid). Hie sincerissimam
humilitatem videtis, cjuia nuUa hie gloriacio, adest nccessitas. Ob er iPol
2'' tcljn eufferlic^en vnm !an !^alicn, boran cv fufjcn bavffte, super hoc nulluni
meritum et iusticia in corde habet ita, ut neqiie sapienciam, scienciam aut
sanctitatem videat, ita ut dicat: ^ä) Bl)n nichts. Haec est interna hnmilitas,
bog er ]pxtä): ^ä) toet)% aber el)nen, ber mic^ Uil)rtt anfe^en, 06 \ä) glel}d)
nichts i\}n. Hoc artis est, si in iila humilitate et tere desperacione non
vacillenius, sed in Christo coDforteraur. Summa: est 'cor contritum et^j. ,si, 19
humiliatura' deo placens. (fr tü^l, ba-J i(^ berad^tc tneline frnmfcl)t iinb nil)l
30
22 Ardentiss[iuia oratii) ro r f 2T Uuiuilitas Cenluriimis ro r 31 Cor contritntn ro r
|l-_> ^Urbi(\tcn bc-J 3(i()ro'} 15:-!1.
R] So U'cnii^ iiiiji'v ■'o.lhT ©jütt hatn'ii loil, ut siiiKTbiaiiui.<, luivci nou jc.
nt deiiperemuj'. Tn lüibbcv fiiib IUI lliiifrc doctoLres in scripitiira, i5|acra=
luentivev iiiib Scl)lüev[inev, bic lioffcvtigcii l)cilincn, <iui eciam norunt loqvii
isla verba: domimis ift t^ltig iinb faiiy rcbctl dominus per Arinm et
Scli|\ver[meros, et tamoii bonebcn ift ein folct)cr ftol^, ut ntd)t 311 a'flvunben ^
ift. Supcrbia inveiiitiir in piieila et socio. Sod ista superljia ift ein jcmerlirf).
Qui V|iilt siiperbirc, suporbiat in poesi, infdicina, (Janterel), scd l^ie fo iexüä)
ift ber Ijofjmnt k. dominus crgrunb« allein. Quando quis tantum biefe fad)
ein nini^it mit ben o[)t"eil, tunc facit ista res, (piam praesumimus, ex lijomine
diabolnm. 'l'nni fit index nbcv Icvc nnb leben. 9lber bev t)od}ft ginnb est, 10
f|uod indices sunt super doetrinam, nt JRiottengcifter. Ipsi soli tunnen redit
(cren, eeontra. Tie finb l)nn einen ftride gefallen, qui est diaboli. In quem
8atan e caelo. Sic facit ex scripitura fidei ein eitel luinia[nam sapientiain.
Cum iudicant, muffen fic anrieten rotten. Ideo non satis, ut d|ieat quis se
nosse. Si est vied)t fünft, Unrb ein erf erlagen I)er| ba Bei) fein. @in 's
f)offiertigev geift erfett» nl)mmerml)er, (piod Christus iuvet. Tantum ift ein
lofe gelneffc^e: (ifjriftnS ift ein f)eilanb, eitel fd)aum nnb geft.^ Nam nunquam
] >ideo non chircli'<l>- «p darüber jo Wenig luil cv ouii) sj^ .5 nach ftol^ steht im
^crljcn f)! 311 aber iiic^t 6' über .>iocio stebt iuuene sp über superbia steht in puella sj/
nach ein Kleht ctenbe sj) nach jemcttic^ steht siiperbia erga islara sj) 7jS jo bis ^o^mut
(• in ift bcr l^oc^tnut fo fcvlic^ baä bnfaglid^ ift sp SjO (juando bis o^ren durchstr sp dafür
Sfflcnn einev oHein mit o^rcn einnimpt ba§ ev fol bcmutig ein jerfd^Iagcn »nb gecngftct l)er^ I)al6en sj,
9 ista bis praesumimus durchstr sp darüber in bicfci: falfc^e Iriafin sp 12 nach econti-a steht
alii gat nid^t sp nach dialjoli steht laqueus sp Lapsus fanaticorum spirltauni Laqueus
di.aboli sp r 13 facit c in l'aciunt sp l:j nach no.ssc steht quod Clii-istiis lil)enter ^elffe
in omni periculo sp IT Natura liypocritarum sp r
') Sijnonymon :>i frf)niim, :iimnl ah Bild des Nichtigen BW fb. 4, 1 (J. Hälfte), 4174.
N] bo(^, bQ5 id) nid)t üercjage, sed liabeam occasionem oredendi. Haue artem
non possunt perciperc nostri deokoyoi, qui coniitcntur iani tidem salvare
hominem, 2)a§ fan ber teuffei tnol. 3(ber es ift mancherlei) ^offart, externa 20
superbia in forma et puk-liritudine, in artibus, fonbe ic^ nod) letjben, sed
.superbiam in verbo erga deum, baä ift unlel)blid). Nostri Tlieologi cum
venerint suis eogitacionibus in Euangelion, ^0 locrben fie ric^tcr uBer leerer
nnb le^re. Primo euim confidunt snae doctrinae, qui putant se soIos .sapere.
Lueifericumi est peccatum. Sßen el)ner ml)t ferner lt)cl)§t)el)t to^rt t\)v. a.".
rtc^ter unb leerer scriptume, hie iudicat: boc ideo placet, illud non placet.
9'lel)n, ift§ e^ne reii^te fünft, permanebit coram Euangelio, cum corde contrito
non .soUis sapiet. Impii damant: Christus est salvator, Redemptor jf. et
20 unten am Seitenraiide steht In noliLis (conl) dcsperare et in Christo confiilere artis
est ro 22 Superbia impiissima rn r 24 Ic^re (wetben) 2tt Presumptuosi scripturae
niagistri ro r
') Ein vom Nachxchieiher f/childeles Wort.
9{t. 11 [22. Sanuatl. 113
R] sensit, quid pjeccatiim, mors, all|e» ubcL Ideo loquitur de re ut caeeiis.*
Hoc videtur ex fructibus, nani cum iudicat, fit superbus, neibtft^, f)C)fig,
geizig. Initium pcccati a|)ostatare a deo, sed oniaiit se, quod odio
perscqinautur. 2)a-3 {)eift etil @iott(id)cr, 6f)rift|Iic^cv ,5orn, bei; nidfjt leiben
5 tan, (juod maluni. Ideo fiuiit sep|tics detcriores. l-'rius vidit se niin nosse.
lam titangelt tji^m itidjt» et (piicquid f'aciunt mali, ba§ tnu§ ben becfcl f)a6en,
()Uod sit bonuni. Cinando nialaiii doctiriuam defendo, est duplex peccatura,
(juando tandciu accedit odiuni, iuvidia et voco zclum, est 7 peccatnm, ex
quo fit peccatuni in sipiritum s|aiictnn), bcr nirf^t Icirf^tlitf) ju raten ift f)ie
10 anff erben, ^^'ixad foft ancf) ben gl|an6en, ut dixi. Sic 2 {}ofiart ift, quod
etiaui muffen ridjten ba-j (eben. \'era fidos est barmiljertig, bemntig. llic
homo non bifputirt, tna>3 anber leute red^t ober unrecf)t, non jnrnet, quod
dominum non suscipit Israel, sed habet alias cog|itationes. ^f^^lrf ift ba-S
finb, sed fein funbe ift bie grofte. Ideo post doct|rinam tnuffen fie auä)
1'' t)erleft|crer fein vitae. Quicquid hie focimus, loqiuimur, si eciam bouum,
1 nach caccus steht de coloie «/) 3 Iiiitiuin peccati apostatare a deo sp r 4 nach
perseq|uantur steht malum sj) !> über quod steht tooS Bofe ift np über se non nosse steht
quod Christus saluator sit, sensisse sp 6 nach l)^n: steht gar sp et c in sed sp 7 über
malani steht impiam sp S über 7 steht .«cptnplum s;) peccatum septupluni falsorum
Sanclonim laco. 1. sp r 9 peccatum in spirituni s[anclum sp r 10 über 2 steht a^ifc sp
II Vera fides jc. sp r VJ nach iinrc^t steht tt)un sp 13 nach dotninuni steht C'liristiiin sp
nach bo§ steht Iic6e sj) 14 nach finb steht qui habet deum sp nach sed steht pii
bomines sp 15 öerlcfticver c in Icftcrer sp nach loqiuimur steht doccmus sp über
bonum steht Optimum sp
') Loquitur de ro ut eaecu.^ zu ergänzen bon ber färbe tinten Z. J6ll7; rgl. Wander
1, 405 Nr. 103: @t rebet Wie ber 33(inbe üon ber gfnrbe.
N] tarnen non credunt, non sunt experti. Sie reben babon al§ ber blljnbe
bon ber färbe. Deinde iuciduat in superbiam, quae est iuicium peccati et
apostatare a deo. üinnia, quae ipsi faciunt, zelum dei appellant. Alios
hereticos clamant. 5(l§o luerbcn fie fiebenmal erger, qui ita superbi invadunt
20 iu fidem et scripturaiu, Sie bo lugen tül)ffcntlic^ mugen fc^muden. Omnem
irapietatem, odium, superbiam k. sub praetextu sanctitatis tegiint. £)a§ ift
peccatum septuplum et iu spiritum sanetum, ba nic^t jtu ^elffen ift. 3)a§
ift el)nc tugcnt ber ^offart, alios iudicare vokmt, fie founeng alleljne. Sie
anber ^offart, ut vitam indicent. Vera fides est misericors, potest connivere.
ih Pius et fides vera non disputat de alieua vita. (Sr fif)et nic^t, ba§ tjil
Buben utnb ben ^ern ß^riftunt gc'^en. Non sie putavit Israel esse pecca-
tores, sed credit illos esse filios dei. Ita hodie inipii faciunt, qui nou
17 forficr Id Hypocritica superbia ro r 20121 Sie bis tegunt unt ro 20 mugen
(fd^ul) 23 alios (praed) 24 Alienara uitam iudicantes ro r Vera bis connivere unt ro
25 über Sr steht Centurio ro 27 dei esse
Sut^eri aBer!e. XXXIV 8
114 ^Ptcbigtcn be« 3al)teS 1531.
R] i.ffot. i3,iff. Tnu?' itidjt gelten apiul Pap|istas, P|aiil[us 1. Cor. 13. vide totum c|ap[ut:
ä'. 3. n'tticnn id) mid) Ite§ gu ^Jultier trennen' 3C. lam dicit ch|aritatera maiorem.
P|aiilus f)at ,^H f^un mit benen, bic ba meinen, fic liatien ben gl]au6en unb
fd;icr ©ngelgungen. Sed sunt lii, qui P^uangelium angcnomcn et postea.
Postea indicat, quae cliaritas 3C. Siefe pxmät muffen bie Corin|thii aU s
get)at)t Ijafcen. Qualis fides esse potest. (juando non adest dilectio? ubi talis
catal[0j2;us, qui mimeratur, oportet ibi sit ho,s|pes diab|olus. Sed papistae
ftoffen fic^ bran. Ipse p.seudo.s[anctos greifft er an, ut appiareat, qiiod plus
trib|uerint cha[ritati quam fidei. Et ego facio et cogor. Si omuia faceres,
ut in Textu, et es folsus doctor, fo Biftu fctlfi^ im glauben, hoc est tediosum, id
quod eos sinit vivere, qui fo iDol boDon reben et melius et habent angel[icam
ling|uam et dant nimofen unb lieffen fid) tool baju berBornen unb f^un
biel K. 3l6er bie rechten ^^riftcn, biefe, lüenn fie fdion leren, oportet sint
niagistri propter officium, sed quando mecum sum, sum discipulus, Begcrt
nihil quam, ut aud|iant, fic^ lerne laffen unb tttetfen. Ideo ift t)£)m nid^t iac^\ i.-i
1 nach apud sieht Saciamentarios, Anabap[tistas sp 1. Cor. 13. sp r 2 nach
Brennen steht dilectionem autem rioii habeam sj> .9 ba iiher bic nach unb steht IjoBcn sp
4 nach postea steht deficiunt putantes tarnen se optime intelligere jc. sp 5 nach quae
steht sit sj) 7 quae c in qualis ibi sp S nach Ipse steht Paulus sp über greifft er
an steht bie fatfcftcn ficiligcn sp fides sine dilectione sj) r 9 nach trib|uerint steht dilec-
tioni sp nach cogor sieht facere sp 10 über in Textu stellt 1 Cor 1.3 sp 11 nach
quod sieht deus sp nach boBon steht ber facl)en sp nach melius steht quam pii doctores sp
pseudosanctorum natura sp r 14 6egert c in bcgcr sp non volunt videri et baberi
meliores et doctiores aliis !C. sp r 15 über quam bis lerne steht Uli contra sentiunt se
totum mundum posse docere sj)
') ift 5^m ni(f)t joc^ DWtb. 4, 2, 2199, wo zahlreiche weitere Belege aus Luther.
N] possunt non Wj-ttembergenses iudicare, ibi nulla est charitas et fides sicut
I. Slot. 13, iff. 1. Chor. 13. Si charitatem non habeam, nihil sum. Ibi recitavit totum fere
textum de eharitate, Ubi Paulus fulminat contra superbos et angelicae
linguae homines, bie ft(^ öil beuchten unb toarenS nt(^t. Si ex antithesi Ulis
opponit virtutes Charitatis q. d. 'Sßaü folbe öor glau6 bo fet)n, si Charitas 20
non adsit, bo gcorn, getjcj, ^onifc^e leut{)e bo fet)n, immo non fides, sed
sathan adest in hypocritis. Ita coactus est Paulus fulminare contra illorimi
superbiam, quasi videatur his verbis detrahere fidei et plus dare charitati.
2JI|o gef(^td^t§ hodie, quod adversarii nostri tarn speciosi sunt, ut linguas
haberent angelicas, et tarnen superbissimi. ©ie lonuenS alle§. Sed pii et 2.'i
sinceri sunt humiles, sunt quidem iudices ^re§ amptS fjalbeu, pro sua persona
semper audire et obedire volunt. @r '^at gnug 3h) fdjicEen, toie er glauBe
17 Locus epistole 1 Chor 13 de Charitate ro r 21 unten am tieitenrande steht
1 Chor 1.3 loci De charitate exposicio ro Superbia hypoeritica et euangelion et uitam ali-
ornra indicat ro 2fi Pij sunt humiles non nisi ex officio iudic.ant'ro r
Sit. 11 [22. aonuar]. 115
R] ut alios iiidicet, et tjüt gtuig jto fcf^affen, iit Christum oomprehendat.
2. quomodo alii vi%-ant. @r i\at fo btcl mit t)l)m felBer ju ydjaffcu, ut putet
alios beatos. se infeliccm, metitur suam infimiitatem fidoi erjra alioriim
firniitateni, laeticiam in spiritu, et is practicat artieuiuin re[u)is.si()uis p|eeca-
5 [toruni, qnando nos tantum seniel ridemus, offen f(|cifcf) ouff beit fre^tag.
Ibi nou e.<t art|iculus re[missionis p|eeeatorum. 8od man h)il öon iin§ tjaben
fein funbe. Xos suraus tarnen ii S|ancti, qni sub hoc aiticuio remis[,sionis
pec[catornm. Euangi^iium: peccata follen eucf) lierg|e6Len fein. Non sum ideo
damnatus, si non fo rein, ut velint mc .Pap|istae vel Scli|wermeri, Quia
10 habeo verbum, re|nii.s[sioncm pecca[toruni. Ipsoriini ]> cccatnm e.<t septnplnm.
sua mendacia fdjmucfen ftc verbo dei. Sie finb ber l^fiael 3C. Sed f)a6cn
^^r Befc^eibcn teil. Non invenit filios fidei, sed magistros, ideo in inferis
sedebunt. Vera fides ()Qt 2 ftucEe an fid), qtiod Ijcr3ltd)e, gviinblidjc bcmut
an \\ä), 2. quod timet, inspicit suuni p|pccatnni et linlDivb, ideo tiniet
1.=. dominum, mit bem 2. quod fidit Christo, erf)Clt er fitf), ut non desp;eret.
Ideo non est ftol^ in altera parte, ubi Satan est, et econtra. (fin ÜcrjagteS
1 nach .ilios steht, doctores sp 2 nach vivant uteht non solicltus est ä/i piorum
äoctorum natura yi r 6 est dnrchstr sp dafür valet apud liypocritas «/) toil c in Wollen «p
7 nach articulo steht comprehenduntur sp 8 nach Euangeliuin «tcht enim annnnciat lelum
nunciura sp 9 nach velint steht esse S2> -"^ Peccatum hypocritarura septuplum sp r
12 nach teil steht filii regni eiicientur in teneb^ras sp über filios steht discipulos sp Natura
fidei verae sp r 13 nach quod steht ein sp 14 über unwirb steht indignitatem sp
16 über altera parte steht propter b[ona opera, sanctitatem hu[manain sp über Satan steht
Weiffe «^ lejllG, 1 6in bis Christum unt
N] unb liBe. Ita non videt aliorum vitam. (fr ^at VXV\l feljnem leBen gnug jJt)
fd^iden, ut habeat remissionem peccatorum, bo'5 er beS anbern tüol tiorgifft.
Impii autem in uno minimo peccato pios condeinnant. Sie C)a6en feljucn
20 artidel remissionis peccatorum, mox offenduntur minima fragilitate, Nescientes
pios eonsistere et vivere sub remissione peccatorum. SBljr folben h)oI ba§
ntjmmcr tl)Un, sed non possumus. Ideo sumus sub remissione peccatorum.
Impii autem sunt sanctissimi, qui suas impietates possunt occultare praetextu.
S)ie 1)übt\\ l)rcn 6efc^el)bt. S)er f)cr finbct nic^t in illis fidem, ^onber er
25 finbet?' fie ^J^eljfter bc» gIou6cn§ unb Icbcns. Ergo hie videtis exemplum
hurailitatia i. e. tiraorem sui peccati. Secundo Misericordiam dei. (Sr faffet
ha^j Btlbe 6't)rtfti, ba§ er nidit öerjtoeljffle. Smnraa: non est superbus in
sua probitate, secundo non est desperans in Christo, et ita media via
incedit ad Christum, '^ä) ^ab m^t ml^r felfier gnug i\o f(f)offen, ut aliorum
ITjIS (Sr bis »orgifft unt ro IS Oorgifft <• ro aus borge'^t 19 pios c in alios ro
21 Pij uiuunt sub articulo remissionis peccatorum ro r 22 über non possumus steht quia
fragiles sumus ro 24 Impij iudices Euangelij et oporum ro r
8*
116 ^rebigten bti 3ol)te? 15:M,
K] j^ci'li gegen im felber, ein frolic^s propter Christum, bQ§ tft ber re(^te fides.
Hi postea sentiuiit, ([uod tidum non hab|eant, iit lib|enter veliut. Ideo non
sunt Icicijtficitig ju leven aiios, midtoininus 3U1 jubidm. Sic de vita, ben fic
^abeu mit l}{)nen felber luol ju t()un unb allein, sed vero ex officio cogiintur,
faciuut ea iiutiiilitate, ut cogiiteiit: §an§, nimb bid) bel^ ber nafen.^ Ego 5
argiKi aiiiini, qui decies melior, et tarnen non ut honio Christianus, sed ut
praedicator. Sic lohan^nes baptista. Sic ego non libenter facio, ut alios
doecara et alii libros nieos legant, cum sint doctiores jc. Sed ps|eudo-
doctores finb eitel gelorte, Sed finb bie r|cd^te ^ftieliten. Sed venient in
locum, ubi 3cen!Iappen. Ideo fottcn tnir un§ fjalten naä) bem @jem^)el '"
Centurionis, qui ein jerjctjlagen t)er^ l)üt et non sinit tiominuni ire in donium.
Ibi nulla dignitas. Is|raelita cogitasset: ^ä) lüil mid) bebenden, ob lä) ^l)n
§u tifd§ mit mir k.
1 fides Vera Seiuite doniiiio in timore et exultate ei cum Iremoie s^) r 4 ju über t^un
vero c in tarnen sp ex über officio nach coguntur sieht aliis seiuire docendo ap
a §an§ (t^u) 6 nach melior sieht me est sp tijT tarnen bis praedicator unt 0 über
liabeo steht arguo sp S über doctiores steht isti sj) danach ine sp 10 über .jeenüa^pen
steht beulen sp 13 nach mir steht laffe fi^en sp
') ^onl, nimb bic^ bei) bet tiojcn so auch Thiele Nr. 394 (= S. 358 unten); vgl. Wander
3, 949 Nr. 67 9(emb ein jebet fic^ felber belj ber SJQJen; rgl unten Z. 16.
N] obliviscar. ©ie ft)nbt nid^t genet)gt anbere jlr teeren obber jJd ftraffen nisi
coacti uecessitate. Ibi ex officio et charitate iioc faciunt. (Sie ftroffen e^nen is
anbern unb jci^en \iä) bie lue^l bet) ber nafeen.' Faciuut inviti, sieut loannes
invitus praedicavit, baptizavit Christum, ben er bcnnoc^ lie§ e^lt Iberer
blel)ben. Ita faciunt onmes pii, qui omuia in proxiraum inviti faciunt.
Svermerii autera currunt projjria sapieucia instigati. Hie vides in hoc
contritum cor, qui timet illius praesenciam in domo suo. Phariseus autem m
sanctissimus. fetten ftd§ noc^ beboc^t, au dignus Christus esset illoruni
hospicio, quem hie Centurio timet.
14 (34) ®is ^Ö P" Don sunt proni alifis iudicare rn r 19 sapiencia currunt
Inipii omnia süperbe sine timore agunt ro r
V jcttien fic^ bie toe^I bi\) ber nafeen igl. Wander 3, 9.'i-J Nr. nö 3üd) bi^ felb? bei)
bev najen (so auch S. 964 Nr. 414; ähnlich Nr. 413. 415. 416.
9lt. 12 [22. 3ommt]. 117
12. 22. ganuQr 1531.
^i^^rcbif)t ntn 3. Sonntag nac^ ($^i;)()aniä, nad)mitt(if)$.
R] A PRANDIÜ.
Hodjierna Epistola: '^ollt tuä) nic^t felbs für fing.' Aud|i.stis9iüm. is, n
ante 8 dies^, quoniodo P|aii[liis eos instruit, qui Chrüstiani sunt, has fic ftc^
foßcn iifien l}nn giuten luerdEen. Prins adnmnnit eop, qui l)nn ftcnbcn, snam
•■' voca|t[ioneni follen tuavteil. 'Si (juis proplietat' 3C. In quo coniprelienditiRöui. 12, 7
bie (Smpter, quae sunt iiiter Christianos, 3]leimQnung, ut Capel|lanus et pastor, ». 8
postea, qui biencn ut diacoui, ut .«impliciter 311 lob unb b|ien[t deo unb ben
armen C^fjriften jUt bcffierung. »Si qni.s habet regimen super liis bonis,
vid|eat, ne dispereat bonum.
10 Post ista officia tompi n untev bie gemein et indicat, qui vivendum,
bo§ ift auä) ein ftud. S)ie ß^riftcn follen ftd^ alle fampt ba für lauten, sive
sint in officio sive prixati. Qnale hoc vitium, boö fic^ einer felb« für flug
2 Rom 12 ip r 4 über cjui bis suam steht h)ic bie fo bev gemeine furftefien «7*
.5 foHen über iDotlen nach quo «/eÄ< textii sj> 6 grmanet ietnanb, fo hiaite er be§ ermanenS,
©ibt iemonb JC. sp r 7 über diacoui stellt toften^emi sp nach simplicitcr steht alle?
gefc^e^e sp ju bis deo <■ in deo 3U tob unb bienft «y 8 über Si quis habet stellt SJegitt
iemanb !C. sp nach boiiis steht quae confeiuntur in vsus pauperum sp 0 ne Ms bomini
c in vt bona recte distribuant K. sp 10 qui c in quomodo «p 1. Rottet euc^ nid^t fell)§
fuT ftug sp r
■) Oben S. 99.
N] DOM. III. 'Ne .sitis arrogantes apud vosmetipsos' jc. 9iom.12.17
Frustuu huius epistolae et capiti.s supra audisti,s, quod est parenesis
15 iustificatis per fideni. Primo exViortatur bic ftenbc, ut (piilibet iu.ste suae
vocacioni inserviat, sicut ordine supra potes videre. (fr 6cgrel)fft bie 6mpter,
quae in Christianisnium pertinent, Seren, unterineljfen, S>orftet)en sicut, qui
pnblico viscui praesunt. Sie foEen siTiiplices fet)n, non suum quaerere, sed
alioruni. Ita qui i'cgere volunt, ut faciat summa cura. 9(1^0 fl)nbt bie
20 empter unter ben (J{)riften auffer bcm geljftlic^en regiment. ÜJlon mu§ lelot^e
^aben, qui docendo, emdiendo k. praesint. Deindc liaberaus officia priva-
tarum personarum ut liic.
'Ne sitis arrogantes.' Hoc ad omnes pertinet Christianos. Quäle fflöm. 12, i?
est hoc vicium 'Arrogantia'? @§ ift C^n fc^enbtlic^ lafter, si quis nimiuni
a.i sapit et praecipne in verbn. Hoc sit Studium Clwistiani, nt nihil novit
13 ro Rom 12 ro r 10 Öuninia buius capitis quenibliet adboitaii ad officium
sue uocacionis ro r 19 über summa cuia steht forgfclbig ro 23 Anogancia ro r
35 Christus crucifixus sapiencia et gloriacio C'hristianorum ro r
118 ^'tebigteu bei ^aijxei 15:fl.
R) l)clt'? Hoiiio []([)) ici)v aud) gciurt', praesertim in his rebus , <|ii;ie baS
ßiiangcltiim tiftrcffcn. C;hri,stianus fol nt(^t§ tuiffeu 311 rljumcii quam
Christum lesum, ut P|aulu.s dicit, ba Iictte cincv ein lelicn brau.- Cum
i.Sot. 2, i.2eram vobiscum, nihil sciebam nisi jc. Et hoc verbum poiiit contra tluglet,
i.Ror. 3, isqui post eins diseessum .sap[iebant. Qui v|ult sapere, stultus fiat et loquitur s
pütentib[us verbis contra istam !(iigf)|ett, bei" ftc^ ein igltcfjer öcrmiffet. Et
postea se ponit exemplum met. Num vidistis me sapiientem? Xiliil seivi.
iBie gljet'j bcnn nu ju, quod post tempus meae abitionis tot Hugler regnet?^
Quando is art|iculus guriffen de Christo, tune folgen eitel tlügeler unb bie
mnffen gebientfen einer fiic t)in an§, fein eigen »oeife tiafien nnb gntbiincfel, •"
i. sot. 1, 12 unb feiner ift ber befte. Sie invenit: (juidam est Cephae, alius voljuit
Sac|ramentum Iiabere, alius uon. S)a t)at ber S^euffel 3U. Sic incipit, ba§
1. TOoit3,5er itn§ fing mocfie. Sic fieng er an mit 3lbnm unb @Ua: quando ederitis,
oculi vestri aper|ientur et sapietis ut deus ipse. jDa§ !uub er nic^t leiben.
1 nach Hodie sieht in Euangelio proximo de Centiirione sp nach praesertim steht
ba§ fic nidöt fing feien sp 2 über raunten quam etehl 1. Cor. 2. Gal 6 sp 3 nach einer
steht an ben Worten sp 314 über Cum eram steht 1. Cor. 2. sp 4 nach nisi steht lesum
Christum crucifLixum sji 5 nach diseessum steht volebant sj) sap erg zu sapere sj)
danach plus quam Paulus sp über stultus steht 1. Cor. 3. sp 6 nach termiffet steht ju
Mafien sp 7 über met steht fct6§ sp nach soivi steht nisi I. C. crucifixum sp S regnet
c in geregnet i^at sp 9 über jutiffen steJit an ben fernen sp nach Christo steht quod is
nobis factus sit a deo sapientia, iusticia !C. sp rh 10 nach au§ steht ber onber bort ^tnauS
6in ieber jnu§ sp 11 feiner c in fein gutbundfet sp quidara est durchstr sp dafür apud
Corinthios, ba§ einer ftJrod^ ^ä) 6in sp> nach Cephae steht Alius voluit ein WeiS ffobm, alius
non 1 Cor 7 sp 12 nach ju steht t^un sp 13 ®Ba c in §eua sp nach ederitis stellt
inquit de arbore scientiae boni et mali s/i Gn. 3. sp> r 14 nach leiben steht vt ex arbore
commissa ederent sp)
*) V<ß. oben S. 113, 11 ff. ^) bo !^ctte einer ein Ic^cn bran rgl. in den Nachträgen.
') regnet BWtb. 8,547, wo zahlreiche weitere Belege aus Luther. [Vgl. Unsre Ausg. 10\ 235,4
narren geregnet tmd Nachtr. 10^,513. K.B.] *
N] loqui nisi de Christo crucifixo. S)orau lt)l)rbt er feljn Icfienlang pi ftubiren. is
Hocque est fulmen contra ambiciosos flugling sicut alibi ad Chorin[thios:
1. fior. 3, 18 Qui vult esse sapiens, sit stultus. Christus non venit ad nos in eminentia
sermonis. Ego nihil uovi nisi Christum praedicare Crucifixum. S)a§ ift all
met)n !unft. Unde tot fuerunt inter vos sapientes unb üugling? Haec
arabicio oritur ex saturitate verbi. äßen man ba§ aufgetcrnet fjat, mox 20
iucidimus in opiuiones proprias: cuilibet sua placet, et inde fiunt sectae, sicut
i.Sot.i,i2Chorinthiis contigit. Ille erat Pauli, ille Cephae, ille voluerat uxorem
ducere, ille non, ille illo vesti[mento, alter alio, Ille ita sacramenta accipiebat^
alter male seuciebat de resurreccione. Ita eciam ambicione decepta est
1. üKofe 3, 5 Eva a sathana: 6^, toen t)r ben ap^jel effet, ^0 tnerbet l)r flug tnerben. 3(a -i^
fie luolbe aud^ !lug fe^n. Hanc sapienciam omnes nos iam sentiraus. Sicut
l'J metin (crofft) 21 Secte Chorintbiorum ro r
9Jr. 12 (22. aanuat]. 119
R] Ideo couöulo, ut edatis. S)a§ foft bie 6t)a et cog|itat: .Si ca arbor bie ait
nn ftc^, iit hojinines. Quid effecerit, sentimus omnes. Hoc agit Satan, ut
iioii sinat J^iuaiiircliiui), ut 1. pracdicctur. 1. ul)i E|uangelium invulgahatur,
lam fe[)et einer hac\ ein aiibcv jcnc§. Hk- tjreifft bapitismum, Saciramcntuui
5 et omnes fte^eu auff tji)x eigen !Iug|l}eit. Mc" inquit P|aulus: .^uttet euä)
für einer eigen flltg|l)eit. Si vultis sapei-c, i^apitc in verho de Ciu'isto Iiesu,
qui est crucifjixus. Qui est e.xtia lioe verbum et Christum, mag fd)cinen,
toie ^0^ er Jnil, nihil est, sed ein anfang aller Stotterel).
Papa in omuibus suis doef|riuis l)at bes artjüeff' üevgcffcn. Hiuc
10 venerunt omnes 9{otten. Qui ex ea navi occidit ', ber mujjt 9totten Qnrirf)tcn.
Monach[i, j)arfnffer et prebiger über unfer firaioen.'-^ Postea unus ordo fol
ßici) fecten. Postea quot eapita, tot seusus^ itnb iBeife. Sic postea laici.
2)ai {)Qt man all§ öergeffen. Si amittimus huue art|iculum, tum rtirb ein
1 mich eUiitis sieht de arb[ore scientiae boiii et mali tum eritis sicut ilii, scieutes
bonum et malum sji nach arbor steht ^ot sj> 2 nach hojmines steht Elug ma^e sp
nach Quid steht Satan sp nach scntiiiiiis steht nos sp nach umnes stellt Adao filii s/>
3 Eiuangelium bis iuvulgabatui- e in puritatom Kuangelü. (Stftliiiö äicng baä GuangLcIion ju »nfet
jeit fein an sp 4 fc^et c in penge sp nach bap tismum steht 011, alius sp 7 nach mag
steht flug 3j> S nach »Dil steht fo iftä bod) nid^tä anbctä btnn sp nihil est sed durchstr sp
9 über doctjrinis steht Iraditionib^us sp nach be§ steht ^eu6t sp 10 omnes c in oHertct) sp
über cecidit steht feEct sp 11 nach )3rcbigcv steht finb tinein? gcttjcfen sp V> nach fetten
steht Ijabcn sp nach laici steht finb auc^ jertrcnul gcroeft sp
•) Qui ex ea navi cecidit unten Z. W. *) Diese Worte beziehen sich uuf die cun
den Fra>i:isk(mern rerteidit/te, von den Dominikanern hekämpjie Lehre von der unheßcckten
Empfängnis Maria. ') quot eapita, tot sensus vgl Wander 2, 1519 Nr. 471 2öie bil
föpffe, fo tiit finne; ähnlich a. a. 0. Nr. 297 So mnndjct flopff, fo mondjcr ©inn und
Nr. 303 ©0 tiöt Poppen, fo tibi ©innen.
N] hodie primo Euangelion omnibus commune sensit. Nunc oriuntur sectae,
15 quilibet sua opinione hanc conimunem doctrinara resarcire vult. lilo bap-
tismum, ille Euchaiistiam vult melioreni reddere. Ideo Paulus cavere vult
ab aiTogacione, quae est fons et origo omnium sectarum. Hoc bene
possumus amplificare.
Unde papatus et omnes errores, opiniones ortae sunt, nisi ex
20 ambicione".' 2lße, bie au§ bifeem fc^iff ' iüUm, illi in opiniones cecideruut.
Quaelibet secta alteram excellere voluit. <Bp manc^ fecte, ^0 manä) flofter,
@30 manc§ mond§, %o tnand^e reHigion. Nani multi ordines quiuarie erant
17118 vult (2.) bis Hoc unt ro 1 Arrugancia 2 Saturitas uerbi 3 Secte ro r
20 unten am Seitenrande steht Contra arroganciain quae est niater omnium sectarum ro
22 Papistice secte infinite ro r
') D. h. des gemeinsamen Glaubens (cgi. comuiunem doctrinam, oben Z. l.ij, da »le
sich ron ihrer ambicio, ihrei- vermeintlichen Klugheit und ihrem VorwiU, verführen lassen
(S. 118,13. 25; 119,5.6.16; 120,1.17). Das Bild des Schi/f'es war durch Brnnts Narren-
schiff sdir geläufig geworden, vgl. auch Geilers l'rediglsammluwj Navicula penitentiae,
mehrfach ins Deutsche übersetzt s. B. als 'Schiff des Heils' etc. [K. D.]
120 5Ptebigtcn bc§ 3n^re§ 1531.
R] tglid^cv in fein Hugiljeit geraten JC. Ideo monet P|aulus: Noli cog|itare,
r|iian(io E|uangLeliiim aud|is et es Christianus, quod omnino non hab|eas
defectum, et q|uidquid tunc cog|ites, fei) 6{)l'iftli(^, sie putantes non popse
errare. Tu, inquit P|auliis, Christum agnovisti, ft()e bicf) für bir felber für,
cog|ita, quod non lueruni rccfjt unb t^^rtftlic^ fet), quod tibi iucidit. s
Monaeh|us putat esse fein fein, si in paviniento donnit JC. Non norunt
monachi aliud p|eccatum quam carnalia, illa !lug|{)eit non sentitur. Tu
habes 2 flugjfjeit: eine bon bir feI6§, quae tibi innata, Altera, quae est
verbuni de Christo T|esn. Coejita, (piod in cjorde t|Uo nic^t eitel Cif)riftu§ ift.
Ideo fil)e biet} fnr fnr bic^ felBer, trntuie'beinen gebjanden unb nnboc^t nid^t ">
et ne cog|ites: iä) meinä Hon £)erljen gut unb bnntf m\äj gut fein. Si
!Iug|f)eit fompt ex vjestro eorde, tret fte mit fuffen, fjaltiet eurf) an bie anber.
Post tideni quisque caveat für feiner giroffen, I)eiUgen anbact)t, bunctel et
qLuicquid splendet. Ubi hoc perdidieisti, fo fomc, tum aliquid dabimus
malus, ut monach[i. i*
iRom. 12, 17 'Sßergeltet.' ©as ift nu ein anber§. <Bolt nic^t ftug fein, folt auä)
1 nach geraten steht önb ettoaS fonberlic^? fuvnenien sp 2 über quod steht boä bu sp
3 sie putantes durchstr sp darüber et aniplius posse c in possis sp i vor \\ijt steht
5iu sp 5 merum durchstr sp darüber atlcS tautet sjj 6 über in pavimento steht auff bet
erben «y» 6/7 über Non bis pjeccatum steht 5)}ond^c Wiffen Bon feiner anbern jiinbe sp 7 nach
quam steht illa sp nach carnalia steht libidiuem ic. sj) sentitur c in sentit ratio sjj
S über 2 sieht jWcicrte^ sp Sie ttug^cit ift her »etnunfft nevBotgen sp r 9 nach cog|ita
steht nunc sp 10 nach Viä) (l.) steht h)ot sjj 12 vor tret steht fo sp nach anbet steht
flugfieit de qua Paulus Non indicaui me scire aliquod nisi I. C. crucifixum 1. Cor. 2. sp rh
13 nach eareat steht sibi sp ISJM et bis splendet durchstr sp darüber Unb fut aUetn ba§
bo gteiffet sj) 14 über dabimus sieht auffgeten sjt 15 ut monach[i durchstr sp 16 2. tiev=
geltet nic^t ti6fe§ mit bofem sp r vor ©olt steht 3r sj)
N] separat!. §utte biä) bor meljfter tlugling, ben bto t)n bem Bufen tregft, bcr
Betreuget btd^. Ita hodie multi sunt, qui postquam per fidem Christum
agnoverint, putant se nihil nisi quod Christi sit, iudicare, sentire. His
respondet Paulus: Esto, quod Christum agnoveris, sed cave te bor el)gen so
bungM unb ^unf^e^-' Hugting, ber Qtte§ Inil 6£)riftli(^ f)et)ffen, bo l^ntte bii^
bor. Ita Papatus est plenus ambicione. Sie !tugt)el)t !an tnan nid)t merden
sicut crassa peccata, sed errant variis opinionibus et sectis, nunquam
senciemus. Ergo bu habes jlnue !lug^el)tten : Propriam et Verbi. §uttc bic^
bor belincr !Ing!el)t, 3;ratn bcl)nen gebantfen unb anbotet nid^t. £a§ bitf) 2;,
be^ne gute me^nung nic^t Betrugen, sed obedite verbo, tret elnr !lugf)el)t
ntl)t fuffen unb !^albet bon ber, bie in .liiefu C^^rtfto, ber lnl)rbt btc^ nic^t
berfuren. .f>utte bic^ bor bem alten Slbam unb bor beljnem fcfjonen buncfel.
Seme bas bor au§, tunc aliam doctrinam habebis de obediencia parentum.
Si hoc perfeceris, §0 tooüen Inljr bl)r nid^t gle[u6en. .'o
sHBin 12, 17 '33orgeItet nimanbt bofe§ ml)t Bofem.' Solt ni(^t 6o^e fetjn,
17 iufen (Ulj) Sunder flugling ru r M Ne fidamus nostre sapiencie ro r
9lr. 12 [22. 3anuQtl. 121
R] nic^t 661, aorntg fein, folt nic()t b[o§ utitb 6|oje§ t^un, iiicf)t luibbeifd;Ia()cit,
()ui reperciitit. ®a§ ift QUd^ Christiana virtus, sed ein clenbe. Pjaiilus toil
ein Christianiin) ]um jtl fclicn omniiini imi)i()niin, bn§ mirf) bcv l)n§ maul
fc^loljc' H". i't 1101) rotalianduni, «cd erontra. Xü \t\) bcr 31enf|el ein (il)rift^,
5 dicit papa, viiii vi repellere sinunt iura. Nos loquimur de Christianis, qui
deb|ent maiiim fcrre et non iteriim. Qnaoro eos. iii)i siiit. Hoo intelligeuduni,
quod dicit C'liristianis. P|aiiliis non ift ein ^Jtcdjtfprec^cr nee fuvft. Set
2!ej;t fol nic^t "^in gtjen, ut dieam ad Princi|)eni, ut non nialiim. Si malus
male agit, (jcngc in nn ben gnlgen. 3}a§ t)cift nirf)t ein djriftlid) ).)erfon.
10 Nam Christianus et princeps finb jtüeierlic^. ("^ralo ift ein f|vaU). 8i est
raater, habet duas personas. Et tameu tua uxor neu habet potestatem super
vieini liberos nee eeontra. Est enira quidem frait, sed non mater. @in
frort ift ein perfon be§ leiplic^en 6ilbe§ "^alBen, i)ostea est propter maritum.
Idee non dieere potest: volo hunc accipere, quia habet. Postea potest esse
1 vor jornig steht noä) sp vor jolt steht Jfr /•// 2 über reperciitit steht ift ön=
rciJ^t sp ein ctenbe <■ in rar.i sp 3 bn§ c in SJßcnn -yj 4 nnch ic[)tof)C steht ober fonft
icleibigct, fot idj nic^t luiber fcfjta^en sp nach eeontra steht ba§ 65fe mit gutem »"Ocrloinben
fflom 12 sp 5 Villi vi repellere sinunt iura sjj r 6 über iteruni steht inlerre sp nach
intelligeniluin steht esse sji <S 7inch non steht raalo sj) nach raalum steht rependat sp
vor Si steht Seil sj) 9 nach agit steht fo sj> lljl'J Et bis mater durchstr sp dafür
®ai fte ein fro» ift, %a\. fie ber^atb nid^t geltjott rsbn bcS 5(od5bQrn tinber obcv gefinb, bcnn fie
ift nii!6t ir nmtcr ober frah) sp 131122, 1 postea bis mater durchstr sp 13 nach est steht
(ein onbcr pcrjon) v' '■< nach potest steht (3(^) sp über hunc accipere steht äu nton
t)a6en sp nach habet steht (maritum) sp
') l)n? moiil fcf|(üt)e lyl. Unsre Ausg. Bd. W^, 509 su S. 84, 17. ^) SDa fe^ bet
leuffel ein gfjrift ebciiao Unsre .\usg. Bd. 33, 0.50, 24; vgl. a.a.O. S. 677 zu 8.111,34.
Unten Z. ITjlS.
Ni I.'. nid^t tüibev fc^ta^en. Haec est eciam virtus Christiana, ober el)ne fc^enb=
lidje, elenbe tugcnt, quod debemus omninm iiiinriis expositi esse unb foüen
uns nic^t tueren, ßonber ijm gelt barcjlr tljnn. So fet) bcr teuffei eljn
ß^rifte, dicit Papa. Sed vim vi pellere iura sinunt? ©(^lec^t tni(i§ e^ner,
fo fc^Ialjc ic() l)n rtiber. 3Bo filcliBt bifer S^ert? Hoc autem intelligatis de
20 Christianis, non üon Sßeltli(^en. S)er te);t ge^ortt nic^t ad Magistratum, ber
fol t)m ftraffen. Nam duplex est persona: Magistratus et privata persona.
Sicut etjn fratü ift eljne fratr, Juo fie eljne mutter ift, ^o ift fie eijne anbere
perfon, seilicet es super filios tuos magistratus. Ita eontingere potest, quod
una persona quinque personas potest habere. Mulier potest esse uxor.
25 Mater materfamilias in ancillam. ©ie frnh) t)at nic^t über el)ne anber
15 (Sed) Haec 16 Christiani uon debent uindicare ro r 22 onbere (mutter)
Discernende sunt persone ^ ', y ro r 24 potest (1.) (esse) Viius liomo niultas liabet
r
personas ro r 25 anbet über magbt
122 ^prebigten beä Sa^te^ 1531.
R) niater et doiuina erga aocillam. Si aucillae ilicit alia aliquid, noii facit.
Ideo Christianus , quando ge^et in persona Christiaui, non fol cr bo§ mit
Böfcin jalcn. Sed über bie perfon, bo? etit fuvft ein (l()rift ift, i\at l)I)iTt
@,ott über ba-ä Oeffolljcit, ut suntcs puniat. Ita ad pareutes dicit. ('hristianus
non fcrit pneros, sed ber oater unb nuittcv, quia deus l)at ^n§ auff gelegt, »
nt piiernm ftvnffcii. X\5 ift gcrcbt unter ben pcrfonen, <|ni C^briftcn t)ciffcn,
btijj man nidjt Qufftjcbe niagiistratuni. 3^ein 5iac^6ar unb bu feib ij 6I)riften,
ba §|an§ nid^t§ über 5)}eter, qnia sunt gleich, non index. Da ffrid^ ]o: Si
vicinns niaUim tibi faoit, fott nic^t boä mit bofem, qnia bu Ijnft fein nä)t
über in. Si vert) est index, tnue ftrüfft er bic^, non nt Christianus, sed ut lo
iudex. Si illa ancilla servit hac in domo, illa, ambae sunt pares, f^ut eine
bcr anbern leib, finb ]\vo gleicfie megbe, fratti, feine bat !cin recfjt über bie
anber. Sic non malum nialo repensanduni, \o ferne iä) 6[)riften bin. Ita
ut excipiantur status et ofBcia. @c^|tDermer mengen ^nn ein onber h)elt|li(^
unb 6^riftl|ic^ regiment. @§ ift ein fc^toer leben umb ein ß^jriftlic^ leben, 1=
1 nach mater sieht '^axnaä) tan fie aucö ein muter fein sp nach Si steht ein onber
fraW praecipit xp dicit alia durchsti- sp nach facit steht quia non est domina sua s^)
3 jalcn erg zu Bejaten darüber Bergetten sp 4 nach paientes stelU deus sj> über Chri-
stianus steht Ser G^rift xji 5 über ferit pueros steht verberat IjaWet fteu))et sj> 6 über
puerum steht Ephe 6. sp über unter steht Bon sj> S nach Spetcr steht ju gebieten ^ot sj>
nach non steht est sp nach iude.'c stelä vterq[ue sji 9 tibi c in mihi sp nach fott
steht i^ sj> Bo§ erg zu Bofel sp nach 6o(cm steht Bergelten sj) 10 nach iudex steht et
causa ad eum delata sp 11 nach illa steht in alia sp 12 nach onbern steht ein sp
finb durchstr sp darüber finbS sp fralB durchstr sp 13 repensandum durihstr sp dar-
über reddendum sp nach iä) steht ein sp 14 vor ©d§|tt)cmter steht S)ic sp 15 nach
regiment steht jc. sp
N] magbt jJr gebitten aut alienos liberos educare, ai fie gle^c^ et)ne fratn
fei). Ita Princeps super haue personam, qua Christianus ift, aliam habet
personam. Ita vir, si pater est, ber ift cljn Dater, ber l^euptä fljnbt, ber @brift
fiehJts nid^t. Nam hoc opus non facit eum Christianum, sed hoc est opus
patris. Ergo disceruendae sunt persouae. @l)nc ^eid bie anbern nid}t auff. 20
Ita duo vicini simid morantes sunt äquales, fljubt bet)be Gfjriftcn, bie füllen
fid^ nic^t rtiber el)nanber legen, sed sunt Christiani, bo mu§ eljner bem
anbern binen unb Iel)ben. Si autem alter vicinus est index, ille debet
alternm punire. Ita Materfiimilias potest suam ancillam corrigere, ßljne
anbere mod^t f)at fie nic^t jln ftraffcn, quia sunt equales. 3lI|o muffen bie 35
nad)barn fetjn recbt ^rtfammen, ßonber foKen Iel)ben öon el)nanber unb ni(^t
eljnanber fc^elten. Ita Vir snpra nxorem. Uxor supra familiam habet
imperium. Ita eciam disceruendae sunt in politia. Sßeltlid^ regiment ift
gefecjt jur ftraffe, 6£)riftltc^ regiment est factum ad Misericordiam. Quomodo
/« Pater castigat filios, nou Christianus ru r Jl (finbt) sunt (totber) bie
Vicini ro r 23 Iudex ro r 2öftT Sllgo bis uxorem unt ro
9ir. 12 [22. 3(inuav|. 123
RJ quid faciendum. ba man flurfjt, nacfjrebct ctccöntra nun ,'c. Nt-l viciims ftilt
adhuc gan», ut mtmdiis plemis ncquitia , (|iiid faciendum? Si altera est
Clu-istiaiia, altera nou ])ia, leibe bcn fifjabcn Hon lif)V, vel si uou vuit, videat,
ne sc viiuiicct, sed dioat niarito, iudici, pnnei|)i. Si princeps adver|saretur
5 E[uangelio, s^i nie caperet, eombureret, |oI§ leiben unb tnac^en laffen, loaS
er tüil, doiicc deus K. Si v|nlt o6er!eit mir f)clffcn, bene. ^a, fo ift§ jcf;)oer
Cliristiauum e^se, freili^. Nos exp|ectanius aiiaiii vptani, qiiod in cor
hominis K. Ideo foUen loir un§ bes ntt^t onnl^emcn, ([uod malis nos
afHciunt. Nos iiabemus iucundi.s|simas prorais|.siones, brob effcn QUUg iiie et
lu postea c|tcrnam v|itam, quae non potest Begreiffen tüerben. C^uid ergo, si
tantiiliini }>ateris? orato pro eo et benefac, forte oouvertes cum, ut infra. SHiiin. 12, ii
3laä) ber toelt unb fteifd^ ift Christiana vita intolerabilis, ba§ einer bei fol
fi|en al§ auff einem freien pla|: ipsi ledunt, rident, ul>i nobis omnia mala
; nach man sieht nul aj> nach f(uc§t aie.ht «Oct nji nach non steht retUlenduiii
malum pio iy; vel diirchstr s/) darüber Iteiii sp 2 über aclliuc steht baju sj) über ut
niumUis plemis steht Tjun, Wie benn bie loett s/i 8 uon (1.) über p!a 4 über a(lvei-[saretui-
sirht liostls est sji ö K ery zu Enangelii sp nach unb steht in s/; 6 nach deus steht
brein fc^c sp r nach bene steht si non, coinmitte sp 7 vor ftei(i(^ steht 3a sp nach
V|itani steht de qua Esa 64 Et Paul: 1. Cor (4.) 2. sp nach quod steht oculus nou vidit nee
auris audivit nee sp S nach hominis steht nou ascendit s/) vor malis steht mali sp
i) nach proinis siones steht Primnm querite reg[num Dei et liaec oninin adii[cientur. lu tem-
pore faniis srituralmntur !c. Dniiiiuus dabit paiiem artum Esa 30 §unget§ fotten Wir nic^t
fterücn, (onbetn t)tob§ gnug ()ie ^a6en sp rh 6rob bis hie durchsir sp 11 nach eo steht
qui te ledit sp nach benefac steht ei sp forte c in fortassis sp llll2 über ut infra.
9lad^ steht Si esurierit ininiicus tuus ciba sp 12 nach fleijc^ steht ju teeren s/i 13 nach
pla% steht bnb fol ^iä) Don icberman lafjen jWacfen Et nach ledunt steht nos sp
N] faciani? si vicinus a viciuo molestatur, debet illud ferre vicinus? Res])ondeo:
15 Sie mu^ ben fc^aben leljben. Si ipsa ferre noluerit, ©30 xeä)e fte fti^ ni(^t,
§onber fctgeS bem manne, si maritus voluerit eam defendere, dicat Magistratui.
Ita Christiani debent esse expositi omnium iniuriae et ferre unb ntdjt bat)Or
fluchen, sed tarnen illi nou eousentire, iDljr foEen§ nid)t 6t)Et(^en. Dura res
est, sed magna et iucundissima vita sequetur. SBet)l ba§ ^0 grt)| unb
20 ^erli(^ ift, ba§ VDt)r inarten in futurum, ergo illa secularia mala ferimus, fte
ItjerbenS un« nicfjt aüe-j n()cmen. 2ßl)r luerben nic^t [junger fteröen. Sßotten
iDljr baö groffe jufunfftige gut fiaben, feremus haec parva. Soor ift, bas
gfjrifttidj (eben ift fc^lncfier nocf) ber Itielt, bas mid) et)n iber mog pingcn,
tote er to^I, sed respectu futurorum nihil est. äßen bie Dbriclel)t bofse ift,
25 non vult me defendere et impii multi sunt instigatores, SjO fpril^: Über,
toa§ "^aftu mt)r genommen, ^0 bto mt)r eljn gan§ genommen? Vellem te
18 tarnen bis 6l)Kic^cn unt ro 22 ftC^* üifficile est ferre iniuiiani alterius quia
maiora expectamus ro r 25 instigatores unsicher
124 ?!tebigten be§ Sn^reä 1531.
R] inflignnt. iSed nos itenmi rideimis. '^ä) Jüolt, iiaS: bu eilt fonig Don @aEia,
fü offt bto mir ein cS ftiÜft, quid mihi aufen-e potes? ^ä) i^a'b glcidjtool f)te
bagcgen mein narung l)ie nuff erben et illic vitam aeternam. Si etiam aperte
quis non insidiatur, tanicn tliclifdj, occulto 3C. Christianus fol bie gan§,
fne, et)re nidjtS adjten gegen beme fc^a^ in celis, ut d[icat: ^sä) Bin ^u gut 5
bapt, hav iä) mic^ mit bir nmb ein-3 tred ' ]and. ©olt^en I)imelifdi;en mut
fol ein t^firift \)abm, sed nos vid|emus nuff ein gon», el}, A fo gennug''^, bog
inebber (St)riftu§, gnab, tjimel 6e^ un§ bleiben. Ideo audimus et nihil pro-
ficimus, ideo sequitur, bn§ einer bem anbern fdjaben ttiut. Sßenn er bir btel
nimpt: ben ro|, pu^, citer. Q[uifqnid hahes hie in terris, t[t eitel unflat, »o
umb '^unbert taufient gulben foltu beinen glauben nicf}t laffen.
iHöm.12,17 'SSeöleift cucf) bcr erbortieit'. S)a§ britte ftüde. ®q§ erbo^lcit
1 über infligunt sieht iiit'eruiit sji nach nos steht C'hristiani Sj> nach lideiiuis steht
eos et cogltamus «/> über pon ©aHia steht in gtandEveic^ Wereft s^> :; nach gteif^luot steht
fo gering fic aud^ ift sj, 4 quis c in jiUquis sp jc. c m wie e§ in ber Söelt pflegt ju
jugel^en sp 5 nach f(5olj steht ben er sp nach celis steht ^at sp ut r in ba§ er sj>
6 ein§ c in ein j^j )mc/i trcil steht fol «y* jand erj .-;» jonilcn s^) r nos vidi^emus
diirchstr sj' dafür Wir finb fo flenbe Ceute, bo§ Wir sp nach gan§ steht ^un sp ^ durchstr sp
gcnnug <• in gcnoW -7' danaih gcbanden fjaöen sp 8 et durchstr sj) dafür quidein Euaiige-
lium sed sp 9 ideo sequitur durchstr sp dafür Sa^er folget benn sp rh nach bir stelä
bcnn sp 10 nach nimj)t steht nimfit er bir sp vor Qtuicquid steht Nam sji nach unflot
steht bredf sp II nach gulben steht Willen .</' i2 (Se)tileiffet euc§ ber e^rborfeit gegen
ieberman sp rh
') um6 eins trecf unten Z. 18. 2i. Vgl. die Zusammenstelhiny in ünm'er Ausg.
Bd. 10^,513 III S. 234,13. ^) fo gennug = gesteigertes genug zur Bezeichnung eines
hofieren Grades, vgl DWUi. 4, 1,3499 Ni: öc.
N] regnum adeptum esse, ^oä) Voirftu mt)r bo mt)t ba§ etrige leben nii^t
nemen. Ita evacuanda est natura, nt deinceps possimus mala ferre. 2Bl)r
foHen ctjnen trocjigen mut faffen et illum contemnere. ©er ^jolrer ^ot mtii^
umb ij t^: vellem, quod ij f£ esset. Ille me criminatus est: ^34 toolbe, ba§
er ber frombfte toer. Siber, ta§ bid^ umb et)uer foltfien ^jartetfen, divitias
.«cilicet umb e^n f)anbt tiol bregt nicf)t erc,5urnen. Ttn bift ^'m t)od) geborn.'
Sicut nos hie obliviseiranr propter ununi uummuni cnangelii et dei unb
beben an 3h) jantfen, jerrnen, redten, bentfen nit^t an ben grojjen fi^acj.
Es Christiauus: non rependunt nialum nialo. Ciber, er bot bir et)nen grinbt,
ipeljc^el obber breg!. Quia quieqnid in hoc mundo habes, nihil est. 8a^
bl)r nid)t ben etnigen fi^acj unb honam conscienoiam adimere.
iHom. 12, 17 '5lel)ft eud) ber 6rbarfel)t.' ^ä) fol mic^ ijalbm uod^ ben fl)tten
ber leutl^e, ßrbarlii^ gef(et)bet, 6ffen, trinken. Summa: h)a« bie leutbe
14 Vide quomodo Christiani debeant terra iuiurias ro r 17J18 {a.% bis gebotn unt ro
19 dei obliuiscinnir sj) 22123 Coß bis adimere unt ro
')T2to bift äto l)0(^ gcbont rgl. in den Nachträgen.
*Jir. 12 12-2. 3amiQr]. 125
K] ift bei) ben leuten, bo» fot id) fjalten, e-ö jci) fkibunc^, effen, trincfen, fcuffcn,
öerficuffen. ©rbievlicf), lonö bei) beu leuten nb\at, ba-i fol.
Sed Mouacli[i unb S(f)|loevmer, bic I)aben perpetiio ben 2|euffcl bei) fid),
ut fa|ciai)t (juid fonbcrlicf) y. Hi vcnio ad Iiul|eos, (|tiod apiid cos erbiliiid),
i apiid 'Piuioas, fol id) bei) inen t)alten. 2ßen \mx fc^on bo» QÜcr erbevlic^ft
madjen k. ba§ ift norrloevcf, man fol fid) l)alten noc^ be» lanbe« fitten.
Noli diicerc: ^s(^ bin aufflcfonbcvt, fol nid)t bvuntcr fein, Inily nnberö mad)en.
Ideo foUen lüiv mit ben cl)efad}en t)a(tcii, luie e-J lanb^j fitt unb vedjt ift.
Non ut Sc^ilDcrmer, (pii d|iciiut se libems. äßol ift§ iBov, lüaö t)cimlid)
10 gcfd)ef)en lonti-a Cesart-m, ba folt man bcv confcieul) raten, aliwiui fol man
fel)cn, roa3 erboiiid) fei), in effen, t;rinctcn unb allerlei), ut uon detis scau-
dalum. Nam quisqiie vult facere, loa§ l)!^m toolgcfclt , (Sott gebe, B'S erger
alios sive non. (J.^riften^eit lefft bic^ bleiben Dater, muter, mag|istratum k.
Ideo faciat quis(j[ue, loa» juc^tig, iDol anftebet.
1 nach ^tt) steht mit sp 2 nach ben sieht fel6cn «yi nach ni\ax steht ift </)
nach fol steht mit oui^ ertot fein «/' "* 1"''' " "' etmoä «/> nacli Iuc!]eus steht vtar
exemplo quo Paulus vsus est sp rh nach etBovIic^ steht vel ep 5 mir errj zu lnir§ sp
ba§ c in auffä sp (i IC. c in jo ip ba§ chn-chstr sp ift enj zu ift§ sp dannrh boc^
nur ein tinberfpiel sp 7 vur fol steht 3ct| "P i'o»" loil§ "le/it 3c& s/* '^ ««'■/' tuir sieht
c§ «/( GftEJacfien sp r 10 Ces.irem durchstr s/j darüber ift cuiitra iura sp II r<ir in
«(eA< au(äö ayj «a'A oflerlet) s<eA< eitfettic^en fachen sp detis c in ileinus sj> Vi Sljriften-
^eit durchstr sp dafür bol fottcn ßtjriften mcibcn vel non sunt Cliristiani. Sio§ ©uangelium sp
14 nach n)0§ steht bit sp nach jüd^tig sieht ift »iib im «;)
N] 1.1 crbarlid) bitten, bas fol ic^ ouc^ ml)tte bitten. Valeant Monachi, qui solum
se estimaut dignos, oninia spernunt alieua, glel)C^ alö fie5 ollet)ne loeren.
Summa : si inter Tiircas vel ludeos fueris, f o e§ Grbarlic^ ift, feo bilbe§ ml)t.
9Jtou fol fic^ (Srbarlic^ unb fittig noc^'j lanbey fitten t)anbeln. ^tu6) bic^
ntc^t über bte felben, Duc^ wen blu glebd; unter bem iurden bift. Ergo
■iü Nupciac, Matrimonia bie foUen gel)alten Inerben, sicnt Cesar et lege.s imperant.
2ßen lüas triber bie gelüiffen t)eimlic^ gefd)id)t, bo mu§ man bifpcnfiren in
lapsu homini.«. Sonft communiter foEen lDl)r effen, trinken, tanCijen fel)n
gut^tig noc^ lanbe« fitten unb foUen un« nidjt Bouberlic^e frel)bel)t unter=
totnbeil, sicut plerique gloriantur Cliristiani et volunt abrogare eommunes
2.1 leges. Chrlstiauus non abrogat parent&s, condieiones K. @r left el}n iberman
fe^n, tote er beruffen ift bor ber itelt.
19 vAfc (bic^) 3Jtan fol fi^ noii^§ tanblffltten falben ro r 25 C'hristi.iua libcitas
non abrogat externa» condieiones ro r
12Q 'iprebigten be3 3nl)xc? 1531.
13. 29. Sonuar 1531.
'i^>rcbi9t am 4, Sonntag nod) G^ji^f)antä.
E) Dominica 4. Euangelion Matth. 8.
OTnttb. 8, 23fi. In h|oc E|uangelio videniiis, quod non propo;nitur, quid fhciendum,
non docet prae;cepta vel opcra, sed cin§ biom ^o!^en aftiidcl, quem semper
tractamiis, bic cinfcl|tige fünft, quam totus nnindiii? ]o tool tan. Et hie
indicatur ein redjte art et natuv beS glQu6|en§ et natura Euangelii et persona s
Cliri.sti describitur, deinde fjructus, qui sequitiir post fidem et teiitationem.
Ita quod eilt troft jl-olicfier ift pro art|icu]o, qui dicitur fides. Vide 1. quo-
modo iis gf)et, qui praedicant de Enaugelio vel fide. 5{)riftu§ tritt in§
f(f)iff et discjipuli. Ubi non. iftS fttl|I, non est toettev, fd), einet sol, ba§ meer
ift freunbjlii^ an3ufe^cn. Sed quando conscenderunt, luivb ber tjimel finfter lo
et tempiestas unb bie anbern fcfjiff greifft ber teinb nii^t fo 6alb an. Ideo
disoe ex Ejuangelio, ut quando Christus ascendit iu navim. fo gtiet§
2ui. luiitalb an, quando non, fo est mare tranquillum 3C. Christus alibi: 'Cum
i nach propolnitur steht nobis s]> ikcieiidum c in facere debeamus sp 3 nach sei
steht est ber Suangeüen sp 4 tractamus durchsir sj? dafür treiben »nb at§ bai ^^uitftuä
ß^riftlid^er tere x^umen sp nach tan steht exceptis sanctis sp ö Natura fidei sp r
6 post diiri-hstr sp 7 über txoft steht 2 sp über frolic^et steht 1 sp 7j8 quomodo
iis r in Itiie eä benen sp 9 non (1.) c in conscendit sp nach ift§ steht fein sp 10 über
freunbili(^ steht ftilt sp 11 nach et steht oritur sp 12 nach E|uangelio steht Wie c§ fic^
anlcfjt, wenn bie lete »om glauten auff ben })lan Jompt sp rh ut durchsir sp dafür
Significat enim sp gfietä c in gf|ct bo§ BngtudE sp IS quaudo nnn. fo c In Sol non
lucet, non sp
N] DOMINICA QUARTA POST EPIPHANIE.
OTnttii. 8,23'Et cum esset ingressus navim, sequuti sunt eum disoipuli [sui.' 15
3n bifem 6uangeIio fe()en h)t)r, haS^ un& fte^tig rtirbt öorgetialtcn, h)a§
tt)l)r foöen t£)un. Fidem, non opera praedicat, ®en glauben, ben alle leut^e
JdoI !f)unnen. Hie autem verum opus et natura fidei describitur. Deinde
friictus fidei post tentacionem. 6§ ift el)n troftIi(^ ©retnfjel. 6rftlic^ n^emen
tot)r öor un§ bo§ tnort, Inie e§ ß^rifto unb ben prcbigcrn gef)en fol. Primo 20
ingredientibus naN-ini nuUa tempestas adest. Söen a'6er (St)riftu3 unb fetjnen
^inc^n tretten, tune venit tempestas. Aliae omnes non ita sunt ve.Katae.
Discamus ergo dicere: SBen (5^riftu§ in§ f(^ifflein trit, tune venit tempestas,
auMi,22äßen er nic^t brt)n ift, §0 ifts ft^L Sße^e aber ben ftt)Uen. Nam cum
14115 ro Mathei 8 ro r 20121 h)ie bis fot über Prirao bis navim 23124 fBm bis
fUt unt ro Nauicula Christi non potest carere terapestatib[us ro r
Ult. 13 [29. Januar). 127
R) fortis armatus' jc. ber 6ricf)t l)^n. Et iibi(|[iif' in Euangelio: tibi Cliristus
facit mira|cula, fo U)irb ber Sjeufcl erft xcd)t vel pha|risaei vol bic Biofen
buBen. Christus ipse dicit: 'aS'on veni', 'swl siladinm', iioii ^jiio man fid) wnttfi. lo, 34
übet bie !iOpffe f)auet, sed pater contra filiuni, bas fc^|loerb luil icf) anridjteu,
■'• boS ift nu fo Ötel gejagt:' Si vis Christianus esse et sequi hunc d|oniiiiun)
et cum eo in navim tretten, para cor tuum: si in navem venis, fo gfiet bei'
tütnb geh)i§. Sic Eccle|si[asticu.s: 'fili accedens ad scrvitutem' unb vufte btC^Sir. 2. i
(]. d. ba liorftus, tnilt ®:ott btencn, far f)iii, l)at'3 g|ute tage k. Si vere vis
Christianus, ftet)c in timore, Qb bie »ücHen über bid), ob ba§ mt)er toU unb
I" toriic^t toerben unb tninb, furdjtc bid) für (i)ott, geb|cnd umb l)T)r3 ^ornje
lüill,cn nid)t§ gelaffcn nod) anigefangen .'c.
Si vis Christianus esse, fo geVuart ininb unb m^er, ba§ fie tucrben
ungeftinn anrichten unb »Duft 3ngel)cn et iioc Adagium füren contra bie
gifft,tgen ^JJJeuler, qui Euangclion blas pli[cniant : üorbin InavS fein ftill, t)ol
15 auff, i^t gie^etS fo fc^enblic^ JU, ift telDCr jeit, utinam postea jc. Contra
1 nach arniatus steht custodit atriiim in paop sunt Cum autem fbrtior eo vonerit et
vicerit eum , aufert spolia eins Luc 1 1 sp ber triebt ^^n durchslr sp Luc. 1 1 . sp r
2 nach xt^t steht äornig ■</) nach vel (I.) steht excitat contra eum sp plia errj zu pharLseos sp
3 nach veni steht mittere pacem sp nach non steht talc gkdiuni sp nach fic^ steht
mit sp 4 nach pater steht insurget sp Vnni mittere gladium sp r G si in navem c In
fo ittlb bu inl fc^iff sp 7 nach gcroi§ steht on sji nach Ecele'si[asticus steht 2. sp über
unb rufte steht sta in timore sp lesus Syr: 2 cap. sp r 8 for t)in ()atl diirrhslr sp duriiher
para to, »eiäci^c bid^ sp 9 nach Christianus steht esse sp bic^ c in ba§ Sdjiff fil)laf)cn sp
10 »erben c in Wirb sp nach ttinb steht iroufen sp nach bid^ steht n\ä)t sp für Sott
durchstr sp 13 nach \ini> stellt Itjexbc «/) nach et steht tcmc «/) J4 nach hlasiphlemant
steht dicentes sp nach ftiE steht unb alle? sji 7.5 nach ouff steht baju Irot feil sp
über tettier steht Irieg sp Euangelio imputat mundus omnia mala sp r
Nl fortis aruiatus forciorem videt, %o luuttet ber Seuffel aICercrft re(^t per sua
merabra. Non enini venit mittere pacem, sed gladium. 5lid^t e^n foI(^ fdjluerbt.uinttfi. 10,34
ba§ fie fi($ mt)t über bie !op 'Ratten, sed ut separet filium a patre. Ergo
si vis esse Christianus et intrare liane navim, ©30 rufte bli), ba§ bft)
20 ungetritter t)aft. Ita admonet Ecclesiasticus 2. 630 rufte bic^ nt^t gote§ iStc. 2, 1
ttiortf) q. d. 3Biltu et)n ßfjriften fet)n, feo ftclje Ijn gotcs furcht q. d. Noli
timere tempestates mundi. 211^0 beug: umb Ijrej jcoruS toillcn nid^tö getl)an
nod^ gelaffen, sed solum deum timere. Die ergo: SBer Tnl)t ßl^rifto Ijnc'
fc^iff§ tribt, expcrietur varias afflicciones.
25 Est occupacio his blasphemis, qui dicunt: Antea pacificum scculum
fuit. Nunc nihil nisi intranquillitas et fames jc. Ulis responde: §aftu nid^t
gebort, bto nar, SBen 6^riftu§ in§ fc^iff trit, tunc sequitur tempestas?
18 Gladium (a) misit Christus rn r ä5 über occupacin steht Responsio Respousiu
contra blasphemantes Euangelion ro r
128 ^Uebigteit beg 3af)te« 1531.
Rl hoc: Xum non audisti, quaiulo Christus as|ceiideret, quod veutus? Nou est
iam nova res. ludei fiierimt öcrbriefjlic^ t)oIcE et magistratus d|ieentes jc.
Ta |tc in ?(egt)piten inareii, ois occi(l|el)aiittir pueri et duplieati labjores,
ba id;i'jen et volt'ibant bic fvombften fiiibcv fein, ut saltem lil)eraret. Ubi
v|eueruDt iu desertiiin, dbliti, quod Rex (>ccid|isset pueros unb bie menner
tion luettiievin gefcfjlaiicn, sed record|abantnr oilarum, ftauBten lier au§, quod
boui l)Qttcn gcfjaBt, et obliti malorum et vol|ebaut redire in Aeg|yptum, bfl
gegen hab|ebant Manna de celo, ba§ 'mar mcf|t§ gegen ben ollas, ex quo
fiinbcn maff)cn <iüinis oeneris eibos, fuppen, gvu|(en. Inspic|iebant, ba« nic^t
granat üpfel, fet)gen lüütfifen 3C. Vos eduxistis in nomine diab|oli, et tarnen
habjuerunt Manna. Sa? tft patientia divina, homo non posset feri'e. Sie
i|t t)eüofc 'JJleuIcr: q|uicquid mali facit Euangeiiuni, teluvung K. Sed in
Papatu si dixisseut, Num voluixsent potius pati confes|sionem conscientiarum
an annuam charitatem, libentissime K. Iam obliti hnius. Tantum videmus,
1 hoc durchstr ap dafür lias impioruiii voces die ap Num diirchstr s^j quando
c in quum ap nach as|Cen(leret steht in nauim sp nach veiitus steht flauit et tempestas
orta sp 2 nach fueruut steht ein s]) magistratus bis K. c in ire §euttteute dicentes Hie
in deserto famo perimus sp Exemplum populi Israel .<p »■ 3 eis bis pueri c in sunt eis
occisi sp nach pueri steht proiecti masculi in nquas S2> 4 nach {c^v;ien sieht fie sp
nach saltem steht deus eos ex seruitute aegypti sp 5 wich obliti steht islius seruilutis
miserrimae sp 6 nach Son steht iten sp 7 nach gehabt steht in Aegypto s^j S nach
hab|ehant sieht in deserto sp über quo steht Man[na sp Manna sp r 9 nach tunben
steht fie sj' über Inspiciiebant steht videbant sji nach ba§ steht in deserto sp 10 nach
iDUd^fcn steht idco dieebant ad Mosen et Aaron sp noch eduxistis steht nos sp nach dia-
b|oli steht ex aegypto sp 11 S)ol ift c in S)aju fofl fc^njeigcn bnb nic^t batb brein fc^niciffcrt sp
nach ferre steht istam indignitatem »p Patientia diuina sj) r 12 nach i|t steht finb
Biel sp nach mali steht fit spj vor tcWrung steht vt s^' lijlS in bis dixissent c in si
dixissent in Papatu sj) 13 über confes sionem steht auricularem sp nach coules|sionem
steht carnificinam sp 14 nach charitatem steht annonae sp nach libentissime steht
respondisseut sp nach buius steht tyrannidis sp
N] Corruptus mundus ita loquitur. Ita fecit Israel in Egipto sub Servitute, ir.
clamavit ad deuni : tandem liberati murmurarunt, borgaffecn aUc» linb XoüX
öor l)rcn ougen nic§t, saltem in praeseucia mala reoordabantur unb backten
li'ibcr jlu md jcun toppen , fno6lo(^ jc. S)a« loar !oftUcf)cr ben oller
tounbert()at gote§. S)q§ gegentnertig gut, ba§ fie l^atten, hoc uou \-ideruDt,
sed priora bona, quae uibil i'uerunt, vident et murmurarunt: §ette er un§ 20
t)n ^unbert teuff[el nom ^n ©giften gelof^en. Ita hodie omne maluiu et
calamitas imputatur Euangelio, uon videmus tantam libertatem Euangeb'i.
2Bt)r fetten oormali gerne et)n jar telocr 3cel)t gelrelet, antequam papisticam
76/7? über aüt% bis l)tcn steht seruitute et orbacione et occisione liberornm Israel
blaspbemans deum ro r 18 unten am- Seitenrande steht Contra eos qui Euangelio omnem
calamitatem ascribunt ro Exhortacio ad pios vt crucem ferant ro 22 Detrectatores
Euangelii peiores sunt ludeis murmurantibLUS ro r
9iv. 13 (2!». 3amiot|. 129
R] (luid \)om luxb|uiniiis corporalis, niliil nioti, qiiali.s janicv lliib movb spiritiiali.s
in |>apae regimiiio. Certe vos etiaiii nieniiui.sti.s All)iiu aiifcjangcil prius, et
f'uit amioiia, pestis unb telUCV ^cit. lam Eiiangelion iibi veiiit, datur culpa
Euangelio. S[atan cecahit eos, ut nuiujuam ag|i)oscant beucficium , (juod
s illi.s contigit per Euangeliiim, sed tantum blasj)hemaiit et tandem accip|i(^nt
inercedeiu. Q|uia est toetä Eiuingclii: ubi praedicatur, fompt nl§ ung;lud.
Et certe adest atlevlcl) uug|lud non praesente etiam Euangelio, ut Jioniani
liabjuorunt all|eiicl) ungilud etiam non praeseute Euangelio et postea, cum
adesset. Cum etiam essent multa mala, tamen ex illis V]ult eripere. Si vis
10 Christianus esse unb i>a^ @|uange[lion ^abm, est 1. ba§ bu muft l)ai)m ungliic!
et tu, qui non vis E|uangelium, liabobis.
2. est bic art tidei, quae stat inn feinen r|cc()tcn loercfcn unb !anipff.
6§ tft ein gering bing an^nfel^en, quando auditur hoc verbum 'fides', ut
Pap|istae: quid fides? Velim fuissent cum dis|cipulis in navi et expe|rti,
1 nach spiritualis ■iteht t'uerit sji 'J prius <; in »ov biefer jcit sp 3 nach amiona
steht quoq[ue "p Euangelion ubi venit durchslr sp darüber omiiium malorum quae fiuiit xp
4 S[atan cecabit eos durchstr np darüber Excaecat Satan hominum corda np 5 nach blas-
pbemant steht vt ludei in Aegypto sjw nach et uteht certe S2) nach accipjient steht vt
timent sp 6 Qluia durchstr sp darüber Senn e§ sp hjeiä c in beä sp ubi praedicatur
durchstr sp dafür ort 6nb Weife, Wen? geptcbijjt roitb Bnb mon e§ »etoc^t sp nach iingituil
steht ijtxnaä) sp 9 adesset bis mala durchstr sp dafür Cliristus doceret [darüber loli. 11./
Euangdium in ludea et miracula ederet multa, dicebant pharisaei: Hie liomo multa sigiia
täcit, si dimittinius eum sie, omnes credent in eum Et Eomani venient jc. hoc quod timebant
accidit tandem eis sp nach illis sieht quantumuis magnis et multos deus suos credentes
liberat, vt faciebat tempore excidii lerusalem , seruabat Apostolos deleto populo Israel sp rh
v|ult eripere durchstr sp nach vis steht ergo sp 10 est 1. c in primum est s^)
11 über non vis sieht contemnis sj> nach habebis steht quoque sp 12 quae stat c in
Wenn er flehet sp 2. Natura fidei sp r 14 nach PapÜstae steht nos rident sp nach
expeirti steht fuissent «^>
N] 15 confessionem elegissemus. Sic et in aliis. Attamen illorum omnium obli-
viscimur. W.^0 fl)nbt e§ gifftige meuler, qui pestem, famem, inundaciouem
Albis Euangelio imputant, glel)c^ aU öor ni^e getüeft Itietc. Ergo orandum
contra tales impios, ut plus exceceutur, ut euangelii thesaurum non videant,
ba§ fie e§ gar Oertevben mt)t Ijrer bofetjetjt. Videmus euim sub thirannis et
20 Papistis faraes esse, calamitates: cur igitur apud nos Euangelio imputamus,
cum videamus deum nobis omnia bona proniisisse? Summa: si vis Euangelion
profiteri, |o \ä)id bicf), bog bto bo§ ungertitter leibeft.
• Secundo vides hie efficaciam fidei. S)er geltet ^n feljnem tocrgf unb
!atnp. Impii papistae veben fefjer uni^riftlic^ üont glauben. SSa§ glauben,
25 glauben? Vellem cos i'uisse cum discipulis in navi: il)i expcrti fuissent,
18 contra tales impios c aus pro talilius Impiis -JS Eidei cfficacia ro r 25 Contra
liberum arbitrium ro r
Suf^ctS SBerte. XXXIV 9
130
5Prcbi9ten bc? 3n'^te§ 1531.
li] quid libjcruni arl)|itnimi posset. (s-?^ ift limvlid) fcTjeiibilicf; bcftcinbcii. Nisi
modicii aftuisset fides, certe desperas|set lib|enim arb|itriiim in abgxunb bcv
rjeÜcn. Uli fonncn nic^t galten, qui tarnen liabent f|idem, et Christus fatctur
cam fidem esse, quae certe fides est, et tameu iili uou consistunt. Slßen bie
jug l)eV9r)Cn*, quid faceret lib|erum arb)itrium et racio? Ego etiam dico tc
liab|ere lib|eruiii arb|itrium, quando niulges vaccam. ^a quando sedes in
ftd^cr'^cit unb frei'^eit, putas te hab|ere lib|eruni arb|itrium. Sed non est
cibus, p|otus et nihil b|oni pjotes cog[itare: ubi lib[erum? Ideo fides est
alind quam lib[eruni arb|itrium. Iiuo libLerura arb|itrium est nihil et fides
orania. Lib|eruni arb|itrium ift ein amccfjtig bing et fidjes ift§ gar.
Sic vides in discip ulis, qui sunt in discriminc, troft, freitbe ift al§ ba
f)in. S)a§ "^eift auff beubfd^^: Homo bevmag boc§ gar nid^ts. Et tu
expierieris aliquando. Si btft tcä, furc e§ f)in au§, quando pestis, frieg
fotnpt. Pestis tempore: ^Id), l)err, Inerc id) ha k. Tempore famis: quid
edam? Sa§ fittb bie g|roffen traten, bie unfer fireier toiUe aufrichtet, quod
folium sonans. Sed fides econtra est doniina, quauquam infinna, tameu
stat ein hjenig, Ijat ftude für fid;, finb gro3, »tießen, loinb, in!^er, treiben "^er
2 6§ c in 2)ei" fre^ loiüe sj> Lib[erum arbitrium »7) )■ 4 nach esse steht licet
modicam sj) nach est steht etsi infirma sp über illi steht Apostoli sj) 6 über vaccam
steht etlificas domum sp CoUatio fidei et llb[eri ai'b[itrii sj) r 7 nach Sed steht vbi S})
S über p|otus steht pecunia s^j nach ubi steht tunc sp nach lib[erum steht arbi^itrium «/>
nach fides steht longe quiddam sp 10 amec^tig c in Dnntec^tig .<y) 11 nach discrimine
sieht ba ift sp li Pestis bis %^ c in Tempore pestis (anft fuv futd^t nii^tS begingen,
cogitas sp nach ba steht ober ba sp Mjld über quid edam steht vnde viuam sp
16 nach sonans steht crfc^rectt in sp 17 stat c in fte^et er sp nach \\.ii) steht bie sp
Fides sp r
') SUcn bie jug tjerg^en = loenn es zum Stwhen koiwitt vtil. Unsre Ausy. Bd. IT',
29G,5: 463,22; 33, 684 SU S. 479, 11; 12,361,3. ^) ®oi ^cift auff bcubft^ nämlich 'offen",
'unmmamden' , vgl. Grimm, DWtb. 2, 1046; ähnlich Wander 1, ö7T Nr. 2 9lilf gut beutfc^
tion ber Sad^c rebcn.
N] quid fecisset lib[erum arb[itrium. .^ie ftctjct ber fret) lut)I t)n e'^ren. Nisi
hie paululum fidei affuisset, non fuissent salvati. Nam Christus dicit eos
habere paululum fidei. S)o !an ber flet)ne glaute nic^t fte^en, quid faciet
liberum arbitrimn? Facile praedicare possumus et gloriari fidem in pace,
sed tempore famis, belli, tentacionum, ibi vide, quid sit fidei efificacia. Ibi
videbis nihil virium habere lib[erum arb[itrium, solara fidem omnia valere.
Ita hie in apostolis vides omnem sa])ienciam, iusticiam, solacium, vires esse
desperatas. S)o tauffen fie gtn &f)rifto unb f^reljen. Iji parva calanu'tate
viclemus, quid possimus ferro libero arbitrio, ut desperemus. 3lod) burffen
tt)l)r ben fretien tül^Een rtjumen. Sed hie vides maximas tcntacioues adesse,
quae mortem indicant. 2:aS f(^iff ift tebccft, iDcr Inl)! bo gut§ inut§ fet)n
20 3)a(§) 21 über liberum steht bo fegen 2J In teiitacione experimur fidem ro r
9lr. m [29. 3nnitar]. 131
li] 3U1U tob, qiiia navis est tcctn, loev luil ba nid)t üerjagt fein imb crHaficii?
Si tu in niari sie esses, certe cla|mares, iit viiletur, qiii submcrgnntiir. Il>i
f|itles est man, [Mjet unb legt firf) tuibbev trefflidjen ©oliatt), mortem,
pieccatnm unb nü C ferligiteit, si est perfecta. Imperfecta nirf}t fo fecf. Uli
.'■ liabeiit iiifir|main fiilem, iit Christus dicit, ot non experg|efecisscnt Ciiristiim,
nisi hab|uissent fidem, sed quod facfumt, est ein ftüde be§ gliQuBenS, (juia
nemo jjotest dcum nnruffen, praesertim in necessitate, nisi iiab;eat fidem.
Qnian(iiiani fidei sciutilla, tamen leuc^t§ ^erfui" et apiprehendit personam, qnae
mari potest: '§eri'\ quae sunt fidei verba. Si fortis fuisset ut P|aulus, nt
10 Jonas in medio maris et vejitre jiiscis, oogitassent: Hie adest. Si etiam
non adcsset, tamen vidjebimus, ubi ein geloelB inveniamus in medio, quia
non solum supra, sed infra potest iuvare. Mag|na g|ratia hab|ere imb[ecilieni
fidem, modo non simus in turba desp;erantium. Fides nihil ante vidct quam
lDibbevfj}3iel QÜe^ tjeilä et freube, videlicct ventum, mare unb ftf)et beiit 3;ob
15 inn bcn rächen unb jene, ^focf) fol er ftc§ ermannen unb fan fid) an bie t)ilff
unb troft JC. 3fft beibeä beljfamen: 'perimus', et tamen: 'iiiva', ba§ ift fidei
1 nach tecta sle/U flecfi))LUS xp 2 nach ut steht faciunt qui in periculo sunt, quod
suhmergendi sp videtur bis submertjuntur durchstr sp 3 vor man steht ein sp nach
Wibbct utehl bcn sp nach ©otiatf) ste/it i. o. coutra sp 4 nach iierfecta steht firma sp
nach Imperfecta steht ift sp nach Uli steht discipuli in naui sp 5 nach, dicit steht
Quid timidi estis uiodicae fidei? sj) rh 0 nach liabjuissent steht infirmam sp Inuooatio
IVuctus fidei sp r S q|uauquam c in tinb oBS stt'l^ nui; sp nach scintilla steht ift sjj
9 nach mari steht (imperare) sji darüber inorti imperare sp nacli fQtxx steht l^itff sp
Domine, salua nos, perinuis sp r 10 nach piscis steht mansissent salui sp 7tach adest
steht dominus maris sj' -'^ nach medio steht niaris sp 12 über infra steht in profundo
maris sp iuvare durchstr sp dafür potest dominus t)n§ ^clffen Dnb erretten sp rh 14 nach
freube steht scilicet sj> 15 über 3ene steht dentes sp nach fic^ (2.) steht {falten sp
16 nach troft steht be§ fiStrn sp Porire Saluare sp rh
N] iu tali periculo? S)o ift ber glaube eljn man, bcr fte()et, ber legt ftcf) Iniber
ben groffen ©oliatl), Diabolum et omnia pericula. Nam si apostoli non
credidissent, ^o tticrcn fie nimmer nic^t ^o kä gelreft, ba§ fie ßfjriftum
20 ufgclüccft l)etten unb angcruffen. Nam nemo potest denm iuvocare et adorare
in tentacioue nisi sola fides. Ita et Christus dicit iu eis fuisse fidem. S)o
leuc^t bennoc^ erfur adfuisse fidem. Ideo clamant: 'Domine, adiuva." Si
tirma afifuisset fides sicut in Jona, non desperassent eciam absente Christo
et dixissent: eciam si in mare praecipitaremus, tamen eciam in corde maris
•25 inveniremus reqniem. 2)a§ ift ber glaube, ber \)n ben not^en aUeS f)cl)l fif)et.
Quam vis videt tempestates maris, ventorum unb ftef)Ct bcm tobt 1)11 racf)eu,
attamen fd^le^t er§ au§ ben ougen et invocat dei auxilium. 2)a§ ift bie
IS Fides fuit in apostolis ro r l'J ß^riftum über (ij^n) 24 Tcntacione expcrinnir
fidei nnstrae efficaciam ro r
132 ^^vcbigtcn bc§ 3(if|te?. 1531.
Bl ars, (|iuun oiniies norunt, SPfl, (|ni vuie, vidctiir in necess[itate , bQ§ fol(|ten
alle t)iin bie t)ofen fi^inciffenS bte timc, fvedjc, ftoIl?c giciftcr, donec mare
traiiq uillmn, lticn§ Uyl mit l)f)ncn brccf regen ^ iinb iibd äugetjcn, non sunt jc.
2)as ift ber l),evrlicf) frei) lüiUeii.
3. est descriptio personae Christi. Describit eum, quod dorraiat. 5
Fnit naturalis somnus, quia tantum oravit et vig^ilavit nocte, ba» er auä)
luube ift, iit die domiierit, cum alii ;c. Nou iuspieiendns ut is, qui gut •
¥(• M, 30 tag. Si omnia scripta, löurben manche ftart!e tentationem liefen. 'Ego
pauper et dolens' a iuveutute, ift gongen l)nn g|roffen anfed^tung, mau ^at
t)l)n öiel fct)en lacf^en. Certe manche nad^t ungefc^Iaffen. Sicut et David lo
'W. «, 7 dicit ps. 6. Sed omnia, qnae facit is homo, hau ctlua jU bicnet, ut f|idem
disicanius exercere unb Beffern, q|uanquam naturaliter dormiat. Ad hoc
servit, quod dorrait unb fteÜt fil^, ac uos non videret. 9Jic§t, ha^ un§ au§
ber acf)t Inffe, quia nohiscnm in navi. Et lioc pertinet etiani ad Adag[iuni:
1 über ars xleht fünft sp nach vere sieht norunt, illis sj> über necess[itate steht
bcv nott sp iaS c in oIS sp nach follten steht fie sp 2 vor bie (2.) Heht SBibetumB s2>
nach bie iteht fo fi(^ buncfcn toffcn, fie ^afcen ein ftatden 9tou'6cn, finb föol «p 3 nach
Wjil steht aber sj) non sunt c in InoHcnS fc^tcc^t »erjtoeiuetn sp 5 3. Descriptio personae
Christi sp r 7 nach ift steht tootbcn «j> nach alii steht vigilarint sp nach Non steht
Christus sp ut (2.) c in all sp S nach tafl steht ge^ait fiat sp nach scripta steht
essent sp nach hjutbcn steht mit sp nach tentationem steht Christi sji jTs. 69. sp r
9 nach a steht raea sj) vor ift steht ®r sp 10 nach tf^n steht niiJ^t sp nach Certe
steht tx ift sp nach unflefc^taffett steht btieSen sp lOjll über David bis quae steht
Lachriinis meis Stratum nieuni rigabo sp p^. 6. r 11 nach ba§ steht bicnet sp bicnet
durchstr sp 13 über videret steht curaret sp danach nee sciret nostras tentationcs sp
nach bo§ steht er sp 14 über etiam ad Adag[ium steht ba§ gemeine ®))ric^n)ovt sji
') 5nn bie Ijofen fdjmeiffcn ryl. Thiek Nr. en. ^) brecf tcgen vgl. Unsre Anxg.
Bd. 33, 686 zti S. .58.5, 20, wo sich loeitere Verioeise finden, und oben S. 118, 8.
N] redete fünft bc» gtauBen§, Quam totus mundus optime novit, sed in ten- is
tacioue videmus, quam pusillaniraes sint, qui fidem iactant, fie fti^eu unb
bercäogen an eignem geringen.
Tercio. Dicit Christum dormisse. Somnus fuit naturalis. Nara diu
noctuque Christus laborabat oracioue et verbo ita, ut interdiu dormisset.
6r ift nic^t cl)n ^uncEcr getoeft. 6r ift el)n menfc^ getreft, qui a iuventutc 20
in multis tentacionibus vexatus est. ©er teuffei f)ett l)n geplagt. Sicut et
■+'i. 6, 7 David dicit: '^ä) fc^luemute ntel}n Bettle.' Ita, ut varia passus sit, ibi nunc
quiescit. 6§ gefc^ic^t barumt, ba§ ber ^er lui)rbt gefel)en, 3ll§ er unfer nid^t
achtet unb fc^Iaffe. 6§ ge^e jto, toieS »ooKc, 6r fc^Iaffe jc. feo ift er bennoc^
bo, ab gle^c^e fauffet unb praufet, er fitjetö unb tjoret» nic()t, tarnen adcst. 25
18 Christus dorniit latigatus uariis molestiis i-o r 22 über ^c^ i'* metjn steht lacrimis
nicis Stratum meum rigaljo 24 über jc. steht obbet tood^e 2ö über ab steht Je^ un§
ab (er§)
9tt. 13 [2!i. ^niimu]. 133
1>| 6()vil"tU'5 ift iiod) im fcfjiffe.' Apparet tarnen rationi, ()imsi uuii vid|eal,
aud|iat terapiestatem, veatum, mare k. Sic fit, ijuando totus niundus contra
nos sc opiponit, Ut iain Caesai-, princi[)e.s Aug|iistac nihil aliud s^iiit, (|uand()
ratio dicit: Quid sumus erga istos niax[iiiios principes? Et adhiic traci}tcu
5 et cogiitaut, (pii istam navim iimBiftoffeil. Sentiniiis eorinn tücUcil unb .^OVll,
madjt, forte fompt bcr 2 Cltfcl aud) bn Jll. Sicut iam dicitur: (päd facieiiuis?
.sedenius in uavi, nihil uisi mors. \\n discenduiu: (i§ i)at noä) lüd)t UOt,
sedet iu uavi, domiit. Etsi sc ftt'll|t, ipiasi non vidjeat nos, tarnen nos
muffen unö ftetleu, quod ipse sit dominus super Cesiarem, ^jurden, S^eufel,
10 pcstem, qui fottne bem allem löef)ven.
Postea quisque apud se iuvenit Satanatn, bei" JU l)f)m einfcf)feicf)t, tuinen
ftil. Christus apud te in navi: quando clamas, exaudiet te. Non desperan-
diun als Balb, nit qI§ Bolb baä img lud ange'^et, bu muft ein tocnig ()cv()alten,
muft ben teuffet (äffen öevfauffen, ut ag^noscas, quae po,tentia fidei, tpiaui
15 possit se tü^ercn, ut liiberum arb|itrium vidieas, quis sit gefel, si dominus
non iuvat. Xa-3 t)cifft ben gl an'6en gefterdt, genbt.
Dominus non fjat gel)encf;let mit bem fdjUiff. In Euangelio semper
propo|nitur nobis ol» ein rechte ferfon et deuni. Manich|aeus d|icebat cum
1 6^itftu§ ift nodj im Sd)iff ij> r nach quasi steJu Christus sj) 3 über siiit s/e/il
siinile periculum sji 3j4 quando ratio ilicit c in quam ea (fortuna) quod tum Apostoli iu
iiaui experti. Ibi ratio dicit sp 5 qui istam c in Wie fie bi§ sp nach um6|ftoffcn steht
lonnen sp über hiellen steht fiuctus sp 7 itach nihil steht videmus sp mors c in
mortem praesentem ap S über sedet steht Dominus sp 9 nach ftellen stellt Dnb gteuicn sji
nach Seufct steht Sapft sp 12 ftit durchstr sp dafür h)ic bie iBeHen in§ (djiff jc^tagen,
ue desperes sed credas sp nach navi steht esse, dormientem quidem, sed qui certe te, si sji
quando clamas c in modo clames et inuoces eum s/> ISjlS Nou bis al§ (1.) c in §ilfft
et ni^t sji 13 nit alä 6alb c in locnn bo§ sp nach angeltet steht fc^abet nid^t, §ott nur
feft Bnb iTjanile ni(^t, tx fe^ im jd^iff !6e^ bit sp 14 nach quae steht sit sji quam c in
quomodo sp darüber toii er ftc^ sp lü ut bis dominus durchstr sp dafür Item vt etiam
videas, WaS liberum arbitrium für ein gefel fet), si Christus ipse sp rh 16 nach iuvat steht
perdurare iu adflictiouib[us ßducia Christi s/j IT nach f^taff steht er ^ot ein red)tcn natuv=
liefen frfitoffä gefc^toffen sp 18 perfon et deuiu durchstr sp dafür noturtic^er 3)!enfc^ et
simul etiam verus deus, quia imperat mari et veutis et obediunt ei sp
') 6^riflu>3 ift nod) im fd)tffe 'v/?. Thide Nr. -jr,? und oben S. 119, 10. -JO.
NJ Indicat teutacioues piorum, qui videntur se derelictos, senciuut maguas })ro-
•.'0 cellas. Totus mundus sevit, tD^r fe^n t)^m ütl jugeiing unb fielen Ijm
fdjiff. 6f)riftu-3 fi()et» nid^t. Consolemur nos: Üb er§ glel^c^ nic^t fifjet,
taincn adest Christus, ben fe[)e ii^. '^n lütjrbt bem ^ufden, !e^fev, fuvften
lüol tü()ercn. 3Bl)r ftiden Ijn ber ff)av contra Turcam, Cesarem 3C. et eciam
permoti calamitatibus, ibi nobis confugiendum ad Christum. Srfjvel), l'uff,
25 er lt)^rbt biä) ijoxen. @v fumpt nidjt %o halbe, luens ungert)t)ttev angeijet.
20 Christus uidetur nos dereliquisse ro r
134 il?«i'i9'«» i»«^ 3al)ic-i 1531.
1\| iioii iialiiiMliiii liiMiiiiRin. ^(•ll eilt gcfpug,lliC'. Dciiidc dsteiulil sm;uii tliviiii-
tateiu, (iiiod praeceijit iily cill Api^^vr lltu'r Uuilb unb inl)CV. Ei-g<i noii suhmx
liomo, seil et verus deus, qui cum donnint, cciaTii veriis Marüve filiiis durmit
et taiiien simul vigälat auff ein ftunbc. Sic loquitur de hac persona, alB
luciu ein bing. ^
2)ic flugling loquimtur secundum luiiuauam naturam, sed diviiiaui jc.
S^il'f' ift feiiic§. Pjaulus uon sie loquitur. Nod est alius art|iculus, qui.
'Jlnfcdjtnng muB inir 'ijdben. Slter glud unb ^t\l tnu§ ba Bei). Christi
persona, (pii invat in periculo et neces|sitatc; qui in enm credit, f)at bcn
fifjuli unb jcfjii-m, ot bu üicl muft bruBer leiben quidem. Impii r)n6en audj w
adver|sarios, qjuanquam meliorem fortunam. Cur nos, qui potiora dona
habenuis.
ffiiuii). 8, 27 4. quod ho|iuines, qui in navi, I)e6cn iiu unb luerbcn tefevt. 'Qualis.'
Prius inspe|xerunt pro f)QnblU|erdE§ gefcHen, filio loseph. Istiid auxjiliuin fit
eis unl)evfcif)en§. lam excitantur ex vero somno et ag|noscunt eum dominum i5
1 9cft)ii9 c in gcjtJCnft s/> nach ostendit steht etiam sjj 2 piaecepit c in iniperat
niaii aj) 3 qui c in quod sj) dormiat c in dormit sp eciam c in certum est, quod
sit sj) 4 nach loquitur steht scriptura sj) ö nach bing steht vt certe sunt duae tiaturae
in vna persona s/i 6 nach loquuutur steht bailon sp 7 nach qui steht nos ct'^ctt in
oUcn notcn IcUilii^ toitb gcifttic^ quam ille: Christus est verus homo et (tarnen) deus, quia
Saluator generis humani, proraissus patrib[us Gen. .3. 12. 22. et exhibitus sji rh 8 nach
icl) steht fein sp 9 über iuvat steht verus deus et horao sp nach in (].) steht omni sp
nach neces|sitate steht omnes sp credit c in credunt sp fjal dnrchstr sp 10 vor
jd^ufe steht troft sp nach jc^itm steht ftafieit fic sp bu <■ in fie gleid^ sp mufl c in muffen «p
11 über adver|sarios steht hostes sp meliorem fortunam c in raeliore fortuna spi danach in
mundo vtantur. Senn bcr Seuffel fe^ inen n\ä)\. fo ^ort ju oI§ lin§ S^riftcn. Sed h)a§ ift im
bcnn m^ev .-^> nos c in non sp danach haberemus patientiam in adtlictionib[us nostris
maiorib[us sp nach dona steht et bona sp 13 quod c in quidam sj) nach qui steht
sunt S2> nach Qualis steht est bic sji i sj> r 14 pro c in für ein sp vor filio steht
pro «/) über aux|ilium steht ^utff ex ipsa niorte sp
N] 6r inuB cl)n loenig fe^Iaffcn unb mu| hiä) lernen eifaren, quomodo tides
tentetur et exerceattn-. Si te mox liberaret, securus esses et ascriberes
lib[ero arbiitrio tuo. @r iül)I ahn bcn (itauBen Dcvfud)rn unb cvfaicn.
Quarte liic nobis Clu-istus proponitnr el)n icdjtcr, natuiiicf;ev mcnlrf),
(jui dormit, contra Manicheos, qui eum fantasticum corpus habuisse doce- 2o
baut. Secundo est deus verus, qui potest vexari ventis et mari. (Sl ift
lüorer gotes feon unb menfd), ber jltj gleljrf) fi^lcfft unb 'maä)t. Nota bene:
sunt distinguendae natm-a Divina et luunaua. £afe e^u eljnige perfou unb
nicnfc^cn fet)n, qui sit Deus et homo. Snnnna : oportet nos habere tentaciones,
sed adest uua persona, qui potest nos servare. @r tan bljr gnug geben. 25
17 Difl'ert Christus aliquantulum nobis auxiliari ut experiatur fidem nostram ro r
l'J Christus uerus homo et deus ro r 23 Duae naturae in persona Christi ro r
9Jr. 13 [20. Soimovl. 135
Kj über lüiub, cimi etiam miffä grculidjft tobet. Xqö i|t fitloi fnu-t)t. KIlm.
Chri.'itiaiiis necc.-^ .sariac tentatione.';, iit iain, ob W ott lt)il, flcf(i)cf)CU luivb, post
bcm 'Keirfjö tacj vcniet fnictiis, bic unS luirb ücrgcjjcu modjcii iiniiiUr illam
frficnb licf)e leftening, tjafo iiiib iicib. (>-o luirb fommcii, (j iiic(|iiid passi
s iucrimiis, (piid gcyugct fjubcil fl postea cjiii,si|iie in siia persona. Iduo ft)I|IiMl
>uiv nic^t ba fiiv erfd^vedoii, c-? ift ein tvoftiid) (^uangelütm iis, qui volimt
esse Christiani: luens an 9ef)et, C?f)viftuS ift ba, eripict. ;^üm 3. est: uiirb
giroffcr nu^ baraii-3 fonicn. 1. (ii)ortet f)in ein fompft. 2. eripiam tc mit
1 nach iDinb steht onb mcev sj- cum c i;i tuenn ex Iber Winb) gtci^ k/i 2 nach
Cliristianis steht vtiles et sp nach iieces|sariae sieht sunt sp \Hist c in na(5 sjj 3 nach
fructus steht fidei et eöectus oratiunis nostrae, bcr Bn§ toirb frolidj machen, vt gratias agamus
ei onb tnfer levc, jcin Suangclium c^ren sp rh bie bU mad^cn durchstr sp 4 nach lomcn
sieht au tag 1;) 5 quiil durchstr sp darüber luoä loir s^J iVJec gcjcugct steht testiili «^<
?ioc/( postea steht quid .s^ uac/t persona sfehl passus sit s/i 6 nach crj^tccfen steht
l»ciin fic^ onje^en Iffft, ttt§ Wotle e§ oIIc§ ))6ev ein ^ouffen follen s/i nach qui »/e/i^ serio «p
7 luen-j c in Wenn tempestas s/) nac/i eripiet steht 110s s;j 3utn 3. est durchstr sji vor
luirb steht ttnb a/i »lac/t hiirb steht olfo sp
NJ Scrnc cljn iocnig leljbcu. Nam ini[)ius nmndus propter avariciam mnlta
lu patitur. äBavumb irljltii nic^t umb be» fdjacje» Iel)bcn^
Quinto: Vides honiines in navi converti. Nam nunc incipiunt miiari
et credcre, quem prius videbant homineni, filium fabri, nunc euni vident
niagnaiu personani, quae potest ventis iinperare. 2)ai ift bie frudjt niira-
culonim, baB cth)a§ gut? evnad^ folget, sicut iam post tentacionem Comiciorum
i.'i lüljvbt nn-3 el)iie ()ubfd)e frud)t fumtnen. ©§ nui^ d\vai evnod) tummeii
propter inipiissiniani tliirannideni iu Euangelion, iinb has loljr nl^O muffen 1)1)11
ff)av ftef)en, er hjt)rbt un» evou^ ffjuven. Summa: qui voluut esse Christiani,
Sic eilncgen fii^ be§ 9c>ül)tter«. Sen troft l)Qbc. S)lii muft 'ooxijijn l)n bic
anfcdjtung fummen, antequam libereris, et deinde cum gloria libereris ourf)
:'u öor bei' tüctt. Sed Caro iias procellas fugit. 6§ lDl)l nid)t gerne I)l)nel)it.
Exhortacio iciber bie ftoercjer ', bic l)m lanbe umblauffen uff fet)n gut»
m(i^t, sicut iam in circumiacentibus urbibus, Haiae, Lipsiae, et Halae multi
fures capti sunt. Et nobis hie maxime cavendum est ab iliis, quia iiabemus
mundum et Cesarem nobis adversantes. Xovumb muffen ttil)r uffac^tung I)aben.
r, Secundo Contra svermerios, bie fc^tet)rf)cr unb Juincfelprcbiger, uc quis
civium eos admittat, sed eos probet et parriocho aut mihi probaiiduni
10 über f^acjeä steht fjo^iftcn ISjM über miraculoruin steht et teutacionum Kructus
tentacioiium ro r 22 Lipsiae (multi) 24 SBiber bie ftercjcr bnb »indelfrebigcv ro r
26 (uosti'o) parrioclid
') ftoercjer, ivn ftövjcii, d. i. 'nicht bei der Stelle bleiben, müßig umherfahren', also
s. V. a. 'Vagabund'; rtjl. SchmeUer 2, 7S6 [und DWtb. s. r. InnbftötjEV '>, 143, rgl. auch den
Titel des Cfriininclshausensclien Werkes 'Trutz Simplex oder Lebensbeschreibunif der . . .
Ländstw'tzerin Coiirasdie'. K. 1>.]. Vgl. hierzu auch den Schluß der Nachmittagspredigi
unten S. 144.
130 !|.U-ebintcit b(i 3at)rc^ 15;! I.
Hl fvilrf)t et i^ioffer (i]X llllb l)ie C\\\na, et [wstca Viitam acteniain. Ö^S tl^ut nticv
bellt alten 3lbaiit luni l)evl^eii lücl)e. @v gibt ftd) \nd)i ijevii in tninb unb
luellen iinb auffy mi)cx, iüolt lieber erauijen bleiben.
I nach unb steht folt 47^ «»c/t giiug ■•le/il jut notburfft tialien s/j 3 nach filciücil
»/«/(< aicv c§ wirb nicfjt anbcrS bvait-J -y,
N] iiulicet. ©unft geftelietS ^f)n nic^t. i^ä) bl)n bod) etncr prebigcr, tameu non
pcrmittomliim esset mihi in aliena iirbc tloniestieas cmieioncs facerc, tueil ^
id) gleljd) ^0 luol fonbc pvebigen ciU etjn engel, tameu uon essem audiendns.
Ideo si vis praedicare, aecede magistratura et Parriiiehum. £q§ bic^ tJerfudjeil.
Xolo tibi credere te spiritum adigere. 2)^) muft inljr bnj m^t britJe unb
figel^ bctocl)icn, fonft glcub icf) bt)ru nic^t.
7 (aut) et
') in^t britic unb figcl vgl. 1) Wth. 3, 37'J, wo aber kein Beleg aiis lAither: s. aber
Biets s. r. Sricf (Beler/ um 1520).
14. 29. .SanuQt 1531.
^rcbigt nm 4. Sonutng itad) ^iv^nuin, nnt^mittag^.
R] A prandio. lo
Ro. 13. S)|iefe hjort finb bcutlic^ et flar gnug gerebt. Notum, quid sit
],egem galten et non, non opus bolme^jd^en«. 65 befinbs ja ein igiltdjer
in corde suo, tiicn er etlO|an lieb ifobi vel nid;t, et in corde suo quisque
melius sentit, quam dici potest, si aliquem odio habet vel non. Sic incipit:
3!öm. 13,8'?) 1^1 1; folt nemini ni(^t§.' Prius dixit, has man fc^ul|big fe^ benen, bie is
SB. 7 regieren. 'Cui tributum.' :^sa t^'^n f^auffen dicit: §alt euc§ alfo, ha^ ir
II Epistola Ro. XIII. sji r nach Notum sieht est sp 13 luen c in oB sp ttlDOU
c Ml ctloa§ -1/) 14 nach potest steht Item sp lö iiemiui c in nicmanb sp nach jcl)
steht ju grten sp ©eib nicmonb nid^ta {c^utbig sp r 16 nach regieren steld fd^oä, jol,
{urd^t, e^re sp
j^, DOMINICA QUARTA post Epiphaniae.
iRöHi 13 8 'Nemini quiequam debeatis nisi ut iiivicem diligatis.'
2)ie Inortft finbt beutlic^ unb flar gerebet. Seimus enim, quid sit
Amare, non amare. .Sjic barff man !el)nen bolmefc^er. Quilibet suo affectu 20
novit, quid dlligat, quid odiat et persequatur. 2)rumb ftnbt§ flar, burre
Jüortl), tuen h)t)r nur barnac^ lebten. Ita incipit: 'Nemini.' Prius dixit de
oljcdiencia magistratus , quoraodo cuilibet suum debitum dnndum. S)o
befdjlcuft er ^n et)nem ^auffen: §albet eud) alßo, baS l}r cljncm ibern gebet,
17118 ro Rom 13 ro r 211-22 Clara verba ro r 23124 über S)o 6efc^teuft steht
Cui timorem Cui honorem ap
9lt. 14 [29. Saimat]. 137
K] jalct, fcib iiiemanb fd^iulbig i. v. dato cuilibct, »on» l)l)V ljl)m c\cbm jolt, uiib
lafft bic )d)ulb nic^t auff eud) bljeiben, cum onmia dederitis, bflä l)!^v iticiminb
fd)ul|big jcib, dedistis cuilib[ft, qund ei debetis etiain daro de I eib lliib gut
priueipibus. Ubi hoc, postea niliil debetis, önc baä jcib l)f)V allein {djul big,
5 baB einer bcn anbern liebe. Et postea picifet er bie lieb. 'Qui diligitäi-s-w
proxiinum' et 'dilectio e8t inipietio legis'. Et ista ])raecepta: iioii
liirari baS ftcljet alis gefaft Ijim bcm irort auff 1 t)aufien: 'Diligas.' Sic-'-»
Christus quoci[ue dielt: 'Quaecunque' jc. 'In bis lex et pirop[hetae.' Item ™3''2,'V39"'
Matth. 22. 'Secundum buic siuiile.' 'In bis.' Est mirus sermo iiie.
10 Ista verba mu» Irtir alfo prebigen, quod dnipiices scliol|astici, qui
aud|iunt. Quidam sunt na|turlid)|e horaiues, qui uon credunt in Cliristum:
illi non faciunt praecepjta. Homo sine g|ratia est iiomicida, ci)ebrecf)CV,
f)urcntrocfer S bieb, fc^al!, lugner, berleumber, qui cnpit alterius b|onuni.
Apud tales nihil valcut praecep|ta, quam quod ei ostendunt, toer er fet).
15 Sic est totus mundus, quia fidelibus ift§ Commune, ut servent prae|cepta,
et tarnen nid^t gar. Ideo ift§ ein berbrifflic^ bing, ba§ man fu nhn bic
3 dedistis c in detis nj/ »ach quod sieht debetur sp nach ei sie/if quia sp über
de stellt öon "p 4 über priucipibus steht 06et!eit s/> öj6 diligit bis impletio unt
Qui diligit proximum, legem impleuit sji r 6 nach pruximum steht legem impleuit sp
7 über furari steht moechari s/> über 1 steht einem sp nach Diligas steht proximum
tuum sicut te ipsum sp 8 nach bis steht duobus mandatis pendet sp 9 nach bis steht
duobus maudatis ic. sp 10 1. sp r 11 nach aud|iunt steht legem sp 13 ^utcnttctficv /'
') ^utcntroctet d. i. f)iircnttccfet = ^utcntreiber (so t), oben S. 68, li); 70, 20.
N] ba§ ir foUet. Deiude procedit: 2Uen t)r n\]\xt nintanbes fc^ulbig fcl)t imb
ijbcrman gebet, h)a§ t)m geburet, bornadj fefjet, ba^ \)x woi) ber liBe eljnanbcr
fc^ulbig ict)t. äBer ben onbern libet, illi debet. Magnura evxofuov Charitatis,
SU scilicet explecionem legis esse, ber tfjut niemanbe§ arge§. Summa: e§ ift
el)n ^o{)e§ lob ber übe. Ita ut nemini possit obesse, sed omnibus prodesse.
Ita concludit Christus Älath. 7. 'Quodcunque volueritis vobis, ut faciaiit Maiti). ?, 12
vobis homiues' 3C. Math. 22. 'In hoc pendent lex et prophetae'. sifntti) .22,40
60 )t)nbt aber ijlel) fc^uKer bie ju^orer. Primi sunt, qui sunt naturales,
25 non Christiani: ad hos non pertinet hoc mandatum, sed ut agnoscaut sua peccata.
Nam homo naturalis siue gracia est, non habet utilitatem in mandatis dei,
nisi ut peccata sua agnoscat. (S§ lutjrbt ben gotfcligen fc^toer illa ])raecepta
servare, unb falben fie bennoc^ nic^t gar. Valeaut im])ii, qui secure iucedunt,
tamquam praestarent legem. 3Iber got tDl)l fie ge^alben fjaben. Uli, qui sunt
18 Charitatis debitum ro r li) illi debet durchstr sp darüber bem ift ev fe^ulbig sj)
24 -Duplices uerbi auditores ro r 26 est (nihil) 28 Naturalis homo uon potest prestare
legem »o r
138 5pvcbiglt'u bes Satjrcä 1581.
1»] praeei'iiita l)iii lauffe, tion gebiciidt an bic prae|cepta tlumini et putaut sc
lüol brau cum deo. Ceite vult ea servari vel k. Ideo tales, qiii suut sine
fide, luiii servant, fo fcrno sorvant, nl§ TOicifter .f'ianS Ijr fif;ulmci|ftcr i[t,
lucnu Wicifter >r)\anö l)inbcv l)l)ncn ftljet mit bcm fdjilücvt, int iinb galgcii:
lim bcv l)iu lucg!, nihil curant, vcl ift bei" eigen nu^. Ideo non furabor et s
Imic servio, niiff boä tc^ be-ä itj genieß, siciit Turca uou occidit servos, quia
ümtiini utitnr viveiitil)iis, non niortnis. Sic nuindus faeit bene, nou quod
prox|iuumi dil|igat, sed seipsum. Natura est morbcvin, etsi non occidat,
tanien corde. Diiectio, inquit P|anlus, quod inipleat legem dilectio. Sic
eeontra, cum dilectio haue legem perficiat, Non adnl[tennm committes, ideo lo
ecoutra. S[uinraa S[ummaruni: e§ ift befc^liOJfcn: etiam si facto quis non
turatur, cor tarnen (juaerit mit fcilffen, bci'!|eilffeu. Hi sunt 1.'" fd)iilcv, de
Ins non loqui|mur, sed committemus eos 5JtlCtftci: .S3|anä et magiistratui : bte
fauft f)alten vel Jotjff abigcriffcn.
Alii, qui siiscip|iunt, qui bic admonentur, ut dil |ectiouem hab|eant. Si 15
es prox|iiuo l)oIb uiib gonft l)m giltji, impossibile, ut occidas, bcv bid) lieb
1 über non steht bnb nicmanb h/j -2 nach Certe steht deus sp nach vel steht
niiiiatur non facientib^us poenam sj> 3 nach servant (1.) steht legem sj) .3 nach locgt
uteht ift SJ) nach nufe steht itf) babittciö iiic^c sp 6 über üj; steht bvcifeii^tig sj' 6/7 Turca
bis murtuis durchstr S nach est steht ein sji nach etsi steht manu sji 9 quod durchstr sp
inipleat c in implet sp dilectio durchstr sp lOjll cum bis eeontra durchstr sp dafür
vlji non dilectio non est impletio legis. Omnes autem lioniines sine tide non diligunt pro-
.\imum, ergo legem non implent K. sp 12 furatur (tarnen adest) nach quaerit
sieht feinen forteil sp über 1.'" stelä cincrtc^ sp 13 nach magiistratui steht vt sp
14 nach fauft steht innen sp 15 nach Alii steht sunt sp nach suscip|iunt steht verbum
et credunt in Christum s}) qui Iiic durchstr sp nach admonentur steht hoc loco sp 2 spr
16 nach ut steht eum sp
NJ sine fide, nou possunt prestare legem nisi aut timore coacti aut commodi
spe adducti. @ic eiürjalben fid^ nidjt lt)cl)ttci- öom ftelcn ben imi6 forcfjt bc§
galgcn». Aut aliquis dicit: Ego noio furari, ut possiui iliiiis aut iliius magis
tVui. Ita faeit Turca, qui suas ancillas et servos non occidit. @r Itieljfe t)l" 6el)n 20
Ic6cn meT)i' gcBvauc^en. Summa: nostra quaerimus in creaturis et lionn'nibus.
Die tmtur ift cljnc morberl)n, movbct fie nic^t mljt ber fauft, tunc occidit
corde. Charitas autem implet totam legem. Ille, qui Charitatem habet, ille
non fiu-atiir, non nioechatur. ©unft, Iren er Qkt)ä) fünft ml)t ber l^nnbt nid)t
ftilet, bei gotlo^ tamen corde et fallaciis imponit proximo, sicut hodie 25
vidcnius in mundo. 35on ben fdjuUern reben tutiv nid)t.
Socundo sunt discipuli, qui spiritu sancto aguntur: illi hie admonentur.
Si diligis proxinium tuuni, illum non potes occidere. Do bavff man fel}n
17 nach timore steht pene a/( IS ©ie ((ie) 23 unten am Heilenrande steht Vide
naturalis hominis [c sp in naturae Immanaey prauitatem ro 27 Seoundi discipuli ro r
*Jir. 14 |-J'J. aaitiinr). lyf»
lt| ()at, noii oi-iiil oi'iilds, ilicitur. Sj ii^'duv iv diliigu, noii laciii (iio cdiiHiri
vcl i^iit fdjabcii WC lixori nee finb. Item bin xd) l)^m l)olb, imn aiifciaiii
ei boiiiim, iioii dabo ffllfcf)c luarljc, non tunucfi'll. Item .si est in perieiilo
iamae, luni dabo i'al.'^iini testimoiiium, qnia dil|ectio dielt, ut l'aeiaia ei oiuiie
.'. bi)miiii, 11(111 Don l)au§, aän. Sic facit c]or Christiauum et tarnen maiigeltS,
ut non iiiiplcani. Katio: si etiaiu ineipio diligere proximum, begegnet luil"
ein jufnl, ba3 gereift 311 ^orn contra proximum. Idee fieri potest etiam
Cliristiaiio er au§ faveti ein b]0» tuort, jd^Iag vel jorn, ha§ non ^elffc, ha
irf) fült. Ideo sunt expergefaciendi Cliristiani istis praeccptis, ut non peeeeiit
lu contra 5. 6. JC. praecepta jc. Sic si etiam fromcv 6()rift, servas bic (?f)C,
fompt ein ftnnblcin, ut sentias cog|itationem, qiiod placeat plus altcrius uxor
unb bei 9tbam Joallet in c|arue et sang|uine. 8i etiam prox|imus feeit leib,
tanien cogfita: ^cf) Bin il)m bie lieb fdjulbig. Si non propter eiim, faeiani
propter dominum, qui praccepit et te et illum erea[vit, Sßeil cr l;l)nt bilii
1^ leben gnnb. Christianus ergo jol bic nberf)anb Ijiiben in bis, ut vel non
f'aeiat ei bouum vel vindicare velit. Sic l)eiftö geprebigt bei) bcn (Jf)vi)ten,
nach eruit stellt tibi sp über dicitur steht fpric^t iiioit v S nach ficnidi'ii sfclu
»)()H sp 4 über tamae steht gcvucfjtä sp 5 non c in 3^ iDcibc in nicfjt treuen "p
7 nach bai steht iäf xp nach gcteitjt steht toetbe sj) über contra steht önloiüen «j> etiam
e in ba§ eim sp ö fnten c in forc sp f^tag durchsir «p nach vel steht luerbc sp
jotn erff zu jornig ^p non c in iä) im ip 10 etiam c in es sp 11 nach sentias
steht malam ^7; jmc/t uxor steht quam tua sp 13 eum c in proximum ipsuin s/i
11 nach praecepit sieht eliceus ililigas prox[inium tuum sicut teipsum sp te c in me sji
et c in Sott »7; lö nach gunb steh/ loarumlj fol iä) in ben Raffen sp rh nach f)at)cit
steht vt S2> nach liis steht sibi imperare possit ■-7) non durchstr Sji 10 nach vindicare
steht non sp
N) forge l)aben. Sßo ic^ bic libe l^obe, tune nemineni oeeido, neminem defraudo
atit insidiis aut fiillaciis. S)ie libc lernet mid) tinberö. Ita in 8. iiraecepto
neiniiiem detrecto in faina sua. Summa: l)ab iif) el)nen lib, ^0 tan id) Ijnt
20 nicf)t id)aben. Sll^o tl)ut eljn frum, ßliriftlid) Ijerc^. ^lod) mangelbt« alba.
ÜBcn id; glel)d) mcl)nen neljiften libc, tune varü inciduut casus: ira, nialediccio,
oiid) lüol el)n id}lag unb laß t)n ftecfen in nötigen. Quia caro et sanguis
sumus, non possumus perfecte praestare. Ideo semper exhortandi sunt pii,
ut charitatem perficiant. S)en eS fan Junten, ut alicjuando irascatur, ut aliam
05 uxorcm plus diligat quam suam. 3(1^0 fol bau l)ercj nod) augefodjten locrben.
5lber bie libe mu^ oben fd;liDe6en, ut minuat aft'ectus earnis. ßibcr, Ijat er
bl)r Ic^t getl)an, (S30 btftu ij^nt bic libc fdjulbig, unb Itj^ltu umb fet)nc'3 inliUcii
nid)t üorgeben, tamen propter deiim ei remitte. 3Bel)l tjijxn got haS leben
gan, et tu illi fave. Ita comprimas tuos affeetus. Ita .^i te impugnat in
30 corde alieua uxor, %o fol btc^ libe fc^reden, haä blt) e§ be^ncm net)iften nid)t
17 Vide quomodo oiunia opera ex fide procedant ro r 23 Pii exlmrtandi sunt ad
charitatem ro r
140 5!itbifltt'u bi'Ä 3nr)vcä 1531.
1!] ijui buscipLiuiit. Sic iu bell l)Ciibdii, ba mau fcuffcu uiib Dcrfcuffcii, cfBcitcii
fol, bn gtiet'j, has fauft imb Brauft, transgressio omuium piaeceptoruin.
Cläre dicitur, sed iiescio, cjui fit, ba§ man fo Inenig hap} tf)Ut, minima
pars jc. Haec in communi vohii dicere.
Ut ba§ toort für ncmen: bo§ ift ba§ goiil gcfc^. Dicere posset quis: s
qui fit, qiiod Pjanlns dicit, qiiod dil|igens irapleat legem? cum tarnen prae-
dicamus Christum et fidem implere, per opera nostra non possumus fvom
luexbcit nee ante nee post gratiam, sed muffe allein bei' flilauBe tf)un an ben
.S^IjG^rvu 6^jl)riftum. Et Papistae lume locum obiicerent tibi: Pjaulus sie
dicit: 'dilectio' jc. fo luiiftu benu bamit gefd^Uigen et sie caderes a principali lo
articulo. Si non inteliigis, die: Ego credo in lesum Ch|ristum. Pro simpli-
cihus sie dico. Sic resjionde: fides etiam implet legem. Crassum exemplum
rusticum: Wcl) !ül, Brac^mon naS' erfüllet arbor|es, erfuEet ben beben Inol
mit opffel. Sic hortus, sie deus et poma faciunt ben !orB fol unb ber hjein
1 suscip^iunt durchstr sj> dafür verlium audiunt et amplectuiitux' •■>■/) 2 g'^etS bis
praeceptorum c in g^et transgressio omiiium praeceptorum, bal fauft unb trouft sp 3 Cläre
dicitur c in 3)lan fagtS tlax gnug in ber prebigt sj) qui fit c in Wie e§ ju ge^et sj> 4 nach
pars stellt beffett fid^ -sp 5 Ut c in SBoücn nu s^J nach für steht tnä sp ba§ (1.) bis
gefeö c in Sie liebe tft be§ @efe^§ ctfullung s^> quis c in aliquis sp 6 über qui fit steht
Wie toni))t§ sp 7 über Christum et fidem steht Rom 8 10 sp Quomodo dilectio impleat
legem sj) r 10 nach diI|ectio steht est legis inipletio sji 11 nach Ch|ristum steht je. sj)
12 über sie dico steht ita loquor sp 13 erfüllet (l.J c in futtct sj> danach fioben Onb fofe sp
erfüllet (2.) c in füllet sp 9)let) tut SBra^mon no|§ (er) fuUet boben tinb fof§ sp r
') ll'7f die EandbemerJcuug zelyt, lautet das Sprichicort : OJJcl) ful SBrad^mon na\i
füllet boben mtb faf§ (N: 3Jlei) fuet, SBrac^man nafe füllet ba§ fofe).- vgl Wander 3,347 Nr. 76:
9J!ni tü()t, Srarf) nofe füllt bem SSauer ©c^eune unb fjafe. DWtb. 6, 1470 führt nur an 3)int
tii^l unb nofe füllt bem 33auet Sctjeut unb gnfe.
N] Jh) fc^aben Irolbeft tl)UU. Ita in labore et pactis et conventibus quilibet ex 15
cliaritnte proximum non defraudet, sed illi serviat. @§ ift un5 beutlit^ SimS
gfagt. 2l6er e§ tl^ut niemanbesi bornod), quia plures sunt primi discipuli.
Illi liabebunt penam, Turcara. Pii autem liabent: 'Diliges proximum.'
Hie posset aliquis dubitare. Quomodo hie dicit Charitatem legis
perfeccionem esse, cum scriptura tantiim fidem iu Christum legis explecionem 20
esse, ita ut nulla opera possint explere legem? Ita gloriantur Papistae, ita
ut inermis aliquis possit decipere' a fidei articulo. ^anftu eä nic^t uflofeu,
noli disputare, sed die: Ego fide iustificor. Responde: fides et charitas
explent legem, sed dupliciter, ut si rustice loquar: 5}let) fuel, 5Brad§man
na§ füllet baä fa§. Ita ber S3aum fuUet beu forp, bie cppel füllt ben forp. 25
19 Obieccioni occurrit ro r 23 unten am tieitenrandc steht Charitiis legis per-
feccio ro r Contra papistarum obieccionem ro r 25 über fuHet (2.) steht eflectiue ro
toxp (1.) über boben über füllt steht formaliter ro
') decipere offenbar Sehreihfeliler für decidere.
gjr. 14 [29. Sammtl. 141
R] bn§ fa». Sic die: fides facit personam gratani et 1. facit arborem, orgo
etiain poina. Ch|aritas noii facit probam peisonani, oportet ])iius sit proha
et l)ona arbor, ]>or opus non. 'Dodit', Inl)|annos, 'potestatein filios'. Qs iftSof). 1,12
ju t()un umb ein nertie gebuit, pcijoii, mcnji^en. Slcut lioitus non ferct
!> poma. Si etiam ben gavtcn öol opffel (t'flft, non fit pomum, sed cvfaiileil.
Scd quando arbor facta. Sic quando' honio est f|idelis pro sua persona et
credit in Christum, ibi non opus. Sic arbor iniplet corbem et poma. Sed
nnde veniunt poma".' Arbor nou de pomis, .sed econtra. Sic vinnm in vase
N-enit de vitc jc. Sic die: quaudo P|auhis loquitur de lcgib[us: vivet in bis, ®ai. 3, la
10 scilicet per legem factorum. Haec lex exigit opus: 'dilig|as prox[imum.''
Sed (pii sunt, qui faciunt? ba f)6rt baS gfc| ailff. Da personas, quae faciunt.
Dominus est, qui creat arb|ores et facit novas. Sic utrumque verum: fides.
Sic hoc verbum inteUigendura , qnod dilectio est plenitudo. Sic imi)let
dii|ectio legem lote bic opfjel bcn toxi. Sed per fidem Gal. 5. ®nt. r,, c
IS Sic sirapliciter responde. Qui multum dispjutant, quod diljectio front
1 nach facit (2.) stellt erftlid^ xp ■> Cliiaritas c in Dilectio sp probam person.im
c 111 personam probam sp 3 vor per steht Sed hoc non fit s^) Dedit loh^annes c in sed
fide vt scribitur lohau. 1. Dedit illis sp nach filios steht dei fieri bis qui credunt ?c. sp
4 über feret steht Btingt sp 6 nach facta steht fert poma 8j> 7 nach poma steht
implent sp S über de steht ex sp nach econtra steht poma ex arl)ore crescunt s/i
'.> über de vite steht tont tocinftOcE sp über vivet steht Gal. 3. sp 10 nach prox[inuim
steht tuum S2> 11 nach faciunt steht legem sp 12 nach fides steht filios dei fieri bis,
qui credunt in nonien eins sp 13J14 dilectio bis forB unt 13 nach plenitudo steht
legis sp 14 naclt fidem steht solam bomo iustificatur sp 15 nach responde steht 3v
fjttfit Gl^riftum Mrtorcn , bic it butc^ boä gcjcij gerecht werbch Wolt , »nb jeib Bon bcr gnobcn
gefallen 2Biv aber im geift !c. Gal. 5. sp rh
N] Fides eflficit arborem, ber madjt ouc^ bte ep^el. Gö iiiu^ üov^ljn bcr bäum
fct)n, deinde sequuntur fructus i. e. Charitas. (?» ift jiittjiin Utn6 el)ne nein
Jjerfon, blo muft gar neu Irerbcn. Joannes: 'Qui credunt iu cum', non 30I1. 1, 12
econtia. %\o muft öor ben bannt madjen, fonft lütjrftu fel)n 6p)3el gartten
•" IjaBen, tuen bto gleid) ben garten ooI eppel legeft, fie öerfaulen e^r. Ita ber
fcaum fnUct bcn forp, bie epfel oud). Ter Incljnftix! fußet bo§ fa^, ber toeljn
ouc^. 3lber bie eppel fnmmcn öor öom bäum, ber ttiel)u fumpt üor Dom
ftocf, alioquin non esset vinea, eciamsi vinum infunderes, noc^ tDt)rbc e«
fcl)n lt)et)nftocf. Ita Charitas procedit ex fide. 3Ber lDt)I ater bife perfoit
'■■ mact)en? Ter glaube mattet bife pcrfon, quae servet charitatem. ©30
bleibt?. 3)ie Ixht ift plenitudo, bie erfuUung felBft beä gefec^, Sßie bte eppel
ben forp fuHen. Sßer t^utS aber? bcr glaube, qni est efficax per dilcc-
cionem Gal. 3. ®iii. :,, 6
Non auteni concedes, ba§ bie Itbc frum unb re^t mad^e. @» folget
17 fructus über Charitas 23 Fides impict legem effectiue, Charitas uero form.i-
liter ro r 25 (®ot) Set 27 per (chari)
142 ^jBvcbigtcn be§ Sfot)«? 1531.
R] lUarfjC, iiiliil intelliguut de liac ir. Nimqiiam permittc, quod fvom mn(^C
liomiucm. Non sequitur: dil|ectio est plenitudo, ergo facit fromm, bic lieB
(cfftä, non coram deo te facit fvom, sed oportet corara deo ti|de, nt ponia
cviulleu bcu toxi, sed non faciunt bell bniim, sed econtra. Ideo non verum:
dil|ectio implet legjeni, ergo facit fvom. J^vom fein ift gvo» bintl, bcnn ba§
bu nicf)t movbeft k. sed iioc, nt econtra tiov nüeii mevtfeu an bcn §icvvn
(5()Viftnm fllcut'ieft et probitatem, (piaudo gjratia dei maior est lege
tota, oninib|ns operib|us. Nihil invenies equale. @§ ift al§ tüie ^|imel unb
cvbcn Hon ein anber. Ideo die: 3d) Ifcvbc nic^t fvom, quod dilectionem
liabeo, sed per lianc facio legem, sed qnod credo in Christum, quae facit
personam gut, et similiter Qpfelbaum et fert f|ructus. Ideo impletio legis
est post arb[orem, ut est poraum post arb|orem et vinum post vitem. Posten
ubi factus probus, nimfi bo» gfe^ fuv bic^, legem dei habes, ergo imple: tunc
fides implet et cha|ritas, sicut et vinuin vitis implet vas, et pomis jc. Qui
1 re c in doctriua iustificaLtiouis sj) permitte quod c ht concede ba§ bic tict sp
mai^e über hominem 2 über facit steht iustificat q) darunter mai^t sp 3 nach IcfftS
steht tool sp nach fi|de «leht iustificari sp 4l5 Ideo bis ftom unl 5 über facit steht
niac^tl sp nach ift steht ein sp 6 nach motbeft steht maä)t biiä^ nic^t from noc^ geteert
für Sott sp ut econtra c in bo§ bu sp T et bis dei c in burc^ ben rtirftu ftom, ex niera
gr.atia, ea vera est probitas, quae sp S 6ä bis Wie c in lusticia coram deo et dilectio
finb \b lueit Don cinanbet at§ sp 9 nach nnber stellt feinb sp lO vor quod steht from
Wctbc \sij sp nach quae steht fides in Christum sp 11 nach gut steht vt legem faciat sp
et similiter c in vt facta arbore sp lii est (1.) c in fit sp arb[orem c in fidein vt
fructus post arborem sp 14 et viuum dnrchstr sp nach vas steht vino sp nach
et stellt arbor corbem sj}
N] ntc^t. Non est idem: Plenitudo legis et lustificarc. Sie H6c maä)t V\d) is
nic^t fvnm, feunbev bev Qlaiibi t^utl, sicut hie: S)ev bäum füllet ben fov^,
bvumb ma^en bte eppel ben fiaum gut. 5tel)n, bev Baum mnfe ee gut fc^n.
Ergo fvum feljn ift ettra^ me^er fel}n ben lieben, (fö ift etlua» gvoffev§
lustificacio quam lex et eins opeia. 2)lu mivft nic^t§ bev gnabe gleljd^
finben. Este, quod opera mea et charitas sint splendidissima, tarnen nou 20
iustificant. ^ä) tan ttuil ba« gefec3 ba buxä) füllen, sed illo nou possnm
iustificari. Sed Credere in Christum, illa fides iustificat et facit Arborem
bonam et vitem, ^0 folget ben charitas, quae est plenitudo legis. S)er glautie
mac^t Oov bie pevfon fvum, Deindo bvid^t ev gut tuevg!. Ita respondeas
sinipliciter, 2)a§ bev lueljn öom ftocf fomme unb nicf)t bev ftorf Hom lueljn, 25
Et tamen uirumque implet vas.
Ergo debemus implere legem? clamant. SÖJeu id)§ cvfullet l)a'6e, §0
i)üb \d)ä erfüllet, ^sa Hicljfj ml)v bcu man, qui possit cxplere. Clamant
lö Charitas non iustificat, sed fides ro r 17 Poma non faciunt arborem bonnm ro r
23 quae (implet) 28 Contra lib^eri arbLitrii assertores ro r
9Jr. 14 [29. 3nnufltl. 143
R] probus est prius ante irapletionem legis, is iniplet 3t'. Xon die: liabeo forB
öol Opffel, sed quis iniplet corbem pomi.s? Arhor dicit: fic fomcn ÖOll mir,
3cf) l)Cib fie getragen. Sic simplici(cr: Non legem ftoffcn nibbcv per fideiii,
sed Ivo. 3. per fidem euim inad)en luir bic pcrfoii sie, nt possit servare, quae «sm. a, ;ii
5 deus praecepit i. e. persona fan§ anfafjen. Satis de hae quicstione, qiiod
oiiinia gefaffct in bie lieb. Verum, quando dilectionem liabes, implesti legem,
sed per hoc non es front, qiiia impletio legi.s t()Ut nt(f)t locgt bie p|eccata
coram deo. Coram mundo iftö anber», bn t^iit ba§ gfe^ f)in toeg i)eccata
cum suis operib[US sive posterioribus sive anterioribus. Sed fides sola reift
10 ]^in tneg jieccata et praeterita et adhuc. Ideo dixi: ^ä) tnolt gern, nl
artjifel lool gefafft de Christo.
lam dicendum: 'Dil|igas proximura sicnt te|ipsum.' Integer sermo
hie. U[nfcr t)|err ®ott loirfft un§ ba in cinanbcr et flicit einen nt altLernm
et qneralibet facit alterins proximnm. Cesar, n.Kor jc. omnes proximi et
15 praecip|ue, qni nobis indig[ent, sinit jiroxiiui ut in Luca X. quem vides, s;uf. lo, sc
1 prius durrhs/r «p tiach implet ■■<lefU legem sp nach babeo sieht ben sp 2 über
fie steht poma sp 3 nach sinipliciter steht responde vt Pamlus «/> per über fulcm
4 nach sed steht stabilimus sp Ro. 3. sp r 5 nach persona steht fide iustificatus sp
nach Satis steht sit «p 5j6 qnod omnia c in^aS aUeä sp 6 über Verum stellt ift
(oav sp 7 per hoc c in baburc^ sp 9 sive (1.) bis anterioribus durchstr sp 10 nach
toeg steht coram deo sp nach et (2.) steht qua sp nach adbuc steht (fiunt) reliqua sunt
in carne, quia propter fidem in Cln-istum non impvitantur s/i rh ut c in ba§ ber «^
11 nach gcfafjt steht toutbe sp 12 nach dicendum steht de liac sententia sp 13 liic
c in requiritur ad explicationem huius dicti sjt nach einanbet steht alt, jung, 9)!an, fraluen,
fiemt, Jncd^t sc. sj) rh et bis alt[erum durchstr sp 14 Cesar c in vicinus sp nach
omnes steht inter nos sumus sj> 15 nobis c in ope nostra ej' "*^'' ^- *'^''' capjite sp
über quem vides steht Is pro.ximus est sp de vulnerato legis cuius miseretur Sama-
ritanus sj' f
N] liberum arbLitrium. "^a ^e6» an. Chri.stns facit, non liberum arbitrinm.
Esto, quod habeas poma. |)aftu ftc felbeft gemacht? S)er bäum f)at h\)x fic
t»orf)in getragen. Ita Paulus Ro. 3. Per fidem formavimus legem. Q. d. siüm. a, 31
S)ur(^ ben glauben machen lül)r bic pcrfon, qnae possit legem praestarc.
20 Haec sit responsio ad Papistas. SBcn bin lib ^aft, §0 ^aftu baS gefecj
erfüllet, sed non iustificatus. Nam remissio peccatorum per Christum
contingit. Hie non loquitur de externa iusticia, quae legibus potest fierf,
sed de spirituali iusticia, quae per verbum et fidem contingit, sincerum
reddit cor, ut fidamus in Christo, quod solus sit, qui explet legem, qni
25 remittit peccata praeterita et futura.
'Diliges proximum tuum sicut teipsum.' S)o tx)l)ere Cljnc el)gcn
prebigt bart)on p3 machen. 8il)c inie c§ unfcr bevgot unter cl)nanber Inirfft,
22 (Externa ius) Hie 27 Proximus ro r
144 ^Ptebigten be? 3a{)rc? 1531.
R] ba§ cc mangcl l^at. Qui te erzürnet, ba§ !^at feinen auSjud^.' Si neb|ulo
veniret et diiceret: Christiani f)n6cn lieb, et tt>olt bicf) fietriegcn, liunc com-
inittemus 5Ji|eiftcv .&|anfcn, unb inolt fdjicmmen unb beinmcn'^ vcl einer "^cv
ferne ignotiis: Hie satis habenuis panpcriiin, benn bei' auff anbcr leut gut
töil icf}l|ennucn unb tctnmen, uon indiget. 9]i[eiftev .ö[an§ tan im Keffer mit
bem ftvicE raten <|nam ego et tu. Hl sunt nostri proximi, sed noii incligent
cliaritato, imo oam iiolunt, .sed nostra bonitate abiituntur. Ideo dixi sepe,
ne admitterentur tales fc^leic^er. 6» tft ein fein gcpot: 'Sicnt teipsimi', ot
natura quidem comprehendit, sed non.
I nach neb|ulo Kteht nliquis sp J nach ticB slelil an ein onbct »p äj? haue hii
iiolmit c in »nb ivolt jii^tcmmen unb bcmmcn, Imnc et similes committenius SUciftcv Manien,
Ober wenn einer Ijcv tcmc, qui ignotiis unb Wott ond^ Biel ^aben (bo§ gilt nid^t) tonb aljo auff
anber Seutc flut fd^Iemmen önb bcnimen, bcn lootlen wiv ju 9)lieifter .^anfen TOeifen, bcr fon im
ticffev tnit bcm ftvitl raten benn ic^ Unb bu mit bnjct Uiit. lli sunt nostri proximi, sed non
indigent cliaritate nostr.i, ja fie Dcgercn irer nic^t y S nach jc^teic^er steh^ 2öir ^afcen on
ba§ »iel ormcr Icutc at^ie, ben loir jt^ulbig finb ju gehen »nb fie ju neeren sp nach gepot
sieht Dilig^as proX|^imui)i xj) <Sji) et bis non durchslr sj' dafür sed Christian! tantuni
exercent sj)
•) bn§ I)nt feinen anäjuti^ s. r. a. 'bildet eine Ausnahme' ; riß. Grimm, DWtb. 1, 1042,
wo gahlreiche Bekr/e aus Luther. ^) fd^temmcn unb bemmen oft susammenyestellt ; vgl.
Grimm DWth. 9, 625 f. Auch bei Luther, rgl. ünsre Aust/. Bd. 9, 507, 7; IS, 196, 20;
29, 441, 22; weitere Beispiele aus Luther Grimm DWtb. 2, 709.
N] ut omnes simus proximi et succurraraus invicem. ®er ift be^n nl)efter, quem lu
vides indigere, ha.^ blt) ^^m äto ^ulffe fumj)t. Esto, quod sit inimieus tuus.
Hie non patrocinamur pigris et mondicis, qui luxuriantur et deinde ab aliis
expetuut aut aliuude veniunt iguoti. 5}el)n bie gef)oren unter mel)fter l^an§,
bie uff anber leutf)e looUen fd)Iemmen, bem fol me^fter Ijani mt)t bem
galgen "^clffen. Isti sunt inimici nostri, fie borffen ber lifie tneniger ben is
ni^r, fie fuc^en l)ren mutrt^Üen. ^\m\ teuffet mljt ben ftrelj^ern unb umb^
leuffern.^
IS SBiber bie ftre^^er m r
') TV//, hierzu den Schluß der rorlmyehenden Predii/t oben S. 135. 21ff.
9h. 15 [2. ScOriiat]. 145
15. 2. gebrimt 1531.
^'rcbiflt am Xa^c 'iWarin !i)iciiiißuiig.
R] In d'w pu rificat i Ollis.
Nostis, quod hodie cele|bretur f'estuin, quod olira dictum U|nfev t;icl'eii
fivaloeu ltccf}tjine§, quod iiodie portata iumina in process|ione, et unde iu)c
v(,'n(a-it, scitis. Papa instituit piopter Ro|nianos, qui hac nocte iveruiit mit
5 Hechten et quaesierunt Pro.serpinam.' Nos autem peragemus pro festo
domini , quod iiodie monstrarit sc. Et Luc[as saepe indicat de lege.
1. dicenius von ber veiniilimg, dciude Dom furftellcil, 3. de oblatione. @>3
ift ein dura lex geltJefen. 6 Irijdjnevin ift irapura g|eh)eft, qiuicquid odit, ift
unrein, et ubi sedit, iglid^cv mufft fliclicn et mcl)bcn ut leprosum. Si erat
w femella, 12 Inoc^en. Si vero ift bie 1. fvndjt, mufts gf)en 3ei^uf;Qlem unb
1 die unter (vig[ilia) 2 oben am Seitenrnnde steht Die fc ans In vigilia^ pvui
ficatiouis nach dictum stellt scitis sj) I. I. 1. Certitiulo fidei 2. versatur circa inuisibilia
3. Non est otiosa sp r 6 über se bis indicat steht cum in templum est praesentatus sp
nach lege steht Sicut scriptum est in lege domini sp 9 nach unrein steht gelBcft sp
igtic^ct c in 6inicbex' sp nach mufft stellt fic sp nach Si steht infans s^> Leuit 13. sj> r
10 nach femella steht niuft fie fid^ in[)atten x/i ift durchstr sp nach fruc^t steht lonv fin
tneitin sp nach 3etuf|atcm steht getivadjt s/i
') Dasselbe erwähnt Luther Erl. Ausg. 1, 23'Jf. Seine Bemerkmy ruht wohl auf
den Worten des Jacobus de Voi'arjine (leg. am: c. XXXVII de purif. b. M. Virg.): quo-
iiiam diffioile est consueta relinquere, christiani de gentibus ad fidem conversi difficile
poterant relinquere huiusmodi coiisuetudinem paganoruni. ideoque Sergius Papa hanc
consuetudinem in melius commutavit, ut scilicet Christiani ad honorem sanctae matris
Domini omni anno iu hac die totum mundum cum accensis candelis et benedictis cereis
illustrarent, ut solemnitas quidem staret, sed alia intentione. Vgl. Beal-Emykl. f. prot.
TU. u. K. 2. Aufl. Bd. 8, 663 f.; 3. Aitß. Bd. 12, 3l9f.
N] In FESTO PURIFICACIONIS MARIE LUCE II.
'Postquam conipleti sunt dies purificaciouis ac' Sut. 2,22
3Bl)i; tjelJcn fjeutc an jlr fel)rcn baS feft öon ber 9{et)nigung -DJicvinc
obbev nnfer Iiieften f[touen lic^tmc^, bo man t)at bie lii^t getragen. Unde
15 iioc fcstum sit ordinatum, scitis, quia Papa propter Romanum morem instituit.
äÖl)r brau(f)en§ aber, baä (it)riftU'3 l)m tcmpcU geopfert ift. Moses primo
trcs leges ponit: 1. Purifica[cionem, 2. Oblaciouem pueri, 3. Redempcionem.
Populiis ille erat ruultis legibus pressus de iramundicia puerperae. Vidc in
lege, quomodo separabatur non minus quam leprosns bie mitter, 6, 12 lüodjen
- 11J12 ro 15 über Romanum bis instituit steht quia noctii candelis cuireljaiit In
honorem bachi sj) 16 Vsus luiius festi ro r 1!) muftcr
S.'ut^et§ SBerte. XXXIV 10
146 ^ircbigten bc? 3flf)re8 1531.
R] fui 1 ovt Icifeii et postea perpetnn :'. mal in ;miio pvQcfcutircn gen .§ienif[alem.
(^•l) luic fottcn \mx \o faucv fcfjcn, si nohis k. Num iiirfjt ein geplagt HoM?
(letleiunt de singjulis cap|itibus qiujtaniiis ."Sgt^ Koinanis, postea pro primogenitis,
deiude deeimae de fructib[u.s omnibus. Item utev iia§ ij ^c^^nb. 2)e§ finb
Uiir aHjeS iitierlioBen. Papa l)aty !iinb et nosti.s, (piid tantuni datiim pro t,
cera hoc die. ¥A si qiiis iiabjuisset pec^uniara, quae tantuni erogata iiodie in
iiostro principatu, esset princeps. lani vei'o gravantur pastori einen jaun
matten, imo urgere volunt, ut porcos. Pri\is coacti ludaei in lege vetjeri
l>arere sacerdjotibus, iam contrariuni. Sßir muffen bic felbigcn filmen bei)
uns leiben h)ie ben Mo^ in ber nofen'. Et tarnen neces|se est, ut pop|ulus w
prematur leg|ibus, et hodie ueces|sai'iuni valde. Ideo bene fec|it, quod h|unc
pop|uhim gravavit. Aziuuni et equum ntu§ man einfpannen in currum,
alioqui Don possemus eis uti. 8ic oportet leges sint in mundo: non carere
eis possumus, non tantum propter homines nialos, sed etiam Sat|an, qui non
1 nach ort steht giilbcn sp lofen c in gelojet loctbcn »jj Exu 13. 34. s/j r 2 nach
nobis stellt tarn dura lex iniposita sp Num durdistr sp dafür ©i^e ob bic Subcn sp nach
1 Salutare dei
botet steht \tt) jeWefcrt sj> 4 über ij steht noc§ sp Christus 2 lux gentium sp r 5 nach
3 gloria plebis Israel
^atä steht au$ sp nach lunb steht :^a6cn Biet mu|fen gsfien sp 6 über cera steht rtoi^fen
Itcc^t sp erogata hodie c in hoc die ift ouiflefien umt) Woc^Sticti^t sji T princeps c in
diues dominus sjy nach gravantur steht rustici, bo§ fie sp S nach porcos steht custodiat
vt alii rustici sp 9 nach sacerd|otibus steht vt et nos in Papatu sp nach contrarium
steht fit. Sie ^Prebigei »nb ^jfatt^etr loerben »Bei gehalten tietad^t k. 3Ju sp 10 Et tarnen
c m Ideo sp nach pop|ulus steht rudis «;) 11 nach hodie steht est sj) nach fec|it steht
deus sj) 12 nach popiulum steht Israel sp gravavit c in onerauit multis legibus s/j
14 ctiam c in quod sp qui durchstr sp
') SRo^ in in rmfcn. In dieser Verbindung nicht bei Wander; rgl. Z. 23.
N] unreine toax, deinde oportet illos puerum praesentare unb ml)t eignem ortl^lft is
l6§en et deinde anuuatim primogenitum ter praesentare Hierusalem et redi-
mere. (S§ ^at fic t>tl geftanben primogenitus, quod iugum uos egreferremus.
Deinde oportebat illos dare Ronianis pro capite censum, deinde decimas et
varias cxposiciones, 3)te lüljr ade frei) fet)n. 3I(Iet)ne ber SSapft fyü^ gelüuft,
qui suis inventis excoriavit. Sßen el)ner nEel)nc ba§ toac^S bt^e» furften= 20
tumb§ ^ette, quod hoc die dabatur, esset Cresus ditissimus. Ab his omnibu.s
liberati ingratissimi suiuus erga verbum et ministros eius. @§ mu^ al^o
feljn. Sßtir muffen folt^e mieten bei) unS Iel)ben sicut stercus in corpore, et
essent premendi legib[us, sicut pressus e.st Israel. 5Jtan fol beiu boltf gefecj
uflegen. Sicut equus est frenandus, coercendus et onerandus, ita ecianr vulgns 25.
10 Summum legis iugum Israel portault ro r 20 exscoriauit 21 Cresus ditis.<!imus
c in Creso dicinr sji 23 Ingratuni uulgus Icgib^us premendum ro r 24 bctn (od^fcn)
9?r. 15 [2. f^cbtuat]. M7
Rl cessat, iioii (|iiit'scit, lidjt Ijiiicvcl) .'i. Jdco muö uiaii t)l)n bi'iitpffen i. e.
hoimines jluinscti mit leg|ib[iis. lain ift loa mit ber öejdiiUicviiitg bcv Wadjä--
licd)t '^aI6cn. lam meminisse lucis Euaiigelii.
1. sit dictum de eo, qiiod Liijcas \o offt anjcud^t, )OüI 3 mal, legem.
5 2. v|ult Lucjas indieare, qiiod Christus propter nos fid) tjaCe unter ha-j gfd^
gctüovffcn, ut nos. Nam non erat conceptus et natus secundum legem M|oisi,
sed concejitus ex s|piritu s|ancto et natus, et tarnen f)at purificacionem
gehalten cum matre. S)aä ift troft pro nobis, quando scripjtura Christum
depiugit, quod per oniuia similis k. tameu sie, quod hie neu peccatum. Et f ciiv. 4, is
10 lüie ticffcr toiv l)ii Bringen f'uiuicii in« fteifd), ut non satis potes, ift e§ bei
nod^ Beffer, Et ipse met feci't, ()at fid) in has untcrftc gefe^ gelüorffen, ut
ind|iearet se purum ho|miiiem, qui ut Epistola dicit, factus sub legem jc. 6ini-4. 4
1. lex enim de primo|geiiitis indicat, quod statim a nativitate damnati et
pec|catores et finb t)in geftclt jum Opffer i. e. ad mortem. Sic ipse v|ult
15 neben un§ tjerbampt fein: q|uidquid enim in vet|eri lege geopffert, ift qIIs
jum tob gegclJen. Qui ergo voleb|at suam primo|geniturara h)ibber t)a6cn,
1 nach l^ureie») sle/it motben, bieiere^ »nb anbet loftei: on y 2 mit durchstr sp
nach legiib^us xteh( quos impellit in vaiia peccata sp nach ift »teht bet gemein 9Jlan sp
3 nach Euangelü steht debereut et gratias agere sp 4 eo über (. . .) nacli. legem «leht
scilicet "pi 5 nach nos steht a nialedictione legis liberaret sp 7 nach natus steht ex
virgine Maria s/i iiQC^ ^at stel/t ß^tiftui sj> 8 nach ift steht ein gtoffer Sji 9 nach
similis steht nobis sit »7) nach non steht feoit sjj 11 nach gEfefe steht scilicet puri-
ficationis »pi 12 nach ho|minem steht et sanctum solum. Ideo sp qui durchstr sp nach
Epistola steht ad 6al. 3. sp 13 nach quod steht infantes sp Lex de primogenitis sp r
14 über ipse steht puer Christus sp
Niest onerandum, bcit ber lel)bige S^euffel feljret nid^t, brum'ö mu^ man ^!^n
el)n Inenig bempffen tjn fel)nem ruftjeuc^. Ergo, cum vos liberi estis per
legem a Papisticis tradicionibus. Ergo sitis gratioi'es erga verbum. Haec est
20 prima causa, cur Lucas expressit iugum legis.
Secundo videmus describi Christum subiectum legi, ita et Mariani,
qui neu cogebautur lege. 9Jo(I) tjat 5]laria loie el)n anbcr tBet)6 geBarcn mljt
bem gefecj. S)o§ ift n'^uc feljn ejempel, ut videamus Christum nobis similem
et absque peccato. Stti !anft 6^f)riftum nic^t §0 tiff \)n% flet)fc^ unb gefecj $cdv. 4, 15
25 ftetfen, e§ ift nod) öil Keffer, sicut et ipse Christus studio fecit. Sed ideo
subiecit se legi, ut liberaret nos a lege. S)en ba§ erft gefecj: £)lD folt ha^
erft geBorn mentel)n nnferm ^ergot opfern, Indicat nos omnes prima natura
esse morti damnatos. Ideo constituit, ut offerremur, ba§ er ancjeljgct, ba§
tn^r bem tobt gege'öen toeren. S)en bie crfte gepurt ift fluj jum tobe geopfert.
20 (quomodo) cur 21 (qui) ita 22 unten am iSeitenrande steht Varie legcs ad
coercendum uulgus traditae ro r 23 (ut aliis) ut ut his similem unt ro Christus nob^is
similis sub legem sese suliiecit ro r 2TJ28 über natura esse steht primogonitura sp
29 Prima primogenitura niorte damnati ro r
10*
148 5!ivcbigtcn bc? Sa^te? 1531.
R] niuft» lofcu. 3^05 l)cifft ba?" 2. opffer iu vetjeri testameuto. Sic Christus {)at
ba» urteil niiff fidj geitomeii, qnod sit nt alins liomo ad mortem coiidemuatus.
Hinc videtur, ijuid simiis a natura, quid libjcrum arl)|itrium. Lex gifct un§
ba i)in morti, et bic aller 1. fruc^t, ber tiefte, ut vid|eamus nihil boni esse
in honiine, si etiam. Cum ergo Christus lioc fecerit et se sub legem ded|erit, 5
f)Qt er uns Befreiet, nt uon sinuis rei mortis imb unreinig!eit mnltominns,
quia non fuit reus, lex l)at l)n crgricffeit, non deb|iiit dare oo]|lum. Hactenns
sit dictum de legibus.
Secuuda pars Euangelii ift troftliic^er linb feiner, quod Simeon venit
in temp|lum, accipit et canit ein f|cin caiiticum. ^ft fi'^ anber gefong lo
üiit. 2, 29 quam Requiem. S)er lotigefiing ift aii-S ber nuiffen fjcin gefettt. Lucas
dieit, quod hab|uit promis[sionem se neu moriturum, uisi vidis|set i. e.
Regem illum, de quo omnes scrip|turae prophe|taruni i. e. ©r fol beu f|Onig
be§ §errn fe'^en, antequam moreretur. Habet acutum visum Simeon, videt
nullam pompam Rjegis, sed mendici. Ibi paupercula mulier, quo rediraitur is
1 über 2. steht anber sji Lex de i'edeiuptioue primogenitorum sp r 3 nach arb|i-
trium steht sit sj) 4 morti et c in bem tob öub sp nach fvuc^t steht fo sj» nach ficfte
steht Wox sp ö nach etiam sieht liabeat praerogatiuam et sit priraogenitus inter fratres sp
6 über tiefvciet steht liberauit sji uitretnifltcit multominus e in multominus unteinigteit sj)
7 nach reus steht nihil debuit legi sp .S nach de steht 2. sp ali ein anbei' finb, luie
h)ol er aufgcid^toffen »cav, »on nicntici^cm jamcn nit^t empfangen, fonbcvn tjom 1). ®eift unb bev=
l^alb ba§ ©efe^ lein rei^t ju im Ijatte. '^a er bes gejctjeS §6vv, t)ot et fidj gleic^rool tmter ba§
get^on, ba§ et tin§ »on bem fluc^ be§ gcfc^g erlöicte @oI. 3. sp r 11 nach Requiem steht
Nunc dimittis sp rh 12 über liabjuit steht Simeon sp nach promis|sionem sieht a spiritu
SLaneto nach vidis|set steht Christum dominum sp 13 nach proplieit.irum steht anuun-
ciauerant sp über tionig steht (S^tift i. e. sj) 14 Habet bis Simeon c in Simeon ipse
liabet acutum visum s/* lö nach raulier steht vix habet sp
N] Ita Christus subiit haue oblacionem, ut uos redimeret ab morte. Hie vide-
mus, quales simus natura et quid sit lib[erum arb[itrium. Sie aller befte
fruci^t, primogenitura erat offerenda, ha§ man fai^, ba§ nic^t gut§ an un§
h)!^ar. 2Bcl)l fid) nl^n C?t)riftu§ sub legem get^an, ideo non siuuus ei subiecti
et liberi. Sen haS gefcc^ i)at \iä) an t)f)m Oergriffcn nnb unrecht gettjan, 20
ideo nos non cogimur.
Secunda pars Euangelii consolacione plcnum, quomodo Simeon cum
auf. 2,29 summo gaudio canit: 'Nunc dimittis.' (S» ift et)n anber gefang ben ba§
9fequieni. ©imeon sibi ipsi canit exequias. Euangelista dicit eum responsum
acceipisse se non mor[tein vis[urura, Prius videret Christum, Messiam, 25
Unctum, gefalbten. 3)o ift etjn fiJ}arff gefirfit in sene, qui advenit inopinato,
videt iufirmam speciem in Christo et parcntibus, e» ift el)n gepreng mendici
alicuius. 2)en barff er pret)fcn, quod sit salvator et rex. Jbi non vidit
20 Sen bis ^i)m unt ro ä3 Simeonis fides ro r
'ülx. 15 [2. ^cbtiint]. 149
I!) pucr, ö gt- -l'^t- il"se fol ev jU tvcttcn sine omni tct^tiinonio et praedicare et
(lieere: hie est Sal|vator. Videt parvuin inieiliim. l\n ratio iion potent dieere,
quod sit rex, sed piiellus inendici. Ipse ex oculis reraovet bie gftalt pueri
et faeit eum Reigeni inaiorem oimiibus ]\|egibus iiuindi, qiiia dicit ctiiii
5 Kiegeni pro oniuibus gentibius iu toto mundo. ler fi^et in totum iiunidmn
et ah uuo fine in aliuin. Ubi|cunque sunt gentes, ibi Christus dominus, et
is puer est. Sic in uno momento gcfaft, (i|uic(juid est iu tota scrip|tura et
(jengft au bas finb. 'Omnium pop|uloruin.' Si talis Rex, oportet sit v;«'. 2, 3i
redempitor a peccatis, morte K. qni det iusticiam, inQ(^e bie leute fl'om, feiig.
10 3)tc groffcu Sßmibcr fi^et bcr Simeoii allö, uon videt in toto mundo mortem,
peeeatum, jaiiiev, sed eitel t)eil. Et lefft \iäj bmiden, quod, q|uodcunque in
mundo, fei) eitel leBeil, feligfeit, quod indicant verba: 'Ocuii mci vid|erunt ii"'- 2. so
salutare t[uum.' Et declarat, euiusmodi sit Rex. 6r fol fein ein liedjt,
per quam gjentes illurainautur, er fol bie tenebras Iregnemen et darc lumen
15 i. e. Reg|uum Satanae, qui regnat in errore, p|eccatis, tob unb oUem ung,lutf,
bol fol er jerrciffen. Ipse fol ben mortem destruere et peeeatum 2. Timo. 1. 2. sim. 1. lu
1 nach puer steht soilicet sjj über iiwe steht Simeüu sjj 2 nach hie steht iufaus sjj
nach Sal|vator steht mundi quem deus parauit sp De Simeoue sp r 3 über Ipse atelu
Siiuooii sp i über dicit steht vocat sp 5 nach gentib|us steht illumiuandis sp über
Set steht ©imeon sp 6 nach fine steht orbis teirarum sp nach, dominus steht est s/t
T nach est steht Christus dominus sp nach momento steht ^at ©imeott sp 8 nach ttnb
steht quem in vlnis suis habet sp rh vor Onniium steht Quud parasti ante l'aeiem sp rh
nach liex steht est sp 10 nach bev steld licBc sp non videt c in atä fef|e iü(^t sp
11 nach eitel steht leficn getec^tiateit onb sp quod q^uodcunque c in baä otteä Wai in bcr s2j
12 nach mundo steht ift sp nach verba steht eius sp Oculi raei viderunt 8al[utare sp r
14 Lumen ad illuminandas geutes sp r 16 Ipse c in 6r sp 2. Timo. 1. ber beut tob ^at
bie mod^t gcnomen jc. sp r
N] coram aliquam formani regis unb barff \)i)m beunod^ et)uen fold^eu touig
tnod^en, qui omnis mundi reges extollit, Eum esse 'salutare', 'Lumen', siui. 2,30. 3i
Magna est concio, ubi dicit Ab inicio usque ad finem omnia esse tenebras,
20 .sohis Christus est 'lumeu'. S)o fi^et er buv(^ huxä) bie gauc.je ft^rifft:«-32
Omues homines esse peccatores, tenebras Et hunc puerum praedicat sahitarc
lumen omnium populorum. S5te groffe, mec^tige iBunber fi^t er ^u bifem
f^nb. Cum externus aspectus multo aliter videat, 5tod) fif)ct er !el)U jautmer
nod^ ormut, sed summum regem, sahitare et lumen et dioit: 'Quia ^■iderunt 2"'. 2, 30
23 oculi niei.' 'Lumen' q. d. @r fol el)n touig uub lirf)t fe^U, qui debet 2uf. 2, 32
depellere Tenebras i. e. reguum sathanae destruere debet, sicut Paulus dicit:
nie debet destruere regnum mortis et sathanae. Tlle debet regnum habere 2- sim. 1, lu
10 tenebre 21 tenebre 22 unten am Seitenrande steht Si Christus est salutare
et Lumeu necesse est omnia fuisse damnat;i et tenebre ro 24 Potencia Christi sub infiruii-
tate ro r
150 ^Htcbiglcii bei 3o()ti;^ 1531.
H] S)a!3 fiitb Mc ö,roJieii incdjtigen »ucvcf et miral)|ilia duniiui, (jUDd iil)ii|[iiu
reg|uet in toto terrariiiu orbe, qiiod liicem aceendat contra Sat|auani: quod
non omues credunt, leit ni($t macf)t bvült. Sol lucet per totum orbieiu
ter|rarum, qLuanqiiaiii multi dormiunt et caeci sunt. Quod oninibu.s uou
lucet, non est culpa .solis, sed quod non volunt. Is videntib[us non videt. s
Sic liacc urbs tota et pl|ena est Euangelio, lucet, et tarnen pauci sunt, qui
.■5u.scip|iunt, et lucet E[uan<reliuni. Qui vero non vident haue luceni, .sunt
Ceci. Et Christi reg|num niansit sub Papa, Turcis et S^artarn et adhuc
nianet unter ben ^onügeii fjurftcn unb ^uncfern unb 3tti 5Kom mu§ fein,
ubi Satan corpora liter hab]itat, man ftubet nocfj 2anff bct et quosdam, qui lo
E|uangelium habent. Et hoc est, quod Reg|nuru eins gefjet per totum
uuindum, leit nidjt , (piod omues g|entes i.e. bu Ijaft t}t)n 3IU eint getüiffen
fionig ubiq[uc terrarum, ubi suut homines, et sie, quod sit illumiua|turus.
3cf. 4;), öljt Esa|ias: 'Dedi te in lucem gentium.'
S^a§ nennet 2uc|aa ^te 'lumen ad revelaitionem'. Cum autem Lucias is
dicat, quod onines g|entes et pop|uli foUen eiieud^tet, oportet ergo sint caeci
et in tenebris, sed et quod damnati sint. Nam si non in teneb|ris et
damnati, non opus luce et Salvatore. Sed adhuc impugnatur.
4 q[uauquam c in Interea s^' nach et steht multi etiam sp nach Quod steht
igitur sp 5 quod bis videt durchstr sp dafür eorum qui vel ceci aut clausis i'euestris
solem non volunt videre vel dormiunt sp 6 nach haec steht nostra sjt nach Euangelio
steht quod oninibus 4^) TJS et bis Ceci durchstr sj) dafür illam lucem, Non videntes autem
eam lucem, sunt ceci, Nihilomiuus Christus manet lumen gentium s^) 0' Et c in Sicut sp
adhuc c in hodie S2) 9 nach 3uniiern steht SSifc^oueit sp 10 nach finbet steht ia sjt
nach nod^ steht bic sp 11 nach quod steht dicit lumen ad reuelationem gentium i. e. sp rh
12 nach n\ä)l steht broit sp nach g|entes steht non illuniinantur sji 13 nach {jonig stellt
bereit sji nach illumina|turus steht gentes sp lesa 49. sjj r 15 nach revela|tiouem
steht gentium sp 16 nach erleuchtet steht Werbelt sp 17 nach non steht essent sp
18 nach opus steht esset illis sj) nach adhuc steht nostro tempore sjj nach impugnatur
steht canticum Simeonis quasi falsum et hereticum s^)
N] super illos. S)a§ tan man abtx nic^t gleuBen, ligt a6er nic^t maä)t bran.
Nam sol fulgens non omnibus serviens, scilicet cecis et pigris tameu est 20
sol. Ita Euangelion ubique lucet, 06 e§ gle^c^ öil ni(^t annl^emen, no(^ ift»
bennoc^ el)n U(^t. Quicunque hoc lumen non videt, illius caussa est, non
Euangelii. Xani hoc lumen Euangelii choruscat sub thirannis et impiis,
c§ Ieu(^t, %o Itjcljt bic iüelt, ob glet)cf) nie alle Ieutl)e gleufien, ideo hie dicit:
'Christum populorum' q. d. looe leut^e f^nbt, ibi est ille rex, quanivis euui 2h
3CJ.49, enon agnoscant. Ita in Psal. 'Dedi te in lucem gentium', ba§ btu bte ganCjC
Irelt a finibus terrae salves, eo respicit Lucas 'Lumen gencium'.
Si Christus praedicatur salvator et lumen, sequitur omnem muudum
esse tenebras et peccatores. Nam (juid opus est salutari et luce? Sed hoc
mundus non potest ferre, qui ipse vult esse lumen et salutare, ideo irapugnat 30
«Rr. 15 |2. gebtiinr]. 151
ItJ l'a|>|if;tac noliuit pcnuitlere, ijuocl sit lux Cliiistii.s et Salvator. Ego
depiugerem lib enter liiinc pueruni, iit sie apprehcuderetur. Hie dicitur lux ic.
(j|uicqiiid ergo nou est i.s vir, ibi tenebrac, cecitas, tob, p|eccatuiu. S)a§ tan
man ater titelt leiben. Si praedico, quaecurique papa docuit et fecerunt
5 Moiiaclii, esse teneb^ras, noliiiit audire. Gerte liodie caiiiiiit istud canticum
mit lieii^t, fnnen, fernen. Suinnia: verba servant et dicunt Christum S|al-
vatorem et luiiieu gentium. Si lioc, ergo nou Francisjci et papae jc. Ideo
mu'j id) ein fc^cr unb liigncv jcin nnb i)vtl)nni6. Ideo beiffen fid) felbft in
bie iinguam.^ Dicunt Christum l^unien et Sal|vatoreni. Stbet monachatus
10 et b|oiia o|pera tfjuns aucf). Sicut scripta eoruni testantur. 2^03 ift ja caecita.s
siraul dicere Christum fSalivatorem et tarnen d|icere: Nou sohis Christus,
sed et ego quoque tan fold^a leben füren ic. Safjen \iä) füren, vide, ut tu
liereas, <||uidquid est extra Christum, ift finfterni§. Si etiam optiraae leges
sunt Caesaris, tarnen tenebrae regis leges suut, quae ordinatio dei. Vacca
15 mu§ ir ftro {)aben, ift ij^r gfelj, per hoc autem nou fit finb, toc^ter l)n§
tjan^i manet vacca. Sic hie. Si omnia praecep|ta Caesaris servo, non ideo
1 quod durchstr sp dafür verum esse canticum Simeonis, quod infans lesus s/)
Christus durclistr sp 2j3 apprehenderetur hls vir durchstr ap dafür fide apprehenderemus
eum, ego et vos vt Simeon jc. Hie vocatur lumen, Vbicuuq[ue ergo id lumen non lucet
i. e. Christus non praedicatur, ibi sunt sp 5 über Monachi steht nonnae, sacrificuli ap
über toueb|ras steht errores sp Certe durchstr np dafür imo dicunt esse heresiu Et tarnen
ipsimet 6 vor Summa steht cum s/i »ach Summa steht pompa s^j nach dicunt steht
ore sp 7 nach hoc steht est verum sji et (2.J durchstr sp dafür ordo uec decreta et
traditiuues sp Ideo c in ©Ofle id^ baS, fo sp 8 nach Ijtt^umB steht teten sp 10 scripta
c in libri sp nach [a steht horrenda sp 11 nach SaI|vatorem steht et lumen esse sp
nach tamen steht quoque sp 12 nach Soffen sieht bie Sünbenteiter sjj ]ii) durchstr sp
13 hereas c in certus sis quod sp nach ift steht eitet sp> 14 nach Caesaris steht quae
certe sunt ordinatio dei sp rh regis bis dei durchstr sp dafür sunt sj) 15 ix durchstr «j[>
nach pöbelt steht baS sp ^n§ c in im sj} 10 nach ^auä steht sed sp
') beiffen fic^ felbft in bie linguam Wander 5, G41 Nr. 3.5.3. 322.
N] verbum. Hie autem claris verbis vides. Ubi Christus non est, bo ift
f^nfterniß, tobt, §unbe. Hoc non possunt ferre, Qui volunt defendere suam
vTioxoiciv et eecitatem, unb borffen bennoc^ £)eute hoc Canticum mef)r fingen
20 ben WVjX, quamvis illi repugnant. Nos autem danmamus omnem sapienciam
et iusticiam mundi hoc cantico, illi autem reclamant nobis. Ipsi volunt
suis iu.sticiis et operib[us salvatores et luraina esse. Expende doctrinam hie
tradiciouum, quomodo sibi vindiearunt salutare et lumen. ©ie fprec^en:
(S^riftUy ift el)n 'f)et)Ianbc, id) bljnS on($. Illos rclinque et tu adhere Christo,
j5 scias extra Christum omnia tcnebras, peccatum, Eciam si sunt optimae leges
et ordinaeiones, tamen sunt tenebrae. Si omnes leges Cesareas habeas et
observes, non es filius dei, feonber btti ^aft be^ne gerec^tidelit, sicut vacca
25 scias (se) extra (solum) teneljre
152 'iUebiglcii bc^ 3"')t'^ l-''"'!-
.sinn et tio lilins l:ieLi fiiib dci. Sic si Monadii ()uiibcrttau)cnt Iiciligev UU'vcii,
benil fic fiub, tameu nihil efficinnt. Sicut vacca non tit filia, quod leges
habet iu stabnlo, sie ipsi legihns suis jc. Si vacca cl|icere vellet: Ego suni
filia in domo, et in cunas se loeare vellet: mit bem mactatore ijiic JC. Sic
cum istis. 5lur tob in bie fietie f)in ein mit tappen uub platten. Ipse solus s
lux et Sal|vator et extra huuc, ([[uidquid non est Christus, est ceci|tas,
tilinbl)|cit, tob, l|euffel, Si etiam liicltl|ic^ Ütegiment unb gercdjtigtjeit Cesaris
toeve, quia geljort l)nn bcn ftat I)crniber. Christus mauet .solus lux, quae
coram deo nos ilhuiiinat. Et bei" liete tiater tro^t et vocat 'lumeu
g|entium\ non Icift l)l)n ftcden in ungLulo in ludaea, sed conimunicat w
Omnibus, (jui non sunt de semiue Ab[raham, Uli iactant se esse participes
gloriae patrinii. Ideo ift'3 fein gerebt : 'lumen'. Si non sum t'rater secundum
cjarnem, Bin xd) gleich U'ol coheres huius bene|ficii, baä locr mit Diel ju fagen,
quia lib|enter velim, ut is art|iculus caperetur, quia scio, haS Saton auff bcv
Ba^n ift unb h)tl 9iottcn onric^ten et facere. Qui novit euin, !an nic^t is
1 (lei c in ©otteä sj) J nach efficiuut äteht uon liuut lilii dei sj) 4 lucare erij
zu cüUoeare sp üher mactatore steht ©d^tüc^ter sp 5 nach tob steht iu peccatis suis ^7;
nach ein steht geloorffen s^) üher Ipse steht Christus sp 7 Si etiara c'in Incnä glcii^
auc^ ba§ sp vor Cesaris stellt bei sp 8 vor ftol steht tue sp nach ^etniber steht i. e.
ad liauc tantum fugacem vitain sp Cliristus durchstr sp dafür Igitur intans ille de quo
Simeon canit sp rh 9 nach »tttev steht Simcon sp 10 ang erg zu angusto sp danach
angulo sp 12 nach lumen steht ad reuela^tionem sp nach Si steht ego gentilis sp
nach frater steht populi Israel sp 13 vor 6tn steht fo sp ba§ XOiX c in quod Christus
est etiam mea lux et Saluator sp nach biet steht motten sp nach fagen steht bnb ouf=
5uftreic^en sp 14 caperetur c in recte intelligeretur s/) quia scio c in S)eun '\^ Weiä sj)
vor Satan steht ber sp 15 et t in ut sp zu ontid^ten steht bo regten fid^ bct ttiiber=
teuff« SRottcn unb fieng iRotman bo§ fpiet 3U ÜJlunfter meilic^ an ic. sp rh nach facere steht
solet sp Qui novit eum c iii Qui eum articulum bene habet notum sp
N] habet suum ins in domo et stabulo, sed uon est filia domini. Ita omnes
iusticiarii et optimi homines non sunt Christiani, non sunt filii dei. 2Beu
bie lue tuolbe jitj tii(^ ficjen, l)n ber tnige ligen, mactanda esset. Ita Christus
repudiat omnem iusticiani, quae sibi vindicat luinen et .salutare. @r tan fte
nic^t teJjben. Xie tue fol l)m ftal blet)6en. Civiles leges et ordinacioues 20
foUen uff ber erben Bleiben: solus Christus est iusticia.
'Gencium.' gr hktjbt nic^t l)tn tuincfel unter ben ^ui^en, sed toti
orbi praedicat. 3i5t)r Ijeljben gefjoreu oud) barcju. Esto, quod Christus sit
natus Indeus et niater eius unb Jüljr ft)nb nic^t beö gHut'3, nod) geboren toljr
Oüä) jh) bem lichte. Ergo diligenter praedicandum, ut hie articulus de 2.s
Christo maneat. Naui amisso boc oriuntur sectae, quia amisimus lumen.
93er6renftu baS liii^t, es in tenebris, non potes uon errare. Ergo vide ad
17 (oBe) Sffien
9Jt. 15 [2.g;cbnuu|. 153
K] VllCli . II"" •■^t't^ti'^ niivitf)tcn , qnia i|)M' ot lux, (|iiau iioii .siiiit le erraiv, bci"
f)eilonb nou siuit tc iicrbcvOeii imb imtevgetjcn. Wfo sie depiugitiir. Siincoii
fragt naä) feinem, ^ä) nod) fein Cesare, principe k. Sed ber allein, nicf)t
allein Iffein, sed omuium gentium. Et ba§ f)at Israel ein givofje ef)r. Quia
5 e.-t pu|)|Ulus, cui factac promis|sioues et ex eis veuit ista lux. ^w bent gel)en Si^O. 4, aa
fie nnö für, dicit P|aulus, quoddiicei-e possunt: Christus uatus ex nostra
ftam unb geblnt naturlicf) Roma. 9. Et cjiuicquid attulit thesaurorum, geboren aiSi«. a, s
in ba§ Oold ^fjrael. Nos f)aben ben nu^, et tarnen uon pos|sumus sie
gloriari ut ipsi. Et tarnen ber nulj ift unfer, quod totus noster, qui est lux,
10 non pa])a. Sic Siimeon cecinit et iam loil er froltc^ ^infaren. Et videt fo
biel, qnia non velit terreri, non vidct pieccatnm, mortem, postquam vidit 3C.
i. e. mit gian^em froUdjen l)er^en, quia non video mortem nee volo mortem
vocare. Non dicit: Iam morior. Idee non soluni habuit in ore et lingiia
et papiyro, sed fcft hab(uit in corde. Hoc dictum sit de hoc Euangelio.
1 über ipse sieht art[iculus sp 2 vor Simeon steht ©imcon fogt !etnem ©iigct, pro-
plietis nee 6on lohanne baptista sj> rh S nach leincttt steht §o^et)tteftei; ©c^riftgeje^ltcn »/>
nach attein uteht est lumen et Saluator sjj (non) nid^t Et gloiia plebis tuae Israel */) r
5 ül/er venit ista lux steht loh 4 Salus ex ludeis est «p 6 fie durcliatr sp nach iinä
steht bic Sui^f "J' ^ nach f||uicqui(l mteht Clin'stus sp S et tarnen c in etsi sp
i) nach ipsi sieht boä er Bnjer filutfveunb, Beltcr, btubev fc^ nac^ bem fleifc^ sj) Et durchstr sp
nach quod steht eque sp nach totus steht est sj) QjlO qui bis papa durchstr sp dafür
Saluator et lux vt ludaeurum sj) rh 10 nach l^infaten steht in fliebc s^) 11 nach vidit
steht Saluatorem paratum a Domino sj) 12 nach l^er^en steh for tc^ bd^in sp 13 nach
vocare steht sed pacem sp Ideo c in Simeon sji 14 über habluit in corde steht quort
cecinit de hoc puero sp ruu-h Euangelio steht S^tiftuä »erleide fein gnab ba§ Wir beiu liefen
©itneoni nad£| fingen sp
N] 15 Inmc: salutare et lumeu praedicatum in scriptura. 'Israel', scilicet cui
promissa est salus. 3Bon ^I)n ift ^er!ummen salus loan. 4. S3on ^^n ift§ 30I1. 4, ;
I)ertnmmeu, ex illorum progeuie et sauguiue venit Christus, ideo omnis
gloriae praerogativa ludeorum est. 9{oc^ f^nbt lDl)r ^el}ben bi^eö fi^acjö unb
et)r ml)ttel)ll)afftig, rljumen. Ita hoc encomio extulit Simeon hunc puerum.
20 6r fil)et bie gancje loelt nic^t anbcrS quam lumen et vitam, ideo vnlt mori.
©r fit)et feljncn tobt alba, er loel)fe Oon cl)ttel leben. 3)rum6 furd^t er fiel)
nict)t bül)l)n 31t) c^itjen ml)t freubcn.
l'J (tc^) rl^umeii 2! 6r (mljt)
\M 5J}vi;bigtt'it bei SaljicS 15:31.
l(i. 5. gcbtitnr 1531.
^i'cbifjt nm ©üuiitnß Septungcfimn.
^] A prandio domiuicue in 7'"".
1. ,«ov. ;\24ft. l';aiiliis indicat dua.s siniilitiidiiics, qiiibus liortatur Christiaiios an=
fangen unb fcft 3n Heifien in doctrina, tjuam dedit. 1. accepta bom jpielen,
ut hie dicitur Hom fogel afifd^icffcii. Ibi iinus 3C. Sic fiiit apnd g|entes
mit beut rennen nnb lanffen et adluie hodie, et l)at gölten ein fleinot, s
barumb man fcf;enft nnb lanfft. S)a§ anber tjom fempfen: «luidam nf)emen
einen !ampff mtteinanber an, gilt ein fron. Qui vincit, ber gelnint bie corouam,
!ranli. Qui vuilt fpielen, rennen, lanffen, ber mu§ l)I)m ba§ jiel au§ ben
angcn nic^t laijen reumen, alioqui nou jc. Sic qiiaudo f(^u| hJtl nad; bem
fogel fdjteffen et ipse retro, fo toirb er ben avem langfam treffen. Sic quando lu
alter tempfft unb Iril fein feljlen nnb l)nn bie Infft f(^lal)en, uou t)i)m. naä)
bent Jopff K. uon ipse eiim vineet, sed econtra.
1 A prandio s/j r -J nach Christiaiios steht bie sp 1. Cor. 9. kjj r 3 unb c in
^abm sj) in über doctriua über dedit stellt tradidit iUis np 1. c in Prima sp nach
accepta steht est sp zu ]phUn steht 3n fcf)tonctcn itmB ein Ilcinot lauffcn sp 4 über hie
dicitur steht apud nos 67) nach unus steht Icflt ottt meiften e^r ein sp 5 et (2.) durchstr sp
6 über onber steht gteid^niS ift sp nach tempfen steht quod sp 2 sp r 7 bet über gelDtnl
nach coronam steht vel sp 8 über rennen steht Surnim sp !/ nach nun steht attinget sj)
Init über nac^ 10 nach retro steht cedit sp 11 alter c in ein anbet spi nach fein
steht Antagonisten sp nach tufft steht fttcid^en sp 12 nach topff sieht rennen sp nach
econtra steht vincetur ab eins antagonista sp
N] DOMINICA SEPTUAGESIMAE.
1. flor.9,24'Ne.scitis, quod hü, qui iu stadio curruut, omnes quidcra curruut,
sed unus acci[pit.' 1.5
(Sr jeudjt '^ie an jctone gle^d^ni§, ut admoneat Christiauos, ut per-
severent in suscepta doctrina. Una accipitur Dom fpl)l, sicut nobiscuni
dicitur: S?iel f($iffen noc^ bem bogel, sed uuus eum dciicit. Ita fuit olim in
cursu, i;m fpiel. Secunda e.'^t Luctus, bo Ijr ettid^ itmB el)n pfanbt tempffen,
ber ben francj bel)alte. 5Jt)ue fpri^t er al|o: S)cr lol)l fpilen, frfjiffen, ber ^0
mn^ nod) bem jcile r![)ennen, hm er mn^ fidj liefleljffen uffs aller beftc, er
Jüljrbty bcnnocf) taumct erlangen. Ita qui vult pugillare, ber ntn^ nic[)t feien
nod^ fpigelfccf)ten, er tül)rbt l)n fünft langfam treffen. ®a§ ft}nbt bie if gle^c^=
niffen. Et hoc accidit, ut cum optime conemur, |o fol§ un§ bcnnod^ miflid)
ISjlö ro 14jlü I Cliyr 9 ro r 10 Uiiabus similitudiiiibus adbortatur nos ad per-
seueranciam ro r 1!) über Secuuda steht parabola ro 21 Summa intencione currendum
et agonizandum ro r 23 über ij steht jcivue sp
9ir. 10 [5. gcünmrl. 155
I?l Has (liias siiiiilitiidiiic'.-; fiut n ein. Fit ctiaiii l)m tailffcil, fcf)icffcii,
jpii'k'ii, iit (Ulis putet sü ba5 t'lat treffen, munun, vcl avem ijn baä auge,
Ita, bnö miflid) ift, fonber;Ittf) mit bencii bie iiuadjtfnni. Cogiltare posses,
(jiiid volu|eiit l'aii[lii.s iiis siiuilitiuliiiibus? posset aliciuis terreri: ©o f)Orc
'■> id) lüol. >Si oiiiiies enrrinius, taut um nnus salvabitur. Alii frustra curreut.
Haec est P^auli meiliung. Cor|iutiiiorum Civita.s erat sua, quam per
Euangciium jc. ubi vero dorsuni jc. veuit Sat|aii et fef)et ein fnmen unter
fein iHitrf. Is erat *|(etrifc^ jc. et sie Civitas jertrent. S)a gtjet nu ■|*|nu[lu§ '■"'"• '-'^
fcil&jcriid) Ijcrein et arg|uit dis|cipulos unb IHeifter, quia videbat, quod i|uis-
10 q[ue fdigling v|ult crfur Bringen, qudd fein öorfnrcr non praedicavit. Tune fit
aliquid novi et priori uomine voin auferrc, ((uod levia praedicarat prae nie.
Et sie semper fit. Tum ber toll f)anffe feit jii. Et semper si nitubt einen
pvebiger für ben anbern, i>a rtirb ein tred ' au^. Et certe iactant gloriam dei
et melius possuut oriiaie quam ego. Soi? gf)et in vul<>us, tt)a§ \v'xi. man tf)Un?
15 Onines habeut Christum et iaetant noiueu, gloriain eius et salutem liominum.
1 oben am Seitenrande sieht Vide Tomum 28 aimi t'ol 32.^ sjt lj4 Vocat Clirl-
stiaiiniu vitam cuisum et ceitamen vt lob iniliciam Philip. 3. Pau[lus loquitur de iis qui
curruiit et certant quod non omDes accipuiit Brabaeuni, quid diceret de iis qui coiitia-
rium !C. sp r a nach putet steht ix »olle ■•</< nach treffen steht et tarnen ap ^n ba§
duTchstr »/< ougc c in et tarnen aberrat longe sj/ 4 terreri durchstr sp darüber et dicere sp
5 nach Si steht etiaiu sp ö/7 Cor|inthiorum bis Euangelium K. e in In Corinthiis Ciuitate
erat sua l^cclesia, quam per Euangelii praedicatiüuem converterat sp Et plures orant in ea
Cliristiani Act 18. sp r 7 K. (2.) c in vertit sp Vide totain Epistolam sp r S JC. c in
ber onbcr 5l>iul>ft§ sp nach Civitas steht IDOt sp 10 Borfater non praedicavit c nies for=
Motel non i)raedicatiiin 11 über praedicarat stellt couteinpta xp 12 Tum c in ®a feUt
bcnn sp fett durchstr sp si durchstr sp nach nimfit steht Oll sp 13 txedf c in 3oncI
tonb Swittod^t sjj 13114 Et bis quam unt 13 nach certe steht tales fanatici Spiritus sp
14 nach ornare steht se sp nach gfjet steht benn sp Veritatis simplex est oratio, imo
rv(!cvl[irfj sp r lö über Omues steht ©c^loermei: sji
') ttecf ohn S. 124,6. *) Die betreffende Stelle stellt Unsre Ausg. Bd. 27, 2.j, 241t'.
N]fel)l[en, Wi tüljr noc^ bem blat fcfjiffeu unb treffen bie mauer. SßoS \v\)l
^43quIuö ml)t bifcm glel)(f)ni§? videtnr uos terrere, tauquam unus aocepturus
esset praemiiim. Sed Paulus seribit suis Chorinthiis, quos eonvertebat.
Deiude cum abiisset, inceperuut seetae et Rottae, bo ge^et ^^aulu§ feubciiict}
20 eve^n, ftrafft frfiuüer unb lerer. 2)en et)n itlicfjer, ber etltia» uff ber fancjel
erfurbringt, quod prius nou erat praedicatum. 3)o gef)et» fetjn an. £)o
Juljrbtsj fe()er gut. \')tttd)er »ul^lö beffer machen et inceduut in arroganeia.
@r fc^cmet fic§ be§ Dorigen jh) reben. Ita vulgus semper novis gaudet, ita
oriuntur seetae. 3)o affirmant ipsi suas doctrinas, (piasi dei gloriam et
25 hominum iitilitatem quaerant. SßaS inoUen lul)r ben machen? @ie lauffen oUe.
16 tu^t (big) IS eonvertebat c aus coiuiersus erat l'.i gcfiet (be) Ex ario-
gaucia noua praedicamus et inde oriuntur seetae ro r
156 'lUcbirttcit bcä Sdjtca 1531.
K] i^)ä) tan iüc[;t llt()Ci: ttjuit, clicit P|auliis, videte. tuii» l)l)V liuicljt. Vos
omues curritis, sed videte, ba§ ljt]r§ treffet. Ideo v|iilt eos (crrere liao
•similitudine, ut iiiius currat i. c. doceat alter. 6» ift 1 üeiliot, ftc lauffeit
qUc, sed vide, ut currat sicut alius. 'Uuus' est dictum de persona, quae in
stadio currit i. e. de Christianitate. Sicut illic, sie in Christianitate onines 5
doceut, omues voluiit esse Christiani, I)ic 3rt'in9[li, liirüfi^, Stopft K. Sed
dicit: l)I)r lüeV'i lüdjt uE treffen, Sed inter istos omnes ift ein tjeufflcin,
qui trifft, Ciiristiana ecclesia, ^ft ein feer fein gleic^nil i.e. fe^et ju, t)^r
tluciliug, 9{ot|tcn, fectcntJrebiiger, qui trennet bie ß^riften^cit: non erit pcs-
sibilc, ba§ ljf)rä all crleufft. Aiii omnes feilen, unus aceipit. Si vis acquirere, lo
gebienifc unb I)alt btc^ ju bem Ijeufflein, qui erlangt. Nou loquitur de iis,
qui Euaugelium pcrseq|uuntur et dorsum ei vertunt, Sed ad tales, quales
eraiit Cor|inthii, (pii liab|ebant nonien, quod Christiani essent. Noleb|ant
gefi^olten fein iuimici fidei, sed Christi discipuli, ut per totam Epistolani
s.jtDi. ii.Hscribit 2. Cor. 11. sicut 'in ang[elum lucis'. Qui aud|ierat eos, putabat esse i5
Ciiristi disci|pulos. Uli etiam currunt i. e. praedicant. Sicut P|auLlus vocat
3 alter c in vt alii sp 4 sicut alius c in viuisquisq[ue sie vt aceipit brabaeum sp
Currere sp r 5 über de Christianitate sieht Bon bet ß^i^iften^Ett vel Christi ecclesia sp
über illic sieht in Corintbo sp Vnus aceipit jc. sp r 6 ffit bis Sofift durchstr sp dafür
Cingliani, Anahaptistae, papistae sp r 7 l)^v(§) 8 über qui steht bo§ sp nach trifft
steht seilicet sp Vnus s}) r 10 nach crleufft steht vnus aceipit brabaeum sp 14 über
fidei steht Euangelii sp 15 nach 11. steht Ebraei sunt et Ego, niinistri Christi sunt, et
ego sp sicut bis lucis durchstr sp dafür sed dicit illic Sicut Satan se transtbrraat in angelum
lucis, sie pseudoapostoli et operarii subdoli transformant se in Apostolos Christi sp in über
sicut «6er eos steht pseudoap[ostolos sp 16 Cursus sp r
N] ^c^ tfiB gcfc^cfjen. ©e^et aber, bas l)r treffet. Videntur enim onnies
eiusdem opinionis esse, et tarnen non sunt. Sunt, qui iu stadio currunt, et
tarnen unus sumit praemium. @§ ift a6er ntc^t eljner, sed tota ecclesia ibi
intelligitur, quae currit et praeraiuni aceipit. Nam sicut in stadio decem ™
aut viginti currunt, unus superat, ita in ecclesia onines docent, hie Papista,
hie Monetarius, hie Zwinglius jc. S)o mu§ unter ben fecten el)n tjeuffle^n
fe^n, qui superat alios. Videte vos, ut illius farinae estis, qui accipiunt
praemium q. d. ©(^aloet jlD, l)r üugling, ba§ i)rö erlauffet. @§ ift ntc^t
ninglicf), ut omues accipiatis praemium. Si vis accipere praemium, §o ^albt 'a
bi(^ jum re(^tcn t)auffen. Attende autem non sie Paulum loqui de impiis
et pei'sequutoiibus Euangelii, sed de Chorinthiis, qui in sectas abieruut et
omnes voluerunt esse Christiani sub praetextu pietatis. %\t lauffen alle.
Cursus significat iu scriptura praedicacionem. ©i lauffen ou(^ loie bie
n Multi currunt »u r IQj'JU ߧ bis praemium unt ru Vnus aceipit premium ro r
24 jlo (ba§) 28 Christiani über (filii dei) 29 Cursus bis praedicacionem unt ro Cursus
inscripturis ro r
9!r. 16 [5. ffcbtimr]. 157
R] siiuni olKoium cursiim, lailffen, siciit Apostoli regunt ccclosiam Cliristianani
unb ift l)f)r ernft. Ideo bene notaiula ista verl)a, quibus I)eiiit Inuffeu:
praedicant, scribimt lib|ros, jictien bie l|cutc an fid) et promittunt viain
salutis. Idfo oiiinibiis dictum pracdieantibiis. iit sie piaediconms, ba§ lüiv
5 officium vccfit tieibeii, ne invcniamiir intcr cos, (jui jccv Imiffcn, pvebif\cii et
fehlen k. fo f)at man ha öon, ba§ man imilje unb erB|eit öerloven 3c. 'Tiiiici)iiittii. -,22
dicont: Nonne in nomine' jc. 'Non no\i vos.' Xie fdbigen Siottcnficiftev'J-- 23
^c6en» an mit unc', t^iisci|)innt nosfram doctrinam et libienter, aliiKjui nihil
scirent de liac re, nisi audissent et Ieg|issent nostram doctrinam. Ubi
10 audierunt, niacfjcu fie cS, U'ie fie )t)oUen, luollcn-j tieffer mncfjen, f}cnflcn bie
leute an fic^. Ideo dictum ad pi-aedicatorcs i. c. cogjitate, ne coiitingat ista
teutatio, ba» tx ficf) fcfjeme ju prcbigen , tjuod frater. 6» ift bvumb ,5utt)nn,
ut fiamus onines bcr einige lauffer, ijui a|)picliendit. Pinres iiic, qui eandem
viara scquuntur, alii lauffcn au§ nnb UioEens nirt)t mit un§ {)oIten, sed ^nv
15 fcitten ()in au», sed feljlen.
Sic omnes, qui audiuut, gel)Oten auä) brein, qui auditis, folt euc§§ an
ni^emen. Suscepjerunt Euangelii sfatimi, nt stent unb lem^iffen mit bem
J zu cui'sum steht Gal. \. s}) 4 nwh oiiiiiiljus steht docentibus verbum sp prae-
(licantibus diirchatr sß 5 navh et stellt tauieii bc§ (teitiotS sp 6 nach man fl.J steht bcnn sp
7 Nonne «6er dicent Matth. 7. sp r S un§ (an) JOfU WoUen§ bis fid^ unt 11 ftc^
iiher Ott über praedicatores steht Sic currite sp nach contingat steht vobis sp Sicut
ps^oudoapostoli aud[ierunt et did[icerunt ab Äpostolis sp r 12 ex durchstr sp nach \\i)
steht einet sp nach frater steht praedicat, jonbcvn ttjitg Scffev madjen sp nach ift steht
aOev sp 13 nach appreliendit stellt brabaeum sp nach liic steht sunt sp 15 sed c in
3l6ct fie S2> Qui sit cursus Pau[U in Gal: vides sp r li> nach eu(^§ steht mit evnft sp
N] 'JtpDfteln m\ü pvcbigen ou(^, fie t^un flcl)^, fie fcf)reiyben, ji^^en bie leut^e an
fid^. Alii autem bie fetzten, bie nemen \x6) be» ampt§ an. Ergo caveamus, ne
20 inveniamur inter eos, qui in aerem verberaut. Ibi multum laboris est, sed
nullius efBcaciae. 2)0 hJ^rbt l)n G^riftu? antlnortten: 'in nomine meoiB!ntti).7,22f.
demo[nia eiecistis, sed nescio vos.' Ita uostri suerraerii, postquam ex nostro
euangelio currere inceperunt, tune suum proprium cursum instituunt. Summa:
Videte, ut enrratis K. q. d. Jeng elju ibcr, ba-s er red)t lauffe unb fct)eme
25 fic^ nit^t ba§ jtn prebigen, hm Uormalä bie frummen geprebigt I)o6en. ßa§
birf) ni(^t Keffer bencf}ten. ■'palt« 9lel)d) mt)t ben anbevn, sicut nunc in liac
regioue contingit. S^ie anbern lauffen fet)t an^, bie tüerben tel)Ien.
Ita auditores, bie l)r fempt, bie foEen fi(^§ annl)emen, benden, ba^ fie
rittev tt)erben\ fempt ml)t bem teuffei, fie fl}nbt fvieg»!ned^t tinber ben
20 Suermerij omnes cun-uut ro r 26J27 über hac regioue steht vbi concorditer
docetur sp 27 Qui extra uerbum currunt et contendunt falluntur ro r
') titter toctbcu lyl. Unsre Ausg. Bd. 17 ', 66, 9, doch he.%ier = sich Lorheeren holen,
Meister icerdeti. Vgl. Unsre Ausg. Bd. 18, 384, 26.
158 iptebigten bc» 3faf)vc§ 1531.
R] 2eufifcl. Sicut praedicator fol 6l|eiben auff bev ciiifeltigcn 6an mit leveii,
Sic vos vita et fido, ut iioii facialis ein fet)Iftvcid). IJottue ci'Betten öiel, et
velini, ut tarn sediili cssemiis ad daiiduiii et lab orandum ut in Papiatu,
possuut ferre, fitjen lüieiB, tinb unb geben jc. fempffen al§ bie ^Hittev, f(^Ia^eu
Uiciblitf), spd feiljftrcid) , hai- ttjiito nid)t, bn* f)cift blinlling' und) ben topff 5
fd;lal)en, nou vident, fd;(Ql)en an ein Uninb, ut quisque rideat. Sic ipsi
aud|iunt: hoc facienduni, tft nic§ty, iDCvbcil fü fu'Unftig, is currit ab uxore 3C.
bo» ftnb eitel ftrel)d), i|iubus voluut geluiunen et Hberari a niorte, pieccato,
sed fiub el)tcl fciljftreidj. Ideo applicate eas sirailitudines 1. nobis prae-
dicatoribus, alteram vobis auditoribus. m
Sic audistis: omni.s doct]i'ina, quae venit sine Cin'isto, jo feib l]t)t fc^oit
öevfurt. Qui veio credit in le.suin Cliristum uostruni sal|vatoreni, bev ift
bev man, ber§ fleinot erlangen luil, is appreheudit. Sic ergo fempffc. Si
vir, nuilier et cogjitat: faciam meuiu ofBciuni, non curram in coenobium,
sed faciam hoc opus, aliud non quaerani, fo gtjeftn fjev l)nn einem rechten i''
fampff unb tt)n)t feinen fel)I)t|reic^. Der lauff ift gut, quando credis in
Christum, deinde et ber fampff verus, quando facis tuuni officium, ut, si
2 aber vos steht auditores sjj 3 Seduiitas Sch[ivermerorum sp r 4 nach ferre
steht laffen sp nach gctien steht für Qui plus diligit vxorem quam me jc. über ]ä)lai)cn
steht (ömb fid§) 5 nach sed steht t^un eitel sp 6 nach vident steht feilen be§ topffS sp
ut über (quod) nach quisque steht videns s/) rideat c aus ridet nach ipsi steht
quando sp 7 nach lioc steht est sp nach facieudum steht cogitant sp nach nil^tä
steht 6§ mu§ Biet t)oiin tomen sp 9 nach sed steht jinb sjj 11 naih C'liristo steht et
vos eam aniplectiuiini sp baptizatus sum 3C. sp r 13 nach temjjffc steht ein igliä|e§ in
feinem Bcvuff sp rh 14 vor mulier steht aut S2> nach mulier steht est tp coenobium
c in mouasterium sp 13 nach opus steht quod iiiibi mandatum est diviuitus sj) 16 Sev
«6er tfluff über quando credis steht primum omniuni sp
') blintiling ryl. oben S. 90, 24. nad^ bem topff fdjlafjcn Ansineluny auf das bekannte
Spiel, bei dem den Schlagenden die Angen i'crbiinden' werden (ixiL '/,. 21).
N] teuffei. Nam sicut })racdicatores debout esse concordes et siuceri, ita vos
sitis sinceri in audieudo. ^ä) lüolb, ba§ tr)t)r uff unfer festen §0 frum meren
unb fernsten, sicut Papistae et Anapaptistae, qui multa et grandia opera 20
facimit, sed sunt vaua, fic fc^Ia()en umbfunft nod) bem toppc. Ita suermerii
digrediuntur: Quid sunt illa opera"? nos niaiora facimus, relinquimus nostra,
uxorem et liberos. 6§ ft)nbt aber etjtel feljl ftreicfje.
Negant Christum. Summa: quilibet curet, ut permaueat in sincera
doctrina et articulo fidei, bo Itj^rbt er nic^t fel)I fc^la^en. Si hunc amisimns 2.1
articulum, omnia opera, quantumvis sunt speciosa, sunt vana. Sic an
6^rifto tjangcn, bie Itjerben nid;t fcpicn, sed quilibet in sua vocacioue
21 über umfifunft steht tinb fitincjting sp Anabaptistae ro r 24 Negant bis curet
unt ro Artilculus fidei in Christum ro r nnten am Seitenrande steht Qundcunique extra
tideni in Clu-istum fit et operatur, uannm est ro
9(r. Iß |5. gfebriinr]. ]5f)
R) aucillu lacit olliciuui, fert, lucijdjt , finb-j i'l)tct tveffftncfc i't (li;il.[(.liis ftfjet
fein§ gerne, Et si po.sses iugrwli in \uw fide, seinper icfyiuflftll bell Icilfel
liac obedientia: Hoc v|ult mea doniiiia, si Stramine accendo ignem, ftitfcftlt
Sathaiiae im radjcn. Si ecoutra non ex fide, ift§ aÜ» umBfonft uiib lucim
5 bu gleicf) Mutfdjluilicft. Ideo saepe dixi: (jui novit sc statmn liahcrc et
officium, quod deo placet, bev fol üon i)ni}m k. Sic hie est :^eubtft|iirf,
(|iiando credis. Si t« es vir, est atnpt ÜOU Wott. Ancilla, consiil. Si tum
dicere potes: In hoc statu suni, ^cf) foi mein juöevfic^t itnb troft auff
6()riftiim fcljcn, deinde: iä) folö 5pfcrb§ lüarten k. et facio opus servi, doniiuae,
in (piod Miaritiis jc. quo Sat|anaiii uhn hm fopff fcf)tnT)f unb baC' fjeift l)f)m
fiimpff geftanben unb treffen ben Satanain, bivj im muiib unb nafen k.
Sed bie lüclt tft ju unbandScir pro ista doctrina. @§ ift fein gcrebt:
sie curritc i. e. in ber einigen lere, et (|ui i)iig'nat, bcv jc. Si cum altero
congredior, ut fiebat Kjoiuae mit ben g]adiatürib[us, tum nou cogito, toxi lä)
15 »Dil fel)Iftreic| tf)Un, sed ut treffe. Et ibi non incidit, quomodo eulina jlB
öcfteHen jc. Sed n.)il \)()n an ben i]aU fc^tafien. Non, «jnid Caesar lacit,
1 toefjd^t über (toec^ft) 3 nach obedientia stellt ex fide prouenieute sp Stramine
bis igneni durchstr gp darüber mit flro stipula bo§ feuv anjunbc sp 4j5 Sathaiiae hia 6tut=
fd^hii^cft c in Si econtra non ex fide facis tiinm officium iftg al§ »tnBfonft et rtettn bu flleid^
btutjc^loi^cft et ftirfcftu Satlianae im rochen sp 6 nach fjevfeen ste/it frolic^ jcin sp 6j7 Sic
bis @ott c in Si credis in Clu'istuni vera fiducia in Cliristniii quod tua sit lux, iustitin, vita,
fo ^oftu bog tcd^t fCeinot crgricffcn. Jöiftu bcnii ein DJiati, 61)eh)ei6, fo ^affu bcincn bevuff önb
ampt Don ®ott befolgen. Sic servus sp U dominae c in quod lierus mandauit Ego vxor
facio sp 11 nach najen steht fituttuftig fitlb sp 12 über Sed steht %htx sp Vi et bis
bet c in 2. similitudo 6in iglid^er ber ba tcmpffet ent^ett \\ä) ntle§ sp Vt approhendlat sp r
13 vor eulina steht bie sp Ifl nach Non stellt cogito sp
N] perseverat et leta cousciencia iucedit in suis operibus. 2)a§ ift ber rechte
tamp, bo treffen bie ftrc^c^e. Fides est sinccra. Opera omuia sunt optima,
ita ancilla, servus faciens suum opus in fribe, ba§ fl)nbt bie rechten tteff=
20 ftreid^e. Sic ^at ber teuffet nicf)t gerne. Summa: si ancilla miuimum opus
fecerit, ftecEt eljn Inifc^ ftroc t)n offen ex fide et obediencia, §o fteift fie l)ljm
ben teuffei Ijn i)al%.
Alii auteiii iusticiarii, äßen fie fid) glel)c^ jtü tobt arbel)ten unb fd^lüil^ten:
nihil, quod t'acient. Ergo quilibet studeat, ut sit in iusta vocacione, quao
85 deo placeat. £)a§ ift sunmius thesaurus, si hoc scierit, et deinde oiuiiia
opera sunt praeclarissima, fie locrbcn alle hjcrd m^t freuben t|un, bo» ond)
c^ne frumme magbt folbe gelt jltt geben, quod tanta opera facere dcbeat,
S)o§ fie fold^e trefff(^Icge fol tf)un, bo ml)t fie ben teuffet fc^la^^e. Ita oontigit
- 24/25 quilibet bis placeat unt ro all Iusta uocacio fjal el)tcl tvcffftrictje [tvcffftridjc
c aus fe^tftrid^c] ro r
160
^Prcbigteu bc3 Sn'^tcs 15HI.
R] Turca, sed uiiica res. Sic, quaudo Chrisliani facti, fo enthalt eild) all§ btlig?.
Si ancilla et baptizata, ftet)eftll im fampff. Dens tc posiiit, ut Iniic doiuinae
servias. Cog|ita: Satjau imb Bofc lllClltcr inn)iignaut te et voliint te ducere
ex cog|itatione iiao, bn bu fcillpficil folt. Idon cogita: In hoc ofF|icio suni,
ut sini ancilla, consul, Ia§ mid^ unticvBiH'rcu. Satan loil inir§ äuftorcn. 5
3cf| feljc aitfi mein antpt et bienft i. c. (vr Ijat nidjtö .juif^un <iiiam mit bem
famtjff. Sic et vos pi-aedicatorc« : madjfj nid)t Beffev vel crgcv, sed, Si hoc
Pap|a fecisset. Haec est fides, ut in Christum credamus, deiude quisque
vid|eat, in quo statu sit. Si malus civis, fito pius et maneto Civis, non
ingredieudum iu coenobium. Si mala aucilla, uoli currerc ad alium locuni, lo
sed mane et fias pia et ])roba ancilla. Sed contrariuni. Sic Pap|a '^at un§
eljtel fcljlftreid) gelerct. Ideo uobis hoc agendum, ut nianeamus auff bet
X'edjten fian et vos, qui auditis, ut non fcl]Iftvcic^.
1 nach res steht ob oculos, versatur nj) mich bingS steht vos ScliLwermeri ne soliciti
pro gloria sp 2 ut über huic 3 über Bofc meitlcv steht fechten bid^ an sp ■i oben
am Seitenrande steht Seniper fuit, quod poinilus dei tulerit [darüber purtauerit. sp] peccata
impiorum et quod deus propter pioruni preces pepercerit mundo. Sic Daniel vnicus in
Babylone 5 itjit bis äuftoten c in bcr bu mä) h)iü irre machen trnb juftoren in meinem lieruff.
3d) entljattc mid§ oUeä bingeS sp 0 aber 6v steht pugil s;) 7 nach sed steht ein iebcv
tl)ue, ivioä ev »ermag »nb im 6efot(|en ift sp SjO est bis sit unt S über fides steht §cu6=
ftud v/J y nach malus steht es sp fito c in fias sp 10 ingrediendum c in ingredere sp
coenol)ium c in raonasterium sp nach ancilla steht fuisti disce doctriuam pietatis sj)
11 nach mane steht in seruitio apud tuam beram sj) nach contrarium steht fit sp Papa sp r
12 aber nobis steht Concinnatoribus sp 13 nach fel)lftreic^ -iteht tfjut sp
N] in vilissimis operibus Christianum niaximo deo praestare. Sed mundus est
impius et ingratus: haec negligit, alia quaerit. Ergo hie adhortatur: Ii6en 15
fveunbe, qui vult pugillare, bcv entfjalbc ftdj atlc§ binge«. Nani sicut pugiles
sunt intentissimi ab omuibus cogitacionibus alienis et soluni ad pugnam
tendit, S)o gebendft ber fec^tev nic^t an bie bl^rcjcc^e, Ita Christianus in fide
non cogitat ad muudi illecebras, sed saltem ad verbura contingit, bo bencft
er, Jt)a§ got gcfoEe. Non estimat pericula et adversitates , ^onber ftcfiet l)n 20
tomp, bendt nic^t anbcrßltio f)^n, sed respoudet Sathanae: Safe mii^ jto
friben, ^d) lt)t)l mcljncy ampt§ iuartten unb nff mcljncn I]cvren fc()en. Nam
sicut pugillator solum ad verbera cogitat, ita Christiaui debent intentiss[imi
in suis vocacionibus, ut credat in Christum et deinde serviat suae vocacioni.
33iftu bocfe, feo bend unb hhtj'b ^n bc^nem ftanbc unb ltil)rbt frnm. SSeffer 25
bic pn\on unb lafe bie ftenbe niib cmpter Btcljbcn. Papa nnitavit condiciones,
non pcrsonas, ba§ jl)nbt ct)td fcljlftrid^e gelueft.
15 impius (se) 10 Ab omnib[us se abstinet ro r IS Intencio C'bristiaiiorum
directa ro r l'J illecelira 20 ftenbe über (perjon) Persona non Status niutandus ro r
mx. 16 [5. gfeBruat]. 161
R] Poiiit se 3Um Exeinpliim. Non sie vivo, quod exeuin ex officio iiieo.
^Ijcne quaerunt ein oergcng[(tc^c !vou, nos acternam. 'S)q.j Ia§ ctlua? fein,
(iui fpielcn, (jimnta clil|igeiitia agunt, ut ijeluinnen ein, ij ft vel (jufen tncf;.
2;^un nu bie folc^en ülei» unb tafjen aU§ anfte^en unb ift fo ein gering bing,
5 (|uicl nobis faciciidum? TnS gilt ein fotd) flcinot K. Non praedicamiis, ut
effen unb tv|inden baOon t)aben. Sic Satan praedicet.' Sed ut aguoscas
fidem et pugnes, et postea tecum vivam, noster the|saurus est aeternus. Ideo
fcib beftev bteiffigev in vestro cursu quam mundus. ^a h)en» fein Hiolt. Pii
tt)un5 et serio et fideliter currunt i. e. manent in simplici doct|nua unb
10 tempffen reblid§ jc. Ideo ift§ ein fein leben umb ein (5f)|riften. Crede: ad
hoc non opus lege, veste, effen, t|rinclen. Postea, si servus, fac, quod domino
placet. Haec opera v|ult dominus nos. Contra fecit Papa: Non tiamus
ß^elic^, hoc et aliud faciamus jc. bie ijobm be§ fleinoty gefe^let unb fetjl
1 vor Ponit steht 3c^ lauffe alfo K. 3tfj tempffe olfo !C. s2> r/t quod exeam c in ba§
i^ s}> nach meo steht fd^reitt s}» 2 tton über üetgenä^tid^e 4 über geling steht ftcinot sp
5 nach Keinot steht boä cttig ift bnb ein tnucrgcngtic^e fron Sed filii seculi prudentiores sunt
in geue[ratione sua sp rh .5/0 ut bis ttiincten c in ba§ toir e^i: gut gettalt sp 7 vor
fidem sieht per sp nach fidem steht Cliristum sp nach pugnes steht contra diaboluin s^)
i-or tecum steht ego sp fort sp r 8 nach mundus steht solet sj) ^a rtenS '■ in Wen?
io sp 10 6^ erg ':u ß^tiftlid^S tcBen sp lOjl! ad bis si unt 12 nach nos stelä
faccre sp
') Sic Satan praedicet vgl. oben zu S. SO, 5.
N] Nunc ponit se exemplum. 'Ego sie curro non quasi in incertum.'i. Her. 9,2s
15 ^ä) lefie niijt al^o unb fechte nic^t al^o al§ öergeBlit^ , feunbet \ä) jceute
inel)nen let)6. Ibi multa garriunt impii de mortificacione carnis. 'Nos 1. Sf 01.9,25
autem incorruptam' (|. d. ;^sene lauffen um6 3el^tlicf) bing unb t^un ^0
groffen fleljfe ijn folc^en geringen btngen. Quid nos faciemus, qui tautum
thesaurum expectamus? 9}el)n, unfer lt)on ift nic^t et)n Itancj obber ij ft,
20 sed est eternus thesaurus. Druinö bendt, bn§ t)r ^0 t)il flet)ffiger fet)t ben
bie tnelt. ^a toens ernft tn^er, §u trurbcn tül)r treulich lauffen l)n ber
etjntrec^tigcn le^r et tem^ittcn in nostris vocacionibus. 6§ ift e^n fetjn bingf
um6§ lüort^. @§ left eljncn ijbern iletjbm unb t)n feljnent fccruff Het/ßen,
saltem ut in Christum credamus. Papa hoc ueglexit, §ot unS erau^ gefurt
25 unb älü mancherlei) loercfen gefurt, ha^ ft)nbt el)ttel fet)lftric§e, baüor un§ got
be'^uctte.
Pres[ente Du[ce.
Optimam fecit exhortacionem ad oracionem communem proponens nobis
Sathanae iufinitas astucias, quibus nos expugnare nititur. SB^r fet)n l)ni öor
30 bie nafen geftelbt, er hJljl un§ Jtu, Nos autem tirma fide et suramis oracionibus
14 unten am Seitenrande steht C^hristianorum conuersacio et intencio sincerissima esse
debet ro r 21123 3a bis teft unt m 28 Exliortacio ad communem oracionem ro r
Sut^etg SSBetfe. XXXIV 11
162 *;'tebigtcii bc§ 3n^te§ 1531.
H] ftveid) gctljan. Tot cocuobia erecta jc. (Jitcl itmb fotlft, quia non ruanserunt
in officiis, quae deus niandavit jc.
1 über coenobia erecta steht niouasteria edificata sp 6itcl c in 'HütS sp 2 Vide
Similitudinem in Tonio anni 25 quae facit ad Etuangelium e"'"" fol. 239.' sp r
') THe Zahl stimmt nicht. Gemeint ist wohl Unsre Ausy. Bd. 17, öl, Iff'.
N] contra illum piiguemus nostramque vitani, quautum possnmus, emendemus,
ut deus adliuc mundo pareat. S)en eBett tt)t)i' muffen bic fet)n, bie bcv
gancjen loclt feunbe uff beut tial^e trogen. 35en unib bev frummen lü^üen '■>
öerfd^onet unfcr ^ergot bcr gotlo^en rtelt. Sicut Egiptus propter loseph,
Syria propter Naeman jc. a deo respiciebatnr, Ita hodie totara germaniam
respicit propter nos pios.
3 pugnemus (deumque) T a(d) Babilon propter Danielen! ro r
17. 19. gebtimr 1531.
^^rebigt am Sonntag Qninqnagcjtmä, na^mtttag!^%
R] Dominica in 5""*. A prandio.
In h|ac Epistola tft gh? biel ouff 1 biffen gefoft.^ Papa riut un§ lo
contra nostram doct|rinam, quod fides iustificet JC. cum hie d|icat P|au[lus:
, sor. 13,2'Si quis habu[erit fidem, ut montes', et dicit burv erau§, quod char|itas maior
fide et verbo, prophetia.
Intentio P|auli, quod exigit charitatcm a Cliristianis, qui baptizati JC.
9 1. Cor. 13. r lOjll vutt bis iustificet c in damnat nos, quod docemus sola fide
nos iiistificari S}) Summam buius cap[itis quaere supra fol. 35.^ «p r 12 nach montes
steht loco dimoueat sp 14 a(b) oben am Seitenrande steht In bis cognoscent omnes,
Cbristus [hier abgebrochen] Obedieuciani legis dicit nece3[sarium Sed non placere sine Christo,
quia nemo legi satisfacit, Placet igitur tantum in reconciliatis luxta illud Cbristus est fiuis
legis, Item omne quod jc. [darüber vide c. 1. 2. Gal.7 Item iustificati fide je. Ro. 5. Dicimus
ergo b|ona 0|pera neces[saria esse, sed semper oportere praecedere reconciliationem , recon-
ciliatio autem fide fit, non propter dignitatem nostram. Item non placent opera nisi persona
prius liberetur a dubitatione, quia necesse est prius fide iustificari sp
') jh) biel auff 1 Biffeti gefoft vgl Wmider ], 3SS Nr. 80 ^ii biet niif einen Säiffen l)flit.
») Oben S. 114, iff.
N] QUINQUAGESIMA.
1. «or. 13,1 'Si Unguis hominum loquar et angelorum' I. CHOR 13.
3n ber epifte( ift juöiel uff e^nen btffen gefoft. Hunc te.xtum Papistae
detorquent contra fideni, quasi liic praeferat Charitatem fidei. So» ift bie
J.5/i6 ru
15
«Rt. 17 [19. gfcbriwr]. 163
T^l et hoc audistis a nobiis, i|iiocl fidcs sine ()|)ei'ib|us sil inortiia: si vcra,
sequiintiir opera, oKciu nc opera fiir an gcfiiU Uievbcii, ut, papa, sed qiiaiido
sequimtiir fideiii, fu iftj' vcdjt. Vt clarius intelligatiir: >>u: pracdicatiini sul)
papatii, sie in ipsorum libris scriptum et Ego praedieavi, quod homo habeat
s lib|eruni arl)[itrinni et possit ex virib|us naturae et lib[eri aib[itrii facere
10 praecepta. Ista doct|nna diiravit ab iuitio unindi et tcmporibiis Aposto-
lonim feft gieftanben et iu papjatu mit aller geioalt jc. Et tarnen dix|enirit:
dcceni praecepta po.ssumiis qiiidem facere, sed U[nfev •'p[eV'r (^[ott f)at llicf)t
gmig bran, er loil ein aufffnlj bo ,^h) (jaBen, neinpe gratiara, in qua faeiamus
10 b|ona opera. His factis fo loiirbe einer feiig. Sed qui veuitur ad gratiam?
q[uanquani b|ona o\m"d non sint digna, ut niereautur gratiam, tarnen ift§
,^imlic^ unb ftl)ets ninferm .^lerr ©jott trol an, ut det gratiam.
2)a§ ift bie l)eu6tlere gclüeft. Ad hoc serviit is locus ic. powtoa tueiter
gefaren et siverunt de operib|us mandatoruin dei unb finb gefaEen aiiff bie
1 Vtrinq[ue vult uccurrere iusticiariis et tälsis Christ[ianis sp nach vera steht est
liiles sp 2 nach ut steht fecit sp 3 nach clarius steht res S2) Doctriua papae r
ö Lib[erum arb[itrium r Gj? nach Apostolorum sieht ift§ sp 7 nach flieftanbcn steht
Act 15 sj) nach geltjolt steht gcflangen sp S quidem facere c in implere quidem sp 9 über
auffo^ steht Dngelt sp 10 qui c In quomodo sp 12J1G4, 2 Opera { ^^ c""! •'^"° , */' ''
12 an (^^n) gratiam über det V) bie über ift über getueft stellt in Papatu sp
!c. postea c in 1 Cor 13. Slatnac^ finb fie sp H nach gefaren steht ^aBen bie Wctct Don
Sott getoten taffcn anftefien sp finb aber nnb
N] 15 me^nung ©. $auli : Postulat charitatem a piis et credentibus. Nam audistis
se)3ius a nobis fidem de|bere es.se efficacem et sine operib[us mortuam, sed
hie laboraudum, ue praeferantur et praecedant fidem, sed sequantur. Nam
novistis sub papatu esse praedicatum, S)a§ t^W menfc§ bo m^t got gnug t^U,
si fecerit opera legLs, Praeterea homiuem habere liberum arbitrium ad bona
20 opera perficienda. Hie error incepit tempore apostolorum. Sed cum viderint
dei gloriam ita commendari iu scripturis, Idco addideruut, Quam vis per nos
prestare possimus decalogum, tamen deum uobis dare gratiam, per quam
plura opera prestamus, quam decalogus exigat. Sßen lüljr ba§ ^afien, tunc
sumus salvi. Queritur, quomodo perveniamus ad gratiam? Respondent: .si
26 perfeceris decalogum, tunc addit deus tibi gratiam, non propter raeritum,
sed propter tuum laborem. Huic opinioni debuit suffragari hoc dictum
Pauli, cum ibi uulla mentio fiat, quomodo ad gratiam per verbum per-
veniamus.
Deiude eo pervenerunt, ut illa gratia alia opera supervacanea faeiamus,
30 tunc invenerunt duodecim cousilia, iu quibus gloi'iabantur Mouaciii je. quasi
21 in scripturis über Ideo 22 (a) nobis darc über (e.\igcre) 2.3 plura his
exigat r/i 29 Papisticae doctrinae disposicio ro r
11*
164 IHebtgtcn be? 3o^te§ 1531.
R] 12 rebte\ quae deus nou praecepit, iit nnii fein iinb öcffeiiffcn 3C. unb bie
■^olben ein fonb|erlid) G^riftenljeit augevic^t unb bcv fy-ihm \iä) ger'^umet
clerici, et ea taiu pretiosa, ut veudideriiit mcrita. Habent praeccpta deceni
et ultra haec gratlam, deiude ista 12 rebte et sie feceiniut ein ubermojje.
Et sie geraten l)nu eljtel uBerfluffige »oerd, quae vendita jc. Sic ego docui •',
et uon l)oI)CV fontmen, quod 10 prae[cepta praestitimus et per ea meruimus
gratiam unb ba jto cingefurt bie uBerftufftge opera k. bie befjei: finb, quam
deus gepotcn ^at, toa^ bav für ein gretoel ift, ut iactemus nos giroffer, beffer
loercf, quam deus praecepit jc. Ipsi putaverunt se uon tantum servasse, sed
bruber, et tarnen nullum cousilium in Euangelio nisi luium. Sic nos lo
docemus: omnia, alle uberf|Iufftge opera finb nic^t§,\ sed abominatio. Et
2. nou potuimus praecepta servare, uisi haberaus g|ratiam S[piritus sancti,
et quod nou possumus quid boni facere, nisi eins gratia adsit. Sed oportet
3oi). 16, 8 Euangelium audiamus, quod annunciat iram dei loh. 16. Ut ergo gratiam
acquiram, oportet audiam Euangelium de Christo, qui est mortuus jc. Sic i^
venimus ad gratiam. Ubi eam habemus, incipimus b]ona op[era facere. ©o
1 12. Consilia r 3 nierita über vendiderint 4 über leite steht eonsilia sj) über
uBermoffe steht supererogationem sp SBBermal r 5 Et sie c in tinb finb olfo sp 6 nach
et (J.) steht bin sp 9 nach iotxi steht tonnen f^un sp 10 über brubet steht bie ti'6er=
mo§ sp et c in Cum sp nach nulluni steht sit sp nach unura steht de virginitate sp
Vnuni consilium in Euangelio 1. Cor. 7. r 11 docemus über 10 Sic über uberfjtuffige
stfJit supererogationis sp Ti nach 2. steht docemus quod sp nach potuimus steht 10 sp
nisi habemus c in sine sp g|ratiam c in gratia kj} Nostra doctriua r 13 Sed c in
quam vt assequamur sp 14J15 über loh. bis acquiram steht Ko. 1. Reuelatur ira dei de
coelo sp 15 nach mortuus steht pro peccatis nostris sp Arguet niundum de peccato sp r
unten am Seitenrande steht 1. Consilium in Euangj^elio 12. consilia Sophistarum
') THe 12 consilia evangelica.
N] iUa super omuem decalogum essent servanda. Sie ^aBen uberlel) gutte
toerg! get^an, et)ne uBertna^, suffragia sanctarum Missarum jc. ibi putarunt
sese excedere dei praecepta. Haec fuit summa doctrinae Papatus: per
obedienciam decalogi dedit deus eis gratiam, per quam gratiam perveniunt 20
ad 12 consilia, jln ber uberma^. Sed qualis haec sit abominacio: plus
gloriari, quam deus e.xigat a nobis. Et non unum locum intelleximus. Si
unum intellexissemus, cognovissemus uostra peccata. Ita videtis eos raaxime
contrariari Euangelio. 1. Omnia opera supervacanea Papistarum sunt nihil.
2. Opera decalogi non possumus prestare. 3. Gratiam non possimius 25
acquirere. äßt)r fonnen fie mit unfern Inertfen nic^t erlangen. Omnibus
operibus nihil suraus quam peccatores. Tantum audito verbo per fidem
incipimus iustificari, deinde opera bona operamur. Hie habes anthitesiu
18 Consilia et opera superuacanea ro r 2ö possumus (pref) äßjäS fB\)X bis
operamur nnt ro
9ir. 17 [19. gfcbnmr]. 165
U) fiiib bie 2 levc luibbcvcinaiibev. 1. crgu vid|C;mui.s, nu dos tcufiljeu falsa
fiele. Quiscjue cog|itet, iit verani fidem habeat. Xa« ift (loct[i-iiia mirabili.s,
(juia iau) totiis inundus eorimi, qui optiini, ploubcril unb looffdjcn, oinnes
voltint esse ChriKtiaui, nou est ibi clia|ritas, sed contrarium: §a§ unb neib,
5 gciti, iingebult, ba» fein mas nidjt fjat, et tarnen iutcrim dicunt se credero
in C'iiristuni, et tarnen fides abest, qnia opera non sequuntur. Tales hab|uit
Paii|liis, de operariis dolosis, treljBen ein loefen nt .§Ct)ben, et tarnen Vül|unt
esse Christiaui ut iam, et tanien fo gifftigc tjevt^en, fdjarren, fragen, tjoffen,
et tarnen loquuntur de fide, tarnen dicit P|aulus:
lu 'Si Unguis' jc. 6§ mu§ nidjt ftt)en in verbis unb rljuincn, sed Ijnn i. si«. u. i
bcr tt)at. Si adest fides, fo totrb er erauSbrierfjen tnit liebe, ut sequitur.
Clia|ritas non est ein nevrifc^ bing, ut Soph[istac, sed facit cor novuni, quod
erga oiunes est freunb|licf), !cin ncl)b, ijü's, öertregt allerlei), freuet fid).
Contrarium: tt)o f)affe K. sed eitel gutigifeit, Habitus in anima, (Sin \old) cor
IS fol ber f|ides matten. Si vere cognovisti Christum, dices: Si Christus
1 über 2 stellt JIBO sp 1. c in Prinium sjj 3 eoi'um c in et praesertim illi s/»
7iach optimi steht videntur sji vor <)lQiibetn steht 6§ ]§ot !p|OuIo ßinfl^n vt iiobis hodie
quia rh nach luajfd^en steht Diel de fide et sp 4 nach non steht famen s/> ibi über
est Gal. 5. fides per cliai'[itatem efficax sjj r 6 et bis abest c in quod falsum est sj>
nach Tales steht »crbrieflidje Scutc sp 7 nach Pau|lus steht hinc queritur sp S nacli
^cv^cn steht ba§ ni^t ju jagen sp 9 de fide über loquuntur 10 über räumen steht 1 Cor 4
!:<i Unguis K. sp r 12 nach ein steht tolb sp nach sed steht fides sp t'liaritas r
13 vor fein steht ba sj) nach ^aä steht ift sj) 14 contrarium über luo nacli tia\\t steht
ift sp cor c in f)ex^ sp 15 cognovisti c in agnouisti sji
N] Imrum duaruiu doctrinarum. Ita hie primo dicit et admouet, ne seducamur
putautes nos credere, et tarnen nulla charitas. Nam totus mundus hodic
plenus Euangelicis talibus, in quibus nulla est charitas et pessima sunt vicia
in eis, Öofe, gel)C3, ungel)Orfam et omnia peccata iugiter et tamen sub prae-
20 textu euangelii fueruut probi. Coutra illos operarios doloses unb l^offertigen
G^riften loquitur Paulus. Nam tales discipulos plures habuit Paulus, sicut
hodie pessimi, avarissi[nii et summi detrectatores sub Euangelio sunt.
Ulis respondet Paulus: Audi: 'si ego loquerer angelorum liDg[uis' et
alibi 'Keg[num dei non est sermone, sed' q. d. 3ft ba§ xet)^ borfjanben, 6^ i.9uv.4,'ju
25 irijrbt fic^ laffen feigen unb etjgen.' 3ft bie liifie red^t, §o ntad^t fie el)n anber
Ijercj, quod Omnibus bene vult, sicut in evxo/iuo charitatis vides. 6§ ift ni(f}t'j
ben et)n e^ttel fruntlic^ Ijcrcj, S)a§ ber glauBe mo^en fol. Nam si Christum
fide agnoveris, tunc eodem affectu proximo inservies, quo tibi Christus
IS talibus in quibus über (jc.) 19 unten am Seitenrande stellt Ex diaineti'o
puguant Euangelica et Papistica doctrina ro PAPISTIC'E ABOMINACIONIS SVMMA ro
20 Contra somniatores fidei hie Paulus loquitur ro r il Paulus (2.) über sicut 24 über
alibi steht 2 Clior :i ru 27 gtouBe (^ercä) Fidei emula Cliaritas ro r
') eqgen = äugen, sich sehen lassen; vgl. D Wtb. 1, 801, wo aber kein Beleg aus Lttther.
]f,(3 '•^Srcbigteii bcs 3n()tC9 15;U.
K] (loiiiimis nieiis corpus suuui in inoitt.'in (-lit'dit unb fid) lucillö tübö, l)QmevS
augcnl)omcn, pfu, quid ego non ^c. Ego contra, qluicquid facere possutu
proximo an C^r, gute, ioctjB, ünb. Tale cor inu§ qiieücn ex fide, si noD, fides
uon est Vera. Si nou es aliter aiFectus quam ante c|ognitioneui, uou putes
te Cliristianum unb feiig. ^^ li§ Seji^ie^tn, quod possit aliquis etiam s
augelica voce loqui et melius quam P|et[rus, Pau|lus: ba§ lt)irb§ nic^t tl)un.
Tötest quidem vei-e praedicare, sed oportet tale cor habeat, quod tan qucm-
libet luol Icibcu. Et sie potest intolligi k. '31m nnfang foEen lüol titcl
fein, qui veram fidem habent, ut aute Euaugelium multi magno desiderio
acc|eperunt et bab|uerunt diI|ectionem, postea ftnb§ 3U ruÄe gefallen et 10
amiseruut fidem ofiensi, quod fo btel ung|lud brau§ fontpt, et tarnen adhuc
loq|uuntur de re, ut ceperunt, et tarnen bie gtjfftigifteu Ottern, bie öol Qtfft
ftedcn. Hi didicerunt scrip|turam, illi non audiiunt nos, sed volunt, ut nos
disoip[uli simus, ipsi doc|tores. Quod nos docemus, gefeltä l)^n, fo ntu§
rec^t fein, econtra. Ut factum nobis cum Sch]wer[meris. S)en felfitgen i5
2eufcl habuit Paulus. Ideo fi^e biä) fuv, fides non est otiosa res in corde
dormiens. Sed si videris proxjimum in periculo, fc^anben, liabes cor amicum
Ijä dominus bis facere «»!< Vera fides r 2 nach uuu steht facerem «/> cuntra
c in certe sp nach possum steht meo sj) 3 über tale bis quellen steht iiisuper mala jc.
patiar 4 es über nou (2.) nach c|ognitionem steht doctrinae Euangelü sp öf? 3d§ bis
ton unt 5 aliquis über etiam 6 loqui über voce vor bal steht ober sp Si
Unguis !C. sp r 8 über intelligi steht Epistola sp A maiori ad minus si tarn magiiificis
donis praediti quib^us aliis prodesse possunt vt ludas je. r 9 ante Euangelium dv/rchstr sp
darüber initio Euangelicae praedicationis sp 10 nach acc|eperunt stelä Euang[elium sp
12 re c in doctrina sp nach caperent steht Dnb finb boi^ gleic^luol bie s2> et tarnen bie
durchstr sp 13 illi c in ideo sp nach nos steht eorum sp Eadem loquitur loannes r
lä vor ®en steht 6'6en sp 16 est über non Fides r 17 videris c in habes fidem et
vides sp
N] auxiliatus est. S)a§ |ercj mu^ queüen unb flif^cn au§ bcm glauben. Nam
nisi cor inceudatur hoc igne, nihil est. ^^^ 96^ uff bifen prebiger nic§t§, si
uon prestet, nti^t, ha^ unrecht fe^, quod praedicat, sed quod non sunt 20
Christiani. Si es verus praedicator et Christianus, vide, ut cor tuum
accensum sit et charitate floreat. @§ !an ouc^ ttjol alfeo ausgeleget toerbeit,
Quod Paulus plures vidit, qui susceperant verbum et habuerunt fidem, sed
cum noluerunt charitatem exercere, iterum amiseruut fidem unb ge^en bod^
glel)(^tr)Dl , quod sint summi Christiani et credentes, unb ft)nbt bennoc^ bie 25
gifftigeften ottern, bie fted^en, et tarnen sunt sub specie piissimi. Illi nolunt
audire, omnes iudicare, omuium esse magistri. Qui primo hoc verbum
susceperunt, nunc nolunt nos audire et tamen volunt esse nostri fratres.
21 Aes tirmiens Clu'istiauus et praedicator sine Charitate ro r 24 über gelten steht
geBen 25 nach gfcljc^mot steht fl)Ut
9ir. 17 [19. gebtuatj. 167
H] uiib baviiiticiUig unb gebultig sc. baö bvinflt bct fjides mit, vel lüiib md)t
rec^t iimB bcit glauben ftl)Cit. Ideo quisi][ue caveat sibi jc. Item rjauliis:
öi fü lüol lunbc icbcn ut iingeli in coelis et oiunes hoiuines in terris, tauien
nihil esset sine cha[ritate. Si vera fides, jol er [\ä) operibnis BehJcifcn. Si
5 non, est ut campana k. quae nilül habet de sono: alii audiunt, ipsa
nuuquam JuivbS gelDiU". Sic Chri.stiaiuis talis ift tlüug Uoii einer gloden,
(jui ei est ein t)aE unb Hang frnstraneus.
Hie di.\|erunt, qiiod fides funnc ftel)en mit folc^en groffen funbcn, ut
hie P|aulus dicit. S)aö jolt l)l)r nid)t fagen, sed impossibile, quod homo
lu uiio tempore hab|eat fidem, ut montes jc. unb fei) bofe, quia dominus jeiget
liomiuibus nequam ni(^t folc^e luiracula. Si vera fides, non potest talem
boft)|eit tl)Un, quia donum est s[piritus saueti. Ideo intelligendum de fide,
(|uae defecit, vel de fide, quam iaetant et tarnen non habent. Fieri potest,
ut aliquis mitis credat, sed discedat postea, et tarnen istam ga6e, ut Baljaanu. Wo|c22, iff.
li erat propbeta, defecit a fide et tarnen mansit donum prophetiae. Sic quando
21? Item bh trustraueus mit J Item c in Ideo sjj nach Pjaulus steht dicit sp
3 Si c in ©0 id^ sj/ 4 sine cba[ritate über esset fides über vera vor fot steht est sj>
Aes soiiaus r 5 über sono steht nouit 6 talis durchstr darüber sine clia[ritate
nach ift steht ein sj> S nach dix|eruut steht papistae sp funben über (ftucEen)
!* nach dicit steht Si Unguis angelorum loquar, cliaritatera jc. sp rh iiid^t über fagen sed
durchstr sp nach inipossibile steht enini est sp Soph: Fidem posse existere in peccato
iuor[tali r 10 nach montes steht transferre possit sj) nach 'öojc steht coram mundo sp
11 liominibus über uequam 14 aliquis über raitis über discedat steht falle olj sp nach
discedat steht a fide sp über istam steht tt^attt sjy nach go6e steht bct iDeiffaguttg sp
nach Bal|aam steht Caipbas et Uli Mattli: 7. qui dicuut Nonne in nomine tuo prophetaui-
raus sp Balaam r 15 nach mansit steht illi sp
N] lilos hic perstringit Paulus, quod sint sine charitate q. d. Si vis esse
Ciiristiauus, vide, ut in omnibus cum charitate vivas cum fratre, adiuves,
corrigas, erudias cum. 6§ la^ fid§ nimanbt§ betrtgen, nc videatur se plus
satis scire. Nam Paulus eos taxat, qui ita contempserunt charitatem. Si
i'u charitatem non prestat, est 'es' 'tinuiens'. Nam sicut es aliis sonat, sibi ipsi i.äoi. is, i
nihil, Ita falsus praedicator et Christianus multa aliis garrit, ipse plane
nihil sibi conducit.
'Et si habeam omnem fidem, adeo ut montes.' Hic detrectanturi.flor. 13,
impii cavillatores homines posse habere fidem, talia miracula facere et tarnen
35 esse impios homines. Hoc negamus. Unfer fjergot brau(^t nid^t bubeu JU)
folc^em lüunbertoertf. Paulus loquitur contra illos, bie bcn glauBen toer^alten
aut contra gloriosos fidei, ubi nihil adest fidei. Balaam habuit fidem et
defecit et tarnen habuit donum fidei. Si baptizor, tunc habeo fidem et
16 perstringit über (abnegat) 19 unten am Seiteurande steht Contra simulatam
fidem sine Charitate ro 20 Es tiuieus ro r 27 In impiis non est fides ro r
168
qjvebigten bei SqIjvc« 1531.
K] Baptizatus, habeo dcimnii: si deficio, bleibt bic gabc ba. Sic fieri potost, ut
quis augelice loqui possit, unb ift bennoc^ bei" glaube ^iulüeg. ^ä) fe^c, quod
habuisti fideni et iani non, uec cha|ritateiu: habes nihil. Sic si liug|uis
angeloruiii 3C. nihil nianet uisi ein jdjcin de fide, et tarnen fides et doctjrina
ift gleic^iool u^nferS t)[evr G5|ott§ hjevd'e. Si falsa fides et facit mira[cula, s
tacit instinctu diaboli vel permissn dei. Ideo P|au|his non V|nlt dicere,
quod homo pos.sit einen rechten glauben l)aben unb bie untugent contra
charitatein simul, quod dona servet sicut doctrinam praeeeptorum, pater
noster, Symbol [um, bapti.^Lmum et bleibe glcic^ Itol bennoc^ ein fc^altfe. Sic
dona, quae acquirit aliquis, be'^elt, .sed vera fides, si adest, oportet habeat lo
verbum dei et v^eritatem, oportet ergo habeat cor rec^t|fc^[Qffen, ergo facit
biona o|pera. Si non, est fi^al de fide, non vera. Hoc dico, ut intelligas
Paulum, ne dicas ch|aritatem maiorem fidem. Sed qui fidem habet et non
utitur chiaritate, amisit fidem, si etiam mirabilia fecerit per fidem, quia fides
bringt charitatem mit. Si non ebullit, est fides non rec^tfc^ [äffen vel ift is
i.floi. 13, is'^intoeg. Attamen dicit in fine: 'Cha[ritas maior.' Hoc vides, cur
P|aulus sie dicat, vide textum. Quando volo laudare virtutem, tl^uc ic§§, lüie
2 bet Hier gtauic ^äj über jc^e 3 fidem über habuisti über nee cha;ritatem
steht per consequens «7) S über servet steht deus sp 9 nach bennoi^ steht manc^Et sj>
nach f^atäc steht qui ea doua habet sp 10 sed c in er. Sed si sp vera über (2)
si durrJistr sp nach oportet steht piu-um sp 11 et bis cor c in önb ein s^J nach
xtä)l fc^[affcn steht ^er^ sj) 12 über fd^ol steht soiius sp 13 Maior Caritas r 13 über
uoii (2.) sieht simulata sj)
N] remis[siünem peccatorum: si deficio a fide, nO(^ beunoi^ ift bie gäbe alba.
Ita impii iactant fidem, quam non habent. 6g ift h^x nl)nimer glaube, Si
haberes linguam angelorum: si charitatem non habes, non habes fidem. ©30 -"
bhj ouc^ bcn glauben '^aft, ^0 '^aftu t)f)n tieiioren. Fides ift nt($t el)nc laröe.
dl mu^ Xtä)t fel)n: tunc eciam operatur charitate. Valeant calumniatores,
qui dicunt eciam in hominibus impiis esse fidem. 9iet)n, IDO ber glaube ift,
bor^nne muffen oEent^alben bie anbete tugenbe geljalten tücrben. Nam
externa opera simulare potest impius. 6r lan fic^ feljn ftellen. Sed fides 25
est sincera, heret verbo et credit deo et facit bona opera: sin minus, tunc
nihil fidei adest, tantum opinio. Hoc ideo loquor, ut opponatis ca vi Ilatoribus.
Summa: SQ3er ben glauben geljat l^at, si charitatem non habet, tunc non
habet fidem, sed amisit. @r ift entlueber nic^t vec^tfc^affen obbct ift nl)ue
ntjmmev ba, eciam si per illam prodigia fecisset. 30
i.iioi.i3,i3 'Sed maxima in his charitas.' Sßie gefellet bl)i" ba§, quod praefert
charitatem fidei? Paulus hoc cap|ite praedicat evxo/^ttov Charitatis, quae
19 iactant über (gloriautur) 21 Bcrtoren über (gefarcn) 22 Non est ociosa Qua-
litas fidei ro r 24 (^nne) gesotten 25/27 Sed bis opinio unt ro 27 opponetis
26' Vbi non est charitas aut non adest (char) fides aut est ficta ro r
9lr. 17 [19. gebruor]. 169
R] tc^ fall: laudat chaiitiiteiii imb 'f)inct iiic^t auf f.' 6ö f)orct aKs auff, alle
picbigt, Icic, Item saci-aLmeutuni, Zauff, fides unb f)off nung muö auff Ijoten.
Ista oiuiiia nihil sunt ergo illud, qiuxl veuturun), tantniii sunt speculum et i-Si»>- la.ii
aenigma. Sed liebe 9et)et ^in burcf): liic ineipimus et illic durat perpetuo.
5 Hie fidcs iucipit, per (piam aef|uiriimis deum propieium, douec gar f)eilig,
rcsuscitati iu extr|emo die. Tum non opus doe|tnua, fide, Christo, quia tum
non peccatum hab|ebinius, igitur non opus mediatore.
'Maior': tt)et)ret lenger, quia fides cessat. Q|uicquid cessat, ift geringer, iSoti3,«3
quam quod durat. Et tarnen hoc neu dicit, quod fides non facit nos frotn,
10 sed char[itas. Fides temporaliter incipit. Ubi consummati erimus, ut sol, ut
legis de SamaritanoS lei6 unb fcel l)e[Icr quam Sol et luna. Tum non üut. m. «ff.
opus, quia fides tjat» l)ie jeitlid) anfgerid^t. Fides gibt bic 6btiftum,
cha|ritas bebt i)ic an unb bljcibet burt cliitgl[i(^, fides feljet l)ie an unb (jort
auä) auff, l)oret nic^t auff. 6§ ift loar, lenger ift groffer benn !ur|. Item
»5 bo§ ift giro§ benn bein flcini?. Ficri potest, quod aliquid malus, sed melius,
1 7iach laudat sie/il Pau|lus ül/er nic^t steht Caritas i über lete steht loeiffaguug yi
Maior horura Caritas r 4 nach Sed ateltt bie s/> nach ineipimus steht diligere sj'
6 rcsuscitati c i» resuscitamur sp 7 peccatum habjebimus c in liab[ebimus peccatum sj7
nach opus steht erit si> 9 über dicit steht Paulus sp 10 temporaliter über incipit
11 aber Samaritano ste?U Lucae X Luc. X. r 12 nach opus steht fide sp 14 vor
l^oret steht dilectio sp 15 ift g!to§ c in gitoä ift Beffer sp na^h aliquid sie/it sit «/*
nach sed steht quod sit sp
') Wie sich aus N (unten Z. 22123) ergibt, hczielien sich diese Wmte auf die durch
Christus, der im Glauben ergriffen wird, erfolgende Heilung (Rechtfertigung).
N] non cessat cessantibus omnibus donis. Verbum, Sacramenta, fides, spcs et
illa omnia cessant. @§ ift ni($t« gegen bem jufunfftigen leben, ubi omuia
cessabimt. 2)ie libe ge^et er burd^, l)ebt ^ie an unb gebet er bitrd) l)n jl)ene§
leben. Nam in futuro seculo, ubi resurre.xerimus, cessabit verbimi, fides jc.
2u saltem charitas manet. 'S)ie libe ift groffer' i. e. fie hjeret lenger. Sßaö nidjt
uff^oret, ift groffer. SaS einige ift groffer ben ba§ geljtlic^e. Non autem
sequitur, quod per hanc iustificemur, sed fides, ijuae arripit Christiuu, qui
sanat, miseretur. .S^ie ift nic^t» ben Dorgebung, bie toljrbt ^ie jcetjtlic^ au§=
gerid^t per fidera, nostra fide in futuro seculo non est opus. S)ie libe ^ebt
25 t)ie an unb föeret bort etoiglid^. Ser glaube f)ebt bie an »ni^ ^oxd "^ie auff.
Ita respoüdes: Verum est, fie ift lenger, tocr^afftiger, einiger quam fides.
3lber ber glaub ti)UU gar. Ille affert mihi Christum et eius cogniciouem.
Hanc sequitur chaiütas et cessaute fide Charitas semper manebit. Non hie
IT gegen (bet lifie) 19 (aboletur) cessabit 20122 äBoä bis sed unt ro Maior
est charitas ro r 22 per hanc über (hie) 25 i)it Quff über (on) 26 über fie steht
Charitas (be) ewiger 28 et (defi) semper (fide)
170 5l}rcbiglcu beä Sütjrcl 1531.
K] iiou ouuccditur, ut dciiias parvus lapillus, ul avcllaua K. Uuc teutlit
Pau|lus, ut uostram fidem exliib[camus charitate. Cha[ritas est ein bor=
neiic[ning cordis tui gegen l)cbevmcin, gegen frcnnbe iinb fcinbe, modo uon
corum f(i)aldcit l)elffft ftcrrfen.
1 nach lapillus »le/it preciosior est alio lajiide pretioso qui maior est »y 2 Pauilu»
über ut e.\hib[eaiiius c in ostendamus *■/) charitate über (fide) 2/3 über »orneuc[run9
sfebt reiiuuatio 4 eoium bis ftcvcten <■ in ^'Iffft ftertfen eoruni [d^aWeit sj>
NJ ]o(|ueinur de Charitate Zopliistica, quae heret in auima. Sed e«t reuovacio s
cordis et novus affectus ouiuibus inservieus, miiiistraiiis 3C. illa debet fidci
esse emula. Nam sine illa uuüa est fides et uon est car[itas.
5 über quae bis auima nlelit bas au bct fccic ttcüct (.'liaritas Zopliistica ru r
18. 25. 2närj 1531.
^rcbtgt nm Xngc 9)lartä S^crfünbtguug, na^mittngS.
R] In feriis Annuuciationis Mariae a Prandio.
Hodie aud|istis, quomodo peragamus hunc loBUd^ arttfel, qui dicitur:
Couceptus de S[piritu S[ancto, et quod laudare debenius dominum, quod w
liauc gjratiam uobis dederit, quod suus filius conceptus, et ange'^aben 5[llorta,
sed auff ein anbei tteiS, et sie, quod sit factum a s[piritu sancto. Saepe
aud|itis, (juod nostra dil|igentia, ut discatis artLiculum fidei Christianae lool
f äffen et beue discatis orare, ut öciter linfer k. ut simus parati ad creden-
dum, orandum jc. et hoc opus, quia Sat[an non patitur lib|enter unum is
9 Conceptus e s^piritu sancto r 11 angc'^a'bcn 3)latio c in ÜKoria ^aBc ange'^a'bcii «^f
12 et sie durvhstr sp über quod bis sancto steht nentltc^ bo§ et ift cnttJfongcn sp 13 nach
diljigeutia steht haec est sp
N] IN DIE ANNUNCIACIONIS MARIAE.
sui. 1,23 Euaugelion Luce 1. 'Mense sexto Missus est angelus.'
nio festo artieulus fidei Concepcionis Christi de spiritu s[ancto agitur.
2ßl)r foüen got pret^ffen, bas cv un§ bte cl^re getI)on ^at, Quod sit factus
nobis similis in carue nostra. S^n§ f)at er angefangen an bifem feft. S)en 20
bifec 3unöfLvan 5llaria f)at ouc^ angcf)a6en ex spiritu s[ancto, nou ex more
carnali. Audistis, quomodo diligenter discendi artLiculi fidei Et decalogi
praecepta et üracionis domiuicae membra, ba§ foEen iD^t lernen unb ift
uns ^06) öon not^eu. Nam sathan haec principia uon potest ferre, semper
16ll7 ru ly Vsus illius l'esti ro r 22 Exhortacio ad auditum Cathecismi ro r
9{r. 18 [25. 9Jittv,il. 171
U) art|iculimi, ut rccte tTedatnr, oretiir et beno vivatiir. Hoc (juis(juu seiitiet,
qui serio iucipit credere. Alii ubi semel audieruut, putant se omuia scire
et capiunt tantuin bcn fc^aum Dom biet' K. Et haeretici nnilti fucrunt, (pii
nol|ueniiit credere, qiiod Maria esset corpor|alis mater huiiis filii, (jnbeil
s InoIIeit brauö machen ein ntonlinb, quia sit conceptus de s^piritu saucto, ba
üon !etn rcc^t finb !unbc tonten. Et haec haeresis multos seduxit. Et '
S. Aug|iistiniis ift felbg brljnn getrieft ante eins couvensionem , unb t)at ein
frfjein. Scd disceuduni, qiiod sit vera niater et quod mit eim tcip|li(fjcn,
natürlichen ünb ongefjaben mit ijfjm, ut dicit i.e. jolt leiblich anl^eben. Et
10 jiostea: 'Rcgni eins.' 5Jtonbtinb non rognat jc. ex .s|piritu sLancto, Ergo siut. i, »s
leiblid^ fc^tuanger, et tarnen non ex homiue vel opere huniano, sed öon oben
1 über credatur steht intelligatur über oretur steht iteui vt «^ i iiicipit c aus
iucipiunt nach audierunt steht Euangeliura sp 3 capiunt tantum c (u tc^ottcn boc^
nii^t ml^er baüon bcnn sp fuermit über qui Haeretici r 4 über credere bis corporialis
steht Sie fit omnibus qui verbum dei tenent ic. fi mad^en (iDoUen) 7 S. Augu8t[inus r
81172, 1 Sed bijs ^er unt S nach discendum steht ex Euaugelio sjj 'J nach tinb steht ^oBe sp
mit bis dicit c in vt dicit angelus ad eaui S)u toivft fd^toongcv Werben im teifi sp nach
Et steht addit sp Ecce concipies in vtero r 10 nach eius steht nou erit fiiiis sp ex
mit 9 ]oU durch Strich verb 11 nach sed steht ex sancto spiritu sp
') ft^aum Dom bier (unten Z. 15) vgl. Wander 4, 115 Nr. 4 ©i^aum ift fein ffiiet, bnim
fiel) bii^ lool fuv.
N] impuguat Oracionem, fidei articulos et decalogi. Hoc experiemiui, si serio
ilhid susceperitis hoc ofBciura audieudi, quautum a sathana inipediemini.
Ita eciain sunt plane rüdes, qui omuia uua coucione perdidiceruut. S)ic
15 fc§ep[fen ben f(^aum öom bt)re, non perveniunt ad uucleum. Ita hoc festum
est impugnatum ab aliquibus, Qui noluerunt credere Christum couceptum et
natum, sed phantasticum corpus suscepisse, et fol c^n montinbt gelüeft. In
hoc errore fuit Aug[ustinus ante Baptismum. Ita haec heresis fuit maxima.
Hoc hie dicit textus eum verum esse hominem, nasci et regnare, boS tf)Ut
20 tcljn mon!t)nbt nic^t. Ergo certo sciamus eum esse tilium dei, mt)t ttiel(^cm
bic mutter gottes ange^aben ^at ex spiritu sancto, mt)t bem fie fc^lnangef
ifl gegangen. Deinde alii veneruut hei'etici Mariam plures filios gennisse,
Nou permausisse virgiuem. Ita alia aJiam heresim comitatur. Sll^o tuutpt»,
h)en lt3l)r noc^ bencten et relinqueutes , facile labimur in cogitaciones carnis,
35 sicut hie videmus Christum certe deum et verum hominem, mt)t bem 5)taria
t)ot angel)aben. 2)a§ ftve^(i§t ber ßngel tne^tet au%, cum dicit: 'S)er tje^ligesjuf. i.as
gcljft Don oben erab fummen et virtus al[tissimi obumb[rabit tibi.' 6§ ift
e^ne neh) gelnontje^t an^ubeben. Haec fuit sponsa, viro nupta, 3U) ber fam
14 omuia über (haec) unten am Seitenrande steht Articulus fldei Conceptus de
spiritu sancto ro r löjlG hoc festum uarie impugnatum ro r 18 Heresis Christum
phantasticum corpus suscepisse ro r 24 et (facile) reliiiquentes (hoc uerbum) 28 über
haec steht Maria
172 ^Prcbigteii beä 3al)te§ ISai.
K] l)cv. Alii dixeiuut Mariaiu plures libjeros liab|uisst' et pliircs habuisse
losepli. Si Sch[wermeri venirent, folg cttn notf) lt)ol lüibber farcn, Et
luulieres \]abtn ficf) '6c!untntcrt , an possit filium liaberc sine viri opera, et
bic praecipue. Lleo licne disceudus is art|iculiis, nisi quod e S[piritu s[ancto
i. e. quando iucepit, ift nemo ba bei) gclDcft quam solus sipiritus sauctus. s
sut. 1, 35 Et hoc angelus clarius docet, cum dicit: 'S[piritus sanctus' k. mira verba.
Nos non sie loquimur nee mos. Nova verba de novo modo pariendi. Ipsa
iuteiTogat. Ipsa tiertvauet Sofepl) et forte jol balb ^o^'^ett ijobm. Et cogji-
tatioues iuciderunt, quod fol unel)rlic§ 5ug!^en, tt)il t)m§ fo l^offlid^ abfc^Iagen.
i Cum sie dicit Maria, respoudet: Non veniet ad te vir nee in braciiia lu
accip|iet, sed secura eris de viro et omnibus. ®ennoc§ joitu f(^|h)anger
toevbcn unb anl)e6cn matrem fieri et puerum parere. Sed non linrb gug^en,
ut est generalis mos, bic lnci§ au§ ben äugen, sed alius, bie ^eift alfo: @§
h)irb !etn fleifcCj, manffiilb ba fein, sed bon oben ^ixab, 'Veniet s[piritus
s|anctus ad te'. S)a§ ift ein ftuife üon bcr toei§, lt)te e§ fol ge'^en, Nempe i5
alio modo quam cum aliis mulieribus. 'Virtus': et hoc non germanicum,
bev bic^ tuirb tjnn bie arme nemen, sed 'virtus' i. e. toirb ^u g^en ücvfiorgen,
1 plures habuisse c in lesu patiem luisse ap 2 Si c in SBenn s/) Wibbcr unter
(übet) 3l4 et hie praecipue durchstr sp 4 nisi bis s^ancto c in Qui conceptus est de
spiritu sancto s^j öjS quaudo bis sanctus mit 6 nach sanctus steht superueniet in te sp
sipiritus sanctus superueniet in te »• 7 nach mos steht est sp S nach interrogat
steht Quomodo fiet istud sp nach Ipsa steht mar sp 9 über l)m§ st^ht augelo sp
10 nach respoudet steht angelus sp nach vir steht tnirb nic^t juge^cn nac§ gemeiner loetfe
({onbcm) sp rh lOjll nee bis omuibus durclistr sp 11 über secura steht ftet) fi^er sp
13 über ut bis mos steht H)ie bic gemeine hiei§ ift sp sed alius c in ffi§ toirb ein anbete fein S2>
15 ge^en erg zu juge^en sp 16 Et virtus altissimi r 17 in bis ncmcn durchstr sp
nemen {\ä))
N] cl)n Siiinflci: S^fel unb bringt t)r bie Botfc^afft, bo bentit fic, c§ fol nic^t
£ut. 1, 31 el)rlic^ 3tü get)en, et «juaerit: 'Quomodo hoc tief?' %o fd^lcc^t fieö aü% q. d. 6§
tan nic^t fel)n, 'quia nou novi virum'. Respondet Augelus: blt) folft fc^toanger 2u
tüerben, et tarnen nuUus hommum, virorum te attinget. @i' foI aber oI^O
3lt)gcr)en: 'spiritus s[anctus adveniet.' (Ss fol cl)ne anbere trel)fc fcl)n, ben§ uff
erben jlugetjet, ^onber öon oben erab ttil)rbt ber t)LciIigc g[eift 3I0 bljr tummen,
ber lt)l)rbt ct)n anber tüe^fee füren ben int)t anber junäfratoen.
sur. 1,35 2. 'Virtus altis[sirai' q. d. Ser bi(^ lrl)rbt f)crc3en, ber ^cifft nid^t as
iQans obber ^^eter, sed celestis virtus, bie tü^rbt biet) uberf(^atteu |o (je^nilic^,
quod neque tu neque nUus hominum \'ideat. 3)cr l^el)[lige g[eift hJ^rbtS
t^un unb ml)t al%o umbge^en unb fel)ne trafft t!^un, ut tu non sencias,
18 über 3unget steht Angelus sp l'J Alia racioue inipugnatur Maria quam relique
uii'gines ro r 2ö ^cifft c aus ift 26 obbci über Spctcr bie über (baä) 27 unten am
Seitenrande steht Spiritus sanctus superueniet in te et virtus altissimi obumbrabit ti[bi ro
28 Virtus altiss^imi obumbra[bit te ro r
5Rr. 18 [25. 3Jlätj]. 173
R) iit neq[ue tu seiitias nee omiu'8 lioniines vifleant, s-i etiam adsiiit, uec Satjan
nee tu videbis, sed tantum in fide, luirb bic^ üerbimcfelu. Ista verba notanda,
quod is puer sit de sipiritu .S|aneto et per virtiitom altissinii i. e. talis virtus
aderit, qnae non viri, angeli, sed dei niet. Ideo noster arti|culus l)eift, quod
5 ipsa iüceperit cum eo mirabiliter, bo§ ftc^-S lüc^t left öcflvciffcn, fef)en. Si
Tudaeus inter|rogat: Quomodo ])o.s.sibilc, i|Uod virgo inci|)iat cum pueroV
Kespoudendum: Si virtus altisjsimi, quae vero bie trafft jcl), \Vil)§ xd) ni(^t,
I)tc ft^ctl.
S)a§ tft hex art|iculus: Conceptus K. qui bene discendus, qui ad iioc
10 servit, quod possit cousolari i)nn einem f)arten flitoffen fto». (S§ ift ein
fdjvcdlic^ anfe()en, quaudo videtur tam raultos esse incredulos, cum tal|is
cogitatio incidit: Num omnes in ps. ttevtüorffen? Non est levis Tentatio,
3 nach sit steht conceptus sp nach et steht virgo obumbrata sp 4 nach non steht
est sp ;') narh ipsa steht Maria «/> iiher eo stellt filio dei sp über (efien stellt tietflc^en sp
6 nach possibile steht est sp nach puero steht fd^tter ju ge^en sp 7 Respondendura c in
Responde sp nach altis|simi steltt obumbrauit eam sp (quomodo) Wie TjS Wie bis
ft^eti nnt 7 quae vero c in wie sp danach e§ aitx ttmB sp fei) c in ein g'f "tt ifaie sj)
S narh ft^etä steht et angelus non mentitur sp f Vsus liuius articuli. r 10 über possit
consolari steht ba§ et Bn§ tan troffen sp ^nn einem c in in atlcttcl) sp fto§ '■ in onftoffcn s/'
danach in morte gciftlic^ önb tei6Iic§ sp 11 nach videtur steht ffioä otlc »ctl Bom glauben
nichts Wci§ noc^ Wiffcn reit, sed persequitur eam vt Papa %v.xA Et inter eos, qui iiomen Cln-isti
agnoscunt et se profitentur Christianos, paucissimi sunt vere credentes. Wenn tiefet gebanif
cim einfett, gifit et im ein Ratten fto§, vt (cogitet) dicat cum propbeta p^ 89 in fine SBatumfi
Wiltu alte 3)lenf(^en 6m6 fonft gefc^affen ^aticn ? Sa§ ift Wattig niijt ein gelinge anfec^tung, fie
fudjt ^att ^eim, So ift bet leuffet aui^ nii^t fern mit feinen fEurtgcn Pfeilen. Sed pium cor
illa oninia spectra ex oculis et auimo remouet et dicit Niliil me mouet, quid faciat [darüber
sentiat/ aut credat mundus, nee oftendit me, quod tanta paucitas sit credeutium ©onbetn i(^
l^ott xaxic) an boä Wort Ilji audio filium dei conceptuoi ex spiritu sancto, natum ex Maria
virg[ine, verum borainem, passura !c. Sal gteulie ic^, batumb ^aBe \ä) gar leinen jWeiucl, bo§
mit G^viftus mein §Stt sp rh 111174, 2 tam bis mit durchstr sp
N] modo credas. Ita fiet teunberUc^ unb ticrborgener h)et)^e. fös tu^rbt etjne
\ol6)t trafft fel)n, bo feljn menfc^ öon tDet)§. Ideo noster artLiculus fidei
15 dicit: Credo, ben fie ^at h)unbci"Uc^ angef)aBen. Et ita respondet questionibus
ludeorum et sapieutium: Quomodo virgo potest coneipere? Respondet: 2Ben
bie t)l)m(ifc^c trofft e^ne :junctfrah3 t)erc3tet, feo ton fie luot f^lDonger tuevbcn.
Quomodo autem hoc fiat, nobis incognitum est.
Ita discatis hunc articnlnm, cuins usus est in agone et maxiniis ten-
io tacionibus nos illo cnnsolari. Sen ßo lüljr fe^en l)n foti^em ^auffen alle
menfc^cn öerbontpt, omnes mulieres et filii earum esse damuatos. @| fl}nbt
niti^t geringe gebonden. äßen fie ber teuffei ouffblefet m^t fet)nein 6taf6alg,
17 l^^mtifc^c über tvafft 10 Vsus liuiiis articuli in tentacionibus ro r 21 menfd^en
über »etbompt
174 ^-vetigten be? ^df)xti 1531.
R] i|iiaiulo 8at|aii nimpi feÜeu ' et incendit, qiiae bie .sag[ittae Satjanae, oportet
cogitare: 6I)vtftu§ tan mir ja nic^t fctnb fein. @v ift ja mein briiber,
carucni snscepit de virgine, quae corpus et sang[uiiiem habet ut ego, Icft
an)tel)en angielicam, diabolicam, solis, liinae naturam et meam c|arnem et
sang[uiDem suscepit, \)a§ \<^ rt)umen tan, quod conceptus e s^piritu s|ancto, 5
tüar'^affitig gefiorn. 6v U)irb meiner art fein. Ergo is artjiculus est ein
groffc juücrfidjt, cum eaudem carnem habeat. Contra hanc tent|ationeni
bicnet er, alioqui apparet, quod nemiueiii diligat minus quam homiuem. Sed
in hoc arti[culo fteüt er ]\ä), quod nullara naturam plus diligat quam
humanam. Et dicere possum: 5!Jiein fleifd) unb b|Iut fi^ tjtjm ^imel et mea w
cssa regnant iu coelis. 6r ift !)a mein nei^fter üetter, firuber. Sic vocat
5fi. .i, 1 Esjaias c. 5. 'lüil meinen öettern ein lieb fingen', quia ipse ludens et elegit
ex ludaea ut Mariam, sed e§ gilit nic^t allein Iudaei.s, sed toti generi
2 nach nid^t steht tan sj> über @v bis 6ruber steht Inspice principium Tom! aiini 32 *
3 suscepit c in et sanguinem assumpsit sp de c hi bei «/< davor Bon sp nach virgine
uteht Maria sp vor teft steht 6t sp 4 diabolicam durchstr sj) 6 über suscepit steht
assumpsit sp nach quod steht filius dei sp nach S|ancto steht fe^ ein xp 6 loat^aff
erg zu worfiofftiget ffllenfc^ sp nach gefiotn steht qu§ SJlarta ber 3ungf[rau Satumfi ift er
ia sp 6t Wiib durchstr sp fein durchstr sp is c in iste sp est c in mod^t eim
JettuBten l^et^en sp 7 nach habeat steht Christus diligit nos sj) 8 über et steht is
articulus sp SjlO alioqui bis humanam unt 8 nach neminem steht deus sp 10 nach
Et steht cum nunc sciam et credam verbum esse factum caiuem sp 12 nach 5. steht ^äj sji
nach mit steht meinem Sieben ein tieb meincä »ettctn fingen sp rh nach meinen steht
Sieien S2> lieb c aus tie^t sp quia c in Est sp nach ipse steht natus sp nach elegit steht
matrem sp Esa c. 5. r darunter prima verba c. 5. sp 13 ut durchstr sp darüber gente sp
') fetten wohl rerschriehen für folleni Äcc. 2U follis = Blasebalg, s. S. 173, 22. [0. B.J
') Gemeint ist der Änfanfi der Piedigt vom 24. Deiemher 1531 (Jenaer Universität shihl.
Bos. q. 24^ Bl. 2). Siehe nnfen in diesem Bande.
jji quod deus omnes praeter haue matrem reiecerit, huic cogitacioni haue
historiam oppone et die: Gä ge'^e, fnie e» ftiol. Esto, quod sim damnatus, 15
tarnen hie habeo matrem virgineni, quae est soror mea unb gcC)ort m^r jlt).
Hanc naturam Christas suscipit reliuquens omnem naturam augelorum, solis,
lunae et fit homo mihi similis. S)a§ mu^ getni^ fel)n. @r ttit)rbt met)n§
fle^fc^, Uutt\ö unb ort fe^n, bie iä) 6l)n, e^n menfc^, nic^t et)n toolff aut
liestia aliqua, sed homo, sicut Christus est. Ita consolemur nos contra 20
tentaciones, cum videamur a deo derelicti. Nam apparet, tamquam Christus
angelos solos amaret. Sjo fcret cr§ tniberumb, al§ Wölbe er feljne natur
ben bie menfc^en, unb nljmtJt ftc§ t)r an. Ut possimus dicere: 53Jct)n fletjfd)
unb Hut ift t)n l)^mmel, ift meljn Brubev, 58ctter, ber nljmpt fid^ meljn an.
5f|. 5, 1 Ita Esaias dicit: '^^c^ lt)i)l meljnem liBcn bettcr l)m l)l)mmel el}n libt fingen.' 2s
15 Esto über quod W eljn menfi^ nic^t über (Non .... suni) 21 Consolacio
cum uideamur a deo derelicti ro r
9?r. 18 [25. OTötj]. 175
R] humano. Ergo dicere possunuis: ossa nostra, öcttcr, Orubcv bei ift» gat ot
regit in cjelo et terra. QiuaiKjiiain ai>i)areat nos non ciirae esse ei, tarnen
eog|itanduni, er ftclle, lüic joniig CV lUoUc, tarnen hoc non est raalum signum,
Qx ift \)a meiner nrt unb natur. Si non volnisset nos, stiscepisset aliani
5 naturani ut angeloruni. Xaö ift ia-j ftücfe, quod angcliis dicit: s(piritus
s|anctus \-euiet Don oben unb Hn[ier !b\(ixt ©jOtt tüirb jc. i. e. öerborgen
nmdjen, ba? fileifd) unb 6 lut nichts bn tion toei» nee Satan. Deinde dicit et
declarat plus, qiiaiis persona sit futura. @r fol gro§ fein, ba ft^eu bic tDort ^'»'- >. ^^
aber einmal a6crteurli($, (Sr fol sedem David et postea totmn regiuarc
Israel. SaUib f)cttc alle XII tribus post mortem SolonioDis jc. Iteruni ista
duo regna finb hjibberjufnmen tomen. Et hie dicitur, quod is debet jufamen
bringen totura Israel, ut sit Rex ut David et super totum regjHum Israel.
Hoc souat, quasi sit mendacium, quia non legimus Christum. Sed 'in elt)ig=
f[eit' facit discrimen inter leipUc^ reg|num vel e.xternum et aeiternum. Et
lU
1 vor Oetter steht ttnfet sj> 3 nach cog|itaudum steht Nos illi curae csso sp nach
ftcKc steht fid§ sjj tarnen bit; sigiuini c in fo meinet ct§ boc§ nid^t ülfo ®enn sji 4 voluisset
über (vellet) C nach Wirb ateht Bm6fd|otten sp 6;7 öerbotflcn mad^cn imt TjS ba hin
plus unt 7 Virtus altis[sinii r 8 Erit magnus )■ 9 nach David steht l^abcn s/j
Et dabit illi dominus deus jc. r 11 nach finb sftht jettrcnnet »nb ^nnai^ nie y is
dcbet c in Q^iiftuä fot sp 13 nach Christum steht teuuisse legnum Dauidis corporale sji
nach in steht bcm facit augelus ein öntetfd^eib quod dicit Gt Wirb ein fonig jein »6er bag
1§0U§ 3aco6 sp rh l.'ijM eltjigt erg v« ctoigtlic^ sp 14 nach ae|ternum steht et spirituale «/<
N] 15 Hoc eciam nobis conveuit, quia est nostra caro, unb mugen un§ rl)umen:
unfer fle^fc^ unb 6Iut rcgiret t)m ()l)mmel nnb erben. Esto, quod appareat,
quod nos derelinquat. Huic tentacioni oppone haue fidem, Quod nostra
caro sit, et die: @r fe^, Itic jcornig er tt)l)l, %o ift er boc§ metjn gebe^n,
ffet)fc^ unb Blutt), alioquin suscepisset naturam angeli. Hoc significat illud:
20 'Spiritus s[anctus veniet super te' jc. 3)q« mijrbt er nl}uc loe^tter öerfleren,
cum indicat, qualis debeat esse persona. 'Is erit magnus' }c. 'et reg ni auf. 1,3s
eius non erit fiuis'. To fielen bie inortf) efientelürlid^. ^ @r fol ben ftui
Saöibs Beficjen unb ba» gancjc xet\^ ^acofiy feefummen, cum tarnen illud
regnura erat divisum in duo unb ift ntl)e löiber jlofammen fumcn. Et tarnen
25 dicit: @r foI§ loiber ]ufammcn 'brcngen et debet regere in domo David. Hoc
videtur falsum, quia uou videnuis illud congregatum, quia adhuc expectant
16 unten am Sehenrande steht Vide quanta cousolacio sit humane generi Christum
carnem et sanguinein nostrum suscepisse ro 18J19 @i bis suscepisset unt ro 23 2o6ibä
über 3aco6 ^oc'^ä über (Israel) über illud steht Dauidis 24 über iu duo steht in
regnum Israel et Inda Quomodo Christus regnum Israel et regnum lüde iterum in unum
redigere ro r
') cbenterotlid) = uhenteuerUcli , s. v.u. xeltsnm, ungereimt oben Z. 9; DWtb. 1,28
nnd Diet: S. 10.
176 SPrcbigtcn bc§ 3nf)«§ 1581.
R]£uM, 33 tarnen addit: 'in iloiiio lacob et Davidis.' S)aä veimet ficf) gle^cf} "t:
Virgo fol ein mutev fein, quia non tan etoig fein, q»ia mortuus et regnum
fevgnngcn, quomodo verum? lam dixi, quod mater, et tameu virgo. Sic is
verus deus et liomo. Hoc verbum: 'regjiii eins' 3C. 2)a§ indicat, quod
non visibile, leifilic^ regnum fei), quia Pauli us: 'quod f^t^tbnv, ift jeitlic^', ;•
s.Rov.j, isEcontra 2. Cor. 4. q uicquid fit, videtur, ift Schema mundi, mu§ öevgfjen
i..ffov. 7,31 1. C^or. 7. c. Ergo est iuvisibile et tarnen in domo lacob jc. i.e. ii, qui sunt
l)m leiplid^cn regno Davidis, foEen ju 6^rifto fomen. Non est discrimen an
ben lenten, quia etien her leute, qui fuerunt sedes David i. e. fein Uoltf,
Christus etiam habet, sed forma alia regni. Non facias ex regno Christi «o
regnum in coelis, sed inter homines regnabit, qui erunt fein reid^ unb ftnel.
David rexit domum lacob, ijui fuerunt veri ho|mines, bie fol er auc^ l)a6en.
2. natuiiic^cr iiomo, sed uon sie regnabit ut David, qui visibiliter reguavit,
sed nnfic^tbar tneife et coelesti. Non habebit posteros, sed ba§ Inefen, quod
1 über gle^ö^ sieht nad^ bev »crnunfft sp 2 nach quia steht vterq[ue «p Domus
laoob et sedes Dauidis sp r mit non durch Strich verb 3 nach quomodo steht ergo sp
4 nach eius ste?tt non erit finis sp 5 nach \':)ä)ibax steht ift, bo§ sp 6 nach Econtra
steht 1B0§ »nfidötfior ift baä ift ch)ig sp 2. Cor. 4. r 7 nach iuvisibile steht et eteruum
regnum sp qui über ii 8 nach fomctl steht an in gtcu6cn önb gliebmo§ feineä Sicid^ä
tverben sp rh 9 nach leute steht aliqui vt Apostoli et alii s/j nach David steht credideruut
in Christum jc. sp über fein steht Dauidis sp 10 Cliristus über (is) nach forma steht
est sp nach regni steht non administratur legib^us politicis, armis, poteutia mundana sed
verbo Euangelii sp 11 über in coelis stellt inter angelos s/j nach regnabit steht in
terra «p 13 2. c in Wirb oud^ ein sp nach homo steht fein sp 14 quod c in ba§ ex sj)
Act. 13. 2. r
N] auf. 1,33 ludei. Sed hoc verbum 'Inetcrnum' discernit spirituale a coqjorali, unb i"'
fol boä) glet)c^ tool bn§ vegintent {)a6en. @§ ift h)ibev e^nanber ben ftul
3aco6 ^aBen unb eloig regiven. 2ßie iel)met fic^§ ähjfammen Habere solium
et perpetuo regnare, cum solium non sit perpetuum? Sßie reimet fic^ ba§?
Hoc verbum: 'Et regni eius non erit finis', Sa» fc^nel)bet ab, baö nic^t
2. Bot. «, 18 e^n lel)pli(^ bing fe^. Nam quod videtur et apparet, est caducum, ha§ ift 20
bie geftnibt ber \vilt. Si autem debet esse perpetuum, tuuc est iuvisibile.
3)0(f) mu^ es ct)n ftul ^acob fet)n et ille externe debet ibi regnare. @§ ift
!e^n unteifc^e^bt l)m regiment, |unber ^n ber lüe^^e be§ regintent§. S)en er
fol ^ie regiren unb fol trav^afftige leut^c Ijabcn, ludeos et David solium.
(fr fol eben alßo lool menfdjen regiren, al^ S^aöib menft^en regiret f)at. 3lber 25
er fol nic^t alfeo regiren fict)tbarlid)er unb eufferlit^er tt)el)ffe, ^onber unfi(^t=
barlic^er toe^fe. Hoc perpetuum durabit, ba§ fol feljuen noc^lunxnien l)abcn.
15 Ineternum ro r IT SacoB über ffoben regiven über (fe^n) 19 Quomodo Cluisti
regnum ineternum sit in sedc Dauid ro r 23123 Sä bis regiment? nnt ro 25 menfd^en
xegircn aber (....) alfe
to
9h-. 18 [25. 3Jl(it,iI. 177
H] fiirt, inaiioliit. Kex .«('ciiljui.-i inniitui' unb lucifc ailrf) llltboftcilbifl Uiib ftctv
ift cnbcniiig. .^ie fol'3 ilicfjt fein. Eos, <|ii<>s regit Saxommi princcps .Solans,
etiarn Christus, .scd alio iiiodo: in fidc, spiritii, vcrbo, cliaritato, l)ttnitcr fott
flnngen Bis ijttn ctni9'E[eit. iöleiBt einerlei) (\ered) ti9![eit, tmu-[)eit. S)a§ fjeift
•'' ein aeter^num rfg.nuiii, qiiod nic^t Ijmmer fidj cubcrt. Si seiiifl approliciidi.s
iiistitium in Christo, habes ineterntira. Is noii moritur Rex, feilt regilUCnt
nitcf) llirfjt. Neil facit hodie uovum Ejuangelinm et cras aliud. Ideo Papae
rt'gmini iion est Ciiristi iiec Cesaris, quia sunt visibilia, miitabilia. Sod f)ic
.semper ge^et», si hodie aiidisti verbum, et cras, si credis, et cras et augetiir,
non veiiit alia docjtrina, bapjtisiiius, Euangeliiim, saeramentuni, ineife, qui
mortem ett'ugeri' nil (^tjVtfto. Qui alias vias institucrunt ut Pap|istae, bic
Ijabeu lievget'cn btng angefangen. Nos habcmus iumc iiitelle|ctum, fidem,
(|uani liab|ent bie lieben 'Jlpoftel. Quod aliqui fallen anff t}i)x eigen glenfien
habentcs Turcicani et K. Et in oter|uum, inqnit, duraint. .<pie IjebtC' nn in
'J i)i'i\iueps über 5an§ ■! etiam Clii'istus über sed ali" nach Christus sieht regit
Bcilicet xp nach cliaritate steht »nb ift fei« teic^ sp 4 nach gongen steht »nb luivb
Heiden sp Et regiii eius non erit finis r 6 über habes steht eam sp Is c in Istiiis
Regni sp Rex durchstr sp S mutaliilia über Sed nach mutabilia steht omnia in regno
Papae sp 9 über semper ge^ct§ sieht eodem modo sp nach cras steht idem verbum
audis sp nach angctur stellt cognitiu verlii et fidei sp 10 vor iDcifc steht noc§ ein
anbei sp 11 nach mortem steht voluerunt sp an '' in sine sp nach alias steht per-
iieniendi in coelum sj) 12 nach Nos steht dei gratia sj) nach intelle|Ctum steht verbi s/j
14 nach habentes steht Papisticam vel sp nach Et steht tarnen Christi regnum sp oon-
temnunt Euangelium et Christi merita, ba§ ricfjt ber leuffct an, qui homines excaecat je. s/) r/i
N] is sicut Regni regibus contingit. 5)0 ift cljttel enbcviing. .'pic UUl^ e-5 nic^t
fel)n, ^nnber muß ftel)et§ geljen unfirfjtfiavlidj, et tarnen idem regnum
habebit. Qx tul)vbt nianc^evlcl) pevfouen l)Cibm, sed tarnen idem verbum,
fides et cliaritas pcrnianebit. 2)au ift el)n einige» reljd), hau niäjt al^o fic§
öetenbevt. Ita si scmel liberaberis a peccatu, niorte et iiactus fueris regnum,
20 in perpetuum habebis. @r to^tbt bl}rS nicf}t berenbevn, sicut muudu,s seiet.
So ift et)ttel fid)t6arlicf}, Hie autem in Christi regno semper in uno eodemque
vcrbo, flde, sacrameotis et legibus et eouversacionibus ]>roeeditur. Sen öon
6l)riftD an ift ftet» ba§ ©nanigelinni, bie facrantent, (^f)riftu§ unb le^r blifien.
AHorum, sectarum, Papistarum ritus sunt externi, caduci et instabiles, bie
25 !unnen nitfjt Befleißen, 'übn ba§ ret)c^ (F^rifti fol unb niii^ ctoig 6let)Ben
evanescentibus aliis. Hoc ineternum permanebit. .S^ie l)e6et§ an unb ge^t
15 unten am Seitenrande steht Christi et Dauidis regnum idem et in eadem sedc, sed
adniinistracione diuersum, ilhid cxternuni [darunter uisibiley, illud spiritualc et perpetuum
[darunter iniiisibiley ro 18 Regnum Christi perpetuum inuisibile et semper idem ro r
19120 Ita bis sicut nnt ro 22 Idem Euangolion Idem (.'hristus Eadem sacramenta in regno
Christi ro r 33 bie vor foctoment rh 24 et instabiles über caduci
SutfjcrS Sffierfc. XXXIV 12
178 $irebigten bc§ 3nt)te§ 1531.
R] fiele, sed in cxt|reuio die videbiimis, quid (•redidcriinns, ((iiid Sacr;aiucntiim
nobis dederit. Ideo istud reguum tft gav Uerfiiorgeit, non potest videri.
Cliristus non vnlt regnare uutci" bcn toolffcu, sed super nie et te i. e. super
talem popultuu, aU iitod^t ü'abtb-j, ^sacobs öoltf fein. Äonig unb feifev i)abin
mit bem ianä) ju tf)un, ut ista regant. Est aliud regnuni, ni(f;t ber pcrioii s
()ar6cn, sed bcr hJeifc l)alt)Cll, ut maneat sedes David et jc. tarnen.
Vides, quam late distcut Christi reg|num et Ces|aris, qui regit super
gut unb leib, quae utraq[ue non semper raanebunt. Xa gt)Cn bic ^Ul^iftcn
Ultt umb, be§ nim^t fid) ö^^riftus Utc{)t§ an, Et tarnen dieit obediendum
Cesiari. Sed ego dabo f[Ieifd^ unb b[lut, dab|o eternam salutein, vitam, n»
donuni K. sie leniter regam. Jdeo disjerimeu darum inter Christi rjegnum
et alia. Et fon tüol brau§ nfjemcn, quod papa bev le^big Scuffel ]e\), qui
non tam bona pi-aecipit ut luristae, sed siexta f[eria ne edas carnes k. quid
cibus? öovg,englic^ bing. Ideo suum regiuum ein lauter nffenfpiel \ ^a^ bem
fet)fer nad^omet unb moc^t nod§ ein ©ot^bicnft brauS. Si hoc permitteretur is
1 nach Sacriamentum sieht quid baptismus profuerit sj) 2 nach regjiium steht
Christi sp 6 maneat (sedeat) über (sedeat) steht populus sp nach (sedeat) steht et tp
tarnen mit sed durch Strich verh 12 nach Et stelu mon sy IJegnum Papae r IS edas
über ne 14 über bing bis louter steht Item 3iel)e ein to|)Ven an, trag ein platten "p
1ÖI179, 1 Si bis potestati durchstr sp
') affenfpiet vgl Unsre Amg. Bd. 10-, 514 zu S. 280, 5.
N] l)m glauben an, et in resurreccione videbimus, quid crediderimus. Ideo hoc
regnuni non videtur, sed creditur. 9lI§o regtret (?[)riftu» eben bai> nt\d)
3acob. @i- fol ^m [tul S)aöib i. e. eben bte jelbige Imtijc regiren, Non
bestias, lupos regnat, sed homines, hjte Siocob. ®a§ ift ha^ ntjä) ß^vifti,
ha§ Ijanbelt nid^t ml)t I^eufern, effen, ttindcn unb flet)bern, sed agit de 20
perpetuo cibo.
Die toeltlic^e furftcn muffen m^t bem bauche, effen unb trincfen, luetjttev
tonnen fie nic^t, ^onber l)v regiment geboret jum Ocrgenölit^cn. Huc pertinent
luristae. 8ed Clu-isti regnum eciam cum illis homiuibus regnat, ^unber e§
ge^et anberh)el)§e 3h)get)en, es ge^et mt)t unöergenglit^en bingen umb, e» gibt 25
ba§ einige liau^, ctoige fpcl)fe. Ideo magnum est discrimeu inter regnuni
mundi et Christi. Et tarnen iuristae multo excellunt suo regno regnuni
Papae, qui tantum certis tradicionibus vult imperare et vult esse siraia
Cesaris. 6§ ift e^n lautev bauc^ regiment. ^^m man ben fe^fcr unb 3iuriften
liffe regiren, »nie man effen, ficC; f[et)ben folbe. Sßen 6f)riftu-5 nicfjt mef)r m
gelerct t)ette quam cum externi.s illis couversari, |o iDcr» fc^lc(^t bing. Sed
18 In domo lacob ro r 21 perpetuo (reg) 22 Regnum mundi ro r 24 Reginum
Cliristi et Cesaris cum eodcm populo, sed diuerso more ro r 2S Papa suis tradicionibus
simia Cesaris ro r SI cum iibtr (de) eonversari über (agcrc)
«Rt. 18 [25. mäxil 179
R] potesüiti, lüic» ejjen, t vincfcn, fleiben, pflaii|cii, ttniicn k. Si Christus tantum
lioo iiiclieasset, fo f)ette er icf)lerf)t biug ficbrnt^t. Hoc potest Caesar, Ratin
constitiiere. @§ ift iimb ctlony anbcv« ,511 tf)itii. Sil folt imtev htm S\ e^fer
bleiben. Et ego te volo iiabere et tibi dare volo aeterjiiam tlcib llbev boS,
;, (juam geris, et inansionem, ut h|abeas Regem, qiii niinquaiii moriatur, et
aetei'inam v|itam sub eo habeas. Sic statim potes iudicare de oniuibus
operibus, cjuando quis praedicat de operibu.s faciendi« ad iustitiam, statiin
cogita, quod sit exter[na ut corporalis res, sie dare e]ejeniosynam. Sic
obedieiitia Cae.« aris est öevgienglid) bing et boiuim, quod dat. Oportet
10 babeani reguum acteruiiui, cibum iliuni 11011 inveiiio iu PapiUe, Caes|aris
reguo, T arcae, sed is Rex dat, .si lüilt ein ftutf sui regiii loerben. Est Hex,
vult ein reic^ fjn^en non soiuiu titulo, econtra. 2)a§ foEcn W'ix fein. Item
Nos iioii siimus de 6 tut S^anib unb ftnm.
(f§ toirb i^t 311 lang. Paulo ift üiel bran gelegen et solvit ad
15 Roim[anos et Gala[tas unb jurt üiel )plild§. Cum David ijise regnarel,^;;("-3^',Vf(^-
Erant multi g^entiles, qui suscip|iebaiit eam fidem et deuni, verbuni, et ii
postea dicebiantur dei jiopuius, sedes David. Sic quando un§ l)alten 311
bem ©Ott, luort, jo ge()en loiv and) l)in iu popjulo Et dicimur Abjrabae
2/2 h)ie§ iw indicasset <• in Si Christus tantum lioc indicasset, toie mon effett, ttinäen,
Htiben , t)ftonijen , tauen !c. sj) 1 sinit Christus quemciue in suo statu r 4 volo (2.)
durchitr i/i .'( nacl( honum steht ift aud) üergcnglic^ sji 10 regnuni über (quod) nach
cihuni steht qui non percat sp 11 Kex dat c aus dat Rex 14 nath solvit steht hoc
argumcntuüi quomodo Christus sit Rex in domo lacob et teneat sedem Dauidis sp Ifi vor
toaxl steht 3u feinem sp über popiulo steht Israel sp
N] est perpetuuni reguum eius, cum spiritualibus rebus imperat et docet unb
20 left un» bennoc^ unber bc§ fcljferij rcgimcnt, ut iilo utamur ordiue, ei f^uvet
un§ l)el)v jlu feljnem ret)d), ha-i \v\)x bcn üoii bifeem nic^t blel/öcn. Ita
disceruatis reguum Christi et muiidi. Ita eciani respoudebis iusticiariis, qui
operibus volunt iustiHcari: 9te^n, (ä§ ift bevgenglit^ bing! (!)bedire Cesari,
legibus eius, hoc et illud opus facere, ba§ ift Hevgcngliif; bl)nct. Sßo Hel)Be
25 '\ä), ioen ic^ ftcrbeu fol? 2)0 lot)rbt nüd) bü5 nidjt [)clffen. Hoc nou invenio
in Cesaris regno, sed in Christi regno, qui sedet in domo David.
Quomodo hoc ad nos referendum, qui non simus de domo David"? hocsai. ;i, uff.
Paulus declarat ad Galatas unb tet)let un§ ben iil)Qmen ouc^ mt)t. 3ft hoä)
unter 2)aöib oud^ gcloeft, quod plures gentes suseipientes verbum dei eciam
30 fuerunt eius regni. Ita iiobiscum. Sßen \v\)x unc' ,5111 bem bolcEe fifjlaljen,
19 übe}' Imperat steht conuersatur imleii am Seitenrande »lebt Cln'isti reyiinm jier-
petuum Discrimen regni mundi et C'lnisti REGNVM CHRISTI ro 23 Extenio Cesaris
regno non iustificanmr ro r 27 Quomodo nos gentes in domum lacob et regnum Üauid
translcramur ro r 211 dei über (Israel)
12*
180 ^tebigteii be§ 3nf)ve? 1531-
R] «Olli 4, nfilii, seinen et ftucl ^fCO^i'?. Paulus jcildjtS l)Od) nit arl Ko[niaiios: 'pater
multarum gjentiuni', maif)ty ljf)in feer luili, uou solum ludaeorum, sed
g|entium, quod etiam pertiueamus ad domum lacob. Et nos sumus Adam
filii. Et Ab[raham 318 servos, ii fueruut gcntiles et tarnen dei filii, quia
habnerunt fidem et promissioneiu Abr[aham. Ideo non est gloriatio vera 5
Iud|eorum, quod uon, qui ex carue jc. multi sunt in inferis, qui ex semine Jc.
Sed si Abjraliae deuni suscipio. Sic hie: quando suscipis, l)aft fein ftuel,
s[ci]ieet Davidis et lacob, suscipio verbum, quod lacob iiabuit et acquiro
denm lacob i. e. habebit regnnm non uiific^t6;arltd^ unlct bcn ©ngcln, sed
unter bcn rechten inenfrfjcn, et quicunque \iä) ju bein i^au§ ftf^Ialjen, dicuutur lo
sedes David et solium lacob.
1 Ko. 4. )■ 4 vor Ab[rabani ute/U liabuit sp 0 über tidem sieht 2 sp über pro-
missionem steht \ sp 6 nach Non steht sunt filii Pau: sp nach seraiiie steht Abraliae sj}
7 ^aft fein aher suscipis In domo lacob r 9 nach babebit steht C'liristus sp über non
steht regnabit 10 fid^ über ju 11 über solium steht tlomus sp
N] |o getioren Irljv l}l^ne^n, sicut ille prior populus. Ft iure dicemur Sac^'^
9ii)in.4, 17 [tul, 9{el)d) unb ^acoBS !t)nber. Ita eciam AdKo[niauos: '^c^ \vl)l hiä) jutn
öoter feqen ötler !§e^ben.' Sag toort mactjt t)m 5paulu§ nucge, ba§ io^r ou(|
bar jU gefjoren, quamvis non simus illius carnis. Ita David habuit 380 servos n
habuit, et tarnen sine berede fuit. ^loä) \vaxm bife tmä)tt gotes fl)nber, quia
eundeni deum coluerunt cum Abraham. Ita non illi dicuntur filii lacob,
Abrahae, qui eins caruem uacti sunt, sed qui eorum fidem et verbum
suscipiunt, sunt tilii illorum. Ita hie nobis coutingit. £)b ic^ nic^t ^^CoBs
f(e^j(i) B^n, feo n^eme \ä) ba§ felbc toort!) an. Nemo igitur off'endatur, o6 20
et nic^t öom tilut, ftam fe^, sed vult Christi regnum permanere eciam in
populo externo, sicut lacob regnavit, ijuamvis diverso more, tarnen idem
reguum.
14 (et) ^nt SPaulu§ über niicje 16 Quomodo simus filii Abraliae ro r IS über
cius steht serui eorum
*Jiv. ly [2. siptit]. 181
ti). 2. ^^Ipril 1531.
■ilJrcbigt am ^^^nlmfüHittog, Hnt^mittrtjj)?.
Kj Dominica Paliiianim a Praudio.
'Is affectus sit in vobis' 3C. Haec est Epistola pro Ciiristianis^iiii, 2, ;>
et alioqui nemine. Xain qui nou credunt, sed Italien Kiiangelium pro
stultitia, bic gl^et bic lere gar nid^t an. Oportet ante omnia credatur,
i quod I|esus Clin.stus obediens patri et seipisum, noii pro se et siia persona,
sed pro nobis. Qui hoc credit, bem gilt bte prebigt. Sic sonat: 'Is affeetnsV*')i'-2'*
Id est: {fr nam fid^e nicfjt an, aU ob erö f)ctte geftolen iinb geraubt.
Mira verba, quac in germanico nou bene intellitiuntiir. Apostolus
iiicepit praedicare in hoc cap[ite, ut Christianos bal)in rei|t, ut qui.sque ftd)
1 oben am üeitenrande steht U. l'b[ilij)pi alleguria: Acclamatio illa Ilusiaiia K. Est
Inuocatio, praedicatio, confessio, gratiarum actio pop[uli istius regui, Est igitur regnum spiri-
tuale IC. Quod prosternuiit vestes in via, significat, quod omnes debeant subiici isti regi
[v aus regnoj. Rami oliuarum vtj Luclas vel palmarum vt Ioh[annes, significaut, quod
liomiues quaerant paceiu apud regem Cliristuin , Nam apud vet[eres oliuarum aut palmarum
ramis pax cuucordia [dazu significabatur sji] [unter Nam his concordia steht Locum dieebat
esse in Liuio ps. 2. et nunc reges intel[liguntur7 vel vestes sunt plebs pi 133 In oram vesti-
uienti jc. Rami magistratus principes je. Apostoli collocant Cbristum in asinam et [über
(asin)/ puUuni i. e. parant Christo regnum , nou sibi vt Episcopi qui ipsi insessores sunt K.
•Jj? Haec bis gcraufit] dnfiir sieht unten am Seitenrande ®ife &()iftEt ift ein (crc üHein für
ß^viften bie nic^t gleuben Bnb fjalten boo Guongclium ein fatel ober torfjeit, geljet bie Ictjen gar
nii^t on, Senen ift§ tvoftlic^, bic getnil gleubcn, boä 3ls1u? C[^riftuä fei) gcljotjam iDorbeit bem
ütttcr fiiä jum tobe ic. »nb fic^ jetbä gegeben in ben tob, nic^t fut (id§ ober fein petfon, fottbcrn
für »nfet funbe. SBer baS gteuBt, bem gilt biefe gtebigt. §ielt er§ nic§t für ein raub.
9iam fic6 feiner gott^eit nid^t an , ofö ob cr§ ^ette geftolen ober gctouit sp 2 Philip. 2. r
ö nach Cliristus steht (actus sit sji nac/i oliediens steht patri vsq[ue ad mortem «;) itach
seipsum steht tradidit sp T 6r über nom nid^t über an 9J1S2, 1 ut bis oergeffcn lait
N] 10 IN DIE PALMAR|UM EPISTOLA PHILIPP. II.
'Hoc enini sentite in vobis, quod et in Christo Hiesu, -ijijii. a, s ff.
Qui cum in forma.'
Haec est epistola tantum pro piis Christianis unb fünft nljmanbt.
Nam incredulis verbumque male intelligeutibus nihil prodest. 2)en ii mu^
15 gcgieubt bor allen bingen fc^n Christum esse humiliatum cruce non propter
se, sed propter nos. Qiiisquis hoc crediderit, ad eum pertinet haec epistola,
bte laut alBt): '(äljn Ijtltc^cr fei} gefljnnet' 3C. 'formam servi'. £>a§*ffii. 2.5-7
finbt lüunberlid^c reben germanismo alieni. D[ivus Paulus hoc cap|ite incipit
ad-alliciendos christianos, ha^ ttjv. itlid^er fic^ fet)neö nel^iftcn folbe an nf)cmen
10112 ro IT fei) gef^nnet über jc. lormam l'J Status huius epistolae ro r
182 l'vcbiglcu bcä 3(il)«ä 1531.
li] fciiiC' ncd)iten nii iil)eiiicii jol imb jciu Dcigeüeii et jc. Va haw est docitriua
nostra: quaiido dixiiuus uos omiiia boua accepissc a doiiiiuo et rcflempitos,
(lebemus aliis ideni praestare. Hanc d|Oct[iioam ju leveit non pos|siiruus
ein g voffcv CiTlllpcl aufftrciticil quam hoc Christi. Sic eiiira fecit is, qiii vos
libcravit, sie I)at tx^i and) OcUunft, sie econtra vos. Et tanien valde gering *
nnfer Betoeifiung H". Et deinde ip.se cum e.sset in forma dei jc. ba§ ift gercbt
iiuff ©. 5|>|aul§ tlH'ife. Nos gcr|mani non intelligiimis, quid siguificet.
Qs fiub etlidjc, bie l\ahcn l)l)r gnt nnb gelt ei'tuorben an raub unb
bicL)ft|alI, rcc^t unb rebiUd}, ut tales possint dicere: ba§ ift !eiii bie^ftal.
-Jluff bie ineife f)at ©. 5lngiuft[inuö et alii biefen Jejt gebeutet. Nou venit lo
ad siiam deitatem nt alii, pap|i.stae, qui vohnit esse magistri, sed (^atä fein
örtegnt, ift l)t)in angeborn, non i^aU gefaufft. Papa t\aU geftolen et nos,
et (|uot|quot fic^ unterfteljen ju regiern nnb nteiftern animas, sunt raptores,
ut princeps dicere potest ad furcm, tnorber, iuobedieutem : bu l^aft mir
geraubt mein fjurftlic^ gelüalt, qnae non tua, quia mir geburt huius viri is
1 jot aber n'^emcn nach üetgeffen sieht ba§ fic eine? finne§ feien k. sit 3 C. C.
lilemun gratia et veritate Item Col: diuinitas liab[itabjit in eo eorporaliter sp r 4 über
aufftreifien steht bringen nach fecit steht inquit Paulus sp 5 nach tarnen steht ift sji
(.'onfer vitam tuam cum liis v[erbis sp r 6 nach fietoeifiung steht gegen bcm cj;cm|)et
e^tifti sp EPISTOLA PHIL. 2. s^' '■ 7 über significet steht velit 9llO über possint bis
3luff steht ille dicitur a mundo bouus vir, nemo potest eum arguere s]> Augtustinus sp r
11 nach ut steht et sp über alii steht 2 sp über pap|istae steht 1 sp über magistri
steht honiines saluare saluatores sp '^at§ c in ift sp 12 über geftolen steht gcrailBt sp
13 nach raptores ateht diuinitatis sp 14 nach inobedientem steht qui subditum laesit sp r
N] al§ fel}n, jfja ba§ er ou(^ fel)n el^gen bürgeffe. Nam ipsi noverunt omnia se
a deo accepisse per Christum. 2)a§ geloalbige ejempel gebort pi bifer
Ucrmanuug, bo trcljbet er, l^eicät, oncjunbet hoc maximo exemplo q. d. Sicut
ipse Christus vobis ministravil, ita et vos unicuique et tamen est uulla
similitudo de miuisterio Christi et vestro. Quia Christus deus factus est so
!ß.7servus. '9lam el)ne§ fne(^t§ geftalbt afjn.' Hebraismus est. Hunc
interpretemur.
6» f^nbt etli(^, qui suas divicias sine rapiua acquisierunt et iure
possuüt dicere: Hoc est raeura iure. Ita Christus suam divinitatem non
habuit rapina[m sicut alia idola Papae et sectae, qui hoc ambiunt. Christus 25
autem naturaliter et iure habet. Haec est sententia Augustiui. Omnes
autem, qui conseienciis praeesse vohint propriis legibus, illi rapiunt hanc
divinitatem. Sicut eciam Princeps possit dicere raptori suae regionis: S)lt)
f(^al(J, tu rapuisti mihi honorem. Huic detraxisti sua, tanquam princeps esses.
IG se ro nach umnia 18119 Sicut über ipse l'J est darchstr sp und nach nulla
gesetzt 21 9iom (fii^) Heln-ais[mns Non arbitratus est esse rapinam ro r 28 Idolatre
gloriam dei rapinam liabent ro r
■Jit. 19 [2. apvii]. is;i
K] subtliti gut iiiib leben 311 rcgivii et tarnen aiift-rs ciii.s jc. bcm ift'j md)l
niigcboin, seil geraubt unb geftolcn. Qui voro habet angeborn, bei; I)Qtö
iccf}t. Sic Christus non habet ut hicifer, Papa, Rottae, qui sunt bieB gcitt=
lidjcr cl)rc unb gelonlt. Est honus intellectus, noii rciieiendus. Qö gcBuvt
■'■ l)l)m, quinl natuilicf)cv @ott \i\), Et hie l'jauhis beftetiget hune art|icuhnii,
quod xeä)t ijüh ba ^u, quod sit deo gleic^.
Et etiani ((uidam inveniunttu', (|ni «luideiii liubeut l)f)r gut mit l'ccf)t,
et tanien sunt bieb unb vcuber, ut if)euef baucv dicebat: i^d) l)ab biob jc-
Sic si ego habereiu pauem et mens vicinus egeret et dicierem: ^^d) ijühc
lu b rob, si vis, fifjaff biv§ aud). Si hunc non cibo, ift mein gut ein geftolen,
geraubt gut. Et si nic^t geraubt unb geftolen, quanquam aliis non abstuli
(|ui spuliat alios .... facit, ut solus oratur. Sic is est. Sic dicit Ambro[sius ' :
Ciba esurieuteni, si nou, occidisti, nndum, viuctum libera JC. quia in istis Sei- ss, 6
nece8|sitatibus btftu mit beinem gut fi^ulbig, et es f^ulbig k. Christus non
15 sohuu habet re et substantia divinitatera, sed etiam usu et actione. Non
1 subditi über 18'J, lö viri nach aiifeis steht ac tu esses dominus tij) J nach sed steht
Ijotä sp über habet steht ^at sjj V Sic über Cliristus über Papa steht 2. Tlies. 2. «^)
2. 'J'hes. 2. r 4 nach intellectus steht Augustini sp Christus equalis deo r 5 über
Ij^nt steht ß^tifto sp 7 über etiam steht postea sp 8 nach Btob steht fut mic^, loiltuS
auc^ l^aBcn, ]o \^\dt bir§ sp rh 10 nach tixoh steht pro nie sp 11 nach mäji steht ift sp
nach abstuli steht tarnen ideni peccatum conimitto, quod raptor sp radierte Stelle
13 ... . radiert, dafür ideo sp facit dwrcltstr sp nach oratur steht pro se sp nach
est steht qui egestatem patienti non opitulatur s/i Aiubro[sius i- 13 nach non steht
pauisti sp vor uudum steht Sic sp über vinctuui steht Esa 58 sp 14 et es ((^ulbij
c in ba§ bu beinem 3Jed^ften ^ftffEf' ^P liijl84, 1 habet bis erat unt
■) Oft von Luther zitiert, vgl. Unsre Ausg. Bd. 6, 273, 6j7; Erl. Ausg. 23, 332.
N] nie latro nou potest habere iure rapta. Ita Lucifer rapina[m habet, Pa[)a,
svermerii, qui hoc ambiunt. S§ fl}nbt bibe unb fc§el!e gütlicher gelDalt. jDa§
ift el)n gutter berftanbt, Quod Christus iure deus praedicetur, ber loarljafftiger,
natürlicher got fe^. Et ita afißrmat huuc articulum de divinitate Cliristi.
20 Secundo inveniuntur homines, qui iure sua possident unb f^nbt glel)c()
löol bibe unb relt)ber. Exemplum: si ego abuudo et proximum esurientem
relinquo et dico: ^d) l)ab brott) t)n meinem l)au^e, lüera barff, ber fd^ic!»
l)l)m oild). Talis, quamvis iure adeptus est, tarnen est raptor, quia detraliit
csurienti, nemini uiinistrat. @r tüt)rbt et)n btp über fel)nem ctjgen gut, bo er
2-' nicmanbt mit bienet et eiusdem animi est cum raptore. Ita dicit Anibrosius:
©pel)fc bcn l^ungrigen, 2rofte ben gefangen, si minus, tunc occidisti. Ita hie
Paulus dicit Christum tam substaucia (juain usu esse deum verum, nou
17 @§ bis gelDOtt itnt ro 20 Secundo tmt ro darüber 2 ro 21 unten am Seiten-
rande steht Idolatre insticiarii conscienciarumque thiranni raptores sunt diuinitatis et gloriae
Christi ro Duplices Kaptores! y. ' ro 2-j liaptores et fures sunt qui proximo
iudigeuti nun succiuTuut ro r 251184, 14 dicit bis ä^ftoleu unt ro
184 ^ütcbigteii bce- ;i>nl)vcä lOSl.
If) (licil: Üt []üt lüd)tc- Cjeftoleu, setl nun luihiiit pro lujiiMU. (iiumHinani erat
deus et noii rapuit, sed etiam nou pro rap|ina habixit i. e. non fecit ut is,
(jni habet bona, qui non est für proptcr b|Oua, sed usniu, quia utitiir ut bie6
itllb fdjalct. Duplices fures: für rerum et für usus rerum. Sic, inquit, et
vos faeite. Quando ego doctus et praedicare scio et vocatus: Si non praedico s
iis, qui indigeut praedicatione, illis aufero. Sed tarnen scientia luea, uon tu
mihi dedisti, non rapui, non furatus sum. Sed si non do ei, qui indiget,
ei rapio, quia bo lion, quod ei fifiulbig bin, uon est niea, sed fein. Et nihil
l^ilfft: ßliebev gefel, a te uon didici, non fuisti mens praeeeptor jc. Non sie
Christus fecit, qjuanquam hab|uit divinitatem et verus deus erat, Non dixit: lo
vos estis pec|catores. Ego sum beatus, verax, sapiens, quid [)ai>t \)i]t 311
mir jUäUfplXC^en, q|anquam nemo ei dedit et nemini abstulit, tarnen non
hallet pro rapina. Ideo usus deitate uon sibi, quasi furatus, sed aliis in
ä sed (• In t)ielt Etl sjj li.iljuit dun-liMr "ji 'JJ4 non (i.) bis fifjatd %inl 3j4 über
ut bis \ä)SxiS. sieht er wit babur{J^ acjc^cn wetben sj) 4 nach. fc^otcE steht nuv ju feinem gcnieä
»nb be§ 9iel)cftcn jii^aben sp rli nach rerum (2.) steht S)er» nii^t rcc^t anlegt sp (m- lennn
et für vsus rerum r 5 vos über 4 et ('2.) nach doctus steht sum a}> 6 iis über qui über
tarnen steht est sj? nach tu steht eam sp Hie recensenda membra K. sj/ r 7 non (2.)
über furatus über do ei steht communico sp 9 nach ^tlfft steht si dico sp 11 Ro. 15. s/) r
13 nach usus steht est sj> uliis in c in in nostrum «p
N]W)ii. 2,6raptorem. Et est rec^t. 6r fjnty nitf^t gcftolen. Ouc^ 'nidjt gehalten öovu
raub' i. e. 6r i)at \\ä) nic^t gcftelt lüie el)n foldjcv Boßloic^t, qui uou substaneia 15
est raptor, sed usu, qui parta bene sibi ser\-it et nemini succurrit. Duplex
est für: substaneia für et usu für. Ita si ego parta bona aliis alieno, tuuc
fio für usu. Tu si habes scienciam et aliis non praedicas vocatus, tunc es
für, bcn iuic Ivoü Ijaft'S iTit)t rec^t fvlgct, ^unbern e« ift nidjt mef)r btt)n, sed
aliorum. Ita iiuporari ' caveaut, qui dicunt: Sibev, got f)at inl)r5 geben, id§ 20
magS geben obber laffen, luie iä) toil. 5Jein. ©30 ^at (?'^ri[tu§ itid^t get^an.
Qui ftiit deus, nos infirmi peccatores. Non dixit: 21}a§ bljn ic^ euc^ ft^ulbig?
[)Qt Ijmanbt inic^ Cfmaä an^u]pXiä)mV^ Nihil, quia omnia a me ipso habeo
et tarnen ita volo facere, ut mea potencia, sapiencia, iusticia jc. sit illorum,
qui credunt, ben hJ^l \d) fic inl}t teilen, bQ§ fie fte ouc^ Ijaben. Ipse fuit 25
14ll5 Non arbitratus est esse rapiuara ro r 19 Bona dei nobis collata non sunt
nostra sed aliorum ro r 21 tote ii^ Wil über 9iciu 23 ^manbt über (l)t) etlDoS über
nüc^ Dujitjpvec^en
') Daß Luther hier an die KauflctUe denkt, iriril klar :. B. aus ^ler Stelle. Untt. Aung.
Bd. J5, 294,20 (Jvftlid) i)abn\ bic fauffleut untcv fid) ein gemetine regel, . . . ba fie fogeii '3fd)
mag meine \Ddi)X fo t!)etur geben nÜ^ id) tan' (audi 15, 295, 20); aber nach dem Znsamme)ihanp
(und auch (p'aphisch) kamt nicht in imporari einfach empori stecken, audi emporari =
'Kaufmann sein oder wie ein Kaufmann handeln' gäbe eine gezwungene Kimslruklion.
Xach Sic inquit et 'vos faeite üben Z. 4l5 lüge nahe: ita \-m^era,vi{i) ; graphisch -wäre aucJi
iniuriari möglich, d. h. Unrecht begelien und sirar durch Versäumen der Predigt. [(). B.J
-) anjujprec^en = von jemand etwas beanspruclmi Ji Wtb. 1, 4tiS = Z. 12 jnfpredjcn.
*J(v. 19 [•>. «ptil). 185
1!J iisimi, Öud ut .su:i iuslitia, sauctilicatio iioii foU bi'l) illl blcibcii, h«1 iit oiuiiuo
liab|eaut ista, qui ad cum clamaiit.
S)a§ t)nt cv öctl)ait. @r I)at nidjt ein ^jartctfcii, tellci bvob ' : 4 regiia,
nee liabet bic bettelflllllt, (luam ego et alius doctor, S.ed liabet bic flabc, boy
.', er Ö)|ott g(ei(^ luar, et tamon fcijctS ()inbau et dicit: ©ie fo( lüdjt nüeiii
mein fein, Et bu amec^tigci- , idjcbit^tei- ^iJlcnfdj bavffft anjcljcn ein giilben,
l'odfc, vides indigere proxiimiiii tiinica et fac-is te ein vaubcr unb bicbe et
dicis te neiuini (juicquaiii debere".' Et ipse dominus l)at bvan gcfelit fein
©otttjeit. Si mihi deb[eres dare solem, Si foIt§ cim d\va'5 berfauffcn, item
10 (juando scrviis debet quid facere domiuo. (?in ^ituevman tan ficf) nic^t gnug
befcfjiffen niacfjen^ lueS ift§ bcnn? si etiam ein laufige partefen, li^asj ift«, baö
man bid^ mu§ fo fet)crn unb anbeten? Siftu aber ein 6I)vift? t)0 ein üeuffel
auff bein topff.'' Vidc hoc exemplum. 6^:3 ift l;f)m nicfjt umb p| arteten ju
t^nn, umb be§ S^iurden fron unb ^imel, erbe unb fon unb monb. tös fcfjcme
15 fid) nur aUe unfer tugcnt gegen bem. Si etiam in ext|remo die possumus
1 Sed c in Itn sp J nach ista steht Ilona sj) nach clamant steht qiii creduut in
eum et imiocaiit euiii sji 4 Equalis deo )• 5 fe^etä c in je^et fic sp 6 nach (ein
steht 3r folien scnicfjcii aUc, bic fi[§ an midj galten sp 7 vor vocEc steht ein sp ö dominus
über ipse sp 9 nach ©ott^eit steht Quid faceres, si potens esses dominus? certe concul-
cares me pedibius sp rh nach solem st^ht vt ipse participes nos fecit divinae naturae
2 Pet. 1. sp 10 über jimcrman steht ntaurcr sp 11 nach ))atlefcn steht Ijoft sp l-> über
fo bis Q'6cr steht ((5()riftiim Icftcit man, »erfolgt man, ßreufeiget jc.) 7.9 über ^j^avlcfen steht
gelt unb gut sji 14 über unb (1.) steht Omb sji 15 nach bem steht 3)lon s})
') tcHet firob BWtb. 11, '240 Brot, auf dem man das Fleisch serschniü, das für den
BetlJer dann gut fie.nwj v:ar. So auch Erl. Ah!<ij. 32, 207 S!a§ iSanb danaan ift fnnm ein
Settclftücf ober leflerbtob getocft gegen bct ganjen äßclt 9Jeic^. -) ficf) befdjiffen machen
vgl. Thiele zu Nr. 189 (ein Bild lächerlichen Hochmuts). ') ein Seuffel auff bein topff
vgl ünsre Ausg. Bd. 33, 67S zu S. 14S, 23/f'.
N] tliesaurus diviuitatis. (fr t)at mäjt bettelfunft lüie iä) obbcr anber aut aliaui
infirmam poteuciam. Sed habuit iianc totani, scilicet deo erat siniilis.
S)a§ '^at er nidjt angefe^en unb "^er gegeben, unb btu fc^ebic^tcr menfcf)
barfft anfeT)en eljn lofcu ft, roct obber gaben et subtrahis proximo et putas
20 te iure possidere".' Quid faceres, si tu deberes mihi solem, hjuam, vitam
dare? S^to toiffeft nid)t, kiie befdjiffen bin bic^ madieft, si carerem pauc, neu
dare debcs obber arbel)tten. äüa§ ift mi)t bel)ner portcdcu unb fatneru bt)re
unb barfft bid) bennoii^ ^n nucj matten? Ita servus iuobedicns, Uicu man
t)m cl)n lüort fprid)t, tuuc recedit. Ita impiissimi sumus ml)t unfer buberet).
25 Ubi permauebimus in extremo iudicio? Domine, his iuservii. Esto, (piod
fecerimus studiosissime, tarnen nihil erat eroa hoc exemplum. 3)o toerbeu
mijr lool fd^lnetjgen omnium Ixmorum nostrorum datorum erga dona dei
16 Christus imiiu'nsain siiaui gi'acinm et seipsuin oniniliLtis oJlert et nos niisi'ri niendici
nostris donis aliis non succuirinms ru r 17 totam über (i)artem) 21 über blv steht gnug
186 'i'vcbiatcii bc-ä ^aijxfi liJol.
III -js IS ff ''ictaro vure: Ego praiidicavi, docui Mattli. 25. ([uid ad i«ta, (juae ipse? Tum
tu: Uli doiuiue, mihi sis propieiu.'s, lib|enter tacebo mea beneficia, quid eius
diviuitas? @r fe^t b'lä) i){n an, ac tu deus, ac ipse servus. Cogitet hoc,
i|uaeso, quisque. Sed non facimu.s, removemus iioc exemplum ex oculis.
Qui ctlDa§ bermag, putat .se habere uitb ivil bfuiub gefcl^ert unb angebetet s
fein cum suis bouis. Dixi esse lectionem pro Christianis. 1. ftud, quod
Christus dedit cxemplum, quod sua divinitate nohiit uti ut sua, cum tameu
vci^t ba ]U ()atjtc. Nohiit d|icere: Ego sum deus, bu ein hui, ^ä) it)tl§
a te l)a6en, ut me adores. Sed: quauquam sim deus, voio tibi servire cum
2?(fliii). 2o,2somuibus, quae sum et habeo. Non veni, ut mihi ministretur. Sic ego cum lo
omuibus, quae habeo, sie aifectus esse debeo, ut uou mic^ la3 feljren unb
bicnen propter k. sed ecoutra. Sic ipse. S)a mit ift er nibber gefc^Iagen
I)od)mut, omnium b|onorum operum fiducia, fie fjeiffen, h)ie fie l^ciljen. Non,
(piod uou placeant deo, sed quod er bir baö jiel cum b|onis o|perib[us geftetft
l)at 1'ü l)ocf;, ba§ bii§ nid^t erreidjcn loivft. Dedisti t't: ipse suam diviuitatem. is
S)o§ ift ein ftuife. S)a mit teil idj nic^t räum gegeben ^aben ben
1 aber ipse sieht facit sp Ifä Tum tu nii diirrliDtr njt 'J vor doiuine steht O sp
nach propioius steht in die iudicii sp nach beueficia steht Quid enim sunt mea, imo
omuium Sanctorum ab iuitio mundi beneficia et meiita sunt ad diuiuitatem Christi? sp rh
2/3 quid eius divinitas durchstr sp 3 ^ilt c in otien sp aber ac tu deus steht vt in coena sp
nach servus steht est danach vt Matth. 20 2)c§ tnen|$En ift nid^t tonten, ba§ er im biencil
loffe, fonbetn bo§ er biene »nb gc'Be iibtn ju einer erlofung für »tele s/i rk 5 über Qui steht
äöer sp 5j6 putat bis suis unt 5 nach se steht solum summo iure sp 6 vor Dixi
steht Ideo sp 7 nach exemplum steht nobis sp noluit bis cum unt cum tamen c in oB
er H)ot sp SjO über ein bis Mafien steht vno verbo potuisset iacere obedientiam pop[ulo loh. 8.
ü nach deus steht tannen sj> 10 über mihi steht Matth 20 sp Matth 20 vt supra sp r
11 debeo über esse 11J12 unb bis ipse durchstr sp dafür »nb nnieten »niB meiner fünft, e'^r,
gut§, gcloaltS Willen, fonbcrn bo§ id^ anbcrn ba mit biene, sicut Christus fecit sp 13 operum
fiducia über fie t)eiffcn (:i.) c in Wollen s/i 76 nach mit steht a6er sp
N] accepta. ;ja Inen \v\)x be-5 gebeerten, rtljr luurben» anber» mactjcn. ]^a tocn
hJ^rbt iia§ tnerben? Interim incedimus securi et fures uemini adiuvantes.
Qui sunt Christiani, ilhid exemplum suscipinnt. Haec est prima pars
Exempli Christi, (jui iure habuit suam diviuitateiu et tarnen nobis iuserviit, 20
non dixit: 2)lt) bift e^n bnbe, bin folt mt)r bienen jc. sed dicit: Ego sum
deus et venio tibi servire et iuvare. SBa-S tt)nn lüir? Contraria. Pii autem
debeut eo tendere, ut aliis succurrant unb anbete fe^rcn. Hoc est fulmen
be§ Ijo^mutS aller gutter ioexä. Non damnamus bona opera, sed illa superbia
destruitur. 'Jen got fan ni(^t Iei)ben, baö blu prangen tmjlft bel)ne§ gulbenö, 25
rod;e§. 6r l^at uns fet;n cjem^Jel öil l^o^er jlu ftecten.
Hie autem non patrocinor ociosis mendicis, qui hoc exeiuplo abuti
19 Christus iuuit seruire aliis ro r Jö gulbenl] f £ § -'7 mendicis über qui
Contra ooiosos mendicos ro r
9Jr. 19 [2. 9lptill. 187
U| bcttciii, «iiii il,iciiiit: ^^d) bin ein avmcv mciifclj. 'JJiaii luil iiiii \nd)t a,tbm.
Clirislus dicit: veni, iit pecicat[ores salvos facerem, iion ic. sed si, dio: Ego
ftard unb gefunb, non iudigeo te. Sed iain fit: ''Mein Iril betteln unb faul
fein. Inveninntur ftarrfe leut, et diciint postca : nuin fol iinö crnevcn. SBcnn
5 bu nuff mein et alterius iHnitcl i^eljen et tu jc. jMulti gf)en nuff bcv gaffen,
(jiii Dicndicant, qui füllen fpinncn, traffertragcn. Cum arguuntur, tunc cou-
queruutiir: man frf)ilt mein ünb. ^JhlV I)in r)eim et nihil dandum tibi. Suin
ego multa pas.su.s jc. et tu noii vis jc. Ipsi 3iel)en|3 ßuongelium auff bie
fvel)t)eit, bas \)x loolt faul fein. 2)u bift ftarde unb gefunb. Si non e.s
10 Bürger, sis servu.s, si hoc non, g()c anff bem graben.' Et tu mulicr ?c. folcf;e
arme Icutc fol man plagen, bie fo fanle leben, deiiide ber furft öon fadjfcn.
Et postea luolt l)l)r enc^ auff beu gemeinen tafteu Deiiaffen. (^uid hoc? bai
man bie ftab bol betler modlet. 3)ie fii^uler muö man ^aben. Vo,s auteni:
1 nach geBeit sieht raten tjtl^in 5)!an lefft midj not [eiben sji 2 nach non steht vt
nulliim prorsus inopiain paterentur Iino sp rh sei durchstr s^j nach si steht Christianus
es et integris virib[us sp nach Ego steht Bin sp 3 te ein tua ope. 3c§ ton erBeiten sp
nach iam steht non Sj) nach unb steht bancBen s/i 4 nach tcut steht qui queruntur
se uegligi sp Contra niendicos r ,j mein his tu c in mein imb aiiff ein? anbcr§ Beutel
loilt jcren, nid^t# crloerBcn, fo bu boc^ gefunb bnb ftaril bift, ba§ reumet |ii^ gar ni(!5t'j sp
5lT Multi bis ^eim tint 5 g^en "'6er ouff bet über gaffen " nach mein steht armeä sp
y \)x c in fte sp loolt c in WoHen sp nach fein steltt nic^t erBeiten »nb bod^ hiol freffen sp
$110 3)u bis graBen unt 10 über graBen steht mit bem f^uBtarren sp nach niulier steht
quae robusto corpore es, fpinnc ober erBeit fonft, ba§ bu ju cffen "^aBft sji 10IV2 foltf)e bis
postea durcli-iir sp dafür «nb Bcfc^toere anbere (eute nidjt. '^x teret§ aBer umB, erBeiten luott ir
[niii^t] fonbern ein fouteben füren »nb hienn ir barBel sp rh 12113 ben bis ^oBen imt 13 über
bie steld eine sp nach l^aBen steht önb inen geBen sp nach autem steht dicitis sp
') d. h. arbeite mit an der HerstelliDig der Wälle. Von den Witteribergei' Befestigungs-
arheiten ist in den Predigten dieses Jahres sehr oft die Rede.
N] volunt unb InoUen betteln, arm unb faul fe^n, sicut hodie eontingit. 3jo
15 fijnbt ftarcte ge§unbe leutlje, l)aben ftarde lt)nber et dicunt: Nobis e.st
succurrenduni. i^a 1"^" ft'^t bt)r ben fc^toel)^ uff hm fopp ' geben. S)lx) bift
ntc^t ber, cui succurreudum e.st. Nemini volunt .suos liberos tradere, man
barff t)l)n letjn toortl) fpred^en. Iterum ad se recipiunt. ^f* ^1§ ^^^ ^^
muffen letjbeu. ^tf) tt)n ouc^ met)ner muttcr tljnbt getoe^en, tarnen multa
20 pas.sus Hum. Ita vos .secordes, qui non vultis laborare hoc temjjore periculoso,
labora: fanftu uic^t me^fter Inerbcn, §o bi^ fned^t unb la§ bet)ne lljuber
leiben, ^a man fol arme leutl)e unglucJ anlegen contra tuum aff'cctum.
5Ran fol bie^e faul^cl^t nic^t geftatten, qui diciores et tuciores sunt ipso
Duce. Sufficit, ut habeatis scolasticos, qui Student, bie UIU^ man ^abcn.
15 l^aBen über ftarde 18 ad se über recipiunt 20 über periculoso steht lamis
23 nic^t geftatten über qui 24 Contra impios et ociosos mendicos ro r
') Vgl. Unsre Ausg. Bd. 27, .'jOl, 17: Schwermerii dicunt: Verbum est testimouium
Spiritus. 6» ift bt)C ber ic^tDet)^ uff beljn fopp. (Nachschrift des Mykonius.) [K. 1).]
188 ^PrcbigtiMi bc'i ^al)xe^ 1531.
H) 3a ituiit prcbigt l)ie 311 tint,tent[6evi}, "t benefiat paupeiibiui- k. loiltu faul
fein uiib tiift gefunb unb hmbs l)l)m garten arbeiten, fo lau man fe|en bid)
et lib|eros unb bic^ l)unger ftevBen, Et postea furamini ex hortis. De his
omuibiis non praedicamus. Christus nou est mortuus pro sanis. (5r l)at
fein ®ot|tt)ett bargefetjt, sed pro üs, qui sciipsos uou possuut ^elffen. Sic 5
mein f£ fol bir btenen, maus panis fol bein b;rob fein et ista mea tua, modo
tu iudigeas. Si vero 5ift gefunbter bcnn idj unb tuilt auffm ftro liegen et
d, leere te habere liberos, fo erbeit vel ftl)rb tjungers, ha-i man fol bie fiaulen
fd^elmen erneeven. <Bo tf)ut ba§ gefinb et laboratores auc^: Nos sumus
Eiiuugeliei, fie muffen un-s lool geben. ;>a man muft bt(^ mit bcr tt)ur für '«
bcn arC' f(^laf)cn.' Et si scirem taleru, qui habjeret tales lib|eros, quos nou
siueret laborare, velim rog|are consulem, ut in car|cereiii coniiceret et sineret
fanic perire, quia vohmt iiostro sudore abuti et a nobis ali. Si fanftu
erbeiten unb bein Brob ücrbienen, ut plures video iu platcis, quae funben
fpinnen, tuaffertragen et servire iu douio. lis diceudum: vade, öerbicne bein »^
Iji loitht bis unb (:i.) uni 2 über jc^cn steht 2 sp über bid^ steht 1 sp 3 nach
lib|eros steht tuos sp Et postea c in Item plures vestram cerasa, poma, spira et omnis
geueris fructus s/) 4 nach sanis steht qui niedico non indigent jc. sp 5 fein bis sed unt
nach bovgeie^t steht ift ttjor sp ti bit über bleuen ista durchstr sp !> nach ernceten
steht bie ftatcJ finb »nb toot etfieilcn tonnen, bo§ »ilS niä|t t^un sp über gefinb steht mut=
niQig sp 14 bein über btob ut bis plateis durchstr sp dafür fo t^ue e§ Sed niultas videu
anus ostiatim raendicare sp rh 14115 (lu.ie bis Bctbtene anl
') mit ber ttjur fut ben ati fc^la^cn vgl. Wander 4, 1190 Nr. 141 ^Einern die Tür vor
den Hintern schlagen .
Nl S)n) a6er, mi)ltu faul fetjn unb bift ftartf, tt)l)lt ni($t arbeljtten et pati, 630
lafe Oater unb mutter unb tl)nbcr {junger fterben propter impietatem. Ulis
antem Christus inserviit, qui iudigueruut, quia non potuimus liberari. Ita
cecis, infirmis, panperibus voiumus succurrere. ®en. fel)ftern Ijinber bem
offen tnoüen rt^r nic^t ^elffen, ^^onhtx fterben fie junger. Nam si uobis 20
ipsis potuissemus succurrere, tuuc nou succurrisset Christus, et destitutis
succurrit. Ita eciam ancillae et servi mox secedunt, nolunt pati. Ego si
essem Magistratus: qui ita velint mendicare pigri, Don uuferm fc^tDet)§ unb
Mut nl^emen, illos iucarcerarem et mori permitterem. ^^ ^^ fenbe C-i 0\xd)
tüol muffig geben. Ergo fpt)n, ar6el)tte unb üorbine beljn brotl^. Excipio 25
illos, qui iudigent: illis succurre, bo la^ f)er getjen, n)el)l bh) et)ncn ^ Ijaft-
Haec sit admouicio. Video euiui, bau l)r muttotjl treibet l)n bifer fc^n)eren
3cel)t. 2ßl)l eljn magbt nic^t lel}ben, |o la§ fie lauffen jun eibern, fie tocrben
nod^ mol umb§ brotb binen. 5!el)n, man fol fid^^ nicfjt laffen pochen et
IG ftOTif über hJljtt '2Ö Contra l'astuni et inobedienciam faniiliae ro r
') = .st«.
9fr. 20 [5. ?tpril]. 18JI
R] Bivob. Si ober l)cmnnb fo c[ax idjnmrf), nt sc iucf;t cvncvcn faii, Hii Clnistus:
ba \v'ü id^ fe^eii brau incam iliviiiitjitcin. Sic ego öeriimfl bedjcv 3C. Si
sii|)erl)iic vult familia, la-ö fie faven in nomine c]iab[oli. Vonict tenipui?, quod
lii)enter servirent pro fru.sto |)unis. Crä Ijcift: Chriistn.s niortnns pro iis, fjni
.'. se nid}t '^clffen fiinnen. Non. S)n§ ift ein ficfjer 2:est, benn bQ§ er ba 1)1)1
gebort, et tarnen neces saria admonitio.
1 nach fc^Wac^ steht ift sji narh Christus steht dicit aj> i nuc)i. ego sieht )oa§ id§ «/)
)mc/i »ermog Uehl »nb ^06 sp Becker durclistr sp 5 narh Non stellt econfra sy) urtc/i
ift steht ain tiiet »i> >< nach admonitio steht haec est sp
N] dicere: 3ll"t ^a» (f uaugelifd) ? Christus illis adiuvit, qni non potnerunt se
liberare. Sed ego immoror in hac exhortacione, cum liaec epistola Iiabeat
pulcheriores locos, qnia video nccessarium esse iioc tempore vos admonere.
10 Exliortacio ad oracioneni commuuem et praesertim pro principe uostro.
Deinde ut ordine et non omnes uno die ad sacramenta confluant, quia satis
teniporis usque ad festuni pentecostes liabent, ne opus sit diaconos ita
onerari aut duobus ant tribus aris coinmunicari, nt deinde ansam reciperent
])rivatae missae.'
8 liberare (non) VJ habent (Deinde)
') Vyl iinien S. mi, Uff'.
20. 5. 9tpvil 1531.
^rcbigt am 9)?itth)0^ nnt^ ^^^nlmnrunt, une^mittttfjv.
R] 15 A praudio hora 2. 4. post Palmarum.
Ai)propin(|[uat festum paschae, in quo praedicanduni de pass[ione
domini nostri Cliristi et resur[rectiouo et praecipue traetandus articulus
Christianae doctrinae. Nunc muita praedicanda de passLioue et resur[rectiüne
et de Sac|ra[mento et aliis, "tai: aitff 1 pxtVia, nicf)t !aii gef(^el^en. Sed sie
16 über Apprupiuq[uat stellt Accedit »/' 17 domini nosiri über Cbristi nach
uostri steht lesu sp 18 nach doctrinae steht quod mortnus est propter peccata nostra ot
resurrexit propter iusticiam nostram sp 19 gefc^e^cn über tan
N] 20 PASSIO A LUTHERO PREDICATA anno 31.
Appropinquat festum celebre, bort)n tltait fol pvebigett domini pass[ionem
et resurreccionem Christi et inprimis liuuc art^iculum fidei: Credo in Hicsum.
Sed magna est copia materiae de passione, sacranieuto, de resurreccionc,
quae una hora non possit praedicari. Ideo singnlis diebus praesumpsi, ut
K ad minus textum historiae praedicemus, ba§ lo^r blel)tcn Be^ betn öevftanbt
äO ro Die Mercurii uesperi ro r 33 materiae über (pracdicacionis)
190 ^vebigten bc§ 3af)rc? 1531.
H] proposuiimis, (juod istis diebiit^ textum et historiaiu praedicare velimiis, ut
maueat in intell|ectu CliristiaDorum. Sicut in die Nativitatis Christi prae-
dicatnr ai-t[iciiliis, quomodo Christus natus ex virgine, Et ideo servatur
festuni unb \o fort au nüe anbere tvtxä, ut maneant apud Christianos, Sic
etiam est festum, in quo praedicandus Textus de pass[ione et resur|rectioue s
et de SacraLmeiito. Q uanquam per totuni aniiuni andiatis de iustitia fidei,
tooücn tnir aiiff bi-? mal bot) bem tejt bleiben, ut maneat historia a})ud
iuveiitutem. lucipiamus de histo[ria d]icere, Inie eä ergangen ift.
In die palmarum !^at er eingeritten nnb fid^ gefielt ut aguus, qui
2. a'ioif 12, s debebat offerri pro peceatis niundi, quin in lege: '10. die' jc. ut post diem lo
5. maetarotur. Sem felb|igen nad^ ^ot ftc^ (?^riftu§ aucf) ein gcfteüt ^nn
bcn ftal gf)cn .^ierufa[lem, ut 5.'° die post er gerii^tet linlrbe et pro nobis
oflPerretur die festo pro omnibus nobis. Hoc opus coepit, per quod folleu
geenbert tncrben omnia, et is Ciiristus !^at mit \iä) geriffen et omnia benedixit,
lau6, gva§, <Son nnb monb, et sie isto festo cepit berneuernng unb enbcrung, i^
Ijä pi'opos\iimus bis jnaneat unt 1 praedicare durchsir sp darüber tractare sp
nach iiitellectu steht et vsu sp 4 nach an steht per anni circuluni s/i vor maneant
sieht nota sp 5 nach festum steht institutum sp 6 de (1.) über et PASSIO sp r
8 nacJt iuveututem steJtt et vnlgum nota sp 9 Quid factum die palmarum )• 10 nach
lege sieht loar acSotcn Exo. 12. in prineipio ba§ ein igtii^Ei; am 10 tag be§ crften monb§ ein lotnS
jot nemcn »nb fii§ ouff ben 14 tog bc§ tnonben »nb (c§tadjtcn jlDiffc^cn Q6enb§ k. lOjll 10. bis
mactaretur durcb«tr sp Exn. 12. r 12 über gerichtet steht gegriffen 13 vor die steht
Hoc sp nach festo steht paschae sp nach quüd steht opus sp 14 et is c in 6ä ^at sp
^at c in otleä sp 15 nach gva§ stellt et alle creaturas sp et c in Ideo sp sie
durclistr sp 151191, 1 Betneuerung bis creaturas c in fo ju BernelBcn »nb enbern, nic^t aficin
]\ä), fonbetn quc^ oUe ßreatuven sp
N] be§ tejt§ propter iuniores, sicut ah'a festa celebrantur, ut populus ilhid
recordetur et discat. Ita hoc festum, boretjn mau fol |3rcbtgen bcn tejt de
pas[sionc et resur[reccione, quamvis per totum auunm auditis de iusti-
ficacionc, fide, sacramentis, lüic e» ben biüic^ ift iju allen prebigen, ba§ 3I0
leren. Ideo hie nudum textum volunuis proponere. Ut videatis, quid 20
Christus sustinuerit et passus sit.
lucipiamus textum. In die j)ahnarum ingressuui in §icrufalem
audistis, bo er ftc^ bargcftelt ^at als cl)n lamB jum Opfer. Nam audistis
2. smoic]2,3de agno pascali, qui decimo die primi mensis erat in stabulum poncndus
et deinde 5'° die post erat mactandus. Ita Christus se in stabuhun Hiero- 25
solimis seclusit, ut mactaretur. Sen uff ba§ fcft ift gef($een al§, ba» gefc^e^en
fol, ba§ l^^mmel unb erben unb alle creatnren foEen ooranbert Inerben. Nam
21 sustinuerit über (praedicet, fieuerit) 24 decimo über (10) primi mensis über
erat 25 deinde über ö'° Christus agnus immolandus quinque dies ante passionem so
in stabulum Hierosolimitanum occlusit ro r 26 seclusit über (segregauit) JT foüen
über (fiotenb) »erben über Nam 27J191, 19 Nam bis rapit unt ro
9ir. 20 [5. 9(ptill. 191
R] noii soliim se, sed omiies creaturas. Kam oiiinia muffen licvcubcvt tucrben,
ut apud siios cesset peccatum et fiat ae|tenia itistitia, mors siiblata, vita k.
Die pal|inaniin fjat cv innnd}c ftavcfe, (\u{c prebigt cietf)OU et locntus eiim
Judaeis, (juasi foI|t>? and) ein cnbc mit l)l)ii tjabcii: 'lud)' k. et qiiod iia5)fatti(.23,23|f.
5 eins verba sonant: baä 6nbc ift ba. Uhi liaec praed|icatio finita, am moiitac^
unb binftat^, bn ev ber tnelt ein cnbc gec^cbcn Ijnt, ha folc^t bnviiff ber Icjt
passionis.
'Festum a/yiiioriim.' Ista verba etiam lociitiis am binftiifl vt'i^uMia.T
gcftcrn .yi !i3ctf)a[nien, ba er Don .sötcriif[a(cm l)in gangen ift l)nn fein t)er6evg
10 ad Martiiaiu }c. dicit: vos scitis, \mx ijabm u6cv morgen beu ofter|tng, quid
futurum, dioam. Nempe ein netoe, fel|am jeit, quao an feinem oftcrtag
gcfc^ef)en ift, über morgen Bin ic^ ba l)in. Sunt simplicia verba et simpliciter
dicta, et discipuli J)a()en§ nicf)t fonbcrlid) angenomen, cum vid|erent praescntem,
et cog|itabant eum tarn constanter locutuni: 'veir jc. Sed ipse: uOermorgen
15 veniani in manus ludaeornm, Et fo fc^enbltc^ tradar, ut etiam crueitigar.
Sas hjort ift lif)m mit ernft tion f)er|en gangen: auff ba§ allcv fd)enblicf)ft
getobtiet.
2 sublata «4er mors 'S get^on über prebigt 4 über ^aSen steht Mattli 23 nach
Ine^ steht octies ingeminat S2> et c in Ita «p 5 2. et 3. feria quid dominus praedicarit sp
11 nach futurum steht sit sp Scitis quod post biduum K. r 13 über vid|ercnt steht eum sp
14 über veli steht Mattli 23 contra I'liariaeos et sciibas quib[us octies minatur veh vocans
bypocritas, ideo de morte Magistri niliil cogitaliant discipuli sp r 16 nach gangen steht
3d& loetbe sp nach jdjcnbücOft steht bctftJottct , gefrf)mci^t (önb) Bctfjjcict, gcgciffctt »nb sp
17 nach gctobtel steht Werben sp
N] cum iiic liomo debet mori et vitam claudere, Ideo omnes creaturas secum
rapit. 311^0 ^at er angefangen uff baS feft juüoranbern nnb ernelnern alle§,
20 toa-? ba ift, Sicnt in extremo iiidicio omnia cessabunt et alia resurgent eternn.
Duos sequeutes dies palmarum i)at tUjriftug gutte ftarfe prebiget get^an.
'Ve ve' Math. 23. ba§ aUc fet)ne tüortf) lauten: ba§ enbe ift bo, toeljl i(^wnttii.23, istt.
ijtjn gef)e, |o mu^ alle» ml)t, giBt allem baj 33alete. Deinde sequitur passio.
Sjo f(^rel)6en bie (^nangieliften: '(Ss luar ba§ feft ber fuffcn8iii.22,7
25 SSrot' jc. Xie irortt) l^at er ou(^ gerebet jlu $ßetl)amcn, bo er ift Don
Öierufalcm gegangen, ubi dixit: 'Scitis, quia post biduum pasca fiet.'smattii. 26, 2
Sßü'j fol bo geft^e^en? 65 tn^rbt eljn lt)unberli(^ inercf gcfc^en. Alia scilieet
immolacio. 'Quia filius hominis tradetur, ut crucifigatur.' S)a§ aHnttft. 20, 2
f^nbt fc^Ie^t tüorbt. Hoc non cognoverunt apostoli, quia putant Christum
no nunc primum regiiaturum. Cum illos tam atrociter increpat, tunc dicit: @§
ift no^ umb el)n tag, has icf) §0 fcf;enblid) fol nmbfomen. Xiie ttorbt fl)nbt an§
groffem, tiffcm Ijercjen gegangen, quod praedicit: 5Jlorgen ge^e i^§ fet)n bo i)t)n.
19 Christus abitnrus omnia secum r.apit ro r 2G Scitis quia post biduum ro r
iT scilieet über Alia 'J'J f'lu-istum über (eum) 3(i primum tber rcgnaturum
192 5Ptcbigten bc? 3atixe% 1531.
R] -i'uutti. 2G, 3 '2)a licrfamleten.' S)a§ ift erleid) is^to die factum, (|iio Christus ista
verba dixit et ift suis verbis et cordo Ijim l)l)Vem rat geloeft, ubi eis laudes
TOatto. 23,23ff. c^elefcn ' in tcmplo et 8'^''=' 'veir, al§ fol§ ein tnorbgcfdjrel) fein utcv l)tiven
I)al'J. Tdco couvcnerunt et cousul|iieruut: tinc \)at CV Ctll lücfen, Qcfdjvel), non
ffliiutti. 2r„4])otcrimus diutius terre, mit gcltialt uou audeuius aiigrciffeil. Idco dicit: 'mit 5
lift': luolten gern fieimlitf) umbBringeu, e'^e? boW gtuar n-. Sic deus dat eis
wntttj. 2G, 5 iu cor, ut sibi tinieant a populo. 'Non iu die' ?c. «luia erat C|ivitas pleua
populo, nescio, quot niilia, t)unbevt ÜQufent. Saft un-i fo naä) l)^m trachten,
sed uon in die festo. Volunt oecidere unb mit lifteit vel veueno vel k.
6ie tratoen vi nic^t anjitgrciffcn ucc mit lift in die festo, sed die festo lo
praeterito modjt man tjeimUd) crtrentfen 3C. Sic hodie oecidunt pios jc.
Hoc consilium ift am binftag gcfcl)cl)cn. Si ludas non venisset unb fie t)er=
troftet, Ipsi non fuisscut fo t(d , haS^ ftc l)()n mit ginalt vel lift jc. sed ubi
venit, loffen ftc Pil|atum et Herod|era bcn pofel jhJtngcn, nee ausi ipsi fuissent
facere. Sed quia aderat ista Roniana potestas, nemo se opponere audebat, i5
1 Tune congregati sunt r .5 über in tenijilo sielU MattU 23 $2) Veli r 4 nacli
consul]uenint steht Wie fie bie ^aä) angriffen unb fein to§ Wutben dicentes sp rli 6 vt dolo
tenerent sp r nach gttiar steht Würbe sp über deus steht dominus sp über eis stellt
ludi^as sp S über nescio bis "^unbcrt steht ter enim iu auno convenieljat populus ex oaiuib[us
locis sp (.jWeljmoI) fjunbett über Saufcnt steht vide loseplium sp über nad) steht mit
liften sp Non iu die festo r nach vel ('i.) steht Wie fie tonnen sp lOjll die t'esto (2.)
über praeterito 11 über man steht in s}) 12 nach unb steht ^ettc s}' Quo die congregati
sint 3C. 13 fuissent über nou nach lift steht fetten angrieffen sp nach ubi steht ludas sp
14 über ipsi steht ludei sp
') laudes gelefen vgl. Wanäcr 2, 180S Nr. 2 (äincm bie Laudes (efen.
N] sBicittt). 26, 3 'Tunc congregati sunt' ,'c. S^a-J ift gleljd) bcn tag gefct}cf)en,
quando Christus praecedentia verba loquutus est, @ben am binftag cessante
awotti). 23,23fi. praedicare, ubi clamavit 'Ve, ve', ba» ha^ lecgte movbtgcfdjrcl) gelneft. Tunc
irati sunt et convenerunt in illum et cogitant de illo interficiendo. 3Jlt)t
soicittr,.26,5gelnaIt ttan)cn ficj nic^t 3I0 cnbcir. Ideo timent, 'Nou in festo die', ben 20
bo \vax. bie ftabt öol ÖoIcf'S. Nam maximus populus concurrebat in festa,
bo folbc fic^ö l)e6en, sed interficiendus est uon in hoc festo. Vide fallacias:
fie fordeten bai üolcf, quaerunt dolo, bQ§ fie oni^ nidjt getragen, borumö
trachten fie t)el)mlic?^ tucE, ba? nur uff ba§ fcft nidjt gefc^cfjc. Ita cciam facit
Sathan. Tunc venit ludas. Sßcr bcr (loBclnic^t nic§t fumtnen unb ^ett l)n 25
ben toeg gelernet, nou potuissent cum neque vi neque dolo interficere. Tunc
confederantur Pilato, qui habuit reguum Romanum. 511^0 gef)ct'3, postquam
üKiitti). 2C, 3 illos increpavit. '^Pricftcr': significat bcn gel)ftlicf)Cn ftanbt, ut sunt Papa,
ßarbinnle. 'Scribae' sunt luristae et alii doctores. 'Seuiores' i. e. seuatus
19 Concilium ludeoruni ro r 21 über maximus populus steht et fere iiicrcdiljilis
numerus 2.5 ludns ro r 28 Principes sacerdotum ro r 29 Scribc ro r
9!r. 20 [5. «ptil]. 193
R] q[uanqiiam occultiiiu. (fltcftcii, ratf)en'n, btc 3"^'iftcn et doctores, btc f)cili(^en,
gelcrtcii imb gelimltigen Ijcivcn, bac' dictu, auditu. Ideo qui est piaedicator,
Episcopus, papa, doctus et potens, mod^tcn erfcfjvecfcn. Ps. 2. 2)ic joücng 'üi- s. a
t^un, q;iiicquid doctum, getevt, fjcilig et piitestatem habet JC. ?(bcv iu hoc
5 populo liorreiidiu.s, qiiod lioc sacerdotiuni a deo ipso ordinaturn, non
geutile Iioc sacerdotiuni, a deo ordinaturn gljet f)in nn, et senatorcs
a deo ordinati, Et postea docti, profeten, ,511 rcgirit unb ritf^tcn, isti
t^un§ unb gvciffeit bcn an, qui est dei . tilius. Non finb§ alle gelneft ut
loseph, Gainai[iel est scriba, !ontcn abcx nidjt ha jn, Sed ber Ijauff, ha^
10 sacerdotium et doctores Bleiben I)eilig, sed pauci. Quis Jüil ficf} ctluci« lajfen
buncfen, cum optimi, doctis|simi, sauctis[simi, potentis[simi finb blinb unb
tovtcl)t, bü'j fic bcn angivciffen, qui eorum dominus, salvator et deus?
Sic nostri E])iscopi, Papa faciunt, postea gljen bie fnvften, gelevtcn,
3uriften ^in nac^ et fidunt sua potentia, sanctitate. ?)nn be* leibet (5{)riftn§,
15 filius dei. Xa muflen fic ftfjcn, ut sint exempluni et terror omnibus, (|ui iu
potestate sunt, ne fidant potentia, sanctitate, sapicntia, Si ista iuvissent, ibi
1 über q[uanquani steht vulgus S2> über tat^crrn steht sp.niores populi s/; 3uriftcu
et durrhsir «p :? nach ba§ xleht ift ^äjxeäüä) \uf)hxm »nb jagen sji nach auilitu steht lior-
i-endum sp principes saoerdotum ac. »• o »ih'-A mochten t:teht loot bofur sp nach 2. steJit
SBoTumfi toScn bie ^leiben tinb bic S!eutc jo öcvge'öücö ! Sic fonige im (anb lehnen ]\äj ouff unb
bie ^ertn rat[(^to^cn mitcinanbct reibet ben $@n:n »nb feinen ©efatfieten sji \Ts. 2. r 4 nach
liabct steht fot iic^ h)ibcc ben .fißrrn Bnb feinen gefalbten fe^en sp 5 iiach populo steht est
liorrendlus sj} 0 nadt sacerdotium steht sed «7) über ordinaturn steht constitutum sp
7 profetcn durchstr sp darüber pharisaei, scribae, bcn tefot^en loat sp 9 nach losepli steht
Nicodemus phari[saeus sp loseph Gamal[iel )• 10 nach \iä) steht boc^ sji 14 sanctitate
durchstr sji darüber iusticia sp lö über muffen bis sint steht pontifices scribae seniores
populi sp 16 Si c in ©0 sp ista iuvissent c in tunft, h)ciff)cit, I)eiügfeit fetten ctluaä
ge^olffen sp
N] bo fl)nbt fie 6c^el)nanbev bie licljügen, gelerten, gclralttgen. Et illi sunt
timendi, si quis considerat illorum condiciones. 2)cn lua^ l)n bei' tüdt gelert,
f)el)lig, f)oc§ ift, ba§ fol ^ie anlauffen psal. 2. Ita hie ba§ ^e^Hgc, ge^ftU^c, *f. 2, 2
20 üon got gcorbnct ooW, bie gclüalttgen, bie üugen, bie gvcljffen ben gotc§ ^on
nn. 60 ift cljn gveulic§ bing. Nou, quod omnes conveniant. Nam loseph,
Gamaliel erant probi, non simul concurrerunt. Ita permanet ba» prifter=
tumB, gelualt tle^Bt Ije^Itg, quamvis maxima pars male faciat. Quis potest
consistere, si videt contra Christum sauctiss|imos, potentissjimos, eruditiss|imos
25 contra iuinc Christum conspirare? Illi omnes procedunt in suis cogitaciouibus,
iusticiis. Si ego simul fuissem in consilio, prohibuissem Euangelistas , ne
ita de sanctis, potentissimis ita scriberent. 2l6ev man mn^ e» fet)en, ut
17 Seniores ro r 18J19 S)en bis geljfttic^e unt ro 22 SacerJoeiiim et potestas
manet impiis vtcunque personis r unten am Seitenrande steht Sanctissimi doctissimi et poten-
tissimi contra Christum ro r 23J25 Quis bis hunc unt ro
Sut6et§ äBetle. XXXIV 13
194 ^iUcbigteu bf3 Sntjreä 1531.
R] fiicnirit niaxima sancti]üis, poteutia, (juia a dco ordinata, et adliuc Romana.
Qiii V|ult terreri se, ginat, si uon k. Istud rabfi^ilag fecermit 2. feria,
quo die dixit Christus superiora verba. 2)0 fie nid^t burfften mit geloalt
uec lift an gvctffeu, quomodo eius finb fic mecfjtig loorben, cum Christus
ffliittii. 26, 2 dicat 'post bidtuim?^ cum tarnen timeant muUitndinem populi k. Sic toirb 6
firfjg Qnt)eben iinb crfpituieii.
9)!nttt26,c 'Cum esset in domo' K. Nou aliter loquitiir dominus quam homo,
qui se dedit ad mortem, ut sie affeetus est quilibet iiomo, si etiam ei pfiff,
e§ g'^eit du hjort ba t)in. d^vifti gcbianöen ftl)en ni(^t auff gt unb narben=
lüoffcr, sed auff ben tob, ut, si furi multa dicuntur, tamen cog|itat semper lo
nuff ben ftritf unb galgen. Sic dominus: q|aicquid vidit et andivit, ift ^m§
»icnt. M,6if. ftctÄ Ijm fljnn se moriturum, dicit: lieber 3C. In MarLco c. 14. dabat aliam
glossam, :^ie: laft fie mit f rieben, mac^tS hoä) uä)t, quia hie mos, ut ungantur
homines, quaudo mortui, ut uon ftinden unb öerlnefen, ut mos Iudae[orum,
Idee tan ic^ä nicfjt tabbeln, quia fein, ut ho|mines ungantur. Praevenit is
1 über potentia uteht sapientia s/j adliuc c in vltra hoc sp 2 se über siuat
Istud c in Scn sp über fecerunt steht Mafien fie gcl^atten sp 4 eius durchstr sp
nach fic steht fein sp Occasio quomodo ludei in Christum palam jc. sp r 7 Cum
esset in domo Simonis leprosi r 6 über dedit steJit ergcicn sp S/9 unter si bis loort
steht iijcnn man im gteii^ f'^Q tififf «/' •'' e- "^c fl^en 10 furi durchstr sp dafür
adiudicato ad mortem sp rh 11 fttid unb gatgen c in ÜK^eiftcv ^onfen Bnb fc^toert sp dominus
über (semper) 12 se moritunim über f^nn Mar. 14. sp r 13 Iaft(§) über boc§ steht
fie e§ sj) hie c in ben e§ (ol^ie) ift bcr 3uben sp 14 ut mos Iudae[orum durchstr sp
15 nach ho|mines steht mortui sp Condiendomm corporum mos r
N] inde cognoscamus, i)aä fe^ne ^eljligf el)t , fünft, getoalt folt^ gefjolffen ^at,
tunc in hoc popnlo debuisset fieri, bo ba§ aller Befte öoltf bon got aufgefacjt
hjor. S)a§ ift ba^ erfte, quod iili am binftogc in domo Caiphae conveniunt.
Nunc venit proditor, ber be§ fpiels et)n enbe machen. ^ S)o mu^ fi^§ f}Jt)nnen^,
ut verba Christi de morte sua post biduum eveniant. 20
^'"'11^.13''' 'Venit autem mulier portans alabas[trum' jc. 'Pauperes
semper habebitis.' 'Ubicunque praed[icabitur euan[gelium in
omni terra.' Ibi videtis, quomodo Christus loquatur tanquam homo, ber
fic^ jum tobe gegeben. S)en ber ben tobt fi^et, ber rebet alle§, ba§ jum tobe
gefjoret. Ita hie illi apostoH loquuntur cogitantes de perpetua vita Christi. 25
?l6er (5f)rifti gebangfen fl)nbt nic^t Oon 300 ft noc^ öon norben loaffer, sed
cogitat ad mortem q. d. Sieber, la§ fic mt)t friben, er f)ette t)^n fünft unter=
i'iii. 7, 44ff. rid^t gegeben, sicut fecit Luce 7. Sed hie cor eins plenum morte, ideo
IT in hoc populo über (hie) 20 sua über niortc 25 Omnes cogitationes Christi
ad mortem tendunt ro r 2S l'ecit über sicut
') bes iJ)iet§ eVin enbe mad^en vgl. oben S. 20, 11. *) muß fic^J fp^nnen s. r. u. weiter
hinziehen, eiiiwickeln, »v/Z. D Wib. 10, 1, 2529.
^x. 20 [5. Slpril]. 195
H] quidc'in 2 dies, sed i[t K. Idco sciiipcr cüg|itat ilc luortc \wtil iiltiiaaiii
contiouera. ©ein l)ei"^ semper cecinit ei haue cantijleDaiu : fteibcu, ftcibcii,
non qiiidem iacuit in leoto, sed jc. Xon soliini puto uarduni, sed etiaui
bals|aniura. Si etiain ioerc ^unberttoufcnt gulbcii locvb, tvtx \)mi- nichts, cjuia
5 cum mortis cog|itatioiiib[iis .'c. P^go Incrb and) bcn rf)Um f)a6cn, qiiod siin
unctus Ijart ha für ante mortem i. e. 6r fan nid)t inc^v picbiflcn <|iiam öom
fterben. Ubev ber falben l)at fid^» crf)oben i. e. S)er Satan (jat bcn ^"i^am
Bcfeffen, germaniee: <j. d. Video vos dolis umbgtjCn et occulte, Ego iuvaho,
Ego eins Apostolus unb fC^affncr, Ego eflficiam. Alii Euangelistae d|icunt
10 et Ioh[annes, quod qnaesierit not mendicornni, sed für. baä l)f)jn bei" felBifl ^
cntgfjet, v|ult alias liabere, Hon bev falben lüiib ev gav befeffen. Indicat
1 quidem durcJistr sp sed ift c in meinen leifi ju faticn ju meinem fiegtetniS fj) über
cog|itat steht dominus s/) 3 über cecinit bis canti|lenam steht In Luca consolatur cum
angelus ■■<]> H über narduni stellt fuisse s/) 4 nach bals|amum steht ba mit bet .|i(Stt
gejolbet ift motben »7^ rh »er ijmä c in »etä bcm |)(5rrn sjt nach quia steht ge^et »mb y
7 über ^ot bis 33er steht Luc. 22. 6§ toar a6er ber @otana§ geforen sp cr'^oben c aus n
gehoben Satan über (3uba§) Cum diabolus intrasset k. r S über dolis steht mit tiflen sji
Tunc abiit ludas r H über efficiam steht aufrichten sp 10 nach loliLanues steht 12
über quod bis mendicorum steht non curae fucrunt ei pauperes 3"!): 12 3^' ift "">" betrübt,
üoter, ^ilff mir au§ biefcr ftunb, bod§ barunib bin ii^ in biefe ftunb fomen 3tem 3o^. 13 Vnus
ex vobis nie traditurus est r nach quaesierit steht bie sp über i) steht Pfennig 11 lolian. 6. r
N] loquitur: Saft fie§ machen, Quia consuetudo est homines mortuos uugere
q. d. Sßas 6t)n ic§ anbcr§ ben el)n tobter? Si convenit ungere mortuos, tunc
et milii convenit. Db fic glctji^ ij tage jubor !umf)t, ^0 ift§ glct)c^ fio bil.
IS Ita omnes eius cogitaciones, t)erc,5 unb lüort fljnbt: Sobt, 2obt. Credo raultos
in lectis sepe, attamen fie fljnbt nid^t ^0 frang! gelneft. Hie relinquo, quid
sit illa aqua et quantuin faciat 300 denarii. 6» mag 36 ft lüert gctrefen fc^.
Fortassis et nardus et aliae herbae adsunt. StbeX" 6t)riftu§ gebentft nit^t gelt
3h3 C3elen, sed respicit ad unguentum q. d. ^c^ h3tl ou(^ niffjt ungefolbet
20 fterbcn, man fol fingen unb fagen ' barbon. Ita excusat M[ariam Magdaleuam.
5{bev iiber bev falbung ^eBt fic^ bas fpicl.''^
'2)fl aber ber fatfjanai' i.e. Ser teuffiel 1)ai \)^xi befeffen. 'Quid auf. 22, 3
vultis mihi' q. d. '^6) fe'^e, "ta^ \)X m^t liften umbge'^en. Ego adiuvabo, "'
quia sum eius apostolus. Alii Euangelistae dcscribunt cum avarnm, bo l)m
25 ber Pfennig entge[)t, fuc^t er iyt)n am anbern, brumb lül)rb er gar befeffen.
14 Cbristi afi'ectus morientis ro r 15 eius über cogitaciones 10 {. . .) fie
20 Vnccio M^ariae Magdalenae ro r 22 über teuff|el steht »ff gut beucjfc^ ro 24 ludas
auarus et für a satliana fandem obsessus ro r
' ') Vjih audi Luthers Lied 'Vom Himmel hoch': 'davon ich singen und srif/en will.'
Vgl. Unsre Ausg. Bd. 14, 756 zu S. 25S, 5'';. 27/22 und mich sonst ßft er. ') Tjcbt fid)
bo? fpiel rgl. Thiele Nr. 1>7.
13*
196 i^tebigkii bc? Sofjre?- 1531.
R]5oii.6,7iEuaugelista, quanquam semper fuit ein fdjold loh. VI. Über fein biebevct)
tlicitiir hie obsideri a Sat[aiia, uon sohmi ftilt, sed etiam prodit, iit djicere
liossem de ps[eudoservo, qui domino suo semper fein guter beruntreuet : ha^
ift ber 'Scuffel unb unrecht, sed ba§ ift erft Bofe, quod post longum furtum
unb untrelw, cogjitat domiui vitam jc. de illo djiceremus: bctt f)at ber S^euffel s
gar iefeffcn , non solum aufert b|oua, ed etiam Dringt ben "^lerrn uxtib e^r,
gut unb tci6 JC. Et magnif(icant rem, cum d|ieuut Euangelistae eum a
Sat^aua 3C. magna res, quod neu solum furatur, sed ex levi causa propter
35 ft gebiendt feinen '^errn ju öerrati'^en unb t)er!]auffen.
Interim dum p|eccatum fit, non curamus, sed ubi venit ber rehJet. lo
!D)nttt).26,u'Ex XII unus.' 6r ift fo groy gcineft ut Pet|rus, Ioh[annes bap|tista. Non
tacuerunt, fuit eius discipLulus, cum eo in mensa geloonet, fein ne(^fter
freunb, certe nullus Apostohis 1)at ein foI(^ anfe^en ge^fit ut ludas. Si
hoc Apostolus facit, f|uid facerent Papa, Episcopi, pfarrer? ^uba» ift ijnn
1 über semper bis fein steht Nonne 12 elegi et vnus inter vos diabolus est? sp 2 oLsecIi
über etiam steht dominum sp 3 über ps[eudo8ervo steht nequam 5 über vitam steht ju
Bevftjatcn sp 7 nach leifi steht trnb tcien sp zu raagnif.icant steht siefjenä 'i)Bä) an sp rh
über Euangelistae steht Lucas et lohiannes S nach Sat[ana steht obsessum sp 10 Interim
dum (■ in Interea cum sp 11 über 6v steht 3(uba§ sp über gcweft steht nnäujel^en sp
bap[tista (Esa) Vnus ex duodecini r 12 über tacuerunt steht Euangelistae sp über
eius steht Christi sp über eo steht Christo sp 13 (t)ein ps. 55. dux meus et notus
mens 3C. S2) r 14 über ift ste!it (ampt)
N]3oij.G, 71 Christus loau. 6. Qx fct) ttjXl f(^aW gctoefen, t)f)e unb ^^e semper furatus est. r,
Ufcer bie Bo|t)e^t furti befecjt ^!^n n'^ue ber teuffei gar, sicut ego possem
dicere de malo servo: ber ftilct ummer ^t)n. SlBcr Iwen er noc^ bifer unartl)
ou(^ ba§ lebtn be§ ^ern iefd^ebigen itil, de illo possem dicere: Scn l^at ber
teuffiel fiefeffen, nou tautum aurum vel furtum sitit, sed et dominum occidere
vult. Sed ift§ nid^t e^n jernnterlic^er !^anbel tantura virum ludam propter so
30 denarios gebencE fel)n ^ern jcuüorteuffen. Sed parva res et peccatum illi
videbatur, sicut omnia peccata sunt facilia perpetrantibus , deiude autem
crescunt. Ita hie ludas 'ex 12 unus' equalis Petro, similis in officio prophetis,
beg "^ern G^rifti tifc^genger unb fc^affner, ba§ le^n apoftel foI(^ gro^ anfeilen
^at als er, et tameu hoc facit. 5l^ue tralu ber tetoffcl et)nem menfc^en.' as
Quid confidemus in alio, Papa k. cum ludas multo sit eximior? S'ie^n,
3iubo§ ift nic^t e^n geringer menfc^ getueft, qui conversatur cum filio hominis
et illius procurator est, edeus, dormiens: bie e^re l)at er gel)at et tarnen ita
solet. Ergo bie aller gelertften, getoaltigcn, bie aEer Jx)>)rbigiften occidunt
22 über perpetrantibus steht in ipso actu 23125 Ita bis ex unt ro ludas excellcii-
tissime condiciones ro r 2(i über K. steht Cardinalem
') ttnh) bct tetoffel ctinem ntenyt^cn rgl. Unsre Ausg. Bd. 33, 677 zu S. 111, 34.
gjr. 20 [■'■«. aptil]. 11)7
K] cim l)CvUcl;eviU aillpt a,t\w\t <|Uam Papa, Cardiinalfs jc. sed raaliciu eins
übscuravit eins aillpt, (jiiasi l'uerit eilt geriiu^c pci'foii. Non ccrte, qui est
dei filii öeilUQiltev unb all iiac^t cum eo fdjlaffen et cum co edere et bibere
ex eodem vase. Qnis nou gebe btlllllB luulta, ut talis lionor jc. Optimi,
s saiictiss[imi, doctiss[imi, potentis.s[imi uilb C'»'l)Vliif)ftcil ut ludas, ((ui Christum
prodidit. Nos d|icere deberemus: Num legisti de rjuodam, qui dicitur ludas,
Caipihas? tirc^e liin, f)ev, paBft k. i^i uon (!st auff ein ?lpoftet ju Bauen,
quis est papa, Episcopus, eui fo üeit|Valüen fol ^ Si ludae uon. ^^ubjas ift
lüe^t über S. Aug[ustinniu. Ideo dicendum: Vos iactatis, quod sitis praelati,
10 spijrituales. ^a befte hjeniger gutg mn§ ic^ micf) 311 eud) öerfetjen. ^x funb§
1 statin! post veiba caenai' suljücit Lucas illani seriam comniinationem Christi, scilicet
vmis ex Vobis nie tiadet, Veli homiiii K. Öignificaiis nou onines esse discip ulos suos qui
cuunnunicant sacramento, nou onines esse syuceros et amatores ipsius, sed quosdam proditores
suüs 2C. Et ludas est multoruni pater K. Christus oninia praesciuit de proditione ludae. Ipso
vero audiens Christum ita queri nihil niotus i'uit, Imo cogitavit esse [c in eura a2>J nescire.
Non dicit domiue (ad Christi verha veh homini je.) domine ego is sum, ignosce mihi, sed
pen'umpit. Ita hodie multi ludae sunt, qui habent Christum pro stulto qui isla non intelligat,
et interim tarnen nolunt videri impii, sed cum luda sedent in meusa cum Christo et comrau-
nicant ic. sed postea cum eo produnt ps. 44 [i- in 42 sj'J. Item non soluni Christus novit
ludara proditorem, sed etiam Ioh[anni signilicat recumhenti in peotore ipsius. Sic pii in
Ecclesia dolos pseudochristianorum jc. r 3 narli imb sieht ^ai sj) eo über cum 4 nach
honor steht ei posset contingere. Horrendum autem est quod sjt 5 nach Christum steht
dominum sp 6 deberemus über Num 7 über fjtx steht tird^eit sj> über pab\t steht
Ecclesia sp ll über S. Aug[ustinum steht alte Se(iftc sp 10 nach mic^ sieht 9ut§ sp
N] Christum. Gloriantur Ecclesiam, Episcopos, Papam. Ulis responde: Nescis
ludam, quid ille fecerit? .^at ba§ el)n Sipoftet getl)an, trent h)ivbe ic^
tiertratücn? l^ä) itJt)I ben Sapft noc^ fel)neu öater Augustinum, Hierouymum
%o I)oc^ oc^ten oI§ ben 3ut>öm. Inde respondeo: Siben l)ern, t)r fic.jt l)nt
15 ampt, befte fef^ev raufe ic^ mic^ befte fe'^er fovi^ten, quia vos estis iu regimento
unb fonnetg balbe tiertevben, sicut ludas fuit. '^d) h)t)I cu(3^ gerne al§ ^ubam
et apostohim annehmen, sed videndum est, an mihi praedicetis de furto et
malis moribus. S3apft, folftii nic^t t)rren? Inimo tu es in eadem condicione,
ha§ bh) goteö fon tanft öerrattjen, cum ludas hoc fecerit. Ergo discatis non
20 coufidere in iiomine, praedicatore, sed iu verbo praedicato. Si ludas hodie
veniret et praedicaret, eins verbum eque vellem suscipere ac aliorum
apostolorum, ben fie ift nie^tä erger, idem est officium apostolatus. 3loä) ift
cor ein fc^atrf. Si tarn impius potest esse tarn sanctissimo officio, quomodo
11 Contra iactatores Ecclesiae et Papae ro r Mjlö fiiBcit bis quia unt ro In
summis (periculis) condicionibus et officiis periculosissimi sunt ro r 17 unten am Seifen-
rande steht ludas intimus et maxiinus apostolus Christum prodit SBetttotn n^uc ber tcWffet cljncm
menfl^en ro 20 Nou persone sed nerbum respitiendum ro r 20122 Si bis ntd^t^ unt ro
23 Si ludas in sanctiss^imo officio impius fuit, quid Papa ro r
198 ~4.Ucbic^tcii bfä 3Q()n'-ä 1531.
R] CVflCV mcid)Cll (|ii!ua oimies hoiuiiies in tcrris. Ut supra. 'Secl nos capita
sunuis' jc. Bene. 3uba§ Ion aitc^ ein ^Äpoftel fein et audire Christum,
modo non praedicaret mihi de suo fiirto 3C. 'Papa non potest errare.' ludas
uon sohmi crravit, sed etiam prodidit fjüiiim dei. Euangelistae dil|igenter
expresseruut, quod sit 'iinus de XIF. Ut nuUi homiui fidamus, sed eorum 5
verbo. Si ludas viveret hodie, non üethJcrffen tnolt eins praedicationem,
sed reus, ut audirem eius sermonem ut Petri et Iohan[uis bap|t[istae, ut
Pauli. Neu est ulla differcntia inter ludani et alios Apostol[os, quia idem
ininisterium, quod Petri et Pauli. Et tarnen ift er ein uequam et in tarn
sauctis|simo et houoratiss[imo officio. Multominus jol iä) Quff ben Safift, lu
Couciliuin Bauen. Ego d|icerem: S|ancte Inda Ischa[rioth, et tarnen ift et
ein |d)alc!. Videat quisq[ue, ut cog|itet, ue haereat corde suo in personis,
Quid papa, ecclesia, concilia, ftifften, sed quid dei verbum dicat. Qui
praedicat verbum dei, ba§ ^eiffe verbum dei, sive sit Pet[rus sive ludas: si
non, non audieudus. Quomodo papa Ecclesiae praedicet verbum dei ic. is
Non ludas rogatus, non evfu(^t, nic^t geftoc^eu mit gelt unb tnim^e, sed
Beut l)^n fold^e berrettcrel) an, Et gavisi sunt et spoponderunt. lam possumus,
5 Vnus ex XII. r 6 über verbo steht doctrinae hodie über nou eius praedica-
tionem über h)oU 7 lolianLiiis über bap|t[istae Sjy über ludani bis ministerium steht
quod ad ministerium eius attinet et doctrinam sp 11 6oucn über ConcUium über d|icerera
steht si viueret sp 13 über Quid papa steht Non attende sp Papa non verbum dei sed
suas trad^itiones praedicat 2C. r 15 nach non (1.) steht praedicat sp nach dei steht cum
pater eius sp IdjlT Nou bis fot(i§e imt 16 ludas über rogatus 17 über l)^n steht
ben Suicn sp
N] ego confiderem in Papa et aliquo homine? Ulis respondeo gloriantibus : ^d)
!cnne eljnen ludam, qui habuit officium, noc^ bennoc^ ift er et)n fc^aW. Ergo
discatis in verbum respicere, Nou in personas, Ecclesiam. 511^0 ^^aben Un§ 20
bic euaugeliften ben aufgentalct, ut in solo verbo hereamus, sive praedicet
ludas sive Petrus. Si non est verbum, non audiendus, sive esset Petrus
sive Joannes. Ille im])ius sponte accurrit, non coactus, non corruptus. So
mürben fie fro, cum viderint apostolum q. d. 5i^ue tüt)rbtS gut toerben, quia
ille eius Intimus est, ber fan unS ancjetjgen, quomodo capiatur. So ift bie 25
glode goffen.'
auf. 22, 6 'Sine tumultu.' Astutus fuit nebulo, voluit illud facere, ut non
cognosceretur. Ita hie vides lapsum ludae, qui ex odio et avariciae stimulo
maximum peccatum facit. 3lu§ betn ift nf)U fummen unb fj)innet fic^^,
J9/20 Ergo bis Ecclesiam mit ro 27 ut über nou 2S ludae auaricia ro r
29 über bcnt bis unb steht Radix omuium malorum auaricia ro
') So ift bie glodfe goffen v<jl. Thiele Nr. 124. -) Vgl. oben S. 194, 19.
'J(r. 20 1"). Slprit]. 109
K] dixerunt scribae, i)lia[risaci, 311 t)f)in fomcil, iiuia is cj^t fein fcfjcffllCl', edit et
l)ibit cum eo, dormit imb loel)§, Jüie e§ uinb l)lju ftcljet.
'?In V|Umor.' ßr ift ein fUiflev fr^alc!, tinmit ctiain ut pliarisaui.Sn'-sä.c
Ilaec est causa, cur euiii prodidit, ein ,}Di'ii, iinluiUcu, ein flciii flelt briuf^t
5 ))^n ba I)in l)nn bie gvcuUcO k. 3uba§ hjot äornig über l)l)n pn)[>ter
ung|uentum, g^et I)in, beut Ij'^n fel)l. Ea est occasio.
/ dixerunt Ois j)lm[nsaei ii/jei- }u l)l)m fomcil 'Jiu foiiiicu luiv, [jabcii bie ip^atifcci: Unb
©dötifftfletcrtcn ijelagt, on alte fa^r S^cfum gveiffen np >■ J aber e§ umfi sieht qU getcgcn^cljt
,5 "4er r|Ullior stellt fest sp Ne iortc tmmiltus ticret in populo ic. sp r 4 iihcr oum
prodidit steht UmBS gci^ roillEit »7^ iie fieret tumultus sp r Occasio proditionis np >■
') jc. erij .-.!( {unbc ba§ er be§ .f)Gttu ucttfjetcr toitb sp aber »)t)u (2.) steht bcn .^Gcrn s//
6 nach ungiueutum steht ba§ er fic^ t)ot ba mit laficn falten Bnb im liiert geben eä 3U l)er=
»uoiett sp nach occasio steht quod eum prodidit sp
N] quomodo Christus occideretiir post biduuni. Nuuc iucipit lüstoria de
Cena doiuiui, bo ei bie !oftItd^e prebigt Uiljvbt teilen, quac per totum prae-
dicabitui'.
,u Exhortacio ad Sacra men tum.
?lnt m^ttOOC^ l)n bev 5JlartertlUicf;cn vesperi post concionem sequentein '
f'ecit Eg'Lrcgius d[orainus Doctor Martinus cxliortacionem ad sacrauientuin,
ut ordiue accedant, nic^t al uff e^n mal, ne diaconi multitudine coufundantur,
feo mau attcjeljt loeljlc guug (]at. ^ä) fef)e§ gerne, ha§ l)v flet)ffig baxq\v
i^ gc^t. ^Dlan tan aber niäjt gar uff et)u mol bcfc^iden, ideo bis 7 diebus
siugulis communicabitur. Et deinde maxime iuvehit in illos, qui sacramentum
hoc negligunt, nunquam accedunt, dixitque: ^ä) lot)I bid^ jh) foI(^em
©acrament nic^t jlringen, folft oou mt)r boll uugejtouugcn
bletjben, ^0 bic^ ha's hjort utc^t 3luiugt. Sß^r tüoUen un-ä an bl)r
30 nid)t red)cn, bh) rec^ft hxd) aljJü fc^ir fclbcr an be^ner feele. Sed
quia commissuni habeimis a deo officium, ideo attendendum, ba§ tOt)X niäjt
cljncr l)tUc^en faVo bo§ facrament ^n» [)al§ ftecfen.- Ideo hoc vohnims efficere,
ut qui in vita huius sacramenti nou indiguerint, et in morte ilUs deuegabitur
unb JDoHen fte oI§ bie '^unbc unb feh) laffen fterben. äß^Iftu^ bon un§
•-io iüc§t eutpfal^en, tuuc proficiscere alio sub Papatum et recipe. äßaö ligt
unl bran?
10 ro
') Diese Exhorlucio steht Bl. 207» vor dieser Predigt. Vt/l. oben S. imt, 10 ff.
-) Zum Folgenden rgl. Luthers 'Vemuihnung sitm Sacrament' usu: (1.530) Erl. Ausg.
3.3, 204.
200 Slivcbtgtcii bcä Saljreä 1531.
21. 6. 9l>)til 1531.
^vcbtfit nm ©rüttbonucrÄtag.
R] In Caena doraini.
Heri aud[istis historiam, quae facta am mtttood^, quoiuodo cousultave-
riut principes et pliari[saei Et cum Inda bcr \aä) ciity gctüorben. lam sequitur
iuuuf. 14,23 historia, quae facta hoc die. 'Omnes biberuut ex eo.' Hacteniis.i Iste
d|ies ift fuvnctitlic^ ha 311 gcUieirjct, ut Bcgfien bo» lobitti^ ftifft ber 5)lefje 5
vel beä tjeljUgcn Sacra[ment'5. 1. Abrogat vetus testaLmentum vein 9|an^
i'ur. 22, 15 uub gar, tjnit betn er fprit^t: 'des|idei'io d|esideravi hoc pascha', Et
t'eiii'i niil)t ml)er et dat ben tc||etrun(ä 3C. braitff neu jc. i. e. ba§ alt te|fta=
mmt 5Jbj|t jol nljmmcr gelten, sed uovum i.e. volo novum '^aben, non iu
hoc re|gno, sed in dei regno. Ergo abrog|at vetus TestaLmentum. 10
Is punctus bene notandus, quia non est ber geringsten fünft eine, imo ^
media Christianorum scientia, quod sciant vetus Testa[mentum abrogatum.
Non sohim mit bem aufft)e6en, ut non edatur pascha unb lt)et)fe unb gefe|,
sed q|uicquid ordinavit Mose cum omni sua iustitia, bonis jc. Et ift fo
öicl gefaget, hai- ha ^in genommen ift unb at(§ geenbert, l)imel unb erben et 15
1 Die coenae doraini sji r 3 principes et pliaii[saei über Et cum luda 4 über
Omnes steht Textus sj) Abrogatio veteris pascbatis et testalmenti sp r 7 Desiderio desi-
deraui r 8 über non steht sang sp HjlO ntjmmcv bis vetus unt Abrogatio vet[eris
Testa[menti r ISjlS bem bis ba§ «n/
•) Bis hierher erfolgte die Verlesutu/ des Textes.
N] Die lovis mane.
Aiidistis inicium historiae, bie ftc^ an ber m^ttt)Ocf| incepit, quaudo
consilium inierunt de interficiendo Christo. Nunc sequitur historia ho-
dierni diei.
'^t'utM;" 1- de sacramento. '2lm erften tage ber fuffen brot' 'Desiderio 20
5iJ!otM4,22f. desideravi.' 'Non bibam de ge[uimine vitis.' 'Cenantibus illi.s.'
'Unb fie trunglen alle brau§' k.
S)i|er tog, Ittc l)r fel)Ct, ift gcorbnet, bai5 man bege'^en fol ha^ liBe,
'^o^e gefttfft ber 5!Jie§ unb f)0^en, l)[eiligen facrament^. Primo Christu.s
abrogat vetus testamentura illis verbis: 'Desiderio', ba§ mol unb !ct)n§ nic^t, ^s
in aeter[num 'Non bibam de geuimine vitis' q. d. Vetus testamentum nihil
valebit. SlaS nehJe fol gelten. Ibi videtis veram abrogacionem veteris
testamenti illis verbis. Non est minimum artis, e§ ift bie t}alt)e lunft bcr
(S^riften scire abrogatum vetus testamentum. Non solum autem scire Pasca
16 ro r 18 DE CENA doraini ro r 23124 fot bis Christus unt ro 25/26 unb
bis testamentura unt ro 27 unten am Seitenrande steht N[Ota In uerbo herendum seu
Judas seu Petrus predicauerit ro .\brogacio legis ro 28 Vera legis abrogacio ro r
9h. 21 [6. Slprit]. 201
RJ tota ista vita. Nos ecoutra: quod Christus abrogavit iiiib l)l)m cnbc gcfptodjcn,
bo5 Mafien fic tnibbcr angefangen unb auffgerii^t. Episcopi nostri f)a6en
ge)e|t fo mand^erlet) ord|ines, fe^en gevecf)|tig!cit ijnn effen, t|rtndfen, fleiber,
iit in veteri testa[meuto, Et nod^ etgcr quam in vet[ere Testa[mento,
5 quod expect|abat ad eum, qui haue rem fol enben, nenipe Christum. Q|uic-
quid in vet[ere testa[mento fiebat, fiel)at in pro|p!ietam venturum. Sed
nostri navvcn tulerunt leges, iia§ fie Jollen eh)ig bleiben, non in futu[nim
Christum, et sie ift vetus testa[inentuni er für gebogen erger quam prius.
Qui ergo fol triffcn, quod vetus Testa[nientimi abrog|atum sit, tnu§ fo biel
10 iüiffen, quod, qiuicquid ordinaverit lex dei, bol fol fur| umb nid^t Ijelffen.
Sed i)at fein cnbfc^afft cstque nihil, uiulto magis finem habet, quod non
dei verbum. Ibi mera negativa jc. Quando papa diu dicit: Non edendi
pisees jc. scio, quid sit !a)3pen, plutta, pisces, video ob oculos. Si in
veteri Testa[meuto f)at fein enbe gctnunnen, niultop|lus hie in papatu. Ideo
15 stultis[simum est, quod recidimus in nostra opera, cum 6^riftu§ ^at auff=
gefioben et nos in aliud gefegt. Christus dicit: 9Jein, ba mit Oerneinet er, qiuic-
quid est in vet|eri test[amento gefegt. Tia^ anber [jeift ^a, quo impo|nit novum
1 vor quud stellt Papa cum siia Syuagciga plane coiitrarium fccerunt sp rh 2 unb
auffB«iiä5t aber angefangen ^atien über gefegt 3 über gcred^itigteit steht funbc sp 4 in (J.)
über (sie) ö in vetlere testa[niento steht über fiebat (1.) 7 über nortcn steht papa cum
suis sp 8 ift über sie aber crgcr steht sub papatu sp prius (fuerit) 9 über Qui
ergo steht SBet nu sp 11 finem habet quod über non dei verbum 13 sit über quid Sl
c in Sed si sp 14 §ot c in ^a6en sp darüber ista externa sp fein c in ir sp in papatu
über hie 15 über quod bis opera sieht ba§ tnit loibcr faüen ouff sp IG nos über et
N] illius et ceremonias, sermonem eins, cultum, iusticias esse abrogatas, bQ§ bo
l^ljn ift, alle§ gecnbct, ba§ gor ni(^t me'^er fol fet^n. Nos econtra sumus
20 fet)ne gefeEen. 2ßa§ 6:^rtftu§ lo^ f)ot gefproc^en, ocontra nostri Episcopi
illas ceremonias iterum iustaurarunt et in illis <|uaerunt iusticias, unb nodj
t)il erget ift. Ceremoniao et cultus veteris testamenti ad Christum tantum
respexit. @ö ftunbt nid^t uff fief) felber unb luartct uff G^^riftum, sed nostri
sine promissione, sine fine has ceremonias erexerunt in perpetuam iusticiam.
25 Ideo Optimum et maximum est scire abrogacionera veteris test[amenti. Est
negativa, pura, quae omnem cultum veteris testamenti reiicit. Sic fünft
lernet Vool, ut asuescatis corda vestra non quiescere in externis. Si Papa
intelle.xerit hoc et illud, |o lt)e^| id) \ajon, tnag putter, fle^fc^, ole, effen fe^.
Si cultus ve[teris testamenti non fuit tarn eflficax, quid efificiet Papa suis
30 somniis? Summa: Christus fpric^t jum erften: 9Jel)n, et ita abrogat vetus
testamentum. 2"" verbum ^e^ft ^a, quo confirmat novum tcstameutum.
22 über cultus bis Christum steht Diserimeu veteris testamenti et Papistarum ceremo-
uiarum ro Christus uetus testamentum abrogauit Papiste iterum ceremonias instaurarunt ro r
29 über Si cultus steht A maiuri ro
202 5|.Ucbigten bei ^dt)tih 1531.
R] s.'ui. S2, 19 Testa[nieiitnm. Et dicit: 'Hoc est corpus mcum' jc. Et 'f'acite hoc'.
T'ü-j fol» fein. 'S)n jufalj non invenitur in veteri paschate: 'lioc facite',
'In remiss[ionem', sed toat ge'^efftet auff ben man. Vetns tt)nt§ ntc§t, sed
de me gefafit: bev luirbö ttjnn. Et addit: 'hoc facite.' S)a§ I)Ctft ein
:3ah)ovt.
Sepe dixi hoc Sac|ra|mentiun iniposituin ben ai"t[i!el ,5nerl)alten , quem
iliiot|idie: non beatus eris et a peccatis liber, nisi per hoc corpus et
saDguinem. Ad hoc ord|inata Missa, ut non sohim praedicaretur verbum,
sed exerceretur. Semper habet anfec^tung is art|iculus. Ratio et natura
ftel)et l)nn bcnt lüO^n, quod meis opjeribus possim me b'berare. Hinc
mouast[eria, peregri[nationes, purg[at[oriuni, Monachatus et omnes Rottae. Et
Cain hinc fratrem occidit. Omnes in hac sententia, quod per nostra opera
1 Hoc bis meum unt facite hoc tiiit c In lioc fache sj) 2/3 nou bis reiniss[ioiiem
c iti hoc facite, In remiss[ionem non invenitur in veteri paschate sp 2 veteri über paschate
6 Sepe bis Sac|ra[mentum unt impositum c in institutum sp impositum (ju) Cur
instituta sit a Christo Eucharistia r 7 nach quot|idie steht tractainus sp 8 über
sanguinem steht Christi sp 8jl0 Ad bis Xaobin unt S verbum über praedicaretur 9 über
exerceretur steht Empha[sis sp 10 nach liberare steht a peccatis S2)
jPi^jj. 2j j^jg'Hoc est corpus', 'hie est calix no[vi et eterne', ba§ ^t bau alte
ofteiiamb nic^t, quod respexit ad Christum, q. d. S)a§ alte oftetlantb joI§
nic^t t^un, sed me demonstravit. Ideo dicit: 'hoc facite in mei com- 15
menioraciouem.' SaS ift n[)UC cljn ^a loort^, ubi sacramentum instituitur.
Nam ideo sacramentum est institutum ad articnlum iustificacionis, ut
scJamus solam fidem in Christum iustificare. Ad hunc stabilieudum pertinet
Missa, sacramentum. Nam Christus vidit hos errores propriae iusticiae,
ideo verbo et signis uos allicere vult. Totus mundus, Cayn, Tiirca, Papa 20
et omues gentes in hac opinione sunt quaerentes proprias iusticias, unb eben
bic ^Jiefe, quae debuit confirmare et fundamentura esse huius articuli, bie ift
hjiber bi^en attüel gebraucht Jrorben. Nam hoc testamentum novum est
abrogacio veteris et omnium iusticiaruin, et nos ecoutra vohmnis proprias
iusticias erigere. Ergo veneremur lioc sacramentum et Missam, scilicet ut 25
fides confirmetur. 'Hoc cor[pu8 me|um', 'sang[uis mens'. 'Pro
peccatorum remis[sione datus' q. d. Non habebis per opera, iusticias
tuas JC. h)en bh) unfinnig foKeft Inerbcn. Cogita, quid sit Corpus et sang[uis
Christi. S)a§ ift nid^t me^n toeriJ, tappen, tnalfavtten, faften. ß^rifti Hut
13 Institucio noui testamenti ro r 17 Cur sacramentum sit institutum ro r IS iusti-
ficare c in iustificacionis sp Vsus Missae et sacramenti Stabilire articulnm iustificacionis ro r
„^ . ,, .^ j ^ , , Per neeatiuam 1 . ■ . / Vetus abrogat
21 unten am .^eUenrande steht p^^ ,,,|,.„atiuam ) t««"»™«"'"'^ | Nouum confirmat '^^
22 Preposteras Papisticae missae usus ro r 25J26 Ergo 61« Hoc unt ro 27 peccatis
Hoc est corpus meum je. ro r
'Jir. -21 [6. «pvitl. 203
K| possit iuN'ari iios et iilio.s. Hoc experti. Et ebcil bic ''Jjiefjc, »juac :ul lioc
ordiiiatii, ut hunc articuhiiii crljaltcn contra folcfjc errorcs et abusus, ift
öertei't contra hunc art[iciilun] pro abusu. Si Missa, quac ad hoc ordinata,
ut vetus te,sta[meutuni unterbvucfe et novuni erf)altc, et contrarium facit, \V0
4 tan rabt unb t)iilff fcin^ Hoc vidimus.
Jdeo fol man baä ©ocirament unb bie ^JJieffe baiumO i)abcn, ut is
art|icuhis erfjatten VDUvbc, ad quem conservandum iustituta est, ut ipse dicit:
'corpus pro vol)is', 'sang[uis' jc. Ad hoc ordinata, quod remissionem
pec[catorum non habeatis per vetus Testa[iuentuni, per bcin buffc, ftifft,
10 *ol)edientiam, virginitatcm, sed per meuui corpus et .sang[uincm, foffc boS et
crede ic. et cogitato tecum: quid est corpus Christi? Gerte non mea cappa,
peregrinatio , ieiuniuni, uou letc de cibis et vestibus. Oportet discernas ab
iis, quae papa ponit in decre[tahbus, non muntrere!) et aU bo» gaudelBctg!,
quod nos getrieben l^oBen. Sed fein leib unb bl|ut fei) gegeben. Ergo
15 sequitur, quod non ordo mihi riemissionem p[eccatorura acquirat, mein faften,
sancta vita: vel Christus mentitur. @^e iä) bog toolt gefc^el^en loffen, iä)
toolt e^e jU fc^meiffen monachos unb pfaffen et totum papatum. Mis|sam
1 possit bis alios o m pussimus cuusequi reinis[siunem pec[catorum nobis et aliis sp
ll2 Et bis folc^C ttnl Missa r 2 über ordinata steht iustituta nach articulum steht fol sji
7 conservandum über iustituta Hoc est corpus meum quod r Sj'J ordinata bis non itilt
'J bein 6uffe <• aus fiitffc bein 11 über corpus Christi steht pro te traditum sjj 13 in über
ponit über i in gciudelbctgt steht h) 14 über 9ettie'6en steht in papatu sp nach Btlut
steht dicit sp nach gegefien steht in remis^sionem pec[catorum nostrorum sp 15 nach
faften steht ieten non sp
N] ift nid^t ba^ 3)ecretal noc§§ !el)fcrs rec^t. 2Det)l§ ber !et)n§ nic^t ift, §o
t^utö allttjn fc^n letib unb blutig. Ergo sequitur conclusio: si Christi corpus
3u et sanguis facit, ego uon facio. Si ego facio, tunc Christus est mendax.
Ita antequam ego hunc articulum labefactarem , §o ttloEbe iä) e^t alle
teft[ament unb 5Rofi§ gefecj et)nre^ffen.
Summa: ideo sacramentum et Missa ad edificacionem fidei celebratur.
Scias ergo: j£)o§ facvament ift borumb el)ngefec3t, ut iustificaciouis articulum
25 fundet et expugnet omues opiniones, iusticias. Et hoc debet fieri et
praedicari in memoriam Christi. Sepe audistis haec verba: 'Remi[ssionem3Harr.26,a8
peccatorum.' Non tam frigide debent considerari. Ubi nulla sunt raerita.
SBa» "^e^ft öevgebung ber ^unbe, scilicet ubi nulla sunt peccata, bo eigner gar
lo^ ift, sicut für per iudicem liberatus habet remis[sionem peccatorum. @ä
30 i^eift oergebung ber funben, Non lueritum. @§ mufe bie feunbe büxä) anber
J9/20 Ergo bis non unt ro Si Christi corpus et saugiuis remis[sionem peccatorum
dat, ergo non opera raea ro r 23/25 Summa bis debet unt ro 36128 RemiLSsionem bis
t)t\)^t unt ro 26127 In remissionem peccatorum ro r 28J29 ubi bis liberatus unt ro
Bemis[sio peccatorum quid ro r 29 über für steht Similitudo ro
204 ii.!vcbigtcu bc-j ^of)«? 15;!1.
K] dico oid|inatani ideo, ut hunc art[iciikiiu evt)alte, quod onc 6f)iiftu§ I|citi Uiib
6|Iut uou sit remissio pec[catorum. 8i Mose et omues pro|phetae venireut
cum operib[us et legib[us. Sic fructum ferret Missa, ut iam dicere potes,
(]uod Missa instituta, ut tvctte bcn art[i(Jel, qui Uiirb angeformten a Satana,
luuiulo et mea conscicntia. 3)iv {)eubtftudE fol l)un bev 'DJfe^ getrieben unb ^
geprebigt lüetben, ut ipse dicit: 'Hoc facite' jc. Et haec verba: 'Remissio
peccatoruiu' joEen ntc^t fo öcrgcBen?' angcfeficn fein. Non dicitur 'bcrbinft
ber getec^tiigfeit', sed 'remissio peccatorum\ Q,uid? si remissa peccata,
uon habeo araplius et sum iustus. Si etiam latro occidit aliquem, Si iudex
ei eondouat, uou est amplius latro, für, quia ista condonatio facit euuP lo
liberum. Sic remissio pjeccatorura facit nos iustos. Neu dicit 'Derbinft bei"
gevec^ttgifeit'. Peccatum uou potest a nobis auferri per alium niodum quam
))er re|missionem pec[catorura. Si es peccator, totvb ba§ cor jap^jeln. Quid
facieudum? Paj)a dicit: vade in coenob|iura, t^ue bu§, lauff g^en 9{om,
3flco6, fttffte ein 5)leffe, erlofe animas ex purgatorio, et sie volunt peccata is
diluere mit loercEen unb unferm t^^un. Sed sie greiffi an: l^olt bic^ ju ber
5Jleffe unb facra[ment, non gl)ct buvc^ ein onber ttiei§ ju quam burc^ bcrgetung,
dicit uostrum Sacra|mentum et Missa. Oportet ego liegen Weibe in lecto
intirmus. Sed audio in Missa, quod domiui recordari debemus, quomodo?
quod eins corpus pro mc trad|iderit et sang[uinem. Haec verba non possumus 20
1 über one steht sine oben am Seilenrande steht Solche? t^ut bai ^t mein bo iet) flebendt
3l4 sie bis quod c in non contingit per ea remissio i)ec[catorum , per hoc solum contingit,
quod Christus corpus suum tradidit pro peccatis nosUis K. vtq[ue huius beneficii non obli-
uisceremur sj> 4 nach Missa steht seu coena sp 6 Hoc facite r 8 peccata über
remissa In remis^sionem pec[catorum r 9 amplius über habeo aliquem über occidit
Simile r 13 peCLCatorum über re|missionem 14ll5 Papa bis pui"gatorio mit 14 coeuo-
b|iuni c in monasterium sp Papae doctrinae r 15 vor Siacofi steht © sp 17 nach
BergeBung steht ber funben sp 18 ego über Oportet 19 Hoc facite jc. r 20 sang
err/ zu sanguis sp danach eins pro me fusus sp 201205, 1 verba bis lernen unt
N] tt)el}fe Ireg genommen ben burc^ berbinft. Quomodo ergo aquiram pressus
consciencia? Papa dicit: fias nionachus, SBallef orten, fttfften, 5Jleffen jc.
9tet)n, 51e^n, %o lo^ls ungebiiffet feljn, blu muft bic^ jId ber me^, facrament
t)alten, bo muftu e§ erlangen. 3id§ mufe e^n anber ^ercj geiü^nnen, ut
possim credere his verbis, bte lrl)r nl)mmer me^r funnen. Haec verba vale- 25
dicentis sunt tarn magna, ut non possimus satis praedicare contra opiniones
hominum, ben fte ItJoCen un§ md§t el^n. Caro, cor et consciencia contra
hunc articulura iustificacionis pugnaiit. Quaerentes proprias iusticias uou
possunt ferre hunc articulum. Ideo semper accurrendum ad Missam. Ita
23 Remissio peccatorum papistica ro r 24 unten am Üeltenrande steht Vsus uerus
Missae et sacramenti ro Remissio peccatorum non fert proprias iusticias ro 26 Hostes
uarii articuli iustificacionis ro r 27 Caro ro r 29 Ideo bis Missam unt ro
*)!r. 21 [6. «ptil]. 205
R] satis praedicare et in tota vita '^oBen h)iv (^nug hxan ju lernen. Non facile
ein gf)et, quod p|eccatiim rcmittitur sola reraissione, qiiia contra hoc satan,
ratio nostra et postea exenipla putriim, f|iii imilta fecerunt. Caro et sjanguis
mens, cor et conseientia ]>ujTnat contra huno artLiculum. Ideo muB iä) tnid^
5 ju bcm Sacrainxent unb 5Jleffe galten e6cn h)ibbcr mtd) felber, qula cjaro non
cessat impugiiare me liac re, quod ex raeis viribus sit poccatum abigeudum.
(äijc er ben arti|culum lieö eingljen, e^e Iie§ er eingeben aUe mund^cret). Item
contra cum est oüerlel) rotterel), Papa cum sua tota sanctitate, Satan et
ratio cum toto mundo. Vide, an non opus Sacra[mento et Missa? Num
10 Christus ni(i§t lüol Bebac^t "^at, quod instituerit? In Pap|atu tantuin fuit
opus unb ein befdjilücrung, haä bie leut uberbrufftg finb bruber hjorbcn. 3)a3
ijt causa: ^d) fet)e, ba§ mein bergeffen njirb, bas ic^ bie funbe auff mtc^
genomcn ijob, unb inirb toibber crumb fallen auff propria opera. Ideo
iBil ic^ ein folc^e? gebec^tini-5 tjinber nur laffen, ba mein eigen leib unb bjlut
15 ba htt) fot fein, auff \>a^ t)t mein ja nic^t öergeffct. Quid hoc? ut faciamus
bona opera et faciamus, quod ipse praecipit. Postea istam memoriam
aufgeleff^t et suam instituit, ba» feine doctjrina unb lere praedicata ift, Et
sie art|iculus oppressus, ber§ fol öertct)btgen. Quae tanta est lilasphemia, ut
cor lumiauum non possit apprehLendere. Videtur ber greulicf) jorn in
20 Pap[atu, sed est ein fc^er^ gegen beut greuli^cn greuel ber nteffe. Cog|ita
ä reinittitur c in coudonatur sp 3 nach patrum steht pugnant s/J Cuntra eos
qui abstinent jc. >• • C über nieis viribus steht meritis operibLiis Sj) 7 ilher et (1.) steht
ber Stuffet 8 über eum steht articulum sp über sanctitate steht Synagoga sjj 9 no'/t
opus steht babeas s/) lOjll Papiatu bis btufiet imt Quid papa ex Sacra[meuto fecerit r
12 über ^ä) steht Cbristus Jä/I9 fc^e bis bumanum iint 13 unb c in (nie man benn sp
16 über ipse steht Papa IT über feine steht bc§ SBatJfti sp 19 appreb[endere e in com-
prebeiidere sp 20 über Pap^atu steht et Turcatu yi 201206, 1 cogjita bis iSacva[nicnt nnt
20 Abusus Missae r
N] sathan facilius ferret omnes sectas et erroros et abominaciones quam hunc
articuhim. Ita Papa non potest ferre hunc articulum. Ita fides ^ propriam
conscienciam, sathanam et mundum contra hunc articulum esse. Hie vides,
cur Christus hoc testamentum et missam instituerit q. d. '^d) Irolbe gerne,
25 ba§ ntan tnel^n nic^t öergeffe, video, quod mei obliviscitur unb U)t)rbt luiber
uff el)gne toerg fallen, ideo volo vobis perpetuum signum et testamentum
pono, baö l)l)r \^a ntc^n nic^t üergefft. SBa» t)el)ft 'metjn gebenden'? Ad-
versarii dicunt: scilicet bona opera facere, et deinde oblitterarunt hoc et
Papae memoriam celebrarc fol(^ Übe jugebendeu, ben artitfel juer'^alten,
30 pertinet usus illius saeramenti. Valeant impiiss[imi, qui hunc oblitterarunt.
23 esse (....) 24127 3(5 bis tjctjft nnt ro Cur Christus hoc sacramentum insti-
tuerit ro r
') fides wohl Schreibfehler für vides.
2nH ^itfbigten bc? Snfite? 1531.
R] tautuiii: (^v, cloininiis, faeit «minia propter nos el iiistituit saciajinentuni, ut
non oblivis|canuir. £)a§ fol fo fd^enbl[[tcf) öevgeffcit unb öeifert fein, ut
ftvarfä Uiibber fein SacvnLmcnt et jc. dicitiir esse 3orn grol, sed minim, quoil
iion sinit tloniiuus bic lüclt üeifincfcn Ijiin atigitunb bev ^eUc. Sie ftraffc
videmiis, sed istuni greUiel nicfjt. Augiiistae non volunt habere aliter, quam 5
aiiff l)l^vc tolle, ncrric^te loeifc. 2)a§ Ijetft nic^t (Jljriftuä leiben tiebad)t.
lüde! et diabolus etiam bcb|Cncfen euni iu cruee pependisse. Sed hoc est
Christi passjiouis recordari: hoc est doniini corpus, quod pro nie 3C. Et
sangjuis 2C. Non quod est simplex passio, sed quod fol bebac^t et uunquam
oblivisci pro isto artLiculo, quod peccatura non possit Joegfotnen nisi per lo
rerais[sionem pec[catorum. Non adiuvaut ulla opera, leges. Unde venit ista
coudonatio? quod Christus corpus suum trad[idit et sanguinem. ^a tuen
man i>a^ '^ette get^an, mansisset is articulus (J^^riftlit^er lere et scissemus,
cni fidendum, et quod derelinquenda omnia, iustitia, sanctitas et haerendum
in solo Christi corpore et sanguine. Et coenob[ia iDcren h)oI auffen fclteBen, i»
Et spero me et vos non factos monachos. Non dixissemus: i(f) luil from
1 instituit über (iniponit) 2 nach oblivis[caniui' steht beneficii sui quod corpus
suum pro nobis s/i fein über »ertctt 3 niu§ ^etffcn ftcrcten be? IBopftS tüflen tnb SeuffetS
jnotbete^ sj> r 4 nach ftroffe steht quod aliquot centum annis adorauimus antichristura
Romanum sp 6 3Bo§ folt bei liefie 9)lan Wot itjt fagcn »om f)tU\]ä)cn teufflij^en 3nterim ? ic. sp r
S nach me steht traditum sp 9 nach sang uis steht pro ME cü'usus in re[niissionera pec-
[catoruni sj) OjlS Non bis scissemus unt 9 Memoriam t'acere domini ?• 11 über
adiuvant steht adimunt Eejmissio pec[catorum r 13 über scissemus steht fjMen gettuft sp
14 nach sanctitas steht nostra sji 15 coenob[ia durchstr sp ouffen c in auf bcn Hoftcrn sp
IG Non dixissemus c in SDJiv tnurbcn nid§t grfagt f|Q6cn sp
N] Non est miruiii, si Turca, Papa et Cesar thirannisant, ha§ ift aEe§ eljn
fd^ercj gegen bifem, ba§ man ba§ facrantcnt fiat öortuncfelt, bas al^o ftfienlici^
ift umbgefei'et, et ex diametro pugnat. ^l "ton toil Oil fagen magnas esse
calamitates, et non est rairnm, si totus mundus periret. 2)ie ftvdff fonnen 20
\X)t)X tool fe^en, sed peccatum non eonsideramus, sicut in Comieiis excecati
fuerunt, voluerunt missam instaurare Papisticam. 3)ay l^eljft ober fel)n Iet)ben
bebenden, Si haec verba in corde habuero et dico: Hie est cor[pus et
sanLguis Christi pro nie traditum. (^^ ift ni(^t el)n f(f)ted)t Iet)ben, sed mihi
prodest. Nam et sathan et impii habeut memoriam, sed, quod ego possim 25
dicere: solum per Christum habeo i'emiss[ionem peccatorum unb buV(^ !ct)nc
anbern ftievg!, ha^ fol man bebenden, si hoc nostro tempore fuisset, tuuc in
\'ita et in morte potuissemus nos consolari et omnes errores et iusticias
repuguassemus. Nam qui huuc articulum fide nossent, non facti fuissent
Monachi jc. qui volunt probi fieri. Sßte lot)rbt man frum? Per reniis[sionem 3o
18 Abominacionem papisticam magne calamitates sequentur ro r 24 traditum über
(factus) 25 Äfemoriam Clirlsti celebrarc ro r 30I30T, W Slöic bis snnguincm mit ro
9!t. 21 (6. «pril]. 207
R] tücrben per cappam. Sed fvotii lücvbcii i[t üoii fuiibcii loy fein. Quomodo?
per üergebung. Per quid coutingit? 'Hoc est corpus' jc. tin« tutus eris
contra oinnes fides, Pap|isticaii], Tin-[cicam, Tartaricam. Hano unicam fc^ftu
contra oniuc, quod füll auffbvingen K. pot|e.s dic|ere, q|uic(juid velis de
5 operib[us: per ea non fio from coram deo, sed td) Tjalt mid) QU baä ücftmnent.
Christus dixit: Ego scio te per opcra tua nou servari. Ego til)i institui
Testanientum, per quod salvaheris, qui dico tibi remissa pjuccata per corpus,
quod pro te jc.
Ista remissio p|eccatoruui non durat momentum, ut Soph[istae, sed
lu instituit hoc testa[mentum, ba'i: man§ tegl[ic^ fol üben. 3)a§ ^eubiftiiÄ (galtet,
ut sciatis, quomodo fvom feib. Si maues in illo articulo, contra te satan et
mundus quidem adversabuntur, Sed S[piritus s|anctus tecum erit, ut consistas
et sis iudex super omnes doct|rinas et homines. Et ista remissio peccatorum
eterna est. Cum amittitur, doc|uerunt 8op|histae quaereudani per opera. Sed
15 audisti, quod in hac vita non erit finis peccati, donee mit bei fcfiauffcl 3C.
1 fein über lo§ Stotli Werben ■/■ 2 aber corpus steht meum sp 'JjS tum bis fides
c in SBetcn Xa\x ba fie^ tliefien, tocrcn Wir flöget gettieft »ibet aßettc^ glaube sp 2 über tutus
steht seourus 4 nach tan sieht mundus s}) 8 nach quod steht tradidi sp Remissio
peccatorum perpetua r 9 über ut steht dixerunt sp 10 nach u6eTt steht donec veniat
in extremo die sp 11 articulo über illo 12 quidem über mundus 14 Sophistarum
dogma !C. r 15 über mit steht scpeliaris sp
N] pec[catorum. Unde est remis[sio peccatorum? Per corpus et sanguinem
Christi. Hoc si vere credideris, stabis contra Turcam, Cesarem et inferorum
portas, qui cum tibi proposuerint merita, tunc dices: <&age, h3a§ blt) tü^lt,
ic^ I)olbe mid^ an bi^c leckte hJortf) niel)n§ ^evrn, Cum ille mihi dedit
20 racionem iustificacionis, scilicet remis[sionem peccatorum in cor|pore et
sang[uine Christi. De hac remissione nihil noverunt Zophistae, ideo Clii'istus
dicit: 'In mei memoriam.' Saft tl^n ba§ lüol prcbtgen, ut maneatis influf.
iioc articulo fidei. Sin autem hunc habueris, insidiabitur tibi sathan et
mundus, sed ocontra Spiritus s[anctus tecura erit et te defendet.
25 Non autem putes remis[sionem peccatorum semel fieri. Jleljn e^ ift
elüige botgeffen. Nam quilibet homo, quaradiu vivit, sentit peccatum et
varias iniquitates. S)o ift bic te^nitfel^t noc^ nic^t gar botl, seraper sentis
hie iram, odinm, hie terroreni. Ita quoties sentis peccatum, tocies sentis
remis[sionem peccatorum. @§ ift ni(^t lüic et)n lüulfen, bev xibix liinvanfc^ct,
30 sed est perpetua reniis[sio et tanquara diuturnum celum, quod indics omni
hora adest super nos, credentibus scilicet huic verbo. 5(l§0 muffen töl)); jijt
17118 Credere remissionem peccatorum ouines iusticias proprias expellit m r 18J19 toljlt
his an unt ro 'Jjj36 91el)n bis vivit unt ro 26 Remissio perpetua et per tofam uitani ro r
28130 Ita bi/t perpetua nitt ro
208 ^tebigteit bc? Sa'^tcä 1531.
R| Ibi inficl[elitas, üevadjtcii @|otte§ lli|ort'3 et tievgifft cor mit 30111 unb \)(i^,
tua caro fticEt l)nn funben, est falt in dil|cclione ad deum unb geneigt ad
omnia mala. Sed semper adest peccatum, Sic semper remissio peccatorum,
non est ut umbra. Remissio piec[catorum est tüie ^Jieffe. Quaudo hodie
gehalten, cras repetitur. Est ergo aeterna remissio, est quasi coelum übet 5
un§ geBveitet. 6>3 !^eift ein gnabcn "^intel et remissio pecLcatorum. Si etiam
adsit peccatum, tarnen fol Ijtjm öerge'ben fein propter fidem, qua credit.
Xovit dominus, quod iudigeremus einer tcglic^en uBung unb gebec^tni§. Ego
sum Christianus: verum, coepisti, foI§ auc^ Itjcrben, quia nondum es perfectus.
Oportet omnino cap|ias hunc art[iculum. Ut non indig|eas re[missione 10
pecLcatorum, iioc non fiet hie. Christiana ecclesia ift ^eilig, sed incepit.
Christiana ecclesia fol fagcn : Ego sum in peccatis, peccatrix et tarnen Sancta,
quia credo, quod corpus et sang[uis pro me data et quod semper duret ista
remissio pjeccatorum, quia peccatum semper durat. ^n jenem lefieu foI bie
Miffa auff^oren et remis[sio pec|ca[torum. Sed hie oportet semper adsit is
remissio peccatorum, alioqui statim venit desperatio. Peccatum non inspice
nudum, sed ^eug \>xan remis[sionem. Si etiam peccatum adest, tarnen die:
ibi Missa, ibi sacramentum suum dominus instituit, ha fol i(^ loBen unb
banden unb junl^emen in cog|nitione Christi, ut intelligam, quid jc. Ego
1 über tietoiä^ten steht contemptus sjt 2 unb (falt) 3 nach Sed steht sicut sj)
4 über umbra steht quae praeterit sji 5 über gehalten steht coena vel testa[mentum sji
Remissio peccatorum perpetua r Sa§ Steftament G^rifti bo§ etuig ift, ita remissio pecLca-
torum est aeterua sj> r 7 nach credit steht Christum tradidisse corp[us suum sp 12 Ec-
clesia Sancta et peccatrix r 13 nach sang[uis steht Christi sp quod über semper
15 SJJiffa aufffjoren et über remis[sio 17 nach remis[siouem steht pec[catorum sp peccatum
über adest 19 nach quid steht beueficii ab eo acceperim sp rh
N] lengev i)t)e ha^ huxä) bife loortf) sacramenti unb me§ in 6t)rifto el)ngefengt. 20
Siftu e^n (lf)rift unb t)aft angefangen, feonbev btn muft noc^ el)n 6t)rift
toerben, scilicet in perfeccione fidei. Nam non est sanctus adhuc et perfectus
in hoc articulo fidei. Gloriantur quidem ecciesiam sanctam, quae tarnen est
peccatrix per se, sed per remis[sionem peccatorum est sancta et iudies from
fit, bo muffen bie facrament pi bienen, quia indies sumus peccatores, ideo 25
indies debemus nos exercere. Safe il)m bte feunbe uic^t Hofe ftef)en, feonbev
muft brau ^eitgen ooigeBiUng ber feunbe, si te momorderit, tunc scito haberi
remis[sionem peccatorum et die: S)o ift e^n 5[ltefe unb facrament, 'ba^ mt)r
bie feunbe öorgefiung fte^et. Hoc Iiabetis in exhortacione sacramenti.^ Nam
21 l^aft über angefangen 22 Indies ecclesia procedit ro r 24 unten am .Se/te«-
rande steht Credere remiss[ionem peccatorum omnes iusticias expellit ro R€mis[sio pecca-
torum per totam uitam non semel contingit ro 25 oben am Seitenrande steht Peccatä
non nude consideranda sed remissio peccatorum Ulis adiugenda ro 2öl2S facroment bis
die unt ro 29 (on) bie 29J209, 18 Nam bis siunpseris unt ru
') iMtJiers ' Vermalmung sum Sacramenf usw. Erh Aiisy. 23, 162 ff'. Vgl. oben S. 199.
9lt. 21 [6. 91ptill. 200
R) ctiam sori]>si in scrraoiic, qiiod uon inspiciatis Siic[ranientiiin iit onus, sed
eilt tvoft aufferl)alt et reiuissionem pec|ca[torum^, iit liic dicit. Noli aliter
vocare quam dominus. 6g fol fjeiffcit ein reeordatio, quod Cluistus remiserit
nobis pieccata per suuni corpus, certe non est gifft, fc^ab, sed troft, tarnen
5 jis est tale, qui peecatum uou liabent. Sed ubi p|occatuni est et lil)|enter
quis velit carere, is discat ista verba et d|icat, qiiod didicerit ex verbo
domini, quod sit gcbied)tni'j bct rcmisjsionis pec|catorinii uub h)ie cr Utl-o f)at
fvom 9emad)t uiib toie Unv joUcii bcv fuiibe (os loerbcn, felig iinb beut lob
unb 2cuffel cntlinuffcn.
10 2)ay ift bcv artictol, quem quotidie uroemus eonfra diab|olum et Papam.
Idee quisq[uc fol doniino OOll tjerljen []o(b iDevben et dil|igere et g ratias
a|g[ere, quod ag|noscat, quid sit Missa et djicere: ^ii^ 6in ein angctnngencv
6f)rift hJorben per hoc quod per tuum corpus k. Porro oro, ut milii lüeitev
I)cltf|ft, ut bcn angefiangcnen art[i£el fö[)iriftlic^ev lere ftercfev, et ea verba
15 lüil id) l)üreil: 'Hoc est corpus.' Si prius centies milies audivi, famen
plus audiam.
1 über onus steht ficfd^toctung nach sed steht alä sp 3j4 S§ Ms certe \mt
4 nach corpus steht pro nobis traditum s/> C'iljus Sacramenti 8alutaris r 5 liabent c in
sentiunt et contemuunt Christi testamentum sj> T über geb cc^tniä bcr sle/it testa[mentuni
Christi sj) pec^catorum über unb luic über er steht dominus Commemoratio domini sj> r
11 fol über domino iiach domino steht I C sjj 12 Missa (et non ag) 13 per (1.) bis
Porro durchslr sp dafür per fidem. quod credo, domine, quod tuum corpus pro me trad[idisti
et sang[uinem tuum fudisti in re[missionem pec[catorum meorum sp rh über quod per steht
(missani) per (X) 14 ftevtfet c in 6effet ftetder fofje sp
•) In der Vermahnung zum Sakrament des Leibes und Blutes unseres Herrn Erl.
Ausg. 23, 162 ff. (rf/l j. B. S. 165 %mten, 168 Z. 3 u. ö.).
N] iioc sacramentum non est terror vel venenum, sed est consolacio et medicina,
et cum surapseris, dices: Hoc sacramentum est mihi utile ad remis[sionem
j)eccatorum, piis, Impiis autem est venenum et raalum, Piis autera refri-
20 gerium, qui cum senciuut peccata et libeuter veliut liberari, ibi tuuc est
accedendum sacramentum et Missa, in quibus fit memoria Christi, iustifica-
cionis nostrae et remis[sioiiis peccatorum. SaS f)a6en hJl)r l)n nostris iusticiis
biß^et gefuc^t et negleximus haue ordinaciouem. Nos autem certi veri usus
gracias agemus deo pro hac coguicione Missae et oremus deum, ut nos
25 indies doceat, baä ftit)r h3cl)tter fumcn unb gcftcrcft Serben in hoc articulo
iustificacionis q. d. ^c^ f)a6 bran gelevnet unb angefangen, sed resistit mihi
consciencia mea et sathan, ideo indies et 100000 mal VC jlD ge^en, ita
indies accurret. Sed Papa tantum onus et horrorem in sacramento efficit.
17 Consolatur iios sacramentum ro r 23 certi (lioc) 27 Sacramentum scpins
sumendum ro r
Sut^cv§ mnU. XXXIV 14
210 !Prcbigtcu bc3 3al)te§ 1531.
Rl Siekr ficvr, fol cinev nidjt eiidiirocfcu fein liovm Sacirmuciit, cum sie
sit praedicatiim, cjiiod onus fuerit, gcb|Cn(fc, ha5 rein )i\\t n peccatis. Si
I jfov. 11, 27un>oil"bi9 enipfc^cft 1 Cor. 11. Ibi non quies erat. Oportet sis purus vel
tibi vita facta mors iinb ^uän gtjfft. Jfcf) fol ixin fein, et tarnen cor
non potcst hoc affirmarc et sentit peccatnra, et tamen Papa coegit uos. s
Si accessimus, si non, semper morti addicti, ba ift§ grehJÜcf) gelt^eft et nemo
intellesit. ^sä) foI ein Glii'ifteu fein et incipere, sed ut sie Ciiristianns sim,
non sicut btc bubm fielen, rauben, sed fol anl)c6en unb gleuben. Etsi non
sum adulter }c. non sum brumb sine peccato, quia adest caro et sang[uis,
et cor non fidit, nt deb;eret, non in char[itate fervens nee ad bona opera 3C. lo
Ideo venit, ba§ ii) ein angefangener 6t)rift bin, 3l6er toolt gern ftercEer
ioerben. Qui vero dicit: lam venio, ^ä) l)abt rein lauter gebeic^t et nihil
scio, ift bie grofte unfreunbliideit gclneft, quae in terris. Si quis atterbing
rein, quid indiget Cliristi gratia? reLmissione p|eccatorura? Sacra|mento?
£>a§ ift ein jtuifeltiger Seuffel, qui occulit pieccata tua et v|ult esse rein, et «
2 praedicatum bis peccatis tml Quomodo praedicarit pap[a de Sac[raraentü )• 3 über
cm))fe'öeft steht iffeft bnb tvindeft bit ba§ getidjt sp über Oportet steht Doctrina in papatu sj)
1 Cor 1 1 r 4 tibi c in surais tibi iudicium sp über vita steht i. e. Sacra[mentum
5 Papa (^at) nach coegit steht accedere ad SacraLmentutn s;; 6 nach accessimus steht
conscientia t'uit perterrefacta, quia sensit suam indignitatem sp semper bis addicti c in
redarguit nos cor iuobedientiae. Ita coeua quae instituta in consolationem et vitam attulit
moestitiam et mortem sji 7 nach et steh! mit bei t^ot sp 8 sicut bis rau&en c in vt
hypocritae, bie fid^ eufferti^ ftom ftellen et tamen in corde sine fide, sine agnitione Christi
sicut Pbariseus Lucae 18 sp nach unb steht in Christum sp 9 nach sang^uis steht
^engt t)n§ am ^al§ s^; 10 über fidit steht credit sp nach non (2.) steht est sp über
char[itate steht dilectione sp über opera steht toiHig sp 11 venit c in iftä fo toeit {omen sp
nach %'btx steht \ä) sp 12 nach venio stellt a sacrificulo sp 13 über gröfte steht
önbancE sp lö Sa§ c in 6in folt^er reiner ^eiling sp
N] Omnes fugerunt tanquam mortem, quia praeparacionibus incertis accesserunt
docentes nos prius debere esse puros corde, sed non potulmus. Ideo ita
trepidi accessimus tanquam ad mortem, Unb borfften nic^t barüon blet)ben.
Maxima erat affliccio: sive accessimus sive negleximus, §o Voaren lt)I)r t)m
ban. Sed hie est alius usus. Sed hoc testamentum non publicis pecca- 20
toribus porrigendum, sed incipientibus iustificacioui credere. Uli tamen
adhuc sunt peccatores, ben fte ^aben blut unb flet)fc^, ob fie glel)cf) bie
groben ßunbc nic^t t£)un, tarnen senciunt internas impietates, unb lotnpt al^o
3um falroment nnb brengt ben feunber ml:)t. Hie est bonus discipulus sacra-
menti. Qui auteni digne volunt accedere et prius mundi: ;3a blD bift el)n 2.',
fct)n gefel. SSJaä barffftn meiner Oergebung? Non indi[ges sacraraenti et
16 Preparacionum papisticarum onus ro r 19 haten über (ttiolten) 23 Vera sacra-
menti praeparacio ro r 25 unten am Seilenrande steht Sacranientum Christi est mediciiia
et sepius accedendum ro Sacramentum Papisticum est onus non pacat conscienciani ro
2G Vera preparacio ad sacramentum ro r
9lT. 21 [fi. 9rpri(]. 211
R] scptics est. Veiiio. Et si positive uicmailb irf^nbcil gctljtlll, taiucn priviitive
mangelt miv», cS toil nidjt Ijnn ba§ f)cvli, tit iibentcr velim, ideo venio non
clava K. Sed Christus dicit: ^Jtcilte yerba ft^eil ba, nou iiegabo ea, sed
fideliter l]nltcil, cum ergo nur quaeris, habebis, (juod rcquiris. Ibi non
5 quaeris bell vl)um et ef)V, (|uani tu liabes, sed l)eift (if)viftuiit gerljumbt et nie
gejd) enbt, (|uod sim peccator.
Hoc vohii praedicare de lioc, ut Sac[ra[meutum vere aguoscatis unb
euc^ tjnn bcn vedjteii faraurf; fcfjirfet, ut uon hab|eatis pro onere, sed econtra.
2)te rein tooEen fein ut Monachi, Et rouc^Iofen, frcrficn Iciitc, btc fol man
10 bo öon f(^rctfen, qui vel fjeilig vel liexfc^empt finb, Sed quibus crnft ift et
libjenter vellent eerti esse K. «luouiodo eerti de re[missioue p|eccatorum,
quando pjeccatum ßeginb ju Beljffen unb bev tob ju hjurgcn? 60 tum: Si
omnes diab|oli urgent meum pjeccatum , tameu est vetus testamentum. (ä§
l)eift tievge6[ung, verbum additum est: peccatum remissum et mortuum,
15 quia Christus suum corpus brum6 getien et sau|guiuem eff,udit. S)aö fei)
gnug ia bon.
1 nach est steht inaior [leccator quam für sp nach Veuio steht vt prorsus piirus s])
Positiue priuatiue r -J nach non steht coactus sp 3 Christus über dicit über 3)hinc
verba steht Hoc est corpus meum sj) nach sed steht lDiI§ sp 4 nur c in apud sp danarh
opem consiliuin sp 5 nach liabes steht sed vt tu peccator libereris a peccato et morte per
filium dei s/< rlt sed c in 2)o§ sp 7 Epilogus r S Euc^ über l)nn nach econtra
steht für ein troft tobfat für ein geraiä jcicfjen bev gtiaben ®otte§ in ß^rifto un§ etjeiBt qui pro
peccatis nostris mortuus sp rh 9 über rein looHcu steht hypocritae S2' 10 über fiJ^reiien
sieht SacraLmento sjj 12 tum c in ttoftc bid^ benn sj) ISjH über pjeccatum bis verbum
steht ]o ift§ boc^ nur ba^ ott tefto[mcnt 2)Joie§ mit feinem gefe^e ^äj ^olt mid§ meines |)®rtn
G^rifti Seftoiment ba§ bu^ nclt> unb ewig ift sji 13 G§ c in S)n§ sj) 15 nach etl'iudit
steht vt peccata sint remissa s}) 16 nach son steht ouff biä mot sp
N] Missae, et interim student de oblitis peccatis recensendis unb lauffeu 3iö
tucfe. ' Sl^ur trcg! ml)t foli^en. Pü autem sencieutes peccatum internum
Brengen fic unb flogen et quaeruut remissiouem peccatorum. £)o flehet got
20 ni(^t m^t bev !eule alba, sed propouit tibi proniissionem remis[sionis pecca-
torum tuorum et dat bonam conscienciam et dicit: hie promissum, de tibi.
Ego tibi iuvabo, tu celebra hoc unb la^ mi(^ a\it\)\\ frum fct|n, 06 blr gleljd^
fcoe^c Bift. Summa: Haec debet esse consolacio oranium piorum seuciencium
peccatum. Impiis autem, scilicet iusticiariis unb ben gro'öen öer^avrcnben
25 ^unbev debet esse terror. Conscienciis autem adflictis est consolacio, exer-
cicium et arma contra peccatum, sathanam jc. ut dicamus: ^a ic^ 6l)n ct)n
^unber, ^^ i)cA el)n nelü teftament, Ocrgeöung bev feunbe. S)lt) folt ftev6en
unb 3Um teuff[el JC. ^d) fage: 5iel)n, Ego habeo remis[sionem peccatorum in
Christo, ^unbc f)^n, feunbc t)cr, §0 I)albc trf) mi(^ an bi^ mc^ unb facvament.
17 Preparaciones Papistice molestissime ro r ISjli) Pii bis So untro 20 ftC^' ru
22J23 Ego bis 6ift unt ro 24 Diucrsus sacraiuenti t'ructus in piis et impiis ro r
14*
212 iptcbigtcn bc§ 3[al)tc§ 15151.
22, 6. ?lpnl 1531.
'ijJrcbtrjt am ®rüiibüimci'^'(afl, undimittngi'.
IJ) A ])raii(ii().
A prall dio. ITodie and[isti.s, )riie bcr l)crr G^riftu§ niiff bcn ()eiitigen
tag auff ben afcenb ^ot ctugcfclt ba§ t)eil|ig fac|ia[mcnt unb TOeffe et
indicavit iisum, qiiod sit rccordatio suae pasjsionis, quam pro uobis f'ecit,
ut iion bcvgeffcu hjuvbe ber fc(|big ^ol^e, notige unb einige t)ciiic§e artidLel, '■<
quia douiimis praevidit, quod ex isto s|acra[meuto ©atan tüUl'be ein tv'obel
mad^en pro quibusdam personis et pro privatis personis ut pf|affen, non
pro eis tantum mor|tuus, sed nobis etiam, Et nos finb ba^u gctaufft unb
bei'uffen. Cum ergo sit commune Sacra[meiitum Christianitatis unb t)bev=
man§ glauBen in Cliristianitate, Ideo I^anbeln fie aU bie betretet unb 3uba§, i»
quod aiiferuut Cliristianitati et sibi tantum veudicant et postea vendunt
nobis iit ipsoruiii Sacjra[mentum, uon commuuitatis. 6I]riftu§ ift nidjt
geftotbcn pro Caesare, sed qui se ted^ent ^nn ba§ tDOtt '6ud^', be§ ift an6)
1 loan. 13. r 2 6^riftu§ (^eut) Die coenae domini a piandio sp r 3 ^ot über
eingcje^t 4 über usum steht verum sp sit bis nobis unt über fecit steht peitiilit sp
Vsus Missae r 6 dominus über quia 6j8 hjurbe bis getaufft uni 7 pro (1.) bis per-
sonis (2.) c in pro quibusdam privatis personis sp nacli J)f|offen stellt ^)Xm$)t sp 8 nach
nior!tuus steht Cbristus sji nach sed steht pro sji Et nos fillb über baju 10 nach
glauben steht in bct flanken ß^riften^eit borouff gegrunbet ift, bog Wir burc^ ben tob ß^rifti
erlöfct finb öon funben bnb burd^ auffetfte^ung finb gerecht loorbcn v rh 11 nach Cln-istianitati
steht sacramentum sj) 12 über ut ipsorum steht at§ ir eigen s}) nach non steht ber ganzen
K^riftent)eit sp 13 nach geftorten steht für ben teifcr Sapft feine 9]lunc^e »nb ^jfnffen v
qui se c iti pro omnibus bie fid^ sp rcd^ent c in reiben sp über Wort steht pro vobis
Pro Tobis r
N] Vesperi.
Audivimus institucionem sacramenti et Missae et verum eius usum 15
indicavimus, bal e§ fol ct)n gebecf}tni^ fe^n fe^ne§ le^ben§, ha^ man§ nl^ue
n\i)t licrgcffe, sed exerceamus iiuiic articulum iustificacionis. @r Ijat Ittol
gcfet)en, bas man au§ bifem factament el)n ttobelmatdt machen ttiutbe unb
Itutbe e§ üon bet gemeine aBte^ffen. Non enim tantum pro sacerdotibus
mortuus est, sed pro omnibus. £)tum6 ift» et)n focrament bot bie gancjen 20
Stiften, ©ie ^anbeln aU bie bottetfjcv unb bo^ltjic^t, ut Judas, qui missam
sibi arrogant. Tu autem .scito: @§ ift unfet üUiX, 5iid)t alleljnc be» SSapftS,
fet)fet§, 9iel)C^stageiS, Sed oranes, (|ui senciunt peccatura, iilis convcnit Missa,
14 ro Vesperi ro r 19J20 Sacramentum lioc ad totani ecciesiam non ad sacer-
dütes tantum pertinet ro r 221313, 17 @§ bis ita unt ro
9h.22 [6. aprit]. 213
K] bic ^JJk'B uub bcv 2|cuftd bancfio l){)iic k'. fic iimbltoncii. Sieiu Ija[),ti8imis
non soluni tft bcr ))fieftcv et Kuaugelium, vita acterna, sie est facivamcut
unb '■JJJeffc non taiituni bcv pfoffc"/ ^t'^' (il)Vti"tent)eit. Et fo 66flicf) fic
t)anbcltcil, si pro se tantinii bapitismuin accip|erent, fo fc^cilblic^ t)aiibclil ftc,
s quando Missam 3C. aber ift groffev, quam i|Uod uUa lingua possit eloqui et
cog|itare corda, sed oportet extrenius dies jc. 5lod^ ^cute§ bes togs bic
boftüic^tcv nohint credere, sed pertinaoiter defeudiint k.
Hacteniis de Missa. lam sequitiir, lt)Q§ ba-i gefpfccf) jel) getocft Christi
et discipulorimi ot «piid |)liis iVoeriiit iiBer ba§ f)Cu6tfturf bL'V ^JJJcjfc hai flcttl
'" f)CUfflin Christi, discipiili et ipse. Iiiitium Cap. 13. usquo: X^^ä ift gnug.'lut'.äaias'
Hacteniis. Sieiit hodie audistis, (jiiod ber liietJe t)err fein 2efta[mcnt fo
befielt, ineil er fol öon tjimten fc^eiben unb bie toelt lierlaffen, qiiod non sit
l)ie fid)t6arltcf;, f)at er bie fovge geiiabt, man morf;t fein bcrgeffen unb ber
art|ifel: i^sä) glcube nn 0\llciuiTt Öfjriftum üerleffc^cn, qnia praevidit, (piud ts.
i^ Missa iDurbe gemadjt inerbcn ba§ »oibbcvfpiicL
1 JC. c in bo§ S/1 nach fic sfelil biejc luort sp 2 iion bis aetenia c in et Euange-
lium, vita aeferna, baptismus non solum ift ber prieftci; sp Baptismus r 3 nach sed
steht bct ganzen sji 4 si pro se c in fo fic fut fie sp 5 nach Missam sieht pro se
tantum lapiunt sp abtx c in Set gretoel sp 6 nach dies steht bie fd^vcdlic^c funbc ftraffc
mit i) fcucr sp 7 nolunt his je. rh danach rapinam illam suam sji S Hactenus de
Missa über lam sequitur lOjll Initium bis Hactenus durchstr sp darüber Cap. 13. lolian.
legit sp lolian. 13. sp r 14 über quod e.\ steht bo§ au§ sp 15 Incrbeit über baä nach
Wibbetfp iel steht bn§ fic imiffcn fterdfcn wib teftctigcn bcg S9apft§ mcffc sp
N] e» geiiort ben gaiiCjen dtjviftcn, sicut EuaDgelion et vita cterua non tantiiin
est sacerdotum, sed omniuin hominuni, ita eciam sacrameutum. ?I(§o fc^enbt=
lic^e boßeh)ic^ter f^nbt fie, quod sibi missas vindicaut et illas vendunt. Sed
iila abominacio maior est omni pena et diiferetur ad e.xtremura dieiu.
20 folget nt)ue, \vah fic öov eijn gcflJrcc^ gel)at f)a'6en post et inter sacra-
mentum. 'Soor bent feft ber oftern bo §iefu§.' Locio pedum. 'V 0830^.13,1-31
muudi estis, sed non omnes.' 'Vos nie appellatis dominum et
magistruni', 'ita et vos faciatis\ 'Exeraplura do.' 'Non est servus
super dominum.' 'Qui comedit panem meum.' 'Uuus vestrum
35 mc tradet.' Longam seriem textus legit de sermone post cenam. 5Jf)Ue
folgen bic langen (fuangelia inter Pasca et Penthecostes. Sßie l}r gebort
^at, quomodo Christus suum testamentum fecerit moriens, non ampiius in
hoc mundo victurus, ^0 l^at er forgc gcl}at, ne ille articuhis iiistificacionis
periret. Nam vidit, quod ille articulus perituriis esset et Missa depravanda.
18 unten am Seitenrande steht Missa et sucrauieulum ad tutam ecclesiam pertinet
28 Et sacrameutum et lucionem pedum deprauaruut Papistae ro r
214 *;!vcbiatcii be-i 3nt)tc-3 1531.
11] W\o t)nt cv niid) mit beut öivoficit treffiltcfjcu (fxtmpcl 311 Ic^ Iiinbcf
fid) laljeii lüoUcu, luic fic Icbeu foUeu liic in terris. rrimum_est, cniomodo fut
(M|ott foUen beft^cn? 2)a§ ift supremus art|iciilus, ut nou tantum scianuis,
(juomodo erga muncliim et proxinuim, sed etiam qiiando haec^vita auffl)Ol"t
ei'ga prosLimuiu, ut acquirere possinuis icdemptiouera a uiorte, peccatis. ^
2)a§ ^ot er l)nn bem ^cuBtart[ifel naä) \iä) gelafjen: Ego tradidi pro vobis.
Ta bct) bleibt k.
5hl fittb multi loci de bouis operib|us. Nos et alii SBa^jft öfel' tjaben
bte locos ^nn ein anber brauet^ et sie ijnn ein anbet gemengt, quod vol|uerunt
doct|riuam fidoi anflcfdjen. Ideo unterjc()|icblicf) loqui discite de fad^en. @rft= "*
lid), ba» (it)riftu5 l)ie gctoalttg fcf)(euft: Redemptio a peccato et morte fol
gcfci)cl)cn per mortem et passiouem suam. Sa§ ift fein letzter lüillc. S)a§
ift, tüte ein 5)lenf(^ für @ott fvom fol fein cum deo.
Übet bie lere de corpore et sang[ukie pro nobis datis oportet nos
externe servire homiuibus. Huius rei non obliviscitur nnb fe^t i)ic auc^ '^
suam ultimam voluutatem, ubi accipimus Sacra[mentum corporis et sang|uinis
Christi 3U eint tDar3|ei(^en, quod debeamus esse Sancti, ^ebt er an unb tüil
'"^"'(lä',^ jf,'- ^^nen aucf) bie fuffe Inaffc^en. Supra quando dicit: 'Accipite' jc. 'Hoc
2 hJic über fie über joHen steht »ntctnonbct sjj 3 Kxeraplum Christi »■ 4 nach
proximum steht geftnnet {eien «;> nach oufft)ott sieht mit ©ott brau finb sp 5 über
acquirere steht coiisequi sp 6 über tx steht Christus sp naih voljis steht ineum corpus,
sang[uinem sp 7 nach Heibt steht io fcft iBolt ir onbcvS fetig toerben sp 9 et sie c in
Bnb barum6 fo sp 10 Ideo bis fa(^cn <■ in Ideo discite Bon beit (ac^en »ntcrii^]icbttc§ loqui sp
lOjlS (ärftlid^ bis ift unt 11 1. r 13 cum deo durchstr sp 14 2. »• 15 über
externe steht in hac vita sp über unb steht dominus sp
') SPaljft efe( v(jl. Umre Äusc/. Bd. 11, 486 zu S. 359. '') Qnn ein nnbet Bvauct
ryl. in cinonber bacfen Umre Ausg. Bd. 17^, 327, 26.
N] Ita eciam ml)t bifem groffen trefflichen ejentpel vitam Christiauam indicavit.
Nam hi duo articuli iuter Christiauos sunt. Primus et maximus est credere 20
in Christum, \vk er ntuge beftc()en Dor got, quomodo habeant vitam eternam,
liberacionem a morte, peccato, sathaua. Hoc habemus in niorte Christi, bo
hct) bleiben tn^r unb üorgeffen ti)t)r§ ni(^t. Sed olim doctriuam fidei et
operum indiscriminatim praedicarunt. Idem est Ulis utraque doctrina. Sed
vos discernere discatis inter haec duo. @^rftli(^ conchidit potentissime: lusticia 25
nostra contigit nobis per Hiesum Christum, corpus et sang|uiuem. S)a§
^e^ft bie neto gcburt, bo fielet bai eufferlic^e leben nic^t.
Ultra hanc doctriuam habemus eciam externara conversacionem cum
hominibus hie depictam. Xam cum sacramentum receperunt et iam sancti
sunt unb ^aben bcn t)el)l|igen lei(^nam jum jceljc^en entpfangen, Nunc incipit 30
illos lavare. £)q§ gebort ^n§ leben. @r gibt§ jum ercmpel. In priori articulo
31 8t6tä (im)
-JIr. L'-J [0. ^Jlptil]. 215
R] fiicitt;', iSon hoc jum (^jeiiipcl öcjelit, (Vf ücl)Clt ba-5 fciii leib uiib b,Uit nllciii
fut IC. Si etiaiu martvr tradit corpus suiiin, non acquirit remissionem
p[eccatoriim, non est exempliun pro meis et alioriiin peceatis, q|iiein-
admodum docneruiit pap|istae, sieiit consol|ati sunt f'ure.s: 9{itn6 beit fcf)mc=
■•• liefen tob an für bcinc fimbc. Hoc loquitur Satao. üa-5 l)eift: o^) ^^^^
mein leib iinb bint pro meis peceatis geben. S)a§ ift bcm leib nnb blnt
(£t)rifti ju na^e. 2)a§ toil ev ntc^t ju einem epmpel [)abcn. Sed hoc
exemplum dicit: '81 ego' (|. d. Sa§ ift loav, Ego vobis servio luib bucfe ^iorj. is, h
mid^ ju euern fuffen, sum Magister et vos servi et servio vobis. 'Si
10 vobis' K. ba-j trifft bas leben intor vo? in ten-is, non bcu ftiinb nnb f)of};en
art|ifel gegen öott. Ibi gib ic^ nicf)t meinen leib nnb blnt, bao bn bcin leib
nnb blut pro uostris peceatis, Sed sie Christus dicit: %ü £)aft funbe, id^ ni(^t,
sed tu non debes dare tuuni c|orpus et sang[uiuem pro peceatis, sed ego.
Ideo non oblivisceudus art]iouhis, de quo dixi liodie. Videtis, quam
15 errarint isti, qui uns fo luel)t gebracht l)aben, quod non sohim nieura corpus
1 Non hoc c in i)at er jtiil Acftonunt nic^t sji Noii (dicit) nach he^tlt stellt fut
\iä) sp nach baä steht er sp > nach fut steht onfet funbe gefien »nb »er9[offen ^aB sp
nach suum sieht iu mortem sp 4 sicut c in sie enim sp über fures aleht homicidas sp
Cüiisolatio süutium r 5 nach loquitur steht ex ipsis ep 7 nach na^c steht ia jui
groffcn fc^mac^ gerebt */< 6' nach egu steht laui pedes vestros sp 0 Si c in So sjj danach
jolt it aud) EU(§ «ntciuanbct bie fuffc loafjc^en. Gin Be^ fpiel jc. sp 11 giB über ii) nach
Blut steht für ewer funb sp nach bu steht oud^ sp 12 pro bis peceatis c in bafur joft
gcBen sp t'liristus dicit über Boft IS über sed (1.) steht Ego sp nach debes steht iie<£[ue
potes «/) nach peceatis steht alionim sp 14 dixi über quo 15 über isti steht Papistae sp
BaBcn über geBrac^t
N|non dicit: 'ExempUun do vobis.' 2)a§ ift aüel)ne 6f)rifti. Esto, quod occi-
derer et coinburerer, tarnen non propter hoc iustificor, ha^ ift alle^nc 6()vifti.
Valeant Papistae, qui passionibus et morti iustificacionenj tribuerunt. S^aä
ift bifcm facrament jlo na^e. 35q§ tüt)I (Stjriftnö nic^t jum cjempE ^aben.
20 Xani iustificacio solius Christi est. Sed iu sccundo dat nobis exemphim:
sicut ille ut servus humiliat, ita nos facianius, ba§ trifft n£)ue ba-J leben an
erga proximum et non articulum fidei erga deum. 51tc^t bh), be^n leben obber
tobt üor bel)ne ^unbe. %ai trl)l ic^ aUet)nc tl)un, tu es peccator, ego
redemptor, nnb be§ articfelü Oorgeffet ^r nic^t.
25 Vide, quomodo seduxerunt nos, qui dixerunt, tjui non sohim suam
vitam pro se, sed eciam pro aliis demus, ut Monachus dedit suam vitam
_ ^
IG dicit (Hoc t'acite in) über 3)o§ steht prins ro 18 Papiste omnia doceudo con-
fandunt ro »• 21 unten am Seitenrande steht Cliristi corpus et saiig[uis pro nobis tra[ditus
donum dei est et requirit fidem liominis, ut iu inemo[riam illius faciamus. Christus lauans
pedes Exemplum est nobis propositum uitae nostrae et charitatis. IIcc duo bene discernenda ro
Diligenter discerneuda doctrina fidei et operum ro 26 Monachi suam uilam pro aliis
dederunt et Christum pedib^us conculcant ro r
216 ^Jvcbigteu bca 3al)tcd 16;!1.
im CdCiutbio tradi[di pro peccatis nieis, scti aliorum ctiam. jT-qS ift boä
fdjenblidjft bing, ut edici nou queat, iit persuadeat mihi pediculosus monachus,
quod suum nieritum corporis milii serviat. Da mihi 1 f(^effel fotnS, tum
serviara tibi meis meritis et qjiiicquid bononim operum feoi, tibi partieipabo.
Sic ii)si hai Sac|rQ[ment unb liiebc 'DJlefje obsouraruut et in eins locum 5
dederunt nobis suum ftirtcfet meritum. Et hodie q|uanq[uam norunt, ba§
itnrccfjt ift, tamen ntutttitl|Itglt(^ et Iiojtil^ contra uos se opponunt. Orabimus
deum. Si dedit uobis veritateni, ßv Inerbe nud} nacf) bvurfen ' ut cum ludeis.
Econtra Sicut inverterunt eum articulum, qnod suum corpus et sang[uinem
posuerunt jtro peccatis, uon Christi, Sic cum isto exemplo Christi. Cum eo 10
ftucfe redemit uos a p[eccatis Cinistus, cum altero Icfft er un§ ein ejetnt)el,
h)ie lutv ^ie in terris inter nos debemus vivere, ut non solum tievftc^ert,
quando aniraa exit et vita desiit, sed tüte in hac vita. Ulic tradidit corpus
et sangLuiuem junt toavjjeic^en, ne oblivis[camur istius beueficii. Hie etiam
Io(Jet omnium oculos, ut inspiciamus et alter alteri serviat. Et hoc ^abenS is
1 über coenobio sirlit tloftcr sj' nach tradi[di steht ba^in Ijobe geben sp rh 2 ut (I.)
bis queat c in ba§ ntc|t gnugfom ton gcjogt Werben sp über ut (2.) bis monachus steht ba§
midö ein taufic^ter 3JJonc^ bei fietcben folt sp 3 suum meritum corporis c in sui corporis
meritum »;i)r Da sieht Sic dixerunt sj) 4 nach operam steht fit in mouasterio eorum
eris particeps -yi feci tilii partieipabo durchstr sp unter partieipabo steht communicalio
ö nacli ipsi steht Mafien sp eins über in " nos über contra nacli Orabimus sieht arden-
tib[us votis deum vt pergat confundere nialedictum Papatum Et bona spes est hjeil et sp
8 deum. Si durchstr sp au(ä§ über nac^ ut cum ludeis c in ttiie mit ben Sfuben sp
9 über inverterunt steht monachi sp über suum steht (Christus) 10 nach Christi (2.)
steht finbS aui^ brnSganBen sp unter eo stellt I. sp 10112 Cum bis inter unt 11 nach
ftudc steht quod trad[idit corpus suum pro peccatis sp ein über un§ 12 debemus über
vivere über »erfiii^ctt steht per Tesfamentum ipsius sp 13 über »nie steht Wir sp nach
vita steht bnä gegen anbev galten foUen sp 15 nach inspiciamus steht exemplum ipsius sp
nach servit steht sicut dicit Exemplum dedi, vt quemad[modum ego feci et vos sj) nach
Et steht exemplum sp tjabenl über 217, 1 etiam
') nac^brurfen = nachhaltiy wirken, helfen DWtb. 7, 41.
N] in raonasterio pro aliis dedit. %o fpVCC^cn fic: Da elemosinam et eris parti-
ceps omnium nostrorum operum. 3i>t)lic bletjBt ()te Gl]riftu>ä? Hi fuhnine
essent prosternendi, qui suum fedum corpus Christi corpori praeferunt. 2t6et
90t, h)T)eve biefem untuft. Econtra gleljc^ luie fic ben '^en})tavttcEeI f)t)nuntci;
gefccjt, ita in hoc exemplo vitae plane nihil sunt, nulluni exemplum praestaut
et in utroque errant.
Primo articulo nos confirmat in fide, 2°, tüte Vo^x \)\t nff erben gegen
eljnanber foUen leben. SiMe tonbe crs beffer madjen? ©ort gibt er \\6) bor
un§, ^ie fteUet er fic^ un§ jum ejenipcl. Econtra adversarii siiblevant sacra-
le über elemosinam steht gib einen fdieffel torn§ ro 22124 I^rimo bis ejcmpet unt ro
Vsus sacramenti et locionis pedum ro r
mx.22 [ii.'HpM\. 217
K] etiain mciftcvlicf} umtfcrt. Sicut illic ahi'og,;iruiit siiiTaniciitimi et sua
Corpora, nierita jc. loco Cliristi, Sic hoc: ®ner bicitct lüiljt bellt ailbctn umO
ein ^ellei", ipsi cumint iu coenobia et sinunt sibi alios servire. Et haec
fucitint, ut sua corpora, sai)g[uineiu et merita venderent. Ita facti nieri
5 tyranni. Nain quid est regiuieu papae? tyrannis: subegit Keges, pr|incipes.
Ideo novit Christus dominus ante suuin enbe, (|Uod Ciiristianitas tales
habjitura, qui ob]|iviscerentur non sohiin Corporis, sed ex cliaritatc et
Servitute facientes tyraniiideiii, (jua subiicereut sibi tantaiii potestatera, ut
illis servirent. Sic haö ciiferlid; d}riftüd) leficn fo gvelnltd) unter gangen.
10 Ideo praescieus dedit hoc Exemplum ipse. Non sivit Petruni lavare, pueruni,
non homincm, sed ipse met faeit ista omniu servilia opera et dat illis, (|ui
sunt gcvingei" quam ipse.
Et hoc ift Exemplum geueralje. Nou ift untbi fuffe Iroffc^en jlD t^un,
ut cxponit: Ego Magister, folt billid) onmes Epjiscopos fuf bie fopff ftoffen.^
Ift Sic debetis facere, do vobis Exemplnni, bem folget, ^a, dicuiit, ba§ lt)oI|Ien
Ictr laffen. Um sequemur, iibi ücrBotten, ut in superiori parte, Et cogi-
tabimus, ut nostra opera, corpora demus pro nostris et alionim peccatis.
J sacramentum c in Saeramenti veiiim intellectum et vsum sp rk 'J nach corpora
steht obtruderunt s^< 2/4 Sic bis saiig[uiiiem tint 3 über coeiiobia nieht moiiasteria sj>
alios über servire 4 nach et steht tarnen iactant aj) nach merita steht ea s/i 5 nach
jiriincipes steht et totam Eccle[siam sj) Papatu.s sj) r 6 Christus dominus über novit
ante c in bot s}' ^ nach hah|itura steht lupos sp ex über (e.xter:) 8 facientes c in
facturus SJ) tantam potestatem c in tantum populuni dei sp 9 nach Sic steht ift sp
10 nach praesciens steht Cliristus sj/ 11 über dat steht cxhiliet 13 ift (1.) über hoc
Exemplum general|^e c in ein gcncval Srcmpel sp Exemplum generale sp r 14 nach
exponit steht Vos vocatis nie mag[istrum et do[minum Sj) rh 16 über Ibi bis parte steht
Slo motten rcir folgen ba cv ein »erBot brouff gefteUt de coena et testamento Christi sp IT nach
opera steht excogitata seruemus et nostra sp über demus steht tradamus sp
') für bie {opff ftoffen rf/l Wander 2, 1525 Nr. ßO'J ©inen für beii flopf ftoffcn.
N] mentum et fidem. Hie sunt superbissimi, uemiui serviunt, sed segregant
se a populo, tjoltcn \\^ allel)ne unb !cren§ ftratf§ umb et vendunt nobis
20 merita Christi. Quid est papa, Thyraouis Imperatoris et omnium regum
acerrimus? 'ba^ Ijat 6^rtftu§ ttol gefefjen, quod fidem et externam vitam
depravaturi essent, "Die bcn euffetlii^cn btn[t Ijn tl)t)vnnnel) folt brauchen
Omnibus imperantes. Contra iianc thirannidem proponit hie Christus suum
exemplum. Ipse, ipse Chri.stus lavat pedes, non Petrus aut puer aliquis.
25 6r geuft felbcr ct)n, er fc^urcjt ftc^ fclbcr, er tnufc^t f eiber, omuia opera
servilia fiicit. Facessant Episcopi superbissimi. 5Jet)n, 6^t)riftu§ ^at§ nic^t
aUel^ne öom f u^tuofc^en , sed omni Servitute proximi, sicut ipse e.xponit.
21 Papistae nihil Cliaritatis praestant ro r 24 aliijuis über puer 25 Christus
ipse lauat ro r
218 *4-U-cbigtcii bes 3at)ic.3 1531.
KJ Econtra iibi folgen fül|lcn et dicit: cS fol ein (^pilipcl fein, multis vcrbis,
ha tüoEenö nic^t hxan, sed iuvertuut. Sicut illic vis regnare tuo corpore et
sang[uine, ubi deb[eres exeniplum dare, 8ic hie volunius doniinari, ubi
deb[erennis servire i. e. ^ä) foU mein ued^fteu mciifc^cn unter tt)an fein et
'vfym bienen. Ex universali ad particulare. ßv toil l)ie mit untcrfcf)eiben s
suum regjnum a imindi regno. In mundo fol§ fo Jll g^Clt, ut dorainentur,
<B;otti).2o,26fF. benetici. Expouit se clare: 5[)letn eufcrlic^ iDcfen unb retc^ inter vos fol
gebicnct Ijciffcn. Ego in medio sto vestruni et siiio vos sedere, et vos
merito mihi pedes d|eberetis lavare unb afigurteu. Ta§ I^eift ein ß'^riftli(^
hjcfen. Sed bic hielt mu§ ein regnum Valien über 6ofe Buben, ut si nebulo lo
et für K. bae man \fym ben {jal§ ab()aue. Sie ß^fjriften follcn untert^cnige
spijii. 2, 3 brubcr unternanber fein et alterum Piiil. 2. 2)tVj tft ml)cr, ben hau einer bem
onbern gut§ f^ut. @)ut§ tl^un unb üben ift nid^t gnug. Sed :^te l^ctft§
untertl^an fein, ftrQÖ§ umblert. Ipsi benefici, vos non. Christianus fol
1 über dicit steht Christus sp Exemplum sj> r 'Jj-i illic bis dare c in Sacramenti
iustitutione exhibet corpus et sang[uiuem vt memores simus quod nos a peccato liberauit,
Papistae prorsus illud obscurarunt et pro illo articulo obtruderunt nobis sua raerita sp 3 nach
hie steht cum exemplum dat quod imitari debent motten fie ein dominium brauä Bnb taifcn
jnen ottc SBclt bienen sj) 4l5 3c§ ^'^ particulare unt 6 nach ut steht principes gentium sj)
nach dominentur steht et s/* Reg[num Christi sp r 7 nach benefici steht vocantur.
§le fol contrarium gcfd^c^en Matth 20 sp Matth. 20 r 9 über oBgurtcn steht ben @d§ut^ sp
9llO über ß^rifttic^ Wefcn steht in regno spirituali sp 11 nach je. steht tnorben, fielen !C. sp
nach ofi^ttue steht ben onbern an golgen ^enge sp Prhicipes gentium dominantur eis sp r
12 nach fein stefit Sinei ben onbern ijof\n oc^ten burc^ bcmut bcnn fid^ fct6§ sp über alterum
steht alter </< Philip. 2. sy) r 14 Regnum ! „, . . sp r
N] Adversarii autem extinguut fidein et sua praeferuut. S)a§ !eren fie umb. is
Ita hie bo fie follcn folgen ml)t bifem ejempel, %o tnoEen fie {)irfc^eu unb
ubertjanbt l)aben unb nic^t binen. Ita locio pedum ex particulari ad uni- •
versale intelligendum , scilicet ut serviamus, bo» \r}\)x unferm neliiften foCen
untert^enig feljn. Sed hie est discrimeu inter regnum mundi et Chri.sti. lu
regno mundi Rex et princeps praeferendus est aliis. 5lber met)n re^c^ fol w
gebinet Ijeljffen, sicut in me Cliristo videtis, cui ministrari deberetis, sed
volo vobis miuistrare. S)a§ regtment ge^et nii^t t)n§ toeltlic^ regiment, bn§
gebort jto fc^elden, bie felben ju juc^tigen, bo mu§ l)itfc^offt feljn, sed in
Ciiristi regno nulhis se alteri praeferat, sed illi serviat. SaS ift nt)Ue etloaS
mel)er ben gut§ t^un bem netjiftcn aut diligere. Xam magistratus officium 25
17J18 Ita bis serviamus unt ro unten am Seitenrande stellt Locio pedum omnia Chari-
tatis opera significa(n)t nemoque minus ea seruat ac Bapiste superbis^simi ro 19 Discrimen
regni mundi et Christi ro r 20J21 Sl6cr bis ^e^ffen unt ro 21 Christo Hier me cui
über (qui mihi) 22 über Sa§ steht scilicet Christi ro 24 Regnum Christi in seniitute
erga proximum cougistit ro r
9ir. 22 [ü. 3lpri(|. 219
K) biciicit et ox corde et sie, iit (l|icat ad te: l^d) fol biv bicilCii lliib bicf) l)öl)ci;
l)alten quain me et econtra Ui ine, et hoc ex corde. Sic iniui.steriuin est:
(Sin pfiUTcv mu» fommcii ad te in peste k. 'Saä tf)ut ein tüeltlid^er i)ixt
nic^t, sed viilt, ut ipsi servias. Sie milö bcu fjolä brau lüogcn in peste.
5 ©0 gnr ift baä (;^f)riftlid) iucfen gcic^t Ijnn ein bicnft, ut omnia officia
excellentis|sima sint mera servitiis, ut P|au[lus vocat 2. Cor. 4. Nohimusa Jior. 4,5
domiuari, sed servire k. S)a§ f)a6en§ um6 gctert. Et iioc vidit Christus
dominus, cpiod Unirbcn fidj umti fcvcu et rpxjd venturi psLeudo Christian!,
qui ba§ facvunncnt öcrfcrten itnb ben @uferlid}cn tnanbel k. Die mihi, (juid
10 de istis 2 est in Papatu? Ex Sacra[mento Pap|istae t'ecernnt opus et
vendidernnt et mnc^enC' eum eo, sieut vohnit, et dieunt se Christianani
ec|clesiam, et quicquid dicuut, muö man (jalten. Et ultra hoc occidunt
horaines. S)a§ erftc l)eu'6tftutfe docet, ut nou oblivis|camur huius corporis
et sanguinis et 5Hcmanbt ba {)in laffe fomcn, meo corpore, sangiuine,
IS operib[us, vita et quicquid S[piritus s[anctus efficit in nobis per dona, quod
serviat ad reniissionera pecLcatorum, sed las allein bleiben bei) feinem lieben
3;eftQ[ment, leib unb blut.
1 Principes gentium dü[minaiitur sp r 3 über pfattct sieht ßoplon sp 4 nach
ut steht tu sp über bctt steht pastor s/< 7 nach servire stellt propter lesuin sp Ijafieilä
c in Sofien bie *lJa|)ilten sp 2 Cor 4 r 6' quod c in ba§ fie a(le§ sp ficf) durclistr sp
ps[eu(lo C'liristiaiii <• in faljdje ßl)riften sp y über focr|oment steht B ^ G^riftt legten loiHen sp
aber Gu(cttid^en toanbet steht exemplum dedi vobis sp 10 Sacra[mento über Pap|istae
11 nach vendiderunt steht laicis sp 12 l, sp r 13 nach liomiues steht qui in eorura
abomiuationes noluiit couseutire S2t 14 nach et (2.) steht laciamus in commemo[rationera
Christi sp ba^in taffe c in (a|fe ba^in sp nach tomcn steht nu forbet sp 14115 meo
61s operib[us c in quod vUius Sancti corpus, saiiguis, opera sp 15 nach quicquid sieht
donorura sp per doua quod durchstr sp 16 nach to§ steht c§ sp Ijel) über 'bltibtn
über (einem steht g^tifti sp
N] est bonuiu opus, sed se alio siibiicere et Uli servire malus opus est, scilicet
ut dicat: 2)tt) folft midj nljbriger l)alten ben btc^. Ita omnia officia ecclesiae
so sunt servitus. Parriochus est tibi promptus iu sacrameutis, iu praedicacione,
in vita et morte, bo mu§ er !ummen. 3lIfeo ift haö driftlic^ regiment ^n
eignen binft gefecjt, ut omnia officia nihil sint ben e^n lautier binft, ita
Paulus dicit 1. Cho. 4. 'Sic nos estimet homo ut ministros dei'. Hoc vidit iRor. 4,1
Christus futuros pseudochristianos, qui et sacramentum et fidem et exteruam
25 vitam depravaturi essent. Hoc vidimus sub Papatu, qui utrumque omnino
neglexerunt, nihil de illis noverunt. 6ic lOoEen adluic allel)n fieru llbtx
6^riftum unb menfc^cu fel^n.
21123 Stlfeo i»« ut ant ru
220 lU-i'bialcii bc-j 3q1)VC^ 1531.
RJ Pof-tua di.sce, quae vita Cliristiaua coiaiii liominibiis, iieinpe ein uutcr=
tl)einigei bicuft uuius Christiani erga aliiini, tum es perfecte instructus et
liabes perfeetam iutelligentiam öom abcnb[inQl (i^rifti, ha^ 9|loffe Sefi^lüe^e,
bag fte fotlcn untcveinanbcv lic6cn, qui maior jc. Et alle loort fc^iden fie,
ut sit servitiis, ut Cliri.sti Testa[ineiitiim sit üollciölid), quod consistat in >
his duobus fadjcn, et tarnen nou i]at gc^olffcii iinb ift fein flii'ofjer ernft unb
le^fter toiUe, et tarnen nihil effeeit. Tum videbunt, inquit, quod vos discipuli
mei, quia nemo maior me. Et tarnen f)nt fein Ic|ftcr toiÜC unb Seftament
unb ejrcmpii nid)t gcljolffeu. 3Bcn5 6ct) ben nidjt ift blieben, nos quoque
U)irb man beinc^ten, Sicut et Petrum et Paul um. w
lam veniuut in nomine omninm diab|olorum et lavaut pedes suorum,
unb fol ein foftI[id) G'jcmpel Gtjrifti, ift ein lauter narrenaffenfpiel.^ Ubi
mauent Christiani, quibus lavant pedes? fie fpotten (S^tifti. Si Episcopus
1 nach quae steht sit sp vita Christiana c in ein ß^riftli^ tefien sji 2. sp r
•2 fiiin es c in mentt bli ba§ 6ift fo Biftu s/i 4,'t ba§ his sorvitus dnrchsir sp dafür Sftem
bie lange rcbe Bnb 6ie( Wort ^ie Bnb in ben fotgenben ßa|)[iteln ba§ fie fic^ fotten »nternanber
ticben 3tem loetäicr rtit groä fein unter cuc§, bcr jol etrer biencr jein, \ii\ii fic^ allcä ba^in,
quod sit seniitus inter ipsos, non vt alius sit alio maior, Dona sunt inaequ.alia, alius liabet
niaiora alius minora, Sed cui niultum est datuni, ab eo multum requiretur k. sp rh 3 über
gefd^loe^c steht gcfd^enctc sp üjß Bolleiblid^ bis ^ot c in »ottomlic^, ba§ e§ ftel^e in ben 3ttiecn
ftuäen in dono et exemplo Christi 3tber e§ t)at nic^t sp G über g]roffer steht ^oc^fter
7 nach eft'ecit stellt (Eadeni niox repetuntur) sp nach inquit stellt cum seruaueritis haec
duo, raeum Testaraeutum et exemplura sji 8 me über maior 9 nic^t (1.) sp über ge^otffen
nach ben steht Slpoftetn sj> nach !6lielien steht (qui t'uerunt pust tempus Apostoloruni) sj) rh
11 über lara steht hodie sp nach veniuut steht Episcopi abbates sp nach suorum steht
Canonicorum, mouachorum s]> Lotio paplistarum r 12 nach E^rifti steht fein 6§ s/>
narrenaffcnftJiet c in narren unb affenfpiel •«/> 13 nach pedes steht 3a illos persequuntur s/t
nac/i fpotten "lehi nur -y, ISjiil, 3 Episcopus bis meint unt
') narrenaffenfpiel vgl. Unsrv Ausg. Bd. 10-, 514 zu S. 280, 5.
N] Ergo discatis hie primo fidem et sacramenti usum, quod est fulmeu
contra oranes iusticias proprias: fuc^§ attel)n bei) bet liben 5]Ie^. Deinde is
disce vitam Chiistianam erga proximum esse ßljnen untertl)enigen binft e^nc§
Gljriften gegen beni anbevn. Haeu est summa cenae domiui. Nam bui"C§
unb buvdj ift baö ganc,] gefdjloecj Ineft Hon glauben unb libe, uff bai folc^
teftament bienet bie ij ftud juer^alten. 3lber ch l)at gleljd) looU nic^t gef)olffen.
Xam cum Christus moribnndus tanta docnerit et praestaverit unb ^at lang§ 20
gnug über tift^ gerebet, 3lod) ()at« ni(^t ge^olffen. Quid nunc faciemus nostris
scriptis, si Christus non potest efticere? Ita hodie veniunt impiissimi
Papistae cum spectaculo locionis pedum. QX)n lautter fpiel. @§ ^e^ft
30I). 13, n'e^ner bem anbern', nic^t et)nem pfaffen obber etlii^en, sed omnibns sese
14ll7 Ergo bis summa «11« ru 14 primo über (1) IG^IT Summa Cene domiui
Fides Charitas ro r 18 »on (bev tue) 20 (tum uullus non) unb 24 unten am
Seitenrande steht Diligenter obseraandus est vsus cenae dominicae ro r
9h. 22 [6. 9lptitl. 221
R] scrviret et ag|uosceret se inferiorem proximo, fiatro siio, bad lüevS (frempcT.
Ipsi sunt 3ilinfifetn uub ()CVrn et (lominantur ubev SQCl"a[ment, re[iriis.siono
piec[catorum, lieBe et ejcmpel, et liic ridcnt dominum. S)q» meint er ntc^t.
©§ gi(t nicfjt einen tag sie servire, scd qE tag nnb na^t, non solum am
s giruncn bonnevftag. 'Si scitis, heati' jc. Sed iam ponit rationem, quare hoc Soft- is,"
di.\erit exeraplum q. d. e» tvh\) nic^t fo g^en, '.scio'. 6uc^, qui satis creditis3o6. is.is
in meum Testa[inentum unb i)abt mein ©rempel brauff, beati jc. Sed scio,
qiiod non onmes, sed ut scriptum. Ipse fnrt ba§ iDOtt f)er ein: 'qui edit.'li^.iifio*
5JJein ^s^lba-i tuirbs nic^t mit t[)Un, (i|uan(juam iiic sedet et edit corpus et
10 sang[uinem meum, sed er fol mic^ 'mit fufK"' ^C-
S)a§ ift be§ 33apft§ reid) et man fol ba§ anff bic 3 Coronas f(firet)6cn:
Sedet in niedio ecclesiae, iiabeiit verum ufficiimi Apostolorum, sed fjaltcn
feinen legten niiUen nic^t nee in Sac|ramento uec lotione nee in fide nee
exemplo, remis[sione pieecatoruni, quam donavit, pedibus concul cant et iinc
li exemplum. S)a§ fol ni(f)t t^un ber S^iuvd, fjeiben, sed mein nec^ftev fveunbe,
qui non solum Christianus, sed Apcstolus optinnis in bet 6^iiftent)cit et
213 @acrn[ment ii< et (].) c in ba§ Scftoment S^rifti, barin er 6n§ ticjd^eibct re[niissioncni
pecLcatoruni k. bficr liebe Unb sp rh 3 nach hie steht iu lotione pedum «p 4 über gilt
steht (in coena domini) nach tag steht Intionem pedum ju I)a(ten et sp 5 nach Si steht
liaec sp Sed c In Non de omnibus d[ico sp Beati estis !C. erilis si feceritis ea sj) r
6 nach Sud^ steht fage \äi sj> 7 je. c in estis sp 8 nach omnes steht sernabunt sp
nach scriptum sieht Qui edit mecum paneni ps. 41. sp Qui edit )• 9/70 sedet 62« sed unt
ludas sp r 10 3C. c in ttetten sp 11 2 Thes. 2. sp r 12 nach habent steht et et
apostoli sp 3 coronae papae r 13 vor lotione steht in sp Papatus sj/ r 14 nach
donavit steht Christus suis credentibLUS 15 nach exemplum steht prorsus inuerterunt e
scruitute facicntes dominium sp tfjun bis mein unt aber Reiben steht Sottet sp
N] aguoscere servum. 830 fummen fie el)ti mo( Ijm [i}(it unb fpotten gottes.
'iliXjn, e» ^e^ft aüc tage unb nac^t, nic^t QUct)ne tjn bie 53iartcvn)od^e gcfpant.
9lbcr 'i(^ fage nic^t Don ent^ allen'. Quia vidit non omnes facturos 300. 13, is
20 q- d. ^ä) hje^l, bas Ijrs nid^t alle t^un hjcrbct, sed aliquos elegi. 'QuiSoö. 13, is
comedit panem' q. d. ^]Iet)n ^^snba§ bcv n)t)lbt'3 t()Un, (luauquam comederit
carnem et sang[uinem. @r fol mid^ ml)t fuffen tretten, ba5 ift bcs Sßapftö
S^tel, ben man Ijfim nff bie brel) fronen fd^rcl^ben: qui concuicat Christum,
qui tarn sacranieutum quam exemplum reiicit et concuicat Cliristum, iusticiam,
25 remis^sionem peccatorum et ser\'itutem proximi follcn fie m^t fuffen tretten.
Et hoc non debet facere Turca, sed apostolus, qui sedet cum Christo iu
mensa, ita hie Christus non videt in alienos adversarios, sed in illos, qui
cum illo sunt. Sag ift ^l^m ei)n fc^toereS getneft julunfftig 310 fel)en, quo-
17 Lusus Papistice locionis ro r 21 to^tbt? (nid§t) 23 Sicut ludas Christum
concuicat ita et Papa conculcator est Christi ro r 27 mensa (sed in)
. 222 5pvebigtcii be? Sa^vcg 1531.
R] np|tiimim officium liahciis. Non fdjlciift fontra exterjuo.s liostos, qui jier-
Sieq|uuntnr, sed qui ediint i. c. in llicilicn IjQllfieil 9c()6rn, qui liahent sacjra-
mentura, verbiim. Ici man ift l)iin 9|Voffen noten, mori debet et iiic videt
,yi!iinfftig glicn feinem Uefien ücftament, uempe sie: man loivb mit fuffen
bl'Ubci" louffen. Do meuui Testauieutuiu et Exemplum, sed facio haec, quod 5
»16 pedibus conculcab|niit. SIber ni(f)t§ befter lueniger tüil ic§§ cnc^ Sefast
l)abeu. iSi Papa, ludas non faciuut, t'acite vos Ciiristiaui et pii Episcopi, (äi
ioitb bod; enblid^ be^m Seftiament bleiben, utcunq[ue t)t)ren mnttüillen treiben.
3ot). Kt, lo'Vos nuindi.' 5iein, c§ muffen bie nnfljetigcn fein, 3ui"i^- ^ni^os ^at§
erfüllet jU feiner jeit et eins sectatores tliune onc^, abstulerunt sacra|mentum 10
et Exempkun inverterunt, et tarnen niausit Saci'a[raentum, baptisnius. Aiii
pedibus conculeaverunt, etsi untergelcgen, tanjen mausit. Et suam Christiani-
tatem inveniet dominus, bie fii^ tjalten ad baptismum, tarnen terrore plenura,
quod sie concuicata siut pedibus.
J Nou c in 3)ev \pxui^ sp nach jd^leuft sieht nlitft s/i ä nach edunt steht panem sp
vor in steht bie sjt 3 über tnon steht (Stjtiftuä sp nach videt steht luie e§ sp 4 nach
g^ert steht fol sp nach Scftament steht et ßjem^Jet sp 5 über Exemplum steht (6eibe§) sp
616 facio bis me durchstr sp darüber vtrui)q[ue sp 6 nach conculcab|unt steht qui erunt
praecipui in Ecclesia mea sj) beftet c in befto sp 7 Papa, ludas c in ludas, Papa sp
S über utcunq[ue steht max[ime 9 nach muiidi steht estis, sed nou omnes sj) rh nach
3ubo§ (1.) steht intb fein ansang sp 12 über untergetegen stellt ein jeit lang sp 13 über
ad sield an 13J14 tarnen bis sie c in 3)od^ ift§ fecr crjc^rcdEtic^ quod vtraq[ue testa[nicntum
et exemplum S}' ^■^ nach pedilius steht et omnia quae Cliristus praecepit sp
N) modo ab iutimo debeat conculcari. jÖq§ bot l)m tnel)e get^an q. d. ®a§ fol is
\d) mi)t mel)nem facroment nnb eyempel öerbinen, haii fie met)ne ^crn Inerben
unb xnii) vnXji fuffen tretten? Vos autem discite me diligere et exemplum
sequi. Esto, quod ludas couculcet, er fol fie aber nid^t ertretten. SaS
3o6. 13, io^et)ft: 'Non omnes mundi eritis.' (£y muffen unflettige fehJ ml)t unter
lauffen, et tamen permausit Christi verbum et sacramenta unb (jaben nid^t
muffen unterge'^en, ob man§ m^t fuffen getretten "^at, ^o f)at man§ ni(^t gar
nnterbrudt. Hoc horrenduiii est, bas mans m^t fuffen trette, permancbit
tamen contra thirannidem illorum.
20
11) Difficillima Clii'isti tent.aoio al) apostciln intlnio ]ii'odi ro r
9Jr. 23 [7. ?(ptiq. 223
2:-}. 7. 'Jlpvil 1531.
'ij^rcbtgt am S^arfrcitaf).
R] Die parasceucs.
Scitis, qiiod liodie consiietum sit longani praedieationem haben', et
tarnen pauca praedicata de j)assione, cum tarnen ordinata dies, iit textus
tuevbe ficfjovt, nt liisto[ria nianeat in gebiec^tni'j Christianoriiin, Sonft ifti
5 ein pvebigt, <juae quotidie tiat, quia ideo facta, iit ipso dieit: 'In ni enio-i^ur- 22, 19
riam' K. Nos dividemus istam praedieationem in 4. Heri audistis, qnid
factum 5. feria, Nompe (piod 9Jlcfe cinflcfctit iinb bn-j f)ocf)!Unr[bigc Sa|crn[ment
geftifft fuv unö alle, Et juv lc|c gclaffcn ein y-pinpcl c(}riftU(^§ Itbcnh, nem|>e
ut quisque alium f)6t)CV ^QÜC quam seipsum unb fcl) fein bicnct, Et bcmiitig.
10 Cum hoc fieret, non indig|eremus ulla lege, Hicut ad 1. ftucfe, quod est
romissio peccatorum, non alio indigeo, quam bau einige ftlicfc, scilicet bic
tneffe, Sic ad hoc non aiia re, quam ut {)ielten unfern 9ie(^ften gvoffer ben
un§ et ei serviremus. Sic er loolt gern, h)ie fein 6l)riftent)eit fol fein in
fide et externa vita. lam sequitur, quid factum hodierno die.
1 Die parasceues r darüber DIE PARASCEVE «ji 3 über urdiiiata »le/it ad lioc s/)
5 fiat c in tractatur sp cor In steht Hoc facite sp öjO nach memorioni steht iiiei sj>
7 nach quod steht (5§tiftu§ bic sp nach eingcjc^t steht ^at sp 9 über \i)) steht agnoscat s^)
Phil. 2. sp T 10 ad 1 . c in autem jum erften sp 11 alio c in alia re sp einige
unter (aUeine) darüber (bic) J'J nach mcffe steht ob« fein Seftament sp hoc neu c in
ad exemiilum indigemus milla sji rh über hoc stellt (exerapluni) 13 .Sic bis getn c in
Sie ioott bet Igdix gcvn ciitbilben feinen lieben ß^tiftcn sp über loott steht (ex aniiiio)
14 nach factum steht sit .i7(
N] 15 Die Veneris.
Consuetudo fuit multis horis passionem praedicare et sine fructu. 3Öic
ben aEen tarn uecessarium est, nt historiam et textum passionis sciamus,
haue ordinavimus hoc die. Alioqui per totum annum usus passionis prae-
dicatur. Sed breviter agemus, ne nemo dormiat et infirmus fiam.
20 Audistis hesterna die saeramenti usum et ordinacionem, Deinde exem-
phmi vitae nostrae in Christo exemplo vidimus, ha§ fic§ eljn (S^rift al^o
f^itfe, ut proximo suo inserviat. 1. Remis[sionem peccatorum in sacramento,
Missa habemus, ibi nullo exemplo opus est. 2. ad vitae conversacionem
non indigemus praeceptis, sed exemplo Christi. Ita breviss[imum compen-
13 ri> r lOj'JO über et bis Audistis ste!il ünb bn§ icf) tnt)r niäit H)cf)e l^uc 21 nuten
am Seitenrande stellt
Compendiaria uitae f lustificacio et salus nostia 1
,,, ... . . I in memoria Christi I ., , Ibi non est opus multis
Christianae racio ni { ,, ■ . •. t consideranaa , ., ,. ro
, . , , ,.1 tonuersacio et uila ( legibus et exemplis
his duobus cxeinplis \ ;„ exemplo Christi J
224 ^rebiglen be? ^atjxei 1531.
^'l 'Cum liyniuuru' nsque 'Maue ante in facto' jc. T)a§ ift ba§
3Uliitir). 26 soff- *
1. ftlldt'c be§ leib|enä d^viftt, quomodo ex aula iverit in hortum et quid in
00 passus et in Caiphae domo. Est dives pracd|icatio: .si omnia, impo.ssibile.
1 Idee foücn tviv bcn tafl t)altcn, ut hi.sto[ria nota fiat, et tarnen aliquid
dicemus. ■■i
Passio propo|nenda dupliciter: 1. nac^ bcr f)iftov'|ieu, ut legimus, ut
sciamus, quid passus für Qligft unb max'tcV" praecipue in corde, postea in
oinnil)|us membris. Non fuit ein aber, bic nicf)t burd) bittcvt uiib buvd^=
ftoc^eu JC. Est suprema passio, quae non fuit nee erit. Et hoc indicat bet
aiigft fd)loei§, ut non solum in vestibus haeserit, sed profluxerit in terram, lo
quod indieat, euiusmodi hab|uent !ainpff: 1. cum Sataua, de alio non legitur.
Istam nngft non hab|uit ab hominibus, nondum aderant, sed cum autore
.^icbr. 2, u mortis im !ampff geftanbeii , ut scrip|tura dicit, deus eum I)at öevlaffen et
augeli. Et is, qui ^JJteifter et dominus mortis, solus cum eo gcfcmpfft, qui
1 aber Maue bis je. steht quod est XXVII CLaput Matth^aei Cum liymnum dixissent r
2 über ex aula steht vbi lauit pedes Sß 3 nach domo steht postea sj) nach omnia steht
possemus tractare, sed sj) rh 6 nach propo|iieiida steht vulgo *;/) über ut steht iam syi
2^ passio S2> r 7 nach quid steht IroS bcr lieSe fiGrt sj> über für steht (cuiusmodi)
1. SJ) r 8 nach aber steht gelueft sj) S/.9 7iach butc^ftoc^cn steht ift sp 9 suprema
c i)t summa sj> nach erit steht in mundo sp 10 in (2.) über terram darunter vide Luc 23. sj)
11 quod c in quis sudor sanguineus sp nach indicat steht loal für ein tampff ber liete §(Srr
aufgeftonben ^at dormieutib^us discipulis sp nach alio steht homine sp nach legitur steht
quod sudorem sanguineura miserit sp 12 über liab|uit stellt Christus sp nach nondum
steht enini sp nach cum steht diabolo sp l'JjH cum bis angcli mit 13 nach mortis steht
ift SJ) Author mortis r 14 über SJleifter steht Ebre. 2. sp> nach solus steht l^at sp
N] diarium ante mortem suam tradidit nobis Christus. Sequuntur facta is
matt^26, 30!i. huius dici. Egressus lesus 3C. Orat. Capitur, percutitur auris
Malchi. Colaphisabaut eum, unb btl anbete leftcrung fagen fie lüiber.
, 3}a§ ift baS ei'fte ftutf, quomodo in hortum egressus sit et deinde ex horto
in doraum sacerdotis. Summa, sed copiosa est materia, non potest omnino
tractari. Nani hie dies historiae inservit, ut sciamus, quomodo Christo 20
successerit, quomodo corde et affectu, deinde in omnibus membris sit
sauciatus. (Jg ift etjn öoIfontneiS Icl^ben, quod nulluni in toto mundo habet
exemplum. vSudor eins sanguineus, non naturalis, non solum in vestibus,
Siif. 22, udeiude in terra visae guttae. Hae indicant afflicciones et angustias cum
sathana, ml)t bem ^ai er jum crftcn l)n bcr fpicjen' gegen tfl^xn geftanben, 25
!Pt.8, 6qui e.st autor morti.«, scilicet sathan ut Psal. 8: 'Destituisti eum' JC. S)o {)at
er muffen m^t bem Scuffiel ftrcljtcn, quae lucta omnino excidit omnium
19 copiosa über (ampla) 20122 Nam bis 6ä iint ro Historia passionis Cliristi ro r
24j2<j Hae bis 8 unt ro Sudor sanguineus ro r
') t)n ber fpicjen s. r. a. im Kriege, rgl DWtb. 10, 1, 259313.
5«r. 23 f7. «ptilj. 225
R] est bei ()Oc[}ftc feinb, Slicifcr bcv o6cvftc Scuffcl et omues angcli eins. Est
iicrior puiiiia (|iiain ciiiii lioriiiniljiis, (jui in carcerem coniiciiint , IjalüCll bcn
fopff, greljffcn beii leib an. Sed hie tan leib uiib fecE angiVeiffeit, ut iiic,
mit ,}it|tern, jagen, ba«? iwstea bev leib mu-i auä) Ijeiljalten iiiib bl|iit idjlm^cu,
s Ut scias, cum quo in horto pugnarit. In |>aratlisü ficngC' an nnb ("djUing,
diab[olus et postea Caln. (5v ijat unfcr f|leifd) unb b|lut angriffen l)m garten
unb cvmorb, unfer Dcrbampt, ber felbigc greifft and) unfer fl|eifd) nnb blnt
an et v|ult ita fie Dergifften nnb bringti? and) fo ferne, ut sang|uiueiu. Scd
t)te jcndjt er bem ^leufel fein niadit au». Istani fantpff toirb nemo in
10 aeternum aufrebeu nee mirari, quod Satjan p|rinceps muudi, qui onincs
liomines in terris üergifft, t)ie ioirb im nic^t für bie nafen geftelt angclns,
scd red)t flieifd) unb blut, cpiae erat infirma et prius, cum esset sana in
paradiso et verbo dei coutirniata, cog|itavit: quid mihi opponeret ista infirma
caro morti obnoxia? Ideo tnirb er gar öiel tiitterer unb jorniger gelücft fein
I nach feinb "le/it (C^tifti) ©otteä sp l'assio Christi a dialiolo r 'J':3 cum bis
topff <■ in ea quiiiii liomiiies babent qui in carcerem coniiciuntiir, Ibi tjaloet man cinEtll bcit
topff l)iu weg ki> 3 über Secl liic steht Diabolus ille aduersarius "p 3j5 Sed bis cum mit
narh ut steht vides np 5 nach quo sieht Cliristus dominus sp ficitgS c in fienfl erä sj)
5j6 unb fc^tang, diab^olus c in cum primis parentib^us Adamo Heua sp 0 nach Cain steht
iiicitault contra fratrem sp 6j7 unfer bis VierbamlJt durrhslr sp dafür jage ic^, »nfer evftc
Ottern ton benen Wir alle flcifi^ Bnb Mut fjadcn, ongricffen im <)arnbiä, t)at fie 311 fatt tratet,
uergifft, bem tob \am\fi oUe iren ^ladjtomen 6i§ jur Irctt eubc «ntetrtorffen sp rk 7 nach
fettige stebt Si^atcE »■^j nucli auc^ sie/it G^riftum an, ber s^i nach Hut steht ift sji S an
durchstr sp nach an steht ^ie im garten, h)il in auc^ fo juric^len toie 3lbam Bnb §eua sji
ita durchstr sp nach sang|uinera steht sudet sp 9 er c in ber .fiGrr «/) 9110 Istam
bis Sat|an unt 10 aeternum (wirb) nee c in noi^ fiö^ sp nach mirari steht tonnen sji
11 nach »ergifft stebt \iä) mac^t an ben |)6rrn fertä sp li erat c in esset vt putabat sp
nach infirma steht peccato et morti obnoxia, non similis ci, quam in Paradiso impugnarat
in Adam et Heua, quorum caro erat sana sp ISjlS et bis paradiso durchstr sj' 1^ 'sta
c in haec sp 14 nach caro steht buius miseri hominis sj>
N] 15 liominiuii tentacionem, bie tonnen nid)t hüi i^]^x^, §onbcr ben Icljp angretjffen.
■Jlber ber ft^alrt greljfft bie feel mljt jagen, jcittern, angft an, ut deindc
corpus eciam sudet. Et hoc factum in horto, sicut in paradiso amenissimo
omnis malicia incipit ]irimo in Heva, Deinde in Cayn, bo bo tüurget un§
ber tenffel an lel)b nnb feel. Ita ccontra Cliristus ab hoc adversario
20 impugnatur i)m Olgarten. 2ll|o mufe ber tetoffel alba ^er^alten unb
(5t)riftu§ fenget l)m alle trofft auf3.^ Sed lianc efBcaciam tcutacionis Christi
nemo potest explicare. Xon enim angoius, non spiritus, sed naturalis honio
sathanae oppouitur. Sie natur, bie er öorlj^n t)at berterbt, bie fic^t er m^t
freuben an q. d. Ego ])rius incorruptam naturam decepi, quid non facerem in
■ li) über bie steht bomines ro 16J1T 3l6er bis sudet tinl ru 19 Christus (hunc
adue) 21 tentacionis über (passii>nis) 23 satbanac (Uli)
') Unten S. 251, 27.
öut^crg SBerte. XXXIV 15
226 q.Ucbiiifcn bf? 3nT)rc§ 1531.
R] quam 1. in paradiso, bii§ ift unferm i)\&xx &\M f^ev^lid) fnVDCV tpovbcn.
Utinam nnnquam obliviscerenuir et grati 3C.
5Jad^ bcv maitev gt)et an ab illis, qni sunt membra (liaboli. Ipsc
eapiit, ileiude membra. Regressus in nocte et cruce, sed semper toibbcv tretf
(^cf dalagen, ut ex]ierimur quotidie in tentationibus istis carnalibns, quaudo s
inipugnaniur ira, invidia, scorta[tione. Sic Satan est acerrinius persecu|tor,
bcv toil jecl unb leib auff ein mal Mafien et huic insonti homiui semel
proposnit mortem, peccatum, damnationem. lam non possumus experiri, sed
tnne vidiebiniiis in ext|remo, tarnen, quod sie terrnit eum, ut sudorem ic.
Postea veniunt dia|boli membra et grel)ffen l)^n. Et Euaugelistae lo
depingunt ludani, er fnrt 9'{o[mifcf)en f|Ct)fer§ unter Pilato et postea omnium
ministros 3ufamen geftoppelt, timueriint, e? nioc^t vulgus 3C. Ideo ^abm fte
]iä) gegangen an pilato, plus quam nn Ij^^ren Ijeljlanb. Et ipse addit se,
non contentus, quod indicarit, et tlat signum, nnb gcHnS, hai iä) entfc^ulbiget
\i\). Alii d|icuut, quod lacobus adeo similis. Sed puto, boö ein lernten is
1 ba§ c i7i bet tamL^if sji nach uinietm steht lieBen sj) Sott liis worben unt J k.
c in essemus sp 3 nach in steht geiftlid^en sp ab illis c in ba§ leiMic^e leiben, baju
Ijefffcn sj) aber Ipse steht diab[oIus sp Passio Christi ab' liominil)[us diabuli iiiembris r
4 nach Regressus steht diabolus quidom sp nach semper steht (£§tiftu§ 5lt 'l "P 5 über
gejo^tagen steht (a domiiio) sp nach ut steht nos ap über in tentationibus istis steht quod
diab[oIuä ni^t auffen Meifct sp 7 über homini steht C'liristo doniino sp 8 proposuit bis
damnationem nnt Eb. 4. r 'J oben am Seitenrande stellt loie er Jat ju fid^ geiiomen bie
Sc^ar »nb itcn Cfiev^eufitmnn »on 5jSitQto im jugcten, item bcr ^P^ariicer, ©d^tifftgeletten onb
ßlteften bicncv sp über exl|renio steiit die sp nach tarnen steht )ioc legimus sp über
terruit ste!d Satan sp ac. c in sanguinem raiserit sp 10 Ij^n c in ben §@rrn an sp
Cohors }c. r 11 nach let)|erl steht milites sp 12 nach vulgus stelU erregt Wetbeu sp
13 aber ipse steht Judas sp ludas r 14 nach indicarit steht eum in liorto esse sj)
aber unb gelDi§ steht dicit ducite caute sp 15 similis über adeo nach similis steht lesu
fiierit vt eos admoueat !C. ne errent sp lacobus similis domini r
N] mortali honiiiie? unb ift ml)t freubcii an bifen (Sfjriftunt gegangen, sed nihil
effecit.
9}oc^ ber marter ge^et nite lücl)tter bie tcl)bli(^c marter, bo Inljrbt ber
teuffei bic^e naä)t unb tag offtmalS n.ieggctvi6en , er himpt ftet§ toiber, ita
nos indies et semper impugnat, beu er ift jcotnig. Non possumus sentire, 20
quomodo Christum peccato et morte angustiaverit, e§ ift nnaufpre(^lid§.
Deinde advenit ber 9?0§Jtiicf}t ^U'^^'S cum omni Caterva armata, bie fie
jufammen geftopfft £)a6en, timebat tumultum populi, ideo cougregabatur
populus. Sieger t)or(el)ter ift 3fllba§, quibus dedit signum oscuii, ut iiinm
16 unten am Seitenrande steht Lucta Christi cum Sathana ro Sathan Ileuam Cayn
in paradiso uicit ita et Christum in horto impugnat et ab cadeni natura strennuissiiue uin-
citur ro 19 Scpius sathan Christum impngnauit ro r 20121 Non bis ift unt ro
24 ludas cum calerua aducnit ro r
%r. 23 [7. «tjrill. 227
R] t)f}m govtcn (^ctneft iinb fiin iiiib Tjcv geloffcn. i^cd putavit cum c(fii<;itiinim,
itlco iicinincin voliiiit hlffeil (jiiaiu oiiin. tUocf) gejc^icfjt llicf)t§, ut vult.
(5f)i-iftu§ uimpt ein iniit uub hJagt fein leit, leBcn imb feel et accurrit in
occursum et sie, ut audientes enm loqui et tanien non noscant. Qiiidan»
5 diennt: Si (if)riftu>3 ^^ettc fid; fonbcvlicf; nitf)t laffcn fennen, nee Judas enm
cognovisset, et sine dubio cum eis cecidit. Sed ibi cfir indin'atum depictum.
lam aguoscimus Euangelio manifestato. ^c^ iDolt uid^t 100 000 gulbcii,
nisi sie depictus. S)enn c§ bicnct un§ in consola[tionem, qnia g()ct GllQiigcIio
sicut Christo, ut djicanuis: {?a finb ^ubaö ünbcr iiiib ticrv|t)cter uiib boilü[ici;t.
10 Sicut fecerunt Christo, sie nobis. 6ljriftu§ ^at bii feinen ne'^ften freunb et
feupremnni A])()stoluiii, et (|Uod oninia excedit, osculo tradit. Et hoc ludas
Ijelt un§ fui bic nafcn i. e. unter bcm fireunblic^en jctrfjen unb unter bem
geberb ber liebe ben grcnlic^ften f)Q§ aufrid^ten, et est öolter Seuffel sub hoc
signo. ^f< unrb bcm f)errn fcer tii{)c tf)un l)a6en, cum dixit: 'Osculo.' @r
15 f)Qt l)]^n Dermnnt, c-S [)ilfft nid^t. (J5 ift nicl;t m£)er ben-i 5pabftum üon oben
an hlyi unten qu§. Gloriantur se dei vicarios et dicunt se uou velle unter=
gljen Infien cultum dei, et unter bem !u» unb frcunblicf)en geberb crucifigunt
Christum, unb ba§ tfjut am h.icf)eften. Et causam n ostraiu novernnt ut
1 narh unb (1.) sieht jinb sp Sed putavit c in et tiniucrlt sp 2 nach iileo steht
luilas sp gc(d§ic^t nid^tg c in gcjc^id^tä nic^t sji 3 Cliristus occmrit ludae r 4j5 audientes
bis laffen unt 4 noscant err/ xu agnoscaut sp 6 nach cecidit steht in terram sp nach
induratum steht est sp Cor induratuin pingitur hie r Tjd ni^t bis ut unt 7 nach
gutben steM ncmcn sp 8 nach depictus steht esset sp 9 3ubo§ tinbct fiofwid^ter sp r
10 nach nobis steht faciunt sp 11 et durchstr sp dafür qui cum eo conuersatus est lege
ps. 55 et tarnen liypocrita est et sj) vor osculo steht cum sp 14 nach Osculo steht tradis
filinm hominis syi 15 nii^t (2.) c in bo sp nach m^et steht angcjcigt -y) Papatus r Itj (Ij)au§
18 nach noverunt steht esse iustara sp
N] caperent q. d. ^ä) lol)I cntjcf)ulbiget fcl)ii unb \x>\)l mel)n gelt r)aben , ^o er
so CUC^ entlnurbc.' Nam timebat, uo Clu-istus fugeret, ideu dixit: sequimiui me,
ubi ego demonstrabo. 5lber 6^riftuö fteud^t nid^t, ^unber ge^et ^m entgegen
al|o, bac' fic t)t)n jnm erftcn nicf;t fennen nodj icbcit, bitten fie nocb B" ^it
lotern unb facfeln gebot. Eciam ludas eum non cognovisset, nisi loquutus
esset. 6§ ift cl)n red)t ücrftocft l)txt^ abgcnuilet. Nobis depictus est ille
26 nebulo ludas, ben Cs binet unö jto bcm troft, cum videmus contra euäugeliou
ludae filios, bic ücrretber unb boe^clt)id)ter loutten, et ille cum osculo pacis
tradit. S)a§ öerbreuft ßbi^'fti"" ""^ i'i'd^ i)f)ni fu^: 0 ^uba, 5lcb ^uba,
muftu m^t bem jcel^d^en be§ fu^ä mid) öerratben? ßanftn bid) feo freuntUi^
ftellen, B" '^*i' öoUer tcuffcl bift, unb folft mid) uüit bcm fufj ocrvatben?
30 Ita nostri Iiiilae fi)nbt ftabtt)alter gotcä unb bcfcbuc3cr ber f^rd)en unb tnffen
2^124 nisi loquutus esset über 6§ ift el)tl 27 i;udE(t)§
') cntlBevbcii ä. i. entkommen I)Wtb. 3, 654, wo u-citere Belege aics Ltälier.
15*
228 51?«bi9lcn bei ^af)X(i IS^l.
R] ludas, (juod is magister T)cttc n\ä)ti bojcü flctf)att, et tarnen sub specie saucta
fteHt 3C. Sic liodie noverunt, ba§ VCC^t fcl), et tarnen interini. lllnd pieccatuni
fol mau nid}t öcvbctcii.' G^riftuy bettet fiiv l)^n autf) nic^t unb 6^vii'tu§
gibt t}^m bte le^e: 'Inda, osculo' jc. quomodo enim oranduin? cum vid|eat se
agere contra S|piritnni sauctuni et denni, et tarnen luil id^§ ni(^t f^Utl, sed s
te damuare, bfi gilt» nic^t betten. S3itte, nt dominus servet sedem et
divinitatem et pro se pugnet. Si non vult nos defendere, modo se, si ipsi
morimur, tarnen ipse vivit et jc. Sic fd^Ialje t)nil nUev ^leufel in bte ftuel
be§ 3?apft[)|um6g, ut tu jc. 3laä) bev l. anfiet^tung diaboli ift ha§ frel)lid^
2. gehJcft, quod eins discipulus det ei !u§, qui fuit eins socins JC. Ut nobis ">
non tarn dolet, quando Turca, qui debet facere, quia scriptum k. sed quando
dux Geor]gius, Episcopus Moguntiae, qui nobiscum omnium habent dona,
Sacra|mentum, Enangelium et tarnen, quod sunt, qui vere faciunt, 6§ hjirb
1 nach ludas steht Christum nouit sj) magister (fot) 2 jc. c in \iä) et prodit
osculo duniinum k^) nach bo§ steht doctrina Euangelii sj) nach interim steht produiit et
damnant eam pio quodani praetextu sp S über Ij^n sieht ludani sp peceatum ad mortem r
4 IC. c in tradis sp 6 über sedem steht jeinen ftuet s/< 7 über pugnet steht gloria
Hominis sui sp se (2.) c in gloriam suain defendat S2) TIS ipsi morimur r in ipse sinit
verbum suum damnari, nos morimur sp 9 be§] ber tu c in tua maiestas salua maneat sp
über onfie^tung steht in liorto sp 10 über 2. steht bie anbct sp nach discipulus steht
ludas sp über eius socius steht vt in ps. 5.5. sp OscuUim ludae r 11 nach Turca
steht persequitur nos sp nach facere steht vt manifestus liostis Clnisti et Ecclesiae eius sjj
13 nach Sacralmcutum xtelil Ijaptisnmni sj> nach vere ste?tt nos tradimt osculo et sji nach
facinnt steht ben ^fi^ftcn ic§abcn «p
') Verbeten d. i. durch Beten beseitigen, rgl. D Wtb. l'J, 1, lOS, wo kein Nachweis ans
LiitMr.
N] bcn 6^riftum et sub iilo praetextu pessimi nebulones persequuntur euangelion
unb fteden fi(^ fvum, bah t^ut un§ ouc^ lti[)e. Ipsi optime noverunt esse is
Euangelion et contra suam conscienciam fecernnt. Contra boc peceatum
nihil valet neque orandum est pro eo, sicut et Christus non orat pro Inda.
Sffiaä folbc eljner betten üor ben, ber öffentlich toctiB, hah er unrecht ift, \vxi
nil^t anbers tt)Un, reiiciunt deum et verbum, spernnnt spiritum et volunt
deo occupare suum tlironum, bo fi:^lat)e nu^er ^ergot bre^n, haec est oratio, so
Idee maxime offenditur Christus ex hoc osculo diaboli. @§ ift lt)oI bie anbcr
anfed^tung. Sicut me hodie non tantum offendit Thyrannides Turcae ac
Episcopi Moguntini et Ducis Georgii, qui nomen, baptismum nobiscum
habent et persequuntur Christum.
IT Peceatum in spiritum sanctum ro r unten am Üeitenrande steht Sicut ludas sub
osculo prodit Christum Ita liodie filii lüde sub praetextu Ecclcsie Christum produnt et per-
sequuntur rn 1TI20 orat bis est unt ro 20 Peceatum in spiritum s[anctum pro quo non
orandum ro r 31 Maxiina Cliri.sti affliccio lüde piodicio ro r
'Ux. 2;i [7. 3(j)ril]. 229
Kj ljl)iu lüc[)C gctljan Ijabeit. I'rius fuui cofiiitatioiiibius |>uiiiKit in liorto ciiin
diabolo, hie cum orc mit ^uba et is gelütnt, ^>|t mit beit fcuftcn, bic füren
1)1)11 red)t jiir fcf)Ia(^tiing. Olim disceptatio.' Viele Pom|eranum.'^ Forte in
via liabuit domum unb iDolten ein loenig im l)cucl)lcn, et fuit ein narr et
5 specta|ciilum, iit videretur ab Hanna, nt nihil alind faetnm (juam ein
fjoffiernng <). d. Hie habemus cum, cui tu fcinb bift et statiin gefc^icft ^nn
6aipf)[QC' l)auc\ et i}).se secutiis, ut omnia facta in Caiphae domo, Tota passio,
nempe negatio Petri terna vice, et cjuod onine.s discipuli ab eo fugiunt, et
ibi solus manet et neu habet 1 homineni, cum quo loquatur. In hoito in
10 medio diab|olorum fuit, (|uando orat, (juando mic in ang ustia, adsuut di.seipuli
et voluut ()elffen, scd ftrafft fl)C. Hie est solus in domo Caiphae et contra
omnes, qui euni blasph|eniant. Ultra pass|ionem cog|itatiouum et verum
!ompt er anc^ in manus, Et tarnen semper durat ista tentatio sat|anae in
corde, postea blasphemas voces, quas tulit, deinde bie f)emcr ncgel. Eins
Cordis
1 über Vi^m steht G^iifto sji IjS Prius bis (cfilac^tung unl Tentatio oris r
mauus
3 über fd^tad^lung fteht vt Ollis c in oueiii occisionis sj, Pom ery zu, Pomerani cnncordaiitiaiu
Euangelistaruin sjt duxenmt ad Haiinam primuni ;■ 4 über fuit alehl (S^tiftuä «/»
,5 nach aliud steht ei sj) 6 tu c in bu §anna sj) nach statim steht ^ot et 3^e|um s/i
über ^nn steht (lesuiii) " über ipse steht Hannas sj> TjS ut bis I'etri unt H vice
«6er et Negatio I'etri r 10 über iu angjustia steht in horte sp 11 nach f^c steht
Non potuistis vna liora vigilare inecum sp nach contra steht se habet sj) Passio lesu in
domo Caiphae r I'2jl4 Ultra bis kernet imt 12 nach cogiitatiouuni stellt in horto contra
diaboluni sp über veruna steht cum luda sp 13 nach manus steht impiorum in domo
Caiphae sp 14 nach blasphemas steht euomunt sp aber lieget steht claui quib^us adfixus
cruci sp
') Wie sieh aus unten N Z. 17 iri/ibt, ist die Frage yemeint, oh Christus in das
Haus des Caipluis oder des Hannas gefülirt worden ist. -) Vgl. Nachträge.
N] lä Nunc sequitur passio corporalis, bo 6l)nben fic l)t)n, 'ita-i lcmblel)n unb
f()Uren e§ jur f(^la(^t6angf in domum sacerdotis sunnni. Hie disputatur, au
ductus est in domum Caiphae vel Annae, sed verisiraillimum est, quod
6^riftu§ t)nt et)n )d)aulptel muffen fel)n unb Ijabcn bem 5lnna gef)ofirct, bcr
nn bem toege gehjonct l)at q. d. ,S>ie brengen tin)r bl)r bcn fe^nbt, et mox
■ju deinde iu domum Caiphae ductus, in qua omnia sequencia facta sunt, scilicet
fuga discipulorum, negacio Petri, bo t)at er !el)ne gefeüfc^afft gel)at, qui eum
consolarentur, in horto fuit in medio diaboloruni. Hie autem eciam destitutus
est omuibus hominibus probis. Haec est tercia passio. ör fte^et l)m lel)bcn
fe^ne§ ^ercjens m^t bcn gifftigen pfe^Ien be§ teuffel§. 2° pugnat cum pessimis
25 tradicionibus ludae. Tercio cum maximis affliccionibus hominura pervenien-
lö lesus capitur ru r U> In domum Anne ru r l'J t)Ot über (ift) 20 iu
Caiphae domo omnia facta sunt ro r 21 über et steiit Christus ro 23\2ä Haec bis
ludae unt ro Ordo passtouis Christi ru r
230 5P«biflteit bca 3Ql)vcä 1531.
K] oculi iiilill vklout quam eitel U'l)bcn, cor, juiu^eil et uuuiia muuibra, baä
mag ein passio l)Cl)fieu. Ibi diahjülus voluit omiiem passiüiiciu fdjutteil.
Item qiiaudo quaerunt testimimia, nou i)ot|uerunt invenire, et quando diu
jeiigteit, ftimpftS nid)t jufameii, qiiia is fonft, alius fo. Ideo nou poterat
ffliatti). 26,61 lieiinffeu miff bie tostimonia. Item ultinii 2 Testes: 'Temp|luin' et hi erant 5
discordes. Alius uou de templo manu facto, alter k. Sic iam Augustae
factum, lüen man bie lent il)t tterbampt, elje man bie fc^ulbc Iiat k. @o
tieiffet» coutra istum iuuoceutem hominem, unangcjeljcn, \ViVj für fa^ tjafien,
cum captus, soliciti. £o§ JDotten fie ^"^n nic^t lafjen et taineu uon possunt
invenire testimoiiiuni. Et sie impiis fit peius mala faciendo quam piis bona, lo
a)uuti).26,63Douec dicat: 'Adiuro' k. Est reus mortis, quia in lege scripitum: qui dicit
se dei filium, sed uou cog|itant, ha^ ^|Ml|atu§ nic^tS barnac§ fvagt. Haec est
1. ftucE üom Iet)ben, quomodo passus in horto et a luda et postea in d|omo
Caiphae, quid passus in ea domo. £)a§ ^eifft auff 1 mal getjrebigct de
passioue, quid passus sit secundum histo[riam. Ita in pap|atu praedicata, et 's
1 über cor steht inoeret sp darüber iintiuiitur yj nach jungen steht adhesit liugua
fauclbus sj) 2 nach passionem steht tiitx in auf sj) 3 Falsi testes r 4 nach \o steht
jeuget sj) 5 vor »ertaffen steht \iä) sj) über 2 steht duo sj> vor Tempilum steht possum
destruere sj) nach Temp|lum steht dei sp hi c in haec testi[monia sp 6 discordes
c in discordia sp nach Augustae steht iu couueutu sp 7 tuen bis {c^ulbe unt S nach
loo§ sieht fie sp 9 nach captus steht est sp nach soliciti steht sunt Wie fie tix\aä) ftnbett,
baä fie in mit cim fi^ein tobten mögen sp rh tj^n über fie 11 nach dicat steht princeps
sacerdotum s}' Adiuro te !C. r 12 über se dei iilium steht est blaspliemus in deum sj)
13 über 1. ftuii steht ba§ eift pars sp Quid passus in horto, a luda, iu domo C'aipliae r
14 über domo steht blasphematus sp über 1 steht ein sp 15 nach praedicata steht passio sj)
N] cium. Sei" menfd) ift rei^t buvd^ ar6el)t unb mu^ iiBeraH leljben. Deinde
videtis falsa testimonia, bic tüolben nic^t äujammen ftljmmen, fie »neren nic^t
iKatt(i.2c,6iglet)d), lüen l)r glcljc^ öi jlüfammen !ummen, sicut ille: qui 'dixit: Destruam
temp|lum', quod est edif[icatum mauib[us, alter aliter dixit. 311^0 mu§ e§
DU(^ ^eute ge^en. Nou possunt nobis vicium et culpam demonstrare, sed 20
saltem ad mortem properant. Jiut tobt tobt. Ibi videtis impietatem, bie
OTattfi. 26,63 bo nni§ louvgen InoUen. Ideo exclamat pontifex: 'Adiuro te' q. d. SR£)ue ^at§
nic^t nobt, quia blasphemavit deum. 5if)ue iBüUen lol)r l)()n bor S^ilotum
f(^i(Jen. Ita videtis primo passionem in horto et proditoris impietatem, deinde,
quomodo tota nocte in domo Caiphae sit percussus. 2lI§o ^at man§ Ijm 25
bapftum geprebtget, scilicet, quam dure Christus sit percussus unb ift nic^t
16 über menfc^ steht Christus ro l'J Falsa testimonia pugnancia iiiter se ro r
'24 unten am Seilenrande steht
{Lucta eum sathana in liorto \
Priidicio lüde apostoli intimi >Rotunda' et perfecta Christi passio ro
Plage corporis externi J
') Rotuuda, rund, ebenso unten S. 249, S.'22 und 250, 14 ron der jJcissio Christi gesagt,
d. h. vollkommen, wobei nichts felilt; vgl. DWtb. 8, 1502, wo weitere Belege am Luther.
'JJt. -S) [7. Vlpiil|. 231
K) fiiit Ijoiiiiiii, (jni;! ail li|i)c servil, ijihkI ijiitdani t'\ Imiiiinibiis tandfiii
ai)i)reheuclui)t, qiiod Christus pro se mortuus, cj|iiaiKiiiani bo§ ba I)in nic^t
gebeutet, sed tantmn bil l^ill, iit passionis record|arentur uiib mttU'ibciI, ut
Albertus, quaado tutum auiuuii ieiuuaret et psal[teriun).' Gerte verum est,
s quo ad opus, quia nianet textus iu corde, sed quod ipse iu opus traliat k.
Ideo iftä nic^t flniig, ut hoc sciatur, sed sciatur, quod operetur, scilicet fidem,
uon opus et exeuq)lum. Quae fides est verus usus passionis, tüte man baä Ictjbetl
fol tiul^ lliadjeil, quod faeiinus per totuai aunuiu, et sie iaui, quaudo iiiterrogo,
quare passus sit? ut videaui eius voluntat«ui et ineljnuug, cur fecerit, ut
10 nou iu iioc maneani, toie !^er||Iic^ et tvcffUcf) l)()m'3 fnuei ift geluorbcn, sed
quare, et fo luiäigüi^ effuderit saiig|uinem, ba§ gilt bil. Sic Esa. bie loiltlbeil, 3ci- sa, s
ba§ öerjagen leben jc. fit propter te, propterea, quod in p|eccatis eras, domiaus
imposuit K. Sieut inter homiues venit, idef> ntuö er leiben, quod ho|uiines
niuftcn leljben. Et man fols ba ^in getrieben t)aben, ut nou bie freöcl cultus
Ij'J quia bil se unt Quoiuoilo papistue praediceiit [jassiuiiem sji 'J appreheiuluiit c In
lioc didiceriint sp 3 nach unb steht ifahen ein xp nach mitleibcn sieht ge^ait s/j 4 Älberti
dictum r Vide concionem Luther! de passione Christi' sp r 5 nach traliat steht sine
fide error est sp 6 nach sed steht vsus et fructus passionis sp quod c in quem sp
7 Vsus verus passionis r 10 in hoc über maneani tf^m^ über fouet ift(§) H quare
viit 10 ^er^itic^ durch IStrich verb über luiUiglit^ steht mittig|lid^ sj> aber Esa sieht 53 sp
Ulla unter bic bis leben steht Vuliieratus est propter iiiiquitates uostras 2C. Item Oblatus est
quia voluit et non aperuit os suum sj' i-sa 53 r 12 nach dominus stellt in eum omiiium
nostriun iiiiquitates sp Esa. 53. r 13 nach venit steht assumpta huniana natura sp r
14 nach ^ofien steht in papatu sj) nach cultus steht in Ecclesia sp
') Vgl. unten N Z. 16 ff'. Auf dasselbe Wort des Albertus iceist Luther hin iu Unsrer
Ausg. Bd. -2, 136, 12—14; Erl. Ausg. 23, 186. ^) Sermon von der Betrachtung des heiligen
Leidens Christi (an der in Note 1 genannten Stelle Unsrer Ausgabe).
NJ 15 6o§e gehJcft, ut eo facilius videamus uostraui iustificaciouem, sed ipsi nsuin
passionis Christi iguoraverunt. Sicut ille Albertus dixit Eum plus facere,
qui seniel u'6erl)t)n bife J)affion bebencft, plus faciat, quam si totutn aiinum
psalleret et oraret.' ^a iBeiiä ben glauben hJ^rfet unb nic^t aUet)ne uffs
tüerd juge, §0 h)er§ rec§t, sed usus passionis hie est scire, cur Christus
20 passus, si eius cor et voluntatem video, cur hoc passus unb fel)C ni(^t
alle^ne, bas, i)l)m ^o trefflic^ folBer tft h)orben (ba» bod) gut ift), sed si
cousideraverinius, cur factum sit, hie respoudeut Prophetae: ipse portavit gel. 53, 4
iufirmitates uostras. 2)rumb ift§ gefd^e^en. 5lber unfer feunbe trcgt er uff
fetinem l^alße. StUc fctjne lüunben unb fc^lcge gefc^et)en oor betjnc ^unbe.
16 Dictum Alberti ru r Papistae tantuni historiain noii usum passionis docuerunt ru r
18-über nid^t steht erä 191232,17 bU vere unt ru 21 VSVS ET EKVCTVÖ PAS-
SIONIS ro r
') Oben Z. 4.
232 'i>VL'bi3teii bü« 3'i^)i-'f^ l-'^l-
K] t)ctte loffcii nun foinmcii. Nam si bn bei) 6I|ieBcn, «iiniil sola Christi mors
vioerit Sat|auam, Herotlis, ludae maliciam ac. sed ut tibi iion noceat, qiii
es sub pjeccato, morte vel Sat|ana, Iiulao et tyranuis untevluovffen, qui
meritus tob, IjeE, iudiciiira dei et oninia. Et si hoc feft crfanb ot creditum,
ut Paulus bciä lel)ben l)Qnbclt auff bic lueife, tunc uon luurbc man einlajfen 5
ulluiu cultuni. Nemo Episcopus, Mouachus hoc f|ecit. Si credcrent, ue
unus monaehus blt)e6e, sed djicerent omnes: Si hoc verum, quod raortuus
,^^'j,rf2%5 propter peccata uiea, et EsaLias: 'Imposuit' 3C. 'percussum' jc. Pet[rus: ^x
feib genefen, gefunb uiib felig toorbcn per eius vuluera. A uostris pieccatis
per suain pass[ionem, !cmpffen, ©ugftigcn, f(^h.iel)§, fo ipliä) iä): quid facio lu
benn ^m 33tftf)um6 unb floftev? Nou iaspicerem bic bracht k. Sed sie:
Ipsi praedicant quideni Textum, sed ha tieften : folt t)nn ein üofter K. unb
feufrf) Icticn et armut leiben. Tum viuces obe|dieutia, castitate, paupertate
diabplum. Et sie istas virtutes ifdbtni auffgemu|t, Et sie dux|erunt homines
a Christi passione, quae dicit, quod mea peccata Hegen auff t)t)m et quod i*
ipse Satan victus mihi. Ipsi econtra: peccata tua in te iacent et vincere
1 nach si steht toerc sj) •> nach Sat|anam steht peceiituiii mortem «jj nach maliciam
steht non ita execrati fuisseiiius sj) nach noceat steht diabolus »7' 3 Sat|ana c in Satjanae
potestate s^» 4 nach meritus steht es sp 5 nach leljben steht ß^tiftt sp nach tnon steht
ffaitn sp 6 nach ullum steht impium sp 7 nach monaehus steht in raonasterio spi
über mortuus steht Christus sp 8 percussi(t) Esa. 53. r 1. Pet. 2. r 9 nach
pieccatis steht liberamur sp 10 über tcm))ffen steht {am))ff sp nach gngftigen steht Bnb
Hut S2> ^2 nach Jott stellt ir sp 14 '&a'6en§ ilher virtutes homines über dux|erunt
15 Christi über passione über 'tjfym steht <Sfyd\i[ti i^p 16 nach mihi steht per Christi
passionem sp rh nach econtra steht docuerunt sp über vincere steht te ea sp
N] Si hoc vere praedicassemus, omnes errores Papistarum profligati fuissent,
sed scire eura pro nobis passum. @r borfft nic^t, tx ioolbe nt(^t Pilatum
unb ludam mt)t uberluinben , .sed tu es ille, o homo, cuius eaussa hie
Christus patitur, sed hunc fructum uullus Episcopus neque Papa, Monaehus 20
aut sacerdos novit. 2Ben fie "bal^ gleuBten, scilicet: @r f)at geliben umB
met)ner ^unben icljEe unb toX\x muffen gefunbt treiben buri^ fetjne hjunben,
1. <läctvi2,24Ut Petrus dicit ic. si hunc fructum viderent Papistae, concluderent : Quid
ago cum mea infola, Cappa et ordine, si Christus hoc fecit? Sed ipsi sunt
excecati, non noverunt textum quidem praedicatum et Interim dicunt: si vis 25
iustus fieri, intra monasterium et vove et ita acquires remissioDem pecca-
torum. Euangelion dicit: Christus portat iuiquitates nostras et profligat
sathanam. Papistae docent tua peccata in dorso tuo sunt, illa tibi expianda
sunt. 2)0 mu^ folgen entlueber eljn uerftocEter t)el)lige aut desperacio. Nam
17 Si] Sic 19 liomo (qui) 21 sacerdos (pere) 'JS Vsus pass[ionis Christi
fulmen contra proprias iusticias ro r 27129 Euangelion bis est unt ro 29 sunt] est e^nc
Cecitas papistica ro r
9lr. 23 [7. -nvxH]. 233
H] oportet et Satanuin et mortem, baj fol id) allc-ö t[)Un. ll)i vel iiiduratuK
Sjanctus vel desperatio seqiiitiir, qnia ibi luillum opus eastitatis k. i[iii
posset ferre ein tcflilid) fimbc in teiitatione? Impossibile, ut cor ferat
miuiiiium j)eccatum [iraeseute diabolo. Et tanieii aliter non facitint, fecerurit
5 et praescrtim iam 8 lioras praedicant et siia jrfjenblicf) praedicatioue cou-
firniant suas ordinationes et ordines k. ha§ ift auff§ neh) 6t)riftum gecreit^igct.
Quando p[eccatiim venit et tentatio, quid facieudum? scrip|tura dicit: peccatum 3c(- 53, 5
tuura iu eum posuit et Satjaiiam iu horte vicit, cum k. Ibi oportet dicas:
Non ergo ego viucam mortem, Satjanam, sed victoria per Ihesum contigit.
10 Alia nulla quam ista. Sic tralieuda passio, ut non serviat ad hJeinen iinb
JU fteujjpen, ut mouachi, S^nvf llffer , Et ubi f'ecerunt, putaruut se meliorcs
Ciiristo, fo laä)t ber leufel l)nn bie fauftS Et ego placeo mihi, quod naä)=
gcttjait filio. S)a» IjoBen fie postea berfaufft rusticis für t)^r !orit, fcf}ot)fjcn.
Hoc hodie coufirmaut et hoc est Christum recrucif]gere. Sed tu sie faccre
15 debes: vidc, ne passio tua vincat Satanam, mortem, peccatum, Nee secundura
1 über induratus steht praesunieus sp 2 nach opus steht siue sj) nach eastitatis
steht siue paupertatis valet xji qui r in tiuoniodo sj> 3 nach posset steht uostra poUuta
iustitia sp ö über iain bis et ste)it hodie scilicet die parasceues sp 8 nach posuit
steht dominus sp Esa 53 sp r 9 nach Ihesum steht Christum sp 10 über Alia steht
victoria sp nach ista steht per Christum parta sp 11 über fteuppen steht vt Hispani
Itali soleut sp IS nach filio steht dei sp 15 über passio steht flagellatio s/<
') lac^t 1)1111 bie fmift rtß. Wander 2, 1748 Nr. 140 gv laäjt fic^ in? gäuflc^fii.
N] revera non possumus minimum peccatum expiare, suo tempore videbimt se
hoc non posse praestare. Attamen insensati Papistae blasphemant Christum,
etsi 7 et 8'° horis passionem praediceut, tamen blasphemant Christum propriis
meritis. Euangelium autem dicit: De^n §unbe, tobt, tcuffel l^üt 1)k inl)t
20 (^!^rifto geftritteu, bie f)at er ubertounben. @'3 "^eljft: ber tobt, ^unbe, teuffei
ift öeifd^Iungen, non nostra, sed Christi victoria.^ Non ibi opus erit disciplinis
Monasticis jc. qui illis volunt deum placare. ©ie 'ijoben fid^ gepe^c^ft ^ usque
ad sanguinis effusionem, ut tranquillam conscienciam haberent, deinde illa
merita aliis venderent. S)a§ iroUen unfer Runder icjunbt Beftettigen. Tu
35 autem scito historiam et multo magis nsum et fructum ])assionis, ut credere
possis: Mundus, peccatum, mors est in Christo victa, ba§ itil)r im§ aljcljt
un§ jh) ß^dfto Inenben unb unfer t)ercj an bifs lel)ben Mengen. Haec summa
16 utiteii am Seitenrande steht ftC^" Vsum et iVuctum passionis Clu'isti I'apiste igiio-
rarunt ideo proprias iusticias institueruut ro 17 hoc über non praestare über Attamen
18 (qnia) etsi l'Jj'il Euangelium bis victoiia unt ro Victoria nostra in Christo ro r
■22123 Sic bis sanguinis unt ro Discipline monastice ro r 24 unjcr (tm) 24J234, 20 Tu
bis passionis unt ro 20 allttft (Don G^tifto) 27 Summa ueneraoio passionis Christi ro r
') Anklmiy an Luthers Lied: Christ lag in Todesbanden: Es war ein wunderlich
Krieg, Da Tod und Leben riDigen, Das Ijchen behielt den Sieg, Es hat den Tod verschlungen.
[Ebenso riß. JJusre Ausg. Bd. 17, 78, 32 und 189, 18. K. D.J -) gcpet)d)fl d. i. gepeitscht,
vgl. oben Z. 11 zu fteuppen.
234 'ihcbigtcu bc3 Snljrc« 1531.
HJ liisto|riaiii disee, .-^ed mors, qiiae luilii et tibi in cullu Icl)t, iiuu mihi iiuc
tibi, sed Christo, sie p|eccatum, Satan, iit tu legten jugen dicere posses,
uempe in morte, peccato et angft: non habeo ista, sed I^ciige mein Ijertj an
ben nmn, qui unfer funb, diab[olum, mortem k. S)n§ ift Görifti pas[sio
Xtä)t gecrl)t et summus li|ouos et hoc quaesivit. Altera, \o tji^m nid^tS s
9Ct)0lffen, quod sit traditns et flagellatus }c. inio gefdienbet itnb geleftert.
Se dsi corde sie paS|sionem eins pretjfc et dic|o: unb tocn icf) noc^ fo fcf)tt)ere
funbe [jette, tarnen credo, qnod ista pas|sio fortior (]uaiii pjeecata mea et
totius mundi. Si ecoutra, non credo eum hoc posse efificere, propter quod
passio facta. Sic ab ipso curro ad nie. Sic in morte: ^äj ^alte fo biel de lo
tna passione, scio te mortem jc. tum facta est passioni Cin'isti bie t)OC§fte
C^re. Istum honorem passionis Christi obscuraruut et obscurabunt, quia
timeo, ut P|aii[his dicit, quia venient ps|eudodoetores, qui 1. gav raro istuni
art[icnlum fuvcn, sed postea gar Itgen loffen .'c. Sed Satan mui? ben ^üba^
tug mitbvingeu et ea verba ^^ergelen, Et tarnen tttit ein pfvopffen snum, ut is
tandem. Saepe monni vos. Ego non sum fieser tag unb nai^t für bem
art[ilel. ^ä) tan l}^n nic^t fo üiel faffen, ut deb|erem. Ego plus possum
de eo scribere et loqui quam sentire. Quid fieret, si non semper triebe,
cum tameu adeo infirmus? Pjaulus etiam et Christus cum loqiuuutur de
1 nach histo|riani steht passionis tautum sj) J nach Cliristo steht ligt auff (cinctn
l^oI§ sp Christo (sed) 3 über ista steht peccatum mortem s}) nach sed steht ic^ sp
4 nach mortem steht auff ieincm \)<x\i f|at getragen sp .5 nach Altera steht si compateris sp
8 credo c aus eredam 7iach pas|sio steht Christi sp 9 nach ecoutra steht aliud cogitas
vt mouachi tunc sj) rh über eum steht Christum s^i über et'ticere steht peccata mea delere sp
10 nach ipso steht Christo sp 11 nach mortem steht subiisse propter peccata mea sp
12 honorem über istum 13 l. c in primum sp 14115 ludae osculum S2)r 15 über suum
steht veneuum sp 16 nach tandem steht penitus obscuret sp IS vor Quid steht q[uan-
quam semper tractem tarnen sp l'J nach cum steht iugiter tractans sp (Sat) P|aulus
19jä35, 2 P|aulus bis morem nnt
N] est veneracio passionis Christi, äßen ha^ bo ift, tunc e.xeedit omnes dis- 20
ciplinas et lamentaciones Papistarura. Si tu potes dicere: ^ya lüen i(^ no(f)
§0 Dil ^unbe '^ette, feo Totji id^ bi§§ Iet)ben G^rifti ergreljffcn. Hoc est deo
reddere honorem, quem iusticiarii non possent e.xhibere. äß^r prel)ffen l)m
leben unb ftcrben Christi victoriara, quod vicerit peccatum, sathanam jc. bo
ift bem Ict)ben G^rifti bie l^ec^fte et)r gef(f)e^cn. Impii Papistae subtrahunt 25
deo honorem suis meritis. Ideo hune articulum bene discite. Timeo post
mortem meam defectum fidei et multos errores. Sin autem hunc articulum
vere crediderctis, expugnabiti.s omnes errores. Qb glc^(^ ber Sui'Qä !uffen
loljrbt, §0 Il^gt nic^t bran. Videte tantum, ut hunc articulum dignissime
observetis, bo Iigt5 gar an. 3<^ ^^^ "ii^t g^ug barDon fagen nocfi gleuben. so
21J23 Si bis exhibere unt ro
•ih. 23 [7. «ptil^ 235
i^ opC'iib[Us boiii^, taiiicn iiR'iiiiiicnmt jmssionis ('liris^ti et iiuui.s artjiculi Act. ÜO. sivii. -'u, i»
Sic nos secuti tnorein Papae. 1. liistoria, quam l)ot bei" S.Hl6ft muffen laffcil
bletBen propter electos. Postea foU man öleljffig treiben, cur passiis. Nempe
ut ineum pieccatum, mors auff l)()ni (igen JC. Xa tan ö5ott ein givoffcn
5 [)auffcn fliegen. Ergo (juid faeit Papa, Episcopi, coenol)[ia? Ergo omues
isti damnati, quia aliter docent et imponiint mea peccata mihi. Quando
veni ad confes|sionem, delj|el)aut miiii condonare peccata, iiKj[iie Ciiristi
pas|sionem, sed dixerunt de Christo et docuorunt, si servarentur ipsorum
praecepta et opera k. S)a§ ift erlogen unb erftunden.' Nam si peccata in
»o Christo liegen et Cliristus pro te facit satis, tcrtregt firf) nic^t mit ein anbcr.
©nttocber fein lel)ben vel betn tljun uniBfonft. ^sd) tüil lieber, ut omnia mea
opera, quibus blaspjheraavi dominum, quam quod eripi. Si credis hoc vere,
non possunt tibi nocere bie teilet unb 3iotten 2C.
1 2. causae propter quas Christus mortuus [darüber I'Lilippus M^elanclithony, [udci
accusarunt eum blasphemum , Gent[iles seditiosum r Act 20. sp r 2 nach l'apae
»teilt tantum proposuiinus rudi populo iiudara historiam passionis s2' '''' -/^ SBabft bis
electos imt toffcn über dteiben 3 nach passus steht Christus sp Epilogus r 4 nach
ut steht credani boä sp 5 nach cueuoblia steht mouachi suis ordiuibLUs S nach pas-
isiouem steht ducere sp nach dixerunt steht quidem sp 9 nach praecepta steht traditiones sp
10 Christus über pro 11 nach ti)un steht ift sp 12 nach dominum steht pereant sp
eripi c in eripere milii siiiara prius sp 13 tibi (facile)
') erlogen unb erftuucfen ryl. D Wth. 3, 90/<. 1023, wo weitere Beilege aus Lutlier.
N] Nam in persequucionibus peccati et mortis videmus, quam neeessarius sit
15 ille articulus unb fan Journe el)n gleubiger beftt)cl)en: quid impiis accidet?
Ideo proponit nobis verbum et sacramenta, unb 'fe^t luader'. Ego timeo, sicuts»'. ai.se
Paulus aliquos venturos, qui post .se trahaut discipulos et Ciiristum denega- ^»iv 20, 39 f.
bunt. Drumb foEet t)r bifen tejt hjol mcrtfen et deinde usum et fructum
passionis bene discatis, scilicet nostram salutem, rerais[sionem peccatorum
20 et victoriain omnium hostium in Christo datara. Ergo omnis Papatus,
Monachatus, Cont'essio, Mcrita, iusticia 3C. est impiissima. Sen fie ftjuren
unl t)on 6{)rtlto uff unfer tvcxä, Peccata nostra non Christo, sed nobis
imponunt. (SnttDeber fe^n kt)ben ift umb fünft aber metjne hjerd, quia ex
anthitesi pugnant. Ego autem dico: O über t)cr, alle mel)n luerg! foüen
25 md)ti fe^n, la% nur beljn let)ben gelten.
16 Ideo bis toaän unt ro 17 über Paulus steht Act 20 timuit sp unten am
fieitenrande steht Ex usu passionis articulus iustificacionis discitur qui pugnat contra oiiinia
peccata et proprias iusticias et soli deo uictori peccati mortis et sathane tribuit gloriani ro
ISßO Srumt bis Ergo unt ro 20 Papatus pugnat cum passione Christi ro r 23 (bcn bj)
aber 24125 Q bis gelten unt ro
230 ^Jtcbigteu bc-i ^ü\)ui 1531.
24. 7. Slpvil 1531.
*:|>rcbi9t nm Karfreitag, uat^mittagc.
R] A praiulio.
yut.22, 66 'Mane facto' 3C. 6§ ift ein jlnif^jalt, an id jcl) ein nnbcv ftucfc ab
eo, qiiod liodie aiidivimus. Videtiii', quasi sint jlöeljerlcl), sed piito imiiiu
esse, ba^ fie bic iiad)t mit l)m gepoltert fjaficn, imb ift fpat gefangen hjorbcn,
et iuteriin is interrogavit hoc, alius aliud, et tarnen scribitur, ut non liab)eant 5
cxcusationem et ipsius innoeentia nota fiat, 3)a§ ftc in niorte befpierirn unb
fein gnab anrnffen tonnen. Euangelistae scribuut, quod boS bic t)eubtfumma,
bavumb er fterben fol, fei), quod dix|erit se filium dei. 2)ie boflnid^ter Mafien
bi§ iDol gcfaft, tarnen non audent fuvtragen, ducunt ut danniatum ad mortem
et solo clamore damnatum, quia loerben nid)t bljeiBen auff bei" fa(^e, quam lo
iam urgent. Ideo Euangelistae indicarunt t)£)V Bof^eit jlo offenbaren et
Christi innocentiam.
sut. 23, 1 'Unb ber gan|e t)auffe.' S)a§ ift ein jenginiö, quod dominus iuno-
ccns, fein c'^re ge^et gerebt^ an. Antequam moritur, revocat ludas suam
malitiam et ai-gjuit ipsorum impietatem. Sic oportet dici eorum malitiam i5
5 hoc üher (aliud) 7 8 Eiiangelisbe bin ^abcn iint 7 mich ^cu6tjumma steht
bcv jc^ulbe sp 9 über (ianuiatum steht non iure sp 14 gerebt c in bereit sp Gloria
dumini incipit r 15 über ipsorum steht ludeorum sp luJas reuocat jc. sp r
') getebt *■. i: a. getcit, s. i: a. bereits DWtb. 4, 1 -, 0623; vgl. Ung. Ausg. Bd. 27, 2S0, 3.
N] Vesperi.
suf. 22,66 Solgt Ineljtter l)m tert: '2)e§ ntorgenS afier famlet ficf; olle
priefter.' Dubium est, au hoc factum aliud sit, quam quod liodie audi-
vimus. 6i fic^t fic^ an, tanquam unum sit factum vesperi, aliud mane.
'^\ä) I)albe, e» fei) et)nerlel), quia per totam uoctem illum vexabant. 6§ ^at 20
l)berman hJoKen el)n "öofebinft an ^l^tn öerbinen \ sed non audeut eura occidere
uisi publico iudicio et conscienciarum suarum interitu. 511^0 muffen bie
Bunben l)n l)el)[Iigen g[eift gelten. Ideo describunt Euangelistae, had ba§ bie
erbf(^ult fei), quod di.xerit se filium dei. S)a§ ift bie fc^ult. Hie videtis
euangelistas nihil iieglexi.<se et 4 scribere. Sie bo|elr)id}ter Dcrbammen l)t)n, 25
obber uff ber fac^e unb f(^ult fte^cn fie ni(^t lange, brengen el)n anber erfur.
s!uf.23,i'Sr gancje l)auff ftunbt auff ad Pilatum.' ludas refert nummos
et penitet. n-jnjpn '^lutatfer'. 3)aö ift el)n jceuge fe^n, e^r ge^ct öor
16 ro r 21 über ^^m sieht bcm ß^viflo sp 24 evbjdjult bis dei unt ro Priu-
cipalis accusacio in Christum quod se filium dei dixerit ro r
'} el)ii f)ofebtnft an l)()m öetbtneii = sich durch freiwillige Dienstlcislnng (hier = durch
unnötige Quälerei) rerdiciU machen; vgl. DWtb, s. v. Hof'diensie tun = für einen umsonst
arbeiten. [0. B.]
')lx. 24 [7. 9rptil]. 237
R) noii .«oluni ab Apostolis', scd ipsoriiiii ctiam cotnplicil)iis. tev liuiiicil fi^
ctlic§ tob fted^en, Jensen }c. et tamen nihil moventur. Et iustiis pionun-
ciatur a traditoie uilb [trafft ipsos et se postea. Pilatus tfjlltC' Qlic^. ''^Ufo
mu§ mnn funbiflen, »renn man unter (^f)en fol, ba§ ftcin uub l)oU^ nirijt
•'• leugnen fuunen.
'2)te ^iuben giengen ni(^t ^nn bas iic^t[)au§.' 'Si uon esset',5oii. 18,28.30
t^a trilS nic^t ev au» bie culpa. Prius: est l)las|)lieraiis. Sie fcfjemen fic^,
bie Doiilnic^tcr et timent, Ifyx flag modjtc feljlen, nt tales faciiuit in iiialis
caiissis, (iiiod velint cum inie poltern unb bcm !opff I)inburcf) auffurcn.^
10 Non vides, quod per|uniam nou velinuis in gazoph|v]aciuni, item non ingredi
in tuas aedes jc. quomodo ergo putas nos non iuste accusare illum? Tales
sancti a fide semel decidentes muffen fold^e ^cljlidfeit an rtdjten in cappis et
plattis et Interim dei filium occidere.
1 nacli sed steht ab s}' 2 nach tamen steht luilaei syy nach iiistus steht lesus sp
ludae interitus r 3 über traditore steht luda sp nach ipsos steht qui cnndemnant
cum ad mortem sp nach postea steht peccaui prodens sanguiuem iiinoxium sp rh nach
auä) sieht Innocens suni a saiiguine iusti huius sp 3/5 3ltfo bis tunnen unt 6 Si non
esset liic malefactor Sj) r 7 nach Prius steht dixerunt sj) 719 Sie bis quod unt
y cum über ime über bem steht mit sp 10 nacli gazopIi|ylacium steht imponere sp
aber ingredi stellt in praetorium sp 11 über tuas stellt o Pilate sp non iusle c in
niuste sp 12 über sancti steht hypocritice sp
') [mit] bem fopff l)inbutc() oulfuten d. i. trotziy gegen einen Widerstand losgehen
D Wtb. 0, 1704.
N] fernem t^obe an. A'^am proditor ante iudicium publice illum excusat. 5ll^o
15 mu§ c» bcn oerftocEten Bo^trid^tern Don ^rcn e^gen 6u6en gefagt lüerben.
Ipsi autem frontis cnei nihil andiunt, fie tnuffen ^0 lüel)t himmen, ba-j fie
nic^t tt)iber aufe fummen mugen. Quando e» mu| fummen, bo§ t)x nnlel)tter
ben 6!^riftum rec^t fprie^t. Dcinde per Pilatum eciam iustificatur. 'iü^o
muffen fi §unbigen, treu fie foEen unberge^cn.
20 'Unb fie gingen ntd)t Ijns 5Ki^tf)au|.' 'Si hie non male-soiMs.ss.so
fecisset.' X'ie Bo^etnii^t r)ntten forge, eS mochte l}^n feien, ideo quaerunt
h)l)ncfetf)oIc,5er ^ q. d. SBaPor fttjeftu un§ an, qui tarn sancti suraus, nolumus
tuam domum intrare, non accipimus pecuniam 80 ^ jc. @§ muffen §olcf)e
^el)lige Ieutl)e fel)n, sicut hodie videmus papistas. 'üt impleretur.' S)en Soö. is, 32
25 bie 9ioemer Ijatten ba§ 6(utgerid)t üon ^^m genommen. Sed hoc factum e.st
propter verba Christi, ben bt)e Sui^C" folben t)[)n gret)ffen, ipse autem a
gentibus interficiendus erat.
Mjlö Stlßo bis iBerbeil imt ru Primus innocenciae teslis ludas ro r IS unten am
Seitenrande steht Mira ludooruni pertinaeia qui eciam ludae excusanti Cliristum non ci-e-
ditnt ro 21 cl mo(i^te l)§n c aus fie moc^tcä 23 @ie iric fvum fteEen fi^ hie gefeUen ro r
') quaerunt iD^ntfel^olcjet d. i. leere Ausflüchte madien, rgl. Wunder 4, 207 (5r flicht
aUevtei 3a.Mntclf)ö[,3ev; auch Erl. Aitnii. r,i, wO Tn ©otnn fiid)t immerbar SBintell)ö(,)er.
238 !l?rebifltcn bc8 ^aijxci 1531.
R] soti. 1». 31 'Accipite euni.' S)a§ Wiitgcvicfjt biirfftcn fic ntd^t ()nBen. Roraani
erant domini. ®» tljet t)^n >n()e gav jat. Sed ideo factum dicit Eiiangelista,
siir. i9,32ut imi>leretiir verbum Christi: A geiitib[us. 'Xa ficngcn.' S)a gf)et§ nu
siit S3, 2. 3 t)cv. 'Invenimus eura populum.' treffen cBeit bic redeten tocgc-v 'Es
3ot)-i8, 37f. tu rex Iud[aeorum?' 'in iioc natus.' 'Qui ex veritate.' '2ßa§ ift •■>
luavljeljt?' So? ift 1. !(ag, quod accus[atur, quod sit seditiosus, unb fiel)
bcr fing toitb« aud) fcleiben. Taceut iiic quidem. Supra dix|eriuit: deuni
blasjplicniavit et dixit sc filium 3C. quia sciebaut lioc plus motiirum Piiatuin,
quando dicerent eum velle esse regem }C. Ut hodie qnerela coutra nos:
Qt luil Quffvuvtfd^ jjrebigcn, sciunt, quod non alia fc^ein tan fiirgelrertbet. to
Is titulus fttjct oben am £rcu3 et proptcr eum mu§ er fterbcn. Dominus
!^at§ dbn fein ÖCiantlü|Ortet et dicit: quid dicit tibi, quod sim rex? male
dixit, verum: sum Rex, sed non mundi Rex, et hoc potes videre et tua
cog|itatio non est, quia vides, oportet alios habere me, qui jc. sed alii dicnut
et volunt me t)evunglt)ni)3ffcn, sed qui dieunt, mentiuntur auff beubfd^. Sum is
Rex quiden), sed non huius mundi, sed sum rex in veritate, non sum rex
anri, argenti et bei" tüclt prad^t, sed qui sunt ex veritate, ii sunt in meo
regno. Si vis mit lDavt)eit itm6gt)en, tum Inirft ein fd)Ie(^tev fonig toerben.
1 nach Accipite steht vns sp Slut .^lalggEtic^t sji r 2 gar über fat 3 iiher
gentib[us steht conspuetur sp 4 nach eum steJtt auei'tentem sp 4jö Es tu Uex ludeo-
Tum?spr 6 1. e in bic erft sp 6/9 ttag bis nos unt 10 über ion steht totinen sp
Seditiosus Jesus sp r ]1;12 Is bis l^otS unt Titulus sp r 11 nach frcuj steht Iliesus
Naza[renus Rex Iud[aeonmi sp 12 über tibi steht Pilato sp 14 über habere steht
Ministrns sp je. c in defeudoreiit sp 16 Rex veritatis sj) r IS über vis steht Pilatus ü}'
N]üui.23,3 'S)o fing[en fie an l}t)n äuüortlagen.' 'Es tu rex Indeo[rum?'
Soll. 18, 37t. 'JE^eginum menni.' 'Ergo rex es tu?' 'Tu dicis.' 'Quid est veritas?' so
S)a§ ift bie erfte flage, scilicet eum esse sediciosum. S5el) bcr !lage lt)t)rbt»
Herben. Hie tacetur eum esse blasphematorem et filium dei, sed hanc
iioverunt Pilato excusacioncm cordi esse, scilicet eum sediciosum esse, sicut
hodie euangelion caluinniatiir. 9{6ev ber ^iXV ^at§ fe^n öernntlüoft, sicut et
nos fecimus q. d. Pilate, qui me regem appellat, vere sentit, sed est discrimen 25
inter ineum et mundi regnnm. ^c^ l)alt», blD t)afta Don bc^nei: mel;^I)Cl)t
nid^t, sed ab aliis audisti. SCßer b^r haä fagt, haä i(^ et)n fonig fe^ al§ ber
trelt, bcr leugt. '^äj til)n eljn fonig bcr mar(jel)t, non cum auro et potestate
mundi. 'Quid est veritas?' £) lüiitu ml)t Inar^c^t umbgc^en, non cou-
veniet tibi. 'Obsequinm amicos, Veritas odium parit'*, bic binet nic^t ^nn bie so
tnett, bie Jüelt trit)I mt)t fc^alf^t, gelnaU, tude regiret Inerbcn. 5}t^t lnarf)el)t
21 Cliristus coram Pilato sediciosus accusatur ro r 23 cordi esse über (displicere) J7 ba§
über (et)nä) (tonn) jagt 28 Kegnum Cluisti veritatis regnum ro r 30 Quid est ueritas ro r
') Obsequium amicos, Veritas odium parit: Wörtliches Züat aits Ter. Andr. fiS.
Vfll Otto, Die Sprichwörter und siprichu'örtlichen Redensarten der Römer S. 308.
mx. 24 [7. 9tpti(l. 239
K] üb.seqiiiuni, qiii v|iilt rcfrere in imiiidd, oportet hab|cat aliani fortitndincin
quam veritatcm. Oportet muudus regatur per eine fdjaldeit über bie anbei'.
Qui vjiilt veritatem loqui, ber mii^ ein ftcrcf|cvn vurt ()o6en quam Ces|ai'em,
Pil|atnm, oportet s|piritiis sanctus sil, fc^e bian oniiiia, rccklam tibi in
.'■ novis[.simo die. De hoc nihil novit Pilatus, loquitur ut ÜcrnuufftLigcv ()cibe.
S)ev anbcv l)auff Jüil narrenh) evcf ^aben, uon veritatem, non potest eam
ferre. Pil|atns nimpt cxcusationem Christi an. Etsi ift bic alterl)0cf)fte
flage, CV t)at» üevlegt mit luovtett unb t^at, quia non adsunt ministri, deindo
verbis: '^[llcin regnum.' Sod. is.sg
II) 'Non invenio in eo causam.' Haec est 2. excnsatio. ludas: SoO. is, 38
'iiiTio.xium sangiiiinem.' Hie. Ibi territi ludei. Ut hodie maxime solllciti,
tü'ie fic bie lu^en cvbic^ten. Ipsi plus Ijaltcn an, principes et seniores et
aceusant, 'Ita ut j>raeses' jc. 'Conimovit.' S^veibcii ben artifcl tutbbcv, '»imt'i 27, u
ha ft^en fie brauff: Nou iuvenis causam? Nonne docuit, quod non Cesari
15 dandus jc. Pil|atus novit falsum. Si Ro|mani scissent, j^ctten tjijxn balh
9C()oIffen. Sed dix|erat: 'Date Cesari' 3C. Ubi hoc Pil|atus audit, quod hocäJinttri.ss.si
revocant de seditione, cog|itavit: '^\äj tüil fein lofc Ircrben. Ubi audivit snr. ss, c
1 nach Obsequium steht amicos Sj) Quid est veritas sp 2 riaili. frfjQtcteit steht
et sp 4 nach sit steht qui sie animat professorem veritatls in cordc SeljE bvaii attc§ >Doä
bll ^oft sp rli fclje bran onuiia durchstr sp 5 über ut stellt at§ .y) Tj9 ift bis Jllein imt
8 nach ftagc steht bev 3uben s/) Uher er steht ß^riftuS sp nach unb steht mit ber sp
nach quia steht inquit ''7' 9 nach regnum steht uon est de hoc mundo sj) Ego cumu-
late sp r 10 nach excusatio steht Pllati sj) nach ludas stellt dixit prodidi sj) Non
inuenio in eo causam !c. sj) r 11 nach Hie steht Pilatus dieit Non inuenio in eo causam sp
nac?i soUiciti steht Papistae vt tunc ludei S}) 12 nach etbic^tcn steht quib[us deformem
nostram causam sp 13 nach aceusant stellt lesum, Christus vero adeo nihil respondet sp
über ut steht Matth 27 s^j Commouit [darüber UilJ pop[iilum a Galilaea sp r 14 über
invenis causam steht Iud[aeorum responsio sp nach iuvenis steht o Pilate sp 15 über
dandus steht census sp novit c in sciebat sp nach falsum steht esse sp 16 nach
dix|erat steht Christus sp über Cesari stellt Matth 22 JT über revocant steht repetunt sp
^dj bis hJCtbcn mit
N] hJ^vbt eV'S nic^t au^ricf^ten , ei; folbe tool f)ungci- fterfien. Ideo irridet euni.
Idee mundus non stndet veritati. So ift 6()vi[tu§ entfci^lilbiget, quam Pilatus
20 recepit q. d. 3)tD loitft ntt^r m^t bcm nic^t fc^aben. Nam luce clarius fuit
Christum non esse sediciosum, quia nunquam visum eum colligere populum,
et Christus dieit: 'Regnum nieum non est de.' 5ofi. is, 36
'Ego nullam in eo culpam' jc. Seeunda est excusacio: ludae gof). is, sb
prima, deinde Pilati. S)o ift l}n Bange tnorben, et iterum eum excusarunt.
■ü Christus anteni taeet. 'Totam Gall[ilaeum usque hnc' JC. ®0 tvetj^en anntio. 27, u
fie bie Hage lüiber. Caesari non vult dari censum, quia iuditium a Pilato
19 Pilatus] Christus 21 Christus non erat sediciosus ror 24 über Xfyn steht bent
DoWc Seeunda excusacio Christi a Pilato ro r
240 *Pvcbigtcu bc? Sn'^tc^ 1531.
R] Giililaeam, misit ad Herodem, et is voluit ^cilig fein i. e. filiiini dci Oei(ac()en,
fpottcu uiib tobten. Et illic accusatus est seditiosus.
M. 23, 12 'Amici.' Sßolan, libn 6()vil"to iBcvben fic cinä. 2t)iit bem .^evobi bic
freitnbid^afft, ha^ er im feinen man ijnn feinem lanb getovn 3C. et interim
est :~ttiltus, Christus ridetur et cogitat Herodes stultuin. Sed non venit, ut s
sit ein geudlev, sed e§ fol ein ernft i. e. 6r fol auffrnvifc^ fein i. e. (§x ift
sui. 23, IS lein auffxuvev. '^erobe-S auc^ nic^t', bem fot om meiften bvan gelegen
fein. Putavit, quod voliuerit eos ein lüenig fettigen mit bem geiffeln.
iiinitii. 27, i5ff. 'Mos.' @§ toax ein Stecht ^nn Sfi-'öel. 'Barrabas' 'Scivit'. 3°'* excu-
satio. 'Uxor.' Disputatur, quis indiderit uxori? (S§ ift ein guter 6nget lo
ba gehJeft, qui debjebat Piliatum lonmen, ut Christi iunocentia diceretur non
sohnn a luda, Pil|ato, Herode, uxore, sed etiam aniicis, phis ab iainiicis, ut
'siif.'23,'i6l. maa-is. 'Utrum vultis?' '3° dixit: quid niali fecit?' 'Ideo enieu-
üll(. 23, 22 r
1 nach misit steht eum sp über is steht Lucae 23. sj) Cliristus mittitur ad
Herodem sp 3 vor Amici steht facti suut Pilatus et Herodes sjt nach ein§ steht 5pilatuä
»nb §etobe§ sji facti amici pilatus et herodes )• 4 lanb über feinem nach gefiorn «teht
äufc^idt s}) 5 nach stultum steht esse sp nach venit steht Christus sp 6 nach etnft
steht mit im fein sp ej? über fol (2.) bis lein steht Attulistis accusationem Lucae 22 sp
Attulistis mihi hominem hunc S2> 7 nach nid^t steht non inuenit in eo causam mortis s^)
nach bem steht e§ si> über am bis bvan steht si esset seditiosus quia sub eius ditione S})
S über Putavit steht Pilatus «y> 9 über Mos steht Matth 27 s^) über ein Siecht steht vido
textum sp über Barrabas steht seditiosus sj) nach Scivit steht quod ex inuidia eum sp
3"* c in Iterum sj) 29. fol. 57. r' OjlO nach excusatio steht Christi per pilatum sp
11 über diceretur steht praedicaretur sp Vxor Pilati r Christi innocentia r 12 nach
uxore sieht Pilati sp nach etiam steht ab sp 12113 über ab bis magis steht Ego innocens a
sang[uine iusti huius sj) 13 nach vultis stellt dimittam lesum an Barrabam ij) 13J241, 1 über
oniendatum steht Lucae 23. «/)
') Hiermit ist gemeint der Eörersefie Handschriftenhand, der die Predigten Luthers
vom Jahre 1529 entluilt, Bos. q. 24°. Die Stelle (Bl. 57), auf ivelche hier venviesen wird,
stellt Unsre Amg. Bd. 29, 23ti, 17 ff.
N] non recepeLrunt, ideo clamant. 2)0 er öon ©aEilea l^orct, gebendet er feljn
lo^ 3n tüerben, dimittit eum ad Hcrodera. is
2ut.23,i2 'So t)i)n §erobe§ \aä), marbt er fet)cr fro' 3C. sed noluit respou-
dere et irridebatur. ,^ie ttj^rbt ^ilatuy nnb §erobe» freunbe, boruBer mufe
ber f)err fet^n aU tt)n nar unb flocj, loen er t)ette Jnolten el)n foiJIer '■ fetm
no(^ t)ern be§ IniUen''^, ^o luere er erloft, sed non est Mimus, sed summae
äKiuti). 27, i5ff. autoritatis homo. 'ipilatuy fpracf).' ©r tt)olbe l)t)n gerne entfi^ulbigen. 20
'CoDBuetudo erat.' 'Barrabas sediciosus.' 'J>en er tDufte ttJOl, ba§
^I)n bie ^ol^^irifter au§ neljbc.' Eciam est excusacio. Hie disputatur,
quis uxori Pilati iioc aperuerit, esse factum ex sathana. Ego ex deo factum
sut. 23, 22 dico, ut Christus eciam ab illo haberet tcstimouium. 'Quid ergo male
15 Ad Herodem mittitur ro r 23 Tercia excusacio Christi ab uxore Pilati ro r
') focfter d. i. Gaukler, *) Hier scheint ein Schreibfehler vcnsuliegeti. und r.u lesen
zu sein nod) t)ctobc» toiüen. [0. B.J
9?r. 24 [7. «iptitl. 241
R] datiun.' S)a fef)et i)v, bic finge lua.xjiina tuit biv:? gcfrfjvcl) bcr fjaiiffcn. @o
9tO§ junbc tan in papiUtu lücmanb tfjun: modo nohis inimiciis, acquirit
rc[missiüncin ))eo[catoruni. Imo si quis cum iiiatro, iiiodo fateretur, fvlt tuol
ein 5Bi)c^|0tf ba3it loerben. Ideo ut rcblic^ öcrtlngt iucrben in con|scicntii.s et
5 coram omnibus crea|turis, stellis, sole. Pilatus dicit nihil esse accusationem.
Ipsi tanto clamore galten Ott, ut ubertjoltcvn l)f)u. 6r meint, er tooHe cla-
niorem bempffen. Ideo flagellat eum.
Lcgit tcxtuin 3C. Ibi videtis, quod adluic quieseunt in flöge, quod
Caesari non voluit dari jc. Ideo bie Hag jU Beftetigen, dant ei omuia, quae
10 regis sunt, mit betit nller tittterften, gifftig^ften gefpott et ideo, ut videatur,
mie mutttuillig fic ftuen. >Si fuisset serium, l'il|atus t)ct nirf)t lang mit ^l)m
gaudfeltS sed qma non serium flagc, sed mendacium, tt)un bie fcf)eWc ben
Pharis|aeis et pontitioib|us einen bicnft unb Oerbienen einen graloen 9{ocf.- Ta
l)at 5|Jilatuä ju öiet gettjan mit fol(^en geberben jukitcttgen ein jolc^c flage.
i,-, Ideo cadit nnb nnvedjt nrteil feHen unb loirb ein morbev bvubet mevben.
1 unten am Seltenrande sieht dabaut militibLUS pecuniara vt dicereut discipulos illius
corpus sustulisse cap 28 «/) r 2 über modo nobis inimicus steht luenn ix nut tinä tutt)e=
rijd^en feini) ift sp Barrabae pecoatura iz. sp r 3 nach matre steht concubuisset s/'
i nach Ideo $tehl muffen§ fo anlauffen sp 5 nach esse steht eorum sp Non jnuenio in
eo mortis sp r 6 über u6ct})otterit steht i)a§ fie in sp über 6t steht Pilatus sp 7 Fla-
gellatur lesus sp r S nach textum steht passionis sp nach in steht bet sp 9 über
voluit steht probibuerit sj) nach ilari steht censum sjt 11 nach fie steht mit t)I)m »/' über
serium steht crnft sp tj^m c in lesu sp Coutumel[ia sp r 12 serium c in ernfttid^c sp
über bic jc^etde stellt milites l'iiati sp 14 nach gct^on steht (juod siuit eum educi vcstitum
veste purpurea sp über jotc^c steht ludeorum sj) 15 nach unb (1.) steht ttiitb ein sp
'} mit t|I)nt gaucfeU d. i. mit ihm yespielt, es mit ihm nicht ernst genmnmen; riß.
DWtb. 4, 1, I, 1557. '^) Betbienen einen großen ÜJocf vgl. Wander 3, 1704 Nr. 110; mich
Nr. 103; ebda. S. 1702 Nr. 36; D Wtb. S, 1090 f. [Auch Unsre Ausg. Bibel 3 S. 53 und 55,
noch im D)'uck. K. 1).]\
Nlfecit?" Hoc tercio dixit, ipsi clamabant: 'Crucifigo.' S)o fe^et ^r bie«ut.2a,i6
flöge, bie grofte flage ift "taSi gefettet) be§ l)auffen§ et volunt Barnabam
defendere. Ita sub Papatu pessimos uebulones liberant et amaut, si
Euaugelion persequuutur, Ita ut in toto eelo illorum impietatis manifesta-
20 retur. %^n 5pilatu§ t)clt nod^ toenig. 'Flagellavit.' ©r tüolbe boSsoV). 19, i
gef(^vet) ftljUen bo mt)t. 'Spineam coronam.' öie fe^et tjr, ha% fie 50I). 19, 5
noc^ l)mmer auff ber flage vutjen eum esse sediciosum. Ideo eum tanquam
regem deludunt m^t bem aller gifftigiften gefpottc. 2)en loen§ ernft gelnefen,
ba§ 5pilatn§ eum credidisset sediciosum, mox eum interfecisset, ideo cum
23 vult eum liberari, tradit eum vulgo, bie öorbincn ber f)0^en prifter bangf.
9l6er l)ie t^ut ^^ilatu» jnbil, qui iliis counivet, ideo fit tandem iniquus
17 Barnabam üher (Papam) (Ita) et IS Pessimi uebulones liberantur tantuiu ut
Christus occidatur ro r 24 sediciosum (non) Pilatus bene agnouit Cbristum insontem ro r
Sut^etä SEßetfe. XXXIV 16
242 l'rcbigtcn bc§ ^aijxei 1531.
R] 30t). «9,14 'Eccc adduco.' Idco edu.xit, iit saturarcntur all bei' ftwffc unb ftaitppcil,
quod sie coroiiatii,'^, jevfi^lagen mit htm ü]ox unb öctjpott, ut textus k.
Miscra|bilc specta|culum, ut Pil|atiis ipse fatetur, quod sit unfc^ulbig unb
boc^ alfo 3iigeri(^t per coronaitionem unb fpotten, haB niljev benn 3U öiel fet),
quod iion siuiilis lioniiui. ©c^ct, lüic ift CV jUgci'idjt, qui fleufft l)f)ni saug|uis 5
burc^ bie äugen, haxh unb ha mit jufpeuet jc. sed ^ilfft nirf)t, ber 2eufel
3ofj. 19, 6 loil ben tob ).)abm, bcö unb fein anbev§. Ideo: 'Cruci[fige.' S)a tompt
bie vedjte fing, quam ipsi in Aula Caiphae jc. loeil bie ttagc de .seditioue
ni(j^t fort h)il, ideo Bringen fic ba§ auff, quod debebat esse 1. sed non
5cii). 19, 11 iuvat, ut eius innocentia reddatur ubique manifesta. 'Non liab|ei'cs.' 10
Soll. 19, 12 Semper iuvenit enni insontem. 'Si bunc dimittis.' S)a ftt)et ^^^ifi^tui?
n^mmei' ut antea. Ibi iterum loffenä faüen blasphemiam Christi, quanq[uani
putareut, ev muftc brau, cum babiereut urteil seciuidum eorum legem, et
sie prius factum, cum hab|uerint potestatem. Sed ^ie lüilö nid;t Joerben.
Ideo !omen§ Inibber auff bie erfte. Et nos liabemus illas duas causas, quod 15
simus haeretici, blas[piiemantes deum, velimus fclber @ott fein unb ItJOÜen
felber leifer fein. Sic ipse: quod dei fiiius, est blasphemia, sie 2. quod
1 nach saturarentur steht ludei sp 2 nach textus steht habet sp 3 über fatetur
steht Ecce liomo sp fatetur (ipse) über itnfd^utbig steht Christus sj) Ecce homo sj' ^
.') über ©c^et steht q. d. sp (i nach unb steht Wie er ift sp 7 mit bis Cruci[fige unt
nach ben steht ßfiriftum sp be§ unb c aus unb be§ sji 8 über bie (1.) steht loh 19 sp
über Aula steht exprobrarunt ei sp quia filium dei se fecit r 11 über eum stellt
Christum sp Non es amicus Caesaris sp r 13 )nufte(§) über legem steht Moisi »p
Vrgent seditiosum esse r 14 nach potestatem steht gladii sp 15 nach etfte steht
Hoge sp nach nos steht hodie sp über causas steht eulpas sp 16 blas erg ::u blas-
phemi sj> deura (verbum) blasphemia, seditio r 17 über ipse quod steht Christus
dicit se esse sp fiiius c in filium sp 17l'J43, 1 über 2. bis jcrftoten steht Rex sum sed
reguum meum non est de hoc mundo sp Blasphemia, seditio 2C. r
N] iudex. '@r furet t)n erauö', scilicet ut viderent eum, quod commisereantur
illis. '©e!^et, h)ie ift hai e^n menf^.' 6r Mennet fet)ne unfd^ult et
iniquam penam q. d. fe^et, loie ift er jugeric^t unfd^ulbiglic^, fet)et, h)ie Hut 20
er burc^ ben Ijal^ et omnia membra, folbe eä hoäj e^n ftc^n erbarmen,
5oM9,6.j'Crucifige.' S)er tcuffet lDt)l l)f)n tobt fy^hm. 'Legem habemus, quia
se fecit filium dei.' 2)o bie tiage nic^t i)e(ffen to^l, aliam quaerunt.
3oi). i9,9ff. 'Unde es?' 'Non haberes in me potestatem.' 'S^rac^tet ^PilatuS,
Soi). i9,i2h)ie er t)^n to§ Iie§.' 'Si hune dimiseris, uon eris aiuicus Cesaris.' 25
S)0 fte^et er nljmmev. Quia eum aecusant blasphematorem et peccasse contra
legem, quia tilium se dei fecisset, ba§ fljnbt bie urfac^en. Sa§ lo^r fecjcr
unb uffrorer fe^n, bie plage l)at (?{)riftu'j ouc^ muffen leliben, haB er bod;
gotlid) unb beltlic^ rel)c^ ^uftore. ?l6er bo ftoffen fie ben 5pilatum q. d. Si
18 eum (quasi) 1!) Ecce homo »•« r 28J29 ^ttt bis StBer imt ro 6§viftui muß
et)n tecjer »nb bffrurcv jetjn Ita et Euangelion ro r
yir. 24 [7. 9(ptill. 243
R] seditiosus. Sic nos jci'ftovcn regniim «Ici et miiiKli. Qiiotl dci rcginiiu
juftoren, n^emeu fie fid^ nidjt fo fcev an, scd qiuKl mundi, ba§ n'^cmeit
fid) 3C. Si noii vis audire accusationcni nostraiii, tunc Romae te accusa-
himiis iiiib folt Hon bem iKid)tft;n(. Ibi timet non doum ncc ins, sed fcin§
5 bnnd)'3, 5Jianimon 3C. Sic, quicquid est apud Pap|am, facit. Pilatus tuil
nid)t bciiiercn bic (^iinft Cesaris. Cogitat: ltin§ Icit an bcm lltcnfc^cn? est
pauper, ift befjcr, ipse moriatur, (|iiaiii ego umb mein Vlnipt. Scd postea,
quando couscioutia luovotur, filjetö fid;, benn ba« h)ort fdjneit. 'Duxit etsoiMo, u
sedit pro trib|uuali.' ;3ft ein (5i;dev gcloeft er au» am )liid)tftucl. 'Nisisoo. 19,15
10 Ces|arem.' Sil flefcfictic, tnic bn fagft. 'Vos videritis.' Gv iui( nnvcc^t^nttii. 27,24
t^un et tarnen bic fd}ulb Hon fic^ legen, ut ipsi tragen jdjulb, sed {)ilfft nici^t.
'Super.' 3)a§ ift ein erfdjirecEIid^ fprnd), »nie l^ort berftiorft, ha^i fie ba§ «'!'•')• 2"."
fonncn anff fic^ nt)cmen, sciunt innocentcm et fecerunt, ba§ blut trndt
fid) ^ notfj. Is mortuus vivit, idco dicit: ipsi nou possunt veuire ad'l»i. 59.12
15 regnum, sed vagi in terris. 'lesum tradjidit vol|nntati' i. e. crucifigatur. s,'Mt. 23, 25
i/3 jcrftoven Hs nou mit 2 über fie sielit 5|5al)iften "j' über ntjcmcn (2.) steht fie -ip
3 über vis ite/ii I'ilato sp 3l4 über accusaliiimis steht corani Caesare »p 4 nach 9!icljt=
ft|U( steht geftoffcn rocrbcn sp nach tiraet sieht Pilatus sj) 4jü Pilatus timet ventri sp
5 SJlommon über jc. 6 nach bem steht etenbcn sp 7 vor ift steht c§ sp nach fieffet
steht vt sp nach cgo steht tome sp S über fi^et» steht futet sp nach fic^ steht Noii
es amicus Cesaris sp nach luoit steht ge'^ct iuxä) sp 9 vor Nisi steht Regem uoii
habemus S2> sedit pro tribunali sp r 10 über mit steht Pilatus «7) Regem non liabcnuis
nisi Cesarem r 12 nach Super steht nos et filios no[sti'os sanguis eius sjj nach tievft ocft
steht finb fie sp nach ha^(2.) steht 6tut sp Sanguis eins super nos sjyr" 13 nach fecerunt
steht scientes sp 13114 über ba§ bis nod^ steht vt diccret Sanguis cius super nos »yj
14 fid^ c in fie sji nach il|icit steht psalmus 59 sj) 15 über i. e. steht vt sj)
N] non eum occides, ^0 IroHen U)l)r birf) ^\v iHotn bertlagen. So fordetet 5pilatu§
Uiibcr got nod) @f)re. Ser f)el)ligc 'DJiaiiiinon tfiiit nit. (fr fecjt feljncj feljferg
geni| über ud}t unb unredjt. SBas iftc- nmb eljncni tobe beä armen mauy?
melius est eum mori quam me ab officio trudi. 'So flirct Öiefum crauS.'soi). 19, isn.
20 'Ecce rcx vester.' 'Regem vestrum occidam?' 6-3 finbt nljue lame,
entfc^ulbigen nic^t %o \vaxm ai^ öor. 'Innocens sum.' Ser tnil unrecht rantti). 27, 24 f.
tlinii unb üon fit^ treljben. 'Sang[uis eius super.' Horribile iudicium,
Inie gar frec^ fl)ubt fie, quod iuuocentem sanguinem novcrunt, ideo super sc
et filios clamant. Sa§ Hut ligt t)ijn ottc^ uff bcm ^alfee unb ba-S tobte leBct,
25 h)l)rbt nic^t gcBuffct Serben, ainiseruut regnum et sacerdocium. 'So trug
er fel)n freucj.' '(Simeon.' Christus solus portavit extra civitatem crucem, Mmti,. 27, 32
IG über »etttogen steht »orm tcljjev ro 17 19 6r bis trudi imt ro Mammuno l'allitur
Pilatus ro r 30 lame rot naclitjezo(jen , müijlicherveise stand ursprüni/lich tau da ■ 21 tjov
eri/ ro ~ai Oot'^ilt 23 (tamen) ideo 23,20 Ideo ludeus quidam mii-abatur cur liacc mors
non possit expiari, cum infinite niortes essent cxpiate r 2<> solus über portavit
16*
244 flvcbigtcu bf-3 3o^re§ 1531.
Rl 'Waitri.sT.sv'S^a uamcn mililcs lesiim.' ^{)vtftii§ '^aty .^uv ftnb l)tn au§ flctvagen
burd) bic gcffcit t)in biirc^, biivrf) ba>5 mciftc uoIcC. Extra oivitatem Simon,
bcr i)at muft t)inber ijl^m l)er gfji-u. %u^ ba« aUerfc^cnbl[i(j^ft factum. Ipse
JiiUy fein eigen cven^ tragen. De latr()iiil)[us non scriptum, forte forls factae,
sed is. Ter Satan fol Hcrfudjcn an ber pcrfon fein giroftcn l)od)niut mit s
allerlei) meis 3U fjlagen, nt afle fein f rafft, ,prn, grljin nnb fc^atcEj^eit
an Ijljm mat lonrbc. Hinc nos facti domini, quod Satan istis omnib[us
i'iir. 23, 27. 28 f (fjload^ ift, si crediderimus iu eiim. 'Sequebatiir cum.' 'Nolite flere.'
'In viridi.' Hie apiid nos 9ia6enftein, ba§ gemein gerid)t, ha^ ja Bitter
siit. 23, 33 nnb faucr gnug lüerbe. 'Cum latronil)|us.' Qx folt gecreu^iget tnerben ut 10
seditio8iis et seductor honiiuiim t)m gciftilicfjen unb lreltl|id)em 9{egiment, dei
et Cesaris, unter ben crgften Sc^eWen in terris. S^a-3 {)clt .scrip|t[iira i)od)
nnb ift ^oä) 3U Ijalten. Si quis pati debet sie, ba§ tt)ut fcer Ine'^e. Nemo
tam facinorosus latro, bem man freunblid) jufpridjt, labinng gifit, .sed bem
nid^t. Et misere moritur, ut eitel fi^rccEen, Ueuffcl Inort, ]n'o lab]al cffig k. »^
Et in medio latronum. In tota pas.sione gnr troftloo verbis unb laöfal,
1 ]§at§ c in l^at criicem sp Baiulabat sibi cniceui )• 2 Simon c in Siinoiiein
coegerunt sjj Simon r 4 über factae steht \ [d. h. criices/ 5 nach is steht 6^tiftu§
muS tragen sp fl nach luci? xteht in sj) ut c in ouff ba§ sp TjS Hinc bis credi-
derimus unl 8 Nolite fiere super je. sp r '.) tiach ja sie/it atlcä sp unten am Seiten-
ranile sieJtt gl^et man mit mir geredeten alfo »mt, loaS (»irb§ mit ben funbern toctben r 10 In
medio latronum crucifigitur »• ]ä nach terris steht geteäinet Werben bo§ jie^et bie Sc^rifft
5odÖ on Esa 53 sj) So? bis ^oc^ Unrchstr sj> 13 nach pati steht et raori sp sie c in
tam ignominiosa morte s/j 14 nach latro steht est sp nach man steht nic§t sp nach
gut steht wenn mon richten fol sp nach bem steht iLesu Christo sp 15 nach Et steht
tam sp nach jd^teilen steht i)o^n Mb ffft ^o^en mu§ sp nach loifat steht geben fie im sp
16 nach latronum steht pendet »p
N] deiude cinii vollent festinare cum eo, alio imposueruut. (f§ ift uff» aller
fc§enbti(^fte, quod ipse suam crucem ferre debet, quod non legitur de latro-
nibus. (5i ift brumB gefc^riben, ba§ ber Bo^toic^t fernen inutlnilten uff§
l^oc^ft geubet loorben, ha§ aüe fel)ne frafft, mad^t nnb bo^'^eljt Inljrbe auf= 20
siit. 23, 28. 3.S gef ogen unb matgemac^t Inerben. 'Nolite flerc super me.' 'Veniet
ajinvMs, 28tempus.' 'Sc^ebelftet.' 9ta6efte^n. 'Inter improbos reputatus est.'
6r folbe gefreucjiget Inerben al§ el)n ubelt^etter tjor got unb ber loelt, brumb
muft er unter ben ergiften fc^etden fteiben, i>a§ ^elt bie f(^rifft :^oc§. Nam
niillus fiu' et sacrilega adeo peccavit, ut non cousolaretur et reficeretur potn. 25
^^Ber ber mu§ in e^ttel Bofen inorten unb malebet)en fterBen et solatur feile
et inter latrones deputatur. S)o ift !el)n fruntlic^ lüort noc^ gcBerbe. Hoc
19J20 G§ bis trofft nnt ro Christus suam crucem ferre cogitur ro r 'JJ Et inter
latrones reputatus est ro r 2(> Infensissinia sathanae verba in Christum ro r
Tix. 24 (7. ?(pvitl. 245
Kl et sciel>aiit iiiiiofeutcm. In scriplttira: 'C'inn latroiiiilnis." ':i. Iiora.' 'Patt;r.''J'(ait. is.'.'i
'Jesus Naz[areniis' 'Ebjraico, graece et latine', (niod omnes J)ot[uerunt3o6.ii)!i9.2u
legere. !£oC' ftlld notabiinus, (juod ovem ex stabiilo geflltt K. Ibi disce in
l)S|alnio: 'Tu es sacerdo><'', unb jonbevlid) faffe verbum: 'Pater, reniitte.'*f- im. <
^ JaS Uuivt El). E])istola jie{)et tiod;. 'In die carnis suae' k. 3)a§ i[t ba§«E''i-^7
gcBet. Ibi finb t){)\n bie aiigeii ubcv gangen et oblitus suae passionis. Certe
honio in tantis periculis eonstitutus bev pfleget nid)t ju h)etncn. 3ift ein
gnebige ftraffe, quanJo (niis potest tueljncn. Ideo ift hai-' ein fonbcvlic^
)öunbevlicf;-j lueinen unb betten gelneft. C'lavis afHxus pendet, bac' tl)nt l)ei-|=
10 Itrf) h3^e, et tarnen pieccata crncifigeutium se plus niovent. 2)05 ift ein ftucf,
quod nunquani i)ossunnis au§ gebenden nnb reben. Ideo ift er ein rechter
pvieftev, ottert fein leib unb leben, blut et remittit öon g;an^cm {)ev|cn, non
vindictaui expetit, sed lefft nostra p|eccata sua fein unb tf)Ut ba§ tveffi id)
gebet, ba§ f)at I)|imel unb erben gereljniget. Il)i satis factum pro pieccatis
15 nostris. Nisi sie dixisset, Si ecoutra: patcr, ftrnffe, ridjte, tum mundus toei"
untergangen forte illa hora, quia sunt ju greulich peccata. Nou offcrt
1 et erg zu etsi aj) nacli sciebaut steht eum esse »]/ nach latio|iiiljus stellt iuiquis
reputatus sp nach Pater steht Kemitte sc. sp Cum latronibLUS reputatus est r 2 quod
e in ita vt »7) pot er<j zu potuerint sp I. N. R. I sp r 3 über ovem bis (jefutt steht et
liic mactatus 10 die meusis s2' ^ ''^ß'* psLalmo steht versum sp nach sacerdos steht in
aeternum sjj nach remitte steht illis sp ps. 1010 [!J r 5 Eb. Ep|istola c in Epüstola
ad Eb|icos sp nach iftiä) stellt an sp über die stellt cap. 5. sp> Eb. 5. )• 6 pater
diraitte !C. sp r 'Jjll C'lavis bis ift unt 9 nach pendet steht in cruce S2> 10 nach
plus steht eum sp nach movent steht quam dolor sp 11J13 r echter bis bo§ unt 12 nach
Hut steht pro crucifigeutibLus et oumib^us bo[minibus sp 13 Ro. S. in eternum est pontiiex
pro nobis r 14 nach ba§ steht ge6et sp 15 nach econtra steht dixisset s/j 161246, 1 Non
bis je. unt
NJscriptura dicit:, 'Et inter latrones reputatus.' @r ift el)n ferner nnb3c!.53,i2
uffrurer. 'Ies[us Naz[arenus, rex ludeorum.' Nota hie, quomodo 30^. 19, 19
Christus sit immoiatus et in cruce immolatus. Huc tendunt psal. 1 10. 'Tu sßf. 110, 4
20 es sacerdos secuuduni ordinera'. Et iuterpellat: 'Pater ignosce.' Hoc
dictum Epistola ad Hebreos maxime extollit, bou er ont tage fel)ne'5 opferS *c6i- &. '
ml)t toetjnen gelttf)en. Hie fuit in alio templo Christus, ubi lachrimatus est.
Nam horrores et timores mortis non permittunt lachrimas. jDrutn'b ift§ et)n
tüunberlic^ ioel)nen in agoue mortis, ba^ e§ fol über bie bo^Ijetjt aEer buben,
25 ba'3 f)erc3 f)at groffe gebancfen t)at, quae nemo potest intelligere, ideo hie
Christus fert omuium hominum peccata et pro omnibus orat. 6§ f^nbt
hjenig tnortlj obber trefflid} gebet, iah "^ijnimel unb erben gereljniget et servat
fidem K. Apette er rac^e gebetfjen, feo Ijette bie ftunbe bie loelt umbgeteret,
20 Pater ignosce ru r 23 Christus in sumuiis tentacionil)' us lacln-imatur ru r
24 uficx (ba») 26I2S orat bis §ettc unt ru
246 'iircbigteii bei ^al)xt% 15151.
1-i] grossuin, i'i,, liafdiiiii, ovi'iu K. seil .sci|isiiiii et orat. Taä gcBct ift Util' üicl
ju f)OC^. ö» fol cincv bn lioii prebigcu in elüigfeit. Umnia ji|eccata, utcuutiue
maxinia, tameu ablata, qiiautiis is est, qui facit, et cui fit. Ego commeudo
vobis. S)a ftcl)ct bau l]au6tftiutf passjiouis domini, qiiia ftc I'ringt nic^t f)ci:
histjoriam passionis, scd bcil nu|, quid ChrLstiis tneljlic per passionera, nempc 6
üut. 23, 34ut tu liab|eas re[raissioneni pec[catoriim, qiiia dicit: 'Nesciuut', qnia si
scireut, qualem crueifi|gerciit, jo f)et§ nic^t not. Alii dix|eiuut, quod orarit pro
l'i. 19, 13 his, qui pieccata uesciunt. Est verum. Et ecoutra quis novit peccata? Ps.'nemo
e.st, qui novit' 3c. imb jo eä einer etiam merrfte, tarnen ex infirmitate cadit.
Ideo etiam puto, quod oravit dominus für bic 356flui(^tcr, qui sciuut se lo
peccare graviter et nolunt esse peccata, ut bic Bofhjic^ter, Sed qui sumus
peccaitores et nou defeudimus et habere volumu.s pro iustitia. Peecatum
non scire et peecatum scire et pro, ba§ ift peecatum in s^piritum s|anctum
et impuguatio veritati.s agnitae, unb Begert fein gnab ba für, sed pro iustitia
1 über ovem ätehl boueni S2) 3 nach quantus steJit eniui Christus s/j nac/i qui
steht precationem sp über cui steht deo patri np Quantus qui l „raty,. *" ^ vobis
c in piis cogitationibus haue orationem sp J/5 quia bis nufe unt 4 nach niii^t
steht oUein sj» 5 über quid steht wa§ sp 6 nach ut steht ego sj) hab erg zu
liabeamus sp quia nesciunt quid faciunt S2> r 7 über qualem sie/it quem sp über
ntc^t not steht 1 Cor 2 sp über urarit steht Christus sp 8 über ecoutra steht delicta sp
über novit steht intelligit sp 9 Delicta quis iutelligit? ab uccultis ic. psal. 19. sp r
10 nach quod steht etiam spi 12 non über et (l.J 13 über non scire steht cognituni,
incognitum sp nach pro steht iusticia defendere sp peecatum in sipiritum sanctum sp r
14 nach sed steht vult vt sj)
N] sed quia ipse est sacerdos oraus pro iiupio mundo. S)a§ gebet ift m^r bil is
3uI)oc^, nou possum assequi, er f)at nllc ßunbe I)i)nireg! gcnummcn inl)t bifem
gcBet. ^n bifem ftetjct bas ^euptftncf passionis. So ligt ber nuij, fruc^t
Ijnncn , scilicet cur ipse sit passus , ut haberemus remiss[ionem peccatorum,
et deinde orat pro nescientibus. Aliqui dicunt euni orasse pro peccatoribus
iguorantibus, qui autem sciunt et peccaut, pro illis non orare. Sa» gleuBc 20
ic^, has ber Ijer Dor folc^e bofeeluicfjter niii)t cor fic gcbetl)en fjabc. Omnes
quidem homines non sciuut peccata, quia prava est fbr[titudo hominis. @§
ift cl)n groffe unterfd)l)bt Gl)nc feunbe nic^t iüiffen, %nnbcr ou(^ be!antf)e §unbc
Dor gcre(^tigfel)t achten. Haec est impugnacio aguitae veritatis, pro illis nou
löjl? S!a§ bis nu^ unt ru Status et efficacio passionis in oraciune Cliristi ro r
l'J Excellentissima et efficacissima sacerdotis Cliristi oracio ro r 20 itiiten am Seilenrande
stellt Wie liic pulcherrimum lucum communem et Thesin cum oracionem Christi non tantuni
ad penitenciam illius et exemplum nobis exposuerit D M L. sed hie sacerdociuni Christi inter-
pellantis pro nobis et sacrificantis explicat. Plurimum valent loci cumnuuies ad quos tan-
quam ad statum referende sunt conciones 22124 ®i bis gcic^tigteljt unt ro 24 Peecatum
in spiritum sauctum ro r
•■.Uv. 24 [7. SIpril!. 247
H] lial)L'atur. XaS tüil ^ott lüdjt leiben, pni illd uon orat aec uos. Pro
ouinibuf; aliis pjeccatis, (|iiae noii scio peccata, et scio peecata, sed tanieii
agjUüsco et uon iustifico. P|eccatum agnitiiiu t^ut fciiieix fdjaben, sed ^ie
f)iuliiC9t tjnn bem gebet et submersum: '|)ater, qiiia nesciunt.' Sed cpii s!ui. 23, :«
5 sciunt peccatuni, ut 1. speeies jc. unb llbcv boö, ijuod sciiint p|eecatum et
faciunt, dicunt istaiu blas,pheniiam, ba§ man» fur rec^t fol t)alten, vel si
contraidicatur, fol einer bvumb ftexben, Christus niet: Nee bic ncc in futiiro.
Aliofjui V|Ult auferre omnia peccata, allein hah iä) ha bei) bleib, ut ag;uoscaui
niea peccata. Ut David dixit: Teccavi', machte fein iustitiam brau§ necsSom.uMs
lu öevtcibiuget JC. Sed Saul ubi pcccavit, dixit ad Samueleiu, praetcndebat '•^»'"•'■''■24
obedjientiam. Sa gieng er» ju brnmmcrn et nuuquam salvus Hebat. 2?e^ut
un» @)ott fur ben funben, (piae peccata sunt, unb toils öertel)bigen , lompt
einer aber ein mal brau§ et couvertitur, aliud est. Ibi est fructus aufgeritzt
feinö leiben». Disco ista verba: 'Pater, reniitte.' Dixit meus p|ontifex,
15 reuiissio peccatoruni ift erhJorben per baue orationem totius mundi, alioqui
fuisset passio nobis nociva. 3)o§ ift ba§ l^eubtftucl unb ber fern Ijl^m
ganzen leiben.
1 nach orat sieht Christus np 2 nacJi pieceatis stehl orauit Christus sp über
peccata (1.) steht esse sp nach sed sieht gc^ct sp 4 über ^nn bis suhmersum steht Pater,
igiiosce, quia nesciunt, quid fac[iaut sp nach submersum steht vt non damnet accuset sp
pater bis nesciunt durchstr sp peccatum aguitum r 5 nach sciunt steht esse sji
nach pieccatum steht esse np 6 nach dicunt steht quoq[ue sp 7 nach coutra|dicatur
stehl (ol§ unrecht fein Bnb sp nach met steht ibi concludit sp nach futuro stellt remitte-
tur sp rh Mar. 3. r S nach peccata steht et non pro iustitia defendam sji 2. Reg. 12. sp r
9 über mo^te bis iustitiam steht dominus abstulit peccatum tuura sjß Dauid sp r 10 nach
»crteibinget steht suam iuiquitatem 2 Reg 12 sp Saul sp r li\li un§ Ins jctnä mit
nach unb steht man sp nach tt)i(§ steht bennod^ sp 14 über fein§ steht ß^tifti sp
nach Disce steht et inculca diligenter sp nach piontifex sieht 6§rtftu§ sp fructus
passionis Christi >• 16 totius mundi mit peccatorum verb sp
N]orat. Alia autem peccata, sive scienter sive iuscienter fecerinuis, hau tl)ut
ni(^t fcfiaben. 5l6er ha§ iä)^ nic^t |unbc tot)! achten unb lüollenS fur rec^t
20 t)ertel)bingen , pro illis uon orat. Alia peccata omuia hac oracione sub-
merguutur. Sed haec blasphemia iu spirituin sanctum non est digna oracione
Math. 12. Pius autem dicit: Domiue, peccavi et tarn multa peccata nou sDiatii). 12, 32
novi, sed tu ignosce. Sßen el)ner fic§ al^o öerbanHit unb befennet fie, tunc
iguoscitur, ut in Davide videmus, qui dixit: 'Peccavi.' Saul autem cum j-lJJ'nulvM
25 peccassct et voluit id defendere, tunc pellebatur e regno. Ergo hoc notate
officium passionis pro omnibus peccatis, 2Bel(^e m^t bem tDOrtt)e unb geBet^
ift ertoorben. Nam si haec oracio nou addita esset, timc ipsa passio non
efifecisset remis[sionem peccatorum.
19120 3lbei 6t« Alia unt ro 23 Que peccata reniittautur ru r 26127 unb gcictfi
über ift 27 (adfuisse) addita
248 Spicbigtcu bc» Sloljtcä 1531.
25. 8. aipvil 1531.
^'ircbigt am jDftcrfüuuobcub.
^'■l Sabbato Paschae.
Heri aiKl|isti.s, qiiomoilo doiuiinis am ftmtt bei fjeiligcu CVCUljeS feil!
•ticbi. 5, 7 xtd)[ imb l)0(f)fte pvteftevltd) nmpt cum clamore Eb|re. 5. quia ibi cor omniiio
aliter factum, ita ut etiam lach|rvmae effluxerint, quia inspexit nostrum jamev.
Ideo fc^t n brau fein leib, leBcn, unfdjulb, ut nobis emereatur re[missioncni s
pec[catorum. Ea oratione destructum, quicquid Satau Ijat ongeric^t Unb
nitfff;eif)a'6en, q|uo deus. Mit bem onbevn bing ift» minenlnievcE unb triegcrel).
Vidcbitur porro, quod antea se mutabant, iam lenden fic^ omues crea|turae
unb Jtjil ein anber§ toerbcn. Tarn efficax est prejcatio. Geutilis, qui fuit
prius inipius, fit iam Christiauus. Et ludaei fiunt Christiani, latro cou- w
vertitur et fit magnut> Sanctus et canonizatur, ]o ge'^et ba§ gebet an. Et
aliae crea|turae fteöen fict) nou ut prius, nou vult Hieiben tjernac^, ex quo
ipse abit dominus et terra bebet, cum sit fundata firmissime ut scriptura,
et lapides nolunt lap|ides et omues creaturae jc^ret)en bem naä), cum is
2. Soi. 5, 1 ff. (eljbet. P|aulus dicit: Putaraus, cum is mortuus et nos omnes mortui, ut i5
nostrum cor getüarte melioris vitae, iustitiae et i-edemptionis. Post istam
oblationem et precationem, clamorem validum et gemitum ijibt fic§§ aljo:
3Dt). 19, 23. 26 'Milites accepierunt vestes eius.' 'Ecee filius tuus.' 'Vaii
anotti). 27, 40 . , f, ,1 5 <T-> • -je/-,
Sut. 23, 39.42.44qui dcstruis, latro blasph|emat. Doniiue, memento mei. Cum
1 unt ro 3 nach amjit steht aujricf)te sj) über clamore steht valido sp Eb. 5. r
4 ita über ut 7 nach Quffge|^a'6En steht liac precatione sp rh nach deus steht offeusus «/>
über ifti bis triesete^ steht nostris operib[us mereri re[missiouem pec[catorum sp 8 nach
quod uteht creaturae quae sp se mutabant c in mutabantur sp nach mutabant steht sol
obscurabatur petvae scindebantur sp rh 9 nach anbcr§ steht Ujefcn sj) nach pre|catio
steht Christi sp über fuit steht Centurio sp 10 über Clu'istianus bis fiunt steht vere hie
filius dei erat sj> Latro dexter sp r 11J12 geBet bis fteHen unt 12 non ut c aus ut non
13 über dominus steht Christus sp nach sit steht tarnen sp nach scriptura steht loquitur sp
14 nach nolunt steht vt sp nach lap|ides steht firmi manere sp «4er bem steht E^tifto sp
15 mortui c in mortuos esse sp 2. Cor. 5. r 16 redemptiouis über (spei) 17 clamorem
validum über precationem 18 über filius tuus steht Christus in cruce sp nach tuus steht
Ecce mater tua sj> rh Textus r
N] Die Saturui.
3ori. 19,23 'Sie trigStnec^tc, bo fie ^cfum gccreucsigt I)ettcn.' 'Alios
i;ut. 23'42 salvos fecit' 3C. et latrones et milites cum maledixerunt. 'Domine,
awatt. 15, 39 memento mei. Et aperta sunt monumenta. Lenturio autem,
JO ro r
5ir. 25 [8. aiptil]. 249
K] hora <).' 'Eliain vocat.' 'Iste.' 'Cuusuuiiiiatuiu.' 'Pater.' 'Tra-Mntiii. si! r.i
didit.' 'Et ecce velum.' 'Sepulchra.' 'In s|anctaui civitateni e t aut.' 23,' 46
appalruerunt.' 'Centurio: Vere filius.' Multae raulieres' K. 'quae wattolk, 51.
ascend|erant secum Hierosoly|mam'. Tantum accip|iebat in manus iara.sBiott.'is, 39
5 Eiuangelista ctiam describ|it pro pa-ssione, quod niilites vestes divisie-mnrt. 15,41
riiut uilb umb gelDUrffelt. Et talis est art|i(;ulu.s, (jueni prophcta etiain im
ps. rurt, siciit hie allegat, f)at siiam btlltung, quam iiic laffe fai'eil. Ideo spi. «2, 19
factum, ut sit rotunda "^ passio in omnibus, ]o gof, ut etiam suae vcste.s
muffen ()erl)Qlten. Et nou locus in terris, sed in aere, unb unter bie Buben
«0 tct)Icn. Non moituus unter eim l)em6b unb rode ut neb|nlones alii. Ideo
(luicipiid !on bcn Iei6 unb fcel betreffen, mu^ alle§ leljben. Hoc male baljct
Iüli|auuem, ideo describit aUe bofe jeljcfjeu, nou uuterlaffen, sed mit bleiä.
Et tandem, quod uon propter deum meudicis dederint vestes Jc. sed h)ie
gifftig unb bitter Satan ift contra deum et eins opera, significatur. Sic
15 bodie nou est iiu|manum odium, sed ber 3I]euf[el felb§. Et ba§ mu§ t)nn bic
riege- !omen, quod mater niuö ij^ren fon Derlieren bei) feinem leben, et ipsam
dat alteri et dicit nou esse matrem nee se fiiium, unb ba§ loirb l)^m aüä)
1 nach Pater steht in manus tuas sp ]I2 nach Tradidit sieht spiritum sj>
2 nach Sepulchra slefit aperta sunt s/) 3 über appa[rueruiit sieht niultis sji 4 secum
c in cum Christo s}) Tantum bis manus mit nach Tantum sieht non sp 6 nach unb
stsht Mafien bot ap nach etiam steht 1)at sp 7 türt c in getutt sp ps. 22 diuiserunt
sibi vesti[menta mea sp r 8 über suae stellt Christi sp 9 über in terris steht vbi
moriatur sp 10 vor testen stellt vestes sp 11 über mufe steht an S^rifto sp 12 nach
non steht 5a6En§ sp 13 nach tandem steht Euang[elista sp propter bis vestes c in dederint
vestes prupter deum mendicis sp 14 über signiticatur steht liic sp IGjlT ipsam dat c in
ipse commendat eam s^i Ecce mater tua sjt r 17 nach alteri steht lohanui scilicet sp rh
über nee se fiiium steht dicit enim Mulier, ecce filius tuus sp
') rotunda r(ß. oben S. 230 zu Z. 24. ") riegc d. i. Reihe D Wtb. 8, 922.
NJber ba bei) ftunbt' jc. 'äßarlic^ bifeer ift e^n frummer menfd}^';'^';^,^^,,^
geh)eft', 'et multae mulieres cum eo f'uerunt' K. Sie euaugelifteu
•■*« bcf(^rel)ben, boS er el)n lel)ben, ha§ bie frig§fne(^te umb fel)ne Herber
gelrnrffel, super lioc Psalmus eouqueritur. S)a§ t)at nu el)n anber au^= ^uf. 22, 19
legung. Summa: Vüluut describcre perfectam et rotnudam passionom ita
eciam, ut eius vestes uon permanerent intactae, bo§ er ni(^t§ el)gen§ ijahe,
mu§ nadt unb blo§ fterben contra omnem morem. 511^0 fc^rel)btl ^onnne'S,
■'■' ba» fie alle 3cct)d)en, bie am öerbiiflic^ften gelneft, l)^n uff» gifftigift angelegt.
Ita ut vestes uon siut dignac elemosinis, sed lucro. Summa: (Ss ift nid)t
menfc^li($er i)a^, ^unber ber teuffl felb^. Deinde eciam videt compassionein
matris suae, bie I)at ba§ muffen fet)en, baä I)at ben be»-'" erbarmet, uon
20 Vestimenta Christi sorti et ludu exposita ru r 22J23 Öuinma bis permanerent '«h( ro
25 geteuft 2T Compassio Mariae virgiuis ro r
250 ^U-ebifltcn bc-3 Satjvoä 1531.
1!1 lüct)e tfjail IjalJCll, «juia iiou oblitus 4" praeccpti, quia ipsa spectaü'ix omuium
pasit^iüuum. Cuiusiuodi pas|sio, nemo intelligit. Non inveuis historiam, quod
inater sequitur filium, qui tarn lioiTeudis[t5ime passus. 6ä mUy eBcn ein
r)Qrtc§ frculein gclueft k. Et vidit euin suspensum, fo greultd) cousputum,
sur. 2,35corouatura. 5Jici:t \}a, eö fot l)!)!' ba§ «iladius Hiimeouis burc^§ Ijerti JC. Alia s
inater uon lib|enter vidit, (luando piier e scamuo, quando blutt ein ol)X. Ubi
iaiu inveniretiir mater, quae posset ista videre? tunbe mä)[ rcbten, Et
aiidire bic fdjenbltdjcn opera, blasph|emias iit aceto potari et umB vefätes
Ipieleil. Certe adfuit s[piritus sauctus, qui eain eonsolatiis jc. Noa frustra
coramisit lohanni. Et quo maioreni hab|uit auiimim obfirmatum et cor, bn lo
ift dolor befto gjvofier et fo fcfte ba§ fjcrlj trcgt, quia aliae tuuvben anmec^ttg.
S)ag Jotrb ß^rtfto aud) lüel)C gettjon Ijaficn. Ipsa novit cum innocentem et
taiueu cogitur bie fc^artb tragen. Quod ista videt, quae ei contingunt, tft
giroffeä ftlltle passionis, ut iam perfecta sit passio ista et rotunda.i @§ ift
ein fdjmelidj, üerbrtef|Hd)er finbet man nic^t, quia ©otian {)atä auffi» t)erb|tiej= is
lic^ft, bitterUcfjift in iiac pa8[sione oinnia gemüd)t etiam iu iiis, quae nou
videntur passio. Iam incip|iuut jpotten, ba^ einen aEein fol botten unb
1 tiian erij zu get^an »^j nach spoctatrix steht fuit sp '> nach pas|sio steht
fuerit sj) 3 nach passus steht est sjJ 4 nach gelDCft steht fein »7) Passio virginis
matris Ma[riae sj) r .5 über ü)iein steht ^ä) si> nach ^er^ ste/it gebningen fein sp
6 nach scamno steht cadit sp T nach tunbc steht filium sp S nach autlire steht coge-
Latui- »/) nach umi steht feine sj> 'J nach frustra steht eam sp 11 nach aliae steht
matres sp 12 über Ipsa steht maria sjj 13 nach ista steht mater astans sjj nach ift
steht im sp 15 fcfjmetic^ erg ,-;u fi^melid^ei: sp nach berbrief lidjei: steht quam dici potest S2>
nach nic^t steht similem passionem sp !^at§ c in ^at sp 17 nach passio steht esse s})
') rotunda vgl oben S. 230 .:h Z. 24.
N] oblitus 4. praecepti: 'Honora patrem.' S)a» jummet ^at ^nn unter augcn
9cf(^Iagen. 6I ift ct)n luunberltc^, felcjant leljben matrem ita adstare ad
mortem filii. @g mu§ cl)n l)arte§ fretülcljn fet)n getoeft, quae tantas blas- w
s:ur. 2, 35 phemias et passioues videre potuerit. §ie tt)t)rt gladius Simeonis hü^ ^^crcj
bnrc^ftoc^en (joben. C'ogitate maternos aifectus, si infantem parum infirmum
viderit, quomodo angustiaret, et haec mater tauta et tot impudentiss[imorum
adversariorum delicta tulerit. S)o ^at ctjn ntut unb ftardeS f)ercä gelücft fcl)n
et tum maximos dolores senserit. 2)0» I^at ben l^ern erbarmet et eam 25
consolatur <j. d. StBe mutter, lt)a^ fol ic^ brous machen? blö mnft§ fe'^en,
loie [6) unf(^ulbig leiben. Summa: haec passio Christi omnes passioues
excedit excepto, quod peccati stimulum nou senserit. Summa: ber tcitffel
Ijat l)f)n in allen ftntfcn angegriffen. 2)o er nt)ue gefreucjiget, bo )3fiffcn fie
unb fpottcn uff» gifftigifte. S)o bo ioen ber teuffei l)n anfcdjtungen eljnen 30
21 Affectus Mariae astautis pacienti filio ro r 22 buvc^ftoc^en über (gchjunbct)
über infirmum steht obbct Hutrunftig 26' Si6c bis bl» unt ro
9Jt. 25 [8. Slptit). 251
11] gveljffeil Ijfjm iccf)t cvft i» cor cum istis vetieuatis verbis. Istii iiciiio iiitel|ligit
iiisi tontatiis. Si deus tuiis dominus, invoca cum, iit iam tyianni: iibi iam
tims Clii-i.stii.s, Euangeliunr? ([iiaiido quis fo öitfltig ridetur l)iiu fciiicv givojfcn
niigft unb 16|ittevftetx leiben. Non Satau horrendius, qiiando einen tret)bt
5 auffa öerjagen, <|iiaiHlo obtnidit deum oblitum tui et sie, quod sinat einen
fterben l)^m leiben. Noone diximus vobis, (luod fiierit ein 2eufc^er? iiise
dixit se filium dei. Iam haeret hie in cruce. Noluistis nobis credere. ©te
toeiben unb louelcn ftc^ brinncn et cor in luft, Et tamen flitentur eum Salva-
torem, quod alios iuverit, (juod uiortuos excit|arit, .'jed ift ni(^tS, omuia eins
10 b|eneficia iam occuluut et iustitiam damnant et fid|uciam in deum ftoffen
üXlib. 'Apprelieudite', 'non est, qui' jc. 2)a§ finb cogitiationes, quae faciuut, ut^jjl. so, üs
quis laqueo vitam finiat. Hoc .siguificuvit nobis dominus, quod omnes, (jui
talibus blasjphemiis loei'ben angriffen, con.solationem iiabeant. Nam videmus
cum bic Satanae et gifftigen olle bof^eit aujfeuffen, ut quando talia tela
IS (juis audit, oportet te mori, ut dicamus: ^Q t|ie6er gfel, Istae sagittae sunt
in Christi sang^uinem submersae. C^'^viftuy ()üt für un» alle bitter erlitten,
sed vjvit et blaspheuiiae sunt mortuae, finb l)t)nt ex corde unb fleif(^ eins
!omcn, ouff bcm pap\)x liegen fie. Ipsae blaspiiemiae l)abm ^i\n\tüm tuoUen
1 über 5l)m sieht (i^rifto s/i 'J iil/er doiuinus steht pater sp nach tyrauni steht
lideut nostios fratres quos toiient captiuos sp 4 nach leiben steht ba§ t^ut tcii)t tofy s/i
Non Satau c in Satan non polest sp nach liorreiidius steht (agit) excruciaie bcnn sp
T liaeret c in pendet sp S über \iä) steht (fie) sji 10 unter occulunt steht dissiniulant sp
nach ftoffen steht fie sji 11 über Appieliendite steht ps. sp nach Appreliendite steht
eum vt sj) est c in sit -j) nach qui steht eripiat sp 12 Hoc c in Hac re spt Con-
turaeliae lt. sp r 14 über Satanae steht gifft sji nach et ste/ä ber sp 16 i'üttx er(j zu
fiittctteit bcä Scuffclä sp 18125a, 1 WoUen ju fcfjanbcn gcniadjt Julien c aus ju fd)anbcn gemacht
^aben «ollcn
N] qI^d fpütUc^ anfiget: Vah quod dcstruis? sicut hodie captivis uostris
2u obiicitur: äßue ift bcl)n (Suangelion? Multo maius est, si sathan ipse nos
ita in consciencia vexat, ut desperenuis. Sicut hie dicuut: Seljet, libea Öold,
bo Ijencft er unb ift unrei^t, ben er !an ^l^m felber nic^t Ijelffen, qui alios
saivos fecit. Et tamen istis blaspbeiniis coufitenlur eum salvum fccissc
mukös, Di fie alle feljne gere(^tigfel)t unb frumiEel)t üorbaninien , et tamen
2s euiu praedicant. ©olt^c gebangfen sentit consciencia Christi, quasi esset
derelictus, muffet jum teuffel, bie Ijat er unö ]\v gut getragen. Nam iilis
cogitaciouibus et ludibriis victis i)at er bcn teuffel gar au^gefogen.' Si
sathau dicit: S)h) Bift öeiiorcn, bhJ 6ift§ teuffela, muft fterben, Respondco:
bic gifftige picljU unb leftrung finbt tobt unb ijn ß^rifti blut erfeufft, fie
19 Acerriine ironiae in Christum et Euangelion eöunduutur ro r 23125 Et bis prae-
dicant unf ro Blaspheniando eciam ueritatem simu! praedicant ro r
') bcn teuffet gnt auBgejogen oben S. 225, 21.
252 *45icbigtcii bc>3 3at)VL--3 1531.
HJ 311 fd)anbcu gciuacf)t l)a(H'ii, ficd coutrarium factum. Cum urgu Christus
vicerit, uec me vlncent, (i|Uan(juam mo crftfjjvcrfcil iinb Ha^ macf|CH. 6§ ift
l)t)m audj Jütbbcrfiavcn, seJ tarnen nihil getüunncil. Sic inccum. Ipso est
3oi). 16, 33 poutifex, (jui dicit: 'pater remitte', Et bono animo: 'Ego vici uiuudum', Et
cog|itetis me habuisse, sed vicisse, nou post me reliqui, ut vos vincerent, 5
sed ut mortuac sunt, g» ift mc^tö m^er hxan quam ein jc^cin, ut mortuus
pictus terret ad 1. aspectum, Serpens mortuus terret, sed nou me fttd^t.
Sic mors, blasphemiae sunt eilt gemalter tob, quae 1. aspectu terret homiues,
unb Irirb niigft unb fiang, sed bleibt ein bilb auff tuc^ unb Iiolt!. Sßil iä)
mi(^ aber für einem bilb 3U tob fnrdjten, ift§ meiner infirmitatis fdjulb. Ita w
sinit eos clamare omues istas blasp[hemias ordiue, tacet, lefjtS fur ubcr
rauffc^en, quasi nou audiret, et sie vincit, resurgit a mortuis. Sit ergo scientia
pro conturbatis conscientiis uon soluni, qui pcrsejquutioneni patiuntur, sed
etiam bvubcr fpott unb l)l)rcr, et dicitur: ubi Christus, tuus deus, Euangelium?
Et diabolus insuper in corde, ut bcun baron recordentur et d|icant: P2go i^
seutio mortem, carccrem, blaspli|emias. Ideo animum accipio: uon est mors,
uon telum, sed species, quia bic frafft ift t)f)nen genomen. Ista blas|phemia
fol mic§ öon ®|ott nic^t fc^eiben, lüily laffen fur über fauffen unb brauffen.
1 ^aBcn durclistr sp 4 nach buno sieht sitis sjj lob. IG, sjt f 5 über noii post
me stellt s[cilicet coutumelias sp über viucereut steht afflictiones vel blaspheiniae sp
9 unb (1.) c in bo§ im s]) nach auff sieht bem sp jiicta mors s2> r lljli tacet bis
mortuis unt 11 über tacet stellt Cliristus sp loan. XG.spr 12 Quomodo vicerit
Christus blasphe[mias sp r 14 nach fpott steht leiben sjß nach Ij^rer stellt guter beraufiung ■y>
nach et steht quod sp
N] {)aben 6f)riftum loollen ]\v fc^anben unb jum tobt brengen unb fi)nbt burd^
Ij'^n aufgcfoffen unb \d) M]l fie oucf) bnrd^ ^Ijriftum auffauffcn, 06 fte mljr 20
tviji t^un sicut et Christo, taiuen nihil possunt mihi nocere. Nani Christus
vieit niundum et orat pro me. 5)tt)r fol nictjt getnertcu. Exemplum: Christus
eciam est passus has blasphemias, uon ut me viucereut, sed ut viucerem
illas in Christo. 511^0 tDQ§ ber teuffei öermag, ift nirfjts me^r ben gemalter
tobbilbe, bie ntc^t fi^nbcn t^un. äßl)l icf) ba ßo blube feljn unb bor folc^cm 25
bljlbc forc^ten, timc mea est caussa. Ita Christus omnem politiaiu et blas-
phemias vicit, left fte ^interfic^, ut tum nemini uoceaut. Ergo cousolentur
pii hoc exemplo, cum externis porsequutiouibus et blaspheiuiis impugneatur,
dicant: ,3(^ fule ben fcrcter unb lefterung Inol, sed hoc scio nou esse mortem
et sagittam malam, ^unber c§ ift etju gemolter tobt unb jjfe^l, In^ fie uber= 30
20 Christus omues blaspbeuiias et ij^nita Satbanae tela vicit pro nobis eslo quod nobis
accedant nihil tarnen nobis nocebunt ro r 24j'20 3U6o bis fordjtcn uitt ro Omnem poten-
ciam et uim sathanas in Christo perdidit ro r 291253, 19 Sdj bis Christus unt ro Set
tobt ift nljmmcr tobt ro r
Ilx. 25 [8. 9lpril]. 253
R] «niia viVit di)iiiiiuis mens mnndiim. Dominus non solnni fcrjuieificn Ullb t)cin
vicit, s('(] bic gifftigeil blasj)lic[mia.s. Wie nostri occiilimtur sine onminm
niisericordia unb jpott t)])xa bopi iiiib beut l)f)n Üro^ mit ^l)vem (5[)nfto.
Aliiis consolatur unb fprid^t l)l)m 3U, onuics inveniunt misericordiam praeter
5 eos, qui Cliristnm fatentnr. Uiji Christus? Euangelimu? deus? S|piritii.s
sanctus? T)ü muft l)n§ fcuer, teaffer. Sa» ift certum signnm, quod veri
filii dei et fratres Christi, cum eadem patiantur. äßcl) tf)Ut'3, qui sentiunt
in cor])Ore et anima. Christus omnino tacuit, uon disp|utavit cum eis,
f)atä laffeii aiifipcl)cn. Ipsc pro nobis solicitus et matre et cogjitavit an
10 fein oatev.
Sequitur exemphmi de latrone. Is est 1. discip[uhis, qui pasjsione
Christi docet uti nos suo exemplo. Et ift utifletig (Krempel au3ufel)en. Si
Sanctus aliquis vel Apostolus esset. Sed latro, (|ui mal|itia sua mortem
emeruit, non meritum, et fit 1. dis|cipulus domini, et potens exemplum, Si
u modo quis rec^t bebcc^te, ipse vere fuit occisor. Xos sie affecti, quod lib|enter
invocaremus dominum umB 9|nab, ne prius haberemus p|eccata, bonam con-
scieutiara. Sed dico: ßl^riftuö non (^ilfft einem falfc^en funber, ut olim non
vidi meum pieccatum, quod blas|phemavi deum mit 5}teffc t)altcn et diabolico
2 nach sed 8te?U etiam sj> nach nostii steht fratres "p 3 nai-h unb (1.) steht man ip
4 Alius c in Aliquis sp nach cousolatur steht latronem sp nach ^^m steht fteunbliif) sp
G nach quod steht sint sp SjO et bis matre unt 9 über et matre steht solieitiis et
Eccleäia sp Ujl'J exemplum bis unftetig unt qui bis Christi c in in quo passio C'liristi
l'uit el'ficax sp Latro r ery zu Latronis conuersi exemplum sj) 12 nach ift steht ein sji
14 nach meritum steht vUum habet sj> nach et (1.) steht tarnen sji 18 Blasphemus M L
crucifigeudo Christum missando sp r
N] raufi^en, quia Christus dicit: ^"^ I)o6 fic uberlüunben. 3)en tejt l^a'6cn bic
20 Guangeliften gefacjt, ut consolemur in persequuciouibus et blasphemus unb
foEen ntiffen, loen e» un§ loiberfert, |o jl)nbt n.il)t bifem man en^lic^ fel)n.
Nam pessimi latrones consolantur ab ilb's. Euangeb'ci autem cum iguominia
mori cogun|:ur. (fl mufe alfeo fel)n. 6» fol un§ afiev ni($t fc^abcn. Sa§ fic
c» a\% Qnfpel)en et tace, ut Cluistus fccit, ber '^ot bcffcr gcbangfen bor
25 un§ allen.
Aliud exemplum de latrone. Sa» ift bcv cvftc Junger, qui docet usum
et exemplum passionis Christi. S)a§ ift fc^enbtlic^ j)essimum latronem
salvari, non aliquem apostolura. Hie latro sine meritis omnibus suscipitur.
Totus iiiundus novit hunc latronem et hie debet salvari. 3Bt)r ftjnbt atte
3ü al|o gefc^icft, ut meritis cum deo agamus et cum nostris iusticiis deum
blasphemeraur, et cum peccatis hypocriticis nos vexamus, quando hoc vel
21 mijixit c aus cMtit^ 23 nii^t {ab) 26 DE LATRONE ro r 2TI28 2a§ bis
apostolum iinl ro 31 aber peccatis hypocriticis steht Bnb mljt ertirijtcn ^unbcn
254 'i'vcbigtcn bc§ ^afjxel 1531.
R] orcline, erat hoiTeiuliim poccatum et tarnen non liabiii pro pecoato, sed
quando non servavi silentium vcl non eo modo bibi vel ßCV'od^en, gcjel)Cn,
quod vere non erat peccatum, et nolebam giiab, nisi abiecissera hoc peccatum.
Hos pec;catores non vult dominus. Hie vides latroncm, qni ho[mines rapit
et occidit, baö ift rc(f)tcr funbcr, non poeuituit p|eccata antea. Quomodo s
venit ad Ciiristum et discipulns eins fit? Inspicit dominnm in criice, quod
fo jemcvüc^ gclcftcvt k. et quod fo tvcfflid^ patiens et forte audivit cum
sjut. 23, 41 insontem , ut tit quandoque. Sic dicit et fcvet ifit: 'Nos 'billic^', Et
mortem merui operibus meis multipliciter. Ibi nuUa gloria. Num non vis
diffidere propter peccata tna? Num nescia, quid tibi debeatur? Damnatio lo
iam certe. Sed Satan nihil efificit. ßecet bte oculos iimB et nihil facit, quam
quod credit, quod is crucifixus sit dominus, (jui possit iuvare a morte et
pieccatis, et ea fides aperit ei os, ut dicat, £)Q§ mag ein glniiB brauff
^ciffcn, ut avertat a peccatis ocnlos, quod nunquam fecerit b|onum, sed
econtra, mit einem getoalttgcn limHeven, et dicit: Ea mihi potes omnia is
remittere et vis. Omnia p|eccata sua accipit unb 6tnb§ an ein fletol^ iinb
lüivfftS bcm t|ic6en man an ben !^al§. Et hoc fuit solatium Cln-isto, quod
sua passio sie honorata. Et hie est summus cultus Christo exhibendus: Sic
3 nach gnob sieht dei .'!^) 4 über rapit steht spoHat s/) 5 naih ift steJit ein sp
T nach getcftcit steht luitb sp 8 nach t)tx steht qu§ sp über Uüxtij steht patimur sp
10 über peccata steht o latro sp nacli (lebeatur steht nempe etenia dainnatio sp 11 quam
über quod 13 nach dicat steht domine sp Fides latronis s}) r 14 nach avertat sieht
latro S2> 15 nach Ea steht peccata sp IT man c in S^vifto s/; über solati(mi steht
consolatio s}) 18 Cultus Cliristo exhibendus sp r
') tktol (unten Z. 28) = Knäuel DWib. 5, 1030.
N] illud parvum peccatum fecerimus, fjatten Ijrgcnbt gelacfjt obbev jln öil
gejc^Ioffen, Wi fl)nbt falfif)e ^unbcn, nic^t rccf)tc ^unben, ut in hoc latrone so
videmns. Ser t)at rcdjte feunbe nnb ni^e gctniffct. Ille videt blasphemias
üuf. 23, 41 et ])acienciam Christi, hie iucipit Christum laudare et dicit: Nos iustc
patimur. öie ift fel)n rf)iimen5, sed dicit: ^S) 6l)n eljn fc^alcf unb morbev.
Cur non desperas, quia tua peccata te daranant? btü biftö bc§ leuffely. Et
ipse eciam confitetur, non tarnen desperat, sed credit Christum crucifixum 25
esse dominum et salvatorem et insontem. S)a§ ^ercj tf)Ut ben munbt anff,
ut landet Christum et oninium suorum pcccatoruni obliviscatnr. 2^0» ift
el)n gc»t)altig§ umfifercn, ber iuljnbet fcljnc ^nnbe uff cljn fleltel nnb Unvfft
fie bem lifien man uff ben l)alfe. ®a§ tnort^ gefettet 6t)vifto unb Wi)x\>i
20 Christus non liypocritica sed uera peccata delit ro r 22 pacienciam (et perse)
22I23 Confessio latronis ro r 24 unten am /Seitenrande steht Scclestissinium latronem sine
uUis meritis respicit Clnistns ro r 26 et salvatorem über dominum 27 Attende summum
cultum dei in latrone ro r
9Jr. 25 (8. ?lpti(]. 255
R] ego ijaU de tna passione'fo tiicl, qtiod do peccatis nie possit eripere, dare
vitam. Is est cultus divinus et supremiis, qiii potest facere, sicut is latro
lionorat Christi passionem. Quomodo? nori pingit iu parietem, sed in cor
et dat ei effectum, quod possit iiivare. Cuiii itaqiie, Christus, ba fui" Ittic^
5 ()eU§, habebis. Accipit eins cultuni unb behalt l)f)my. Christi passionem
venerari est ex corde d|icere: .^err, Ego siim ein fiinbev unb 6of|tt)ic^t, rogo,
fei) mir fliicbii^ uiib lal mir bcin leiben ^u gut !omen. Petes iioc credere?
Christus. .^'I- I*^^" contingat. Econtra iion possum horirendins d|euni
hias|j)[hemare, quam ut faciam sicut iste latro alter, ctsi corri|)itiu-.
10 1. quando toil ^f)m ^öfteren mit faffd^er crbtjd^tcv funbe, 'Hd), leiber c§
biU'ifs nicf)t, i)rius funb 311 biel l)nn im«. Max[ima pieccata semper in nobis,
ut diffidcutia, iugratitndo, Et bie groiBen K. ista agnoscas oportot? sed tamen
te invoco et fido tua passione et confido, quod mea pieccata auferre potest k.
Si nou facis nnb tompi falfcfje funbe ut: non silui, fca()ulir uon servavi, ba
i'' fpot man uinfer« l)crv ©iottji, ba Inil man ein n)ar|l)affLtig ^ulff ^abtn unb
luil nic^t ein lt)arf);afftigen fdjaben fjaben. Si quis veniret ad Bnrbiton|sorem
et diceret .se letale vulnus habere, et tantum geriet, tum put|aret se rideri.
1 de (2.) c in a s/7 2 über supremus steJtt Christo exhiberi nj) 4 nach itaque
«teht inquit sp 5 über eins ste?it latroiiis sp ßjS sum /jü Ideo itnt 7 nach crcdcre
sieht inquit sp 8 nach contingat stellt tibi quod vis sp Alter latro sp r 9 nach
corripitur steht a(b) socio sp 11 l)nn c in junbe sp nach nobis steht sunt sp Vi nach
tarnen sieht die sp 13 nach potest steht passio sp 14 über non silui steht scruaui Silen-
tium IC. sp Christus remittit vera peecata sp r 17 tantum e in Itjete nur sp narh
put|aret steht barhi[tonsor sp
N] boburd) getroft videns et'ficaeiam suac passiouis, quod ipsc possit salvarc.
S^aS ift toevlic^ etjn tjerlic^er gotcgbinft. (h' pretjjjet be^ f)ern leiben. @r
'M molct§ ni(^t im bie loanbt, ^onber t)\\ feljn f)crc,], I)elbet C^ljviftum ijor e^nen
feligma(i)er. SßaS Ijeljft venerari passionem Christi? scilicet dicere: §er, \ä)
bl)n et)n fc^ald unb Bo^lric^t ?c. tu autem, domine, respice iu me propter
passionem tuam. Tunc dicit: Credis hoc posse fieri? tunc es salvus. Alter
autem latro trocjt unb |)OC^t barc3li3, sicut omnes iusticiarii sunt, bie pochen
25 iBibcr got ml)t murren, purren S gote§ tserad^ten, bo ligen bie feunbeu
unter bem ^ercjen. Pius autem credit in Christum unb iD^rfft fie uff ba§
leiben G^riftt, haB f)el)ft geeret. SBer oBer ral)t öerbinft !umt)t, ille deludit
passionem Christi. Gr lt)l)l el)ne tnar^afftige Ijulff IjaBen, sed peccatum non
Yult confiteri in se, tanquaui si quis parvum livorcin haberet et accederet
30 medicum ostendens pro magno vulnere et iJluderet eum. Ita omnes iusti-
19130 ®a§ bis 5n (1.) unt ro 20 \)n (I.) (ftc^n) 2IJ23 scilicet las Tnnc nnt rn
Vera ueneracio Christi passionis ro r 26'27 Pius ins deludit nnt ro Iusticiarii illu-
dunt Christi passionem ro r
') murren, puucn vgl. Uiisre Ausg. Bd. 12, 024, 17; ;r', 320, 11.
256 ^Pvcbigtcii bei Qnljte? 1531.
Rl Oportet ergo adsit liic verum et sorium ]i|ecea(iini , rjiiia caro eins vere
niortua. Sed illi siiut evgcv, qui negant Christi pass[ionem cum omni sua
efficacia, ut Pjapa : fac hoc, ut satisfiat pro peccatis tuis. Uli furcii homiues
a Cliristi pas|sioue et ad se. Sic trofft et cl)V' Christi passioni debitum
daut sibiipsis. Ipse libenter accepit istum cultum, quem exh|ibuit latro.
S)a§ !^etft idolatria et gefetit ubn aüeS jentg, quod est deus et dei cultus.
Hoc docet Papa et in comitiis hoc confirmarunt jc. Talis blasphemia prae-
dicata est hacteuus. Ideo discite hoc exemplum. Christum depictum habetis,
quod sit sacerdos et roget: 'pater' k. Et jum tnatäicid^en tievficgdt er§ mit
bem fi^oncn 6jetn^el latronis, ba§ luar fet), quod veHt remittere pieccata,
modo MOS suscip|iamns, auff nabelnfpi|en barnac^ lauffenS cum praedicatur
et off'ertur, ut suscipiamus, P"t g[r[atias a|gere uolumus: fol unfer §eU' ®|Ott
ntd^t bretn fdjmeljffen? quomodo istam ingratitudinem fen'et? S)a 5Ji|ofe ^nn
9(egil)ptum !oin, rtavb» evger cum filiis Israel. Sic iam in comitiis: prius
ho^ gemacht, iam erger. 5JI|ofe ift fomen, ba§ rot me^^r, hjos g^lt§? jc.
hactenus de Exemplo be§ lieben latronis, quia bQ§ ftedt un§ in cordib[us
1 über eius steht Christi sp 3 nach Fjapa steht cum suis qui d[icunt sp Negantes
efficaciam passionis Christi sp r 4 nach se steht transferunt sp 5 nach Ipse steht
Christus sp nach exh|ibuit steht ei sp 6 nach et (1.) steht ]\ä) sp 2. Thes. 2. sp r
7 nach comitiis steht Anni 30 anni S]) confirmaruut c in confirmare studebant sp Talis
c in Tarn liorrenda sji 8 nach est steht in papatu sp SjlO liabetis bis quod unt
9 über roget steht oret sp k. c in dluiitte sp 11 nach suscip|iamus steht Wir foltcit sp
über nobetnfpi^en stellt (acubus) sp 12 suscipiamus c in acciperemus sp 13 Mose sp r
14 über 9(eg|l)t)tum iam steht ex Midia Exo. 2. 4 sj} nach prius steht WaxS sp Comitia
Augustana 1530. s/)r 15 nark lontcn steht e§ Itiirb erger sp nach mct)r stellt toirb aud^
nic^t Ineit fein sp 16 über tiefien steht dextri sp nach latronis steht qui ex mera gratia
a Christo receptus est jc. lofft tttiä xa bie fünft Bon im Wot lernen sp rh
') ouff nabeln|pi|en bfltnnc^ louffen rgl Thiele Nr. 183 Sluff noblen ge'^en; Wander
3, 859 Nr. 2 9tuff 3inbclfpi^en gct)en.
N] ciarii illudunt Christi passiouem non sencientes pro omni peccato satis-
fecisse. Multo peiores sunt illi, qui omuino denegant passionem Christi et
hanc gloriam suis operibus tribuunt. ©ie faren jlri, matten fic§ f eiber jum
got, bie e'^rc, bie fie got fcfiulbig fel)n, geben fie l)^n fclbcr. Hoc docet Papa 20
et in Comiciis est statutum. 2ßa§ t)t)lffl, ba§ fic bie passio prebigcn et tum
blasphemant?
Summa: hie vides in exemplo latronis efficaciam passionis, scUicet
rerais[sionem peccatorum, ut tu illam passionem venereris et dicas: ^^ t)ob
|unbe gnug, tu es redemptor, et illi gloriam des unb bangfft t)i\m. Valeant, 25
qui hanc graciam repudiant et iusticias suas erigunt. S)o 5Jlofc au^ ßgipten
tarn, toar ei öil erger. Ita eciam hodie contigit. Unfcr ^pnpiftcn mad^enS
I
2.3/25 Summa bis es unt ro Exemplum lati'onis ro r
9Jr. 25 [8. 9Ipril]. 257
R] nostris. Ego istaiu plagam non possiim viiiccre. Seiiij)cr venire volo ad
con spectiiin dei iiistus. Is novit, sed ei datuni, ut Exeiiipiiini totiiis niundi,
ut hab|eat hie verba unb boä ßjempel ba^U, l't in morte non cog|itetis:
^c^ >iiil bov fvom lüerben. TaS i)t bie natuv jc. S;al ift fimbe, quod me
5 iuvare volo. Et tnnc venire volo. Sis mihi propicius. Ibi passio otiosa,
quia prius ieiunasti et abstulisti. Si ergo liabes tantam vini tecum, perdp'ta
biLUt. S)a§ Sendet un§ an. Ego fan§ nic^t lo§ loerben et tu. Vclim ein
fauft brumb geben, ut istam arteiu latronis .seireni. Sic aft'ectus in infirmitate:
lieber l)err, frift jc. Sed ea avs: Ego sum funber, sis propicius. ^sä) ^enge
u) bl)rC' an bein ^qI'3. Nisi hoc didicerimus, nunquam .scieinns, quid Christu.s
sit. Ideo disee artem lajtronis, et ueiuo putet se tarn superbuin, quod norit
hoc Exemplum. SBir looUcn tro| bieten Petro et oninibus Apostolis. Est
prius factus doctor et Christianus. In omuibus suis malis operib[Uf;, quac
videt, avertit se ad clcmentiani. lain g^et bai leiben l)nn bie frafft: latro,
15 centurio toevben betert et creaturae JC. et qjUicquid est iam , servit cum
1 über ad uteht in sp 2 nach novit steht bie tec^t fünft sjj nach Exenipluin steJit
esset tp nach muudi steht ad oninein posteritatem sp 3 nach verba steht ipsius Doniine
me[mor mel sp 3j4 Ut bis bie unt 4 zc. c in aüer 9Jlenfd)en sp ö nach volo (2.J steht
quando dignus et dicere sp nach propicius steht o deus s/; nach passio steht Christi
prorsus est sp 6 nach prius steht ex tua bona intentione sj) über abstulisti steht
peeeata sp 6,7 perd|ita bljut durchstr sp dafür vt possis delere peccata, Christus frustra
niortuus est sp S über affectus steht cogitamus »y) nach infirmitate steht et praesertim
in periculo mortis sp ü nach fvift steht mir mein te6cn ba§ id^ mein funbe fiuffen mugc sp
nach ea steht vera sp nach ars steht est sp nach propicius steht et est rara sp
10 b^t§ c in b^t peccatuin nieum sp nach ^oI§ steJit o Christe sp quid Christus c in
quod officium Christi sp Ars latronis sj) 11 nach Ideo steht beue sjj 12 nach Apo-
stolis steht ba§ fie bicfe fünft nid^t gertuft ^oficn sp Latro primus doctor et Christianus sp r
14 nach clenientiam steht Christi s/) nach latro steht et sj) 15 nach creaturae steht
tristantur sp 151208, 1 über servit bis angustia steht ftcHen fic^ oHe traurig sp lö sol
obscuratur terrae motus fit petrae sciuduntur jc. «p r
N] na(^ bem 3ie^(i§ftage Dil erger. Nota igitur bene hoc exemplum latronis, ut
passioneni Christi venereris, unb lerne bein fjercg unterrichten, ba» bin nic^t
bi^ gebenrfft frum 3Uma(^cn praeparacionibus, et deinde dicas: Hoc et hoc
feci, da mihi vitam eternam. Uli oiunino blasj)hemant pas[siouem Christi.
20 Ulis respondet Christus: über gefel, fanftu bljr f eiber belfffn- Bo ^I^*)^ ^'^')
bl)r felber. ^ä) tnolbe el)ne fauft unb be^n bruntb geben S (luod vere possim
Christi passioneiD venerari. 2;a5 ift bie fünft dicere: .S^cr, ic^ bl)n etjn funber,
berbain^jt jc. tu autem, domine, propter passioneni tuam libera me. Unb
17 Merita nostra omnino passionem Christi repudiant ro r 21 über ^ä) hjolbe steht
9)1 Cutter ro 22123 §er bis me unt ro 23 !c. ro Vcneracio passionis Christi confiteri
sese peccatorem ro r
•) 3(^ Wölbe ct)ne fniift imb De^n brumb geben (oben Z. Sj viß. oben S. 100, 9. 20.
Sutf)er§ aßerte. XXXIV 17
258 !Prebigteii bc? 3tcit)te§ 1531.
R]9iBm. 8,2oaugnstin. Ro: quioquid facit, tfjut'j Ungern, ba§ ioaffev, lufft, Son lucrn gevn
nnbevy. Nam cum videaut Christum mortuum, ltevt)cn$ gern l)in naä).
;iuim. s, 2L' Sic omncs Sancti. Sic liorret crea|tura ?c. Ko. 8. Sa-S Ijat fic Belucift ubcv
bcm tobt ti^xe^ lieben !Q\ixxn 3efu (J'^rifti.
1 t^ut§ c aus t()uft§ 'J nach Clbristiini ste/it creatorem sjj S nach Saiicti sieht
quoriim iimlta Corpora resurgunt Mattli 27. sp rh liorret crea[tura ikirchifir sp darüber Tota
ercaliira i'ngemiscet »7) über fie sieht creatnra sj> Ro 8 r
N| fif)C Jtü, ba>3 feljnev ^0 ftolc,} fei) et erigat se suis meritis neque in peccatis .s
despereraus. Sicnt hie latro jjleuus peccatis bcv I)at öillctjdjt !el)n potcv
nofter gebettet, nuihuii meritum, saltein ad Christum coufugit. Deinde vides
3!iim. s, i9tf. omues creaturas cnmpati cum Christo, sicut Ro. 8. Omnis creatura compa[titur
nobiscum. Summa: bie jonue tticr gerne anberS. Stile crcaturen lol)eren
gerne onber§, sed uon possunt non cum Christo conipati. ©ie loolben gerne 10
gar lo^ fe^n unb ^aben fitf) ben tag al§o mt)t bcm f)ern geftalt.
S Omnes creaturae cum Cbristo pacimitiir ro r
26. 8. Stprit 1531.
^rcbißt nin Dftcrfoimnknb, nnrfjmittag«.
R] Sabbate a prandio.
A|udistis pass[ioneui domiui, donec spiritum emiserit, unb Irie fic^ alte
Kreatur geregt l)aben unb geftelt, ac veliut cum Ciiristo mori, quia liegt an
bem man, Et h)ie e§ l)()m g^et, et ipsis. Sequitur iam, quomodo in is
sepulchrum posuerint et custodierint.
Soi). 19, 31 'ludei vero ne remanerent' usque ad fiuem passionis. ®a§ ift
ber Xejt ber passionis nostri domini. Ibi ftbel^en ii ftude: 1. ha^ bie gilben
12 unt ro 13 über donec steht vsq[ue sp 14 liegt c in c§ tigt aUcä sp 15 über
ipsis steht creaturis sp 17 nach remanerent steht corpora loli. 19. sj) Ne corpora reina-
nerent je. sp r 18 nostri über passionis
N) Vesperi.
Audistis pas|siouem Christi, ^0 fern er ben gctjft nff geben ^at, h)ic 20
ft(^ aüe crcatur nUjt t)f)m geregt Ijaben, alö iüolten fie mljt lytjnt fterben. ß^ö
mu§ al^o gel)en. 2)en fie fljnbt feljn crcatur. Nunc seqnitur sepultura et
Soll. 19. 34. 3:. sepnlciu-i custodia. "San aber e.xivit sang[uis et aqua. Qui hace
vidit, testimonium eins est verum.' Usque ad tinom legit. 2)a§ ift
ber tcjt be§ lct)ben§ unfer§ l^ern. 3}o fint ij ftuct. 1. ludei Pilatum orant 25
19 ror
I
9lr. 26 fB. 9(ptit]. 250
U] ^»il ntlim Bitten, ut corpora de cruce neiltc, 2. bie posciint, iit sepulcliinmi
ciistodiatiir ?c. 1. allegnnt caiipam, quia sabjbatiim fjCl'lidj Ullb C[XO?\ 5Jt]ofe
I)atte flcbotcii, (|uaiulo ein liomiueni abi^ctlion (juaciiiKiue morte, fol man
Q6t()un öom cveu^, et)e bie fonn unterglieng, si coutra, Wn ba§ lanb tex-
5 unveinigct iinb finibliafft, <|iiia tali.s liomo ]mx tion @ott tievftiid)t. Ideo
aj^unt, iit doMiiiuun bringen t)nn ben tob, qnae erat maledicta. Ideo cum
hac morte crucis mortuus, cog|itant se ein fidjevu fcljuü iinb f(f;irm et
omiiibus hominil)us obtiiraturos, nem])e lege Mosi. Ideo nun liab|ueriint
roquiem, doncc enicifigcretur, et clamal)|aut: Crucifige, sed non cog|itab|aut,
lu quod deus latrouem de cruce jc. multoplus suum tilium. 2. deinde hab|ueruut
hoc praocepitum, quod sab|batum erat f^uprcmum festum. Inter omnia non
erat malus. Alia 3 festa, Pascha, Pentl)e|costes unb bei" löoc^en circa
Wicliaelis sunt praecepta extra 10 prae|cep[ta. Sab|batura in 10 praecepLtis.
Et ideo dicitur magnum sab|batum. 06 bQ§ meinen gut vel contra, ia^ fie
15 fo el)Ien, Nescio. Fortasse cog|itaverunt eum nondum inortuuin, ideo ut
fi-angerentur eins crura, vel si hoc non, tarnen occidoretur a Pilato. Non
1 nach Corpora steht Christi et latruiuiin »7) rli. über poscunt steht petunt sp 2 nach
causam steht cur velint deponi cadavera sp 3 über quando steht locnn fic s/i über man
steht Ijtjn sp 4 über coutra steht non fieliat sp 7 hac morte crucis c aus crucis hac
morte nach mortuus steht est dominus sp nach jdjirm steht ^oBen sp Crucis mors
maledicta xp r 8 nach "bturaturos steht ora sp> nach Mosi steht pro se faciente sp
9 nach clamab|ant stellt indesinenter sp 10 de cruce c in excitarat in cruce pendentem
vt testiticaretur Clu'istura inuocentem esse et eum l'atetur Saluatoreni sp rh nach filiuni
steht liberaret sp 11 Sabbatum sp r 12 ber c in boä fcft bcr sp 13 nach Sal)|batum
steht comprehenditur sp 14 nach C6 steht {ie sp nach meinen steht ift sp Magnum
sabbatum sp r
N] de deponendis cadaveribus. 2. de custodiendo sepulchro, quia illicitum erat
hoc sabbato magno cadaver pendere. Xam Moses sententiani dat, ut hitronis
cadaver non permaneret nltra solis occasum. S)en haö lanbt luui'bc lier=
20 unve^net, quia talis homo esset maledictus coram deo, ita iiic dicnnt: Quia
Christus est maledictus secuudum Mosen, ideo et Cln'istum condemnavit eta-3'!oic2i,23
eum maledietum appcllat secundum legem Mose. S)funiB l)abin fie nicf}t
tl^ue ge^at 6i^ ^um fl'CUCj, deinde, ut deponatur, oraut. 2. hoc erat man-
datum, ut maximo sabbato deponeretur. Nam nulluni festum est tarn magnum
25 ac sabbatum, (juod est in decalogo praeceptum, alia festa non item. Ideo
si contingebat in festa sabbatum illud, ^0 l)ie§ er bocf) ber groffe jaBBatt).
Ideo volunt eum deponi a cruce. ©ie beforgten f{c§, er mochte noc^ lefienbig
Bleljben, ideo debere eins crura frangi: §0 ha§ felbtgc nii^t gancj loeren
gelüefeu, tunc eum transfixissent, ne diu viveret. Tanta fuit illorum invidia.
30 De sepultnra non cogitaut: sive volucres sive liqii eum comedant. Ideo
20 Maledictus omnis qui pendet in ligno ro r 20 Scr gvoj^e ©aMat^ ro r
17*
260 ijürcbigtcn be? 3nt)re§ 1531.
R] saciati, (|Uocl ilaiimntiis, sed iit frang|erentnr oi?sa vel blll'(^ftoc^cn. Non
potjiieruut satis satiare .«uiini odiiini, luic er bet) getl)an' unb begraben tiiivb,
iiiliil ciirant, modo iiiortnus, postea voreut aves et lupi >c. Jdeo iion digni,
iit nbnl)emcn vel begraben. Iste honor, tiiottf)at non contingit eis, iit
sepeliant. Ideo a s^piritu siaucto conimittitur Io.«|epli et Nico|derao, bie
Inerbcn auc^ ted. Hi sunt bie anbern discip[uli e.x pas[sione domini facti,
fjiii priu.s feig, sed ba§ gepet bringt burd^, seqiuintur latjronem et fiuiit
aiid|aces et eunt ad Piliatiun et orant, fiieruut f)eimlid^ junger, finb giroffe,
tierrlid^e menner geloeft. @^in burger Arima tlileu^is. ^n beut lojen tjauffen
invenit post mortem ij reblic^C, et audent sep|elire, qjuanqnam sint in
periculo (eib§ imb gut§, lam plus fortitudinis quam eo viventc. Et hoc
servit ad rem, quod Iud]aei rogaut Pil|atum, ut beioare. Vides consilium
impiorum, fid^ semper flecfen unb ple|eu^, occid|ernnt et de criice su.stii|lerunt,
et tarnen timent sibi ab eo, (|ui crncifixu.s et sepultuf«. Qiii nntjertporren
1 aber daninatus steht Cliristus sj) iint-h sed steht petunt Sji nach burrfiftoc^on
sieht TOUtbcn sp 2 über et steht ß^riftul sp 3 nach modo steht sit sp nach vorent
steht corpus sp nach lupi steht nihil curant sp nach digni steht sunt sp 4 nach
ut (1.) steht corpus sp ö nach comraittitur steht ipsi sp Joseph Nicodemus sp r
7 feig sp über (faf|c) nach feig steht tiniidi sp nach gepet steht ß^tifti sp S finb über
(ein) 9 nach Jutger steht loseph sp über Arima|thiensis stellt vide textum «/) 10 über
ij steht duos sp nach teblitlje steht Wcnner sp 11 nach fortitudinis steht liabent sp über
quam eo vivente steht vbi mortuus unb gecteu^iget 12 servit ad rem c in bicnet boju sp
nach Betoate steht corpora sp 13 nach impiorum steht ba§ fie sp 14 nach eo steht
iani mortuo sp Consilia impiorum sp r
') bei) getfiQU d. i. heujcsetu riß. D Wtb. 1, 140Ö, wo kein Bektj aus Luther. ') fid^
flcrfen (flicfen) unb pieken: fid) flicten jy//. ünsre Ausg. Bd. 17, 91, 13; plefeen s. r. a. ausbessern
DWth. 7, ]ii38. In der Verhinduny ficf) flicfen unb plcfecn hiiufig hei Luther, rgl. z.B. Erl.
Ausg. 30, 39S Wenn fie gleich üiel ()unbert Spruche aufbringen , flicfen unb planen ftc^ mit
benfelbigen.
N] tantum de deponendo et morte illiu.s cogitaut. Nou sunt digni eum deponere 15
et sepelire, sed tantura sunt digni necis et crucis illiu.s. loseph autem et
alii sunt illius operis miserieordiae digni unb tcerbeu n[)Ue attererft !ecE, bie
bor^t)n forc^tfam loaren. Uli orant et e.xorant a Pilato, fie f^nbt Ijeljmlic^e
junger geineft. Nam magni fuerunt viri et senatores loseph et Nicodemu.'!,
ba§ al^o unter bem bcrlornen Ijanffen ij frumme fdjuKer gefunben tnerben, 20
qui in vita eins fuermit disci])uli, nunc eum confitentnr. ^^tl^O ntjmpt fie
(?t)riftu§ nt^t fi(^, ob er gleljc^ Jnol geftorben getneft. Item ludei orant de
custodiendo sepulcliro. £ie flirfen fid) ummer ml)t loetipclit, fie forc^teu
fic^ Dor bem tobten unb 6egrabnen. Sie tonnen ntdjt rüge bor Ijljnt ^abeii,
15 (non) cogitant 19 (sibi) viri Nicodemus über (Arimathia) Joseph et Nico-
demus seniores iusti ro r 24 J61, 19 Sie bis possunt vnt ro
'Hx. -M [«. Ulpvit]. 261
V\\ hieve mit bcm man et vidjnct, iniomodo actum fiiiii Imlaei.s. (^v Icfft
l)l)iiien md)t frib. (f» biiit ba jU, quod Pilatu.s siuit fiist|üdiri sepiulcbruiii
et sigil|la, ut Iiidaei vincantur per suos custodes, quod discipuli non furati,
et (j|iiaiK]iiam coiivieti suis cuwtodibus et operil)|us, tarnen ut incus. 'SaS
i grofte unb bcftc ftlldfe in pass|ione est, ut uou tautum discatis histo[riani,
sed fruetum et Uifad^ suae pas|siouis, quanquain servanda sit historia, ut
servetur histoLria in cordibus. In qua sunt exenipla, per quac adniouentur,
quod Clnistus pro nobis mortuus, per quam doc|trinam uostri praecessores
servati, quod aud|ierunt ex pas|sioiie Clu'istinii pro nobis niortuum. Histor|ia
10 ftcl)et gejt^rie6en im glauöett: Credo in lesuni k. sed ideo facta pas|sio, ut
habjeas re[missiouem pec[catornin, ut loevbeft fclig et hab[eas re[inissioneni
pecLcatorura, ut in tide sequitur: re[missionem pec[catoruni, resur^rectionen»
et vitam aeternani. Quia ista omnia fiunt propter Christi pasisionem, s|piritus
s|anctus operatur, ut agnoscamus Christum. Sog ift praecipuum opus in
15 pass[ione, ut scias finem pass[ionis: Passus jc. scilicet propter p|eccata nostra
et red|emit ab inferis, morte.
Ideo legam vobis textum Es|aiae, ut aud[iatis, quam longe prius prae-
1 nach man glekt (S6rifto) sp 2 nacli bint iUeht aUe§ sp nach ju steht bQ§ fic
fonncn fagen, fein 3"n9"^ giften fein lci6 geftottn k. sji lube custodiii sepulL-hrum «^) r
3 naih sigil|la sieht appenili s// 4 nacli iucus steht indurati suut sp 6' Caput pas-
siouis sp r T nach admoneutur steht pii sp 8 über Christus pro steht Vsus passionis sp
Vsus et efficacia passionis sp r 9 nobis c tu nostris peccatis sj) Historfia c in
Ilistoriae vsus sp 10 nach lesum steht passum crucifixum sp sed ideo c in ideo enim y)
12 über fide steht Symbolo sp vor resur^rectionem steht carnis sji Symbolum sp r
15 über K. steht mortuus sp Fiuis passionis sp r 16 nach morte steht eterua sp
17 prius c in antea sp Caput 53. lesaiae sp r
N] quamvis sciant eum mortuum. 6et) e^ner nur mljt bifcm mau .jiifribeit.
Nam ipsi non possunt esse securi, sed timent. SaS biuct bavcju: Custoditur
20 sepulchrum, ut ipsi propriis custodibus et testimonio illorum vexentur. Haec
est passio. Sed fruetum et cau.ssam eins semper et maxirae cogitetis, h)ie
tüol bie ^iftoria 06) fol gemerdt fc^n, in qua exhortamur ad fruetum
passionis. Nam siucera sunt eius verba, quae multos servarunt ab erroribus.
Ideo sit fuudamentum arti[culi iustificacionis: Credo in lesum Christum, qui
25 natus, passus sub Poncio Pilato. Haec facta sunt omnia, ut possimus pro-
fiteri: Credo remissionem peccatorum. Nam Spiritus sanetus haue fidem
remiss[iouis peccatorum et passionis Christi in nobis efficit, scilicet: ideo
est mortuus, ut simus sancti, et remiss[io peccatorum.
Ideo praelegam vol)is Esa. c. 53, cuius verba sunt tarn aperta de
19 unten am JSeitenraude steht Vide quam pauidi sunt Christi aduersarii qui eciam
timent mortuum Christum ro il Propriis custodibus uexautur ludei ro r 25 passus
(et) iSumma historiae passionis Christi ro r
262 ^'tebiglcit bc? 3at)te§ 1531.
R] dixorit de Imc p:vss[ioiie, qiiod liuc ordinauda, et f'ere clariiis (juani Eiiaii^e-
listae. Non est locus in tota serip|t[in'a, qui tarn clare dicat, cur passio Christi
facta, in veteri testa[uiento. In novo Paulus. Quis<j[ue patci'fa[iiiilias debct
praelegere et docere suos liberos.
(^f)riftu§ Inivb ein givoffer, Ijeviic^er, trcül[ic^cr hn\\(\ luevbcn, fcer t)oc^ s
cvf)abint Incrben, .sed talis liomo erit, hau fid; ütii bvnii ftoffcii lucrbcii, quia
fein geberb. Utrumque siimd: Maguus rex, sed fo l)eilid^ nnjufelien, ut
teilt K. Yidete, ne offcndamini. Sed plures olf|ensi: .'Öengt fo am cveu|
unb flivt jold^e gcftalt Uttb fo fd^entlii^ moritur. Cavete et sitis cauti.
3cj. 52, i.i'Multas gentes': Sennod) ob er fid) gleich fc^enblid) unb fo ergerli(^ lo
geftnlt ^at. '^efp[rengen' i.e. sua ergerlic^ gftalt \v\)rh gepreibigt per
totuni mundum et sie, quod l)eflti^ unb ergierl[td) fei) gcfreujiget, ba ftd^
fein tioltf bran gftoffen ^aBen k. 'Reges' i. e. Inerben ftiU fd^toeigen et ^f)r
sapientiam unter bie fuffe Uierffeu. Is rex, qui erucifixus, fol fo ijod) fomen,
ut reges eins fro »Herben ]U l)oren. 'Söelc^ien': ut gentib[us, cum ludei i5
1 nach liuc sfelit passio Christi s/) nach clarius steht Jesciipsit jji'opheta passionem
Christi sj) 4 nach docere steht hoc Caput lesa; 53. sp 5 vor ß^x'iftu-j steht Ecce seruus
mens sp Esa liij r 6 ba§ (ie »ict bin bir ergcrrt tucrben sp r T nach gcfierb steht
wirb Ergei'Iic^ fein sp nach simul steht poiüt propheta sj) nach rex steht erit sp TjS ut
lein jc. c in ba§ inte niemanb bie ougen gunte sp 8 über Videte ne steht Q. d. propheta S2>
nach ]o steht iemerlic^ sj) 9 vor Cavete steht Ideo sp 10 nach gentes steht asperget s;j
fic^ durchstr s]) nach gteid^ steht fo ein sp 11 nach ^at steht itjirb et Biet Sefprengen sp
lö nach reges steht feine Weij^cit sj> rh eius durchstr sp darüber (sapientiam) nach
Sä5elc§icn steht nic^t bauon uertunbigt ift sp
N] saucta passione Christi. Hoc capnt est dignum, ut niemoriae mandetur et
3ci. 52, 13 parieti iufigatur. '©i^e Tnet)n fnec^t U)l)rbt Irclj^Hc^' 3C. Itu dicit
Esaias: ^f)riftu§ iD^rbt el)n trefüc^er fouig luerben, t)OC^ gef)alten Itjerben,
aber ba» OcrterbetS gar, quia multi oifeudcntur, quia forma eius erit vilior
Omnibus iiominibus, er lDl)rbt feo f)efelid) anjufeCjeu fe^n, quod multi scandali- 20
zentur dicentes: ©olbe baS et)n fouig fel)n, qui in cruce moritur? ideo dicit:
Erit magnus rex, quomodo autem hoc contiugit, non omnes capiunt. 311^0
5cf. 52,15 'Joljrbt er bil f)el)ben\ S)eunod) ob er glel)c^ ergcrH(^ geftalt Ijaben, %o
lol)rb er boc^ oil f)e^ben tiefprengen, lTJJ)rbt uid)t atlel)ne bei) ben ^ui^cn, sed
per totum orbem praedicabitur, baran fid) fel)u öold gcergert ifabm. 'S)aä 25
ou(^ bie fonige tnerbcn l)ren munbt ^ntjalten.' "JU^o fol er irerben,
ba§ bie fonige ml)t aller iuel)fel)et)t unb frafft fel)n luortf) Inerbeu f)oren, et
cum gaudio hunc crucifixum regem suseipieut. 'Unb bie nic^t§ babon
gef)oret ^aBen' jc. 2ßel(^e el)n h3nnbern(^e prebiget ift ba§: quis hoc
credit? hoc non faciet pojinlus mens, non credit, qui expectat regem so
16117 passione bis infigatur untro CAP LIII ESAIE ru r IS Descrip/'io Christi ro r
S7 (wer) je^n 29/30 Quis credit auditui uostro ro r
9(r. 26 [H. 9((jril]. 263
H] otlc|iRk'rciitur, .siijcii)iuutur j;eiites. '(iui.s' (j. il, (luaiii iiiii'a,bili.s j)ra(Hli|catio5tl. t.3, i
crit ista, mens populus lüirb» nirfjt tl)iiii, sed oüeiul|etiir, quia i)iitaut Messiain
furo imiiKlaiuini regem, et tanieu Inivb er cvl)üt)et et reguuiii befprcugct, ftrauct
tiDpffcn unb ftrauct ba-? verbum et sie regnabit noa aliter. 'Cffen[6art\
5 iicmlid) geiitibiis. Tiiiio iiitellig]ent, quid braeiiititu i. e. quam fortis, (juod
mortem destruat et diab;olum an galgen fleugt. ludaei dix[erunt: Ipse
mortuus, quomodo alios iuvaref.'
'SBic ein' feiner 'jloeige', scilicet coram domiuo nostro i.e. ipse3tf:>3,2
crescit et reg|tium eius al§ ein f|ciner jhJciling et fit magnus arbor, sed
10 corain den. Sic muudus inspicit nos, (juasi post triduum niliil. (f» tjat
fein fcudjtigfcit, fett erben i. e. regnum et Euaugelium loecfift mitten l)nn
angft unb not. Sicut terra sitiens nihil, Sic Christianus popuhis coram
muudo est desolatus, no(^ foI§ auffft^ieffcn, sed coram deo. (f^r ift jugericfjt
in sua persona et reguo, iit uon habeat ein Qnfe^en. 'J^ux tjl)m': sie
15 Euangelium Itjirb juleftert, ut non hab[eat t)crrli{f[eit, sed g^et einfeltig er
ein et perseq|uutiones patitur. Ideo 6egert man fein nichts u6eral, flicfjct
für ^^m ut diab[olus für bem aqua lustrali.' ludei dicunt in seiipt[ura
1 gentes (ludei utteiid) luich Qtiis sieht credit auditui s/> 3 nach cr^o^ct nicht
lucvbcn sß doctriua niea stillet tanquain pluma deut 32 sj> r 4 OffenL^att c in t)tt=
!unb[i9t sp 5 nach quid steht sit domini sp bracliium domini sj> r 7 nach mortuus
steht est sjj S vor SBic steht gt fi^eufft auff für im Wie ein tciä ap darüber vide textuni sp
Coram eo sp r 10 nach nihil steht l'uturi simus sji 11 vi>r feit steht fein 67; nach
regnum steht Christi sp 12 nach sitiens steht ba tan sp nach nihil steht toacftffcn sp
e Terra sitienti sp r 13 G^r c in (5^riftu§ sp ®r ^at fein gcftottt sp r 14 nach
l)t)m steht coram deo sp 17 über ut diab[olus fut steht atä (fut) in [c atis itm] teufet sp
') flieget fut l)f)m ut diabolus fuv bem aqua lustrali. Ähnlidi Unsre Ausg. Bd. 17,
365,017 her teufcl fleucht Uor bein fturfteiu sicut an eruee; Z. -24120 fliegen bafur loie bct
tcuffct fut btm IDcljvaci) obber fut bem creu^. Erh Ausg. -4, 476 hat die Stelle falsch ver-
stunden [man] flcudjt füt i^m aU für bem Jcufcl.
N] mundi: quia ita nun apparet, ita euin uon suscipiimt. 5tic^t befto tüenigcr
lul)rbt tnar, et ipse exaltatur. (äs lo^rbt her groffe getoalt offenbart loerben
•-" ben jt)enigen, bie e§ nicf)t gebort ^aBen. Jo Serben fie öerftefjen, was ber
arm be§ ^errn fei) i. e. qualem manum habuerit, qua mortem et satiianam
conf regit. Hoc turca et mundus non credit. '2)en er fc^euft uff fursct. 53, 2
l}t)m h)ie eljn ret)§.' ©r lueii^ft bo l)er lüie el)n pfropfrel)Btel)n unb iül)rbt
e^n bäum unb bleljbt leöenbig, quam vis moritur coram mundo, tarnen eius
as regnum crescit coram deo. (S§ ift t)n burrem lanbc i. e. Euangeb'on crescit
sub cruce et afflictionibus, bo felju troft, t)ulff uodj feu(^tig!e^t ift, no(^
mu| e§ Ittac^fen. '6§ ift !ct)n fd^on.' 'Sßljr fa^cn tjljn lool, afier ha
21122 luanum bis confregit unl ro 21 Brachiiim domini ro r 24j2.j eius regnimi
eius 2ÖJ27 Euangeliun bis muß unt ro Christus radix in terra arida ro r
264 *45u'bi3teit bc-S 3at)tce 1531.
i;j dic'i (lo 2 Mcssiis: 1. (lui piitiatiir, 2. ([ui Kit gloriDsus, iioii 5icf)m§ auff
1 perfon. Ibi convicti, quod liic utrunqne ftt)et, sed tunncns nicl)t ju faitieu
reimen. Ideo in altero raanent, quod sit tantum gloriosus. Sed uterq[ue
est in 1 persona. Erit bcv untucrbcft iinb licrQ(^]tcft et tanien tarn gloriosus,
ut reges es i.e. hau man baö maul umbfert ' et djieatur: bes f|oni9§ mag s
itf) nic^t. Sic g'^etS bcm ©uangeüo t|t auä), non potest vid|eri pati. Sed
dieit Esa[ias: @r fol f)crrlicf; berben, oh a luol öerac^t tft, cy {)cngt ftc^ bran
Satan, mors, non iniped[itur. S)a§ ift bie pcrfou fcefdjivicben, (luod sit
3c( .s3, 4 passura. Quare patietur? Ideo: '^yurtoar er ttuge.' @in flarer, gctoal|tiger
Sejt. Cuiiismodi passio? (£§ ift unfer jc^iluad^eit uub !ranrf^[eit, ba§ toir i«
fdüen, ba§ Ict)t auff t)l)m, bic fc^mcr^en, bic trir öerbicut, unb foI|lcn
eterjnaliter ftcrBcn uub buiften, l^uugeru, baS Icl)t auff ^f)m, non gilt l/^m,
sed mir et omnibus ju gut. Sed 'ioir hielten' 3C. baS ift toax, ut dictum,
6.!D!ü(c2i,23quia 'maledictus, qui in cruce', dicit Mose, est, diceb|atur damnatus, neminem
potest iuvare uec se, sed non rectis oculis inspexerunt, sed portat unfer '»
1 über 2 steht duobus sp \. c in pi-inius sp fignientum Iud[aeorum de ducjlj[us
Messiis sp r 2 über 1 steltt ein einige sp 4 über 1 steht vna sp 5 über os steht vt
infra sp 0 über iiou potest steht inipersonaliter sji 8 nach non steht possuut sji
9 nach trüge steht tonfer ttanä^fit V Vere laiiguores nostros ic. sj} r 10 ncbch Cuius-
modi steht est sp fd) mocöeit c in fdjmcrtjen sp 11 nach foUcn steht trogen iu etenuun sp
nach öerbicnt steht ^aben sp 13 über hielten steht Textus sj) ift(ä) 14 nach cruce
steht pendet sp 151265, 1 se 62« 3Ja$ unt
') bne man ba§ maul umbtert (rgl unten, Z. 22) gehört wohl unter die DWtb. 6, 17S4
unter 4, c angeführten, Huhn ausdrückenden Redensarten.
N] loar !cl)nc geftalt.' Ita Euaugelion tarn vile est, damnatum est. @§ ift
ac|. 53, 3 tct}n ]<i)it)n bo, e§ ift teqeret), brumb fiegert man fcl)n mc^t§ ubcraE. '(Sr
toat ber aller öcra^fte.' Hoc coguntur fateri ludei. Ideo duos Messias
fingunt: unum quidem damnatum, alium glorificatum, ben fic fouuen bie
ßtoel) nic^t 3ufammcn retjmeu. Ideo alium Messiam excogitant, qui non sit 20
verus sit messias. Nos autem in unum Messiam trahimus. '311^0 t)er=
atztet, ba§ mau ba» angefleht' i.e. man fol ba§ maul '^inumb tcren.
9Jt)ue bcn t^^riftum iiioUeu tntjr uic()t tocrben, er ift utc^t§. S)ic une'^re mufe
3hJ el)ren tummcn, Itjeu aCe teuffei e^n teuffei rtere. 2)a§ ift descripsio per-
sonae, ba» fic fol bUti^en. 2ßarum6 fol er Blel)6eu? 25
5c(.53,4 'Ipse portavit iiii[quitates.' Hie est usus: haä WtjX folbeu leiben,
ba§ Ic^bet er. Hie videtis Christi passionem propter aliena peccata fieri,
scilicet nostra. Hie, quae debemus nos pati, hie ipse patitur. '3Bt)r aBer
]^t)ltcn ^^n bor ben, ber tion got' 3C. Quia ipsi ex testimonio Mosi
5.SBo(e9i,23eum raaledictum et damnatum iudioabant. 316er lDl)r ^a6eu5 nic^t ml)t so
ISjW ludei duos Messias linxeiunt ru r 21 verus sit messias 27 (fo) leibet
Vsus passionis Christi ro r 27J28 Hie videtis bis patitur ant ro
9it. 26 [8. 2tpvil|. 265
K] fcfjmor^cii. %-\ä) beiii ciii,cvlii"f)cii aiifefjcii icf)ciiicto, (|ii:isi nialcdiclus, f,c(l norf)
bciU geift, quoil portot nostios dolores. Itcrum rcpctit, <|iiod sie plagatus,
quod est factum propter pjeccata uostra. %ä), boo mau ba6 lcl)bcn 6()i'tfti
sie licrbuiltfclt ,'C. (||tiicquid Paulus scrip|sit, et ducti in nostra opera.
5 'Propter unfer ttiiffetl)at.' Ista verba las brucfcn an bie toanb. Item3cl.5B,5
'disciplina'. Nos p|aceiu habemus. dt ttJtrb geftrafft. !^ä) i^abc ®ott
crjurnet. ^s^j gljc fvcl) au§. Et nostri Sropücn, bie Baccfjantcn' gefien für,
quod Papae ablaC', tüCtfen Unö l)in, (juod anima iu purf^|atorio 3C. Scd hie
'disciplina', 'frieb' i. e. un« lool ging iinb giUtc tage t)ctten, bie g|Vofje lieb unb
10 barm();ev^igteit fol man nic^t fo öergcffcn. ' Vuln|eratus': ber g|vo§ jdjab,
(|uo attbeit nos in paradjiso Satan, ber t[t ge^eljlet 'per sua vulnera'.
'Omues': Nemo erat, qui regiam viain, sed onuies, ut oves, Non f'iiit viaSti. sa, e
contra peceatum, non redemptio, salus, sed omnes, omnes fuimus t)m t)^i;e
Itegc. Hoc pone contra Pa]>am: Tu incedis ein l)l)ri" toegc et onincs, qni
15 feilet be§ ltieg§, g^et ben Ifyxi ioeg, quia vera est burcf} bie ftvaff, unfer
peccata liegen auff 6(jrifto, qui in Christo non quaerit jc. Miror, quod tarn
2 nach nostros steht meos tuos sp 3 quod c in quasi xj) danach a deo abieotus sp
4 q erg zu quanquam dtirchslr s}) darüber quicquid «[1 nach scripisit steht obscuratuiu
fuit sp 5 über unfet ■•■teht tejt sp 6 über disciplina steht tejt sp nach ^ä) steht »nb
bu «2' 5"'^' *'■.? ^" ^flficn ^P ö/^ disciplina pacis nostrae sp r H nach aWaä steht
liberemui- a peccatis sp 9 vor fcicb steht auff bo§ toit sp über ftieb steht tejt sp nach
fricb steht ba§ sp 10 über Vuln|eratus steht tcrt sp 1. Pet. 2. sp r 12 nach oves steht
errauerunt sp Omnes errauimus S2) r 14 über pone steht fe^ sp 15 nach quia steht
via sp nach fttaff steht 6f|rifti sp 16 in über qui nach quaerit steht pacem sp
') bacd^out s. v. a. angehender Student, fahrender Schüler, Vagant, dann verwilderter,
roher JüngUnij DWth. 1, 1060; Erl. Ausg. ^ i>4, 391 mit euren groben ©feien unb Sodjanten ;
Unsre Ausg. Bd. 32, 348, 20 fein bad^ant nod; tefel jft fo grob.
N] rechten ougen angefet)en. ■'pie ber trifft^ eben. Nam spiritus s[auctus dicit:
Ipse portat iniqiuitates tuas. 5üfeo fic^ t)f)n an. 2)en 'uni6 unfier nttffet^at 3c|. 53, 5
unb §unbe\ 'Hi) baä man bie lere lerete, et Paulus et orania Euangelia. Hie
20 vidcs propter nostra peccata mortuum esse. Haec seribenda sunt: 'Sie
ftraffe ift uff l)^n.' Nos peeeavinnis, ipse luit. Valeant impii Papistae, qui
indulgentias suas nobis proponuut, satisfaceiones docent. lam hie videmus
ipsum puniri, ut nobis eondonetur. %ä) bie libc unb Barm^erjigfe^t folben
\Vt)X nic^t Öorgeffcn l^aben. 'Et in livore eins sauati sumus onnies.'sd. 53, 5
2.'^ Omnia nostra mala sunt per illum sanata. 'Omnes erravimus.' @§ ItarSri. 53, c
ferner, ber nic^t Ijrrete, quia nulla salus, insticia fuit, omnes fuimus peeea-
tores errautes. Ergo omnes papistae et impii extra haue viani sunt errautes.
Nulla est via iustificacionis quam livore Christi sanari. 2ßer fi{^ butd^
17 unten am Seitenrande steht Oculi carnis in Christo oftenduutur ideo spiritualibus
oculis intuendus ro r 21 nach l)^n sieht gelegt ru Alius peccat alius hiit ru r 23 puniri
(prop) 27 Nulla uia salutis uisi iu Christo ro r
266 *l5rcbigtcii bc§ 3ot)vc? 1531.
R] ceci, ut tales textus cecineriut in respous|oriiy, et taiucn nemo iuspex|erit et
adhuc liodie jc. 'Stile erravimus.' Noii imposuit dominus super cuiu
nnum, 5 peccata, scd omniunj, oninium peceata. %U fanft btr nic^t [^elffcn
in minimo p|eccato, oportet te habere vuluera istius. Olim exueudi oculi,
quod non vidimus, iam deterius. s
3cj. s3, 7 Iam iudicat, quoraodo passus sit: tarn patienter, ut ne verbiim dix[erit.
1. -;!ciit2,23Pct|rus: 'cum maled|iccretur.' 'Os.' Nou, quod non locutus sit, sed locutus
cum matre i.e. non maled[ixit, non gebvelrct: fjCixt, tfyx Öerjiltieifeltcn Su^E" JC.
vel: domine, ftraff fic iDtbber, scd ut ovis, quae non clamat ubei' ben macta-
torem ut sus et alia fera, sed ovis, quae non flucht fcfjlec^ter urtb fd^erci". lo
Summa: pas|s[io fuit trcffl[id) gro§ et ein Oerbrtcfliic^ pas|sio et occasio
fuisset, hü'j ev moifjt fludjen vel bveuen, sed nou fecit, ut Petrus, fo eg bod^
tüarlic^ h)oI toerb iDcre getoeft. @ttel verba patientiae, misericordiae, charitatLs,
non irac. 'Non apjeruit', ut alii. Ob[mntuit sicut ipse.
Sa tompt ev tuibber. Passus pro nobis et ex corde nulli ein arg» is
brufiev getounbfc^t unb fein xaä) jc. Sed mortuus et tarnen fol glcic^ tool
1 ut c in ba§ fie «^ 2 nach bodie sieht non inspiciunt sp über Stile steht omues sji
über erravimus steht tejt sj> 4 nach istius steht si vis adiuiiare sj) 5 quod nou
vidimus über oculi iam 6 Quomodo passus sjt r T über Pet|rus steht 1 l'et. 2. s^)
non über quod sp sed c in quia sp 1. Pet. 2. Sicut ouis JC. sp r 8 nach niatre
sieht in cruce sp 10 nach flud)t steht bem sp 12 über Petrus steht 1 pet. 2. sp nach
Petrus steht dicit sp 13 nach getoeft steht vt maledixisset malediceutibj^us sp 14 nach
apieruit steht os suum sp 15 vor ®a steht Ex angustia sp nach corde steht ^ot sp
Altera pars prophetiae sp r 16 über je. steht geutt sp
N] G^viftum niif)t lril)l laffen ^et)len, ber ge^et ^vre. Fulmea est contra omnes
satisfacciones et merita, quia dicit: Slber bet l^en l)at uff l)^n geVoorffen aUc
unfer ^Itnbe. Miror, quomodo hie clarissimus textus diu noctuque lectus
non sit iutellectus. Item dicit: 'Omnium peccata', non paucorum 20
hominum, sed tocius peccata super illo sunt posita. SJian folbe un§ nid^t
aUeljne bie äugen aufted^en, sed ml)t gluenben jcangen jureliffen, qui hunc
Sei- 63. 7 textum non intelleximus. 'So er geftrajft unb gcfc^lt)e(^t Joarbt' ?c.
Xo ift eljttel fttiKe» getoeft. Pacicncia fuit. @r ^at fernen munbt ni(|t
uffgetf)an noc^ gcleftert nod) gebretoet obber toiber fie gcBef^en. Ut Petrus 25
1. ¥ciri 2, 23 dicit : sicut agnus nou clamat super interfectorem sicut sus et alia animalia.
S)a§ IcmBIe^n left fic^ fc§Ie(^t ^t)n tourgen. @§ ift el)n tierbrnflid^ Iel)ben,
ubi bene habuisset occasionem malcdicendi. Attamen pacientissime passus
5c!. 53, 7. 8 est unb ftilgefc^toigen. ©onber 'toie el)n lemleljn'. '@r ift ater au§
ber angft' 2C. (Sr ^at§ oon fjercjen gerne geliben, aber gleljc^ tool fol er 30
20 Omnium peccata unt ro 22 (m^t) bic Cecitas papistica ro r 24 {i)i)a.i
35 Summa Christi paciencia ro r 26 (. . .) sus
■ih. 26 [8. «ptil]. 267
R| Ic6eit. Est ciit,5iirtf)t fx ca vitn, ha l)f)ii bie Ijciitc iirtcilctcii itiib ciififteu iinb
üerbiamptcu unb Ucrlcfterten , bn ift er Uiccf Ijiiii anbcr vita. Clu-istus per
illam mortem non maiisit in terra, ailflft, urteil, ftcrben, IcftcruilQ. Ula
omiiia IjaBcit l)()n nid)t hiniieit erlialten, sed t^cprcifct lücrben über alle urteil.
5 Seil 'ift an5^ i.e. Stu» bem jcmcrlidjcu, leftcrlic^eu [teiben et liue venit, ubiscf. 53, s
vivit et iu omui honore, ijuia s|piritiis sjaiietiis euiii i;lorif|ieabit in omni
terra, clouec venerit ad nos etiani. 'Quis euarra[l)it?' lam dixit euin3cf.s3,8
niortuuMi. Quis dicct, U)ic Ianc( er leben fol? i. e. habet ae|ternam vitam,
utrunque: moritnr et iiabet vjitani ae|ternam. Sic Apostoli praed|icant, quod
10 Cliristiis in script[ura praedieitur mori deb|ere et resusci|tari. Talem vjitam
acquirct, qiiae non pote.st aufgerebt luerbcn i. e. erit aeterna. 'E terra3c(. 53, 8
viventitim', Eb^raice i.e. non est cum liominibus amplius, qui g|Ute tage
I)afaeu. Scben ^etjft guten mut tjaben, sed est l)nn ein anbcr Innb. Et hoc
factum est eben umb bie felbe jeit, nbi propter miffetljat populi 20. Jnr|
'5 barnad) fota angel)en, ubi geplagt Joirb. (4ia[iag \mU uns ein fcljlen' in
corda propter mei popiuli. Umb bie ^eit, luenn er geplagt lüirb fein propter,
2 nach l)nn uteht ein ap 3 über teir.a steht sepulcliro sp 4 nach sed steht fot «j)
5 nach Sed steht er sp nach ouS steht bcv ansft s/j darüber Sejt «p vor ftevlicn steht
Btteit sp nach fterScn steht genomen sj' 0 nach et steht est sp 7 nach terra steht
per verbum Kuangelii sp über ad nos stellt liis nouis[siniis temporibms sp Generationein
eius sp r 8 über Quis steht lam sp 13 leBcn sp r 14 nach populi steht geftrafft ift
luorbcn s]) 16 über mei steht textus sp nach pop[uIi steht iniquitates sp propter (2.)
mit mei durch Strich verb
') eintetilen lyl. Erl. Ausy. 39, 3-26 3cf) mu^ iiiimei- jold) Untcrfc^db eiubläucii imb ciii;
fäucii, eintreiben unb etnfeilcii.
N] leben, er ift bo {)^n unb entjucEt au§ beut engftli(^en leben. Nam cum in
ilia vita sunt Christian!, ubi nihil nisi miseriae, ideo tolhnitur. Sed Christus
non potest servari a morte et peccato, ideo iterum surgit et prodit et deus
20 eum extoUit. 6r ift bot toeg genummen au^ bem fc^enblid^en leben, sed
iterum glorificatus et honoratus, ba§ er Oor boä geringe Ictjbeu perpetuam
gloriam. '2ßer tt)l)l fel)ne§ leben» lengc au)[reben.' lam dixit eumgei.ss,
niortuura, iam dicit: 2öer lul)I fel)n>3 Ieben§ lenge aufprec^en i. e. est etenuis,
quamvis mortuus est hie, §o inu^ er bo(^ elüig leben. Hoc autem ita
2r, factum est, quia resuscitatus est et iiabet infinitam vitam. 'S)en er ift auS
bem lanbe ber lebenbigen lueggeriffen'. 'Terra vivencium' hebraismus.
@r ift ni(f}t melier tjn bem lanbe, bo man guttc tage ^at. @§ ift aber
gef(^e^en t)n bem lanbe me^ne-J öoldS i. e. uon durabit eius passio. Quia
propter peccata populi mei occidetur. Iterum nobis propheta fructum
20 Cliristus exceptus est ex miseriis ro r 25 quia bis habet mit ro Resurreccio
Christi ro r 2TJ2S 6r bis me^ucä unt ro Terra uiuencium ro r 2S dar durabit
268 '•4äri;bi9tcii bei 3al)rcs 15ol.
K] fo fül CV luetft fomcil ex i. e. iiiürtims est et begia|6cil i. e. iudieatus ut
3c|. 53, 8 impius. '9{ctd)c': vocat Eb[raica lingiia '3{eic^ man' eitt ©otlofcn. Epi-
i'iovf. 10, s4 tapiliiuiii. 2i" Pl)vifti veid) divites nou intral)|unt i. e. qui eonini troft.
';!i. 132, 1 Marci 10. David uoii est dives. 'Memento David.' Hoiiiiues, qui ^aBcil
biel Ietb§ unb tvuBifal, uon sunt divites, ut dux Ioh|aunes. Sed d[ux s
GLeorgius, ^Rargiraff, iBifd^joff, lii sunt divites. Ideo dives et impius in
scripjtura suut ideni, qui fidit divitiis i. e. mortuus ut is, qui be§ teuffel§
3cf. 53, 9 hjet'b jet). 'Quaiiquam non impius.' @§ tft nid^t eilt t^etlin ' geloeft an feim
leben unb ein falfcf) tuortlin in aüe feinem prebigen, sed mera veritas, Ije^Iig^
leit, et tameu uiortuus ut impius et dives i. e. nou propter se, quia uon t)ei= lo
loirdt, quia iustus operibus et praedicatioue, sed propter scelus populi jc.
3cj. 53, 10 'SBoIt' i. e. fuit eins misericors et bona voluutas patris, nou erat reus
nee meritus, sed piacuit deo, qui voluit einen, reinen nnfc^ulbtgen tob unb
creu^, ut nostra peceata Ivurbcn Uci'tilgt et uos salvaremur. Sic in horto K.
üuf. 22, 42 'Nou mea." Lex, iudex, deus ^at fein rei^t super eum, sed vol|untas. lani is
1 nach ex steht bac vita. sp 2 äines np r 3/3 nach EpUap|hiura steht diuitum äj)
3 nach troft sieht fe^en ouff retii^tumi sp 4 nach Memento steht domine sjj nach David
steht et omuis afflictiouis eins sp rh 5 nach lubjannes steht Elector iioster sp 6 nach
Sifd^ioff steht tiort Ü)lcn^ sp , . \ idem sp r 8 über non steht Christus s2) über
fcim steht G^tifti sp 10 nach non (2.) steht l^atä sp U nach quia siejit innocens Cliristus
lactis sp nach populi steht mei sp 12 nach SBoIt steht \fyn alfo jujdjlagen sp dar-
über %t%i sp eius c in dei sp Voluntas patris sp r 14 nach cteilfe stellt filii sui sp
15 nach mea steht sed tua vol[untas fiat sp
') tf)etlin s. V. a. geringfügige Tliat, tcenig DWtb. 11, 320; nic^t ein tljetlin also = gar
nichts, vgl. ebenso Br. ed. de Wette 2, ,537 (14. Aitg. 1524): iiic^t ein Jfjötitn (bei Enders
Bd. 4 fehlt der entsprechende Text). [K. D.J
N]3ci.53,9passionis. '61; ift begraben rtie bie gotlofen unb geftorben toie'
i. e. Non aliter mortuus et damuatus quam impius, et est sepultus. 'Divitem'
OTarMo, 14 scripturae vocant impium. Epitasis est verbo 'Dives', sicut Cliristus: 'Non
ingredietur in regnuni eelorum' i. e. illi, qui confidunt in diviciis suis. Sicut
David fiiit et Noster dux. Nostri autem impii principes, qni confidunt illis, 20
sunt divites, ob fie glet)c^ ni(^t re^d) fl)nbt. 'Söielüol er ntjmanbt unrecfit
getrau ^at noi^ betrug' 3c. 60 ift ni^t cl)n tetlct)n gelueft mit) \voxti),
quod esset folsuin. @r ^at uiemanbt beft^ebtgt noc^ ift er geftorben i. e. Non
propter se, sed propter alios moritur, quia iustus est coram meo, er l^etä
5ci.53,ionid^t geburff. 'Slber ber '^er irolbe tjl^n at^o jtn fc^Iaf)en' i.e. (5§ -'.'.
gefile bcm t)errn h)oI al^o 310 fterben un§ jto troft, boö er Jnolbe el;u re^ne§
Opfer ^aben. 2)a§ t)at aCteljne un^ gegolten. Nam ipse vicit legem, peccatura,
Sathanam. 2tI§o ^ot§ got bem oater gefallen, quam dura crux fuit,
l?ll8 Diues in scrjpturis ro r l'Jj'M illi bis nostri tmt ru 2i) über David fuit steht
qui non sunt diuites 22124 (5§ bis propter imt ro Innoccncia Christi ro r 26 Voluii-
tate patris Christus passus ro r 28 (alg) gefallen
9lt. 26 (8. «ptilj. 269
R] urfad) passionis aiiclistis, neinpc ])roptei- uns. Tarn friictus, fjuod imilti
venerillt et accep|tiiri sint haue jiassioiiem, qui Uievbcn fvo et g|ratias a|gent
ei per tjotiim raundum. '^utn fc^ulb|0pffer' i. e. ein opffev, bü man bieSn- 53,10
frfjulbe mit behalt i. e. @r foK fiejnlen iimd imfer fc^ulbe. 'Semen' i.e. cv6cn,
5 (||iianquam uon iiabjet iixoi'cm iinb I)aull)al|tun9, 5}od) habjchit fiitbev bic
fülle. 'Aeternus pater' unb t)mer öotev 6I|ci6cn mib Ijmer finbev gnug
f)a6cn. Ne d|icant Itidaei: vester Christu.s non habet uxoreni, Noster hab|ebit
niiiitos liberos. Et hoc veniet, quia dat se cim fdjulbol^ffcv, Et feine finbcr
foUcu mit l)f)m aitc^ Ic6en, jengtiet f|inber per bap|ti.s[nuim et Enangelinm,
»0 et sumus nos eins semen. Et nos non vueriti, sed ipse meruit, quia bie
fd^ulb fjat getragen. 'Unb bc§ '^jertn' i.e. ttias ber 5(|lltnce^tig @ott l)f)m
fl)nn I)nt, ba» fol lüolgelingen bnrd) fein f)anb, ba» ev to'd ber tuelt l)clffen
a moi-te, pcccatis, ba§ fol hjol geraten, qjanquam sc contra Opponent Caesar,
S^ieufel K. sed non impedient, quia er loirb t)my ^nn fein t)anb geben, uon
>5 per manum Caesaris, Papae opera k. sed ipse omnia t'acit, solus mortuus 3C.
'Propterea quod aninia' i. e. i^ä) h)il§ t)i)m tool bergelten, quod sic3e(.53,ii
1 f\ ° > passionis spr 2 accep^turi sint c in accipient sp 3 Sc^ulbojjffet S2> r
4 nach Semen steht longaeuum sp Semen lungaeuum sp r 5 nach qiuauquam stehl
Christus sp 6 über Aeternus steht er (ot sp über ^mct (1.) steht Esa. 9. sji 7 nach
Noster steht Messias sp S liberos verb mit 5 linbct nach hoc steht inde sp nach se
steht ju sp 10 über sumus nos steht omnes credentes sp quia t in barumfi ba§ er sp
11 nach 5 errn steht furnemen sp notandus textus r 14 nach Sjeufct steht Turca sv*
15 über ipse omnia steht iilius Christi sp vor solus steht ipso sp nach mortuus steht
est «;) 16 nach l)5tn steht Christo dicit deus sp
N] 'Söen er fe^n lefien.' Frnctus passionis sequitur. Hactenns l'nit
caussa uecis, scilicet uostra peccata q. d. Multi invenientur, qui euni sus-
cipient et credent in eins passionem. '©c^ulbopfer': Hebraismus i.e. Victima 3cf. 53, lo
20 pro peccato. 'Semen' i. e. filios. Hebraismus. 6r to^rbt et)n elüiger öatcr
Bleiben unb l)mmer ft)nber, !l)nber, ftjnber t)a'5cn t)n oEer toelt, lutjr foüen
aili fet)ne fljnber Ijaben unb l)n bie lenge leben. Hoc est semen Vietimae.
Surc^ bas euangelion foUen l)r ummer ^^e lenger ^t)e me^r geben. Hoc neu
meruimns, sed ipse victima sua meruit, ideo deus dixit: Quia tu moreris,
25 brumb h3t)U ic^ bl)r fijnber gnug geben. 'Unb be§ ^errn furnemen' 3C.
2)0 fagt er: ber ^er ^at l)m ft)n, ba§ er fol toolgeratten unb fort^ge!^en burc^
fe^ne '^anbt resistentibus multis advorsariis. 2)cn 'buri^ fe^ne ^onbt', 5Jicf}t
bur(^» Sapft, fet)fer§ fjanbt. '2)rumb ba>3 fe^ne feele gearbeljtet ^at' 3C.3ci. 53,11
^äf tü^l§ ^m lool Vergelten, <iuamquani mortuus est, xä) lt)t)l t)^m freunbe
17 Fructus passionis ro r 19 Victima ro r 20 Semen ro r 32 Victima
Christi plures filios mcrctur ro r
270 ^lütcbiflten bc§ 3nl)tc? 1531.
R] passiis, iit ])ost mortem fot feinen luft fe^en: suscitabo cum iinb Hol fvcubcn
ntnc^cn nnb bic fülle cltii9l[icf;. Et hie textus ift ba§ I)cnl)tftii(i'e, uotandus
contra pap[ani. IiKlicat, lüic cS fol 3ugt)en, tüic icf) bie ci'lofung fol cvgretjffen.
Omiies sumus pecjcalores, Si pii et probi, oportet fiat per Christum. Oportet
ergo sit plus quam homo. Humana manu.s uon faciet, oportet deus sit. s
'Iusto.s' i. e. omues, qui in eum credunt. Per quid? lücn fte foßen gexed^t
lüerben, fl'om luerben, fit per ein.? cogpitionem i. e. quando ip.^e cognoscitur,
non per ipsorura opera, fortitudinem, sanctitatem, sed babuvc^, ha§ et loitb
evlennt. Nostra 9evcc^;t[igfctt ftt)ct bor^nn, quod ipse cog|noscitur, quod
mortuus pro p|eccatis no.stris, quod imposita a deo in eum, et non despe- lo
remus: ipse ut innoeeus homo Bejalt. Si hoc scio, ift«. ®a§ ift geftuftit
flofter. Detinito et divide beue hie: ß^fjriftum crf|ennen uon est mein cappen
et platta, uon 5Jteffe, lt)alfürt, sed quod audio, quid scripjt[ura prophetarum
de Christo dicat. Si papa audit et diabokis, nimpt ftc^a ni(^t an. Si ego
aguosco unb nimfi nni^§ an, fol ntivv l)clffen a morte ac. et ipse dabit »
verbum er!|entni§ et s^piritum s|anctum, qui in cor scribat, quod sit ipsissima
veritas. S)a'3 eifientniS, i)a§ !nnbe ^eut ber latro iuol. Niliil aliud fecit,
quam quod cogpovit in corde et invocavit. Sic tu, quid feilt passio gelt,
1 über bot steltl luil in sjj Et ijer uoticiam .sui sp r 2 nach fuHe steht gcSen sp
2j3 Et bis ergre^ffen unt 4 Si c in SoUen mit sp nach probi sieht Betben sji 6 lustos
über i. e. notitia sui seruus meus iustificabit multos sp r 10 in eum c in ei poena sp
11 nach 6c3alt steht fui; önfer funbe sp ift§ c in 3c. sp Sia§ c in ba sp 12 Ägnosccre
Christum sp r IT nach latro steht fcer sp 18 nach cogmovit steht Christum est donum
vitae et mortis sp) rh nach invocavit steht DoLmine memento niei jc. sj]
N] bie öoEe geten. 'Et iusticia sua iustificavit ipse iustus' jc. Hoc
est fulmen, bei" ben SSopft fturc^t, quod declarat, quomodo Christi redempcio 20
debet accidere. Primo servus meus est iustus et multos iustificabit, btuinfe
miife er mcljer fctjn ben el)n menfc^, feljt er deus. 2öa biirif) lttt)rbty sugel^en?
i. e. (5r to^vbt btt leut^e uff ficf) toeljfcn unb iyi}n lernen erfennen. Non dicit
per illorum opera, merita et sapieuciam, sed sola cognicione Christi. Clarus
est textus, Xostram iusticiam esse cognicioucm Christi. Sernet bic hmft iDol. 25
Dicito : S)er Oater ijm !^t)inmel l)at met)ne feunbe uff l/ljn gelegt. Hie nulla sunt
opera. Hie opus est bono dialectico: definieione et divisione, Christum cognos-
cere non sunt opera nostra et merita, sed est credere in Christum. Sßen tc^§
baOor '^alte, ut per eum sim salvatus, illa cognicio me liberat a peccato, sathana,
ba§ ^ercj mu^ frolic^ fe^n tjon bem erfentni^, sicut haec cognicio latronem 30
salvavit. gerne nl)ue erfennen G^riftnm, quid sit, cur passus sit, scilicet
20 Modus quomodo redempcio Christi procedet ro r 21 Primo 4;'« et unt ro iustus
iiher (probus) 23J25 (ät bis textus unt ro 24J25 Cognicio Christi nostra iusticia, ergo
non nostra merita ro r 2Sl30 credere bis bem unt ro
'Jlx.21 [9. Stptil]. 271
R] iinb 6Iel)6 ba 6cl). 'Glevcdjt': ex ift f^Uik' flcrccf)t, 'tregt': jwr (|iii(l? (jniu
cv luil l)l)r iunbc nuff ficf; iil)cmen. 'Ai;niis iloi, (jui tollit' 2)ic l)l)ii ba f uc Soö. i, 2»
!^alten, quod pieccatum tvegt, bie feiincn ^'^n red)!, non opcra, obedicntia
legis, sed quod audio de alio li|()minc et credo. 'Stellte': dabo ei multasSei. 5:1, i2
r, gieutes, gelonitig, flugc unb 'ftarcE|en', bic foUen bcm SIcufel aOgcraubt
tüerben. Et Sat|an fol inivy ni(f)t Irercn. '©leicf) gevec^inet': liodie in
passiionc. Idco fol er ein ^crr fein. Ibi iterum: fuit mortuus et dominus.
Si mortuus, et tamen fol bie beute, oportet k. Non satis dicere potest
pro|pheta, quod tulit, moritur et tarn ignominiose unb tvegt ba JU alioruni
10 pecoata. Ideo tarn mag|num eum faciam. Lege hoc (!ap|ut ot observa.
1 über trcgt steht %e^l sj) 4 nach creilo stellt Christo pro me passo sp über
JBeute steht tejt sp spolia sp r Ij nach gcrcc^'nel steht cum iniqiiis sp .V nach teilte
steht jc. sp nacli oportet steht ju jeinct ctfcntniä Bringen sj) 10 nach capiut steht saepe sji
nach observa steht diligenter sp
N] propter peccatiun: tuno iustus eris. 'jDer gerecht tft': econtra nos sumus
iniusti. '2>en cv tvegt' bie ^unbe. Haec est explicacio huius cognicionis,
scilicet eum portare pecoata. Sed scandalosa est iiisticia, uon operibus, sed
cognicioue iustificari. '3)vum6 tü^L' @r fol et)n gvoffc beutle fjoBcn, ev3e|.53, 12
I'. fol bie ftarden jum vau6c f)aben. 'SvutnB ba§ er feljn leben t)n tobt' k.
Hie satis audistis, (jnia ipse pro nobis sit damnatus tanquam latro. 'Unb
CV üilev.' Iterum rcpctit et non potest satis repetere, pro omnibus passus
est et, quod maius est, orat pro aliorum peccatis. S)vumb fol er liocf;
ergaben fe^n. Hie sit textus Esaiae vobis commeudatus.
14 narh iDljt steht iil) ijiii gvoffe sp IG latro(nes) 17 nach fiiter steht ßunbc getvageit sp
27. 9. ^Ipril 1531.
•ißiebifjt nm Cftcrfountnfl.
E] so Die Paschae.
Ut discant rüdes historiara, legemus textum tantum, quantum hodie
factum. Sic scribunt Euangelistae : 'dum transisset sabjbatum.' 'Ad 3(|'J','2oj^i7'
deum raeum et dieum vestrum.' Satis ante meridiem sit hoc.
W DIE PASCAE sp r 21 textum c in de textu sp iJ SalOme r
N] IN DIE PASSAH DE USU RESURRECCIONIS CHRISTI.
2f, Ad discendani iiistoriam luiius festi textus huius diei praelegimus, ut
ad minus ipse textus sincerus permaneat. 'S)o bev fabat öevgangcn h) a v.' watttj. 2»
24 ro
272 ^ßvcbigtcii bed ^d)xtA 1531.
R] Hie est art[ieiilus, quem creditnus: Cred[o, quod re|surLrexit a iiior-
t[uis 3. die. Est dives inateria. Nos tractamus per totuni annum. Histo[ria
sie praedicanda et fides, ut raaneat apud Cluistianos in bic vebe. Snpra
histo[riain getjort, ItJQVUmfi et ad ((uid sit facta res[iiiTcetio. S)a ^a6en tütt
für un§ äu fiilben ben .§|crvn 3iefum, h)ic er tob ift unb Icfienb, mortuns s
propter iiostra peccata. Sic qnando Christum iiispicio in cruce, sepulchro,
quod haee siut p|eccata mea, quae auff l)t)in liegen, sie iiispicio mea p|eeeata.
Si jo WieiBeu fol, tüere ber anbijitf feer Bo» unb jc^recfltd^. Ideo fe|t
d|oniinus bie ij art[ifel balb 6et) einanber. Non erfnulet in sepul|ch[ro, sed
bringt ein fein dilb r)eriur, quod non mit tüunben jc. sed vita 1. Cor. 15. lo
1. flov. 15, 17 Sic P[au[lus: 'Si Clii'istus non resurrexit, adiiuc estis in peccatis vestris.'
Vide: cum vero res[urrexerit, inspicio eum, quod per primam imag|inem
Pieccata mea auff feinem l)aU liegen. In altera btib video ea abesse
ablataq[iie, ibi non p|eccatuai, sed iustitia, non mors, sed vita. 1. nt
abiiciam pjeccata mea per veram fidem et dicam: iste pro me mortuns et is
pjeccata mea in suo collo et 2. quod mea anima ]^er[Iic^ unb flar et quod
Dcrff^tounben mea pjeeeata nee in me raanent per suam passionem, quam
pro me JC. in eo etiam non k. propter resur|reetionem, per quam vivit. Is
2 materla (Verum) 3 in bie rcbe ist frar/Uc/i, fehlt P fi nach sepulchro steht
cogito sj) 8\10 Ideo bis Bringt unt 10 quod c in quae fiilb sp 1. Cor. 15. r
12 nach Vide steht Textum sp 15 me über pro
N] Hie est ai'ticulus resurreccionis Christi dives et historia, sed propter
copiam communicancium paucis hie agemus, quia indies praedicatur historia 20
.semper praedicanda, non satis potest praedieari sieut et fides. Nam audistis
de fructu passionis. Nunc de resurreccionis fructu. 2)o foUen hJt)r ben
ß^rtftum in jlre^en 6t)lben, Mortis et vitae anjufe^en. S)i§ tobt'jbl)Ibe ift
qI^o ancjufe^en, hai i(^ alfo fe^c: S)a§ ft)nbt me^ne fimben. Si eam sie
inspexero, tunc video peccatum. Sed haec effigies est horrenda. 2)rumti 25
fe^ret ber tjer ntd^t, sed mox adiungit aliam efifigiem resurreccionis. £>Q§
i.fflor. 15, i7inu| tc^ oui^ fciffeen, j^ene§ iuljrbtg nt($t Qllel}nc t^un 1. Chor. 15. 'Si enim
Christus non esset resuscitatus ' JC. 5l6er n^ue fet)e iä) in prima peccatum
et mortem, in 2^ video vitam et iusticiam. 'iH^o bürgeren el)nem fel)ne
§unbe. Ita si credere possum Chri-stum passum Jc. propter me, unb borff so
alle feunbe uff t)t)n legen. Deinde 2 effigies declarata indieat, iia^ fte gor
öerf(^tt)Unben finbt. Hie articulus diligenter discendus et utilis, qui a toto
mundo deridetur. Papa et Itali hunc articulum derident. Nam rationi est
23 Duplex imago in Christo consideranda ro r 25 über horrenda steht terret nos «;»
26 Altera Christi imago mox sequi debet primam ro r 32 Resurreccionis articulus Italis
et Papae derisio ro r 33 unten am Seitenrande steht
1 r^\ ■ . ( passo 1-1 / peccata nostra 1 1 ^ i • •
In Christo < '^ . \ uidemus { . .. ■ . ; salutares uuac imagines ro
\ resuscitato J ^ lusticiam nostram J °
9lt. 27 [9. 9Iptil]. 273
Rl est art|iculiis iuculcandus et lacit cou[.scientiaiu ftolicf). Is art|iciilus est,
qui est ludibrio toti imiiuio. Papa et Cardinales r)aben ein liid|ibriiiiu brau§,
qiiia rationi stultuni diccre, qiiod post l)|anc vitam sit alia. Sunt Pliniani.^
Et in nostiis -regiionibins ^clt bcit avt[ifel für natrenlücrc! et ipsa ratio
5 toe^ret, ut non fo tieff ein 9[)e in cor, ut neces[sarinni. Satan fieptet \)l)n
on mit f potterei) et üninib[us heresib[us, Ariaui, Pelag[iaui, Papatus vi et
dolis. Idco quis(j[ue bene discat h|unc art|iculum et miuquani ])iitet se
adsecutuni. Qno plus iutelligis, hoc plus habes de vero gaudio. Oportet
cor sit laetuiu, cum credis, qnando vides personam Christi, in quo omnia
10 ])|eccata, et sie consputus, ut habet passio, ut auff erben nic^tö elenber§
(|uain ista persona et iam. E)t ibi pulehruin aspeetum : pugna vitae et
mortis, ut canitur in sequentia.^ Mors gte^ff ba§ leben an, Sat^an jc. sed
vita fjat fi(^ ein tuenig berborgcn et passa luine Icicf)nain tobten. Mors
öerja^e fid) md;t, (luod f)inber bcni ftcrblidjen (eid;nani talis vita esset, ideo
IS ^at ©Qtan aEe potentiani bran gelegt, ba greljff er ein perfon an, quae mori
non potuit, quia inipossibile, et tarnen moritur, sie quod Ieid)|nam tob ift
nnb tarnen persona vivit. Et ista persona ift gleic^ tob unb lebenb. 6r
iBurgt ein ftudEe de persona, humanam naturam scilicet, Sed quia unus
Christus unica persona, ideo non potest deserere humanitateni et iterum
4 nach ^elt stellt man sp Ojll C'bristi bis persona unt 10 nach p|eccata steht
mundi iacere sp 12 Mors et vita duello )c. sp r 13 5at(§) Mors (niii^t)
161274, 1 potuit bis ift unt
') Sunt Pliniani. Vgl. Piinius, nat. Jtist. 7, 55. Auch sonst von Luther eniühnt,
s. B. Erl. Aus)/. 30^, 55 f. 102. -) Vgl unten Z. 26: S. 274 .:ii Z. ?,3; S. 275,24. Gemeint
die Sequenz: Victimae paschali (Kelirein, Lat. Sequenzen des Mittelalters. 1873, S. 81
Nr. 83: Mors et vita duello conflixere inirando: dux vitae mortuus regnat vivus^.
Vgl. das Lied: 'Christ lag in Todesbanden'; s. auch oben S. 233 A. 1.
N] 20 ironia, quod alia vita post haue sequutura sit. Ita uobiscuiu pleriquc
uobiles here[tici contemnunt hunc articuluin dicentes: 5)lel)nftu, boS e^n ttxl
t)m anbern ftede? Summa: sathau et totus mundus et heretici hunc arti-
culum impugnant. Ideo firmissime euni in corde fundes. Nam quanto
firmius eum credideris, eo magis leteris in hac resurreccione, si videris
25 Christum summe passum toiberumb ^0 luftig unb öerflert l^er ge^en.
Ibi considera luctam mortis et vitae, ut canitur: 'Mors et vita duello^,
tobt grct)ff ba§ leben an, ber Iel)b life fic^ tobten. 3lber baä leben lüar einig,
ber tobt t)orgret)ff fit^, sicut et sathan. 2)o Iel)t er fic^ mt)t mad^t on unb
trifft et)ne perfon an, bie nic^t fterben fan. Corpus quidem moritur, sed
30 persona nou moritiu-. Credas hanc personam simul mortuam et vivam.
Homo moritur, aber ber tobt blel)bet mt)t fernen äcenen l^ongen. 6r ift aI§o
20 quod (uostra) plerique über (oiunes) 22l23 articuluin über hunc Articulus
resurreccionis diligeuter obseruandus ro r 26 Lucta mortis et uitae ro r 27 ©i^e Itlie
Botgteljfft ft^ ber tobt ro r 31 bet] beit
£ut^et§ SCßerte. XXXIV 18
274 ?5rcbigtcn bei Sa^ie? 1531.
R] reviviscere. S)a§ ift mirus sermo, qiiod vivat et aiortiius sit, Et sie, quod
mors iu eo luori mu» unb ei'jauffeu. Sa§ ift iinfer Sroft, baä loir ein
fd^onen Hid, quem in nullo liomiue vidiimi.«, (juod mors bringt auff Pljiiftuin,
DäU et hoc iaetat Pjaulus: 'per .seipsum.' Non percussit mortem tjntt ber (jeE
vel bai er l){)m l)U'3 lager Irere gefallen. Sed econtra ber tob feit ^^m t)nn 5
feine? lager et vicit j)cr se. §clt nur ftill unb !an ni($t unter g!^en. Sic
gsi. 41, .i cum iustitia au(^. Unfer funbe l)engt an \)iim. 'Sana animam' ps. 40. Fatetur
fret) pro peccatore, quod peccatum auff l)^m liege. Ideo Bringt fie ^^n
i>a t)tn, ut moriatur, et non aliter moritur quam pro meo et tuo, Et Uerbampt
XjijXl, sed sauetitas abscondita, ibi ift gro§ ut aeterna jc. ut non. Ideo cuni 10
peccatum fo ^tn an leufft, leufft fie rcc^t an 3C. Ideo toirb fie matt unb
ftirbt l)nn feinem Iei6 peccatum. Est princeps mortis et regnum eins,
ertnorbeu. Sic legt Satan fein getoalt an i^n et v|ult vim eius potestati
inferre, sinit Sat|anam potentem esse, ipse facit, quasi nUiil possit contra
Sat|anae potentiam, ^inbcr beS ift brunter aeterna, uneublid)e potentia, quam 15
Sat[au non videt, leufft alfo t)in an et vult untertrurfen potentiam, quam
non potuit, ideo amittit potentiam. dr ligt ju gleic^ unter unb ob. Sic
l^at er ein rec^t getounnen, ut pieccatum, mors muffen i)^m ju fuffen liegen,
est dominus super eo. Ubi audit nomeu eius, ibi ift l)()m bie loelt JU eng,
morti, p[eccato, Icuffel, quia fc^ulbig an l)^m, ^a6cn ben tob üertoircft, ba§ 20
4 per seipsum k. sj) r 5 ba^ er t)^m über vel Xfoä 7 nach aiiimam steht meam
quia peccaui tibi sp ps. 41. »/) r y ba l^'t "*^'" "' quam über pro 171275, 2 Sic
bis daemone imt 20 Seuffel über quia Si tu Regi occidisses filium K. r
N] tobt, ha§ ber tobt mu^ untergeben. Haec est consolacio nostra, ut semel
*°';;j^i' *' videamus contricionem mortis. Hoc gloriatur Paulus: 'per seipsum' et in
^'^'"^■-'"seipso, baä ift cl)n fet)ner frig. 6r ^at ben tobt l)n fic^ felöft an 6el)ftanbt
unb ^ulffe, non in aliis hominibus, in inferno JC. sed iu proprio corpore.
Ita eciam in iusticia contingit: omnia peccata nostra in illo bereut. Sicut a.i
coufitetur peccata et ponit in Christum, bo tummen fie i)t)n unb mufe fie
trogen, al§ fie fe^n loere, adeo patitur, dbn bie §unbe leufft nic^t an. Nam
peccatum et mors ftl)r6t deljbe» an feljnem let)Be. Haec est victoria Christi.
Nam mors suuimus thirannus adveuit, greljfft fid) an unb tr^bt Jtt) t)^m
^ine^n. Christus autem videtur infirmus, sed sub specie infirma latet 30
summa potencia, bie funbe er nii^t jto bcmpfen, öorleuft bo mljt alte fe^ne
trofft, quia Christus resurgit et dicit: tu non est victor, sed victus. Ita
Christus 'est victor mortis et peccati et fugat cum nomine suo. Ita evanescit
22 contricionem über (perdicionein) 22123 per bis ben unt ro 23 Christus per se
ipsum et in se ipso uicit mortem ro r 24 in inferno bis corpore über non bis hominibus
26 über coufitetur steht psal. 40 et bis Christum c in ߧtiftu§ ben sp 29 Mors in Christi
persona uincitur ro r 33 unten am Seitenrande steht Mors et uita duello conflixere
iniraiido dux uitae iiiortuus leirnat uiuos ro
gir. 27 [9. ?[prttl. 275
R] {jetft bcr ficg, quem hodic celiebranuis et decantatmis. Est ein fecv troftltd^
art[ifel, ha'ö fjeift gc!ciiip|fft baä leben cmii morte, divinitas cum daomone,
fegen cum maled[ictiouo, qUö g . . . . fum omni bono et factum ein f(^lt)Cl'b=
jrfjlag, sed in se, in sua persona, ßs jft fo einfeltig jugangen, ba§ fatan
'■> '\\d) jel6§ nid^t tierfel^en.
1. facies: ibi iacet p|eccatnm, mors, Satan am farfrettag. Sed auff
ben oftci"t[ag vide alteram iraaginem. Ibi non p|eccatum, mors, leftei'ung,
sed mcra v|ita, iustitia, feli(f[eit, freunbl[tc^fett et omne b|onum video in eo.
Hac bilb erigitur cor meum, (|uia inilii donatum, nt et bilb atn farfvcitag
10 mihi donatum. Et fol nti(^§ nidjt anber» ann^emen, (juam quod ipse ego
rosurirexissem a mortuis, et si iioc annfjimptö et d^icis: fo ttcntg pjeccatum,
tob§, fluiden, lefterung, fd^mac^, fc^anb 6l)i-iftuö an fid^ ^at, fo loentg 3C. et
lioc affert tibi fides. In extremo iudicio liabebis. Quantum fidis, tantum
CS gleic^ ftiie 6f)riftu§. Tamen manet in veteri facEe vetus Bilb: sentio
15 ])|eccatum, mortem et adest f(^nnb unb fdjmac^ coram deo et mundo, '^er|Ieit,
sed g^et aEein l)n§ fleifd^ unb toenbet an bem ort, ba ber glaube an g'^et,
tu es cum Ciiristo idem, resurrexisti cum eo. Si satan, mors, p|eccatum
videt tuaui fidem, fugit. In ext[remo die manifestabitur, toirb bex Ijeib l^tn
naä) et q|uicquid mortis adest, mu§ auc^ auff^oren. 3nn bc§ non est
30 discrimen Christian! ad alium, vivit in peccatis ut alius, q|uanquam erassa
pieccata non facit, et si cadit, non manet. Et apiparet quandoque livpo-
3 8 . . . .] von P nicht ergänzt 16 Ephe. 2. Col. :
N] mors et peccatum. 3Beg, h)eg, ben fie l^abcn borloiröet, 'iia^ man fie l^inric^te
unb ben fopp h)eg !^etot. Hoc canimus in cantico hodierno et bene discatis:
'Mors et vita'' jc. S)o ^at tobt leben, §unbe gcrei$ttg!ct)t , 6l)er uner löibev
25 eljnanber gangen unb ift gefc^e^cn on f(i)h)erbt, fdjlac^t, I)e^mlic§, quod ipse
satan non senserit. Igitur haec duo simulachra beue consideretis. Morte
Christus est omnino subiectus omuibus thiranuis. Hoc mei caussa factum
est. Haec autem 2^ effigies est victoria, et eciam mei caussa factum. ^^
fol mic^ fet)n ann^emen, glet)(^ al§ \S) felber geftorben unb ufferftanben toljere,
30 ut possim gloriuri: Non habeo peccatum, mortem, iniusticiam. ^c^ bt)n eben
h)ie ß^riftu». Slber nic^t§ befte tnemger blet)bt in came peccatum, ignominia,
mors. £)a§ mu§ bletjben, cAtx e§ gefjet nid^t h)el)ter quam ad veterem
homiuem, et fide veuiente cessat. Si es Cliristianus, tunc fugiunt omnia a
conspectu tuo, futuro autem iudicio fol bet let)b ernod§, interea Christianus
2il25 3)0 his fc^toetbt unt ro 25 on über {ouä)) Hostes Christi et quäle bellum ro r
27 über thiraunis steht legi peccato morti sathane sp Christus in morte omnibus thyrannis,
legi, peccato, inorti, sathane subiectus In resurreccione omnium est uictor ro r 29 über
QUtjä] bis fleftorten steJit SBie man ]\äi E^riftt fot onn^etnen ro 31 SlBec nid^ts unt ro
3313-1 et bis autem unt ro Reliquiae peccati ad uetereni liomincm non ad nouum pertinent ro r
1) Viil. oben zu S. 273, 12.
18*
276 qjrebigten bc? 3n^te? 1531.
R] c[rita melior quam verus Christianiis, qiii vcbt, fingt, arat, üicit opus.
Externa vita est geBvedjIic^ , lel)bt mit funben, oportet Christianitatem la§
in peccato. In pater noster fatetur se re[niissione pec[catoruni indigerc.
In fide habet omnia, item est sub morte, peccato, si cogitur muri, habet
peccatum, iing|Iud mufjenS 'ijobm unb foUen§ ^a6en et libenter habent, et ,'■
non est homo in terris, qui sie peccator sit ut Christianus: plus sentit
p|eccatorum quam ullus homo. Xon est tarn magna pec|catrix ut Christiana
ecjclesia. Quomodo haec est Sancta et peccatrix? Credit re[missionem
pec[catorum et dicit: 'debita dimitte.' Hoc nemo dieit, nisi qui sit sanctus,
et s[piritus sanctus ista loquitur verba. Aiioqui irapius non loquitur: si lo
dicit, sunt mendacia verba. Ideo Christianus et Christiana ecclesia finb btc
rechten funber, quia vcre ag|noscunt peccata. Papja, Card[inales et alii non
habent p|eccatum omnino, nou torquentur in coDjscientiis. Sic revelato
p[eccato non possunt consistere. Discat igitur Christianus, quod hab)eamus
thes|aurum maxjimum, modo haue imagiinem in cor jc. quantum apparet, i.i
tantum habemus re|missionis pec[catorum, vitae, iustitiae jc. In Christo ift
!ein blut»tr6pfflein, funbletn, sed mera sanctitas, et is est totus tuus, si fidis
sua res|ur[rectione ut tua. Söo e§ no(^ morgelt unb ^ab carnem am ^al§,
dico, quod mein fides nic^t l)at in tota raea persona, ba fur fet) mir gut
6l^riftu§, quia semper manet in corpore ein Unflat, quod non ex corde tido 20
deo JC. Sa» tjeift t)Ua üatev unfer et in arti[cuhuu re[missiouis p|ec[catorum
gelüorffen, unb lt)a§ bein glaube äutoenig I)at, baB ^at ber, de quo canitm-:
3/4 indigere unter In fide 7 Ecclesia est sancta et peccatrix ?• 11 verba i/her
mendacia 16 über tantum steht fo Diel 17 über Wut§ttP^)fftein bis sanctitas «teht ttunben,
funb, tob, cum ipse non hab|eat nee Ego 21 über !^eift steht gebort
N] latet et aliis hominibus similis excepto, quod Christianus non crasse peccet,
et possit interim hypocrita illum multo excellere, ipse pius autem infirmus
laborat externe pro sua vocacione et fragilis est vitae et tamen fide ineedit. 2.^
(&x muß unglug! l^aben, fterten unb e^ttel Ireucj !^o6en unb öil metjer funben
ijoben. Nam Ecclesia est peccatrix unb ift nt(|t %o fet)er ^unbig al§ ecclesia,
quae credit remis[siouem peccatorum et orat, ideo peccat ecclesia, unb bie
^et)|Ii[ge lt)X\ä)e. unb Christianus sunt bic recf|ten feunber, qui senciunt pecca-
tum. Impii autem et hypocritae sua peccata non senciunt. Hoc discat 30
Christianus, ut hunc thesaurum victoriae hostinm iu Christo apprehendat.
Nam sicut Christus, ita et tu es. Se^rt glaub "^at b^t ß^ttftum JlD et)gen
gemalt, ut dicas: 6ä ift alle» me^n. Esto, quod reliquiae peccati adsint
et vexent, tunc dico: So ftel^et bei bürge fur, esto, quod inceperim fide,
27 Ecclesia habet peccatum ro r 29 imteti am Seitenrande steht Vide quomodo
Cliristiani et ecclesiae potencia sub infirmitate latent ro SOjSS Hoc bis Esto imt ro
34 Sanctitas ecclesiae ro r
gjt. 27 [9. 91pvil]. 277
"! '6l)riftu§ ift cvftaiibcii.'' In persona inoa et c|ariie quiclem Imbeo, sed extra
persunam in isla bilb nou habeo, qiiia res|urrcctio eins gilt mir, et tnni bin
ic^ fclig. Si peccatnm tantnni in enin iaetare possuui et d|ieere: Credo in
Christnin, (|ni rcs[urre.\it, (jni est a,\(mi} l'cin unb nil fc^lllb, tUOö mir mangelt,
s ba§ finb icf; t)()n Ijm. Il)i qnandu p|eccatuin, mors, Satan ine terrent, nihil
polest efficere, ift 311 fc^lnacf), et dico: scis, qnid feceris in isto? Tn acen-
sasti euiii oorain Piljato et Herode iuinste, gl)c f)in, !Iag \)ijn an. Cnr vis
te fein an nljemen'? Ideo, cjuia dicit mea esse omnia sna. 8a§ mi(^
untieibovven unb firfjft mit bem au^, ba bu birf; an nergvieffen unb baö
I" maul öerftjvcnnet^ !^aft. Facile pracdicatnr, sed qiiando ad treffen^ ;c. Est
art[iculns, qni verbis non potest edici. G|ratias aifje, si es snb tnrb[a, (juae
libjenter discerent, non inter eos, qui leftern unb fc^enbcn et quibns ridicula res.
Turca et pap[a volunt per seipsos res|nrgere, nolnnt istani Bilb nid)t 6et)
leib, ibi f|ides snccumbit. SSilbu bi(^ auö beinen äugen, sed aliuni bilbe bir
15 in ocnlos unb f)alt birf) gcUiiy K. Mei ocnli, luenn fic für firf; gf^cn, Dcr=
geffen fic^* mein et aliud intuentnr, nieipsnni non vident.
1 über habeo eteht peccatnm mortem sjj 5 (et) Satan S über te fein stehi o homo
10 5(lft unter Kacile 12 quilnis über et
') Gemeint das Lied: 'ChriM ist ^standen von der Malier alte.' ') ba* maul
betbtennct (unten Z. 3.5^ vgl. ünsre Ausg. Bd. 19, 664 zu 36-2, 10. ') quando ad ttcffen
erg. totnmt. *\ fid^ = fie.
NJ tum non suni perfectns, sed permaneo peccator in vita, m^t bem glauben
ift fie l)et)lig, feo l^at er bennod) angctjaben, apprehenso Christo omnia habet.
Qtianivis in carne alia seTieio, tarnen in 2 effigie Christi alia video, 'iia^ ic§
20 mic^ ann!^eme, hal- getoife mel)n fet), tanquam ego resnscitatus essem hodie.
Ergo dico: habeo peccatnm, sed credo in Hiesum Christum resuscitatum.
Sßa? mt)r mangelt, ba§ l)ab id^ Ijie erfüllet, ita peccati morsus et sathanae
nihil ])otuit, Esto, quod non satis credani, ^o ftet)et ^l)riftu§ fur et dicam:
fenneftu, ben blu bor 5)3iIato öer!lagt l)aft k. ber ift me^n, tl^u ettoaS, aber
•ih er £)at bas maul nerbranbt, h)et)fee l][)u bo [)t)n, bo er fic^ bergriffen l)at, feo
tril)rbt er \\6) broUen. Haec sit nostra lueta, quae quidem facile prnedicatur,
difficulter antem ereditur. Seme bie fünft tt)ol, tunc efBcieris Christianus et
gratulare te in eorum numero esse, f(ui hoc praedicant, quamvis perfecte
non possis credere, satis est te non blasphemare sicut Turca, Papistae, qui
30 hanc imaginem nolnnt et ipsi sna probitate volunt surgere. 91ic^t, ntc^t,
"^albt hxä) an ben ß^riftum unb tDet)| ni(i§t§ bon bel)ner frumfet)t unb fie^e
ßl^riftum aEe^ne an.
23 potiiit durcltslr sp darüber uocere potest ap 24 l^u (üorgtic) 24J2.5 über
aücv bis bo§ steht 3(% nl^cmc rsäi) feljn a^n sp HO Kacio et iusticiarii secuiulam Christi
hnagiuem reüciunt ru r 30J82 *)ii(§t bis on unt ro
278 55rcbigtett bei 3at)teä 15;?l.
28. 9. aipiit 1531.
^rcbigt am Dftcrfonittng, Mn^mittngS.
R] A praudio.
Hodie Tjotien lliiv gevitvt art[iciiliuii de res|ur[rectione domiui uou soluin
secundum historiain, sed jiu|. Cum textus sit taiii divcs, ut nesciam, iibi
incipieudum, legemus ad fineni et postea k. Mulieres, audistis hodie, iveruut
ad sepulLcbrura et Magd[alena festinantis[sirae cucurrit ad discip[nlos, qnod s
videret vacuum scpulLchniiu. Postea veniunt aliae mulieres et vid|eut duos jc.
post veniunt discipuli cum mulieribus et postea Maria videt sola dominum jc.
post mulieres vident aliae.
1. manifestatio resur[rectionis facta mulierib[us, bic anbcxil venient
cras et ultra cras, quanquam hodie factae. Sed Ic^ft 5euguiä etiam a ludaeis lo
annttfi. 2s, 12 et gentib[us ipsis. Textus: 'Venerunt' unb gaben ben ^ui^en geltl gnug.
Hunc textum Math[aeus voluit praecipue anjetgett jU ftercEen art[iculum
resjurrectionis domiui, quod quidam custod[es, inquit, veuerunt et dix[erunt
pontiticibus, tote e§ ^^It gattgett fet), ut iiabet Matth[aeus 2C. Ubi angelus
toibber tocä tft, viderunt sepulch[rum vacuum, Et ergo resjurrexit. @§ is
Kattij. 28,11 mugcn etlic^ ex custod[ibus Be!ert Itjorben fein, dicit Euaugelista 'etltc§\
fuerunt biel xtiifex quam 4, ut pingitur, sed ba§ ein mann XXX, 40, Ratten
lunnen toeg f(^Iei(^en, si venisseut. Hoc est ein feve ftarä jeugnia contra
3 historiam über sed nu^ (ideo) 11 .\[attli. 28. sj) r 17 über ba§ ein steht tot
fueruut sp
N] Articulum resurreccionis hodie tractavimus secundum historiam et
fructum. äßel)I bet tejt fe^er retjd^ ift, eum finiemus, si forte uon amplius 20
praedicavero. Audistis, quomodo mulieres ad sepulchrum festinarint et
maxime Mar[ia Magda[lena, iuvenit angelum et primo quaerit dominum.
Primum est testimonium resurreccionis Christi, ubi mulieribus apparuit et
mandavit, ut apostolis annunciarent. Aliae manifestaciones sequentibus diebus
siatti).28,8sequentur. 2)a§ lecjte äccugni§ öon ben ^uben. "S)o fte gingen fet)ncn 25
jungem juüerfunbigen.' Haec historia eciam hodie facta e.st. S)en 3!ejt
l^at o. 5Jlat[)[Qeu» gejc^lifien ad confirmacionem resurreccionis Christi, dicit,
quomodo custodes convenerunt in civitatem et nunciaverunt haud dubio.
Resurrecciouem Christi sicut viderunt, ita indicarunt. S^aS ntugen etliche
frum bliben feljn. Nam euangelista dicit: Aliqui illorum hoc feceruut. 30
Plures fuerunt quam quatuor, unter ben felfiigen etUc§ !§aBen§ angefagt.
19 Vesperi ro r 20 fmiemus c in legemus sp 'Jil sicut uideruut ita über (descriptam
ita mane) Testimonium custodum de Christo ro r 31 über quam bü etlid^ stefit nam
tot illorum fuerunt, ut 30 aut 40 possint pellere «2'
9Jt. 28 [9. «ptil]. 27fl
K] Iiicl|aeos ipsos, qui oustocl;cs adliibiucrnnt et .signanint. 66en ij custodcs,
qiios bcftcHt f)aben, .jcugcn pro Christo contra Iud|aeos. Ipsi coiivicti iu corde
nihil possunt contra dicere, bieten fo laute jotten\ ba§ funb unb fd^anb.
Qui se opponit contra verbuni, bcv mu-? toU imb ein tiovr fein, et
5 dant hoc consiliuni: Nolite dicere sepulLchrum vaciium el adfuisse augelos
et vos territos, si iu vnlgus, löirb jatnev uiib not Irevbcn. Puto, quod nun-
quam in tanto terrorc fuissent ut tum. Et iiber bie fnödjcl l)nn bcn bcutcP
gegriffen e teraplo et satis jc. Item quid d[ieunt? dicitc, (juod vobis der- a'iatii). as, 13
niientib|us. ?(toe [a: 40 praesentes eustodes foEn du fdjlaffcn. Sed ipsi:
10 6§ tinrb nicfjt Ijelffcn coram praefecto, si dixjeriraus uos dormisse, qui dicet:
Snn bcn fev!ev l)in. Num hoc vobis commisi? Si etiam ad eura venerit
causa, faciemus vos securos. Itaq[ue accip[iunt pecuuiani et dicunt dormisse
se K. Et si venit ad Pil|atuni res, certe 'ijobtnä auä) ft ntuffcii anffdjieffcn.*
Et fama venit in vulgus jc. Si non convicti in conjscientia, tum !^etten ftc
16 JU ben ^iungern gegriffen. Ego dedissem eis melius consilium, nempe tale:
Ite, revolvite iterum lapid[em et sigi]|late, tum putabit vulgus eum in
8epul[chro*, sed luar l)^n fein f(^er^, quia e§ toar ein gfel ba, angelus. Si
3 über jeugen steht testiticaiifur sp 7 über fuissent ut tum steht f'uerint pontifices K. sp
nach Et steht l^nBctt sp S iiher templo steht potuerunt acoipere sp 12 securos c in
liberos ap 15 «ier'ju steht X[a$i sp
') bid^ten \o knie .Rotten Wander ö, 609 Nr. 1 ®u gcf)eft mit lammen, laufigen jotten
umb. -) d. h. nicht bloß mit den Fim/ei'Bpitsen, also tiefer. ^) f'f nmfien Qu|fd)iefjcn
ist wohl nur Hörfehler für das unten Z. 27 Überlieferte. *) s. an dieser Stelle den
durchbrechenden Humor Luthers.
N] Finnum est testiraonium contra ludeos ipsos, qui eum custodire debent, unb
eben bie felbcn beftolten ^utter uff ber ^s^bm fel}te ft)nbt uff 6l)riftu§ fel)ttcn,
20 bo fl)nbt bie 3uben in Jammer unb notl), consciencia premuntur unb lieben
an alfeo ]\v ligen et persuadent illos: O IiBen gef eilen, fagt ha§ nid^t, e§
Irurbe jommer unb nott) ioerben, unb I)aben ijn beutel gegriffen bife über btc
!no(^eI et dant illis stultissimnm consilium. Of)o e§ ift ber loar^e^t ef)nlid^
tot et tantos viros omnes dormire aut a paucis disci])ulis esse superatos.
SS Econtra dixerunt: Quid dicet Pilatus, si audierit nos dormisse? ipse puniet
nos. Econtra ipsi respondent: 2Bl)r >t)tillen§ looK bei) l)()m borbct^en. S)o
iDerben fie ben 5ptlatum ouc^ mijt gutbenen butfjfen muffen gfd^offen "^aben.'
@§ ift el)n nerrtfc^er rabt. Ego melius consilium dedisseni, scilicet, ut i|isuni
lapidem iterum volverent et dicerent eum adiiuc adesse. ^a tten fie t)t)nau§
33 Pauor ludeorum et eoi-um mendacia ro r 24 paucis (oib) iiher discipulis esse
steht fürantibus Christum sp
') mt)t gulbenen bui^fcn gjc^ojfen vgl. Thiele Nr. 406 ©t ift mit ber f^tbern bud^fcu
gcfdEioffen; so auch Unsrc Ausy. Bd. K, 570, OjlO est adagium et pulehrum, mit t)cifJEn§
bie l)anb fdjmiien unb mit filbern budfiflin fdjiffeu, vgl. hierzu Thiele Nr. 256.
280 ^WcbiQteii bcä 3nt)vc§ 1531.
RJ veiiisseiit lUOOOO. Idco nesciuiit aliud quam: ciistodcs (jaben ficfd^|loffcn.
Qt) flugc leutc. ©o fol'3 g^en, ift nuibcrmofien fein et conso|lationis p|lcniis
tcx|tns, qui se opp|onuiit contra dei verbiim, bic tnuffen fo faulen Boffeit
rciffcn\ ba» !uc uiib felü er!ennen. 6» ift fein bn» et r[esui'rectio ad hoc
servit. Non niirum, quod nostro tempore sunt h|omines obdurati. Vide, s
(juam isti convicti sint, crfc^vodcn iu cordibtis, uemo audet ad sep|ulchruiii
ire. lani a gentilib[iis iiiilitib[ns cogiintur audire, quod augelus k. et super
hoc, quod ab ipsis custodib[us et corde couvicti conimittuntur, tarnen mu§
Cl tob fein q. d. Nos scimus, quod resur[rexit et tarnen vnlunius dicere.
Sic Pap|istae iudurati non incip[iunt sie perrumpere liodie, sed prius actum, lo
etiam ii, qui ord|iuatione divina ordinati, ba§ Ijeiffen p|eccata in s[piritum
s|anctum, illis non est ,^n tobten, sed oportet maneant in errore in aeternum.
Si fetten laffen gnug fein, quod Christum crucifix|issent et sep|eb"iss[ent, tum
oratio iuvisset eos, nt etiam Aug[ustinus.^ Nam er Iie§ fo pl'ebtgen per
3, n. 10 Apostolos: 'per ignorantiam', 'revertimiui', e§ fol enc^ bei'geben 3C. Sed i5
laffenS ba nii^t Blieifien, sed d|icunt: toiv "^aben nic^t unvec^t bvan tt)an, etsi
sciamus male fecisse. S)a§ finb pjeccata in s^piritum s|anctum, Impugnatio
veritatis agnitae. Si nostri, papa et Card|inaLles UjiffenS, quod sit dei
verbum et scrip|t[ura, sed nolunt pati. Pro hoc pjeccato non orandum, pro
1 gefc^ eri/ zu gefc^[of)en sp 3 Qui oppouunt se verbo dei sp r S über com-
mittuntur steht Werben? Bfietäeugct sp 11J12 peccatum in sipiritum sanctum sp r 13 über
Si 'fetten steht toenn ftc c§ sp 15 Acto. 2. 3. sp r 17 über sciamus steht nos sp
') fo faulen hoffen reiffeii (unten Z. 22 fold^e lofee {juffen te^ffenj d. i. Scherz und Spott
treiben; rgl. DWtb. 2, 262, ivo zahlreiche Belege aus Luthew ^) Siehe Nachträge.
20
N] gegangen ttieren, ber enget folbe l)£)n eignen gutten morgen gegeben IjobenS
quod vesperum non vidissent. Ita videtis: SlUe, bie fi(^ lüiber goteä lüorti)
legen, f ollen foli^e lo^e t)uffen re^ffen, ut ab bestiis palpeutur, sicut hodie
videmus iu nostris adversarüs. Et non est mirum, si ita excecati sunt
ludei, qui audierunt testimonium a gentibus et aliis homiuibus. ©ie touftenä,
ba^ er ufferftanben toare, tameu noluerunt dici. 6§ fol nic^t lounberIic§ fet)n 25
bie berftodung, fie liebet fiif) t)entte nic^t an. Nam hie sauctissimus populus
ita obduratus est, quid iu nostris est mirum? Est peccatum in spiritum
s[auctum. fetten fie§ bei) bem tob laf^cn bleiben et resipuissent, tunc
venissent ad gratiam. Sed iam addunt: lo^r ^aben red^t get^an. Hoc est
peccatum in spintum S[anctum et est impugnacio agnitae veritatis. Tales 30
sunt nostri, qui sciuut rectum esse, 9to(f) toollen fie e» nic^t ^aben. 2)a§ ift
21 über quod bis vidissent sieht ba§ fie lehnen gutten oBenbt fetten gebotfft sp 21l22 Falla-
ciae et mendacia adueisarioruni uerbi dei ro r 24j2!i Vide duriciam et obstiuaciam niundi
in uerbum ab inicio ro r 27 (|)ut) Est 30 Peccatum in spiiituni sanctum ro r
') cijncn gutten morgen gegeben vgl. D Wth. 0, 2ö62, wo kein Beleg aus Luther.
■DJr. 28 [9. -Jlprit). 281
R] quo ncc Oliristiis, (]iii:i voliiit diabohini an G5ottc< [tnb fe|cn et crrurcni all
ber toar^cit ftab. Euiiugelistae omnes cl|icuut de hodiierno die et hestcnui,
(luod fiierit oftcrtag et sab|ba[tum, quo Christus in sep|ulchro }c. uub am
anbcvn tag ift er aiiffciftanbcn. Mose praeccpit, ut aguum immolarcut
s 14. die, (juaudo luiia perfecta, quando 14 olt Itiar, vcl Maroius vel quandoqne
Apriiis. 2;eu fel6cii aöent miiftenc; anfjcücu l)[)r Dftcvfeft, ((uando sol nccu-
buerat, fo ging ber oftcrtag an iinb {)ieltcnu 8 tag ancinanbcv 6l)§ an 21. tag,
(juod erat gcftifft a deo noii pmpter ludaeos, sed nostrum |)assa, ipiod iios
iiabeiiius. 5ht tunh'j ni(f)t fcljlen, cum duraret festum 8 dies, Cy muftt bei;
10 iSab[6at bretn faEcn, quia semper u6cr 7 tag ijt sab|batum. Ita scniper
liab|el)ant Sal)batum l)nn bcm oftcrlidjeit fefte, ut apud uns certo venit ein
mitlood^, frcitag ijnn bte oftcrn. Sic apud eos et sie luar t)l)X regimen gefaft.
lUud Sabb[atum IjieltenS fonbjerlid^ gto», ideo quod etiam fiel Ijnn ha^
oftcvilic^ feft f)in ein. Fieri )iotest, quod auff oftcrtag gelegen, quaudo 2. die.
LS 1. dicebatur bcr erfte ©a^ibat. Sicut nos dicinuis ben montag ben afftern
fontag"^, Sic ipsi vocant: die Sab(batorum. Matth[aeus enim sie scribit,
propter quem intelligendum hoc dico. Vuit el)gentli(^ an3el)gen, quo jeit
unb ftunb jc. fic f)c6en t)!jr fefte an am 3I6enb, ut nos d[icinuis 'fe^era6enb\
Et Ijnn bcr befpcr eanitur öon betn i'uturo festo, nox, quae sequitur, uou
20 gel^ort jum fel)ertag. Et ille mos venit e ludaeis. Ipsi itaq[ue incip|iuiit
4 Quando iramolatus fuerit agnus sp r 9 SaLbatum magnum sp r 17 jcit iihcr
(die) 18 nach ftunb steht resurrexerit sp
') Bei Dietz Sp. 47 und DWtb. 1, 187 findet »ick nur das analof/e 'aftermontcuf s.v.a.
Dienstag; dann noch ' aftersabhath\ der Tag nach dem hohen SaVbath bei Dietz 47. [K.D.]
N| fieut^e ben tag gefc^c^en. Ita omues Euangeh'stae de hodierno et liesterno
dicunt, Quod Christus primaui sabathi requieverit et altera sabibathi
surrexerit. Nani novistis immolacionem pascae 14. Meusis Aprilis, h)en bei
mant foH trar, |o muften fte ben fef6en o^ent post oecasum solis edere
ih pasca, bo ging bcr oftcrtag ffuj an et duravit 8 dies usque ad XXI diem.
Hoc non propter ludeos, sed nostrum pasca ita iustitutum erat. 5l^ue
fonbc C'j ni(^t fel)len, quia Pasca non ccrtnm diem liabuit unb muften S tagen
noc^et)nanber feieren, mufte ber faBBat^ bret)n fallen, qui certo die feriabatur,
sive in 2 vel .3 vel 4 die contingebat. Hoc sabbatum maxime celebrabant,
30 potuit coutingere, ut 1 festo sabbatum incidit, et secundum illud festum
sabbathi omnes alias dies sabbathos 1, 2, 3 appellabant, sicut nos ben
ÜJiontag 2lfterf ontag , 2)ritten fontag, 4. fontag possimus appellare. Hoc
scribit Matheus ad contirmandum certum teinpus resurreccionis. Nam ludei
a yespere inceperunt ferias, sicut et nos vespere incipimus. (S§ ift e^ne
'21 nach hndierin) sieht die sp 'JS Tempus Passah ro r 24 post iiher oecasum sp
27J2S Sabbatum in pasca incidit ro r 82 Prima altera tercia sabbatlii ro r 33 (Sicut) Nam
282 5Prcbigtcu bc? ^al)xt^ Iftni.
K] iao, am t)eili9eii ntenb iinb b'^cncn bcn tag. Nostros fcicrtag rcd)cn toir üoii
oBenb usque abenb i. e. ba bei 15. tog loeg tDor iinb gieng an bcii abciib
bO'S ieucn fattiatS unb T)cttc \o lang gcUif)Cvet, tiife licc^t angicng, bcr abenb
gl)ct bic giau^c nadjt bid an bcn morgen, ha bridjt bcr tag an et tum gieng
ba» hjerdf an, Christi resurrectio, ergo Christus iacuit in sep|ulchro totuni s
iliora sabbati. @^§ ift c'6en geraten, ba§ cBen bcr fa'6'&at ift ffnr gangen nac^
bent oftertag. 3luff bcn oftcrtag ift er cBen gecreu^igct, ba ift ba« oftcrtam
reif;t oufgerid^t. Nam q|uicquid fecerunt edendo aguum, ift ein öorfptel
geloeft huius agai, et eo die venit et oblatus est. S)a mit ift a6rog|irt cultiis
voteiis t('sta[inenti et agnus. Cum iam verus usus sit, gilt nic^t m^er ha^ lo
gemeltc unb jalpfiennig. Ideo suo paschate et agno Christus abrogavit.
Sic etiam sabb[atum verum implevit altera die. Nulkis Iud|aeorum unquana
servavit, sed eitel f piegelfed)ten ^ gctneft, quia nihil omnino fecerunt, quam
quod ed|erunt et bibjerunt, et tanien non servarnnt. Christus vero iacct in
sep|ulchro unb fel)ret red^t, l)6ret auff unb Inirb ftil, ipse hoc fecit. Sluff is
ben a'6enb be§ oftertags, ba bie fonne untcrgiieng, scpultus, im ?(nfang iacitur
in sepulch[ruin et totum sab[batum ruet er au§, sequenti die loart er uic^t,
sed Oriente sole ic. Ideo Iud|eorum sabbatum niliil valet, quia tantum
3 be§ (g) 7 Christus est crueifixus ipso die paschae. si> r 9 Abrogatio veteris
paschatis et agni. sp r 10 venis usus c in verum Pascha sp 11 abrogavit (suo agno)
über (suo agno) sieht vetus pascha et agiiuin sp Christus seruauit sabbatuui. sp r
15 über seplulohro steht xi^t sp 17 über ruet steht tuget sp
') (ptcgelfcc^teit (unten Z. 28) vgl. Unsre Ausg. Bd. 33, 679 zu S. 225, 11 fauch 8, 533, 35;
16, 153, 24; 19, 509, 25 etc. K. B.].
N] re($tc ^ibifdje h)el)fee ben tag am l)et)|ligcn atenbe anc,5ul)c6en, sicut Gen. 1.
i.!Dioici,5 5(6enbt unb morgen ift eljn tag. 6u ift eljn §e'ßrel)fd)cr tog. Non ut su
mercenarii, qiii a niane ad vesperum computant. S)o ber felBe abenbt l)attc
al^o lange getrert, lii^ ba-S lic^t an'6rac^, bo ift feljn enbc, bo ging an bi^
trerdt. Ita Chri.stus sepultus est integra die unb fjat alfso ba§ gefecj
erfüllet, feriatus est. S)er erfte oftertag, cum in horto esi5et, 2» sabbathi
erat, cum pateretur. Nam pasce celebracio est parasceue, ift allet)ne CljU 25
öorfpil gelDcft. Sed hoc passah est abrogatura. Nam cum corpus venit,
cedit umbra. Ideo Christus suo pasca et agno abrogat legis passah. 211^0
ift ber 3"^^" fa'5'6att) n^ur ct)n fisigelfci^ten getncft, etsi omnino se abstine-
bant ab orauibus laboribus, tarnen nihil fuit respectu sabathi Christi, qui
vere et perfecte in sepulchro sabbatum feriatus est. In occasu illius diei 30
sabbati legt et ftc§ Iju bü§ grali et permanet in eo nocte et die. 2)0 ift
19 Dies secundum scripturam uesperi incipit ro r 21 (celebrant) computant über
ber fette steht finis Vesperi ro 21122 Vesper vsque ad mane durat i-o r 23 über unb
steht sepultus est S2) 26 Christus uerum sabbatum compleuit ro r 30 feriatus est c in
perfecit sp
Dh. 28 (9. 3(pti[]. 283
R] fifjura, Et al§ geftifft propfer hoc sab|l)atnni et aonvim. Tp,«e rectc servavit,
mortuus et nrlill litiiiuini operis fecit et soliis iaciiit sine custodibiiis, (piia
])Ost sab|batum venerunt, non diu ciistodierunt. Et Textus flicit, quod toto
sab[l)ato ftnb ftiti gelegen, nemo ausus exire bie fclbige nnc^t am frcitag
5 unb SonaBcnt. Ubi sab[batum fuvutiei, lt)erbcu§ ein iBenig Uä, praesertim
raulieres, disci|)uli non, non propter sab[batiim, sed Iud|aeos, qni miilieril)iis
nihil facinnt, et hac ftiHen 1. animuiii, tüte cS jtD fteT)e limfiS grabe, et
fiierunt pUircs quam 3. 4, sed etlic§, bie fi(^ ju famcn gefrf)lagen jc. Ubi
egressae, tft nodj fecr frue gelneft, sm-rexLeratit ante solis ortiim, et aiitequam
1« veniiint ad sep|ul[chrum, gf)ct bie Sonne üüä) mit auff. Et interira factum,
ba§ fidf) ein terraemotus {jat erficht, et custodes bene senserunt, et dominus
in isto terraemotu er fur unb left \iä) anfe'^en, quod in ipso solis ortu
resurrexerit, et in isto terraemotu tft cr ba l^in et sie mortuus in terraemotu.
Ubi dominus er a\l?i ex sepul[chro et terraemotus factus et sep|ulchrurn
'•'• clausiyu, venit angelus et revolvit lapidem et sedet super lapidem et
vestes IC. Ibi hiar nid^t biel tnut» nnb '^er^, sed terrentur, quasi omnes
mortui. Ibi f)at er muffen h)ibber berft^Jfinben a spi)|ul[chro, alioqni non k.
InteriQi eunt et annunciant pontif|ieil)|US, löie e» ergangen ift. Ubi hoc fit,
veuiunt ba§ firom öoläriein, bie frauen et veniunt ad sepul[chrum et forte
2/.3 quia bis custodierunt mit 11 Terraemotus sp r 12 ortu (sit) "^ 16 nach
5ct^ sieht ipsis ctistodiI)[us sp 17 nach non steht potuissent ingredi niulieres sp
N] 2u aüerTnal ber fabBaf^ uffge^aten per Christum. Nam propter Christum erat
illud sabbathum praescri]itum, qui vere et perfecte hoc sabbathum persolvit.
£)o ber tag ei)n enbe fjat, exieruut Custodes, borbor tft§ gar fttjEe getüefen.
2)0 ber fa66at:^ bor uBer geloefen, bo tnerben bie lüetjfier tzd, discipuli autem
timuenint. 2)en fte bockten: ben toetiBern ^elt man me^r fur gutt ben beit
25 mennern. Et ]3lures fuerunt mulieres, nominat et alias eciam, bte ^a6en fid}
jufammen gefc^Iagen. Illae primo mane exieruut, euntibus illis ortus est
sol. Ibi incepit terraemotus, ha^ an 3h)et)fet bic ^uben tüol gefulct KjaBen,
ubi Christus surrexit. S)a§ ftc§§ left anfe!^en, Wi ber 6^rtftu§, bie rechte fon
ml)t ber fon fet) ufferftanben. Et sicut terra in morte eius tremebat et
30 simul voluit mori, Ita eciam voluit cum eo resurgere. Cum resurrexit, timc
venit angelus amovens lapidem. @» tft el)n ftaröer gefel gelueft, fecjt fitf)
uff ben ft^e^n, uon timet eos, sed lucebat in conspectu custodiim et deinde
iterum evanuit, alioquin uon surrexisseut custodes prae timore, deinde viso
sepulchro vacuo abeunt et annunciant. £)ornoc§ fum^jt ha^ frum boüleljn
2jf illud sabbathum praesrrlptum c aus ille sabbathus praescriptus 23J24 autem
über timuenint Mulieres audaciores post primam sabbatbi ro r 28129 6t|nftll§ bis uff=
erftanben unt ro 29 Terremotus ro r 31 Angelus ro r 32 über eos steht custodes sp
284 !l?rcbiglcii bc? 3ot)vea ir,31.
RjiBiiivt. IG. uuonduin vi(l|i>iiint ostiiini et cl|ieuut: 'quis revolvet?' Et cog|itant .sc oiniiind
frustra isse. Secl iit uiiilieres fa|ciuut, volunt ire ad sepul[ol)riim et, si uon
l)lus, tainen inspicere sepiiil[clinim. T^bi acced|imt, revoliitus lapis, iibi plus
tristes, quod uon lapis 3C. iam angiistiores, quod lapis revolutus, quia non
potuerunt aliter cog|it[are, quam pontif|ices et Pil|atus hie fnissent et 5
abstul|isseut ipsis 311 \ä)am, fie Inerben ticrftecft l)oticn. Ibi ein l)euleu unb
flogett. Fiunt aiidaces interim et ingrediuntur in sepiilch[riim et fefjen ni(f)t
genalt) bvauff, nou vid[ent sepul|ch[rum. Praesertim Magjdaleua est dilig|eiis,
grata pro beneficio, quod 7 dae|monia. Euangelista dicit eani ex Ga]|ilea
venisse. Ela non potest exp|ectarc: ubi vidit sep|ulchrum vacnuiu, it ad 10
3ot). 20, 13 (lisfipulos : 'Tiilerunt', utinara sciremus, ubi esset: Incrben ^Ijn öcvlegt
^aBen, nt nemo sciat, too er fe^. Et dis[cipuli, ubi audiunt sep|ulehruin
vacuum, terrentur, excarrunt, einer bcn, alius aliam viam. Aliae interim
Mut. ^4, ;, niulieres exejuntes, iutrantes, loquitur angelus: 'quid quaeritis viven-
tem' jc? loquitur freunblic^ cum eis. Non 'Mafien fo ein f)elt angefleht uee 15
sie lucent ut cum custodib[us, sed hie freunbltc^er cum mulicribus, quae
putanmt forte alios. Mulieres audientes haec verba fd^lai)Cn bie fopffe nibbev,
putant interim eum abstulisse eos vel BefteEt a Pontif[icibus, sed porro
admonet eas et facit ein f(^ene ^jrebigt et e.st prima. ©0 IjaBenä bie 3uben
fein aufgierid^t, qui pntabant, quod tcolten t)'^n mit ji^anb auf rotten. Sed '^o
6 fd^aitl (sed e§ ift§) 14 nach intrantes ste/it in moiinmentum np 15 nach ^a'bcn
steht angeli sp ITjlS Praedicatio angeli. Manifestatio Christi, sp r
N]a»atM6,i3et cogitant: 'quis nobis avolvet lapidem?' unb l^eBen n!)i:e ntter crft jugebenÄen
be§ lapide, attamen muliebri devocione accesseruut lachrimaturae ad sepulch-
rum, sed videntes lapidem avolutum tum pereulsae sunt, lamentaverunt
Christum esse ablatum. Do ttit)rbt ftd^ f^n fieulen gef^aBen Ijafien. dloä)
tnerbett fte !une et ingrediuntur sepulchrum. S)o fie fo befummert fetjn et sr,
praecipue Maria Magdalena, ex qua eiecerat 7 demonia, bie ift ^linberlic^
cntbranbt getoeft, quae visis bis mox festinabat ad discipulos nuncians
Christum ablatum. S)o fel)nbt fte uBelet etfd^rodcn quam ex morte Christi:
ex illo timore omnes exiverunt. Interim aliae rauheres occurrunt, ad quas
fiut. 24, 5 loquuntur angeli pacifice: 'Quid queritis Hiesum viventera?' Colloquium au
est amicum, non tarn terribilis aspectus, ut ludeis contigit. Sed tameu
mulieres nondura sunt consolatae, putant angelos abstulisse et dicuut angeli:
toqvi. 16, 7 'Ite, renunciate Petro' jc. 'sieut praedixit'. Unb ii)üt al§0 et)ne f(^one tirebigt.
9(1^0 mu^ er öon bcm enget tiom l^t)mmel get)rcbigt hierben, quem ludei
volebaut obliviscendum et angeli dicuut: 6r mu§ offenBart fe^n eciam per 35
26 M^aria Magdalena amiee ardebat ro r 2S über fie bis tjuam steht cogitantes eum
ab bostibus non ablatum esse «/> .W Colloquiuni angeloium et mulierum rar 35 {inteTf}
obliviscendum
9h. 29 [10. ?lpri(]. 285
ni mu§ ni(J)t HciBen, ojiortct 1. sint angeli, qiii cum pracdicent et .suis verbi?,
«jiiae i|).'<i; locutu.-*, ec^ontra Iiidei ic. Haeo 1. praetlicatio, (jnae forte facta,
antequatn clomiiiiis ipse .so mauifestavit. Et bie prebtgt fal tioi' gtjcn. Non
V|ult räum gcOcit spiritib|iis, (pii manifestatiouihus et .spiiritibus um6 gljeit.
i Post apparet, (piia appuritio rel}tuct fid) emu vorbo unb Icrc Ko. 12. J'hil. o.|5u'3?iG
'iu regula\ Hoc voluit praecipue pouerc, ipiod angeltis prius praedicavit:
'.surrexit.'" 'Ecce locus' jc. Et ne putetis, qiiod ablatus, dicitnus cum ijjinv(.''i6!'G'
res|nrrexi8se, iiou est hie, et quod sit verum, habetis eius })roj)rium vcrbuin jc.
Hoc est ein ftude de historia, ut melius sciatis, U)ie e§ ju gangen fei).
7/2 1. Jj.v prae<lie;itio ?/«( .) Ro. 12. Philip. 3. sp r
N] 10 angelos. 5)cr Ijer left fid) aBer nod} iiidjt fe{)en, Nisi )»rius praodicatus
iuerit. Valeant Svermeiii, (jui conteniinmt verbuin. Nam verbum praecedit
Christum. Po.stquam annunciatus est per angelos, tunc apparet ip-se Christus,
bo ift§ friidjt6av. Nam hie angelus praedicit eum surrexisse, demonstrat
locuni, allegat dictum Christi, qui ita pracdixit sese passurura esse et praeireWattri.ss,?
IS in Gallilea.
lOjll 3)ct bis fuerit unt ro (.'liiistus iiüii apparet iii.si prius praedicatus per verlnmi ro r
29, 10. «pril 1531.
^tcbigt om Dflermoutng.
R] Die lunae in feriis paschae.
Euangelion, quod hodie legitur, est etiam de historia, quae iieri facta
est, et sie sonat JC. Heri and|istis, quod 1. ift gelücfen in res[urrectione ista,
quod angeli praedicariut, postea app|aruit isto die .5 : 1. Magdal[enae, deinde
20 mulieribus, 3. Petro, istis 2. Et vespere aliis, ut Io|an[nes. Hoc est prae- ^oö- sd, la
18 über 1 atelil priinuin 19 noch app|aruit sieht dominus sp über 5 steht quiii-
quies sp 20 über istis steht 4. sp über vespere »teht 5 sp nach Io|an[nos steht scribit sp
N] 2tm 5Jlontage.
Hodiernum Euangelion eciam est historia ad confirmacionem resur-
recciouis Christi.
Primum fuit huius resurreccionis, boS bie cngel l)aben geprebiget, deinde
25 Christus 5 apparuit: Mag[dalenae, Mulieribus, Petro et his duobus et deinde
21 ro 22 ad über historia Et ecce duo ex iUis ibaiit eodera die in castellum
LVCE XXIIII ro r 24 Disposicio historiae ro r 25 über 5 steJii quinquies sp über
Mag^daleuae steht 1 ro über Jlulieribus steht 2 ro über Petro sieht 3 ro aber his
steht 4 ro
286 ^ptebigten be>? 3af)te§ 1581.
R] cipue notandum, qiiod oportet resur[rectio praedicari, postea luanifestatam.
1. apiparuit per verbum et deinde per seipsum, quia er 'ijüU fo gefaft tn§
Hiovt, ut anuuntietur et credatur. Ideo nemo 'i^at§ follcn Öerfteljen et videre,
quomodo res|iirrexerit, q|uanquaai auditus torraemütns, qiiiu eö fol t)nn bem
lt)|ort Bl|ei6en et verbum fol ben 1. ftcin legen S ut omuium os obturetur^ .'I
qui suis operib|us vohmt incipere et 1. lapidem ponere, quia ratio non
potest ag|noseere, quod is, (pii sep|ultus, et lapis ob|signatus, quod sit
victurus jc. Sic inulieres hoc 16etDet)fen, quaerunt ut mortuuin. Et ideo
2iif. 24, 5 angelus : 'quid viventem?' q. d. t)l)r f)aBt ein nnrec^ten gebandcn, discite,
quod, antequam junger sitis, @§ ntu» öor mit toort unb glauben anfangen, lo
Ideo istud verbum ang[eli ift forte tonitru contra eos, qui per opera jc.
quia quaeruut tantum mortuum et cum mortuis. S[umma S[uiumarum: qui
uoii incipit fein l)|et)lig toefen öom toort unb gliauben au§ bem loort, potest
quaerere salutem, vitam, sed nou inveniet, e§ loirb ^l)m g^en ut istis feminis,
quae quaerunt einen toben. Si enim meis o|perib[us et vita acquire|rem, is
quod Christus est, et salutem K. Tum nou '^alt ic^ in cou[scientia, quod
vivus, sed mortuus iacet inter mort|uos, quia cor impurum nou atfjtet, quod
ipse vivens vicerit mortem, sed quod meis virib[us hoc efficere volo, quod
fides toirb JC. 3)a§ ift, quod angelus dicit: 'quid quaeritis viventem?'
2i3 1. bis ut unt 2 dominus 1. appaiuit per verbum, deinde per seipsum sp r
3 fonen(ä) 12 Querentes mortuum Cliristum sjj r 13 bem über Wott (2.) 17ll9 quia
bis fides unt
^) bell 1. ftein legcti vgl Wamler 4, 813 Nr. 106 2Jlan muß ben erften Stein legen.
^) ut OS obturetur d. i. damit das Maul gestopft loerde.
N] occlusis discipulis. S)ie ufferfte^ung mu^ jum erften geprebiget loerben, deinde 20
apparet. ©er ^at \iä) al^o Ijn» toort^ gefoft- t'QS er fol öerfunbiget unb
gegleuBt luerben. Sine bis omnia facta nihil valent. (g§ fol Ijm toort^ anfa'^en
unb Befielen, ni(^t in unfern loerifen unb norbinft, sed per verbum incipitur
cognicio Christi. Ita hie vidcs omnia opera discipulorum vana. Sie fud^en
t)^n al'3 e^nen tobten mt)t t)ren gebancten, ideo erudiuntur verbo, ut tide 25
eum quaerant. Fulmen est contra omnes iusticiarios quaerentes Christum
suis cogitacionibus q. d. ^r muffet lange fud^en unb l)r fudjet l}l)n unter ben
tobten. Summa: qui non in verbo accipit, ber mag fuc^eu obber ni(f|t§ finben
ben e^nen tobten, sicut hie mulieribus contigit. S)en quando ego meis meritis
volo iustificari, ^0 ift er tobt unb gcftorfien. Impiuni est cor meum, quod so
non videt eum haec effecisse, quae ego laboro. Ulis hie dicit angelus: 'Si}a§
20 über occlusis sieht ö ro 21 nach apparet steht Christus sp 21122 S)Ct bis
fol unt ro Cliristus prius praedicatus ab angelis antequam apparet, bcnn er ift ^m IDOrt^
toetfaflet ro r 22 über facta steht bistorie sp 24 discipulorum c in mulierum sp
27 lesuni quaeritis N;izareuura qui est crucifixus ro r 3112ST, 22 33)a§ bis ifjut unt ro
mx. 29 [10. 9lptill. 287
It) @uei" judjcn unb iDefcn, opcra fomcn bo f)iii nic^t ad eum, nou invenietis
eiiin, (Ulla ijuaeriti.s mortuuui. Qui ein toben ju(t)t an (i^rifto, noii invenit,
quia in Christo ift fein tob. Iileo alt t)iel)lig ftenbe unb orben batjin gerid^t,
iit iioiiiines iuvcntiir ad salutem, baö {)el)ft fff)Viftmn fltd)cn '6el) bcu toben
0 unb tob. yic f'uit totns papiatiis et adliuc 6cl) vns, (jui nptiini sunt, iion loqiior
de perseciitionibiis, sed h)en§ am beften gerebt, ut i.stae f|tome tueifier dil|igunt
Clnistum et qnacrunt ex animo mit l^eulen, toeinen, üeilangcn, et tarnen
^eift: 'quid (jiiaeriti.s viveatem?' Vultis cum inter mortnos jc. i.e. ft^et
ab ab eo, quod furtjaBt, quia, quicquid facitis, tjeift 'ben lebenbigen Bei)
lu ben tobten' k.
Haec via recta, qua inveui.s, l)6re mir jU: dico eum rcsur[rexisse et
vivere, ha§ toort Ia§ ba§ 1. fein, ut audias, quod fet) auffierftanben, ut ipse
met dix|erit et in Gal[ilaea. Si hie non incipis, nunquam venis ba JU. Sisuf. 24, 6
vero credis vcrbo, luitftu ba jtt) fomen ut ipsae. Ipsae fjeBcn an ein tnentg ju
ir, glauben, quau[qnani intirmiter. Et iacip|iniit auff ein nclüc ioeife ju fud)en
unb £)engen fit^ an bie verba angeli. Sic vol|uit hoc scribere Euangeb'sta,
\>a^ fol anfallen tiom prebigcn: ubi bie Ijetjtofcn spiritus, qui d|icunt fideni
uon .salvare solam".' Verum est, (jund muiti loci de b|ouis operib[US, quod
argjuunt nos Jc. non bona opera k. Ista opera sunt meliora quam omnia
so monachorum. Gerte magnum eum fjuaerere, qui erat a potestate damnatus.
5 «4er Sei) steht apud ejt TjS quaerunt bis quaeritis unt 9 ab über eo
11 haec bis ju unt 15 nach incipiiunt xteht eum »p 19 nach ujiera (2.) steht femi-
narum sp Loci de opcrib[us s}> r 'i0l2SS, 1 Ceite bis Buten unt
N] fuc^t ^r?' 3t)C e5 finbt fid) nic^t al^o, vestrae cogitaciones non invenient, sut. 24,
t^ut unb laufft, tuoe ^in 1)V Inollet, quia quaeritis mortuum. Ita onuiia
opera iusticiariorum nihil aliud sunt quam quaerere Christum mortuum et
nou credere Christum resnscitatum et vivum. Ita totus papatus eciam sin-
25 cerissimus fuit in illis ojjeribus, tnen fie i's uff§ tiefte geme^net ^aBen, ut
hae mulieres faciunt q. d. icaä fuc^t ^r l)^n, lüolbet ^r Belj ben tobten fud^en,
qni iam vivit? Ita vere sunt iusticiarii.
Haec autem via est inveniendi: @r ift aufferftanben unb leBet, sicut
praedixit. S)o B^Bt fi(^ an. Inen bU) bo ni($t an^efift, nou invenies, si autem
30 huic verbo credideris, tunc invenies eum. Stl^o B^Ben bie tDet)Ber ben 6()l'iftum
uff et)n netoe toeljfee an ju fud^en, Bengen fic^ an bie tnortB bcr enget. Summa:
Invencio Christi verbo credere. Valeant impii praedicatores operum, qui
tollunt opera et nos calumniantur uos illa damnare. Ego dico: haec opera
mulierum sunt maiora omnium monachorum JC. quia in persequucione hoc
22 über mortuum steht crucifixuin ro 281-30 Haec bis ]§eBen utit ro Vera racin
iuueuiendi Cbi-istum ro r 30 tunc (eciam) Contra iusticiario.s qui Clu'istum extra uerijum
mortnuni querunt ro r 34 über persequucione steht in capitis periculo sp
288 «Ptcbtgten bc-3 Saljve? 15:^.1.
il] Et ein groS treffilicf) anbacf;t et bona intentio, Non nt cum eo bulcn vel
gelt Hon l)T)nt, sed ibi inem elmritas, anba(^t, gute meimiitg, et insuper
eniiint uugeutum, et dicit tanien angolus: i[t all§ um6 foitft et non via, qua
enm treffen, Sed ha 'i)n, bie falben fttjetjcn laffen et via bcrlorn, quia tantum
(|naeritis mortiuim K. non iuvenietis enin apud mort[uo.'i, qiii vivit, snr[rexit, .'■
fudlt l)t)n onberä. Ergo cuni istis mulieribus anfenglic^ uiliil ft()et quam
verbum et fides earuiu cordis, bie falben laffenä ftf)en 3c. ba^ manä greiffen
fan, quod incipiatnr salus a praedicatione de Christo, et ut ei verbo credam.
Cum autem gefaft luivb, quod dicit angelus, unb lafft bie tobten faren, et
cor quaerit eum in vita, tum .seq|uuntur bona opera, bjienen ben anbern aud^ i"
benn unb bringenS er jto. Non solum foI§ an faljcn unfer feIi|(Jeit am
tti|ort unb gliauben, sed fol auc^ ha§ '^eubftud blet)ben, quia ba§ hier nic^t
fein gelueft, quod semel audissent nuilieres et postea ivissent domum, niiiil
curassent, sed duraudum in fide. Tum d|icet Satan: tu credis in Christum,
sed non serio, fidem o]ierib|us jc. Ibi dicendum: Si non bene credens is
operatur, tarnen Christus bleljbt viveus. Post fidem seqiuuutur opera, quae
sunt imperfecta, praesertim cum Satan bran toil et nullum opus, quod se
satis se üerteljbingen !an unb öerant[tDorten. Ideo haerendum fide in eo,
qui resur[rexit pro me. Hoc principium et caput salutis, fides videlicet.
Velim experirentur semel, qui tarn multa de operib[us praedicant, ut semel 20
I
4 quia «6er (sed) 8 tan über 7 gteiffen a über (de) Initium salutis s/> r
N] faciunt. ©jo ift tjercjlic^e, rel^ne anbad^t au^ übe albo, feuffen barcjlD falbe,
laffen§ am gelbe nid;t fel)Icn. äßa» fpric^t ber föngel? fö§ ift umb fünft,
quia haec via nihil et frustranea est. Ideo aliam sequi debent, scilicet verbo
adherere q. d. angelus: 6^ inie feljt ^r foI(^e nerrt)n, ba§ t)x i)^n unter ben
tobten fuc^et. Ita in verbo angeli patefacitur Christus et erigitur fides 25
mulierum. 3Jlan fil^etS unb gret)fft§, baä fic^§ anl^ebt an bem Irort^ unb
bem glauben. Deinde sequuntur opera bona, \vm \vt)x ben totben laffen
faren et vivum appreheuderint, tunc operantur. 5U(^t allel)ne ba» aü am
tDort^e unb glauben fol anfa^en, ^unber fol bort)n beftet)en, ber mufe ummer
über in fd^lncben, qui coufirmat nos contra sathanam et peccatum, ha§ xi) so
mi(^ t)n aEen anfe(^tungen brau "^alte. Si me impugnaverit peccatum, tunc
dico: @iä lebet 6^riftu§ no(^, 3)er lDl)rbt mtjr "griffen, esto, quod sim peccator
et non fecerim opera. Preterea opera nostra tam fragilia sunt, ut cor[pus
uon possit pacari. S)rumb mu^ ber glaube uber'^in fd^toeben q. d. toerö
für, Wtxd no(^, noc§ mu^ ber glaube alletin Seligen. Ego vellem nostros 35
adversarios semel luctari cum sathana, ut viderent operum suorum imbecilli-
21 ift(§) Preclarissima mulierum opera nihil sunt et cerripiuntur ab augelo ro r
25128 Ita bis appreheuderint mit ro 28 ba§ (alt) 29 über icftc^cn siehl 1 Chor 15 iu quo )c.
sfatis ro In uerbo iucipienduni et persistendum ro r 35 Inipii iuexercitati in constanciis ro r
«Rr. 29 (10. Slptill. 289
R] cum Sat|aiia disputassent, iit «»ntireut, lüie ftd)/ Dcraiit|tuoiteii funbcii |)ai'viim
j)eccatiim. Ipsi non vivuiit, quod docent, idco IjabciiiJ gut idjaffcii, voliiiit
alios ducere in viam, quam nuuquam iverunt. Tantum noverunt, quantum
caccus de colore.^ Qui cxporti, nornnt nou tantum ex soi-ipt[uia, sed etiaui
■■ experieutia, qui d|icunt: e§ tft el)tcl tob ba, Egi) quaerani apud vivos et in
vita, ut eum l^alt pro eo, (jui vivit. Alii omnes, utcunque quaerant, sive
ante sive post fidem, tft el)tel tob binc(. Extra Cliri.stum uiliil vitae, iiiiiil
fc^irm. 2)Q'3 ift: 'quid quaeriti?;?" Siiuplioitcr Oerbampt (unnia opera unb
ha^ ©uQngelium an bie [tob gefegt. .Si vis vivere, nljmb ba§ tüort, quod
w 'resurrexit'. Ego semper treib istum arl|iculum, doucc vixero. 2)tc SBapft=
efel'" mad^en ß^riftum, ut veliut mactjcii Icfiicubigen unb tob unb fptelen bie
redeten paffton mit l)f)m, et quod ipsi für gut r)alten, ba§ ninä gut fein et
econtra. Sic gaudeln ftd)' mit tjijm ut ludaei cum eo ^nn bcr marter=
Vood^en. Nam quid aliud est hoc: si lioc fecero opus, salvus jc? i. e. volo
15 Christum resuscitare, quaudo volo. Item ne edas earnem, ne sis coninnx
i. e. volo Christum occidere, quando volo. Sicut ergo in templis gefptett,
sie in tote mundo. ®§ lernt fil^ nic^t operih|us, sed cum tibi pugnandum
1 {i(5 c in fie sp S nach quam steht ipsi sj) 7 ante sivo ü/ier post fiilem
V2 ttier ipsi steht fie sp 13 \\i) c in fie sp
') = Sie. ') Tantum noverunt, quantum caecus de colore (unten /.. 20) rgl.
oben S. 113, 1. ') SSopftefel rgl. Unsre Ausg. Bd. 11, 4S6 zu S. .359.
N] tatem, nt deinde confugerent ad fidem. Sed ipsi sunt inexercitati , ideo se
et alios in errores ducunt. @ie iDoUen öil Pon glauben unb gutten InerdEen
20 leren et tantum de iilo noverunt ut cecus de colore. Alii antem pii non
solum ex scriptura, sed experiencia coguoverunt, quod opera nihil alind
inveniunt quam Christum morttumi. Piorum cor in verbo heret, in vivo
Christo. Omuia alia opera et cogitaciones fljnbt tobten fnc^er. Summa:
ft^Ied^t Oerbampt aUe totxä unb \>a5 ©uangelion an bie ftabt. Vis eum
25 invenire: tnnc apprehende verbura. Hunc articulum volo usque ad mortem
])raedicare. Papistae autem ])raedicant, tüie fie lüoten. ©ie mad^en passiones
unb tobten unb machen t)^n lebenbig, ita eciam Indo praedicant, fie gau!eln
ml)t ^^m mi)t e^nem affenfpiP \)n ber morter tnoc^en, bo ml)t fie fic^
abmalen. Nam quid aliud est, si docent opera iustificacionis, quam dicere:
30 ^ä) tDl)l G^riftum erlnedfen? Econtra si opera bona prohibitum nubere,
cibos jc. idem est: ^c^ )ol)l ß^riftum tucfen. 5tl§o fpilen fie mt)t (S^rifto.
20/22 Alii bis vivo unt ro Quomodo in cognito uerbo persistendum et quoniodo
eftectus bona opera sequantnr ro r 23 Quomodo Christus quaerendus ro r 27 Papistae
Cliristum quasi lusores praedicant ro r 2\>\30 Nam bis ettoeden t<ji( ro Papistae Cliristum
occidunt et re.sn.scitant ro r
') offenfpil rgl. Unsre Ausg. Bd. 10^, 514 su S. 2S0, 5, wo weitere Belege.
Sut^etS fBctU. XXXIV lü
290 ^?rebiglen be§ 3o^vc§ 1531.
R] et te 3Cud)t auff tuam vitani, tum iioii consistes. Haec eins astutia, ut
occ!|iiclat ocjulos et auferat a nobis Christura et ut je()CU auff unC'. Si tum
factum et inspex|ero, quomodo vixerim, tum actum jc. Et lioc fit facillime,
quia ratio et natura tan ntd^t f)of)er !omen benn auff bte opera: fo foltu
getf^an, gcIcBt f^aBert. Si etiam habes 10 praeccp[ta et ultra fortiticat ista.s s
cog[itatioues, ita ut homiuis op|tima opera flaut bte Qiroftcu funbe. Sic mihi
quandoque fecit, ut optimos sermones, cousilia, adliort|atioues, quia, quando
me firingt a viveiite k. Ideo semper noi^ sola fid[e et in eternum iusti-
f[icauiur, quia ea nou disputat, quam from idf) Bin et quam bona opera mea,
sed fc^(e(f)t§ nibbci" et d^icit meum uug[entuui nihil esse, sed rein ah löcg to
mit uugeuto unb fud;cn unb allein furgcpilbet 6t)riftum. ^ä) faffe meine
\X>nä et sunt opera mea, sed non faffcu mix (£l)l-tftum. Ideo t^ut§ ber
gl|autie allein. Ideo luollen ioir l)aUen et diccre: Sola fides iustificat. Gerte
optima opera, quae inveniri possunt, tarnen angelus dicit: 'quid' JC? g^en
ba 'i)n in max[ima pcrtur|batione, anbackt, di!|igentia unb gelt 3C. Ipsi is
djicunt: opus ex charitate factum tacit deo angenljem. Sed hie angelus:
Optimum opus ex charitate 3C. ift 6I)riftum mit ben tobten fuc^en. Ipsi
nunqnam tarn b|ona o|pera facere possunt. Sed ha§ lt)il ber engel nilf)t
^aBen, nou est ber tec^t griff, sed "^alt l)l)n ba für, quod vivat. Et ipsae
nehmen ba§ hiort ju er^en et credunt infirme, ba feit 6ud§fen unb falben ba 20
7 über eius steht diaboli sj) diaboli astutia sp r 7 nach adhortiationes steht ver-
teilt JC. sp 13 nach Irit steht 'ijifn sji nach Certe steht raulierum sunt sp 10 Sophistae sp r
]SI] 6§ Ijet)ft alfjo: si vis pugnare contra sathauam: 2)tr tt)l)rft l)^n ni($t ml)tt
Inergten fc^lafjen. S)a fe^e ic^ metjne ^unbe et habeo Christum mortmim, non
viventem, bo lige iä) t)m gefecj unb tnerd, tuen fic gleich Decalogum bor fid^
^at, tarnen est pavida consciencia dicens iutra .se: Ita debuisses facere,
deinde terret sathan, ut optima mea opera faciat inania. Gr lan bie beften 25
tüertf jlo nic^t machen. @r örengt mic^ tjon (lt)rifto. Ideo perpetuo dicimus:
Sola, sola, sola fides iustificat. 3)er glaube bifputtrt m($t mt)t tüerrfen unh
^unben. 6r fprid^t: bct)n faI6e unb fu(^eu et oj)era non possunt hoc tacere,
saltem cognicio viventis iu verbo, e.st totum. ^c^ Ineljfe, ha§ id^ almofeu
geben fol et opera facere, sed illis non apprehendimus Christum. Summa: 30
tuen atte teuff[el iDUttcten, tarnen dicimus: sola fides iustificat. Tamen hie
vides preciosissima unb bte ebleftcn tOitd mulierum nihil esse nisi quaerere
Christum inter mortuos. @§ fl)nb i^oi^t, untablic^e iDerÄ, no(^ fprid^t ber
enget, er ltit)l§ itt($t Ijaben, sed dicit: 'surrexit' q. d. über, ^alt, ba§ er nic^t
^ie fe^ unb fei) erftanben. Hie incipiunt mulieres credere, bo fallen buc^fen 35
24 Infelix operum nmnium pugna cum sathana ro r 27 gtaufie über Set 33 mor-
tuos] uiuentes 35 Sola liilc iiistilioari nos securos redilit Opeiiiiii iusticia est Iiiccrta ro r
9lt. 29 [10. Slptil]. 291
R] l)in, anbadjt lliib (ic6c, et fit alia cofritatio, (piod non iiidigieaf noptnim
(luaercre et falben, (f» ift ein fein fpiicf;lUüvt angvli: '(jiiid 4iiaoriti,s?'
Hoc verbum, die, est super oiuiiia opera et merita omuiiim iiominiiiii in
imindo. Xon foÜen tji)n fuc^cn, *pd ipse \erl)o suo priiis jc. Tum fac, «juod
5 est tu! uiuiieris, praedii'a k. et (|uand() fecisti, non bato brauff, (juia ipsi.s
uon ChristuQi quaeres, sed cog|ita, ut baö f)cnbt|ftu(i hü\)i, (piod angelus k.
'Surrexit, uoa est liic\ nou 'cum' jc. i'n' 24, 5
Haec est 1. praedieatio de resurrectione U|nfer§ douiiiii. Xatnod)
folget 1. apparitio, bo ^Jiagbialcna [)in gckuffcn ift et mul|ierps Bleiben beljm^on 20,11(1.
10 grabe ftf)Cn et angelus praedioat, Magd[aleua non audivit. Ubi g'^en Oom
grab mulieres, niauet ^Jtagbialena allein beljm grabe et v|ult audire, quod
priores, güdlet fie üüd) ijin ein et videt luvenem unb nimbt fi(^§ nic^t an
prac moerore et diligentia et videt in horte et putat hortul|anum, audivit
quidem eum resurrexisse, sed non '^at braitff gebadet. Dominus: ' q u c m 5oi). 20, u
15 (juaeris?' 'cur fies?' non dicit causam fletus, quasi i{)se uosset, quid in
corde hab|eret, et putat, quod totus mundus foHö toiffeit nee aliud, quam
quod ipsi sit ju fi)nn. '.§oleu': bii folt ein toben l|eib tool tragen, allein
2 ^pxiä){t}noxt Adagiuiii -yi r ■> nacli ipsis stellt operibLUS «7J 7 nach cum
steht niortuis sj) S 1. praedieatio de resur[rectione sj> r 9 vor ÜJlagbjolena steht
IBlotio sp 10 \. manit'estatio ilomiui Magdtalenae facta sp r 12 nach videt steht
duminuin ap K> nach ipse steht dominus sp 16 nach putat steht Magda[lena sj) nach
aliud steht putat mundum scire sp 17 sit (ij^r)
N] unb falben bo l)l)n et dicunt: prius putabanius lioc bonum opus uugere.
Steljn, lDt)r finbcn l)()n nid^t. Summa: hoc sit proverbium coutra lusticiarios:
20 'Quid (juaeritis viventem cum mortuis?' Cum autem apprehenderimus Christum
viventem in verbo, deinde fac bona opera et fac, ut tc Christus prius iuvcniat,
non tu eum invenies. 2)ornoc^ prebtgc, finge unb t^ue gutä, tt)U Dor barcjto,
ut credas eum vivere.
Haec est prima concio de resurreccione Christi. Nunc sequitur bie
25 erfte erfd^e^nung Ma[riae Magdalenae, ben bei) ber prebigt ift fie nic^t gelneft,
sed eum discipulis iterum egressa, qui cum nihil invenirent, abierunt. M|aria
Mag[dalena sola permansit lachrimatura et sola vidit duos angelos, sed illos
non consideravit, ^unber deinde iuxta se Christum, quem uon coguovit et
putat esse hortulanum, (jui ab ea quaerit, ubi sit Christus, fie onbttoortl^
30 ftolcj: '§er, Vftu l)t)n tocggenommcn?' unb fraget flur, ob er§ getban liat, 300. 20, ir,
9lel)(| al» er lange mt)t ijrc gerebt. ^6) lDt)l, ;^a brt folft l)n »nol tragen,
19120 Summa bis Christum unt ro Prouerbiuin in iusticiarius ro r 25 Primo
appaiet Marie Magdalene ro r 2S über non consideravit steht jie achtet ^t nic^t sp über
iuxta stellt uidet sp 29 ea] eo an dieser Stelle kann der Text nicht völliy in Ordnuny sein
30 unb (anbtmovtet) nach ^at sieht trnb rebet m^t ^^m sp 31 nach geiebt steht ^ctte sp
©ie teft fid) bunrfen aUc Iciit^ bencfen toic fie ideo mox quaerit an ipse iUum sustulerit sp r
19*
292 ^Prcbigtcn be§ 3nf)ve? 1531.
R] uescit, quid loquitur, et ebria prae dil|ectionc et moeiore, ItKniitiir verba,
bie ficf} nicf;t veimen ]\v famen. S)a fotnpt nu bcr l)err et praedicat lü met.
Soll. 20, 16. 17 'Maria' jc. ba lennct fic bic fpvad). Jpsa provoUita. 'Xoli me längere.'
'Vade die' Haec est secuuda praedicatio, de qua peracto prandio
dicemus.
4 2. praedicatio domini 2C. sjj r
N] 5oii. 20, 16 ebria est et somnolenta in amore. 'Maria.' S)o fetttiet fie bie fpfod^e.
3ori. 20,17 'Noli me tangere.' S)a§ ift bie atlbcvc pvebigt, quae est speciosissima, bie
h)l)l ic^ fparen.
30. 10. 9lptU 1531.
^rcbigt nm Oftcnnontng, nod)mittng§.
R] A p r a n d i o.
Hjodie audistis, luie bic Iiicbe 5}laria 5)lQgb[alena ag[uoscit domiiium lo
3oij.2o,i7et tangit et ipse: 'Noli me' jc. 'quia iiondum' jc. Et iucipit unb tt)et
tj'^r ein fc^one prebigt unb Befall) l)l)r unb fprod^: 'Vade die fratrib[us.'
Qui posset eloqui et eredere. Vos scitis, quod sunius in art[iculo, qui
dicitur Christianus, uon loquimur de operib[us, qui habent suum tempu.s,
nempe in catiechismo. Et is art[iculus ift toerb, ut praedicetur, quando n
venit ad luanus, dicit: 'Vade.' Apo|st.olo.s vocat suos f|ratres in se cre-
dentes. S)q§ ift gor ein treff|lid^, liplLi(^, freunb|Iid^ tuort. Discipuli et
praesertim Pet[rus !^a6en§ lt)oI bebuvfft, qui uou solum deseruit d|ominum
12 Vade die fratrib^iis meis ap r Ij Articulus iustificatioiiis sp r J(> über ud
steht fuT 18 über qui sieht iiet[rus «7) Petrus r
N] Vesperi.
Audistis hodie, quomodo M[aria Mag[dalena voluerit tangere et pro- 20
3oi). 20, 17 hibuerit ei, quia nondum ascenderit, unb tl)at bruff elju fc^one prebigt: 'Vade
annuncia fratribus' jc. 6§ ift e^ne furqe prebigt, |onber fd^ene unb
gelüolbig, si quis eam possit enarrare et eredere. Vos scitis nos iani prae-
dicare articulura resurreccionis et iustificacionis. Operum doctrina alias
dicitur. Dicit: 'Annuncia fratribus meis' ac. Hie appellat apostolos et 95
credentes in eum fratres. Dulce vcrbum apostolis, praecipue Petro maxime
lapso, qui iam fere desperavit et damnabat seipsum et iam audit se fratrem
appellari. Non cogitabat ad verba Christi, quae audierat: Videtis me in
19 ro 22 6§ ift el)iic ro Hier (....) 23 si über quis 27 lucundum luincium
lapsis apostolis ro r
9h. ;)0 [10. ?lpril]. 29;j
Rj ut alii (lisfii)[iili, .sed .se öerBanb, Perflurf^t unb gad ficf) hem ücuffcl. Et
verbum: '(juaudo i-esur[rexcro, praeccdam in Gal[ilat'aiii.' Et 'pro te rogavi\i;,i'f."2a,"3ä'
S)Q§ finb fortes loci, qui engere possent eum, sed tarnen nihil.
Ultra hoc iubet Mag|d[alenam ire et dicore. 'Ascendo' JC. Ampilis.si-
6 nuim verlnim '93rubcr\ Discipiili ijuidem intor se fratrcs et tios, sed quod
dicit: '5Jlein', i>a^ maä)\t {)Ocf), et si videtur, quis sit, qui loquitur, et hoc
pronoinen ma^t fraternitatem fo grog ut nihil in terris et coelo. Quis est,
qui hoc loquitur et appellat Petrum et alios et dicit 'fratres'? Per quod
mcrituni, opus ad hunc honorem pervonerunt? Nenipe per iioc, quod Petrus
10 ncgavit et di.\it se non nosse, et alii aufugerunt et neg|averunt mit ber tl^Qtt.
Hoc est nierituni. Satis, si di.K[is.set servos, disci[)nlos, fd^ulei", amicos, ut
alibi in Euan^gelio k. Est ein f)etücf) ampt, quando quis gloriari potest:
ego sum domini servus, fd^ulcr, plus: amicus. Hoc excellit, quod dicit:
Vos f|ratres mei. 8i hoc verum, oportet nobiscum dividat et cum omnibus,
15 quos vocat fratres. Non facit ut mundus: quando dicit 'frater', fo meinte :
tcuffel, freunb, ^inberfid^, sicut rustici ' k. Talia verba non habet dominus,
sed mit ber tljat unb warifieit, (piod rec§tfi^| äffen B|ruber finb jc. Sic
1 flaB(§) 2 Luc. 22. s]> r 4 Ascendo ad patrem je. sp r S fraternitas uostra
cum Christo sp r 11 über si dixtisset ateht Si vocasset sp Magnum esset, si Christus
vocasset amicos ic. sp r 14 nach omnibus steht diuidat sp 16 nach rustici steht bie
\pit§ hagcn
') t)inberftcf) sicut rustici [bie fpie? ttaflcn] so auch Erl. Auay. 44, 281 ©o ge'^ct§ fort,
jo Rilltet fid), luie bie Sauexn bie ©pieije tragen; vgl. Thiele Nr. 226; Wander 4, 714, 36
6r trägt ben ©pie§ l)inler ft^ >uie bie Säuern.
N] Gallilea jc. Petre, pro te oravi et fide tua, ut alios confirmeris. Haec Petro|'^'j'*^|'''
nihil sunt, ideo magis eum consolatur. Maxime praedicandum est 'fratribus\
20 Attende, quid sit frater et coheres. Multo maior emphasis est in 'Meis'.
2)05 ift %o ftartf al§ 'Stimmet unb erben. Natu quis est, qui hie loquitur
ad apostolos infiriiiosV 2ßoe mt)t i)abin fie& öorbinet? Petrus denegacione,
alii fuga: has. tüor l)r gtofe öerbinft, (piibus fratres appellati sunt unb l}n
bife gtofee gefclfdfjafft fummen. Suffecisset eos discipulos, servos appellasse,
2b unb ttif)er el)n Ijerlit^cr titel gelneft, sed Christus eos non saltem consangui-
neos, sed fratres appellat. £ii§ ift cAsx tvax, quia Christus deus loquitur
non ut mundus, qui cum dicit 'Nigrum', album intelligendum est.* Haec
Christi verba sunt veracia. (Sr nl)mpt bie armen junger, bie öcrjagt ft)nbt,
ut eos iterum consoletur in anxietatibus. ber untugenbt ift cil% Uorgeffen unb
18 über GaUilea steht preeuutem sp 19 Fratribus ro r 20 Meis ro r 22123 Nullo
operum respectu apostoli fratres Christi ro r 23l24 quibus bis tutttmeit unt ro 24 nach
discipulos steht aut ro 26 über 3)i§ bis Wax steht hoc uerbum firmiter credendum «;;
Christi uerha non fallunt ro r 20 Fratris appollacio summa consolacio discipnhirum ro r
'j V'jl. Wander 4, 426 Nr. 75 ©^ttorj für mctjj, jY)'. 82 ©c^icarj luei§ nennen.
204 l'rcbigteii beä ^afjrt^ 1531.
R] dit;|cip[nli ücr3irci[fclt linb crf(^;VO(fcn conscientin ci'iia (l|i>ininmn et corporia-
liter erga ludeos et luibent jevf Collagen, iemerlid) fjcri^, baä ft(^ teift, cum
Christiiiu cle.«|eruerint. S)a§ ift al§ Devgeffctt l)nn etm loort l^in tueg 'fratres'.
Si lioc, peccata finb ha ij'ui unb aU bergeffen, et uon solura remissio et
absolutio ba, sed ba§ evBtct)! mit ba, qLuicquid ipse, et nos hab[emus erBteil. s
Ipse est vita aeteriia, est aeter[na sapLientia dei. Est factus a deo, ut sit
1. Jtüv. 1. 30 uostra 'sapieiitia, iustitia, redemptio, sanctificatio'. 2)a'3 fol unjcv h)Ctf^[cit
^etffen, quod scimus eum fratrem nostrum, et haec nostra iustitia, quod pro
nobis ipse mortuus. Sic omnino fit noster. Sicut ipse est aeteriia sapientia,
iustitia est et habet, Sic uos, quia eum acquirimus, Sic est nostra redemptio, to
q[uicquid un^ mag anliegen, mors, carcer. 3ft ungefangen, ift frei) et lebig
et red|emptio met. Et ea continget nobis. Ideo pestis jc. lini'b uos nid^t
f)alten. Sic sauctificatio, qjuanquam ben alten \aä am l)al§ tragen, peccat
sine intermis|sione, lüO» mir feilt an ber sanctificatione, bo ift er mein
Heiligung. Sic etiam Christianus iactare potest, si modo credit, quod Cin-isti is
sapientia sit sua. Si lex, ratio, opus, sapientia, fo Ijilfft bie sapientia, quam
uec Satau nee ulhis potest nibberft^Ial)en.
Vide, quantam hereditatem hie accipiaraus. Si aeeepi hoc verbum,
quid fecerunt istis suis fraternitatibus , fo munc^C, {)anbh)cr(J[er , 6ruber=
f(^[afften unb tjeilig et colIa|cn angerid^t et sua opera aliis communioa- 20
3/.5 at§ bis ipse unt ß vita über (est) 7 1. Cor. 1. j- U vor 3ft steht <&t ■ij)
13 oltcn über (ii) 16 nach sapientia steht ni$t ^ilfft sp 19 Kratern itates sp r
N] fprid^t i)u el)n abfolucion, (pia omuia peccata, ^0 l)r tl)aufent mol loderen,
öorgeben et dicit: Tu es frater, et iion solum remissa peccata, sed coheres
i.sot. 1, 3ohereditatis eternae, ba§ ift bas crBc: el)ne ctnige gerec^ticf el)t , toet)ßl)et)t,
erlofung, l)el)Iigung, 3)00 fol unfer lriel)^f)Cl)t f)Cl)ffen, si Ciu-istum cogno-
verimus sapienciam, iusticiam et redempciouem. Nam sicut ipse est, §0 25
^a6en )t)l)r fie OUI^. Redempcio i. e. omuia, quae nos affligunt, non uoceut,
quia Christus ift lofe unb frei) unb nljmmer gefangen, %o er lo^ ift et
redemptor, neque sathan jc. et nihil nocebit. 2ßt)r [)a6cn ben alten fad ^
unb bie benifi^e Ijaubt ^ am fjal^e, tum ipsi nos rideant. Hoc acquirit fi-ater
Christi, (lui credit in Christum, bem t)l)lff bie h)et)^l)el)t, bem gefecj noc^ 3ü
gutte »oerrf f)etffen fan. @rei)ff brt, Jüa§ ba§ t)or et)ne ^erlidje tinb»f(|offt,
si possimus verbo credere. Quid eifecerunt Papistae suis fraternitatibus? tarn
21 nach mot steht mtifct sp 23J24 bo§ ift bis fol mtt ro 23 über gered^tidcljt
steht 1 Chor 1 sp Hereditas ro r 25 über ipse sieht Christus sp 2S nach nocebit
steht nobis sp 30 unten am Seitenrande steht Vide quomodo in Christo Iiereditatem adepti
sumns et hereditatis descripsio Thesaurus frateniitatis Christi ro
') d. i. 'der alte Adain , vgl Erl. Ansg. 40, 229 e§ ift ein alter bcnefdier bald unb
fc^Qlcf , bet Qttc 9lbQtn. *) benifc^c fjnubt vgl. Unsrc Ausg. Bd. 33, 680 zu S. 370, S, wo
aii»/ühilich darüber gehandelt ist.
««t. 30 (10. Slpril]. 205
R] veruut? Saucti Petri, Pjauli. Ma[ri:i(', Ioh[aniiis bona opcra iiiliil Ijclffcil, et
tanicn \\m, (|ua.si f)ctteu ju öiel, c3 ift eitel Scuielbrubcilfcf^aft, per ([utxm
istani divinani f)erli(j^ 6viiber[fcf;aft flefrfjcnbet. Sie '^Q6cn§ unter ben Mdfj,
jn imtev ben Biertottii^ JC. baS ift non credere Christmii riiciim fratrem, iioii
5 crit vcniiu hoc verbiiiii : 'Die ira[lribii.s', sed i)aU hxä) an niicf} ' et ego an
bid^, et tua opera ine et mea te iuvabunt, et sie Chi-istus non inspiciendus
pro fratre et eins verba jc. St^cn noc^ brnuff itnb öcvteibigcn fol($cn greucl
et volunt, hüv ftelje ut prius. Si lioc, fo tilge luiiic toxtum au§. Non
efficics, ut fraternitateni mod^ft opore liuraano et illam serves, nuv aEc
10 biruberf (Rafften mit fufjen getrctten, slvc Mariae fraternitateni sive foHonbc^,
sie coneiilcata et abolita fides. glitte bid) bo fur, oportet iiuc vcnias unb
bid) trofteft unb freueft Imius fraternitatis. Si credis in eum, fi^ft IJUU
gefampten leiten ' et oninib(us b|onis et particeps es oiunium b|onorum Christi
et eeontra, taiitum dannii. 6§ fol bid) niemaub in os ]ä)la'i)en, ein ^ax
1* frummen, er t()ut mir§ and). Sicut ad Pau[hnn: 'cur me', non certe, etsira. n, 4
tarnen dicit 'me', quia sunt f|ratres mei, quia Ijnn gefam))te le'^en^, habent
eandeni sapientiani jc. quia me habent, qui ego sum. Ideo qui meos fratres
angreifft, et me Zadi. 2. Ubi cor, quod hoc credit? 2)a ijdbm tt)ir ein sacij. 2, u
3 ^etlid^I: nach gefc^enbet steht Mafien sp 7 über eins verba steht ignota sp nach
©tften steht aduersarii 47) läjld eum bis carte unt 15 Acto. 9. sj) r
') ^ott biii^ an mic^ erinnert an Lutlias Lied 'Nun freut euch, lieben Christen (jmein':
'Er sprach su mir: Halt dich an mich, es soll dir jetzt f/elinnen^ usw. V(/l. auch vorher:
'er sollt mein Bi'uder werden.'' '-) Kalandbruderschaften rgl. Bealensyklopädie für prot.
Theol. 3. Aufl. Bd. 9 S. 703 f. ') t)i!it gefampten le^cn (unten Z. 31\32) in Gemeinschaft,
gemeinschaftlichem Besitz rgl. oben S. 13, SjS; unten S. 298, 18.
N] variae fuerunt, quod saneti et opificia, quid effecerunt? Collaciones cele-
2u brai-uiit. 5pfui h\ä), fie tci)lcii tücvd unternonber, ^0 fctjner tifyn fclBer f)elffen
fon, unb rotten \iä) unb ff^enben bi§ cloige bvubcrf(^afft. Sie ^^aten fie unter
ben tdä) geftorc3t, ja unter ben Birtiotticf;. Niliil aliud dicnnt: Ego non
sum frater Christi, sed volo rae cum aliis confederare, qui pro me et ego
pro illis bene operabor. S)a§ ift ftrad? tuiber bife 6ruberf($afft Gfjrifti, et
25 adhuc hodie illam abomiuacionem defendere volunt. Sollen bie 6ruber=
fcl^afften fet)n, tunc deleudus est textus ille. 9Jel)n, Ii6en gefel|len, nur m^t
fuffcn gettrettcn unb gef^jrod^en: ha§ ift got gelcftevt suis meritis confidere.
S)to lüirftä nid)t t^un, hto muft ^e()er fmnmen unb l)eren verba Christi: S)lü
bift meljn brubcr. Si hoc credideris, tunc omnia tua mea, omnia mea tua
30 sunt. {J§ fol bl)r nljmanbS et)n Ijor frummen, ipse mihi faciet, sicut ad
Sauluni dixit: Quid me persequeris? Xm h)t)r ftcjen l)n ben gefamleten sipg. 9, 4
le'^en, leer mel}ne bruber antaftet, taftet mic^ an. Ita in Zacharia: 'Qui eortj. 2, 12
19130 Fraternitatuiu Papisticarum al)omiuaciu ru r 23'34 sed bis bifc unt ro
SSjSl Clirisli bis Quid ntü ro Quumodo fratres Cliristi ei'Hciiumir ro r 33 Qiii Cliri-
stiauos persequitur, Christum ipsum persequitur ro r
296 i'rebigteit bei 3at)re§ 1531.
R] fünft für, coutm Imnc fr6l|t(f)en ortLtM ein alte bidfe ^aub, cS g^et nic^t
ein. 'Si ein ging, tter» ein fi^one prcbigt, quae non dicit Clnistuni esse
ludicein, quooiodo corain eo Bcft^e, oportet monacluis fiam unb 5Jleffe Beftette,
D[iva Mar[ia, sis mea interce[ssor. Si pro ludice habeo Christum, neu tan
l)nt {)oIb fein. Nou fuit biet, qui carnificeni jc. Istos tex[tus tacjuernut: s
praedicarunt et legernnt lä) fo iDoI al§ fie, sed niliil cog|noviinu.s. Si hoc
cred|erem, ban lüev id§ mid^ JU tob ertarm u6ex alle principes, Reg|es et
diicereiu: bu bift bei eleiibeft trotjff auff erben. Quid econtra ta gegen,
quod mihi dat deiis? non 100000 gulben, (pianquam etiam det, non coronam
Franciae, non Turc^arum, Sed aeteniam iustitiam vitam et q|uicquid est et i"
habet. Ideo mu§ ein ^errlic^, troftlic^ bing fein umb einen i^rtftlic^ ntenfd^.
Oportet s[piritiis s|anctus in cor inculcet: folt !^ä), Petrus, qui Christum fo
uegavi, bieb d|icere Christum fjratrem 3C. e§ ift ein giroffc ^^offort, quando
quis v|ult iactare, quod sit sanctus, redemptus. @§ finb buben t)nn ber
■^aubS nehmen un§ nnfer e^r. Cur non? volo d|icere, quod doctior omnibus i^
doctorib[us Pap|ist[icis et omnibus satLanis in inferis, quia Christus meus
frater, ideo habeo jc. nura fol iä) mt^ ni(^t r'^umen mein§ fle^bS, quam
2 gtng(§) non über quae 4 über interce|ssor s/elU patrona sp 6 nach prae-
dicarunt steht quidem sp 7 bon ton c in (o toutbe sp SjlO etenbeft bis TurcLarum unt
9 100000 c aus 200000 unter non coronam steht quando me persequerentur «2» 11 Chri-
stianus sp r 12 nach fo steht jd^enblic^ sp 13 über l^offart steht apud Pap[ani sp 16 über
Bat|anis steht diabolis sp 17j'29T,3 nuna bis tVaternitatem unt 17 quam c aus quod
') Buben t)nn ber "^aitb vgl. Wander ], 496 Nr. 78 @t ift ein SBube in bet §aut.
fUnsre Ausg. Bd. 18, 91, 18; 19, 275, 27; 24, 198, 27 u. ö. K. B.J
N] vos tangit, oculorum pupillam tangit.' 3lber \vtjX l^ttben e^ne fc^oW^afftige,
biäe "^aubt, quae haec verba non credit, sed dicit: Christus est iudex et
venit me jiercussurus, ideo imploranda est dei genetrix et sancti, unb erf(^rt(It 20
qI^o tior G^rifto al§ form ^entfer, bo leufft fie jh) meffe, toalffartten. Ita
sumus decepti, Non intendentes, h)ie et)n 'öerltfet}t bo§ fei), ba§ iäj 6'^riftu§
bruber bt)n. Si vero cognoscerem, ^0 tourbe idj mi($ 3h) tobe frehJen.
Mundus in hereditate pecuniae gloriatur. SßQ§ fol iä) ^aben? ni(f)t 1000 (Z
aut coronam regiam, ^onber ic^ foI l)aben bic elotge gerccf|tig!el)t , feligfet)t. 25
®er r^unt ift jlt) gro^, cor Christianum hunc non ]>otest capere sine gratia.
lila dicit: 6§ ift jU) bil, ba§ \ä) foI I)el)Iig, gerecht unb ftum fet)n. D be'^ut
ntid^ got. '^s^ b^n e^n armer ^unber jc. Si ego credo, quod Christus sit
frater meus, tunc debeo gloriari illo dono. (?r ^at§ gerne, ba§ man ft(3^ be§
rume, ba§ er un§ gefc^entft ^at. 6§ toer funbe nnb fdjanbe, ba§ ic^ mic§ 30
18 nach oculorum steht meorum sj) 21 Caro Christi uerbis non credit sed 11t iuflicem
metuit et fugit ro r 23 unten am Seitenrande steht Caro non potest suauissima Christi uerlia
amplecti quia supra omnem captum humanuni sunt ro r 25J26 Botlbet bis gratia unt ro
Fructus hereditatis Christi ro r 29 Vide quomodo Christiani gloriari debent in Christo ro r
9Jt. 30 [10. ?lpnl] 297
R| iiiilii dat Christus? cur noii rl)Umen sanctitatis prae omnibus moiiacliis? SI
Cliristiaiuis sutu, saj)ieutis|simus, potentis|simus, doctis[siiiuis Rex in terris.
Si noD, non preise fraternitatem Christi unb nitnb mxä)§ nic^t an, ®§ maä)t
bcv alte menfcf), fjlcijd^ uiib Blut, fonft ift§ loarlicf} innr. Viiles nnno, quid
5 Christiainis, Joie er fol K. quod sit sanctiis, gerccf)tev, flugcr, toeifer, gclevter
quam totus niundus, unb Ia§ l)ev trollen cum omuibus. 3)ei" ^at)ft, !f)ieifcv,
furftcn foEcn mir unter fuffcn liegen et nihil ad me cum omnibns sancti-
|tatib[us, prudentLia, gute unb e^r, getoalt, quia Christianus non potest
iiegare, quod Christus tarn potens, sanctus, sap|iens, ut omnes R|eges erga
10 euni ftnb eitel nieffe unb leijfe', et quod omnes luristae eitel tred jc. Si
ergo Christus habet et facit me fratrem et commuuicat mihi, dico: Vos
Turcae, Roraani Inij)era[tores, Caesares non Christiani nihil erga me estis.
Qui discere potest, discat. Est b|revis lectio, an t)l^tn felB§ ift certissirae
hiar. Vide, oBg an bir auä) tüoEc tvat tuerben. Si in corde verum fiieis,
15 jo Bift ein giroffer l)err et nemo maior te, q|uanquam ben jd^lamen ]aä^
oportet nos am ^ai§ tragen, et tamen dominus super mortem, Satanam, et
q|uanquam sim stultus, raendicus, fd^lnac^, peccator secundum c|arnem et
vetjerem adam et si coram deo, fo g^et§ ©Briftll'l^ '^^> l*^' ^^^ meus frater,
si quid mali, teilt er§ mit mir, ecoutra, si boni, ift§ mein. Sic territos
2 vor 8apientis|simus steJu suiu sp 5 nach fot sieht r'^utnen ijj 6 nach omiiibus
sieht sapientibius !C. sp 6jlO t^ieifct hU luristae unt 7 nach unter steht bcn sji nach
nihil steht sunt sp 'JJIO erga eum c in gegen ^'^m sp 10 über lel)(e steht teufe sp
ps. l. sp r 19 nach boni steht habet sp
') eitel nieffe unb le^fe d. h. Lauseiei- und Läuse (nife /'. = Lausei D Wtb. 7, H60),
diso ver/iditlicher Sinn; unten Z. 25 itife unb leufee beige. -) fc^lamen fo(f vgl. Unsre Ausg.
Bd. 33, 07y SU S. 241, 2.5.
N] 20 be>3 nic^t rumen folbe. Ergo si frater Christianus sum, %o Bljn {$) ber
lticl)ieftc, frumbftc, gcrec^fte menfc§ uff erben: si hoc uon fecero et gloriatus
fuero, §0 tf)ue tc^ ni(^t rec^t. Ita habetis, ttiie el)n 6f)nft fi(^ rumen unb
ftolcjiren fol: 3(f) Bi)n gelertcr, llugcr, gelr altiger jc. toi)^cr, l)tjliger ben
SBapft, fel)§er, leuffel, unb muffen ml)r untern fuffen ligen, Quia Christus
25 talis est, summa: omnes reges respectu Christiani sunt ni§ unb leuße Beige.
3)cn 6f)riftu§ l)at§ alfeo, met)l iä) feljn Bruber Bt)n, Ita dicere possum : Papa,
Cesar, quid estis erga me Christianum? ego sum maior toto mundo. Hie
thesaurus est in hac parva coucioue: '5Jtel)n Bruber', fie, baö bufe nur
gleuBift: si ex corde credideris, §o Biftu e^n groffer ben '^t)mel unb erben.
30 Esto, quod caro adsit iufirma, tamen, si credideris, es frater Christi. Esto,
quod sim infirmus mendicus, contumeliosus secundum carnem: secundum
20/2.9 Ergo bis fol tint ro 24 nach Scuffct steht K. ro ©ilie h)ie e^n Sftriff t^umen
Bnb ftotcjiren foll ro r 27 (omnibus lio) toto 29 Credendum uerbo ro r 30 (habes) es
298 ^Jrcbiglcn bc? Safftes 1531.
R] ronsolatiir. Non ut tiofUiicfjtcv, bcrlcugiiier, biener, freunbe, discipulds, sva]
mein I|ic6e finibev, ba§ fol l)u ein betvuBt \)n^ froHc^ macfjen, (inia fo fiiö
geffldjt.' Qi h)tv§ fo fcftc iiid)t galten, est culpa vot|eris Adam, ideo ne
desperetis, quod finiiiter non cred[itis.
Sofi. 20,17 'Ascendo': 6v lüil l):^n nid^tS tiil^et finer Hieikn in ter|ra et cpelis »
i.e. facit dos fratrcs, ut cor iiostruni sit froltc^ erga se, ut non fugiainus
für t)l)m unb furchten, ^ia, si me deus etiaiu sie aspiceret. 6§ fol aüä) t)a
fein. Si me habes, fol nietnanb in e|elo fein et inferis, qui tibi leib fol
lüunbfd^en, tutl er mit mir betcrlid) fianbeln iinb mid^ ju cim fon fjaBcn, fol
er eud^ k. i.e. er gcbcntftS mit eiic^ freunbl[icf) , t)etterl[ic^ , luic !unb erö i«
freunb|Iic^er machen? 6'^rtftit§ l^ot fein anbern ®ott unb öater quam ego.
Cog|itamus: deus est Christi pater, er {)at§ gut, scilicct Christu.s. Istas
cog|itationes ret§ au§ et noli fingere 2 patres. Si facis, est merum men-
dacium a diabolo. Est tantum unus pater et deus et is meus et vester.
Tbi satan etiam impedit, ut non in fide horum verborura durenuis, quia is
natura et ratio humana pingiint deum. Gentiles sie: quaudo erigebant
idolum, putabant se deo ser\'ire. Talis deus non est in coelo et terra, quia
1 über ut steht vocat sj> S ne über ideo .5 vor Ascendo steht tneitct sji fincr
ist ifohl Hör- oder Schreibfehler für l^intetftcHtg. P malt das Wort nach und läßt 6t unenjänzi
Ascendo ad patrem meum. sp r 6 se c in ipsum sp S nach tibi steht ein sp
9jl0 Idem et vnus pater Christi et noster. sp r 11J15 ^ot bis non mit 16 et ratio
über hnmana 17 Formare deum sp r
') fo fu§ gebd^t Sprichw.?
N] spirituni tarnen sum frater unb ficj l)n gefamletten lt)en.' 511^0 troftct er
bie gefangen gett)t)ffen. Non appellat eos bo^etoic^ter, servos obber freunbe,
^unber übe Brubcr. Ergo qui uerbum amant, illud apprehendant, loffen beu so
alten 2(bam fid^ fperreu, lote er triü, credant verbo.
3dI).2o,i7 '^äj far uff 3tü met)nem fater unb jltt elterm üatcr.' ©tlje, er
In^I nichts laffen tjinterftettig '6It)'6en. Primum dicit se fratrem, deinde allicit
nos, ut ad illuni veniam\is et non fugiamus. Sequitnr: posset ali(|uis dicero:
2ßen mic^ got 0U(^ alfeo anfeilen? Respondet: Mens pater tuus est. 2Bl)l 25
er mi(^ jum foue IjaBen, ^o fol er bi^ ouc§ jum |one f)aBen. @r §ol nil)t
cuc^ öeterltcf} unb freuntlirf) gebenden. Quomodo duleiora possnnt esse verba:
Christi patrem meum esse? q. d. aliquis: '^a ß^!^riftu§ t)at lool elJU gnebtgeu
bater, quomodo ego faciam? Respondet: S)er Öater tft be^n öatcr ouäj, tibi
favet, 3ia t^en lül)r öor bem teuffei ^u bem glauben fummen. Nam omnis sn
caro sibi piugit et format deum. Gentiles sibi suis sacrificiis formant deum,
18 Gloriacio Christi.ina de hereditate dei ro r 20 Fide credenduni uerho contra
carnis opinionem ro r 23 .se fratrem c in nos fratres sp 25 nach an]et)en steht Wölbe S2>
27 duleiora (sunt) 30 nach lummen steht funbcn sp
') t'icj \)n ge(Qin(cttcii It)cti oben S. 295, 12113.
i
9fr. :!0 |10. 'Jlprill. 299
K] nemo deiLs. Item Iiidci Flieru[siileiii (Hiot loca? Hinc voiiit, <jii(>(l dcmn
eligu, crbendf, loaS ®ot fol gefoKcu et cum opus exco|gito, niiod milii placet,
puto ei quoque placere. Sic mco ctloelen faeio proprium deum. Postea
Monaclius: Tho in caenobium et vovcbo castitatem unb gefjorifaiu. Tllud
5 placebit 2C. tbi illum deum invenies? Xon quaeie deum alibi quam jc.
Nonna: Ego tt)tl ein 3"ngiftalri btetöcn, fo hsirb G^riftu» tnein sponsus k.
Ubi is Christus? ubi sedet? In tuo capite, in inferis, et servis diaI)olo, ut
Paujlus 1. Cor. X. IHum deum non invenis: quando in has cog|itationes i-Roi-'. lo, u
gercbft, fo Sii'tu idpn bon @|Ott gefallen. Sed ba§ ift§: '3 et) fare auff,
10 I|te6en Bniber, ber feilet ntc^t, liabet certe patrem, et is e.st vester pater.
Ideo noli alium quaerere patrem et deum. Si non, fo ift fraternitas ^utrent.
Sic etiam facit eomnumem unieuique, ut fol fo tüol rtjunicn, (juod nieus
pater, ut pater Christi, et quod non sim Cesaris, !onig§ fon, e§ ift txcä?> ' JC.
sed iiabeo, (jui dicitur deus pater. Non sum solum dominus, Rex, iustus,
15 sanctus super omnes Reges, doct[ores terrae. Si etiam dei filius et deus,
cum deus sit pater mens et deus. Sicut unus pater et frater est, sie foI§
ein tinb fein. Sic foltu gt)en fjimel nic^t anberS feljen, quam al§ feffe ha
bein üater. Ibi uiiiil quam frcunbl[ic§!cit unb liefie. Ibi oeterlie^ ^n^, ibi
1 nach ludei slelit circnni sp J eTbcncE(§) -j nach quam xlelit ex vei-ho siio s/)
8 1 Cor. 10. r 12116 Sic bis deus (2.) unt 14 nach babeo steht patrem ep 14115 iustus,
sanctus über (. . ,) 171300, 5 Sic bis et (2.) unt
') e§ ift trcdC§ vgl. oben S. 124, 6; 155, 13.
N] ludei suis idolis fonnarunt deum. jDa§ f)et)ft nKe? be§ te($ten gote» gefcl)tt,
20 ben ba§ ift bie itrfacf): ^s^) lt)l)I felBcr eljnen got erluelen, quia dico: 2)a§
loerdf fol got gefallen, et eligo in meis opinionil)us. Hinc venerunt Monachi
dicentos: 335er ttju ^JJlon(^ Wcjtht, feufc^f)el)t geloBt, ^o iD^rbt 6t)riftu§ feljn
fivutgam fet)n. Uli ita dejiingunt ita deum in celis, qni respiciat meam
virgiiiitatem. 2Bo ftcjt bifer got? t)n met)nen gebunden. Sßen brt bife
2.^ gebantfen ^aft, defecisti a deo. Sed ita fac: '!^ä) far nff ,5h) m et) nein
Unter' et ille pater vester e.st q. d. StBer, fnd^t !et)nen anbcrn got unb bater
ben ben, si eum neglexeritis , %o ift bie Bruberfc^afft au§. Ita vides, (pio-
modo nos ad patrem ducit, ut Christianus posset gloriari: ^ä) 16t)n ni(i§t
el)nea fonig«, !et)fer§ ^on, ^onbcr el)ne§ ^on, qui dicitur 'Dens in celis'.
30 3ll§o 3ceuc^t er un§ feo l^art ^n fic§, glel)c^ baö lü^r et)ne§ ft)nel f^nbt, sicut
idera est pater et frater. Ergo crede, in corde esset nihil nisi gaudiimi,
quia cogitaciones meae essent in celis coram patre. 2)Q§ ift %0 gro§ gegen
20 3d^ lo^t '• in Sie Woüen ^^n sp Omnes gentes et ludei deum in suis opiiiiouibus
eligunt ro r 28 unten am Seilenrande steht Christus nobis deum patrem nostruni demon-
strat et reiicit omnia idola gencium , ludeorum et Papi.starum suis opinionibius deum l'or-
mancium ro 29 Filinm dei esse omnes hereditates superat ro r 31 crede c in si hec
uerba sj> nach gaudium steht inesset sp 32 gegen c m ba§ sp
300 • ^icbigten bc§ Satjrca 1531.
R] milla iia. Il)i oinnes tlR'|sau[ri Regum iit ein tobe tou§ ' gl)en.'- Ibi maueret
ein lierrlii|, ^er|licf}e juöerfic^t, ergo non est 3orn in celo, item iu terris.
1. TOofc 3, 1.', Si etiam Satan hie i)nn bie fcrfen Mft, Sed icf) iviil tj'^nt ben fopff unb
jutretten, et quid omnes R|cges, furften, Episcopi? quid f|acerent? fi fonnen
miv ein tnenig l)nn bie ferfcn Beiffen, ©o greiffet frater mens et pater et ego r.
(linber ftc^. Si ergo lDl)rb er bit gefien Cjelum et terram, et regnabis super
solem, lunam et omnes ereat|nras, quia tu frater mens et patris mei filius.
Hoc dictum sit b|reviter de bis verbis, quia tücr fi^abe, quod tte§ K. Is
qui res[urrexit a mort[nis, jjtebigt fd^ter 5effei" post resur[rectionem quam
antea, bo geljort fein tvexä JU, ut deus pater fiat, nisi sola nuda fides. Ideu lo
ea exercenda. Ubi per eam con|Scientia laetificata et incepit, sequitur opus.
Si Christus mihi tam mnita donavit et tam potentem, sap[ientem, doctorem
fecit, Num non propter eum paterer 'junget unb funttner, carcerem? quod
vere non fit, non spontauei ad opus, est sig|num, quod non 'galten bo fut,
quod Christus noster frater, pater deus, Si non, fo ift ber mangel nn mir. '5
Ideo arripe ista. Christus dicit: Tu frater es, finb JU ^au§, erbe l)m liintel.
3 Gene. 3. r .5 über meus steht Christus sp über pater steht deus sp SjM tic§
bis quod non tmt 10 Per quid fit deus pater? sji r 13 eum (non)
') ein tobe Iqii? (unten Z. 17) als Bezeichnung völliger Wertlosigkeit vgl oben S. 297, 10.
^) gljcn [fehlt P] wohl = dagegen.
N] aller hielt gut, ut eos snperet al% et)ne tobte lau%. Si autem impngnemnr
a Sathana et tyrannis, oBen f)er, toerben fte mi) jufriben laffen, ben e§ ift
ct)n gro^ geVoefBe uBer mt]r, scilicet Christus et deus. Unten Beljft mid^ ber
i.a'(ofc3,i5tcuffel et thiranni t)n bie ferffen, sed ego econtra illius caput contero, quia 20
ego habeo deum patrem et Christum fratrem. @o Btjn it^ elin regent super
cehmi, terram et solem et Stellas una cum Christo. Haoc sit brevis concio '
de illis verbis. S§ lüer fcfjabe, ba§ mon fte uBergcIien folte, tam salutaria
verba Christi viventis. 6t)rtftn§ Jjrebigt nljue fi^ir Ba^ ben tiorfjin, e^e er
ftarB, ita ut nos ad se contrahat per fidem. Adepta fide soquentur opera, 2.')
dicentcs: öot nt^r me^n '^er ^0 t)il getf)an, folbe ic^ ni(^t unxb fet)nt loiHen
jirebigen, Iet)ben, gut? tBun? S)a§ tüitrbe al^ feföft folgen, sed quia sumus
pigri in illis, caussa est, quia non vere credimus. äBen§ ernft to^er, tunc
sequerentur. 2Be^I§ nid^t folgen lül)l, ^0 ift ber mangel an m^r. Igitur
Crede: E^o sum frater Christi et filius dei, heres cell et terrae et omninm 30
17 ut eos superet c in ift bogcgen sj> vor Si steht ita s}) M nach tbirauui steht
bie 6ct)ffen sp 21 Qui deum habent patrem undique sunt secuti ro r 23 über fte steht
tanta uerba sp 25 contrabat c in trahat sp 26128 §at bis caussa vnt ro 26 vor
foIbe steht tooTlWtb sp 27 Vide quomodo sequantur fidem bona opera ro r 29 Torpor
ad bona opera signum est frigide fidei ro r
9h. 31 (ll.april]. 301
Ifl coliiiu et terra, omnia tna, muffen bir oninia bienen et omiies liostes muffen
bir unterliegen, i>a^ geben biefe verba. Ideo fc^ilt btc^ et non mid^, si non
credis jc. @§ mangelt an d^rifto ni(^t, sed an un§ k.
1 über bienen steht seruire sp '2 non (1.)] me
N] creaturariim. geilet b^r», §o fd^ljlbe bi(f) unb nid^t &l)V"iftum, (jui lioc tibi
5 clare dixit suo verbo.
4 nach bt(^ sieht hxüTttb sp
31. 11. 3l>)ttl 1531.
^rcbigt am OftcrbicnStog.
R] Die Martis in feriis Paschae.
Hod|leruiuu Eiiaugelium scribit Luc[as : "S)a fie ba üon vebten' unb ju»ii". 2«. setf.
tifc^ fa|ten ?C. Ista histo[ria etiam facta hesterno die. Est dives Euaugeliuin
unb moUen ho.^:i l^eubtftude für un§ n!^emen, quod brinn ft^et, quod ideo
10 res|urre.\erit, ut in uomine eius praedicari debLeret. Q|uaiiquam quotidie
aiidianius ista verba, tauieu perpetiio iuculcauda eoutra falsos glossatores.
In papLatu doctum, quod poeuitentia ft^e!^e iu 3 istis: 6ei(f)t, teh) unb gnug=
t^uung. Et nos ben ^Papiften ju iBiüen 6el)alten 'gnugt^uung', sed ab'ter
gebeut, quod sit, quod (S^riftuö für un§ gnug gctf)an, non uns, quia puta-
15 vimus, e§ fol glimpff, sed quia non, fo iDolten tt)ir un§ rein Oon ^^n
7/8 über tebten bis \X\iC) sieht vide Concordantiam ' sp 7 Luc. 14. [darüber 24 sp] r
11 oben am Seitenrande steht Tertia die. ps. 8. 16. Esa II sepulchrum eius, Hosea, post 2
dies je. sp 12 I'oenitentiae tres partes sp r 13 nach uos steht hacteuu» sp nach
ie^alten steht ba§ IDOtt sp nach sed steltt nos sp lü über glinHjff steht toetben sp
') Gemeint Biigenhagens Konkordanz der Evangelien, vgl. oben S. 229, 3.
N] Die Martis.
'Dum autem haec loquuntur, stetit Hiesus in niedio ipsorum'sui. 24,36
Lucae 24.
Haec historia facta est die primo unb e§ ift et)n let)c§t ßuangelioii.
20 Sumemus statum principalera se ideo resurrexisse, ut praed[icaretur poeuitentia
et remiss[io peccatorum. Qiiamvis liaec indies praedicentur, tarnen ciun obfus-
centur a papistis, iterum enarremus. Scitis Papistas doeuisse poenitenciam
in tribus consistere: Contricione, confessione et satisfaccione. SB^r ^aben
^^n jlD gefoEen unb glintpf satisfaccionem toleravimus, nisi quod ad Christum
16 ro r 17J1S ro 20 se bis poeuitentia c in Oportebat ChristuiD pati et resurgere
et praedicai-i poenitenciam sp 22 23 X'apistica Penitencia ro r 24 über ^^n steht ben
5|;a|)iften ru toleravinuis c in gesotten sp
302 ^ütebigtcii be? 3n'^te§ 1531.
R] fd^eibcn, Et eomm vorba nolumus leljbcil in nostra scliola. (Sie Mafien bicfc
treffl[irfic \ci(i) l]nn ben Itinb gefc^tagen' et btc bitffc: reit), Beicht imb gnug=
tl)uuiig, baä ein li'niio fi|e unb fafjc ben fopff l}nn bie fjenbe unb cogptet,
quomodo peniteat, unb fol Ijijvx ein Bittere reto ha mit inad^ejt, et cum veuit
peccatiim in inentem, lib|eutius bis fecissent quam prius. Postea bie con- s
fess[ionem fo gefpant, ut omuia receu[serentur et Circumstantias. Sic urs|erunt
homiues ad impos.sibile opus et nuuquam sciverunt, quid peccatum, quod
fd^enb|lic^er ea noverunt p|eccata, quae luristae et carnifex docent: rauöen,
ftelen, Et alia pieccala fecerunt, quae non suirt, ut calicem tangere. S)ic
^uf. i4,47 2 fnoten', de quibus hie: 'In nomine^ sed ex meris blasp[iiemiis dei fecerunt lo
C^tel ^eilig![eit. Ideo eorum Beicht, reh) et satisfactio nihil est, quam etiam
auff unfere opera gefe|t. Et in onnub|us bullis: iSi satis confessi Unb reh),
sed sicut retu unb 6eic^t, sie etiam a6Ia§. Nemo papa fo front, qui in
bulla posuisset: 'ouinib[US Hoben con|scientiis unb rehsig ^er^|en', et tarnen
2 nach tiuffe steht dixieruut Sj/ SJclo sj> r ö nach Postea steht ^aienä SjP Coii-
fessiu sp T 6 reeen erg zu recenseri voluerint sp Circumstantias] C'ir'*^ fehlt hei P
8 nach docent steht vt sp 10 über 2 steht jwcen sji nach nomine sleJit eins jc. ne
verbuni quidem sp 12 nach gefegt steht Valien sp über omnib|^ns bullis steht proclama-
uerunt sp Bullae papaiuni sp r
') Xfnxi ben toinb gejc^lagen vgl. oben S. 72, lö. ') ®te 2 fnoten rgl. Thiele Nr. 2;
Unsre Aitsg. Bd. 7, 580, 19; 9, 365, 12.
N] traxerimus. Sed quia tam impii sunt contra uos, ideo illorum vocabula is
impia non feremus in nostra ecclesia. 9telt) ^aben fie nH)t gebanden lüiber
bie §unbe gemacht, üngebant externe et nesciebant, quid in corde. Ita Con-
fessionem ita exegerunt, ut summani thirannidem in recenscndo. Et siminia:
ha^ ergefte ift, bo» fie nic^t hjiffen, h)a§ ^unbe fei). Tantum illa peccata, quae
luristae et iudex damnat peccata, cognoverunt, deinde propria peccata 20
effinxerunt, verum peccatum non aguoverunt. 3. Satisfaccionem in nostrLs
meritis collocaruut. 6i fielet in allen Suüen be§ pabftS: qui contriverit et
confessus fuerit, ben tootten ltt)r abla| aEer ^unben geben.' Nulhis Papa
nunquam scripsit: Contritis et credeiitihus anuuncin remis[sionem peccatorum.
Ita omuia tria sunt depravata. 3l6er lOl)r hJOUen satisfaccionis nomen nic^t 25
Iet)ben, lotjr looEenä re^n obfc^eijben unb bem iRi(i)ter unb ^uriften geben.
I
26 über SReU) '^oBcn st^ht C'ontricio papistica ro Satisfaccionis nomen in ecclesia mm
toUerandum sed iudicilius tribuendum ro r 18 über ita steht Contessio ru 20 Papisticae
peiiitenciae impietas ro r 21 über Satisfaccionem steht Satisfaccio ro 24 Christian«
penitencia non fert satisfaccionis nomen ro r 25 nach nomeu steht gar sp 26 über
bem bis geben steht Nam papiste a forensi iudicio mutuarunt nomen satisfaccionis sp
') So z. B. in dem von Gutenherg 1455 gedruckten Ablaßbrief: plenissimara omniuiu
peccatonim suorum de quibus ore confessi et corde contriti fueriut, indulgentiara.
9lr. 31 [11 Slpril). 303
K| aiiff bic iniscricordiam clei dabo !C. Tdco istiid verbiiin 'satisfactin^ noii
])aticimir in nostiis .scliolis et praedic-a[torihus, sed tOoUeilS beu iliidjtcill Ullb
^^>uriften, .^endcrn tjeimf (Riefen, Et Papa istis ijat er§ gcftolcn, ^[uanquain
priii-i iisi lioc, l)a()Cll loir 311 Üb gfjctfjatl. Ideo difioeimis locjui du poenitcntia
5 .sfcuiulum Euaugelium, iioii .sccuiiduiii eoniin tfClU Ullb Iligcil. 3)aS Itiort
velD mag iä) laffen blciöcn, sud ift 311 fdjtoac^. Et hoc ift ju gering:
Cluistiis ijüt pro pcccatis uostris gmig getfjan, sed C)eift ein crtofung pro
pec'catis, iuferis. Poeniteutia est reduiiii)tio, Haiictificatiü, cpiod iion soluiu
pro peccatis perpetratis, sed etiam ein Heiligung, quod patiens. ^d) hjü bic
10 Iport fort l)in gcfcfjlücd^t l)abcn, filtb ^iigcving, quam quod deb|eant defiuire,
quid sit |)oenitentia. Xic bllffe lüoUcil luir fo jc|cn. 1. dioit in nomine
Christi poenitentiam praedicari debere. üut. 24, 47
Suffe in script[ura et in Euangelio nou solum fol ^eiffen bte crassa
])|eccata ut in })ap[atu, et po.stea fec|eruut ooutritiouem et attritionem, sed,
15 quandü für bcr funbe crfd^rideft, nou solum in istis p|eccatis crassis, quae
docuit Papa, sed propter incredulitatem, ba§ £)eift cor cont|ritum, ein äer=
fc^Iagcn r)er|, ha§ nnbet laut ju fer auff unfer opera unb 310 iurtfttfd) t)nn
bie f(^ul unb i)aua. Sie Petrus verani [)oeniteutiam prac'dicavit ludeis:
'6efolt)en, quod sit constitutus Rex', ba§ fic t)l^m alle f^ulbig finb unb feret siw. 10, 42
4 nach prius steht eo simns «/> Papa mufuatus est vocabiJum satisfactionis .1
luristis sp r 0 nach hoc steht satistactio sj) SRelD sp r 7 Stlojiing s/' '" ^ i'""
über solum li nach sed steht peiiitentia est s/i Poeniteutia sp r 16 Cor coutrituni 47) r
18 nach ludeis steht ^at «/) WI304, 1 quod his ein uut
N] 20 2)a§ h)ortlel)n "3ie\v' ^ab iä) laffen blclj'öcn, feunber eS ift 3)0 fctiioad;.
Ita hoc verbum: '6:^rtftu§ l)at Dor unfer feunbc gnug gctl^an' ift oud^ 3U)
gering, cum ipse sit redemptor unb erlebiger oon tobt, ^unbe unb teuffcl. •
^2Ubo fl)nbt bi^e loott^ jugering jId befintren. Tanta Christi dona. Ita luristis
relinquamus satisfaccionem. Christus autera dicit hie: poenitencia et remiss[io
25 praedicetui'. Contricio fol nic^t aEel)ne ba§ f)et)ffen, i>a§ bic^ bie groben
^unben bei)ffen, ^onber ba§ blo tjn bel^ncnt ^ercjen crfc^rictft unb fic^tft bie
groffen fnotten^ incredulitatem ic. S)a§ ^et)ft Couti'itum cor, @l)n jcufc^lagen
l^ercj K. 9Jelr) ift jugering, sed ad dominos et scolas pertinet. Sed Petrus
praedicat: '@r !^at un» be^i^olen jto ))rebtgen, ha§ er fet) etjn ric^ter' über sim. 10, 42
äOjSl CONTRICIO i. e. mortificacio et cor coutrituin ro r ■J:j Coutricio aber (Poeui-
tencia) 2i>j'iS Contricio hU jc. unt ro 27 nach K. steht uiurinuracionem contra deuiu sp
Contritum cor et humiliatus Spiritus Contricio dicitur ro r 28 über dominos bis pertinet
«<e/(( liberi ad parentes et discipuli ad praeceptorem sp über Petrus steht Act 2 ro
') Vi/I. oben S. 302, in.
304 ^tcbigten bc§ ^at)xei 1531.
ii]3oi).i6,su6er olle leut mib feEct ein iivteil über \iä) loh. 16. 'arg|\iet' jc. Si Papa,
sacenlos ctiani BlutytVüpffen Inetltet in altari et pnrfllffcv i. e. @v f|nt mit
t)^neu 3U redjcu unb anjufprcc^cn, quod damnati an lieifi unb feel. Ibi non
6u§, ba§ tc6 ein relti an ^aijt nnb beljffc mic^ mit meinem I)ev^cn, Sed ba§
SIP9.2, 37 verbum mu^ t^nn, quod te {lefc^ulibigc et totiini mundiini, ut Pet[rus JC. '■>
\taä) \iä) ^t)r Ijer^ ic. Non solum, bo» bu 1 peccatum für bic§ nimpft, sed
quod sis infidielis, et quicquid facias, nihil boiii fit. Ulara praedicationem
non possunt ferre et d|icunt, fides mnffe nid^t in poeuitentia |ein, sed oportet
fides sit ^n ber S3uffc et cesset cum fide. Papa non potest d|icere, lurista,
quod Christus ein 3ufprui^ jto mir ijdb, Icenn ic^ fcI;on tein adulter ?c. unb lo
"^ielt observantiam in Regula, tum non putabat, cum in ordine legebam
horas, quod diabjolo servirem, et alios vocabam, qui meum exemplum
seq|uerentur, ha§ 'ijüt mir pap|ista nid^t gefagt, quare? quia oportet credam,
quod sim peecatis, quae non novi, quae lurista et papa nuuquam vidit, ut
non fidere deo esse ein berbam|)te junbe. Ipsi vocant fidem : Credo Christum is
i fic^ c in fie S}j vor arg|uet steht S|^piritus s[anctus sp Act. X. loh. 16. sp r
3 nach unb (1.) steht fic sp nach non steht dicitur sp 4 Poeniteutia sp r 6 fil^(S)
Aoto. 2. sp r 8 über sed steht opus 9 über cesset steht poenitentia sp nach djicere
steht nee sp Tom: 2 Lat: leneii: pa: 291''. 292*' r P 11 über putabat steht papa sp
nach legebam steht 7 sp 12 über vocabam steht provocarem sp 14 nai;h sim stellt
plenus sp
') Dvri stehen Luthers Sätze über die Buße, die die Bannbulle verdammt Itaite. In
TJnsrer Ausg. Bd. 6 S. 610 (Adversus execrabilem Antichristi bullam).
N] 3oii. 16, 8. 9 aÜe§ ÖoW. Ita Spiritus S|anctus novit et arguet mundum de incredulitatc.
Esto, quod Monachi castissime et sincerissime vixerint, 3loä) lu^l er et)n
ric^ter fe^n unb alt§ tierbammen. Haec est poenitenciae praedicacio, bo oEe
loelt mu| erfc^reifen, ba§ fie bi§ gerid^t§ fd^ulbig fet} et damnata, tuno
• sequetur vera contricio. S)Jr) muft nic^t an c^ner abber qU)et)en ^unben -^o
anheben, sed in tota impietate considerata. S)arnod^ ^ol ber glaufie barcju.
S)en bie hu% mu§ fid^ mljt bem glauBen an'^cben unb enben. Ita semper
erit terror eciani optimis sanctis corani mundo. Qui in summa sanctitate
incesserunt, bie laffen fic§ buncEeu, fie borfften nic^t ber Bu§, quia non
oredideruut se esse peecatores. Sine fide non potest inteüigi peccatum 25
16 über Ita steht loan 16 ro Predicacio Petri poeiiitencia incipiens ro r unten
am Seitenrande steht
Nani caro non uere sentit
, . . f Contritum cor 1 ^^ „(„„^ „^ fiae
l'eniteuciae partes { > . .
l Fides iuChri.stum| pe'-ciP't»''
peccata, ideo fide opus est CQN
ut uerbii credamus propo- rnijj
nenti deum iudicem Neque
potest Cbristum apprelien- '-'^^
dere uisi fide sola
18 Penitenciae praedicacio in Clu-isto ro r 20122 25t» bis enben unt ro Penitenciae
origo Et contricio et uiuilicacio fide incipit ro r 2ö Sine bis peccatum unt
9lr. 31 [ll.?Umll. 305
R] iiioi-tiuim, lioc crodit (1inl)]nliis, Iiulaei et Turca, secl ba§ ftcf) ein f)Cr^ be>5
bings aunimpt unb a,[)d ^U fl)lllt, ul quod dominus sit Iudex oninium, ut
hie: praedicatc SSllffe i. e. praedicate, (juod daninati omnes, sub ira dei sint,
etiam optimi plus (|uain pessimi, ba§ milfii,Ml fie glcuttett et d|icere: hoe prius
.'. nunquam seivi putans ine toüE brau. Oravi lioras unb feufc^ unb 3ud)t|ig
Don lUciBcin gct)alten et tarnen üefbnmpt, quia non eredidi in lesum Ciiristura.
Hoc nescivi. lam ergo disce. Ergo terreris iiic, (piasi dominus sit ^inbci"
bir clava. Non cogitandum au bie metjert, eum (|ua geButt, et ft, (juos
liiratus es, sed ut sit ein büunevidjtag, ut l^et[rus: 'quem crucifix|istis' jc. «M-a. 36
10 Et ipsis jerftat^g k. 2)a§ ift bie veh). Sic P[aulus ad Ro. 1. 'Manifestaturatom. i,i8
ira super omnes' jc. i. e. toaS nic^t ßTjvtfteu ift et ci'edit, credat, sit aeter-
inaliter damnaturu, utcunque Sauctuni. Ideo Pap|isLtae cum suis omnibus
ordiuib|Us be§ X|eufel5, sieut gfjeu unb ft()en, sed non oredunt. Ideo non
retti adest, non credunt. Sie Xid)U u\V fides, quae inci|>it, quod dicit: tu,
15 domine, dieis me pecca|türeni, boS gleube ic^ ps. 51. hah man nid;t teil W- s'.afi-
1 nai^h hoc stellt etiam sp Quid Papistat' voeeiit fidom sp r lj2 sed bis fljnn unl
3 nach dei sieht omnes sp 5 nach nie steht mit ©Ott sp nach bran steht jein sp I! nar/i
tarnen steht als sj) 7 Pfienitentia sp r S oben am Seitenrande steht l)is[eipull loquuntui'
de domino, ipse statim adest dicens Pax vobis. Verbnni Cliristi atlcrt pacem conscientiis.
Sed ipsi terrentur i. e. eo audito, Non facile discitur articulus resur[rectionis, Christus nihil
innittit ad confirmandam fidem discip[ulorum de art[iculo resur[rectionis, iterum consolatur:
quid turbali estis? ostendit eis nianus 2C. 2. edit cum ipsis jc. 3. q. d. bactenus fuerunt verba,
iam res ipsa, sicut dixi vobis, ita nunc actum est nempe quod oportet omnia impleri ic. Et
aperit eis sensum seript^urae Et dicit ista 2 scripta, quod debeat in nomine suo praedicari S2>
y über Pet[rus quem steht perterruit inquiens 47) 10 jc. (fii$) Ko. \.8pr 11 nach
ira steht dei sp nach credat steht vel sp 13 nach ordinibius steht finb sp über orednnt
sieht hoc esse verum sp 14 nach reit) ('i.) steht ift sp 15 ps. 51. .«p r
N] ioternum. Quis novit incrediilitatem et impietatera cordis e.sse peccatuui?
6» mu^ aEqe^t e^n glauBcn bo jel)n, ut hie, si video Christum esse iudicem
tocius mundi, ba§ bie Beftcn unb frumöften alte öerbampt fel)n. 5)a gebort
glaube jlü, ut dicamus: §er, ba§ ^abc ii) nid;t geteuft, has ha'ö ^unbe fei).
•M Ergo crede hoc esse peccatum et te habere deuni iudicem, qui te fuhiiine
prosteriiet. S)a§ ift el)n 3Uifcl;mcttert ^ercj, sicut Petrus fecit in ludeis, tibi sivg. 2, 37
.sequitur: et compuncta sunt corda eorum. £)a§ ift el)ne teilte XitO, bie bo§ aips- 2. 37
^ercj rumb toirfft, ba» tiorgiffet bes jcelenS bcx feunben lüol, tanta est copia.
Ita ßo. 1. 'Palam enim fit ira dei' i. e. omnes homines sunt damuati. Hoc Köm. 1, is
25 Papistae non credunt, ergo non possunt contricionem accipere et non
iudigent consolacione. Qui autem hoc credunt, illi perctdsi sunt et dicunt:
§er, i(^ gleube, quod sim peccator et 'tibi soli peccavi', tunc sequitur con-^(. 61, e
18 Ad internam cordis maliciam cognoscendam opus est fide ro r 20 nach te (2.)
steht lioc sp 22I24 reifte bis 1. unt ro 23 tanta bis copia c in tantain sentit copiam
peccatorum »7) Virtus uere Contricioiiis ro r
,«utt)ct-3 äöette. XXXI V 20
,
306 l'rcbigten bc? 3ot)rc§ 1531.
R] glieutiCtl, qiiod in peccatis simus, quomodo crcderemiis, qiiod Christus uos
red|enierit? quando Medicus fol Ctllcm aegro l^elffen, qui non credit, imo
fpot fein. Oportet priiis credns, quod q|iiic*pii(l cxtrn Cliristuni, sit dani-
uatuni l)nu aBgvunb ber IjcUen, sive sit Carthnisianus sive ang|eliis. Tum
siM. 2, 37 cog|itat homo hoc aud|iens: si omnia perdita, quid faciam? Ut Iud|aei ad s
Petrum. Et si eo in coenobinm, pereg[rinor, ieinnavi jhi lüaffcr Utlb 6irob,
quid ^ilfft? mcf)tä. 5)a§ ift reh), ut cadat ah omni fiducia suornm operuni,
et aginoscere coram deo et credere verbo, quod sit sie. Et si non adsiut
crassa p|eceata, tamen fiitendum, quod merum peccatum. Si incipio h[onam
cog[itationem , precationem, jo ift'3 funb. Incipit ergo poenitentia a fide et lo
sipi, io,4.'fpinnet fic§^ öon bcn toorten: '(Bt ift gefegt' Acte. X. 33on bent verbo dei
iinb boriTJdjIag nnl)c6cn, non öon bctnem opcre, geftolcn gelt, Sed blü tnuft
iWf. M, 3 IT. recf}tf Cl'ttgen hoc verbum ps. 51. i. e. credere, quod verum, si etiam sccundum
ratiouem non scis. S)a§ ift ein redete reit secundum script[uram et Euange-
lium, non secundum luristas et papam. lilam ninib nitf)t in Christianitateni is
unb für ®ott, ba fet) boS toort 6eic^t, relo, buffe tob. Poenitentia nostra,
quod credis domino, quando te arguit peccatorem, ut facit, ut ba fuv
erfc^]rccfeft unb friegft ein toerjogt ^er^, iiaU ift divina poenitentia. ^uhaS
6 pereg erg zu peregre proficiscor sp Acto. 2. xp r 7 nach cadat sieht homo sp
d\10 incipio bene cogitare praedicatioiiem P 11 Acto. 10. sp r 12 nach bornf^tag steht
muftlt sp 13 ps. 51. sp r IT über arguit steht per verbum suum sp IS über (jev^
steht cor sp Poenitentia ludae s/j r
') jpinnct fi(^ vgl. oben S. 194, 19; 198, 29.
N] solacio remis[sionis peccatorum. Dlletin, medicus tüljrbt nid^t öil nufel'id^tcn
coram sano, sed coram infirmo. Ita si Carthusianns jc. non videt peccatum, so
non indiget Christo. Sed tum vere cor est contritum, ut nuihmi asihun
habeat, baB e§ mu^ faEen öon oEen troft unb jutierfic^t et econtra possit
dicere: §ie ift etjttcl ^unbe. .§etie idj nn e^n gut gebancEen, gebet, loerde,
^0 ift§ ^unbe, niiiil nisi peccatum et videt deum iudicem. 9>on bcm bonner=
fc^lage tjefit fic^ vera coutricio, ni(i)t öon be^nen 3ceppenS frf)Ietüei-n, bl)Bftal. 25
Summa: fide incipit coutricio, boS iä) illam impietatem gteubc, hüv id^ ^n
bev öcrnunfft ni(^t oorneme. 35u^, reto, Setjc^t, ©nugtfiuung papistamm
fol btt) un§ lauttet tobt, sed discamus coutriciouem : est contritum cor pro
Omnibus peccatis et videt deum iratura. Sed ibi opus est fide. äßen btD
gegleubet '^aft bie f(^ret!lic^e toortf), qnae tibi coutiugere sinit in lata mensa, 30
sin. 24,47 ut pallescas, tocn bin bae ^aft eiianget, ßo geboret me^ev barcju. '^n
23 unten am Seitenrande steht Vere contricionis terror et contriti cordis angn.itla et
affectiis ro 23124 .f)ie bis videt tmt ro 24 Talem contricionem habuit ludas sed alteram
partem poenitenciae non habuit sp r
') 3cep)3cn = Zöpfen.
9?r. 31 [11. srptil]. 307
K] ficngs nild) nil, sed postremara partem non acquisivit. (üiiistiis conimixit
statin). Quaiido aiulis 1. quaiKlo tcrreris, est 16|Uffe, Kt lieri potost in lecto,
iiiensa. S)q folv nirf)t dletScil, oportet jx'rfocta Hat, oportet bctl lintcintulftcin
au^ ()a6en ', (juod est: pmedifatur in nomine meo re|nii.ssio pe('[catoiuni.
r. Nostram confcs|.s[ionem iit sa]|iitiferan) rem servavimiis. Papa: (juando
confessns, propter istnd opns confe.Sjsionis unb veU) dieo te lib|erum a
peccatis omnib[us. S)q§ {ft bcr Iel)bi9e ^iCufel felb», »juia iubet me fidere
super iis 2. 2tuff mein rctü unb 6cl)d;t, ducit me a Christo et super mea
opera. Sic nos non. Sed sie: ut hie discas uilb Untcrridjtcft et enumeres,
11) toa's bir 6ricf)t, quia Acte. X. 6f)viftu§ Ijat mit gjanliett loelt ju rcdjten. «ipfl. lo,«
Postea sit praecipua pars unb ba§ gulben !lel}not absolutio et dieit ad te:
Christus pro te mortuus. In suo nomine ^pxe^ \ä) bid^ Io§ au§ gnabe,
<|Uod ]>ro te mortuus. Ut diseatis phis attendero super verbum absol[utionis
quam auff bie leto unb beidjt, quia bie absohitio gt)ct aus (^f)viftu» munbe,
!'■> quia sacei'd[os non dicit: Absolvo te in meo nomine, sed Christi. Et ba§
tüort ift etien fo foft|l[ic^, (piasi Christus ex ore loquatur, (|uia Christus ipse
uobis commisit, et Christi verbum est et iudjicium Et et f^jril^t bi(^ loS.
Ip.si trax|erunt confesjs[ionem etiani ad poenitentiam, sed ^abcii ge|cl)liiigeu
fidel et absolutiouis. Et Aug[ustae noluerunt fidem bet) bei" fiuffe. Ipsi
so nesciunt nihil herum, sunt duees caecorum. Disce confes|s[ionem sie, |o
3 perfecta poeniteutia «/) r 4 2. pars poeuitentiae sjJ r 8 nie liher ducit
f»/70 Actri. IQ.spr 10 nach mit >:teht hex sp Confessio qualis esse debeat sy) »• 11 Ab-
solutio »^) ;• 10 nach ex ■•ilehl suo />2' ■'^ ^°^ (^"^ Seijovt auc^) 'JO nesciunt uihil
lioruni e in niliil liorum nesciunt s^) nach sunt steht caeci et «^;
') oportet bcn iiiitctmulftein aud) tjnbcii, da der obere, heweglidhe Mühlstein allein
nichts nützt, nicht hei Wawler und Tliiele; nur ähnlich Wand er 3, 758 Nr. 3: 'Der Mühl-
stein, tvelcher unten liegt, mahlt uuch.^ [0. B.J
N] melincm n^amen.' Nostra coufessio facta est nostro nomine, dicentes:
unib bcl)uei' reu, beljc^t unb gnugtfiiuung fprei^e ic^ bicf) lofe. Ve impietati,
quod meis operibus tribuunt. S)a§ ift ber teuffel furet utid^ Öon 6f)rifto
uff mel}Ue \vexd et dat absolucionem. Nos autem Confessionem docemus,
25 ut ibi afferaraus consolaciouem, absolucionem, baä büä ÖOVneuifte fol fel)n,
ba§ ift ba§ gulbene Het)not^, quod accipis in absolucione, et dicit: Christus
est mortuus, i)u fernem nf)amcu lt)l)I ic^ h\]x ba§ fc^enfen md)t l)n beljnem
n'^amen. 3ll^o ge^et bie abfolucion au^ 6i)riftus munbe. Nam non dicimus:
Ego absolvo te in meo aut tue nomine, sed in Christi nomine. Hoc idem
3ü est, ac si Christus ipse diceret, ha§ biü getOt^Uti^ Öorfef)eft, ha§ bu§ burc^
ß^iiftum ]§aft. Sie luet)! fie bie Beicht t)n bie 6u§ gecjogen I)a6en, folbcn fie
• 21 über Nostra steht Papistica ro In meo nomine ro r 22 reu du,rclistr ro nach
anugt^iuung steht to'Mt ro Confessio papis^tica in noraine nostro ro r 25126 consolacionem
bis ift ba§ tmt ro Absolucio in confessione considerauda ro r
20*
308 ^rebiqten be§ 3a{)re§ 1531.
R] iDttb bie bufje perfecta. SSuffc ba^ tft bev anfang poenitentiae: si accedit
confes[sio, tum liabes alterain partem. Si iiou confiteris, accipe P^iiangelium :
Euangeliiini praedicare, getoufft loerben et Sacr|ameutmii accipere est tnera
absolutio et reraissio p]occa[torura. SJufje et remissio pec[catorum ^oltu
jufamen jiel^en, crfc^ivccEen für gotte§ 3orn et fic^ troften in eiu(< misericordia. 5
1. aununciatur, quod dicit se iudicaturuni 2C. Ecoutra per hoc verbum,
quod velit p|eccata reinittere. Si credo peccatoreni me esse, credenduin,
'iM. 147,11 quod remis[sio. >S[umina S[Utnniarum: timor et spes. 'Benep[lacitum et
qui in misericordia' ic. IJt non solum djicas Christum mortuuni pro
peccatis, sed bu folt btd^§ ann^etncn et non aliter facere, quasi tu ipse 10
mortuus. 3tuff un§ I)aBen \v\x niiiil quam p|eccatum, In Christo eitel gnab.
Hoc placet deo, quod crfd^|re(Jft jiropter tua p|eccata, et 2. troft bid^ jetn,
ut non sis öertneffen, sed evfd^iredft coram eo propter tua p|eccata, Nee
diffidas ut ludaei: 3u^i§ ^^uff bic festen cadit sua desp|eratione. Pap|istae
in aliam partem sua praesumptione. Ut non sohim hab|eat locum poeni- 15
1 Poenitentia sp r 2 nach confesisio steht et absolutio sp öl. mit 5 eijc^iTedcn
durch Strich verb über iudicatui'um steht Acto 10 sp 7 nach remittere steht anmui-
ciatur 2. «p 8 nach rerais[sio sieht p[eccatorum contingat je. s^ nach Benep[lacitum
steht est domino super timentes eum sp 10 nach facere steht quam sp 14 über ludaei
steht Acto. 2. sp nach bie steht eine sp . ^ J> poenitentia sp r 15 vor Ut steht
^ ^ papistarum -^ ^
Nota ergo sp
N] bie atfolucion OornemltC^ leren, sed quia absolucionem non iutelligunt, ^0
toollen h)l)i; t)re Be^djte ouc§ nic§t ijdben. ©jo lerne n^ue bie 16e^(^t al^o.
Tunc perfecta erit, per quam sequetur vere remissio peccatorum. Nam
absolucio niliil aliud est quam praedicacio euangelii, sacramentum bap[tismi
et altaris, bo ift ni(^t§ anber» ben absolucio. Haec est 2. pars, barjclü 20
gebort glaube unb bo§ lüort^ gotteS, quod scio deum iudicem et me esse
peccatorem et deum remittere peccata. S)o ifeb iä) ben ^It) glauben, quod
sim peccator, et habeo remis[sionem peccatorum. £)o blet)bt ben Timor et
spes. Sed hoc non est tarn frigide praedicandum , ut Papa fecit, sed ut
vere scias peccati conscienciaeque stimulum et deinde certus sis Christum 25
hie pro te passum esse, al§ bh) e§ felber gelibben getieft, Timor deinde
expelleret hypocrisin Papistarum, Absolucio et spes toUeret desperaciouem.
5ll|o mu§ e^n ftud bei) bem anbern fel)n. S)a§ §el)ffen U)^r c^nc ß^riftlid^e
bufe, scilicet ©Ott ben ^ern forc^ten unb Dertralren.
I8I2O Nam bis altaria unt ro Absolucio continetur in praedicacione baptismo sacra-
mentis ro r 20 unten am Seitenrande stellt Confessio Absolucio ro r 2SI24 Poeni-
tencia uiliil aliud est quam timor et spes ro r 24J26 ut bis passum unt ro 25 über vere
steht Timor ro 26 über liic steht Spes rn 28129 ®a§ bis BeTttottien im( ro fjotd^t Bnb
»erttareen rechte Vufe ro r
mx.M [ll.'Jlptiq. 309
R] tentiü, sed etiaiii remissio pecca[toriiiii, ut hio dioit: Cur sie erfc^|l'cdfct ?
erfc^rietfeil foltu, sed nou 310 fcer. Aliis v|erbis d|icere potes: Christiaiia
])[oeniteutia: ®ot ben l)errn fuv^tcti, 2. öertratoen, quod Christus eius filius
pro mc mortuus. Ibi nuUum opus, quo fidere, quia ira dei reifftS all
s ^inrteg, peregrinatio ic. sed tameu terror propter dei, boS tft näjt. Econtra
sicut in altero ftutfe JU lltdjt gcltjorbeil, Sic in altero alle§ unb aUi§. Hinc
vides, quod non est satisfactio. Dominus certe ftrafft bic junbe mit peste,
fame et suos Sjanctos iu carcereni n'. Non est satisfactio, sed paterna
virga, qua exercet jc. Oportet in n)eo nomine foÜ af( tuelt junbet Ultb feiig
lu fein. 6§ fol nichts brin fein, quod gelt, sie h)tl§ ic^ jufc^tnetertt et postea
q|uicquid lial)[es, ouff fcitien f)al§ legen et accipere eius mcritum. jDa§
nim^t ntemanb quam btc firomen I^er^en k. bte ftorrtgen fopffe niiiii curant.
Nos praedicamus ben armen l^er|en, ut ^"^n ben jorn ®iotte§ 3U f)er^en
laffen g'^en, sicut fa|ciunt pü, (jui lüerben jufc^lagen unb geBeuget. Ibi ift§
14 angelegt, ber bornnerft^lag ift efßcax. Econtra jc. Ideo res|urrexit, ut prae-
dicaretur, quomodo honiines peccatores sint unb ber peccatorum toetben.
Sicut dicit ad leremiam, hjetft t)^n "^tn ein in domum figuli, q. d. sicS«. is, 3
vobiscum faciam, 3l<^ ^otl ben to^jff juff^metern unb ein anbevn brou§
maä)en, toie ntir§ gefeit. Cor contritum, ba§ fic^ für got entfe^t, ba§ ift
^» ein Buffe, quae non g^et an bonn meinen hjertfen, sed a verbo, quod 'Iudex', aea. 10, 42
7 nach hie steht in Euangelii textu sj) 5 vor peregrinatio steht sine sit sp nach
propter steht iram sj) 7 NuUa satisfactio sp r 10 i^ erg zu i^§ sp 13 ati9e(fd^)Ic9t
16 nach peccatorum steht Io§ sp 17 lere. 18. sp r 30 nach Iudex steht Act. 10. sprh
N] Primo video iudicem deum, qui oranem iusticiani adimit et peccata
demonstrat. bo ge^e tc^ gar unter. 2° si credo Cliristum esse redemptorem,
ber nt)mpt§ gar luiber h)eg et reddit pacatam couscienciam. Ita regnatur
homo. S)a§ a6er got ftraffet peste, fame, morbis, Non est satisfaccio. (S§
25 l^et)ft el)ne h)eltlt{$e rutte exerciciorum coqioris, non satisfaccio, uff ba§ bic
tüelt 3h) bruntntern ge^c, ut niliil salvetur nisi in Christo, in quo praedicatur
poenitencia et remissio peccatorum. jDa§ n^tnpt nintanbt§ an quam pii et
contribulati corde. Iinpii autem et obdurati hvpocritae hoc non intelligunt.
Pii autem, qui vere angustiati incedunt, bo Tnodf)t ber bonnerfd^log 3h) Utd^t
30 et consolacio eos iterum erigit. S)o fc^afft goteS hiortl) nucj unb reit), est
poenitencia scire, h)tc ttil}r feunber ft)nbt unb ber ^unben lo§ Uierben. 3ll^o
3ufc^ntettert got unb maäjt ttjiber bie gancje toelt sicut figulus, qui omnino
conterit hitum et deinde format secundum suam voluntatem.
Summa: bte Bufe fet)et an on bem 3corn gote§, er lt)l)l rid^ten k.
25 e^ne bis ruttc iint ru Externae penae exercicia corporis nun satisfaeciones ro r
27 quam (impi) 30/37 35o bis Werben itnt ro 341310, 3 Summa bis est (2.)
uni ro
310 ^tebigtcn beS Sof)«^ 1531.
R] 2° folt tictim fc^irecfeu ni(i)t Bleiben, ba§ Soj^flein ift jubvodjeii ft ^un ben
f^on grfneten. @§ tnu§ nii ein netü topflein tnerben.
N] 2"'" est, si ita est coiitritus, ut credas uub neittpft bic§ be§ libeu ^el)Ianbc§
nn, bev bov bic^ geftorBen ift.
4 unten am Seitenrande i-leht
„ .. . X- » f Contritum cor nuod \ „„ „■, f hypocrisiu
Poenifenca contmet | p^^^^,, ^^^ | expelht j ^^^p,,,,^;^,,
32. 11. aiptii 1531.
^^rcbigt am Dftcrbicn^tng, Hnt^mittagi?.
B] A praudio. ■;
A|udistis hodie caput huius Euaugelii de poenitentia et re[missione
pec[catoriim. Percurri breviter, quia diviter praedicatur de re[inissione
pec[catorum et puto vos iutellexisse. Ut concludamus festum, volumus
1 ftutf vel 2 ex Euangelio nf|enten. Dominus hie depinxit in Euangelio,
tra» er für ein gcbcrb fürt gegen feinen IiieBen 6f)riften unb ^ungern l)nn ii>
fiiir. 24, 36 bem, boS er am erften unter fic^^ tritt etdicit: Tax' jc. S^a u6er erfi^rieden
fie unb faffen bie gebantfen et putant se sp|irituin videre. Hoc non vult
pati, sed 1. f^ittS, quod tales cog|itationes siniuit in cor cadere et dicit:
Spiritus nou iiabet. Non fatetur, quod obamb|ulent, dominus. Haec Bilb
bienet ha JU, quod sit cousol|atio optima tristib[us cori|scientiis et contra is
11 fid§ c in fie sp Pax vobis s^) r 14 nach fatetur steht per hoc sp nach quod
steht Spiritus sp
') fid) = sie.
N] Vesperi.
Audivimus de poenitencia et remis[sione peccatorum. ®a§ ^a6 i(^
um6 ber !ur^ lril)I[len uBcrtauffen et tarnen clare, expresse. S)a§ \0\)X aber
ba§ feft bfc^liffen, tooHen \o\)x ct)n \i\xd obber ij bor uns nfjenten. £)cr §er
l)at un§ Oorgemalet, lva§ er bor et)n geberbe füret unter f eignen {ungern,
quod in medio iilorum progrediatur et salutet illos ita, ut terreantur dis-
cipuli. Xiie felbige erfi^retfung h)t)l er nic^t Iel)bcn, quia non vult estimari
Spiritus, qui non liabet carnem et ossa. (Sr befennet, ba§ bie gel)fter alfeo
crfl^eljnen, tum non habentes carnem et ossa. 3)i| ift C^U fonberlid^ bl)Ibe
pro impiis conscienciis. S)er teuffel !^at auc^ bie art^, ba§ er öffentlich pi
un§ burc^§ tüort^ obber !^e^mlic^ burcf) gebancfen jto nn§ fumme, uff bo§ er
16 ro r 19 über bot un§ steht i)a§ citigcfc^nitte ro 21 Imago Christi consola-
toria ro r 26 obber über ^etjmli^
9Jt. 32 [11. ülpril]. 311
i;j lioc malimi, ba§ mm Ijeift ein fnlfcf;en Cl)riftum. ©atnii Ijat and) bic nit,
quod venit ad iios offeiltl[id) ititb öciml[itf), 1. per praedicationem, 2. per
cog|itationes potest etiam dicerc: 'boinis dies' vt 2. conscicutiam terrere et
sie hominem tjxt mad^en, nt neseiat homo, Ciiiistus sit uecne, semper v|ult
5 simia esse dei.i Domiim.s bringt '^ie einen freunbl[ic^en c\niB mit vel 1.
erfc^iredtt eos, qui modo cvf^rctft finb, et postea consolatur. Hoc facit etiam
ber 6ofloi(f)t et tivcit sab uominc dei. Contra hoc servit hoc Eiiangelium,
ut sciat, quid faciendum contra i)raedicationen) nianifestam et cog|itationes,
quae occiilte iiiciduut. In paradiso ttjet ber 6of|lPi(^t andf) \>a§, venit ad
w Adam et Evam nnffg nUcrfanfftmutigft unb frennbilid^ft: noii folt ijljv'aJ'W'''. üf-
ci'fc^recfcn fnr bcnt Bnuni: si ederiti;^, scientes. 5(6cr er Iie§ (lofen geftnncf
nodf) fid^.^ Dicitur: bonus Spiritus venit 1. mit crfcfjjvcdfcn, post left er ein
tvoft fjtnber ficf). Econtra. (fft ift h.ioI luar, eö ift fein loeiS, ut 1. feu'6|er=
lic^ unb freunb|U(^ ein gtjcfjt unb fcfjteitfjt ^er ut scrpeus, ut non vid|eatur
!•' et audiatur, poltert nid^t et autequam cavetur jc. S)o§ ift ein lt)ei§. Ideo
Don fidito, si praedicator 1. venit, fcf)mutfet ficf; nnb 6u|t, quod v|elit animam
iuvai-e, sicut dominus, frib bietet, postea ubi os bomiiium gef(^|mirt^ et habet
autoritatem, fo jCUget er bo t)on et Ijat homiucs in errorem gebracht. Ita
1 Pseudo Christus sp r 2 Diabolus Siiiiia tlei sp r S iiher dies steht pax vobis sp
ö mit über (firingt) Pax -yi r H nach sciat steftt homo sp nach quid steht sibi sp
9 Diuboli ars sp r 10 non folt Ij^t c in ^'^T folt non sp 11 über scientes stellt bonum
et nialum sp Gene. 3. sp r 12 naäj über (nntet) über veuit steht verbum generale sp
13 über IteiS steht diaboli ■•<}> 13oui sjiiritus 1. teirent deiiide consolantur e contra jc. sp r
14 non vber ut
') simia dei (unten Z. lU) vgl. Unsre Ausg. Bd. 14, 434, 18; unten S. 317, 12113
[Wandet- 4, 1076 Nr. 416; auch Unsre Ausg. Bd. 24, 560, 7. 561, 14 n. ö. K. D.] ^) lieg
böfen gcftatidE nod^ fid) (unten Z. 24) vgl. Wander 4, 1070 Nr. 265; vgl. 1, 1631, 11. ^) os
gefdjmirt (unlen Z. 28) vgl. Unsre Ausg. Bd. 6, 592, 8; 615, 7; 7, 637, 12.
N] uns t)rre mac^e unter bem fc^et)n gotes, sicut est simia dei. 6r tan oud^
20 gruffen unb fd^retfen, sicut hie Christus facit, terret et consolatur. S)e§
flel)ft fic^ ber boftoicfit oud^. Scd hoc discrimeu discatis inter doctrinas et
cogitaciones territorias et cousolatorias dei et sathanae. In paradiso eciam
consolatur satlian, dixit: Pax hie, non est ojnis timere, facite hoc, non
timeatis. Slbcr er li^ eljn bo^en ftancE ^tjnber fic^, scilicet terrorem. Nota:
25 Verus Spiritus s[anctus primo terret, deinde consolatur. Sathan fd^Iel)(f)t
aber erftüc^ fruntli(^ er el)n hjie el)nc f erlange, 2}ornnd) folget el)ttel gl)fft.
Ita onmes impii praedicatores bie fc^mucEcn fid) jum erften, fic mcl)nen§
gutte, fc^meren ben tcutl^en ba§ maul, hoc facto derelinquit homiucs, quos
in errorem duxerit. SH^o feljen h)^r§ in Rottensibus, qui dicunt: ^^ tne^n§
19 Sathan simia dei eciam terret et consolatur ro r 22 (ho) sathanae Discrimeu con-
solacionis Christi et sathane ro r 24 Ijljnber fid^ über scilicet 24;26 Nota bis S)ornodj nnt ro
27J28 ©i^e Wie bev teluffct jum erften crcl)n fc^Ic^c^t ro r
312 ^Ucbiiitcii bc? 3at)tcä 1531.
R) veuit cum talibus praedioatoiibus, qni ilicunt: frib mit Clic^. i^ic etiam facit
cogitationibns. Sic imiiii<r[iiat, ba? tag 1. Uun-t tieift 'frib', Ijat nic^t not,
ut mit gci|, itnjudjt, elieBtied^cn , c\^d f)ev mit litft, l)at nicfjt not, ift nic^t
5.!0ioic29,i9g;rDffc fnnbe, @ö ift eitel fnS bing, l)Qt nidjt not, ut Mos[es dicit: 6§ toirb
nntcr cuc^ ein ficufflcin fein et seipsos bene(l|iceut in corde, @§ 1)at nidjt r.
not, bic l)ell ift nic^t fo T)eiv\ diabolus nic^t fo fc^limr|^ k. Sic etiaiu Beut
frieb. Sic in maioribus rebns, In fide jc. ut quisq[ue facit sibi proprium
deum ut Monachi k. Sed nbi factum furtum et adul|terium et cor accusat:
quid fecisti? Tum vidotur, ((ualis jamev unb tompi barin, quae fo groö,
ut nesciat, lüie er l^in ein fomen ift. S)a§ maä)t ber S^ieufel, ba§ er einen fo i»
berWenbt, ut non videat, quam periculosum', unb fe|t brcin ha^ verbum
'frib'. ©05 ift ein toeiö: qui credunt, bic fnnnen§ !ennen, quaudo sie lodet,
alü non, biefe merdenS, alioqui homini impossibile, quando Satan einem
folc^en pacem anBeut, nimpt er§ an, et fiunt fo duri ut incus, quia Satan
tan eadem verba furcn, (piae dominu.s. Quidani fl)nb§ getta'^r inorben, quod is
1. fnnfft !ontpt, postea ein ftantf.^ 3lBer l^ie ift ein anber toei§, quod
h|omlnes libenter terret et iu minimis rebus ut mit einem gefpenft fur
äugen, ut quis putet se lupum, Bern videre, et tarnen nihil. Item ber ^Jolter
1 diabolus 1. lilanditur iis qui [soj vult decipere, priniuiii jiuljlice per ps[eudodüCturBS,
2 priuatim in corde JC. sp r 6 aber etiam steht diab[olus sp 16 nach fiand steht 1. \0tSsp
') bic t)ea ift nid)l fo f)eia (unten Z. n\n) vgl. ünsre Ausg. BiJ. 33, 6S6 lu S. 588, 32133
I^ic :^ellc ift nic^t fo ^eis, nll mnn fic mod)et. -) diabolus nid)t fo fc^ttjar^ (unten Z. 22) aß.
ünsre Ausg. Bd. 19, 355, 18 ®te macfjen uitS bic feilen Ijelj? unb bcn teuffei fd)10Qr^, dort auch
die Belege aus Wander; vgl. auch Un^re Ausg. Bd. 29, 893 zu S. 56, II. ') Oben S. 311, 11.
N] gut. Ita nos impuguat sathan cogitacionibus et primo dicit: fribe. Si nos
fefellit Avaricia, horaicidio, Adulterio, ^o mac^t er l)t)m el)ttel fuffe bind, so
6§ fte'^et aEc3et)t Bei) ben gebaniien: @'3 ^at !et)n nottj, bie !^el ift nic^t feo
t)el)^, ber teuffei ift nii^t ^o fc^tnarc,}. Ita nos faliit securitate ^irimo et
deinde exuscitat hypoerisim. 5I6er bornac^ perpetrato peccato videmus, iu
quanta calamitate fueriraus. 6§ !nmpt mancf|cr t)n groß Jammer unb angft
unb feunben unb lx)el)§ nic^t Intfjc, quia tractus est suavibus cogitacionibus 25
a sathaua. Pins !ert ficf) nidjt bron, tuie fu§ ber prebiger obber gebancEen
Jjfe^ffen.^ Alioquin caro non potest non imponi unb fl)nbt ^0 fielet unb
fcl)nbt t)erf)art Inie ct)n amBofe. Putaut deum ciun illis ludere sicut cum puppa
jmerili. 5(1^0 fcf)Ict)(I)t bcr Bo^e gel)ft ereljn unb bornoc^ feljcn tü^r fe^ne gifft.
2. @r ^jflcgt oue^ au^ bcrmaffcn bie Ieutt)c jU) fcf)rc(!cn larvis bestianim, w
noctumis manibus, tnen er ba§ get^an '^at, ^0 left er fcl)nen troft. Multo
19 nach Si stellt quando sp 21 unten am Seilenrande steht Christus primo terret et
deinde consolatur Sathau primo consolatur et deinde cuiil'uiidit Vterque dicit Fax uobis ro
23 Attende qnam securos nos in peccatum trahat satban ro r 311313, 20 Multo bis aspera unt
') fu§ pfctiffen (vgl. DWtb. 7, 1645) s. V. a. loclen^ vgl. Unsre Ausg. Bd. 1, 173,819 bie gott
naä) mit jufje nacti fattit, :iqcI) mit loden naä) mit bratoen Urningen ton; vgl. auch Erl. Ausg. 56,340.
9lt. 32 [11. aipvil]. 313
H] geift ift oud) terror, 8e(l fjengt iia bon et uon sinit post sc consolatiouem.
Periculosum magis, tniaudo terret conscieiitiam uiib ftirt locos ex script[iira
unb maä)t einem fo t'nng. Si in cor cadet, quod tarn hor|renduni locuui
in?' I)cv|! fprictt, tum f)nt er fein pfeil gefcfjoffen unter bcm namen, ber mir
■■' f)elffcn unb troftcn fol, ut loh: 'sagittae eins ftecfen l)nn mir', bie mir mein «'•öl' c, ■!
leben auffangen, nfjemen mir aß mein trafft, et sie Satan '^atte ben guten
man cingcuomcn, nt non possct aliter dicere (juaiu deum facere. Sic alia
via vciiit unb ftelt fid^, ac deus irasceretur et verbum dei et homo non
potest iudicare aliter, quam «jnod deus faciat, et donec is cogitatus est in
lu Corde, !an er fid) u6er ©ott nii^t crljeben unb ift lauter tratorig, et hoc ^at
er l)I)m loh bctreift contra luiuc f(^enbl|i(^eu Satauam, !^at fit^ 6f)riftu§ fein
afigcmalet, etiam terret et tarnen venit, ut velit eos laetificare, et tarnen ipsi
cog|itant non Christum, sed verum Christum vokiul facere et putant se
videre spiritum. Vid|cnt esse hominem unb moc^t ^nn einfallen, quod esset
16 Christus, an ber geftalt unb geBerb. Sed statim incidit, qnod spiritus, qni
se geBerb[et in forma jc. @a ift scieutia discernere verum Christum k. Ibi
indicat, toie ß^firiftuS tf]ut, ©r beut Ijfinen frib. Et ba Bei) left er§ nid^t
Bleiben. Cur, inquit, tiiiietis, cur fafft ein fa(frf) boncfen de nie? unb luilS
ni(^t leiben, ut für tjifxn erfc^iretfen. Is textus ift 100000. Si verus Christus
5 Sagittae JC. sp r T über man steht lob sp Iliob sp r S nach venit steht in
ira videlicet sp 9 über is cogitatus steht ea cogitatio sji 13 vor etiam steht Qui sp
16 nach Christum steht a falso sp 17 nach indicat steht Cliristus sp Discernere verum
Christum a falso magna ars sp r
N] 20 pestilentius est, si cor anxium reddit proposita scriptura aliqua aspera unb
fcfieuft m^r folc^C greuli(l)e pfet)! t)n§ betcj, scilicet, quod Christus irascatur
mihi et deus sit nltor sicut lob. SßaS fot xS) machen? '6§ fleifen gote§ •^^iDi 6. ■*
pfet)l \)n mljr', bie mXß meljn leBen auffagen. Ita sathan lob decepit. Haec
est secunda racio, bo er nic^t freuntlid) ift unb fc^redt, ba§ etjnem menfd^en
" unmuglicf) ift, ha.^ er brau§ !umme, tüetjl ber gebancfen t)m bevcjen ift. Ibi
omiics creaturae Nadentur mortem miuari. jDa§ t)at er l)m 3oB unb S^abib
Bettil)fet. 2ßibcr biefen fii^enblic^en faf^an l^ot fid^ 6l)riftu§ jum ©rempel
gettjan et dicit: §iel)er Jlu mtjr. Nam discipuli ]nitabant se videre spiritum,
non putabant Christum esse. Sie liffen fid) bundfen: @§ ift getoi^Iid^ e^n
30 gel)ft, ber fic^ öerftelt B^t al§ ©BriftuS, unb Botten al^o eignen falfiBen
(5Btiftum ijm l^ntT^tn, tüic i)n un§ ber tcnffel forBliIbet. Christus dicit:
'Quid timetis?' SBarumB faffet Br foIiBe gebantfen? @r tt)l)l nid^t Iet)ben,
quod teiTeantur. Ser tejt ift 100000 fC Irert. Si te satan scriptura aut
persona Christi terret, ©30 \)?nS): 6§ ift Irar, ba§ id^ fd^redEc, sed hoc uon
22 über et bis lob steht fte^e m^t ber tetofe ^^nter ml)T sji 2' Christi exempluni
sathane terroribus opponendum ro r 32 unten am Heitenrande steht PAX VOBIS ru
33 aut über (. . .) 3-i Cuntra terrorem sathanae ro r 341314, 25 sed bis fd^rede unt ro
314 !I>vcbigtcii bcä 3a()vca 1531.
t
B] est, et si Sata» omnes locos terribiles iu scrip|tura contra te ;c. hJCim cr§
JU tiiel ma(f)t, die frei), quod est Christus, et si fo apparent iit in crnce,
resur[rectione, sedet ad dex|t[eram, tarnen die, et die: uon Christi culpa, scd
naturae lueae, quia Christus v|ult hie in textu: ^S) fol m(j§t fltv Ijljttt
crfd)|rcdfcn, !^v(^ ItiilS nic^t IjnBcn, hoc uon facit Satan, qnando dat nialam s
cog;|itationem in cor, non cessat, nisi Itgft Jlü boben et cousciscas tibi mortem
vel facias damnum, lefterft. Ibi discerne: Satan left nt(^t ab et non potest
für feiner fiiroffen bofi^eit, {)a§ unb netjb, quem tregt jJt) un§, nisi te f)aB
nt)bber9e|c^lo9en. Istam scientiam oportet discas et dicas: Snm erfc§|rotfen,
liorftu, bii muft Quff Igoren, '^a finb Christi verba. (^^riftug r)in, I)cr, er lo
berbcut mir, '^6) jol für ^l^m nic^t erfc^recEen, qni disc[ipulis dixit: Cur
terremiiii et cog|it|ationes i. e. ^iC^ hJttg !ur|umB iitc()t l^aficn, ut für mir
crfc^|re(Jt. Sed venio, ut vos consoler. @f)riftug mag fo anljeben. Sed U)el}§
t)'^n bort ^in, ubi sunt fiofe, '^orte, öerftodte fojjffe, ad illos dicit: Veh. Quos
v|ult terrere, bie Bieten t)fjm troij unb loffcn fic§ ni(f}t fi^recfen. S)h3 toirft i^
unö bie ^eE ni(|t !^ei§ mad^enS ut nostri rustici. Sed tu ubi sensei-is te
tritum, sive sit Christus verus sive Christus jc. geb|endEe, 'ba^ bu auffljorft,
• Si verus Christus, cessat. Hoc moneo, quia diabphis unter feint löort unb
toefen. Ergo 61^riftu§ it)il§ ni($t l^aben, ut mxä) für ^I)m entfc|e. Sed si
erfd^irotfen cor liabeo, luirb er fro, ut ad me veuiat et dicat: Si es territus 20
et malas cog|itationes de me, lag fallen. Tu pingis me pro spiritu, et venio,
ut te trofte. Bios terrores et cog|itationes damnat et uon vult, et quando
illae cog|ita[tiones iucidunt, quod (5Qt[an fjinber bir ift, men§ loil jto tiiel
10 über finb steht miuantia sj) 11 tcrfieut c in beut sp 12 nach cogiitiatioiies
steht ascendunt sp 14 nach Veh steht sed sp 15 über 3)h) steht diab[ole sp 16 über
uostri steht dicunt sj> 18 nach dial)|olus steht Derfteü fi$ sp über feint steht Christi sp
21 nach cog|itationes sieht tibi incidunt sp 22 nach vult steht nos istis terreri sp
') bie tjtU '^eiä machen vgl. TJnsre Ausg. Bd. 19, 355, 18.
N] est culpa Christi, sed meae naturae, pusiilanimitatis culpa 3C. Die: Christus
tD^I§ nid^t leijben, baS ic^ fl^recfe. Sathau autem vult nos terrere. Christus 25
non vult. SBjj^ glet)(^ ßfjriftug nn'^ebt äuft^redfen, ^o ^orct er Balbe uff,
©af^an aber '^ebt an jm fc^reden unb I^oret nic^t uff. Hoc discrimen bene
discas inter Christum et sathanam. SBiftu bor (Slirifto unb fet)nem fprud^e
crfc^roden, ^0 [)or uff, btu tljuft 6^rifto geluolt. för lul}l5 nic^t Ijaben. Si
contingunt cogitaciones ex verbo, quae terrent, bie mugen lool anfallen, sed 30
raox cessant. Christus bene vult illos terreri, qui suut inijiii obdurati, bo
fd^ret)t er 2ß!^e, sed illi non terrentur. Pii autem cum territi fuerint, sive a
Christo sive a sathana, fo ^or uff. Si a Christo est, tunc facis ei iniuriam,
ben er h)^I§ nid^t l^aben. Si a sathana, ©30 folftu bid) öil Weniger fordeten.
26l27 Terror Christi et satlianae diuersus ri> r 30 quae] qui 31 Terrere Christi
opus iiou proprium et ad impios pertinet ro r
3tv. 32 [11. Slptil]. 315
li] hicrbcn unb loil ha-i f($rc(fcn K. Clnistus habet ciarneni et Kaiig[uiiiem, ossa,
et piitaiit esse spiritiini. Sic nobis incidit peior res, quam est. Ideo dicit:
'quare' i.e. ^ä) tüil» tiic^t f)n6cn, qnod unter meinem nfiomcn fo erfc^irecEc^'nf-si, as
unb fo fidf) für mic^ furchtet, sed ut aec-ipiar, (pii suscipiat bie erftf)irocEen
5 'perlen. Hoo dicit ben l|iekn ^ungern. Sed alii foüen mit bem bonner=
jd^tagc nljbbcrgefi^Iagen Act. X. Uli priiis territi, i)a fol erft ein nac^trutf.^äipo. iu.j--
Esa. 'liuuin fumigans', ha§ t^ut iDol gern, quod magnos moiites ,]tt) fd^Ie(f)t ^''f- ■'^' ^
nnb ,5ufc^mel|t eifeu unb, sed anindiuem jc. i. e. ita§ Bereit ein betrübt cor
ficinmutig ift, ba§ tnil er nidjt erfdJirecEen. Si etiam fieret, debos dicere:
10 3(^ nem^e mic^§ nidjt au, (piia volo Christum habere, qui uon sit territor,
qui terreat tyrannos, bie braub Don ^Jleinlj, bie \\ä) foÜen furd^ten, btc lüoÜenS
nid)t tf)un, et qui tneljc^, bie tnoÜen für l)f)m fitefjen, tum non liabcret reguum.
S)ie ftortigen fopff sciunt, cum aud[ient in ext^remo die unb in Qbgr[unb
ber ^eü ftoffcn. Ipse reguat, quod moutes jufc^meiffc unb erfülle bie taH
3j5 quare 4ia ^et^cit !<"' 4 \\ä) für inic^ c in cuä) fut mir sp 6 über X. Uli
stellt Iudex viuorum s/> 7 nach t^ut steht er s/t nach lool steht doniinus »7* über
]iS)U(!^l steht fi^meltert «p Liuura fumigans jc. sj} r 8 nach unb (1.) steht fto'&ct sp
S/9 H)a§ bis crfcljircrfen iint 10 nach territor steht sed sp 12 nach \vet)ä) steht finb sji
nach fticfien steht si fugerent et ipse eos reüceret sp rh
') nad^txud vgl. oben S. 216, 8.
N] 15 Summa: Christus dicit ad discipulos: 'Nolite timere.' (Sr h)l)l nic^t
tiaben, ba§ tc^ erfd^recfe, feonber lo^ bie furchte uub bofen gebantfen. Hoc
non est colere deum tiniere eum, qui venit ad nos consolacionis caussa.
Ergo si inciderint tibi tales errores, tunc depone. §ebftu an, bal b^r bie
^or 3tt) berge geljen \ unb crfc^ricEftu, fio ift§ nic^t tnunber. Sed noli persistere
20 in illo. @§ ift nid^t boße fd^recfen, sicut hie bouis diseipulis contingit.
Christus autem dicit: Cur timetis q. d. .^c^ tt)t)l§ ni(^t b^ben, ha§ man ft{|
bor m^r entfecje, §unber man fol ftc^ met)n troften. Verum est: impiis et
obduratis necesse est terror mnltus, ut hoc fulmine prosternantur, sed anxiis
cousciencüs non licet addere anxietatem. Nou vult Chiistus 'calamum 3c(. 12, 3
25 quassatum' couterere. Hoc libenter facit: Montes conterere et superbos
humiliare. Humiles econtra vult erigere. Ita tu scito, §0 be§ fc^retfen? Jtü
Dil tDt)rbt, ^0 nt)m ben S^riftum nt(!^t an. Nam ipse non terret ad
desperacionem , tt)ie bo t^ut bie braut öon 5)tenc,5, qui oinnino conterit
consciencias infirmas. Christus pugnat eum obduratis et illis terrorem
löjl? Summa bis colere unt ro 20 bouis c in breuis ß] ro 21l22 ^i^ bis ttoftcit
unt ro 23 Impiis terror l'iis cmisolacio addenda rv r unten am Seitenrande steht ÜJlan
feott fic^ öor G^rifto nic^t eutJECjcn, foiibcrtt feljn ^odjtiii^ troeften ro 26127 Verum dei opus
Alta destruere et humilia erigere ro r 28 über öoit Sllcncj steht ber tetnffet Ijn l)r ro
') bn? bt)r bie l)or .^tt) berge geljeii i:gh Wander 2, 227 Nr. 223 6» fielen (ftcigen) i^m
bie ipQQr ju Serge.
316 ^Pri'bigtcn bc§ Satjte? 1531.
R] i. e. quod superbuni huiiiiliet unb bemuttg unb fd^iuad) ftcrtfen iinb tieften.
Si siiperbi, foücn toit un§ für l)l)m furchten ut iudice am iungften tag. Si
ccontra, ne terrearis. Non vult enim, ut terrear, sed cousol|ationein habeam,
imo increpat ultra hoc. tlBcr ba§ non solum ista dicit, ut sat[an nuuquaui
cessat terrere, si uuum locum atFert, alios usq[ue in infinitum: Cliristus non r.
accipit mc coram iudicio dei. Et si ipse esset, tarnen dicam ei sua verba,
(juibus plus credam quam omnibus suis effc^etnung, xä) lt)il§ Bet) bem verbo,
qnia apparitiones et imagines feilen. Ubi increp[at eos, quod cum vertere
volunt in falsum Christum et turbatorem, bLona coD[scientia left ntc^t bl[et6en
16cl) bem fd^elten, ostendit manus et pedes. Ibi ju ftertfung ostendit fein lo
£iit. 84, 40 opus. 'Manus' i.e. quid facit, et pedes, qui er g'^ct, verbis et factis con-
solatur. Si in operib[us apprehendo, ut videam, qui pro me mortuus et
nihil fecerit, nisi adiuvaret miseros ho[mines, tum nihil sp[iritns video nee
iram K. sed eitel HeB. Et praesertim dicit: 'suas manus'. Sat[an etiam
ostendit suas manus, sed est dominus mortis, peccati. sua opera liegen, trigen, i''
fd^redcn, trurgen. Et fol btr für Ijalten, tote ber :ple|ltd^ geftorBcn, erfoffen,
Sed et aH greulich morb et opera, ba§ ftnb fein f)enbel. Tales pedes non
habet Christus, sed is fitlfft aüen BetLruBten, non morben, liegen, eitel ttiar=
f)[ett, gnab. übi hoc, fo g'^etS mit freuben '^tn on, ut ipsi apostoli gavisi, ut
prae gaudio non possent fidere. Mirabjilis textus: non legi similem. Cum -'o
6/8 si bis vertere unt 10 Ostendit manus et pedes sp r 11JV2 quid Ins consolatur unl
14 manus Satanae sp r 17 nach opera steht et exempla sp 19 fo bis apostoli unt
N] abiicit, anxiis autem consolacione succurrit. ®te Berge lt)t)l er jurmalen,
.^O^e unb ftolcje lt)tl er bemuttgen. Quod vero est humile et pusillanime,
hoc vult erigere. 3Bl)r tüollen unfern GBriftum bie e^r tljun, ba^ er un§
nid^t 'tD'cjl fordeten, ba§ er un§ brumB ft^ilt unb gibt un§ ben fribe. Eeontra
sathan non cessat terrere, sed iiifinitos terrores anxio addit. Ibi pius potest 25
dicere: §oreftu, gefel teuffet, met)n S'^rtftug ift nt(^t ber art]B, quod me
velit damnare, sed est Sathan. Esto, quod Christus ita appareret. 5Rod^
h)t)I t)dö bem fc^etjne unb Bljlbe nic^t glcuBen, sed volo huie exemplo ad
a]iostolos crcdere, ba§ fet)Ict mt)r nt($t, tt)te !eme \ä) bar^to, ba§ td^ e^n
fjentfer fotbe fet)n, cum sim consolator? Deinde addit ad verbum signum. :«
©r left ft(^ gret)ffen unb fefien, ^cetigt l)n fel^ne iuerd unb toefcn, quod in
spiritu non potest ficri. SII^o left ß()riftu§ Bet) fcl)nem tuort^ ouc§ ba^
get)d^en, ut sim securus, ha§ tc^ fe'^e uff fcl)ne Ijenbe unb fuffe, quomodo pro
me sit mortuus et resurrexerit pro me, bo fe'^e id^ ntd^t me'^er ben et)tel
gnabe. Praecipue ipse nobis ostendit Manus suas et pedes suos. ©at^au as
lüetft un§ aBer teiTores mortis, pericula varia, bo ift btfer ertrundfen, bo ift
btfer bcrbampt et varia simulachra nobis proponit ad desperacionem.
26 Sathane terrores hoc Christi e.xemplo fugandae [so] ro r 33 nach securus steht
et certus «jj
9lr. 32 [11. ■äpxü]. 317
U] aii(l|ieriiit iiicrepationem et osteudit 3C. iit noii, \)a^ ift bQ§, f|UOfl donum fo
'gar gros, ut cor nimis augiistum, ut luagnitiulu dei tltac^t mic^ inlid[eleni,
non soluiu p[eccatam et iudigiiitatem, quaiu ego liabeo. Nam ubi video
Christi opera pro me facta, niun putas verum, quis tu? fSi quis dat 10 fC,
5 toerb ic^ fro, si reguum ift leiblich , ISed (piod dat seipsuiu et q[uicquid est
et habet, tum c[or dicit: est tarn maguuin, ut non possim credere. Prius
toar§ 311 flein, tum eram iu terrore, ut non crederem. Prius prae parvitatc,
iaiii prae maguitudine non potui erederc. Sic ipsi: fol bei man löibber
lebenbig k. lUi {)e6t er ein coUation' au unb freunb|Iid^ mit ^^n rebeii et
lü loquitiu- ca, (pioruin purtem audistis. Hodie ß^riftu§ left bie le|^ ba mit
troft unb freubeu, quia oportet sie vivat vel non est Christus. Si seraper
manet angft in corde et dubitatio, die esse ben leibigen teuf[fel, qui est dei
Simia.^ Sic disce Christum. Si con[scientia terret, non V[ult, bo» bu§ ba
iil) Hieiben laft. Si scis, fpelj im unter bie nafen*, fo Itjxrftu fein lo§.
15 Christus dicit: 'cur' JC. ostendit inanus et postea ift mit mir ex ac. unb
ü|)Iid^ fu» bing. Non negat, quod Spiritus ^!^rr g^eu, ut b[oni angeli et
mali ut demones, sed non aniraas. ^ä) bin ftleifc^ unb 6[ein et elper natur.
4 rae] mea 10 über bie te^ steht Hoc dictu sj) 13 über v^ult, boä steht de te sp
16 ex }C. von P nur nachgemalt
') ßoDatioii (unten Z.-J6; unten Z. 31 molcäü)!} d.i. Gastmahl vgl. DWtb. 2, 630.
') It^ (unten Z. 27) vgl. Unsre Ausg. Bd. 19, 192, 33. ') teuffei, qui est dei Simia (unten
Z. 29) vgl. oben S. 311, 5. '} fpe^ im unter bie nafen s. c. a. ins Angesicht speien, als Atis-
druck der höchsten Verachtung D Wth. 10, 1, 2077.
N] 2t6er 6f)riftu§ legt un§ !et)n morben no(^ trigen für, sed Manus et
pedes suos. S)o ^^eBt fi(^ gioffe freub, ba§ fie noc^ moc^t glauben, ob
20 er§ fet). S)a§ ift mu^c, bie auferfte^ung ift §0 grofs, ba» met)n ^ercj 3I0
enge ift folc^en groffen fc^acj juentpfa^en, Ut si audio Christum tanta pro
me passum, tunc cogitat: ^etjnftu, ba§ got ^0 gegen mt)r gefd^icft fet)? Si
quis mihi 100 000 fC aut regnum daret, bo iDurbe ba§ ^ercj uic^t Ool, sed
cum audio Christum pro me datum a deo, bo ift§ ^ercj 3ID enge jlt) fold^em
25 groffen fc^acj et dicit: @§ ift juljiel, folbe ber man für mi(^ geftorben fe^n?
Postremo ^ebt 6^rtftu§ et^ne fet)ne ßollacion an unb troftet fie m^t eigner
fet)nen prebigt unb left bie lecje m^t freuben unb troft, §0 mu§ e§ ergeben.
Tu scito: §0 ummer bar angft ^m l^ercjen blet)bt, feo ift§ ber le^bige teuffei
qui est simia dei. Esto, quod Christus terreat, mox cessat et increpat te:
30 Ne timeas, |unber beutb b^r fribe on unb troftet bic^ unb ^ebt e^ne fe^ne
lt)bUc^e molcje^t l)n ber fc^rifft an. Jßon ben ge^ftern to^l tc^ ]§ic nic^t
fagen, nam hie videtis, ho.^ fie umbge^en, unb e§ fi^nbt enttoeber bo^e get)fter
18 unten am Seitenrande steht Quoinodo sathanae terrores liac Christi imagiae sint
depellendae [fo] ro 20 nach mu^e steld ben ep 24 Christus non potest non cousolari
contra sathan ro r .321318, 4 unb bis niii^t unt ro 32 entWcbet «6er Böge SJumpel ge^ftex ro r
318 !13rebigtett be* ^atixe^ 1531.
R] Aut angieli sunt, qui b|onnm iinnoinra bringen unb tf)nn f'cfelt). Si non
loq|iuintiir unb ein Bcfel^ bringen, die esse diabolum. SÖoUen« mt bcfd^lieffen
de isto ai't[iculo fidei, alioqiii auditis saepe de operib[iis.
Nl 3I11 f(^vetfen obbev fl)nbt engel, qui bomim nuucium afferant. 3»r foüet nid^t
bent!en, ba^ bie Üben feien i^ne ge'^en. Ita sit coueliisuin lioe festum. 5
33. 16. 3lprit 1531.
^^rcbigt nm Sonntag Ouofimoliogcuiti.
R] Dominica Quasimodogeniti.
3oii. 20,29 'Beati, qui noa vid[eruut et credideruut.' 1. [tude liuius
Enaugelii audistis feria S.''- quaudo veuiebat dominus ad discipLulos et
ostendit pedes et mauus. 2. ftütie, quod Thomas non adfuerit hodie JC.
3o()- 20, 21 Iohan[nes scripsit quidem, alii non, ba er jo fagt: 'Sicut pater' JC. quia 10
ba§ ift ba§ ^eubftuöe in biefem ©uangelio, postea Thomas mit eim ejemtieL
Quando habemus historias et verba, n^enten loir bie lüort für haä '()eub=
ftucE. Est certa regula: qui vult bcne traetare Euangelia, videat auff bic
toort, praesortim quae Christus loquitur. Et E^uangelistae describunt histo-
[riam. Ibi befielt er ba§ ampt, quod est praedicare et Euangelium, Et ibi 15
passio Christi et resurrectio tontpt in usum, si tantum esset historia, esset
frustranea resun-ectio, fo tDel)t est in papatu praedicatuni, quod brau§ gemacht
ein lauter gefc^ii^t, quod Christus fecit, Sicut alias historias audimus de
Theo[doi'ico de Berna unb l^aben ein luft. Sed foUen resurreLctionem in
6 IG. Apiilis r 9 nach ostendit sttJä eis sp 10 nach alii steht Euaugelistae sp
nach pater steht misit ine sp 1 Christus adfert gratiain 2 Apostnli verbo describunt 3. fide
accipitur ap r 12ll4 Quando bis quae unt 13 Regula sp r
•) Sidie die rm-hergehende Fredigt.
N] DOMINICA QUASIMODOGENITI lOAN. XX. ^
306.20, 19'Cuni ergo vespera esset die illo, qui erat unus sabbathorum,
et fores erant clausae.'
Primam partem huius Euangelii prius audistis, quomodo Christus non
terret, sed consolatur. 2. pars facta est über aä)t tage. loannes praecipne
3(H. 2o,2ihoc addit: 'Sicut misit me pater' 3C. Hie est status huius Euangelii, -a
quod deinde exemplo Thomae confirmat. 3lber bie toortl) ipsius Status
Euangelii sunt observanda, non adeo ad historiam respiciendum. Ita hie
facit Euangelista.
20 ro 21J22 ro
9h. 33 [16. 9H)ri[]. 319
Rl braucf) unb uBuiig bringen, et hoc fit nie: 'Ego mitto', qnoniorlo? nt. in3of).2o,2i
I.sa[ia: 's[piritiis sjanctus super me', ut consol|arer unb 'ben gefangen erleb|i= 3cl- si, i. 2
gung' unb 'bag nngen^eme.' Sic Ego mi-ssiis. Sicnt ego praedicavi, bai
befelf) ic^ mä). ^Jlein ampt ift öoInBrai^t et sicut ego praedicavi, sie vos.
5 Et nun aliter, qiiia sicut nn'ssiLS i. e. ad hoc verbuni, Euangeliuni, doet|rinani,
([uam ego praedicavi, ut habet locus Esa[iae claris[simus : ut bie gefangen
troften K. quae praedicatio anber§ g^ct quam fo, non est a Christo, nee isti
praedicatorcs a Ciiristo niissi. Non V|ult, ut erigantur novae praedicationes,
ut faciunt papi.stac et omnes Rottae, qui ho|mines gravant falsis doctrinis.
»0 Et \)a§ tüil idf) allein angeftod^en^ Ijaben, ut sequentem textum traotemus.
'Suft'lavit.' Ibi habes baij tCC^t regiment, nempe spirituale, de quo So'). 20, 22
saepe dixi segregandura a mundano. Nos sunius etiani domini et Reges et
habcmus ein max[iniam potestateni, f)aBen ^\v regietn, sed videndum, tote
iweit unfer fonigreit^ umbf(^renäet ift unb n^ie tweit fic gfjet, gf)et nur u6er
15 bic funbe, uihii iuibet Episcopu.s mit gelt, gut, ^au5, f)offe unb jeittic^er
1 Sicut inisit me pater !C. »/ir 2 nach gefongen stehl bic sp Isa; Gl. spr P, nach
nngen^cme steht iar sp ö nach missus steht mitto sp 11 Flauit in eos «/> r 13 Ad-
miiiistiatiii iiostrae potestatis n}) r 14 über fic gfjet steht potestas nostra sp 15 nach
Episcopns steht ju t^un sp
') angefloc^cn bildlich gcnaf/t (vom Faß anstechen): eine Probe r/eben DWtb. 1, 477;
so auch Erl. Auxg . 23, 277 SJBill bifemal bicfe Sachen allein angcftoc^eii ^aben; Pouch, Slg.
nngedr. Pred. Luthers 3, 1 S. 111 Hie tantum angeftoc^cn.
N] 'Ecce ecce mitto vos, sicut misit me pater.' S)o Bep'^ilt er ba§ Sofj. 20, 21
prebigam^jt. .6ie ttiljrbt baB leljben G^rifti t)n Braud^ gebra(f;t. Nam nisi
provulgaretur verbo, tune esset vacua. Sicut hactenus tantum historiam
nudam posuerunt, ioe^tter ift§ nic^t funtmen ben be^ ber f)iftorien. Sed hie
20 passio et resurreccio debet in usum proferri. So» gefc^ic^t aber, ^0 er un§
fenbet, toie t)l)n ber üater K. Ideo autem Christus missus est ad prae-
dicandum, sanandum onines homines, quia ipse habuit spiritum S[anctum.
3tlßo iüie» 6^riftu§ ^at außgeric^t, alßo foUen toljr oud^ ttjun, bo§ prebig=
ompt, bns ic^ gefiabt i)ahi. follet t)r ou(^ l)aben, sicut Esaias dicit. äßelc^esci. 61,1.2
2-!. n{)ue ba-j prcbigampt nidjt traben, bie ft)nbt nic^t bon 6[)rifto. Praeterea non
debent novam praedicacionem extra Christum afferre.
'Unb er bliß fie an. Quorum pcccata remiseritis, remit-3o(i. 20,22
tuntur eis.' So I)Qt tjr ba§ rei^t regitnent dei multum di.stans a regno
mundi, de quo sepius. Sßljr f^nbt ou(^ regenten unb !onige, aber bie grofße
30 gelnalt ^at !et)n enbe unb bie geftialt ift nic^t totjtter geftelt ben über bie
17118 f)ic Jm verbo unt ro 18;19 unten am Seitenrande steht Fructus Passionls
Christi ex praedicacioiie coutiugit ro Sicut misit me pater ita ego mitto uos ro r 20 pro-
ferri c in uenire sp 21122 über missus bis praedicandum stellt et spiritu sancto unctus
est ap 22 Eque 3C. sp r 23 Ad quid Christus missus sit ro r 28 Verum regnum
ecclesie quo tendat ro r 29130 SB^t bis getDoIt unt ro
320 ^^rebigten beS Satire? 1531.
K) narung. ®a§ tjl Ces|ari unb tDeIt|lt[(5en ^ervin Befolgen, secuudnin iura sua
regnnt. Nostrnm regimeii ift ^e befttmpt auff ein anbcr Irefcii , nempe
funbc, too bie trenbct, bo lucnbct unjcr rcgtmcut, unb Mio jnnbe ong^et, ba
gl^et unfer regitment an. Nou, Sicut Papistne Et Episcopi tjnn einanber
gefolgt. "^ Notauduin, qiiod hie Christus .suis Apostolis et succesjsonb|us 5
(H)runi boS ^Regiment befil^t über bic funbe. Nota, quid Christi binben unb
behalten, rcgnare unb gefanb fein, Eorum Apostolorura scilicet, Clave.s
getoalt, ut doceant 1., deiude ut p|eccata reniittant et servent. S)q§ btnben
i)at man UjoI "^nvt auffgemu|f^ gebieten, sed fern öon bem gefuvt, ba§ £)in
gebort ba^ btnbcu unb levcn. Nihil te docere deheo, quod attinet ad domum lo
tuam, rem, obediens froh) tua sit vel non, sed ^ab ju fagen bir, JDte bu
folt öon peccatis !onttnen unb I61et6en, et quid sequatur: Nem])e si in eis
maneas, quod dauiuatus unb cJoig Oexioren. Ideo intellectus ft^et auff bem
tüort Peccata, funbe. ©unb ba§ l^eift nic^t regnum, jeitlicf) tefien, gelt, sed
ha ein gclrit)ffen bvinnen gefangen ift unb l)erft[ticft jum aeternam mortem, is
Ad hoo muftu hJtffen, quod sit verum peceatum. Nou quod sit p|eccatum,
sed verum, quod deus pro p|eccato habet, bie ®|Otte ftraffe. Non bic fudler
2 nach nempe steht auff sp 7 nach Se^attetl steht fe^ sp 1. sp r Hl. sp r
9 bo§ c in ba el sp 11 über ftolD steht vxor sp 12 nach sequatur sieht K. S2> 15 nach
brtnnen steht fut ®ott «p 76 Verum peceatum sp r
') t)nn einonber getod)t dem Sinne nach dasselbe wie in einanber bacfen Unsre Ausg.
Bd. 17^, 327, 6 und in einanber brauen vgl oben S. 214, 9. '^) auffgemu^t rgl. Unsre Ausg.
Bd. 33, 687 zu S. 622, S/9; Bd. 30, 33, 26.
N] §unbe. ^ä) 'i^abi nt($t jh) t^un ntt)t gelt, gut, ^aufe unb !^off, ba^ laffen
tt)t)r fet)nen regenten. Unfcv tegiment ift beftimpt uff el)n anber toefen, i>a^
t)et)ft |unbe, mo bie lüenben unb aufaßen, bo enbet unb ^ebet fic§ unfev 20
reginient. Non ut Papistae, qui regnum externum habuerunt. §ie fol mou
et)ne gutte ftavde definicio fecjen, ha^ man lt)el)§, )oa§ fjeljft 6l)nben, lo^en,
tuuc videbitis doctriuam esse remittere et ligare. S)aö bljubcn ^aben bic
papiften ^arbt get)alten, sed non vere usi sunt, ^ä) Ijah hiä) ni(|t§ jh)
legten umb ^aufe, l)off, Gtjeftaubt, braubtfrigen. 1 et consule luristas et 25
magistratuni. ^d) ijü^t über feunbe unb einige» leben et)n regiment, et quo-
modo peccatorum sis über. 2)rumb fielet unfer Üfcgiment uff bem tnortl^
'Peccata', §unbe, ift nic^t gett, gut^, eufferltd) regiment, sed est impietas, est
consciencia, ergo scias, ba§ nid^t fc^li^te ^uube, Bon^^i-' hJQt^afftige §unbe,
nic^t ertic^te, unde er Simons |unbe, sicut Papistae fiuxonmt. 2)ie geboren 30
ben 5pabft an, nic^t unfer regiment. Ibi recensuit papistica peccata. Uff ben
18 (ümnes) ^ä) 19 über regenten steht magistratui lui-istis sp 19120 Unfer bis
§unbe unt ru 20 Ubi est peceatum eo pertiuet administiacio ministrorum ecclesiae ro r
22 nach toai steht bo ro nach Ii^nben steht tinb ro 24 (fc^) fiorbt 35 über I steht
Vade sp 27l29 unfer bis ttiar^afftige unt ro 27128 Sßnger fRegtment fte^et uff bem mottet
Peceatum ro r 30J31 Ficta Papistaram peccata uon ad apostolos pertineut ro r 31 über
papistica peccata stellt carues edere uon coufiteri omnia je. sp
9}t. :« [16. 9lptKl. 321
R] funbV qiiac crbtd^teft. Xonnainun pjeccata et iustitiao bic '^orcn nic^t in lioc
regiment, uee solve. Si (Hiis edit c|amcin, ova, ift diaboli gctucfcn, Si coronain
fet'it die solis jc. Ista pcccata, quae ipsi excog|itaverunt et alius jc. Illa
non vocamus peccala, sed peccatuin et vere peccatimi, mit ben felfi[igeit
.1 furtben, quae vera, quae iiomo non potest excog|itare, sed in eis nati et
(piotidie, per ea faeimus contra deum. Ibi non lex Papae, regula Mona-
cli|orum, sed lex dei contra me jeuget, ut bene defiuias hoc. 1. Apostoli
liabent potestateni non \ibn gclt Unb gilt, fonigjVeitf), sed fimbe et con|scientias,
bn» et bretn greiffc mit glüalt unb fpvec^e bie fuiibe ^ie ineg! vel ju. (S^rtftuö
10 legt fein leljben et resurr[ectionein in eorum os et omnem potestateni diaboli,
legis unb loirfft» in eorum munb, Et foEeii fpvcc^ett lunnen ein urteil, quod
©atan muu furd^ten et con[scientia. S)a0 ift potestas, quae non potest
eiferri : quid omniuni Ces|arum et Regum potestas? S)a§ ein QVmev lucnjc^
barff ein urteil fpired^cn iiBer totum mundum, quod istis verbis aperit
IS caelum et claudit? !Si ipse Petrus facit, tantundem ac Christus, quia dicit:
'Sicut misit' jc. Non Ineniger t)altcn de Petri officio quam ipsius, modo idsog. 20, 21
verbum. Hoc est 1. baä bie fiinbe t)eiffe ein ongftig !ummcrni§ unb 6efc^|tt)ert
con|scientia, non ementituui peeeatuni. ßcr bid) ntdjt an bie faftnac§t§ unb
larüen funben'^ Et !er bid^ nic§t§ brumB, alioqui muftu bic^ an bie l)eili9=
6 nach quotidie steht viuimus sp i) über et breilt steht minister sp 14 nach
quod steht minister sp 16 nach ipsius steht Cliristi sp 17 nach verbum steht habeat sp
') fucflet jtinb d. i. Gaukkrsünde, erdichtete Sünde (Z. ISjlQ faftnad^tä unb latlieit
funbcn; 323, I3ji4 natrn peccata et ctbidjte peccataj )y/Z. ®auflcvf)imnicl in ünsrer Ausg.
Bd. 7, 349, S/!> @3 toere beim, bne- bcr Stapft uiib jetjn SBcpftifdjeiin l)t)n jelbg cljn etigen fj^mel
Wie bie gaucElet üon let)ncii tucf)etn l)n bcr fa|3nad)t Iinlueit lootteiin.- 7, 036, 7jH; 14, 75fi zu
S. 42S, lii; 29, 702 zu S. 280, 4. Vt/l. Dietz >■. r. ®nucEeljiinbe. [iMhx scheint aber nicht schlecht-
hin identisch mit 'Gauckler', sondern mit 'kuckeln' = nichtig redoi DWtb. 5, 2518 (Beleg
aus LutJier) verbunden werden zu müssen. 0. B.j '') faftnai^t» unb latöen funben (unten
S. 322, 19) vgl. ünsre Ausg. Bd. 6, 82, l. 293 faftnac^tl tavben; ebenso 7, 677, 3; 8, 14, 3 etc.
N] i'o I^eutigen tag, bie Ijcljffen iDljr nic^t ^unbe, ©3unber tüt)r reben öon red)ten
^unben Joibber goteä gepot, ni^t lotber menfc^eu lere, Sccretal et Cesarem.
Sag f)et)ffen \vt)x peccatmn, ha^i loibcr got unb feljneu lut)Ucn ift. Ergo
sciatis: @t)n apoftcl ^at nic^t getnalt ben über bie ^unbe unb geluiffen, ba§
l)n§ apoftel'3 munbe ftel)et alter tuelt §unbe unb gerec^tigte^t. 2)en ^n ijrem
as munbe ift 6^rtfti lel)ben gelegt, illi habent potestateni absolvendi et ligandi.
ßiber got, quid est tota potestas mundi erga illam, bie @. Steter l^at, ber
fan m^t ben toorttcn bie '^eE jlo fc^liffcn, glet^c^ lt)ie§ (^^riftuS getrau ^ette,
quia dicit: 'Sicut misit me pater' jc. S)a§ h)t)r al^o uii^t tDentger§ ^aben Soi). 20, 21
ben 5ßetru§ obber (S^riftuS. Summa: hoc sit nostrum regnum: cum peccatis
22125 3)0^ bis absolvendi unt ro 23 (»6er) ben boä c in ben sp Peccati defi-
nlcio ro r 25 ift (goteS) Attende potestatem praedicancium ro r 27 nach Cf|riftu§
steht fclbet sji 291322, 19 Summa bis agere unt ro
Sut^etä aSSertc. XXXI V 21
322 ^rebigteu bc? ^af)xei 1531.
R] ![cit aüä) fcteti, quae ista p|eccata delet, hd^ ftnb vorn peceata, quae iiobis
lex aperit uiib ha mit bejc^ulbiget.
3° getjovt ha 3tr) aud^. Multi invenimitur, (|ui sunt in peccatis veris
et obstiuati sunt, sciunt se adul|teros, quod furentur unb rauben et quod
non curant verbuni dei, praedicationem, fidem, ba§ ftnb certe funbe, ba§ •"■
l^ilfft ni(^t, bo§ funbe ftnb, sed quia nou dedit dominus potestateui, ut
condoneut. Ibi dividendum peccatuni, ut ego agnoscam vere esse peccatura,
alioqui nou est p|eccatum, bie betgiefien !unbe hJerben, quia vere quidem est
peccatum coram deo, sed non coram te, oportet discas canere versiculum ^ in
sisi. 51, 6. sps[almo: 'Malum coram te', 'semper coram' i. e. sentio p|eccatum meuni i«
i. e. non sokim geb|en(Jt bran, quod gcntorbt K. sed quod sentiam bte frafft
p|eccati, ut fiat p|eccatum in corde vivens, ut sentiam i. e. ut nou solum
cog|iteni, quomodo peccavi, sed sentio, )me nti(^ ha§ pjeccatum loil fur ®ot
öcvflagen unb !^in unter reiffen l)nn bie ^eEe, ha§ tft verum p|eccatum, bie
SRöm. 7, 9. 10 ba unum tft, de quo P|aulus ad Ro. 7. 'veniente lege vivnro factum et ego i5
mortuus'. Donec dormit peccatum et mortuum est, non est cura, quomodo
poeniteas. Si vero ber tonitru fc§Iec§t brein, domini lex jc.'tum aperit tibi,
quod dominus te occidet et damnabit, et fit tibi orauipoteus res, ut P|au[lus:
1 Vera peccata sji r 2 nach unb ftelit tmä (■p 3 nach aüäj steht Iconscientia
peccati) sp 6 nach ^ilfft steht abtx sp 10 jjs. 51. sp r 12 p|eccatum bis vivens mit
13 Wi[ (tnic^) 15 über unum steht eine ■■'p über factum steht peccatura scilicet sp
Ro. 7. S2> *■ ^ö 8' mortuum est über peccatum IS nach fit steht peccatum sp
') discas canere versiculum (xmten Z. 25 bai Itble^n lernen ^tu fingenj vf/l. Pouchs
Sly. iiiu/edr. Pred. Bd. 3 ', 120 ein lieblcin brubev finge; Unsre Ausg. Bd. 1, 219, 24 nur ein
Ubteljn fingen.
N] agere unb nit^t int)t faftna(i)t, §unbern rechten ßunben. Nam coram Papistis
ift peccatura et iusticia e^n b^ng!, el)n bred. Summa: toen§ tüiber gote» 20
gefec,} nic^t ift, §d ifty brecE.' 3° |)el)ftä peccatum vivum, 51I§ borl)n (eben,
bie bo ^unbigcn unb tüiffen ttiol, bo3 fte unrecht tljun unb leben bor^n. "Sag
I)ilfft ntc^t, ba» e» §nnbc fcl)n, bie foEen bie opoftel nic^t lofeen. S)ie foCen
tvtjx abn tet)len. äßen ttjn e()6red)er ijn fi(^ei1)el)t ^unbigct, ift t)or got feunbe,
aber öor ijbnt nic^t |unbe. @r mufe nöer Oor ba» libteljn lernen jtti fingen: 25
$f. 51, 6 'Tibi soli peccavi' jc. 3^ie §unbe muß lebcnbig l)ni betc.^en toerben, ba§ xä)
fte ntd^t aEeljne get^an 'ijain, sed quod senciam eciam terrores mortis,
iRijm.7,9Conscienciae, sicut Paulus dicit: 'Adveniente lege revixit peccatum.' 3Gßet)I
bie ^unbe ^0 fc^nard^t unb fcf)lefft, tunc semper in peccatis procedis, unb
19 nach faftnad^t steht ^unben sp Ligare et soluere non pertinet ad ficta Papisfarum pec-
cata sed ad uera peccata ro r 2-3 Peccatum mortuum non pertinet ad ministerium ecelesiae ror
„,, , o •, 1 , 1 j Tt » . 1 !• • f Mortua cum securi in illis procedinuis
29 unten am heitenrande steht Peccata sunt duplicia < ,,. . . . . '^ . . ro
■^ l Viua cum reuiuiscunt ni consciencia
') §0 ifti brecf vgl. die Zusammenstellung der bei Luther liäufigen Redensarten mit
2re(f in Unsrer Ansg. Bd. 10*, .513 zu S. 234, 13, wozu noch oben S. 124,6; 132, 3; 155, 13;
Pouche S/g. iingc'lr. I*icd. Bd. 3\ KT ad quam alias nt bretf ; S. HS nnff folc^en brctf gebaut.
«Rr. 33 (16. Mprtl]. 323
R] ^(f) nuiftc fterBen. Il)i nemo potpst ^elffen sivc Rex sive Caesar. Sal iftwöm. ?, lo
Xtdjt l'unb et (■oram ileo et nie, ut David: 'coram te feei' jc. ciiin peccasset *j. 51, c
cum Batlisaba et occidi curasset eius maritum, S)a aber S'jQtan tam unb
rurt l)I)n: Tu es ille", ba gieilfl cr§ f]in, sed postea: 'Non Morierifi.' Apostoli 2.£am 12,7.13
.'. et oeclesia lial^ent regimeiit, foUeii icgiieren unb ()eviicf)eii non super vo.s,
fidem vo.stram, sed tautum super peccata vestra. Sic autem, quod ve.stra
pieceata sint nostrae ]iotestati subieota, quaudo vos 6ei[fen in conscieutia.
S)Q5 tan ein prebigev, ).ifaiver k. 3)a ftljct'j, f)Qlt ftille, ahiicio a te pieceata.
60 ift unfev regimeut ein regiiment. Non totnpt imss ju el^rctt unb prac^t,
w sed est potestas, quae tibi sorvit, ut ab isto lioste lil)ereris, bcv bir jh)
ftiard unb fi^tuac^ ift. S)a§ ift ein fierrlid), tveffilic^ gloalt, ut in Euangelio:
'dedit potestateni' super p|eccata, Sunb unb Scufel, quod homo fol unosmattS. 9,8
verbo Dertreiben, quem omnes potestates mundi pon 2c. Sed ein prebiger
unb pfiaff fol t)er fc^Iieffen et totum mundum JC. Nisj agnoscas et fat]earis
>■' esse peccatuin k. Xm anbern tan man nic^t, (|ui narvn jieccata et erbic^tc
peccata^ machen, et (juae tibi in corde nondum vivuiit, Innft bu nicf;t ödsten.
Sic in Gene[si scriptum, ba ?lbam feim föne 6ain picbigt, ba cv fein fopff
für bem altar nibber fc^tuge unb juruct über feinen brubcr; 'pecxatum tmim 1. »(0104,7
2 vor coram (2.) steht Et m.iluni sjj l^auid sj' '' 3 Natliaii sji r 4 vor Ijiii sieht
ba sp S ®a§ c in 33a «/' Potestas ecclesiastica qualis sj> r II ftorif u. f. ift c in ftordE ift
ttllb bu Ijl^in 3I0 fc^toad^ Bift sp 12 Matth 9 sp r 13 über quem steht diabluluni «7» 14 t)er(t)
75 niirh esse steht verum sj) nach tiic^t steht ein abjotiitioii f))rE(^cn sp IT Gene. 4. sp r
') nnrrn peccata et ctbid)te peccata (unten Z. 31) ryl. oben S. 321, 1.
N] bie ßunbe ift tobt, ^umpt aOer ber Xonnerfi^Iag, lex et consciencia, bas
20 brt) öerc}ftiet)ffetn niod)ft et nuiium asiium noveris, \>a^ ^e^ft ben redete ^unbe
unb fanft nl)rgent ij\)n, sicnt Davi(i post peccatum aduite^rii et iiomicidii
liabebat mortunni peccatum. S)o aber 9Iatl)an fam unb frf)Iug t)V.\ bcn2,sniu.i2,iff.
bonner l)n§ ^ercje, tunc incipiebat vivere peccatum, \ia§ ^e^ffen h)l)r ei)ne
rechte ^unbc, über bie foÜen bie 5IpofteI {)ern fcl)n. Stifjo ba« bic felbe fjunbe
25 ift i;rer mac^t unteriüorffen. Sjo fie biet; l)n bie fjell lol)I itierffen, tuuc
potest dicere Parriochus: ^alt ftljüe, lü^r ^^oben el)n anbere gclnalt über
bic^. ßä f)at bit^ el)ner ertoft, ber ber §unbcn mec^tig ift. Xa^ ift eljne
feljne getualt, ba» el^n armer menfc^ uno verbo potest fugare sunmium immdi
tiiiraminm, quem Cesar non potest fugare. ©en foI e^n prebiger ou^lefc^en
30 unb öerjagen. Non solum unum peccatum, sed oiBuia peccata tocius mundi.
S^ie narren feunbe unb tobten ^unbe gef)oren nid^t t)it)er. Ita in Gen. c. 4.
%o 2lbam feljnen Bon ßaljn ftrafft: .f)etteftu red)t getfjan, ^0 l)etteftu f eljne 1. sdiojc 4, 7
20 noveris über (iiesci) 22 Peccatum Dauid primum niortuum deinde reuiuiscebat ro r
23124 vivere bis \ü)n unt ro 24 Attende quomodo apostoli domiiientur super uerum et
uiuum peccatuui ro r 26137 §alt bis 6ä unt ro 20 nach ft^Ue steht gunbe sp 31132 Locus
Gene. 4. Peccatum quicscit donec reueletur ro r
21*
324 ?Ptebigten bei 3a'f)rei 1531.
R] eiibat ad ostiimi' vel ad aperiendum. Si es peccator imb lt)il§ tltd^t fulcn,
\d)a\v brauff, qjuaiKjuam Ijie rüget, quia semel excitabitur, ha fifje bid^ benn
für. 6» gefdjad^ l)^lTt auä) et bene tentavit. Principium poenitentiac verum
est, quod quis venit ad agnitionera peecati. Alii habeut quidem p|eccatuni,
sed non remissum. Ideo vides, qui genort snb pap|atu: sede uitb bcb|ende s
tiia pieccata et ex ea Bebenden maä) ein reto unb le^b. ^a ein gejtoungene
reh) tt)ut§ ni(^t. ^ü reloet bic^ ideo, quod debes fateri et coniiteri, Et huic
reit) dederunt öerbtnft unb tnirbigteit, ba§ ift gor S^ieufel getoeft. Non recte
inte][ligitur et apud nos, ut in priucipio fuit. Praedicavimus, quod uemini
veliraus dicere absolutionem, nisi videaraus externe, quod agjnoscat sua lo
])|eccata et fateatur, sed non dico, quando sie hid) ftelft unb reJDeft, quod
tum tibi sunt reniissa, sed volumus prius videre, ob bu ftelft, quod sentias
peccata, ba§ ge^levr de refti fol f)in gangen fein, ut agnovissemus peccata.
Sed ipsi l^aBen brauS gemacfjt ein öcrbinft, cum tamen non fol opus, t)er=
binft fein, sed ba-3 rci^ unb ficafft unb gVoalt ber peecati in corde, ba§ xä) is
ha für erfc^rede unb ber 2ob loil tnid) freffen. Et ipsi vocant opus, meritum
unb Bauen brauff remisLsionem pec[catorum. ^I*^ ^^tffe e§ funbe felBer, quod
ipsi rehJe, I|eibe unb f(^nter|cn pro peccatis. Prius, quando fuit iiorao in
pieccatis, non seuserunt, ut erat Cain peccatum, sed quando sentitur in con-
1 über unb teils steht jc^molft ba s/> 3 Initiura poenitentiae ap r 5 qui c in
quomodo ipsi sp S nach gat steht bet sj) 11 Absolutio sp r 12 nach bu steht iiä) sp
18 nach ipsi steht vocant sj) 19 ut (tum)
N] ^unbe, sed nunc quiescit tuum peccatum. SlBer f^alr bruff, fte toijrbt e^n 20
mal ufftoac^cn. S)en er '^at§ tnol öerfuc^t ber übe 3tbatn. S)a§ I)eljffen to^r
uff bcucjfi^ geluiffcn ntac^en, vivum peccatum, quando sentimus peccatum
et non videmus remissionem peccatorum. Considerate errores papae, qui
dicit: ®iü folt bet)ne §unbe bebenden unb bic§ taffen reloen unb gnugt^uen.
3ia a,kt}ä) als n^ljr une jlr folc^cm rerten 3ctoingen lonben, et quod pessimum 25
est, S)a§ fie illi confricioni dederunt vim absolucionis et remis[sionis pecca-
torum. @§ mag jum erftcn tüol gcloeft fel)n, quod primo docuerunt, Joen
man rehj ^at unb fic^ jum let)bc ftettct, ^0 fe^ bie §unbe »ergeben, ba§ man
al^o bem ro^en öold Inerette. Non autem sequitur, quod illa contricio
peccatum deleat. Sßl)r f ollen, ab bo B"n^c fel)n, fo Irljrbt balbe rehj bo 30
fe^n. 6§ ift et)n toerct felber unb bie retu ift eljnc frafft ber feunbe. (S§ ift
'>0 nunc hii peccatum c in peccatum quiescit donec reueletur ro 22 (quando s)
vivum Sjunbe Dffti^ten ru r 25 TCHjen (t>n§) 26 Abominacio papistice contricionis ro r
27J28 unten am Seitenrande steht
{Seipsum posse ad contricionem praepare
et per ipsam remissionem peccatorum con- ro
tingi quasi esset fundamentum remissionis peccatorum
HO nach foQen ^teht (e^en ^ip Contricio non merctnr remis(sionem peccatorum sed est etiectus
peecati ro r
9lr. 33 [16. STpril]. 32,5
R] |scienti:i et rclü linb leib sequitur, ba§ ift peccadini ipsmii unb fvcfftig fuilbc
iu suo officio, quod cor jüppclii maä)t. Ideo ^aben fic ha mit bic I|eutc fecr
Betrogen. Sed fol bicf) fo furcn, ut absoilutionem timm grunbcft auff bie
promisLi?ionem, qiiod deus iioii coiidonet ])|0ccata tibi, quod tu senti.s unb
5 buffc bruber Ijoft unb vciu unb l|cibe brubcr T^aft, sed Bift btin et non
luoritiiui, sed ideo condouatur, <jiiod dominus vult esse misericors ox mera
gratia, et quando dominus super te dielt verbum: Tibi re[niissa p|cccata, die
l)ropter hoc 2C. Sic illo tempore feceriint ista verba untlf)UC^tig unb aufgetert
et tantum coeg|erunt spectare auff tji)X rch). Ideo in oranib|us bullis vides:
10 Nos ex pote-state magna damus liis, qui gcixtüct unb geBetd^t'jc. .&an§ nov^,
e§ gebort rntjer ha ju, deus non gntnbet remis[sioneni )>eccatorum auff Utein
reit) unb leibe, sed super eius verbum. Non loerb peccati loi burc^ nierita,
sed illa fitren nttd^ t)f)nn tier^ilncifelnug unb rciffen mtd^ a fide. Tjas fjeift
nic^t üevbinft, sed ^eift ber funben geiutjeret, ja fterdcr gemat^t pieccatum ut
'^ P|au[lus Ro. 7. Ut quando scio me furatum, fio ©Ott fciube et suo verlio, *""'"•''■ "
et hoc est, quod Pau[lus, ut fieret p|eccatum 'supra raodum', Et hoc \-oca-
1 (Officium peccati) s/< r 9 BuU.ie r VI nach fide steht ®ott np 15 Ro. 7. yi r
16 nach quod steht dicit «// nach pieccatuiii steht peccans sp
') Vgl. Ablaßbrief von 1455: auctoritate apostolica mihi commissa et tibi con-
cessa ego te absolvo etc. ') ^an§ not rgl. Unsre Ausg. Ed. 10^, 514 zu S. 251, 22;
14, 755 zu S. 245, 10. 30131: 15, 547, 11.
N] ntd^t e^n berbinft. Et impii pnpi.stap illam eflicaciam contricionis peccati
audent dicere meritum peccati. Ql) nct)n, bie ^unbe Inen fte gefulet tütjrbt,
Inen fic mid^ morttert, bie tebenbtge |unbe l}et)ft teh) unb machet ba§ ^txc^
20 ntubt unb 6l6be. S)a§ f)et)ft auch ^unbe. Vaieant, bie bie absolucionem uff
bie retn gefprod^en f)aben. Summa: S)tt) folft nic^t ber fjunbe bergefiung
Boten eo, quod sentis illud unb retneft, ibi vides peccatum. Sed ideo habes
remiss|ioueni peccatorum: jiropter graciam et misericordiam dei, qui tibi
promisit illam , al^O Biftu geh)i§. Sed haue remiss[ionem negle.xerunt unb
25 BoBen un§ uff unfer relr unb Belichten geU.iet)fet unb 'iiabm groffen aUa%
gegeBen, bic bo Beretoet unb geBet)c§tet tjahm. ^fui bic^, S)en Bic bie fjunbe
ni(Bt uff me^n relr, ^onber uff fet)n tuortB gefacht. Si in meis meritis esset
remis|sio peccatorum, se(|ueretur desperacio. %o tuljrbt bie ^unbe nut
gemert, tnen id^ fie f^ule. Ille terror äuget peccatum, aifert timorem et
30 desperacionem. S)o lt)t)rbt bie ^unbe cil^o offcnBor, ba§ ^a'bm fie rctn unb
Iel)be genanbt. 3fl noiB lt)ol el)n öerbinft barcjto. Ita Paulus dicit: Peccatum auuu. 7,8.3
mortuum erat, sed cum reviviscat, S)o maäjt e^ne |unbe bie lüelt Öol. SB^
17 efficaciam (et effusionem) 18 dicere c in appellare sji Contricio est ipsuiii opus
'peccati ro r 1S\20 @t) his unb unt ro 20121 Vaieant bis "^aBen >mt ro 22124 liaties ?)i.s-
promisit imt ro Unde remis^sio peccatorum contingat ro r 26 3)cn i)ie c in E^riftul ^at sp
28129 Contricio est opus peccati quo peccatum augetur ro r 32 über ^unbe steht etjnigc ro
326 ^Stcbigtcn beä ^o'^ve? 1531.
Rl verunt relD uilb leib et uR'ritum et noii viclermit, quod decuplex p|eccatuni
faetum. Prius, iuquil, mortuum, iaiu ex nno vivo fit miiiidus pleiius peccatis.
Ibi Christus fol fomcn. ll>i ]ieccator super oraues pec|catüres, et (luo plus
cog|itas super peceata, plus a me discedis. Num ideo tibi condono p|eccata,
<|uia nie fugas et blasplie[nias? Ibi cor mU'3 fagcn: nescio aliud solatium &
Süi)- 20, 23 quam eius verbum. Ipse dixit: 'quorum remis[eritis', et extra ista verba
non invenies. Nota, ubi requirenda remissio peccatoruni. Ibi gcfurt, ut
eurram ad S. laeobum, ftifften meffen, hoc, illud faciam, ergo geftclt Quff
mein XCtO, I|etbe et opera bona. Sed hie dicit: consistit iu hoc, quod
Christus dicit: 'quorum remis[eritis', re|missio p|ec[catorum >S[unima lo
S[ummarum requirenda nullibi nisi in verbo, quod Christi est. Si in tuo
corde quaeris et opfrib[US, \o ttiuftu tjerbampt iBcrbeii et jc. Quid profuit,
ha§ lüir un§ fo gcmarttert cmu poenitcntia, rctue unb leibe et iu cenobia
geloffcn et interim obliti istorum verborum et Interim vol|uimus hoc facere,
quod Christus hie committit. Ipsi sie geloeift uos, ut nostris operib[us i5
pjeccata teuBen, quai-e hoc ergo committit discip|ulis? So la» eBen fo 111^61
Clavium potestatem anftf)Clt et praedicetur uon opus k. sed si vos tantum
peniteatis et confiteamini, tum vobis remissa sunt. Non est discrimen iuter
Maho[metli et Papani, nisi quod is verbum non habet. 8i sentis p|eeeata
in te vivificari, noli currere ad S. Iacob[um, ad tua opera, ito ad tuura 2u
3 über jol tonten steht fides in eura sj) 4 über me steht Christo S}) 5j7 cor bis
invenies iint loau. 20. sp r 9 mein über teh) 11 (non) requirenda nil2 Vbi sit
requirenda reinissio peccatorum sp r 15 nach Ipsi steht Pap^istae sp 17 K. c in esse
potestate Clauiuui sp 19 Mabometli. Papa, sp r
N] meBer itton bruff beniä, je fe'^er to^r öon got ffiljen unb leftern, folt bljr got
btumB bie borgeben'? sed ita liberaberis, ba§ bin fic l}m ItJOrtB et promissioue
et niisericordia dei quaerere. Papistae docuerunt, ut in tuis operibus, satis-
3of). 20, 23 faccionibus unb ftifften fuc^eft. Nos dicimus in verbo esse: 'Sßeli^en l)!^r
btc ^unbe Oorgebet, bem follen fie OoxigeBen.' In bis verbis Clu-isti 25
ift quaereuda remiss[io peccatorum. §utte biet) UOV bcljncn lüevtfcn, quibns
-, te confundis, sicut sub papatu anxie laboravimus, bo fic nit(^ burd^ nttjnc
reit), loel($e ntcfjt mcijcx ben ^unbc ift, burc^ mel)n 6el)ti)tcn unb gnugtf)iiung
bte ßunbe 3cuDotge6en lerncten. Sßijitu al^o prcbigen, §0 laß bau loortf)
nur anftetjen et die: JRelo nur unb tt)U gut§, tunc etiam über a peccatis. 30
Et ita nulluni erit discrimen inter Turcam et nos. Tu autera si senties pec-
oatum et liber esse volueris, lauff '^l)n jlt) bequem pfar^^er. Si illum uon
21I22 me^ei bis totgetien imt ro Contricionis cfl'ectus fügere et blasphem.ue deum ro r
24 über fud^eft steht quaeras remissionem peccatoruni sp 25 unten am Seitenrande steht
Euangelion \ docent reniissiuncm peccatorum ( verbo et niiseiicordia dei
Papistae J consistere in \ meritis nc>sti'is et C'oiitricione et Coufessioiie
29 Papistae peccati cognieione pecoatuin rediniere uoluerunt ro r 311327, 22 Tu bis sit unt ro
Quomodo acquiramus remissLioueni peccatorum ro r
9lr. 33 [16. %pxH]. 327
H] Pfarrer. Si Imuc nun potes habere, ad proximura fratreui et rogato, ut tibi
verbum fpred^c nomine Christi. Si !anftii gljeuBen huic verbo, habes tarn
certe, ac Christus jc. Ego seniper nrgeo auffä tnort uou .sine causa. Con-
chisio bo öon, quod nulla relü, Beichten, opore peccata superemus, et q|uic-
5 quid hactenus fecimus, ift eitel öerlorne mu^e unb erfieit. Quidam despera-
verunt, alii suspeuderunt se et nuuquam (juieti facti. Si cor inquietuni,
tuleruut Romam, lacobuni, In caeuobia retulerunt. Ideo remissio p|ecca-
torum et retentio consistit tantuni in verbo, in hoc scilicet: bel^olten unb
tiergeben. Si uon vcnis in verbum '»ergeben bie funbe', fo tompftu in boS
lu lüOrt 'be!^alten\ Nam hoc datum in os Apostolis utrunque. Si tum leuffft
ad Romam, Iacob[um k. maä)$, fo fauer, tnie bu ioilt, tarnen dicet: tua
pieccata sunt rctenta, quia uon is ad verbum, sed ju beinen opera, 6eu|ffen^,
Et dominus dicit: non peccata tua gelegt l)nn bein ^eren fleib unb garten
orben, sed ©anct 5pcter ^nn ben ntunb. Si vis remissa, '^ol>3 ex ore eins,
15 si non 2C. Ergo Christus dedit nobis suam gratiam über p|eccata, be^be glD
öergieben unb JU Ijalten, ut djieat praedicator: Si vis re|mitti peccata, aufer
ex meo ore. Si non, g!^et ^tn et facite optima opera unb laft eud^ etiam
tobten, tamen retenta ic. S)q§ ftnb ij ftudE '^art aneinanber bunben, ent=
hjebber öergieben vel be'^alten unb genomen toti mundo ex suo opere, reU),
'■"' leibe, vel vis, ^ol§ ha, vel Iq§ ha, non invenis m cappa, in cenobio, sed in
6 nach inquietum steht persuaseruut vt iret »7» 10 potestas reinittendi et retinendi
peccata sp r 11 nach dicet steht conscientia sp 13 nach nou steht posui sp 14 nach
vis steht esse sp 20 nach in steht ore sp
') bcil^ffcn d. i. peitschen, kasteien.
N] habes, tunc ad proximum fratrem, qui tibi projionat hoc verbum. ^auftu
bem gleuben, §0 n)t)rbt ht)x nichts gelüerren.^ Haec sit conclusio, £)a§ tr)t)r
tnt)t !et)nem retoen, bel}($ten bie feunbe mugcn nberhnnben. jT'erbalben ift§
qEc? betrug getoeft, perdicio pecuniae et aniraarum, qui ineritis suis hoc
25 acquire voluerunt. öaftu jh) @. ^ocuff bie f]unbe getragen, ^0 baftu fie
hjiber erau^ brai^t k. Äanftu nur ]'m bem tnorbt ber ^unbe Dorgebung
!ummen, ba§ t)n ber apoftel munbe gelegt ift, ^0 l)at§ !el)n nof^. Si ilhul
non credideris, ©30 lauff gegen 5)}om, lacobum jc. %o h)l)rftu t)r nit^t lo^,
eciam si te disciplinavei-is, et tum Christus dicet: Peccatum id est, quia non
30 illam remiss[ionem posui in tuis operibus, sed in verbo meo. 2Bt}lftu§ nue
'^aben, tnnc apprehende ex verbo meo. 2Bt)ltu fie nicf)t bo fuc^en, ^0 t^uc,
h)a§ bto lr)l)lt unb la^ bic§ ntarttern: nihil efficies. Summa: @nt>t)eber bor=
geben bur(|l tnort aber be^altten, eciam si infinita opera feceris. Sö^rftu
26l28 flanftu bis credideris unt ro 28 über lacobuni steht 3I0 @ ^ocuff :c. sji
. 32133 6nttoeber bis feceris unt ro
') getnettcn = verstärktes toetten, s. r. a. 'verunrren, rp!. BWtb. 4, 1 CS. Teil), 5677.
Der Sinn ist: nichts wird dir als ein IJiiiäernis, eine Störuru/ deines Behagens in den
Weg treten. Bei Luther ist das Wort bisher nicht naclujeiviesen.
328 '4'rcbiflti'u hi'-3 3af)reä 15;_!1.
R] Petii munb, «juiil ergo, (jiiod sie evaciiata verba? AH lioe peiiinet fides, ut
credatiir. Ut sola fides fcltg tnadj|e el fvotn, quia ista verba Petri, (juod
re|missa peccata, tan iä) nic^t faffetl inanibus, sed sola fide: ieiunio, orauib[us
op|erib[us non. Ideo sola fides iustificat, ba§ iPlffen unfer S5|QBft efel^ nic^t.
Nam fuudaveruut super nostra opera reiuissionem pieccatorum. Christi pasjsio s
et resjurrectio tft efficax, quando td^ on'^ebe unb ^^ab rclD et Ie|ib. Sold^e
f(^enb|It(^C Icfterung praedicarunt. Vide, ut nou oblivis[earis, quae fuerit
doct[rina pap|istarum, tum melius intelliges nostram et Euangelii doctrinam.
Nostra opera geljoteti nidjt jto bettt bing, sed Apostolorum munb. Nisi hos
aud|ieris, tum damnatus es, postea ubi re[missa pjeccata, tum fac b|oua lo
o|pera et fito b|onus horao et aliis servias.
1 Fides sp r
') 58|abft efcl (initen Z. 16) )■(//. oben S. 214, S.
N] fie ntc^t {)oIcn, bo fic ift, §o folbcftu ftc nit^t IjaBeii. :^vn bel)ner tappen
fl)nbcftu fie nic^t. S)i'uff gel^ort mir jtü prebigen, ba§ man bie toott feftiglic§
gleube, ut sciamus vere Christum esse iustificatorem, ben fonnen tttt)r nic§t
ml)t feuften unb hjcrtfen, ^unber ml)t bem glomben faffen. S)a5 borfte'^en u
bie 5Bapft§efeI nil^t, qui iu operibus illam posueruut et verbum neglexeruut
unb !^a6en un§ fc^enblic^ üerf^uret. Opponite illa duo et videte, qualem
thesaurum liabeamus et quali errore illi sese volutent. Adepto hoc thesauro
deinde sequentur bona opera.
13 unten am Seitenrande steht Soluin in uerbu, uoii in meritis remissio peccaturuin
quaerenda ro 15 über feufteit steht ^cnben ro
34. 23. Siptil 1631.
^rebigt nm «Sonntng "iWJifencorbing üiomini.
R] Dominica Misericordia domini. 20
3e|ua fpLrad) 3U ben Jsuben. H|oe est aud^ bev l)|o^en (5[uangelien
ein§, quod docet unicum art|iculum et altum, de quo dicimur Christiani.
Dominus praedicat, quis sit et quod eins ofif[icium. Et ba mit iudicat, quod
20 loan. X. r
N] DOM[INICA MISERICORlDIAS DOMINI.
3o^.io,x2ff. 'Ego sum pastor bonus. Bonus pastor pouit' jc. lOAN. X. 25
S)i| ift ber l^o'^en cuangelia et)ne§, quod celebrat ben tio'^en articulum,
S)er 3cet)gt, tner G^riftug fei) unb ttjaS fet)n ampt fei), et abmgat omnia alia,
24 ro 25 ro 26 Definicio ro r 271329, 20 über abrngat bis fie steht »nb left
fünft nid^tä gut f«^n "P
9lt. 34 [23. 3iptil]. 329
R] «j||uicquid alias in toto muüdo, fol nic§t§ fein, non suliiiu f)e6t auff Iu(l|aicum
reg|num, Mos|en et pro|pli[etas, sed orunem qetftilii^feit , !lug^|ett, g|loriam
et q|uicquid excogitarc i)os|siimiis, iit ipse solus sit pastor et b|ouu.s, qui
pouat auiiiiam siiam K. Hie beutet, (]uale llegLnuni, iiemjie b|ouus pastor.
5 Alii onines yc^cbli(^, quod uon iuvare possunt et dare iebm. 1. cuiusmodi
vir et quäle regmim, 2. qui in eus regnum gel)0rn: oves, quae eum aud|iunt
et voceui jc. Ipsi .salutem, speni, spiritum, re[niissionem pecLcatorum habebuut.
S)a§ ftnb bie ii [tücfe in Euangelio, fein ^jerfon ju Befc^reifien et populum.
1. est pastor i. e. suum regnum ft^et t)nn ber toetb i.e. ^m pvebigen, {)o^er
10 tan xnanB nic^t machen. Ideo dicit Euangelista, cum ista dominus, nihil
intell|exisse. Ibi dicit: talis dominus sum, qui habet tale regpum i. e. tocib
i. e. ^)rebignmpt, 3l'I^ anbern, quod sit bonus pastor i. e. tale verbum, quod
gnebig tft imb 6artn{)[er3igfeit letet, et ubi omnes alii non possunt iuvare, imo
nur f Graben getrau unb fein ginebtg, l'Mxä) tüort ba hmb fein k. Ibi vero
15 reg|num est verbi, non gladii, auri, et q|uicquid habent mundani principes.
Et verbum est fu^e, Itplid^, quod dat vitam k. et tamen sie, quod hie etiam
depicta S|ancta crux, quod vitam ponere debet, ut sit talis Rex jc. hü^ tft
unletbltd^ mundo. 5Pa6|ft, Iud|aei et Tureae non possunt audire, quia nemo
v|ult pati, quod sua foftlid^ <)tebtgt, lere öeritorffen tüerben, et nemo fol t)!^n
4 nach beutet steht et§ sp 5 fd^eblic^ c In fiJ^enbli^ sp darüber ^äjtiliä) sp Duplex
officium pastoris 1. pascere 2 custodire, Non dornütabit neq[ue Item ps. 7.3 Et ego ic. sp r
8 nach ))etfon steht et officium eins sp nach et steht eins sp 9 Pastor sp r 10 nach
dominus steht dicerct sp 12 bonus sp r 15 vor auri steht non sp 16 über etiam
steht simul sp IT Ponit animam pro ouibus sp r 19 Hier sua steht ipsorum sp r
N] 20 bQ§ fte nt($t§ foltten feljn. Tota lex Mosi, omnis sapiencia, iusticia JC. nihil
debet esse. 6r ift aUetjne et)n ^^tt, fontg unb groffet "^er. S)a§ 3e^get alfo,
bo§ er attet)ne et)n gutter '^trbt, omnes alii sunt fd^eblid^. Hoc ipse sua
passione effecit. Ita vides hie 3: Primo, quid sit Christus, 2°, quid sit eins
officium, 3. 3Ba§ fet)n boI(JIet)n bor e^n fjauffen fe^.
25 Qüxn erften 6ef($ret)tit fel)n perfon unb ampt, scilicet praedicacionem :
in hoc consistit regnum suum. Hoc non intellexerunt ludei, qui voluerunt
hominem magnum et regem habere. S)a§ h)^l 6f)rtftu§ "^te ntc^t fe^n.
Econtra. Deinde indicat, quid illud verbum faciat. £)a§ uiac^t frolic^ unb
gutte getrtffen. Non sicut leges faciunt. ^iruTub tft ia^ utjä) et)n rel)(^ be§
30 tDort^§ o^ne fd^toerbt, ben eS aü.tt)m ml)t bem frolid^en lt)ort{)c mag regiren.
2)0 liefet ftd^§ Sreucj. 2)an btfer arttM tft ber lere untregltc^ fel)n. Hoc
20 nach iusticia steht mundi sp Status huius Euangelii Quid sit Christus Quid eius
officium Qualem populum habeat ro r rechts Particio ro r links 21 ^er (fe^tt) nach
3Cl)8et steht er sp 22 nach ^irbt steht fe^ sp über ^ä)tbUäj steht nociui sp 23 über 3
steht tria membra sp 25 Narracio ro r 27 hominem e in pomposum je. sp 28 über
ftotid^ unb steht ba§ ift regnum Christi sp Quäle sit regnum Christi ru r 29 nach
faciunt steht imperantes prohibentes sp
330 SPtcbigtcn bc? 3af)te5 1531.
H] Ijclffen, Et nüfin 6el) bem man ftljen. Sic luclaei offeusi, Papistae. S|iimnia:
c» rti^t r'^umor an bife prcbigt. Sic uou pati voluut, quod ein troftUd)
iDort, sed !e|ere^, ba^ noc^ toentger, quod mortuus et crucifixus det vitaiu.
Hie uihil dictum de bonis operibus, sed toolf^at, gnabc, t)|illffc nnb Stoft,
(]iiae in Christo habcmus. 5
Sequitur 2. ftucf de ovib[us: scio me esse pastorem, verum pauci erunt,
qui oves erunt, tarnen hab|ebo, qui meam voceni aud|ient, et econtra eas
cog|nosco. ^ä) totl oves ftiegen, qui vocein meam jc. Audistis Ciiristianum
non esse ut Carth[usiauum. Turcae etiam füren ein geftreng Ie6en et ludaei
nod^ geftrenger. Q|uicquid nos facere pos|sumus, non facit Christiauum. Sed 10
consistit in cog|nitione, quod eum cog|noscimns, qui potest eum cog|noscere
unb ia für Ijalten, pro quo tenendus, quod sit pastor, bonus pa'stor Et
mortuus pro suis ovibus, bet tijütö gor. Et Lsta cog|nitio vocatur alibi fides,
quae venit ex praedicatione. Qui praedicat, est Christus, qui audiunt, oves.
3oi). 10, i6']y[gam', non aliam, non alium pastprem scient. @r fontC, toie er !om et 's
oruet fie *, ut velit, sed allerlei^ farB, geftalt in cognitione. Similitudo depingit
1 nach Et steht fol sp 3 nach loort «tehf |e^ sp über tetjere^, ba§ steht ps. 2.
dirumpamus sp quod bis et unt 4l6 Hie bis sein iint 7 populus Christi sp r 9 über
esse steht fieri s/< lljlS coginitione bis gar unt 12ll3 Cognitio pastoris !C. sp r 15 über
aliam steht vocem sp 16 fie c in se sp
') = sich.
N] non potest ferre papa, Turca, iDotten tjre lere unb Ire^^'^e^t nic^t laffen et
soh' Christo adherere, sicut hodie in suermeriis videraus et perdurabit usque
ad fiiiem. @§ mu^ fecjeret) liel)ffen et tamen perdurabit. Nam ille rex passus
§oI erfur faren unb gro§ Serben. Haec est nostra consolacio, officium Christi. 20
Nunc sequitur alia pars de Ovibus q. d. D lüie tDtjrbt fic^§ fperrcn,
pauci erunt oves, bo(^ foüen bie ntet)nen ntid) '^orcn. 3c§ tncrbe bennod^ oud^
fd^aff "^afien, qui andient nie. Hie vides Christianos non fieri vita con-
templativa Carthusiana aut ulHs operibus. Met)ne "tsa^ ma(^t§: Von ben
6'^riftum e^nen '^^rtten erJennen !an, bte lDel)^'^et)t f^utg oUcljne, quae dicitur 25
fides. 5)en ha'^ am^jt ber prebiget unb glauBe ntu§ sufantmcn ftljntmen.
Prinio ut praedicetur vere, Deinde ut audiatur vox ])astoris. Ita ut simus
eiusdem animi, cordis, fidei, fatBe uub geftalt mtjt bem Irorföe. Haec para-
bola bie malet un§ ou($ aiii, ba§ h)l)r 6I)rtften nic^t melier ben ct)n fd^aff
ft)nbt. Ovis est animiilium imbelle et formidabile, onuiia alia animalia possunt 3o
ITII8 WoHcit bis adherere mit ro 10 über tecjcre^ steht SRoltetcl) sp Mundus non
potest ferre regnum Christi ro r 21 über Nuue steht 2 pars ru 22 Vocem meam
andient ro r 23 non (esse) Auditu uerbi oues Christi efficimur ro r 25/26 bie bis
glauBe unt ro Verbnm et fides dno relatiua ro r 30 nach aniraalium steht omnium s^t
l'ornadabile c in timiduni sjJ Natura ouis ro r
9ir. 34 [23. %\)xU\. 331
RJ iioH etiaiu iit ipsiim, (jikkI hos simus oves ut ipse pastor. Christiaiius est
ovis, cjuae est prae oinnib[us bestiis innoeens et urtjcf)cb|Iirf), alioqui omnes
bostiae liabont Ircrc, iit fficgen, sus K. oinnes creat|nrae geluaffct, gonS habet
fliujetn, vcl in ore vel Ua\V. Sola ovis nou Beiffet, non fd)tcrf)t. @§ cmpfc^et
!. b|oniim a pastore et iteruni dat. 6§ tan \iä) felder tuc()t irctjben, non pcjtest
se futtern unb fd^uttcrn \ baeret doniiuo in aliena ftafft et niliil in se. Et
est tugcnt, (|UoJ optime novit pastoris voceni. Si omnes viri et mub'ercs jc.
non audirent. Tnde laudatur, ba§ fold^e feitte orletn 'ijüt. Ista similitudo
g{)et auff iin§: Ciiristianus i[t gat ioerloS, htnnen un§ nie^t ttttjercn, t)er=
lu teibigetl, bal)et diristiauus bosteni nuindum, carnem, peccatum, tob. Quod-
ciiuque ex bis, ift§ l)'^m bie Juclt JU ^ä^'maä) , et tarnen cum omnibus istis
pugnandum. Nam ubi Christus non est cum suo verbo, tft§ öetloren cum
minima pugua, Et quando conscientiam tangit p|eccatum minimuni, nemo
potest resistere. Ibi oportet simus tte'^rlofer quam ovis contra canem,
15 lupum, serpentem, e§ niufe ^bertitan§ ungl[ud tragen unb rtiarten. Si non
auxilium alterius, tum esset communis caro omuium. Sic nos sunius, tnir
1 Ouis sp r 2 unter nmnih[us bis innoeens steht tnertoS ffuc^tig ^äjtio sp 1. np r
Vide Tomum 26 miiii fol 69. b^ sp r 3 über ut ftiegett ■•^te/d Sicut ouis Esa. bS. sp
über sus steht porci sp 4 über \ä)Uä)t steht ftid^t jerreift sp Sola ouis inermis s/) r
5 2. sp r 7 nach est steht ein sp quod bis vocem iint S. sp r 10 Christiani
inermes sp r lOjll nach Quodcunque steht impugnat Christianum sp 11 ift§ c in tft et sp
bie Welt eingeklammert sp 13 »ertoTett (pugna) 15 nach non steht haberet sp 16 nach
alterius steht pastoris videlicef je. über caro steht praeda sp
') futtern unb fdmttern. ©d^uttern ist in keiner hier passenden Bedeuttinf/ hdegt;
heißt es 'vorschütten (das Futter)? In N steht für beide Verha defendere, dies läßt an
eine ndd. hildunfi = schützen denken f jdjuttet ndd. = Feldhüter), auch obd. ist fd)üttett =
schirmen belegt Schmeller, Bayr. Wtb. 3, 489. [0. B.J -) Vt/l. Unsre Ausg. Bd. 20, 369, 16 ff.
N] se defendere, fie tjaBen t)re traffen, ^cene, finget. Saltem ovis est imbellis,
'!)a?-' '6et)ft ni(^t nnb f(^Ie^t nt($t. Haec est eins vita. @^§ entpfef)et gnt§
öon fcl)ncm t)^rten et illi econtra benefacit. 6§ lan on bcn l^t)rtten nt(?^t
2» teten, seipsum defendere non potest. Tmprimis hanc naturam habet, ut
))0ssit discernere vocem sui pastoris: tarn diligentes aures habet, ut iudicare
possit. Tta nos Christiani sumus, Qui nos ipsos alere et defendere non
possumus. Nam tantos adversarios habemus, sathanam, Mundum, carnem,
peccatum jc. 5!Jll)t ber letjnem !onnen Irtjr un§ fd^la'^en. Unum peccatum
25 minimum potest anxiare conscienciam, ut totus mundus eam non possit con-
solari. Ita non possumus defendere erga omnes hostes. @Iet)C§ al§ büB
arme fd^aff gegen bem tcolffe f^un. Multominus nos contra hostes maximos,
17 über hJaffcn bis finget steht Cornua dentes alae Vngues Eostra 19 über et bis
benefacit sieht bnb teft fic^ Wiber firaucßen sp 21 über diligentes aures steht 6§ '^at fCe^ffige
•D5ri$en sj) 2.5 narh potest steht ita sp 26 noch possumus steht nos sp 27 nach,
t^un sieht ian sp nach maximos steht valemus sp
332 ißrcbigtcn bcä Saljrel 1531.
R] ftnb inimicis no8tris ju fd^toacf). Ipse vero pascit uos. Nou invoiiire pos|.siiriiiis
istud verbuiu, quod erigit con|Scientias coutra pjeccata et tuorteiii, oportet
fame esur[ire, si verbum eins non adesset. Sic quando suam auimain pro
iiobis non pouit, non est ]ä)U^ contra p|eccatuni, mortem jc. Ideo fc^ireBen
linr l)nn bc§ ß^'^riftt frembbcv fvofft. (Sr tnu§ ttiet)ben unb ö'erteibigen, modo :<
liabcremns ein fold§§ fein§ Otlein et alias voces omnium non audiremus
quam nuius pastoris, quae ubi primum audit, statira accnrrit, non dis)>iitut.
Sic nos Christiani foHen aEetn suam vocem "^ovett. S)a [to^t fic^l, quod
alii etiam pastores volnnt esse et docere. Sed tu die: Xon aliam audio
vocem quam istius pastoris. Si hoc faceremus, ha§ tüit ein retne§, feinei i"
auriculam jc. Sed pastores tuoÜen tjifX ftljntm auä) gljen laffen, sunt caeci,
Joenn tv'xx un§ JU tob fc^rl)en, quod tantum audienda vox istius pastoris,
non obediunt. Ipsi dicunt se habere s^piritum s|anctum, ijui non onniia ,h".
Ita quod Christus et Apostoli gegen t)'^n ni(^t§ ftnb. Nos vero diciraus: Si
non est Christi vox, non audiam, quia auris mea simplex et fc^afforlin. Sic is
sumus depicti, cuiusmodi h|omines simus, non mundani, non g'^en mit
1 ps. 23. sp r 3 nach ianie steht nos sp 6 nach ovtctn xteht vt ouis sp über
alias steht alienorum sp 7 vor quam steht praeter sp quae bis disputat unf nach
quae steht ouis sj) 10 nach toit steht ijttkn sp 11 nach pastores steht alieni sp
121 15 Ouis ift ein fein tl^irlein, rid^t \\äj öiel mti)X na^ bcn ol§ren benn nac^ bcn äugen, sie
nos, non videmus, sed audimus tantum }c. sp r 13 über omnia steht loh 16 s/)
N] illis sumus rapina et praeda. Slter bo ift et)ner, bev un§ lt)e4)be, qui alit
nos, qui defendit nos. Ubi ipse non fuerit, §o muffen tt)t)r fterfien unb t)or=
terBen.' Tunc autem ipse adest, si verbum habueriraus de Christo passo et
pastore nostro. SBen tvtjx nur bie fünft fonben lernen unb un§ geh)!^encn 2"
bon allen anbern ftl)mmen sicut ovis, quae solius pastoris voce heret. Sicut
hie maxime commendatur ovis, quod solius pastoris vocem audiat. S)o
ftoffet ftc^§. SInbere motten ouc^ Jirebigen, nos autem dicamus: ^ä) mt)l
!et)ne ftl)m ^oren ben met)ne§ f)t)rtten. Papistae eciam volunt esse pastores:
Iq^ fie ge^en, Quia ceci sunt et duces cecorum^, qnia non sunt pastores, 25
gloriantur spiritum s[anctum. ^a fie f^nbt§ Irol tcerbt, bn§ fie et)n Beffetn
get)ft ifabm ben (5'^riftuS et apostoli. XoH eos audire unb fiafte fc§aff§ orlel^n
Et die: ego nulluni nisi pastorem audio. Ita hoc regnum Christi pugnat
17 illis c in quibus «p 30 geW^enen c in entttl^enen sp unten nm Seitenrande
steht Sicut ouis animal imbelle solius pastoris diligencia pasLcitur et defenditur et eum solum
agnoscit Ita Christiani plane imbelles contra suos hostes a Christo pas cuntur et defeu-
duntur ro 21 nach heret steht feo ftunbc e§ »ol ömi »n§ sp 23 nach fid^ä steht aitt ap
24127 Hoc Christianorum est suniraura posse agnoscere uocem pastoris sui, ©ie muj^en Jd^offS
otleljn ^oficn ro r
') ftetben unb öottetben als formelhafte Zusammenstellung vgl. DWtb. 12, 210, ivo
aber kein Beleg mis Luther. ^) ceci et duces ceeoruui vgl. Unsre Ausg. Bd. 6, 452, 17;
7, 33, IS; S, 695, 14; 9, 152, 16ll7; I7\ 406, 35, wo Hinweise auf Wander.
9lt. 34 [23. 9H)ril]. 333
li] blldf}fpn 3C. sed alios arietes jc. diaI)[olnm, mortem, pieocatimi 2C. contra hos
nihil possiimus. Item postea habemiis lueibc, iiiiam? libertatem a pecoatis,
quam ipse dat. Postea dicit ba§ 3. ftucEe, qiiod quidam merc|enarii, Non
pastores. S)q§ ift bie Itarmtng. Ibi ein fo[t|li(f) loort. Sßel^b est doc|triua
5 Et oves. Et tarnen simul adsiint mitUng, qui non sunt hipi i. e. qui non ex
toto corde docent. Ubi ^jrebigampt angel)et, ha finb toolffe, %oh, S^euffel,
h'X, f)ene et Rottae, qui etiain persecjuuntur. E!tiam 2. inter nos, cjui Chri-
stiani sunt et oves unb löcib unb avxpt ^aBcn, tarnen non consistunt. Donec
C^r unb gut K. sunt boni pastores, sed econtra JC. ii sunt pseudofratres et
lu Christiani et ii finb Ucvbneflic^er «luam externi, ut in nostro principatu
multi pseudochristiani, qui utuntur Euangeiio, sed ut darent 1. ^ fratri JC.
sie accip|iunt Euaugelium, U)0 C§ gut t^ut. Alioqui apud eos est contemptus.
Ita ut inter nos praedicatores jo gitoffe not quam in Papatu. Moneo, cum
virga immineat dorso nostro, ut nos resip|iscamus, nos ^ahenh Xiläjliä) t)er=
'■' bicnet. Max[inia bhxsp[hemia auff if)enet fetjten, quis potest numerareV ©§
tüirb pestis, frtg, ol§ fomen. Quid dominus faceret? nuuquam perpetuo
tacebit, quod pars advers|ariorum blas|phemat, occidit ic. 6§ trete nic^t
tDUnber, quod eos in terram X ulnas ^ JC.
•J über loeibe{n) sieht pascuam sj) S Mercenarii sj) r 5 nach oves steht auditorep sp
7 nach Kottae steht tyranni sp Lupi sj) r 8 über sunt steht sumus sji 12 über gut steht
not sp nach est steht summus sp 15 blasphemia et persecutio aduersariorura sp r
10 nunquam c in non sp 17 nach advers|ariorum steht sie sp
>) in terram X ulnas (unten 342, 6 Qc^ Inott, bQ§ tonitru mic^ 9 eEetl in terram^;
so auch Pouchs Shj. Bd. 3^,39 |d)lag bie bofen bubeii 9 eilen tieff in bie erben,- Unsre Ausf/.
Bd. ö, 445, 25 ^el)cn cü tieff begraben in bie erben; ?///. Wander 5, 1182 Nr. 40 Ser Bonner
fc^lage tl)n brei 3Jieilen tief in bcn ©rbboben tjinein.
N] contra hos hostes et ille pastor nos defendit. Deinde iiabemus pascua
20 verbum, ba§ un§ toe^bet ijn aUen anfcc^tuitgen unb engften. Tercio dicit:
Aliqul sunt Mercenarii. @s tft e^ne gutte Tarnung. Primo proposito suo
officio admonet q. d. ®§ Serben oud^ mtjtlinge fel}n. Ita tales, qui non serio
et ex corde docent. @§ tan ntc^t anber§ feljn. Ubi incipit hoc verbum,
vide accurrunt lupi, eciam ex nostris fratribus fiunt lupi, bie fuc^en ^ren nucj
25 unb U)el)ben, fto lang §ie nucj l)aben. SBen ntjmnter nucj bo ift, no(|ue
pascunt amplius. Sa» ift ßo Dil gefagt: 6» foEen falf^e bruber unter un§
fet)n, Sicut eciam in nostra regione phires sunt falsi fratres, qui suscipiunt
Euangelion, quantum illis prodest. ©unft iueren fte gef^nuet, ha^ prcbigei"
unb lüort Betteln ginge.
19 hos c in omnes sp 20121 über dicit bis funb steht Mercenarius autetn i'ugit sp
21 Admonicio ro r 24 Mercenarii qui ro r 25 nach ift steht tunc s/> 26127 ®§ bii
snnt unt ro Falsi fratres sab enangelii praetextu Mercenai'ii ro r
334 ^rcbigteii bc§ Sfo'^re§ 1531.
RJ Apiid nos quantus conteruptiis in civibus, rnsticis et nobilib|us. Rustici
tütjfen lüc^t, ofi§ miff bcm !opff 2c. Sic 3|un(f er fd)avvt)an§ ^ jc. in-ins datum
Mionaciiis in liac Civ|itate 7. 8. ft- Nos libeutcr taeeremus, quod niiiil daretur,
si modo hoc liefjen, quod datum 3C. Rustici et 6belman reift et si pedibns
concul|care ac. Et iu fovo, saepe dixi, quod dominus loirb ftraffeit, quod s
familia fo '6o§ et mcrceu|arii. Num fot ii[nfer ^[^rr (Sjott nii^t ein mal
brein fc^la^en. Si uos 'ifoU) junger fturten, nihil ad hanc ingratitud[inem.
Ipse dat in mortem jc. et nos mit 3C. Saepe dixi: si non teluer jeit et
pcstis, oporteret Tjurcam 3C. Ideo gebt @ltc^ l}nn bie gcbult. Nos insontes
muffen mit t)nn ber gfar ftl^en, quia cum ipsis vivimus, laft un§ imfer funbc »"
erfiennen. Sed ipsi non, qui max[ime peccaverunt. lam habent ^'^i jeit mit
bem torn, lachen unb finb fro. Prius in foro geftolen. lam phis peccaut, quod
teJüer ift et quod homines moriuntur. Nonne gifftige luurm^, quod freube Ijofietl,
1 Inuectiua je sji r Contemptus nostrorum sji r 3 nach 8. ste/it 100. sj) 4 nach
peiliLiUS t,leht nos sp ö über iu bis saepe steJU tanta rapina et furtum sjy 7 nach hano
stellt iiostram sp 8 iu über dat 9 geit c ans f^eit 13 nach homines steht fame sp
Tum erat enini magna Caritas aunonae ap r
'} Si'nrfft |d]arv()onÄ n//. f/ns»-e Amg. Bd. 10^, 607 zu S. Hl, 22. "-) toilvm nm
Luther oft in bösem Sinne vom Mensclien gesagt, vgl. z. B. Pouchs Slg. Bd. 3 ', Uin Unjtt
N] Exhortacio t)n ber S^^etoreit Sce^t.
Cum videtis caritatem aunouae hoc tempore, quam bene meruimus, 15
quia tanta est impietas mundi ml)t morbett, btlltbergtffen et omuibus inqiie-
tatibus unb mutlol)lligj!el)t, bie ber tnar^eljt loiber ftcfien, 2)a§ e» nicf)t Umnber
iBere, ha^ e§ ber bonner t)n bie erben fc^luge.^ Econtra in nostra regione
tanta impudencia et ingratitndo Rusticorum, civium et nobiliura, ba'3 graufatu
ift. Prius potuimus iufinitis meudicis erogare. Nunc ministris verbi debita 20
nolumus porrigere. S)o n^m^jt man l)^n t)re jinfe, etfer unb ^au%. Econtra
Rustici in foro omnia impudeutissime vendunt. ^ä) {)nb§ lange gefügt, ne
ita impudenter ageretis. Elgo lüunbert mic^ nic^t, ^0 eljn borff, ij junger
fturöeu. ©30lbe un§ got baDor gut» t^un et Euangelion et spiritnm sanctum
dare? S)a§ Ijercjleljbt debcret nobis dare.^ Ideo vos pii et insontes ferte 2.',
hanc calamitatcm unb lel)bet ml)t bem Bilden na(^6ar|n unb traget bifee ftraff
ml)t gebult. S)en bie gefeiten tjabeu'J bol)l)n Brad^t, ha§ fie un§ cl)n matt
14 ro 16 mundi c iti in mundo .^^< 17 (doc) unb J-S el c in fic sp Adne.i--
sariorum blaspliemia et persequuciones ro r 19 über nobilium steht ((^av^anßen .sß Nostra-
cium ingratitndo ro r 21 unten am Seilenrande steht Fama et cliaritas pena peccatorum
et impietatis mundi ro 24 Summas calamitates meretur mundus ro r 26127 über unb
bis OT^t steht ben e^ner ift bem anbcxn eljnen Bianbt fc^ulbig' sp 27 Bracht (Mafien)
') baä e§ ber bonnet Ijn bie erben jdjluge irjl. oben zu S. 333, IS. ^) 2)Q? fjercäle^bt
deberet nobis dare häufig bei Luther. ^) ttjiKX ift bem anbetn etjncn ttanbt fdjiilbig. Ebenso
Uiisre Ausg. Bd. IS, 396, 12; 24, 276, 21 ; 29, r>U7, 31; auch 14, 234, 10, dort in Anm. 4 ErMärung.
■ilx. 34 [23. aprill. 335
R) quod aliis nbd (iet)et? Xon est Iio^ino, scd S^ciifel, laS ftd§ " bn? gelt nHcy 311 fid)
fliegen. Corte non odent aunini, ba ju getjortö nid)t 311 ciii,5cltd)cn menneru,
sed Rcgib[u.s et priiicip[ibus. Sed tales fc!^en§ an. ?)()v fcl)en, quando bie
S|eloei" 3eit u6cr ift, veniet ])estis et helliim super utrosqiie. ^ä) Uni mit
.'. bcm liicben ©ott fhid^cn, ba» au§ l)l)rcm foru )oivb eitel gifft. ^d) lüil mit
leiben jc. 3)ic ftraff tt)ut bit fauP unb töc^e, mmi nou ben unleiblid; 6ofl)eit
et proxiimo tuo vaul)cn unb fpotten, fan er bid) tobten. 3l6er e§ ^ilfft nic^t jc.
Nos tDotten patienter f'enc ot au;[n<)Seere peccata et oum morimur fame,
tarnen non fol nn§ fd^aben. Econtra impii joHenS mit leiben unb ba'^ IjeUijd;
10 fcuer. Non est regiment, imo pessimi uebulones regireu, uos peccatis uostri.s
mcruinius.
1 }id§ (1.) c in fie sp -J über tvicgcn stellt fc^arren sp über gc5ort§ Mehl pecunia sp
3 über tales steht priuali nji aber an »le/it pecuniain s}> nach 9J^v steht iDcrb s^t 4 über
pestid steht super ipsos sp 10 nach feuet stellt baju t)a6en »/j
') fid) = sie. -) t^ut bit faul vgl. Umre Atisy. Bd. 33, G84 zu S. 488, 8.
N] ml)t l)rcm forne matten' unb 'jungem laffen, IjaBen freube borljn, ha.^ e§
tetoer ift. Hi sunt pestileutiss[iii>i serpentes: Gaudere alioriim faine. 3"^
toolbe, ba§ aÜ l)r lern et)ttel gelt hJere. 9loc5 toutben fie e§ nic^t fref^en.
K. llbtig gclbt ift folc^en nichts nucj, er fan§ nid;t Braud^en. (SS geljoret furftcn
unb !^errn Jrt gro^ gelt. Una persona nihil habet usus in magna pecunia.
Ideo deus veniet supra illos peste, fame et bellis. Unb iD^r h)ollen Ij^n
fibenfed^tigen fluc^ geben, ba§ all \)x forn jrt) Ijeliifi^em fehler trerbc. Ego
non possuni Ulis satis maledicere. 6» mu^ eljue ftraff fummen unb ni(^t§
20 anber«. S;t)ut bl)rs 'm^t, bencE, bas gotte beljn bibftal, unbandf jc. ouc^ hjel)e
t^ue. S)arfft bin gotte ft^elen, ^0 barff er bid) uff Wo ^eEifc^e rabt t)olen.
Nos pii agnoscamus peccatuni, oremus et diligenter pacianiur lianc eruccin.
Alii autem impii, (jui nolunt veudere siliginem, 2)ie muffen l)n aller tcufficl
nam mljt lel)bcn. Atque hoc ofBcium magistratus , S)a§ fie fold)e jtuingen,
2.'; ttJen fie nirf)t »uolbcn berlenffen, ha% bie Obritfeljt t^ette unb öerfeuffte ben
fc^elmcn \)x getrctjbe. Saft un» blatten üor bie, bo notl) leljben, boä fie got
t)n bi|er ^cf^t erl^alte, unb laft un§ tniberumb n)ibber bie blatten, bie bai
!orn Ijnnen l)alten, toie fie bie ft^rifft üermalebel)t et sicut Prover. 11. 'Quispr, 11,20
abscondit Irumentum, uialedicetur in populis. Benediccio autem super caput
30 vendencium.' ©ie foCen ba^ gemel)ne gebetlie tierliren^ unb fic^ \)n aEer
teuff[el namen bruber l^entfen unb öerbrennen, sicut iam aliquibus accidit.
13 (ch) fame Contra eos qui propter sua commoda aliorum fame(n]) gaudont rn r
16 über usus steht utilitatis sp 17 veniet (illos) nach \fyn steht cljnen sp 18 Malediccio
usurariorum ro r 21 ^olcn c m bnb gatgen legen sp 22 pacianms crucein (Haue)
') matten s. v. a. (durch Entbehrung) schwach werden DWtb. 6, 1765 Nr. 5.
*) ba« gemeine gebet^e berliren rg}. Unsre Amy. Bd. W^, '>ll :u S. 149, 24; Bd. 19, 402, 23
loev bnl gemein gebet unb gonft öetteiivct.
336 5ptcbigten bei ^af)tti 1531.
35. 23. Slptil 1531.
^^rcbtgt nm ©oMntnrj 9J»fcricorbia§ 2)ointni, itnd)mittngc'.
R] A praudio.
i.>;!ctri2,2iff. 1. Pet. 2. "S)a ju feib t|:^r' jc.
Haec Ep|istola ift on 3U)|eiffel I)eut jum @|uangeIio gereimet umb be§
1. ^äctvi 2, 25 legten test|§ iDtlten, qui ft^et: 'Conver.si' k. quia hod|iernum E|uangelium
etiaiii docet de vero past|ore et ovibus, iit aud|istis. 216er S. $Petev "^at ben ^
Ipxüä) gefurt auff bie meinung, quod quisque subditus sit obed|ieus uon
solum probis, sed etiam Jr)unb|eiiic^ unb fd^omen ^erm, a qui|b|iis coguutur
multiim pati, quia apud ChrLstiauos foI§ \o fein, quia liic illis tautum prae-
dicat, ut non solum beuefaciant et obedientes sint, sed si etiam aliquid
tüibberfieret ju Iet)ben, foHen \xä) gern ann^^emen, ut servus se fd^ide, ut üer= '"
)]bxt^ unb leiben, Öi eiu,s ofier^err ju nal^e teere ^ verbis et operib^us. Sic
1. ?!etri 2, 18 loquitur cum Christianis, Sic dicit paulo ante: 'Obedite dominis' 3C. Est
Christianis praedicatum. Qui non, nihil potest praedieari. Quia videtur con-
ä 1. Pet. 2. r 5 Conuersi ad pastorem sc. sp r J/6 bcn fprud^ syi iihtr (© )ftitx)
7 nach probis steht dominis 8p 8 multuin c in multa sp Sjll Chiistiauos bis teiben sp
10 ]\äj c in fie e§ sp nach ut (2.) steht possit sp lOjll X)txi)ixt c in uetl^ören sp Pii tärauli sp r
') tietl)6te (unten Z. 24) d. i. überhören, nicht hören; so auch Unsre Ausg. Bd. 12, 355, 27;
vgl. D Wth. 12, 583. ') ju na^e toere (unten Z. 24) d. i. unrecht täte; so auch Unsre Ausg.
Bd. 8, 514, 29; 542, 37; vgl. DWtb. 7, 28314.
N] DOMI[NICA MISERIClORDIAS DOMINI
EPISTOLA I. PETRI II. is
i.!Pctri2,2i'Si quidem in hoc vocati estis, quoniam et Christus afflictus
est pro nobis.'
Haec epistola haud dubio propter ultimum testum ad euaugelium appli-
cata est. Quia hodier[num Euan[gelium eciam docet de pasto|re et ovibus.
SlBer ©. ^Peter t)at ben Slcjt ad illam sentenciam traxit, S)a§ et)n tber unter= 20
i.!;ictn2,i8t^ancr §oI benden, baä er ben discolisi et improbis gel)orBam fc^n fol, ben
itt) ben ß^riften foI§ al^o fel)n, S)q§ bie felBige ni(^t QEet)ne gut^ foEen
t^un, sed eciam ferre debent iuiuriam. Ita quilibet subditus richte fid^
3Uöort)oren, ^0 Ijm je^n l)err jlt) naf)e toere. Ego loquor cum Christianis.
Abi alium habent iudicem. Ita Petrus dicit: Non tautum magistratui pio, 25
sed eciam ben tDunberlic^en ge^orfam fe^n. Nam quae est haec gloria, si
Mjl? ro 20 über sentenciam traxit steht proposicionem gecjogen sp 21122 unten am
Seitenrande steht Status huius epistole Christianos uon bene operari tantum debent, sed eciam
obedire et iniuriam pati a discolis et malo magistratu et arguitur ab Exemplo Cbristi. Nam
ad lioc uocati sunt Cbristiani ro 22J23 3)a§ bis Ita unt ro 24 3UBor^oten c in bo§ et fan
»ot^oten sp über ^ett steht et quilibet magistratns sp 26 über tounberlii^en steht felcjatnen 1/)
') Svoxuloig.
9!r. 35 [-23. ^tptil). 3^7
R) trarium, gtjct alfo, (jui liabut servtiin, liahi't doniinuiii, qui servam JC. qni
ein ©rbeitet ()at, liabet einen ;3mi(f'^i-'i'i , qi'i eum tro^c. Non solum volunt
in(ibed[iente.s esse, sed man fol§ aucf) nicfjt ftraffen, man jol» al§ leiben,
Joa§ bic jclBiigen stibditi tljun servi familiae, labor|aiitcs, Iren man fid} ]ü
:. tob icl;ric jc. Ideo mu» pestis, tetoex jieit, bic laffe man faren, qnia volunt
experiri. Vos vero, qui v|ultis Christiani esse, sie sitis aff|ecti, ut nou
nbedientcs sitis ben f|romen unb gutigen, de quibus aliquid liabetis, sed
lO|Unbeiii(f)en unb fcl^iamen, a quibus nuilta oportet pati iniusta, quia
Apostoli loq|uuntur cum hominibus Christiauis, quasi uon vid|eant istam
10 vitani vel vix uiediocriter unb mit f)altien äugen q. d. ista vita hab|ebit
fiuom, noD nianebis hie. Ideo t^ue beincm ijnxn (iijxi]to fo jugefalien, ut
corp|oralib[us dominis sis obed|ieDS non solum, sed etiam patiaris, si unvcc^t,
et incipit et dicit mit einem girofjen Cjempcl, 'quia ad hoe vocati'. Sil. Wvi2,2i
vis Christianus esse et habere v|itam post haue, |cf)ictt bi(f) btetu. Ad hoc
15 vocatus, non solum ut obed[ias, sed etiam patiaris ftreic^ unb uniec^t a malis
dominis. Quid nocet, quod niundus et impii nos perseq|uuntur et nos pos-
1 über liabet xlelit ber ()at sp Familia iiiipia sji r 6 nach non steht solura sp
Vnde pestis et alia mala? a/j r II nach fo steht Diel «/j 13 Ad hoc eniin vocati spr
14J16 hoc bis (juid unt
N] propter peccata passi fueritis. Sed hoc est durum. Nam videtis, ba§ ba§
jpil umbgeleret tft.' Quirquis habuerit servnm, ancillara et subditum, bet
^at eljne fralu, ^ern unb furften. Ipsi non solum essent inobedicntes, fie
20 toolten ouc^ ungefd}ulben fet)n, sicut in omnibus servilibus condicionibus
contingit. äßen man \\ä) 3h) tobe fc^rie, non resipiscunt. Uli indigent pena,
bie laffen tDt)r faren. Vos antem, qui volueritis esse Christiani, non solum
sitis obedientes, sed malis dominis, bie eud) unrecht t)el)fien. Nam apostoli
ita loquuntur cum suo populo, tanquam hanc vitam non viderent, sed futuram
25 vitam vident. Q,. d. Si es Christianus et habes futuram vitam et dominum
sempiternura, cur non velis hie obedire et eciam iniuriam pati? Haec est
sentencia Petri et arguitur ab Exeniplo.
'Den bar ju fel)t t)r fceruffen.' 2Öi)Un eljn ßf)rtften fetjn et post 1. «petd 2, 21
hanc vitam aliam vitam speras, §0 \6)\d bit^, ut uon solum obedies, sed
30 eciam pacieris. äöa§ jc§abet§ un§, |o un§ ber !et)fer lefter variis modis?
17 über Sed hoc steht sub magistratii pati sp IS Totus muiidus ex diametro pugnat
contra hanc Petri doctrinam ro r 20 über ungefd^ulben steht Ongefttofft ro 21 nach
pena steht alia scilicet eterua sp 23 nach ^e^ffen steht folgen sp 24 über suo steht
piis sp Apostoli non multum ad hanc uitam, sed ad futuram respiciunt ro r 25 et (l.J
c in tunc sp 28 bar bis licruffen c aus ber nie te^n §unbe get^an %at 30 teufet (t)n§)
') bai fpit umbgefetet ift vgl. Thiele Nr. 127. Vgl. dazu mich die Redensart boä
SBIatt iimf elften ünsre Ausg. Bd. 17, 335, 20 (tco weiteres).
ZnliftrS aöette. XXXIV 22
338 ^rebigtcn be? Sai)xe% ir.:^l.
R] semus einen Icrman ' anrichten, Si tuoltcn bofe fein unb un§ rechen k. oh
fie h.iol bofe finb unb Seufilifcf}, modo Christuin liab|eamiis, non soliiiu
(lebjcmus ge^orfittm unb tveU), sed ctiam pati. Sic Cliristiauus cog|itet: ego
servus, serva, hie in terris vivo momeutum, sed hab|eo exp|ectare aliain
v|itani. brauff icf) getoufft bin unb ©acjvamcnt genomen, brouff tüil i(^ ft^en, s
ob id§ gleid^ leiben jol unrecht a pirincipibus et domiuis. Ad hoc enim, dicit,
es vocatus. Si ecoiitra dod vis obedire et pati, si mali quid, |o g'^e ^in
tjVXtt, modo hoc uomen lai liegen, quod non Christianus, Nam ad iioc
vocatus utrumque et a iDunbievIid), fel|am dominis. S)tt) barffft mit 3U) lieb
ni^t front fein, sed si vis Christiauus esse, foltu alfo fein, si non. SQÖQg 10
bem Ooter unb tnutter entlaufft, non carnifici.^ Vide in mundum: quot invenias,
qui sunt subditi fanuili, cives, vide, loie fie fic^ fteüen. Princeps, consul,
dominus ntu§ loei(f|en, leiben et coguntur eos dorainari siuere, tua» fie dbiX
bran gewinnen, calceos^ k. cmn nolint habere v|itam ae|ternani, quae nobis
promissa unb brauff fiegel unb brieff* "^aben, bapitis[mum, Sacra[mentum, is
1 einem i nach Seuf|tifc§ steht iiibil jc. sp S ileb|emus his pati unt nach trelo
steht fein sp lojll SBaä bis carnifici unt 11 über entlaufft stellt aut certe noii tleo sp
inveniaris SBaS Batet tinb mutev entlcufft !c sp r 14 nach gewinnen steht ferneren fie
15 nach bxauff steht mir sp
') terman {unten Z. 16) s. r. a. Aufruhr, ryl. Unsre Ausg. Bd. IT, 201, Jl; 33, 605, 24
und ebda. Nachtray (auf S. 687). ') Vgl. unten Z. 23124, ähnlich Wand er 4, l-jll Nr. 170.
^) ttia§ fie bran getoinnen, calceos (unten Z. 25) rgl. Unsre Ausg. Bd. 2.5, 424, 35/9. 426, W/5,-
Bd. 27, 270, 5,6; Bd. 33, 682 zu S. 412, lOff. *) fiegel unb brieff sonst gewöhnlich in
umgekehrter Folge, z. B. unten S. 341, 3: Unsre Ausg. Bd. S, 152, 27; 357, 26.
N] iD^r mochten let)cf)tlic§ el)n lernten anrirfiten unb un§ leeren. 9}ei)n. Esto,
quod ipsi siut pessinii nebuloiies, noc^ loolien lol)r gef)or^am fetjn. Ita cogitet
servus, ancilla: ego ad aliquos annos servio in hac vitu, sed alia vita nie
expectat, bruff \&j ba§ Inort ^ore unb ha^ facrament entpfangen ^obe, hoc
expecto, Xoa'i ligt bran, ob ic^ bine unb le^be? Si autem noineris obedire 20
et pati, S30 far bel)n ftra|.^ Sed non es hoc Christiani nomine dignus,
ber gebort b^r nii^t, ben bto bift borcjtri beruffen, ut paciaris, totiltu nic^t
e^n 6[)riften fet)n, §0 toirftu et)n anbern ntet)ftern fi)nben. 2Ba§ bem öoter
entleufft, coutingit Carnifici. 5tt)ue fe^et, mic ficf) bie untertl)aiien ftelten.
6t)n furft, |er, fralo ntu^ Iei)beu, Sier ^jatoer, magbt, !ned)t t)erfd)en. 2ßaä «
bian gelriljnnen, bo f(^ml)ren fie bie f(^ue nttjtte. Sie foHen haue vocaeionem
17 über nebulones steht 6o§tt)ic§tcr i-o 19 über bvuff steht Sff Welc^ leBen ro 21 Sed
bis dignus unt ro unten am Seitenrande steht Christiani uocati ad paciendam iniuriani ro
Qui aliam uitam futurain expectant omnia mala i'acile paciuntur ro 22 Impacientes non
snnt digni noraine Cliristiani ro r 23124 2Bo§ bis Carnifici unt ro lustum praemium
inoliediencium ro r
') Sjo for bet)n [traft = gehe deiner ^Vege, unr haben keine Gemeinschaft mit dir,
s. das folgende und oben Z. 7j8.
<«t. 35 [23. 9(ptilJ. 339
R) verl)iim, ber teie l)n'3 2cuffel§ namcn, ut vult. lam dat Exemplum, laft
eud) bod) ba5 Belüegcn, f'liristus non pro sc, sed pro nobis passus et nobis
exemplum 3c. ßieBcr, aecipe, (juid pateris tu et ego? quando diu patimur,
quando Caesar, papa nie liaereticum proclamant, non patior nisi pro nieis
0 pieccatis, quia Adara filius, mortis reus et in peccatis conceptus, tüetbe
mortis. Sic tu. Si malum tyranuuni habes, non potes tantum pati ab eo,
quantum dominus pro te. 8o iDcf) tan bir bo(^ nic^t gef(^c[)en, ut d[ieere
cogaris in corde: i)db id) nic^t mijtx bcrbint? tu esses dignus ^leUifd^en
feuer§, si etiam iniuria tibi fit, d|icere debes: g[ratias a[go, quod post hanc
10 Vjitani alia est, quam mihi öerbienet ^at dominus per suam. Sr, inquit,
(jui pro nobis passus, 'Exemplum relinqi uens', er ^Qt unrecht gelititeit, '• ^'"" 2. 21
non soluni übed|ivit bonis, sod maus, quia ipse ifüt öiel fc§enblit(^er ijtxxn
gelobt quam tu. Vide diem paras|ceues: Hannas, Caiph[as, ludices, Pila[tus,
Hero|des ^^eifjen fie. So totrftS nimmer fo Bofe finben apud tuum dominum
li ut ipse, habuit bie t)er3m[eifeltften, 6ofcften 6u6en ut inveuiri, Et iam: ^a,
folt i^ ba§ leiben, ^ä) lüolt jc. bringen, ut fiat, (juod ipsi volunt. Non
loquimur de gentil|ibus, qui ^nn I)eE ItioUen faren. Si vis Christianus esse,
1 Kxemplum Christi sp r 2 nach et steht reliquit sp 5 nach quia steht suni Sj)
:VG loetbe mortis eingeklammert sp 5 liie»' iDerbe steht reus sp S naih dignus steht be§ sp
11 Christus pro nobis passus sp r lö nach iam steht dicitur sp 16 nach bringen steht
bie leute sp 17 nach ^nn steht bie sp
N] et vitam eternam öerjc^crcjen unb lauffen jum tenffel. Ab exemplo. i.^cttis,2i
6^riftuS unjer t)er, qui non sui caussa, sed nostri causa passus est, ber ^at
20 uns el)n fufftapfen gelaffen. Quid es tu? si diu pateris, |o lel)beftu Dor
bei)ne §unbe unb bift nid^t frum iDie etjn 5tbamä f^nbt. 2)tD fanft ^o öil
nic^t let)ben, al§ got Don bljr geliben ^ot. Esto, quod iiiiuriam passus sis.
3Ba§ ift bal gegen bem leljben (£^rifti? 3d) bände bem almcc^tigen got, ba§
\6) el)n troft unb ejem{)l ()abe.
25 6r, ber 'Oor un§ geliben unb ^ot un§ etin betjjpir. Hie urget
Petrus non tantum bonis, sed impiis obediendum. Nain vide, (juales dominos
habuerit Christus, quibus obedierit. Sid^ bie paffion an, ubi doniini sunt
Annas, Caiphas, Pilatus, ludas, Herodes. S)h) l^aft noc§ lange nic^t fol(|e
Derjtoetjffelte boBelnic^t i'm t)errn. Et tu dicis: @i) folbe \i) ha^ öon t)m
30 leiben? fc^arren unb pod)en^ et ita dominantur. 2flit ben ^el)ben reben h)t)r
nic^t. Vis esse Christianus et subditus: vide hoc exemplum. S)t0 lüirft
nid^t jpred^en: 3"^ f^S« ^en ^em, pfairl^er, furften nic^t an? Ser teuffei
Jl e^n c Hl bie ru nach f^nbt steht fqnbt sp 23 vor ^^ steht sed dices sp
äd Christus ab impiis passus est ergo et nos pacieraur a discolis ro r 28 nic§t sp über {oI(^e
Hii nach leiben steht snb ro na^ih ipoc^en stellt al§o ro 32 nach an steht Respondeo sp
') fc^atten unb pochen häufige Zusammensldlung, s. DWÜ). 8, 2216.
22*
340 lürebigten bei 3al)te.j 1531.
R] ein fivomer ^evv, !|ne(^t, foltu bteje tnovt iiic^t fitren: 3d^ frf)c dcuni, (Idminum,
djomiuam ntd^t on, Qufe SBurger, pf arver, aEein ne dicui-is Cliristianus et
iion partem in caelis, s^od in inferis foItu bornen et clial)|olo in aeternum,
c§ loirb bir luol bemalet Inerbcn. Si vero Ciiristianns esse, {jeifft ber Jejt:
i.%!ftri2, 21'bajU.' Si dominus, domina non v|iilt front fein, vide tu. llrfac^: Inspiee i
dominum, bQ§ fc^onc Bilb domini tui, vide, (juomodo depingat, dedit tibi
exemplum, quomodo obedire debes, certe non solum obed|ivit, sed passus,
q|uicquid vol|ebat Caip|has, Hannas jc. quid nos iactaremus? Ego tantum
a papa passus, mihi iniuria facta, tarnen Cliristus. Num tu legis: Ego a
Caipi^ha, Hero[de i}ab muffen leiben 2C. tum tu: Tace, domine, lib|entcr 10
tacebo ego. SGßie toürbe mein leiben ha ju fc^anben, non solum ber groffe,
sed etiam perfon l^alBen. Si etiam moa passio groffer, tauien (piid ad suam?
Ipse f|ilius dei, (juam persouam Ijunbiert toufient toelt nidjt tan fiejolen. 8i
tautum ei ein t)Qr frummet, haS loerc gLtoffer, quam si Ijunbcrt tjoufent toelt
sang[uinem efFunderent. Si nostris passionibus non possunius räumen, quid? is
quod onmino nihil volumus pati a Consule, principe, cum passionis nid^t
gelt räumen, ^ä) finb luol alium d|ominum, principem jc. Si vis Chri-
stianus esse H". fc^idEe bic^ brein, ut non solum bona facias et ob|ed[ias, sed
ultra ista duo oportet patiaris, si unrecht gefc^jid^t a principe et domino.
1 über deuni steht vel beitl sp 3 über partem steht balj[eas sß 4 nach Christiauus
steht vis sp 5 über baju steht ad boc vocati sp Ad hoc vucati sp r öj8 Inspice 61«
Ilamias unt Exemplum Pliilip. 2. sp r 9 Num c hi Cum sj) nach legis steht de Christo sp
11 Notabene sp r 12 nach etiam steht ber sp nach passio steht Wer sp IJjlS tarnen bis
quam unt 14 nach trumittet steht irutbe sj) ISjW jäiiile bis ultra unt IS solum über bona
N] totti^ b^r§ bandE, <Bet) nur inijlbe unb iüufte gnug, expectat te eternum prac- 20
mium. Si vis esse Christiana, Christianns, tinic scito haue tuam vocacionem
Obedire et pati, Sßen gle^c^ ()er unb fralt) nic^t frum ift. Xaiu hie habes
exemplum in Christo, \>a§ er nic^t alleljne gei)or^am gelüeft, feunber "^ot
geliben, lDa§ bie bö^elric^t t)m uffgelegt fjaben. Si aliquis expostulaverit:
hoc ego ab illo et illo passus sum. Econtra Christus: Vides, quid ego 25
passus sum. Ibi clamabo: D "^err, ic^ f(f)tüel)g ftljl, quia tua passio multo
maior est, Iren glel)(^ mel)n Iel)ben 1000 groffer toere ben Gt)rifti, tarnen
secundum personam nuilto maior est pena Christi, qui filius dei est, quem
si digito fodereni, plus facerem, si totum muudum occiderem. Unb blo h)l)lft
uff be^n xiäjt pod^en? ©30 toljrbt beljn troq au%, Expellis exemplum 30
Christi. S)h) ferft bo^l)n l)n bie ()el. @§ ^e^ft: Ad hoc vocatus es, ha^ bto
20121 über praeraium steht scilicet daumacio .s/j 22 über fraW bis habes stellt 6ift
bw oiic^ nii^t ftuni, 60 fotct Ijr mljt c^nonbcr jum tcuffel ro 23 Exemplo Christi nos a|d
pacienciaui exhortatur ru r 26 nach Christus steht dicit sp Säüet bie bie fid) IjreS
grpffcn lct)bcn§ Dnb gutten icd^tä rf|uemen ro r 26 ii^ durchstr ro nach flijt steht id§ rot)t
gerne jd^tte^geit ro 27,28 Christi passio a persona omnes adflicciones tocius mundi excelHt ro r
3(1 nach au^ steht tunc sp 3lj341,17 61 bis pati unt ro
3lt. 35 [23. ^Iprit]. 31 1
K] Ratio: (jnia habes thesa[urum , quem d|eus dabit, v[itam ae[temani, qiioci
foU fein finb, rechter brubcr fein, hoo ttitl er bir ba für geBen et iam dedit,
unb brauff Biricff unb fiegcl \ bap|tis[mum et Sacra[mentum. Sed quisq[ue
cog|itat: iä) tDilS nid^t tfjiin.
s 'Qui peccatum uoii fecit.' 5)lit bell irorteit legt Spet|ru§ ntbber '•*<•'" i»' 22
ben tro^, quem (|uisq[ue tan f äffen de s»a pas|sione q. d. de hoc dico, qui
non jc. be§ glei($ date mihi-, ben 2itet fol er allein füren': <iui miuquam
quod peccavit nee verbis nee operibus, fein leBtag niäjt berfunbtgt noc^ mit
tüerden vel verbis. §eifft ha^ nic^t fd^amrot gemacht? Ego nolo pati, obe-
lö d|iens esse, sed volo facere, qiiod placot et siim plonns peccatis et nunqtiam
l)ene quid feci, omnia v|crba eitel Ingen, lefternng et mea facta mala, et ego
uihil volo K. Econtra (|ui iiuilum p|eecatum et verbuiu, non sohmi patitur,
unb id) öerjihieifclter, toie tDoHen Inir 6eftef)en? 3« ^" ^i^ii^fi Beftljen jc. man
g!^et mit mir umb, c§ moc^t ö)|ott jc man tf)ut mir giroffe getualt. £ia§
15 ift cor gentile, geb|en(Jt nidjt ,^u I)|imel fomen, sed nur ,5ur I)eIIe, quid factum
tue domino? qui non unum 3C. qui eitel unrecht et pro te, ut red|iraeret a
3 nach ficgel steht ejn^jfttttgen sp .5 Qui peccatum non feoit ip r 7 nach non
steht peccatum fecit sp (iteicö his nunquara unt nach nunquam steht peccatum fecit je. sp
8 nach operibus steht l^at ftc^ xp 11 nach vierba steht finb sp 12 nach pieccatuni stelU
admisit sp nach verbum steht je. sp 13 nach ttetJitoeifetter steht 6u6 JC. sp 14 über
g^et bis cä steht nura confirmare debeo in malitia? sji 16 nach unum steht peccatum sp
nach red|imeret steht te sp
') Vgl oben zu S. SS8, l/i. ^) date mihi ?y/7. oben zu S. 7. 12. ') ben Sitel fol '
fr oUcin füren d. h. diese Ehre gebührt ihm allein rf/l. DWtb. 11,523.
N] ni(^t Qllet)ne gut§ f^un, sed cciam pati iniuriam a dominis. 2öl)Iftu§ nic^t
t{)Un, ^0 laf, si feceris, habebis magnum thesaurum: debes esse dominus et
heres illorum et frater Christi et hunc thesaurum iam habes, sed mundus
20 hoc non curat.
'SBeldöer !et)ne ^unbe get^an l^att.' S)a bo ml)t ben toortten i. i-cw 2, 22
legt et ben tljum etjneS t)ben lel)ben§ niber q. d. ^ä) ^oge bon et)nem, toeld^er
fcline ^unbe gett)an Ijat. Iret auff, alle 3lbam§ !t)nber, si tales sint: ba^
tan man fet)nem menfdjcn nocijfagen, SoS er fel)n Ie'6entaflc nie !et)n "ßofeS
25 gctfjan unb gercbct. S)o fc^emc fic^, tner ftd) f($emen fan, unb Jrerbe fc^amrot
contra iilos, qui dicunt: ^i^ ^f^l nic^t let^ben noc^ geljorfam fetjn, qui plenus
sum peccatonim et impietatis. 32}ie fol ba§ Irerben? 2)er, qui nuliura pec-
catum habet, omnia patitur, Et ego summus peccator nihil volo pati, ttio
ItoÄen h)^t mt)t unferm rec^t ^t)n, toen 'mtir ftirec^en: 3'a man f^ut m^r
30 groffe geloalt? (?§ ift et)n Ijel^ben gefc^trecj, ad infernum pertinet, non respicit
.exemplura Christi justi omnia pacientis propter nos, unb bhJ tD^lft l)m uid^t
21 Contra gloriam nostrae passionis ro r 29130 3a bis geloatt imt ro 3a man t§ut
jnljt groffe geluott ro r 301342, 17 id bis blD unt ro
342 ^rebigtctt bc? Sotjtcl ir)31.
R] pieccato, niorte. Et bli tauft it)m nicfjt fo tiicl ju lieb tl)un, ut pro peccatis
tiiis ctiam jiropter euiii ein luort vel ij t)eif)Övft ' ft patiaris. Si etiam dominus,
])rinceps jc. 'ijat bo(^ mein ß'^viftu», 'qui non peccaturn' JC. et pro nie
mortuus. Nura non pro domino jtu e'^ren 3C. ^sä) tüolt, ba§ touitru mtc^
0 eilen in ten-ani.2 Si vis murren et iiti iure unb {)OC^en, quod pateris, &
gefjorftu i)iu, ha Sucifer unb ^nba» fitien, nam hi etiam (soeben cum iure
suo. Sed tu oportet patiaris etiam ha^ unrecht, sed sie patiendum, ut deum
uon neges. Sed rta§ bte h)eIt[IicÖe oBerifeit Betrifft, ut snbditus erga prin-
cipem, senatoreni, dominum. Si etiam unrei^t gefc^etje tibi ultra ohedientiani
unb unrecht gefc^olten, Si fanft glljmjjfftg tierant|h3orten, bene, Si non, patere lu
vel sis gentilis unb geb|encEe, quod non pertineas ad Ejuangelium, Sacr|a-
[mentum. Ratio: quia dominus tuus '^at§ gern gelitten et tarnen non meritus,
cog|ita, quoties tu merito. Si etiam nunquam fecisses p|eccatum, tarnen in
peccatis conceptus, uatus jc. Sic ista correptione moneris, lDa§ btt ®ott
lunbe Ciuff legen, si tecum teilen hJoIt, quando princeps tibi iniuriam agit, i^
er tt)Qt bir unred^t unb btr gefc^it'^et nicfit nnred^t. Ideo cog|ita: peius
3 nach etiam steht esses sp 314 über pro bis iion sieht vt habet finis capiitis selec-
tis[siinis Terb[is sp 7j8 sed bis neges unt 10 nach uttb steht tottft sp Si (non)
12114 gern bis Sic xmt 12 meritus sp über (passus) 15 agit f in facit sp
') berijotft d. i. iiberhörxt. ^) Vgl. oben S. 333. Ähnlich auch Unm-e Ausg.
Bd. 6, 445, 25 ^tijtn tu. tieff begraben in bie erben.
N] %o biel jto binft t^un, bog bh) nnib feljnet h)t)t(en ntc^t leiben, qui propter
tua peccata bene meritus esses. Pius dicit: ©olbe xä) bog nic^t letjben? Ijat
hoäi me^n t)er (5"^rtftu§ §o Dil geltben. aBer murren unb ^joc^en tot)!, Ille
pertiuet ad ludam et Lneiferum. 3)te folgen uff t)l^e re($t. S)tt) folft ber 20
leiben. S)oc§ alfeo get)or^am fel)n, hai man got nidjt öerleutfnet. 9tlfj bie
58raut bon .^qC icjunber t^ut. In aliis autem civilibus ordinacionibus
omnis iniuria pacienda est. Ita ancilla et servus debet ferre. Äan er§
gltmi)Ii(^ berantluortten, %o tt)U er§, sin minus, %o la% er§, et non erit
Christianus, non accedet sacramentum, quia non sequitur hoc exemplum 25
Christi iusti. 2Ben bh) af.et)ä) fel)ne §unbe gef^an t)eft, tamen in peccatis es
natus, dignus persequucione unb tft e^n lautter fuc^fc^hjancj ' , quibus
admoneris ad peccata. 2ßen bic^ ct)n l^er, fralD ftrafft, f^ut unred^t, f^ut
17 unten am Seitenrande steht Christus iustissimus absque omni peccato tauta passus
est et nos peccatorum pelago submersi nolumus pati. !Pfut bti^ SRolonbt.' 19 Dil c in 6it
taufent mol me^er sp nach »er sieht aber sp über W^I sieht bff fc^n rcc§t sp 21 Quatenus
obtemperandum ro r 24 nach crä (1.) stellt bnb (e^be e§ sp 26 nach iusti steht et inno-
centis sp §eft c in getieft sj) 281343, 16 2Ben bis unrecht unt ro
') e^n lautter fmfjjdjtDoncj vgl. Unsre Ausg. Bd. 7, 407, 21; 8, 677, 12; 12, 3S5, 18;
412, 35; 14, 140, 37; 149, 18; Bd. 15, 540, 5; 17, 326, 29. 387, 25. -) ipfui btc^ iKoIonbt
vgl. Unsre A^isg. Bd. 29, 713 zu S. 547, 24125; Bd. 32, 24, 15116. 235, 30; Bd:33, 676 zu S. 36, 13.
91t. 35 [23. 9tptilJ. 343
K] menii, fein bemutig unb gebultig, fo gcfeltS (Sott et agnosceris a deo pro
fideli et postea gratiam iuvenis a potestatc, domina tiia, ut dicat domiuus,
domina: saepe corripiii et tauieii passus est, ift ein f|ein fned^t, tttagb. Si
econtra, dicitur: Jjut hid) für betll !jnec^t, magb, et tum tibi non solum caelum
5 occlusum, sed etiam terra. IRcc^et, tjijX I|ie6cn finbcr, habetis dominum, qui
pro vobis iuor|tuus, qui unrcd)t gelitten et non üerbjienet: quid, si vos pati-
niini, qui meruistis? Si patimiui, placet deo ut .suj)ra: Christiani. Alioqui
ein !|nec^t rei|t ben onbcrn, ])ostea f)nben§ ju Iot)n, ut ^ie !ein gunft unb
giute tag tjahen et ilJic ha§ ^el|Iifc^ feuer, Et e§ fan nic^t fein, ut im
10 regiment fol alßeit getroffen fein. luristac: ftrenge red^t regirt nimmer, sed
BiHideit' i. e. uon est domiuus, domina in domo, cousul, princeps im lonb,
ber naä) fc^nur regiere. Oportet quandoque cousul ein fned^t, burger unrecht
tl)Ue, oportet jirinceps (|uandoque peccet. Si vero ein folc^er fc^clm et volo,
ha§ consul et p|rinceps ba3 ftrenge rec^t unb fc^nur gleich mit tnir rechten ic.
15 Et ego sum ein foI(3§er Bofltoic^t, qui decies non respondeo ilii mea sub-
2 u/nfen am Seitenrande steht .icceplta es deo
Petjrns Gratiam apud deum Lucias Inuenisti gratiam ®ott ^at an bir ein iDotgcfoHcn sp
1. Timo. 5. de vid[uis
10 Summnm ius summa iuiui'ia'' sp r 11 nach consul steht in ciuitate sp 12 nod^ über
fc^nut nach na$ steht ber sp 13 nach vero steht sum sp
') Vgl. Wander 2, 548 Nr. 305 ©eftrenge Ferren regieren nid^t lange. -) Summuni
ius summa iniuria rgl. Uxsre Anag. Bd. 19, 630, 13; Wander 3, 1518 Nr. IT; 1531 Nr. 358.
N] b^r aber nid^t unrecht. C5ot ber ftrafft bid) umb bie ^unbe, fei) bin aber
gebulbig unb Iet)be, habobis bonam conscienciam unb !rigft gunft unb übe
bor ber toelt barcju, ut dicant: Bonus est servus, sepe iniuriam passus est
a me. Si autem inobediens fueris, %o borleurftu ben band bor ber toelt'
2ü et damnaris. 3^a§ geft^ege un§ ,^h) eliren unb ^ur ^eli(iet)t. S)o tttt)rbt nickte
ou^. ©s f)ec3t et)n magbt, !nec^t, burger ben anbern, berliren gunft al^ier
et vitam eternam. 5)aruber qui volunt regere, lunueul uid^t ^0 eben treffen,
bo§ fte summo iure bjolben regtren, ^unber l^ie ,^tb gebort Eqnitas. NuUus
potest in domo sua iuste omnia per]ietrare, sed equitas est observanda. (Js
25 mu§ gefc§et)en , ba§ ber SBurgermeifter ^unbigt. @l)n furfte muß ßunbigen.
^ä) tm)I mel)ner fac^e nod^, ba§ bie Cbri(Jet)t e^n f(|nur red^t^ "^anbbele unb
16 Eciam si iuiui-iam patimur, tarnen non iniuste patiraur ro r 19120 Si bis dam-
naris mit ro 19 nach h)ctt steht önb gol ro 22 SJorufiet über (Esupra) 35 tmter
inu§ steht emphasis ro 2,5l36 unten am Seitenrande steht In eos qui accusaut dominos
suüS. qui non semper iuste regere possint. arduum enim est opus regere. Ideo opus est
equitate non iustitia ut iuriste affirmant Sic bo rcjiren tonnen? nic^t oIIc? nod^ ber fd^nur
ouferid^ten ro 26 In eos qui magistratus delicta uident sua scelera non uident ro r
') Borleurftu ben bandf »or ber tcett d. h. erliMist mich in der Welt keinen Lohn vgl.
BWtb. 3. 731. ■-) fc^nur roii)t (oben Z. 12 und Z. 14 j^nur glcic^; rgl. DWtb. 9. 1417.
ftt)n wohl = 'allein . 0. B.j
344 ^rcbigten bc? Satjtc? 1581.
R] iectione. Sic quandoqiie si servus mit imnuljcn toortcn, ba§ tan man auff=
milden. ^ Sed qnod tu eiim toties ticrimtrciicft je^cnfeltigltc^ , fanft bu nic^t
lerucn, ba5 imterlucilen auä) ein t)en- fet)lcn 3C. et tibi tmiä r|euii.ssio pec-
Lcatornni. ©ie hjetben l)t)ren ftanb nic^t fo füren, ba§ fie el machen, qI§
ficttcn c§ tauben erlefenl Et bu »uolft f)a6en, baS e§ bein öbjerfcit fc^nur s
gleid) folt mad^en. Ideo folö fo fein, ut discamus : si etiam ober^^eit ba§ nid^t
Ion, ut deberet, ut utatur suo officio recte, foltu baö lüiffen, quod sit in
statu jieccatis subiecto. Ego eius subiectus, ^ä) tt)ue auä) imrec^t. ©reifft
mic| mein dominus an vel princeps, ^ä) ijaM Jool öerbient, öevuntrelriet ic.
Et si non ei quid jc. tarnen coram deo peccator miser K. et non fit niilii i»
unre(!^t. Et hoc lib|enter vellet S|anctus Pet|rus iuculcare Servis et subditis:
tuus dominus, qui suo sang|uine te erf|aufft, ber leibet unb ]^at§ noc§ nie
öerbienet, non verbum locutus jc. non, ut ein 'i)ax frummet et ut sei et luna
rae adorent, sed tamen feit er ju, qui tam unfc^ulbtg munbe unb I)er^ "ijai
unb leibet a Pil[ato k. indignissima. Et vos rei peecatorum, mortis, et non i*
pro aliis, hie habetis Exemphim doraini unb urfac^ fiel) tüä), quod meriti,
deinde urfa(j^, quod dominus non semper 3C. Sic !unb fagcn: Bin ancÜLla,
1 nach motten steht tottb gefc^oltcn nj> 4jö machen bis toufcen unt Sauten triefen sp r
6 über folt steht mit bir sp fc^nut gleid^ sp r SjU auifi Ins '^at mit 12 nach etI|OUfft
steht l^ettc sp 14 unb durchstr sp nach ^et^ steht »nb ^onb sp 15 oben am Seiten-
rande steht Qui abscondit frumentura maledicetur 16 über pro aliis steht patimiiii sp
') auffmu^en vgl. oben S. 320, i>. ^) aU l)eltcn cä tauten ctlejen vgl. oben S. 62, 2.
[Auch Unsre Ausg. Bd. 17, 297, 30. O. B.]
N] totii me^ne 10 fei^ttge untreto nid^t fe'^en. ^ä) tan me^ne§ '^ern fc^elbt toort^
nic^t bulben, quia sepius meritus sum. ©jo e§ bod§ ntc^t §0 glel)(^ in magi-
stratu juge^en, Ipsi habent artiouhim remiss[ionis peecatorum. Et omnis 20
magistratus sive parvus siv^e magnus canet Canticum * : Peccavi, unb blD
iD^Ift l)^n §0 eben uffri($ten, qui tuam infinitam impietatem non vides. Tu
autem si videris dominum non sufficientem, ©30 bend: @r tft el)n menfc^
unb tft l)n e^nem ferli(^en ftanbe. '^i) afiei fi^n fei)n untert:^an, ic^ h5l)l§
leiben, ftrafft er mi(^, ^0 Ijafi i(^§ lt)ol anberS tto öerbinet. Eciam si coram 25
mundo non essem peccator, tamen coram deo sum peccator, ber ^at ml)r
'btj'ü.xä) ouc§ el)n ftroffe uffcjulcgen. Et ille ipse iustus passus est, Se tft
el)n 1)oä) ejempl. lila persona, quae venerari deberet ab omnibus creaturis,
nihil fecit mali, ber mu§ uff§ aller fc^enblic^ft Icljbcn. 2td^ l)r armen leutt^e,
vos estis digni propter peccata vestra tali injuria, Unb einer tjerrn !unnen§ 30
nid^t %o umfige^en. Ita fieret paciens ancilla et diceret: 5Jtel)n fralD Ijat m^r
22 über qui bis nou vides steht uident festueaiii in oculo magistratus et trabem sue
inobediencie non uident ro 23 über duminura steht et magistratum ro 25 ftrafft bis
Eciam unt ro Quomodo subditi ad pacienciam sint exhortandi ro r
') canet Canticum vgl. oben S. 322, 9.
9lr. 36 [30. 3l<)ril]. 345
R] ^sd) {)aB'j Qud) »ool Derbiiit, niliil fdjnb, baS fic mir gibt (loiuina ein gute
I)uffd)e \ fic fols micf) alltag tt)|Uii f)a6cn et cum suibim ju ejfcn geben. Uli
fieinc leutc coram dco et mundo. Scd cjui econtra pro uno verbo daut decom,
bic gef)Oren ad Pil|atum jc. ([ui Christian!, ad hoc vocati. 2)Q§ fet) de h|ac
5 Ep[istohi.
2 fotS mi^ c (71 fo( mir§ .s/i u««/; Uli s/e/d tuercn ■■y;
') ba§ fic mir gibt ein gute I^uffd^e d. i. Ohrfeige, vgl. DWtb. 4, 2, 1074, wo kein Bdq/
ntis Luther.
N] e^n gut (Jopittel gelegen', tuie fol td§ ^m t^^un? Tarnen Christus passus
est. 2. Epjo hene meritus sum, ic^ bl)n et)n lange jel)t eljn bo^e "^ur gelrefen,
toen fte tnic^ indies 7"='''* increparet et percuteret, §o f)ab§ [ä)'S öcrbinet. -Mi!
autem, qui nehmt ])ati et contemnunt magistratus unb ^eben ben l^t)ntcru
•« uff*, bte ttjerben ^r Ion "^abcn.
') ct)n gut ßüpittel gelegen vgl Wanchr 2, 1130 Ni: 3 Sin gut flapitcl lefeen. -) ^ebeii
ben "(Hintern uff vgl. Wander 2, 673 Nr. 21 S)en f)inbern jcigen ; vgl. Biets s. v. 'aufheben^ Nr. r>.
36. 30. mprit 1531.
^rcbtgt am Sonntatj ^uBilatc.
R] Dominica Inbilate, quae erat ult[ima Ap[rilis.
'3ln betn felbtgen tag' adiunxit. Hoc Eiuangeh'um tft aud^ ber !^o^|en 3o'i- 1«. 2^
art[ifel einer vel, quem quotidie treiben, qui est ßl^riftliti^, qui tantum Chri-
stianos facit, er^elt unb übet, ut indies jun'^emen, gel^ort oEetn für ba§ üeine
15 f)eufflein, qui volunt Christiani. teilet dominus in 3 partes Euangelium:
11 loan. 16. r 72 Stn bis adiunxit feldt P 13 vach quem sleld uns -ip 15 itacli
volunt steht esse «p über Seilet steht 2 sj> über dominus steht 1 sp
N] DOLMINICA lUBILATE
'Modicum et iam non videbitis me et iterura modicum 3oD. le- is
et videbitis.' lOAN. XVI.
S)a§ tft ber ^o'^en artüel eljner, quem indies praedicamus, ber 6!^rift=
20 liäjt artiM de tide, ideo non opus multis enarrandum, quia nou est vulgi
praedicacio, sed tantum ad Christianos pertinet. Tria sunt in hoc Euangelio:
1. Textus: 'Modicum me videbitis' jc. 2. '^x tDCrbet ^^etolen JC. sed tristicia
veatra jc. ba§ ift beutlidjer, quod priora expiicat. 3. ponit exemphun partu-
rientis. Haec tria paucis agemus.
IßjlS ro 20l21 Non ad uulgus sed ad Christianos pertinet ro r 21 Disposiciu
huius Euangelii ro r 23 über 2C. steht uertetur in gaudiura sp priora e in priorem senten-
ciam sp 24 über agemus steht tractabimus sp
346 ^robigtcn be3 3o{)wg 1531.
R] 5oii. 1«. 16 1. 'Modicunr k'. 'quia vado ad'. S)er %tTct tft !|Ul"| gefaft, quae seii-
si- soteutia? dat in sequenti Eiiangelii parte bic gto^ brauff, ba§ bi§ bie meinung
fe^: 'Vos ])lorabitiä.' S)ie glo§ ift beutltc^er quam X^t. 3™ pouit
exemplum de iiuiliere ac. bie nott !§at !|UV^ geVoert, giaudium lang. Ista
tria vid|el)iimis et paiica de illis loqueimir. @§ ift fein gefaft et talib[iis s
v|erbis geftelt, ut befter Bcffer Beüiben t}i}m gebed^tni». 'Modicum.' .f)aticn
glcid^ ein anbctn Hang t|iiam alia verba, bie t)flegt am meiften jh) faffen,
tanquam insignes notas. 1. Indieat dis|cipulis, quod statim moriturus sit
et resur[reeturus. 2)a§ ift Textus, cum dieit 'Modicum' jc. i. e. adhuc
2. 3. horas vobiscum et non vid|ebitis, quia moriar, sepeliar. 'Et iterum' 2C. »o
est occultum tDOrt i. e. post 3 dies res|urgam et iterum jc. i. e. post modicum
occidar et resurgam. Et post istam mortem et res[urrectionem ad patrem
ibit. 2. ha§ fic baruBer folten Betrugt Iterben, est alterum. Et ipse legt§
au§. lam d^icit: ^c^ toetb eud^ ex oculis !omen unb soll, berlaffen, et sie,
ut traurig Irerb fein. Mihi continget mors, vobis tüirb !omen, ut feer '6etru'6t, 's
et mundus gaude[bit. S)ie ij ftude funben fi(^^ nic^t brl)n fe'^en. Ideo dicunt:
quid hoc? Eorum cog|itationes finb fleifc^Iic^ geftanben jc. forte in cubiculum
ibit vel in aliam civitatem. Eo ad patrem, qua via, semita, ponte? Caro
1 nach ad steht patrem sp 2 nach dat steht dominus sp 3 nath quam gtehl her sp
ß über Modicum steht et iam jc. sp 7 nach ^jflegt steht man s/j 1. spr 9 nach ift
steht htx sp 10 nach vid|ebitis xteht nie modicum sp über iterum steht i. e. resurgam
et IC. sp 11 über occultum steht tcrbeätS^ sp 13 2. spr 14 über unb soll steht l)t
hjerbet sp lü nach 6etru6t steht fcib sp IS fid^ c in fte sp
') = sie. 2) bet5E(ft§ /occultum hjott/ i'gl. ünsre Ausg. Bd. IT', 3.5.?, Jö uetbnrfte
ttbe und Z. 37 tietbadft effen (dort weitere Naehioeise).
N) 6§ ift fetjn furcj berfaft ntt)t folc^en tnorten, ut melius possinms reti-
3oi). 16, 16 nere. 'Modicum me videbitis.' S)ic toorf^ lonncn nic^t anberS lautt^en, w
quam significant, significant. Prirao indieat discipulis, Qx Incrbe batbc fterben
unb balbe aufferftet)en. 1. Dieit: 'Non videbitis' q. d. uBer ij, iij ftunbcn
moriar. Deinde uBer bret) tag iterum me videbitis. Tta loquitur de historia,
Inte e§ t)'f)m gefc^e'^en foH. S)a§ ift bie historia.
Secuiidum tft n'^ue ftercfer, \)a% fie ft(^ bruBer foüen Betrüben ibi, quod 25
Christus illos relinquet snlos, ha§ fie btuBer muffen traltJricE feljn q. d. (S30
h)^rbt m^r§ gef)en, ut Moriar. Vobis autem accedet, ut tristemini, mundus
autem gaudebit. 3I6er uff ha^ f^abtn fie !el)ne gebanrten, non intelligunt et
putant: 6r tUt)rbt fic§ ^n e^ne lammer berlric§en et iterum redibit, et cogitant,
19 üter (S§ steht 1 ro 21 über significant (2.) steht duo autem liec uerba ej)
22 Modicum et iam non uidebitis ro r 24 geic^e^cn durchstr sp darüber Iniberfaten fol sp
26 über Secundum steht 2 ro über nifUC ftctcter steht tautet nuc tlcrct sp Plorabitis et
flebitis ro r 28 über fie steht bic apoftetn sji
9lt. 36 [30. «pttt]. 347
BJ cügitat viam auff hcx gaffen. 'Et Modicunr: founcu nic^t anhtxi brau§
machen, quam quod se fol DerftccEen. Sic c|aro et sang|uis richtet ubcv bem
tDOrt etiam in Sanctis, ut lieri rli.xi S|anctos habere macr|naiu particulam de
Adara^, et raaximaiu scientiani, ut non richten ttod^ rationem, ut Apostoli
5 pleni g|ratia et sjpiritu s|ancto, et tameu carnaliter lof||\iuntur et sicut caro
eingibt, ut etiam, cum vellet ascendere Act. 1. Ego et tu, oraues habemussiCB
cog|itationes carnales. Ideo isti suut fcf)enblic^ öeifurer, qui Bauen auff
39aBft, Caesarem et dicunt: ecclesia Christiaua non potest errare. Dicendum:
fic tan nidjt leBcn an l)rtumb, ut ibi vides in Apostolis. Non öertratoc auff
10 patres, >S|anctam eceiesiam Christianara, @§ fet) benn, bQ§ fie @|Ott§ lüort
]^al6en. Ibi vides, quod non S|anctiB öert|tauen tteiter, nisi habeant verbum
dei, et q|uicquid bai'uBet tebet Sive per patres S|anctos sive concilia, die
esse Apostolorum carnem, qui sie etiam loquuntur sine spiritu. S)a§ fe^
gcrebt per modum Corolarii. In S|ancto Aug[ustino sunt multi loci, quos
1^ locuta ca|ro et sangjuis, Et ego multa verba loquor, quae non sunt verba
3 über etiam in sieht facit hoc caro ap 4j5 Conso[latio plenis[sima sp r 6 über
Act. 1. ste}d Nuiii in tempore hoc sp Acto. l.sp r 10 patres non errant jc. •>■;; j- II nach
non steht sit fidendum »7; 7iach S|anctis steht patribius et Ec[clesiae sp 12 nach q|uic-
quid steht Ecclesia sp 13 esse(t) 14 August[inus sp r 15 nach locuta steht est sp
') In der Sannabendpredigt über Joh. 6 (Unsre Ausg. Bd. 33, 271, 24138: @? ift leinet
iintfi im§, ti)x \)at noc^ ein gro§, grob ftude Dom flcifc^e, jo einen gongen groffen badtrodf notL).
NJ quae sit via ad patrem. 911^0 richtet Caro in verbis dei aud^ ^n ben lifien
'^et)Itgen, qui tam multum Adae secum habent et non possunt sincere intelli-
gere et perpetuo debent luctari cum illis cogitacionibus. Ita sie contingit
apostolis, qui pleni sunt talium cogitacionura. Sicut fuorunt discipuli Christi.
20 2ßl)r toerben totber bi^e gebantfen alle ftret)ten muffen. Tales hie impugnantur,
qui fidunt in Ecclesia et conciliis et dicunt ecclesiam non posse errare. Ego
respondeo: QS tan ungeljrret nic^t feljn. Errant. Ipsi non praedicaverunt
verbum. §te !onnen fie e§ nid^t ^tebigen, quia non intelligunt hoc verbum.
Ergo nemo fidat in aliquem sanctorum, nisi quatenus verbum habeat. Noli
25 fiderc Conciliis et sanctis, sed die: S)a§ ift ber '^et)ligen apoftet flel)fc^. 3id^
h)t)l t)!^n nic^t gletoBen, Augustino, Hieronymo jc. nisi tractantibus verbum.
6§ ift üil fpru^, bic ha§ ffeljfc^ ^at gerebet. Ita in concione videamus, ut
sincerum verbum praedicetur. S)a§ ift, ba^ er fagt, Quod ipse sit moriturus
16 quae (est) Caro in uerbis dei plane ceca ro r 1!) unten am Seitenrande steht
Eciam sancti multum carnalium cogitacionum et ueteris Adae secum habent cum quibus
luctandum Valeant qui in illorum dictis secure quiescunt ro 20 toibet über bi§e 21 Non
herendum in ecclesia et sanctorum dictis ro r 22 Errant. Ipsi c in Omnes errant si s}'
24 quatenus (ad) 2412.5 Quatenus uerbum tractant Sancti eateuus credendnm illis ro r
27 ift c «1 J9nbt sij nach ffivui^ stellt ^n ^nen sp
348 ^Prcbigten bc5 ^aijxci 1531.
R] dei, iiou sunt rec^t, pracsertim extra rem praedicandi, Si \ibix tifd). 1. iiidicat.
quid fieri debeat, quod inoritiirus et res|ui-get unb lra§ tjtjll bl'ubev uBcrfarcn,
nempe tristes jc. Ipsi uou solum iutelliguut verba, sed rem gestam , btc
gefd^td^t. Est 2" verborum intel|lectus, quando quis ha bort faJt reben unb
t)rebtgcn, 2. quando jun jugen !om)5t', fan er gar nid^t§, habent intellectum 5
verborum, non i'erum. Ita non solura, ut aliquis sciat loqui de re, sed cum
ad rem ventum, ut funnen fid^ fterden istis verbis unb !unnen bie verba
unb fadö 3U faniett reimen. Ibi mihi unb mandjcm guten gefeüen feilt§, nam
venientibus rebus jc.
S)q§ gifct nu ha§ anber [tuife, in qua ftc^ troftet unb reimt btc fac^ 1»
30IM6, 2ü ju jamen et troftet fid§.^ 'Vos ploraibitis.' @§ itiirb '^in !omen, ba§ ^^r
hjcrbet tnetnen, bie rebe, quem dico, ttiirb cucf) t)nn bie fauft unb äugen ftoffen',
et tum eog|itabitis bron, non fi^iöt eud) brauff, non manobitis, ut iam estis,
sed postea nihil eritis quam eitel l^euleu uub hJeiueu, et ttmi eruut ablata
isla verba. Et quod raaius, quando flebitis, totus mundus ridebit et dieet: i^
Ubi iam magister et discip|uli eins? fo g^et§ t)!^n, nempe ben le^em, toen
1 1. spr 2 unb bis bruBer über (bj) ufietfaten c in mibberfaten sp 2. .<;) r 3 nach
gestam steht non intelliguut sp 4j6 quando bis verborum imt Iiitelligentia ^ „ spr
6 nach Ita steht opus est sp 7 nach ventum steht fuerit sp 10 ft(i^ c in fie s/i 11 fid^
c in fie sjy Vos plorab[itis sp r 15 mundus gaudebit !C. sp r 16 nach magister steht ille sp
') quando 31m jiigen fompt rpl oben S. 130. ^) = sie. ') totrb mä) l)nn bie
fmift unb QUgcn ftoflen Sinn: es wird kommen, so daß ilw es mit den Händen greifen und
mit den Augen sehen könnt; vgl S. 349, 314.
N] et ipsi tristaturi. Hoc non intelliguut. Secundo eciam ipsam rem non
intelligunt apostoli. Nam duplex est intellectus. Plures optime noverunt
loqui, sed cum ad rem ipsam pervenerit, nihil intelliguut. @§ tft nid^t gnug,
ba§ et)ner bie Itiort^ tüoC öerftefie, ^unber mu§ bie fac^e ouc^ borfte'^en unb 20
6et)be§ ju^ommen reimen. Ita multis hodie deficit. Sie lonnen oil boöon
reben. Sed in tentacione feiet mt)r§ gar, ba§ ic§ tniber toort^ noc^ fac^
lie'^albe.
30I) 16,20 'SCßarlicfi' 3c. 't)r toerbet trennen' jc. q. d. @§ ttn^rbt bof)l)n tummen,
bo§ t)r toerbct 'Reuten unb tüc^nen. @§ h.il)rbt eud) l)n bie l}anbt himmen, 25
quod ego iam praedico. Praemoneo vos: fc^iöt CUC^ bruff, iam non timetis
me praesente, deinde nihil nisi tristicia vobiscum erit et econtra totus
mundus gaudebit unb tt)l)rb einer f^iotten: tnoe finbt 9i^ue met)fter unb fc^utter?
et triumphantes. 3)o ift be» fc^arren§ unb f30C§en§ teljn eube. S)o muffen
19 nach loqui steht uerba sp Duplex est intellectus euangelii Verborum et Rei ro r
21 über multis steht et mihi sp Plures intelligunt uerba sed rei plane expertes ro r
22 Sed bis Inott^ unt ro 26 praedico c in dico uobis sp Quia plorabitis et flebitis ro r
27 deinde c in postea sp 28 nach fpotten steh! dioeus sp 29 te^ne
■Jlx. 36 t30. Slpttl]. 349
R] tüiv unter liegen. lam adest Caesar, ibi be§ pod^cn», tvo|en3 K. Et tum
iios (lolobiimis mib ber (S^rift ift ha Don et ih>s liabemus ba öou trogen.
Et duo sunt ista inaxima mala: fpot unb fc^abcu.^ £)a§ lüirb eu(^ ^nn bie
^enbe fotnen. Qnando fiut, fo geblendet benn bian et fl|icite: @s muä gel^eulet
5 fein, <|uaiuJu imnulus tro^ct et p|OC^et et bein baju fpottet, iit djicas: doiuinus
praedixit, ergo \o gl^et§ jo, dominus ablatus ideo est', ut dixit. Sed quid
addit? non solum vos tristes tbre et raiindum letari, sed dixit: 'ein flcinc
jeit', alioqui quis foltä aufe ft^en, si non unteilueileu ein erquidiung? certe
essent inferi, si non finis. Sed e§ !^eift: 'über ein !Ie^ne§.' Et dicit: e§
10 mn§ gctti|einet, getrautet feiu, et ipsi fingen, jptringen unb frolic^ fein.^ fSed
l)altet ein loeuig [tiUe. '(Sin fleineS." lam beutet verbum i. e. vestra tri-
stitia fot jur elv)|igen freube luerben et tale, quod nemo auf|eret jc. S)a§
reime JU fatnen in trib|nlatione, (|iiando a Sat|ana vel mundo tentaris, qui
in (ifHcio prebig est, ibi muudus toric^t, ba mu§ er leiben fpoten jc. Hi
IS cum gl|adi<>, t^etteu fie iü üüi) vel a Sat|ana, quia hie scriptum: ' A m e n gofj. le, 20
d|ico' K. Cum hoc scias et tentationem sentis, mundus jpottet unb lachet
1 über poä)tnS steht Papistarum gp 2 über S^xift steht ß^tiftuä sjj 7 nach soluiii
steht dico sp S nach si steht deus sp nach etquiiliung steht erjeiflte sp Modicum sp r
11 nach beutet steht erä sp lljrj Tristicia vestra vertetur in gau[dium sp r 12 tale c aus
t<ilis 15 nach gI|adio steht auderent sp nach Satjaua steht diuexatur sp
') Es schwebt wohl das Sprichwort rar: "^Wer den Schaden hat, darf für Spott
nicht sorgen Thiele Nr. 246. ') (ptingen unb ftolirf) fein bei Luther außerM-deHtlich
häufig, z. B. Erl. Ausg. 19, 423; Unsre Ausg. Bd. 9, 630, 1. ['gl. auch oben S. yö, 11 u. o.
N] U)t)r ficjen, Joeljnen unb beulen unb freffen unb jamern et illis, qui consolandi
ab illis essent, bie foKen i)^n öer^oenen. 5Jlujfen jum unglug gefpottet
ioerben. Hoc praedicit illis: (5el)t ftug et scitote: (So mufe ge^eh)let fct)n
20 unb fie muffen triump^iren, sicut Christus praedixit. Sed addit Christus:
Nos non solum tristari, sed addit: (g§ §oI e^ne !Ict)ne h)et)le toeren. Hoc
consoletur non esse perpetuum, sed paupillum. Alioqui hjere e§ bie ^eEe
bereit, lDen§ nic^t ^olbe uff^oren. Sed cessabit. Ideo esto[te fortes, fd^icft
euc^. gs tnuB geleitet feljn. 5lber ijolt el)n tüenig, ߧ |oI beffer toerben.
2s 'Vertetur in gaudium' eteruum, et tale gaudium, (piod nemo autfert a^cij. ig.so
nobis. S)a§ mochte un§ troften, ut libenter pateremur. S)en to^r muffen
angeformten toerben, si mundum nolumus ferre, veniet sathan et infernns.
Summa: 6§ mu§ geliben fe^n. Ex quo hoc scis et experiris nunc mundum
te insectare, tunc fer secimdum haue monicionem. Süuff nic^t baröon,
17 vor frefjcn steht Onl sp illis c in illi sp IS ab illis c in a urjbis sp l)^n
c in on? sji 20 unten am Seitenrande steht ©c^iif bic^ «oU bruff Sä muß ge^eWtet Bnb
gcwe^net fc^n onb bie Wett 6ott »n§ borjw oetta^en ro 21 (Jbristianorum luctus momeii-
taneus, non perpetuus Sunft «et e§ bie ^el felbet ro r Jö auffertur 26127 ®en 61s
inl'ermis unt ro 27 nach lerre steht tunc sp 28 61 mu6 geliben (el)n ro 2'J fer c in
patere sp nach monicionem steht Cbristi sp
350 ' ^kcbigten beS Sal)«? 1531.
RJ et dial)olii8, quid facics? iioli curreiv bo üon, ftuct)cn, seJ lt)arltd§ audi, et
(jiiod tna tristi|cia in gaudium. (S§ fol ^eiffeix 'ein fleine§\ Si iion mentitus
an bem modicum nee in aitero. Ideo notanda ista verba in neces[sitate,
famein 311 tragen. Si Christus lücre aufbliesen ein 4 3are, omnes defecissent
ad Caipham, Herodem jc. Ideo noluit diu occultus iacere, sed tantum 3 dies. '■>
«f. 85, 9 Sie nobiscum agit ut in ps. 'Audiani, quid lo(|iiatur in nie'. 3i(^ U)olt gevnc,
hai U[nfer ifinx ®|ott fein loort Ue§ ^oren unter un§, ne converteremur ad
stultitiam, er tnu§ fönten unb fic§ laffen !^oren. Si differret, converterentur
ad stultitiam i. e. blas|pli[emiam, desperationem et d|icerent eum nun deum.
Ideo muä e§ u[nfer ^[err @|ott fo temperirn, ba§ fei) modieum, ut non 10
extendant ad iniquitatem jc. non leffet jtü tro| impiorum ijntner Bleiben, ue
pii se coQvertant jur bof^jeit. Nam si impiorum rabfd^ilag nic^t jurutf
gieng, tum mo(^ten§ meinen, e§ inere rec^t. Ibi ergo t|extum iiabes et
glossam. Ibi audi, (juid loquatur de mundo, quanqnam non multum, quia
l^at nid^t luft \>a Jh). Sed dicit- cum gaudeat mundus et ipsi econtra, ergo »s
sequitur, quod quidem frolic^ ift, sed terrebitur. Et istorum tristitia nun-
quam cessabit unb bie bof|lüi(^ter toerben fic^ nt)(^ bruber Mengen unb t)()r
1 nach öon steht iiec sp über loatlic^ steht plorabitis je. sp J nach gauilium steht
vertetur sp 3 aitero c in alio modicum sp 4 l'amem bis ein unt nach omnes steht
discipuli sp Jfy^ r 5 Herodera c aus Herodes äjO 3 bis me unt 6 ps. 85. sp r
10 nach bo§ steht e§ sp 11 über extendant steht mihi sp über tto^ stellt boä bct ixo% et
jpot sp ps. 125. sp r 12J13 jurüd bis ergo unt 16 nach quidem steht mundus sp
nach sed steht iterum sp
N] alioquiu maiora pacieris. Haec autem passio est parva et vertitur in per-
petuum gaudium. 2ll§o muffen luljr bie toort^ jto famen rel)men. Alioquiu
desperaret homo. Nam uisi apostoli liaeo verba habuissent et Christus cito 20
redii-sset, omnes apostoli defecissent ad Caipham et Pilatuni. Ita in psalterio:
w. 85, 9 ^^(^ ic^ tüolbe gerne ^oren, tuen ber ^err feljn loort^ li^ !^oren, ^unberlic^
uff fe^ne %t)Ugen, bo§ fie nic^t jtor t^orl^e^t feretten. Nam oportet, ut nos
cousoletur deus. Nisi sie fieret, eciam sancti deticerent. Ideo dicit: 'Modi-
cum.' Ita psal[mus: Non relinquit deus in potencia impiorum suos. Unfer 25
fjergot left§ nitfjt jto. 3)en Iren» l)f)n alle§ noc^ ijrem fijn jttjginge, tunc
Soi). 1«, 2uiinuies pii deticerent. Ideo cousolemur nos: 'Modicum tempus.' 'Mundus
gaudebit.' @r achtet ber Irelt nic^t grofe m^t ^rer freuben, sed mox vertitur
in trisliciam. ©ie ^eben gerct)bt^ an l'm trattren, esto, quod glorientur, §0
iBerben fie fic^ noc^ bruber muffen tjenden unb eloige traloricEe^t Ijaben. 60 30
ge^et gereljbt an. Ita continget feneratoribus, qui nolunt vendere siliginem,
18 parva c in momentanea sp 20 über cito steht in triduo sp 22123 Deus con-
solatur suos in tentacione, alioquiu desperarent ro r 26 über t){|n steht aduersariis sp
27l28 SEOelt fterobc £)at eljn nac^ fc^tnad ro r 31 über siliginem steht consuramafam sp
Sie totn 3iUbcn ro r unten am Seitenrande steht f'liristianos oportet pati sed momentanea
est tentaciü ru Summa consolacio in uerbis Et iterum uidebitis me ro
') gete^bt vgl. oben S. 236, 14; hiersu noch Unsre Ausg. Bd. 9, 525, 26.
mx. 36 [30. Slpril]. 351
li] bint^ luivb nidjt Ijeiffen '^roilicuni', Sed ccontra. lam (^l)et§ fd^on ni1. Sio
lift istis mit bem torn\ qui iam rident uiib ()aben einen guten mut, lai^en
bte bteBcn g|Ut laäjen, famlen nur gctroft gelt. Vide, ubi dominus semel
ein mnl gnebig loerb et dot nobls jc. et bu f)engft, istnd gjaudium fol biv
■ inibbev tocrben 3n eim trermut. Tale.^; finb ni(^t rtevb, bas fie folten geridjtet
inei'ben Don bet CBjCrleit, ift ein giroffe gnab haec poena, sed fid^ felbs folten
^iä) ftraffen. @§ Ijilfft, lt)a§ fol man Oicl fogcn, @§ toil erfaten fein, si
etiani un§ JC. tarnet) in inferis jc. ©0 bu bte funbe abtDeff(^t, fo tuil K.
Nos l^aben bis forteil, muffen totr ungilud leiben, orabimus, .«i bru6er fterfien sc.
10 Haotonus 2. ftllde, Euangeiii Jejt unb glo». Addit exemplum unb Jtü fterdung
liuius doctrinae. Inspice eain, toeun bie juge ^ergf)en^, quaudo etn§ l|inb§
genefen, melius uoverunt, quam ego loqui ,scio, et tameu in experientia videtis,
quia multae moriuntur bruBer. ^ft ein groS creu^e, ba§ got brauff gelegt
(jot in paradi.'^o. Vide, inquit Cliristus, muliereni pnerp[eram, quae est, ibi
15 est lochen üeröiffen. Ibi non potest finem videre nee certo dicere: Ego sum
genefen be§ !inb§. Sed sie cog|itationes eins: ®ott !^elffe, berab, toie @ot
tuil. Nescit, ob» finb lomen fol vel non, an nianeat ipsa K. Ipsa babet
etiam ben Jejt, ut ei dictum in paradiso Evae, ba§ mangelt ber fraluen, fie i. i»ioic 3, is
2 quia tum erat aunouae Caritas sp r 3 über bieben 9|Ut steht t^ut ^^n ttot »7*
•i nach ^cngft sieht bil^ sp 7 fi^ c in fie sp naili ^ilfjt stellt nid^t sp 9 über fterbeii
steht tarnen uon uucebit sp IJ nach (juandü sieht fol sp 12 3. Mulier dum parit sp r
13 über creu^e steht raten sp 75 nach tacken sieht ju sj) 18 über Evae sieht In dolore jt. sp)
') Vgl. die Ermaliming am Schlüsse von Nr. 34. ^) Vgl. oben S. 348, 5.
N] gaudent paupertate aliornm unb freloen fi(^ ber l)u6fc^en grofd^en. 3lber 3um
20 teuffei foüen fie faren unb bie grof(^en ^ie laffen unb ^ie unb bort Menden.
Non sunt digni pena Magistratns, fie füllen ft(^ felber ftraffen <>b tantam
impietatem. 5l6er e§ lotjl ni(i)t anber§ fe^n. Esto, quod aliqui fame moriantur,
vivent incterunm. £)tD folft t)n grunbt ber f)el mt)t betjnen fretoben faren.
Sßljr Mafien ia^ Üortet)l, quod post passionem vitam eteruam acquirere.
25 3. Exemphnu ponit. ©i^e, toie e§ getjet cum parturiente, 2Ben bie
3coge ba^er. Sen man fit)et bennoc^ tool multas ibi mori, ha§ e§ !et)n fd^ercj
nid^t ift. Xara haec est cnix et virga illarum Gene. 3. ©il^e tvie e§ parturienti lTOoks, ig
jto mutl^ ift, bo gilt§ nic^t latiien, fie betjffet t)n e^nen fatoern appeV beljfft.
Nulla mulier potest dicere: ^ä) Bl)n§ getoi| felicis partus, sed cogitat: ©ott
30 ^elff, berat!^, ^c^ fte^e l)n gote§ getoalt, unb f^nbt ba§ tool be^ t\x, ba§ ®öa
21 ®ie torn 3uben muffen fic^ felber er'^endfen ro r 24 post über vitam acquirere
c in habeamus Sj) 25 Mulier cum parit tris[ticiam habet ro r 26 nach ballet steht
ge^en sp Sen (e§) über multas steht mulieres sp über ibi steht in partu sp 2TJ28 Aui-
nius parturienciuin ru r 29 nach fletttfe steht scilicet sp
') fie be^ffct i)ii ei)nen fatnent appel in lAithers S'/g. Thiele Nr. 3o8 3lnn einen fant^
npffet beiffen.
352 5Prebigten be? 3a'^teS 1531.
R] tan bii'J loortlein 'Modicimr nic^t ftnben, sod ft^et ^nn ber l^offinung,
Jnartung, d6§ 1. 2. 3 tag loeren jc. et tarnen tompt fie öon ber fc^mer|,
quia loquitur de pariente. [psa tan ba§ 'Modio 11111' ntci^t ^in jU fe|en.
3l6et Xfyx foltä ^in JU fe^cn, quia videtis niodicmii lab|oi-are et postea
liberari jc. Sic vos. Nos habenius hie proniis[sioDem, quod iiiulieres non 5
habent, ipsae alioqiii non tristarentur. Ideo mu§ fie trototen et tarnen
incerta, an liberanda. Sed hie ex exemplo facit promissioiiem, ba» im§
iitc^t feilen tan unb über ba§ habemus jufag. Sicut mulier in fd^mer^en jc.
et ubi peperit, habet gaudiiim, sed @uc^ folg nicC)t fet)Ien. Ideo quaudo es
in iniiltis variis unb fc^tD|eren cog|itatioiiib|iis cog|ita te e.sse ^nn ber gepurt w
unb finb» noten. Nura facere debeo ut mulier? non, quia ipsa promissionem
non habet, sed mulier, quae liberata partu, fol nieum exempluni fein. Ibi
habes (Sjem^jel et promissionem, habes Tex[tu.s glossani. Sed quando venit
tristitia, ift mein I|ie6e§ caro ba et ratio cog|itat: quando hab|ebit finem
liuius doloris, non potest aliter iudieare quam iuxta sensum et inspicit eos, ir>
qui treiben, et per hoc facit nur groffer unb hiol fo g|ro§, ba§ einer tob
bruber jc. et ratio tan nic^t anberö t^un quam quod fulet et iudicat secun-
2 nach tseten steht Wexie sp 4 nach videtis steht eam sji 5j6 Nos bis tvalorcn unt
5 quod c in quam sp 7 über liberanda steht possit liberari sp 8 nach habemus steht
ein sp 15 aliter (quam) iudieare (contra) 16 nach facit steht tristitiam sp
N] gefagt ift. 2ßa§ mangelt bifer fraloen? Ipsa non potest djicere: Modicum
erit, fie fi^et "ba^ nic^t et cum parit et solvitur a dolore maximo, ha^ fic
'über et)n lletjnes' nic^t !unb jtDfecjen. Ita continget vobis. Modicum habetis 20
tentacionis tempus et iterum consolemini. Unb h)t)r fl)nbt§ getoiffer ben fie.
301). 16, 2J Quia nos hie habemus promissionem: 'Et iterum videbitis me.' Hanc
certitudinem nulla mulier habet et tarnen salvatur, quae hanc certitudinem
habet. Sjo fol§ m^t euc^ jtogel^en unb al^o orbenen, ba§ e§ m6) nic^t feilen
^ol. Ita quilibet in suis tentacionibus et afSiccionibus sciat se parturientem, 25
sed non ita incertus esse debet ut parieus mulier, sed sciat sibi modico tempore
videndum esse iterum. Ita exemplo parturientis consolemur unb nod^ öil
me^er bie jtofagung bruber bebenden. Sed hoc difficile discitur. Caro omnes
tentaciones perpetuas uidet et iudicat seeundum seusum, noc^ bem anfe^en
mac^t fie fie groffer. 3^e me^er ic^ fie anfe^e, i)f)e groffer fie toerben. Ita au
18 über geiagt steht Gene 3 sp 19 a(lj) 20 u6et bU jIDfecjen c in not E^ncr
flennen jce^t ni^t ^tt'f tunnen jlDfecjcn Bnb fptec^en sp 21 nach fljnbtä steht noi^ sp über
fie sieht mulleres sji Exemplo parturiencium ciinsolatur Christus suos adflictos ro r 24 nach
unb steht lo^l§ sp nach e§ steht m^t sp 28 nach nieset steht fio tti^r sp über jmfagung
brütet steht scilicet Et iterum uidebitis me sp 28j2y Caro in tentaciouib^us seeundum
sensum iudicat ro r 29130 unten am Seitenrande steht Sicut inulier incerta sue uitae
subito a dolore liberatur ita Christian! uerbo certissirai sciunt se lihemri a tentacionib^us
scilicet iterum mc videbitis ro 30 über fie steht bie anfec^tung sp
-Jiv. ;'.(•> |:;o. l'Uitiil. 353
R] dniii scnsnni et aiulitum. Sih] Christiumis fol ftug fein. Ratio vidct iinb
mcrdft, h)ie tvci^c c§ tf)ut unb gern Io§ loerft, cogjita an ba§ looit unb reint-3
jur fac^e et iuspice exemplum partuiientis et liberatae et verbum Christi.
Si iion, tum omuia tua .sunt carnali.s rabfc^Iag et cog|itatio. Nisi i.s facit, qui
s proiuittit, magftii bid; ju beifjcn i)nn beinern jamei" Jc. Sicut ludei in de.serto,-i. »'ou-äi.ctf.
quo plu.s in.spiciebant serpeutis inorsum, plus terrebaiitur jc. Sic milii
faoiendum: Cliristu.s dixit: @§ ift ein l^eulen, sed eä foI nicf)t lange toei'cn
et dedit mihi Exemphun de muliere, quae iib|erata JC. ideo feram, sed scio:
'Modicuni'. Et tum apparet tibi iterum dominus ut discipulis. Tum noii
10 sohiiu iuspicinuis, lüie loelje e§ t^ut et ut perseq|uutionem, sed ein blicfc
gelüinnen, qui dicitui-: ^ä) teil euc^ Itiibber anfe^en. Sic nobis facieudum in
tempore famis, si tantum videiidum, ubi triticum, ibi non est. Sed cogi-
tan(hun; dominus iterum respiciet nos. Hoc est Euangelium in suis '.i ftucEcn.
P^st Euaugelium pro Christiauis, qui foCen lernen glaufien unb fid^ troften
15 iu max[imis teutationib[us et afflictiünib[us.
5 über ju steht tob sp Nu. 21. «/j r 6 nacJi morsutn steht hoc «p naelt k. steht
Sed sp 6j$ Sic bis de unt S nach fer.iin steht hoc malum sp 10 nach perseq|uu-
tiouem steht patiaraur sp
N] omnis infirmitas et pericuhun secundum sensum augentur. 2t6ei" toen \^
aber ba» bo ^Ijn fd^la^e unb bende an iia§ (^lempd parturientis unb ba-j
tvoft ttiortf), bo {)l)n, fünft nt)rgent f)t)n, tuuc vilescet tentacio. S^a» anbcr
ft)nbt cl)ttcl f{el)fi^li($e auferlege, bo tnac^ft bto e§ nur ergerer. Sicut et
^0 ludei fecerunt: quauto magis videruut igueos serpentes, tanto magis vexa-4. SDüinäi, c.ff.
bantur, donec aeneum serpentem viderent. Ita nos quoque in omuibus
tentacionibus tantum ad hoc exeniplum parturientis et ad certissLmum verbum
respiciamus, §o »Derben tüljr nic^t aEeljne bie tratt)ricEel)t fef)en. Racio alcius
pervenire non potest quam videre pericula. 5Da§ ift l)r ftjrc^fpil \ bo mu^
2-i ft) Hel)6en, sed pius alcius pervenit, Eciam hoc temjiore famis alcius videt.
06 gle^^ tegn !orn ha ift, 3laä) ift eljner ha, ber uns nic^t laffen luljrbt.
17 In tentaciunibi^us uou dulores, sed consolaciones uerbi cousideraiidae ro r IS über
toott^ steht Et iterum uidebitis me sp 20 über fecerunt steht Nume. 2\. ro 21 viderent
c in inspicerent sp Caro tantum iu doloribus heret, pius ultra dolores ascendit consolaciones
iuuenit ro r 22 über certissimum steht Et iterum me uidebitis sp 25126 hoc bis iD^tbt
nnt ro Consolacio tempore famis ro r
') 35a§ ift 5t f^rd^fpil s. r. a. das ist ihr hegrenztes Gebiet. Diese übertragene Bedeu-
tung kennt DWtb. 5, S23ff. nicht.
Sut^etS äBette. XXXIV 23
g54 $rebigtcn bei Srofire? 1531.
37. 30. 9lpril 1531.
^^^rcbigt am Somttag ^ubilatc, ua^mittagS.
R] A pi-auclio. Ex 2. c. 1. Pet.
A|uci[istis, quod haec praedicatio pro familia, quod non foUeil hjibber=
I. *i in 2, IS bjeUen ', sed ge^ovfam etiam bcn imjiljlaifjittgcn. lam dat isti populo, familiae,
iiempe Christum met, quod e.st commune toti muudo. Si oinuium SLanctorum
bemut, leiben äujamen tregt, tameu uiliil est in compiaratione Cliristi. Sie6e§ &
gefiub, dielt, jo bu Itjxrft gefdjiaflen, gefdjolten, sie fac: luspiee exemplum:
85. 21. '.o 'Ad hoc enim vocati', ba§ l)l)r mnb iDoIt^at JD|iUcn leiben, tarnen folt gebult
t)a'6en. Sic loseph fecit, qui ganij tvelPÜd) servivit pro paue, et tarnen jo
Hiel unbanil[bar!eit, fc^Iege unb gefengnig, et tarnen eius exemplum nihil ad
Christi, qui passus est, ut et nos k. qui uon v|ult pati, bev tf)Ue fic^§ ex lo
registro Christiauorum. Hie dicit de familia, quod alibi aliis dicit, quae
uxor, et non v|ult pati unband[barfeit, sie qui paterfa|milias, si est consul,
1 1 Pet. 2. r 2 nach praedicatio steht sit s/j 3 nach ge^orfam sieht fein sji nach
familiae steht scilicot exemplum sp 7 nach tetbeit steht foU sp S nach tameu steht
passus S2> Joseph sp r 10 über et steht red[imeret sjy fic^§ c in \\ä) sp 11 quae sj)
c aus qui 12 nach uxor steJu est sp unbancE erg zu unbanileit sp
') toibberbeHen auch sonst bei Luther, :. B. Unsre Ausg. Bd. 12, 325, 18; auch in der
Übersetzumj Tit. 2, 4. Vgl. auch luibcrpelferu Unsre Ausg. Bd. 33, 684 zu S. 492, 14.
N] In dominica Tubilate Vesperi Epistolae huius alterani
partem enarravit.
Audivimus, quomodo familiae praedicaverimus de obedieucia et paciencia is
erga impios dominos, bte bo murrifd^ unb ftorrifc^ f^nbt. Nunc illo populo
dat exemplum commune, scilicet Christum. 6r loel}^ !et)U BeffcrS noc^ grof^erS
äuftnbcn. Omuium sauctorum bemutf) tft nic^t» gegen bt§, sed exhortatur
illos illo exemplo, in cuius nomine baptizati sunt q. d. Stbe ntagt, le^be:
tüljltu ni(^t, tunc non es Christianus, quia hie habes exemplum et es ad hoc 20
vocatus, 25a§ btü mnb toolt^at folft Iet)ben, ut benc meritus paciaris. Sicut
i.!B!ofc39,2ocontigit loseph in Egipto, qui fideliter servivit et tanien iniuste incarceratus.
6r ijcit bennoc^ nt(^t§ babon, ben ba» firot ijor fet)nen tretocn btnft et ita
incarcerabatur, attamen luiic Christo nüiil par. Ergo et tu paciaris. Si
nolueris ferro, ^0 Ia§ bii^ au§ bcm regtftev (S[)riftt au^Iefd^en.^ Summa: hie 2.".
textus ad omnes condiciones pertinet. Uxor a marito, Maritus a vicino,
ISJM ro 17J18 Perfectiss^imum exemplum Christi Petrus noh^is proponit ro r
19 über tnagt steht {nec^t ro 22 Fidelis loseph multa passus est ro r 25 nach ferro
steht iniuriam sp 26 Omnes coudicioues Christianae uocatae sunt ad ferendam crucem ro r
') aufe bem tegiftet (d. i. der Gemeinde) 6f)riftt au6leid£)cn (oben X. lOjll) vgl. oben
S. 107, H ijiiii bem Siegifter bleiben.
-ilx. M im *!lprill. •]^r>
\i\ |)i'iii<:(,'[)s, nain is locus |)rop(>situ.s {)iiiiiil)|iis statil>us 311 ciltCllt flivbilb. Sic
.si cgo praedicator sinn, frieg ic^ eitel uiibanrf[)cn iinb jpot ba fliv 3C. Sa?
(5veutj ift iin§ in bap|tismo c\cfti'icf)cn auff ben nicfen, ftini. Nos smmis in
bei" cniciger ovbeil. Hoc est Petii exeuiplum, qiiod Petrus iuducit. 8icut
:. vocacio uxoris, ut sit obediens marito, ut pariat, et sicut praedicator, ut
moueat, terreat, doceat, sie ut vos omues Christiani et familia, ut patiamini.
Idee nemo eruboscat, sed potius iaetet, quod pro benefjiciis patiatur, quia
Christus i)at cud} ein furbilb 3C. qui non malum fecit, biouuui k. ''Roi) ha 'S. ai
er gefrfjiolten. Et tu pieccatum fecisti, si iam non nieruisti, tarnen prius, ideo
in lu'c tu ioibberfd)iIt unb tüibbetbcH \ quia non est (?f)riftlicfj. (^§ mag iiml
fncc^tifd), magtijrtj, Surf[if(f) unb latterifd). Non broet, bo er unredjt t|cibe.
Sic tu, quando dominus gibt bir ein f erlöge, ut cog|ites: ^ä) luil itit bie
tue laffcn üerbeiben k. Sed semper: quid fecit dominus mens? cur ergo
lüibberbjeUeu* domino? cum dominus meus Christus non h)ib|bei"6eEet \ qui
1'. gar unjcfjulbig ift , 3[o ipse oravit pro suis inimieis in cruce. S)a§ ntu§
Inertic^ ein gnebig c|or fein, non cog|itavit, quomodo se vindicaret an inimieis
suis, sed Iier^I|icf}cr lieb: 'pater dimitte.' Hoc exemplum tibi propositum [m^»^-^'':
gefinbftanb et aliis o|nniibus. Quid fecit autem? Ipse 'commisit'. Ipses. 2.1
213 Irteg bis un§ unt 4 cruciger] X ger Petri c aun Petrus X ger otbcn sp r
6 nach sie steht vestra vocatio JC. sp ut (2.) durchstr sp Exempluni sp r 9 Qui cum
malediceretur je. sp r links Pater Kemitte illis s/j r rechts 11 nach Sattetiic^ steht
jein sp über broet steJit minabatur sp 12 ut c in vide iie sp 13 nach fecit steht
donunus sji nach ergo steht jol id^ sjt propter couscieutiam ad deum ic. sp r 14 nach
domino steht corporali sp nach uou steht ijat sp 15 3a bix in mit nach oravit steht
et passus est sp lü nach on steht bcn s^> IT narli sed stclä mit •.y A' luich coniniisit
ste}U iudicanti iuste sp Sed trad[idit ei sp r
') Oben S. 354, 3.
N] subditus a Magistratu sciat sibi pacienduni. Nam Christus est exemphnii
20 omnium condicionuni. Ita si es praedicator, tu expectaljis ])erseqnucioncm
unb folft unbangf jlD lone tjaben.^ Summa: ba§ ßreucj ift un§ Iju ber tauff
uff bie ftl)rne geftric^en, deuotat, bas U)t)r l)n redeten freloqorbeu- fi)nbt
lummen. S)rumb Iel)be. Simima: tua vocacio est, O Christiane, pati, sicut
magistratns vocacio et mulieris vocacio regere et fiiios generare. Ideo nemo
25 pudetiat illiiis vocaciouis, sed glorietur in ilhi. S)en (^^riftuö ^at un» bo§
ejempl gelaffen, etsi non erat peccator. 9loc^ bo er gefc^olben Inarbt, patiebatur.
Ita tu fac et «jui beue meritus es, unb teüe uic^t tniber.^ '^aS ift niä)i Gf)rift=
lic|, e» ift l^e^bnift^, 2urc!ifc^ unb Satterfd^. Item: 'gr ftellet» aber bem.'i.^rni
21/34 ba§ bis geuerare unt ro 24 nach vocacio (1.) steht est sp nach geuerare
sieht ita Christiana uocacio est pati sp 24/25 Christiani gloriari debent in passionibus quia
ad id uocati sunt ro r
') unbongf jtD (one f)Qbeu vyl. Wander 4, 1422 Nr. 15: 'Undank ist der Welt Lohn.'
') ftettcjotben vgl. Realenzykt. für Theol. u. Kirche 3. An/l. Bd. 11 S. y?. ') Oben S. 354,3.
23*
356 'iUebigtcn 6ei 3nt)Te? 1531.
R] oravit pro eis"^ et quibus non vis condouare, pater, invenies^ eos, o pater.
Sic tu conimeudato doniino. Sic dociiit ancil|las et servos illius temporis,
qui erat l|eib cigctl et erat potestatis taiitimi, (jiiantnm super vaccara jc. Sic
erant ber Icilte eigen et vendere poterant, et ubi erat servus, !uub er nic^t
Heißen. Sed iam servus abit, quando vult, sie aucil|la, idco ftl)et§ fo tüoL s
«•ssNos praedicanius Ciiristianis. 'Qui recf)t.' Sic vos, qui vultis Christiani
esse, facite et oportet, 'quia ad Iioc vocati'. S)q§ f^Ut Pet|rus unb fe|t einen
nötigen 3UfQii, et familiae, et tarnen cum Omnibus loquitur, Et oportuit euni
addere, quia iam plures llot|tenses, qui Chi-istiani, nou l^o^er |)vebigen, quam
quod Christum sequamur. Haec est doct|riua principalis Anab|ap[tistarum lo
et Pap|ist[arum, sed non fo ijoä). ©0 treiben bicfc lere, quomodo sequendus
sit Ciaristns, haä ift nii^t§, luie hJOl fie ()0i^ brauff buchen. Papa non
loquitur multum de passione, sed operibus. Auab|apti.stae multum de pas-
siionibus: Crede tu Luth|eranis, oportet deseras ux|orem, lib|eros, ntuftu bein
2 über domino steht Ro'. 12. Mihi vindicta sp 3 über erat (2.) steht heris sp SEi6=
eigen sp r 4 nach nic^t steht toeg sed muft sp 5 nach ft^etä steht im legiment sp
6 über xt^t steht iuste iudicat sp Clu-istus , ' " sp r 9 nacli Christiani steht qui sp
10 sequamur c in debeamus sequi vt exemplum sp 11 über \o t|od§ stellt vt hie PetLrus sp
Pap^istae AnabLaptistao sp r 14 muftu c in bu muft sji
') Im folyenden direkte Rede. -) finbeii, um fie ju [trafen vgl. z. B. Unsrc Ausg.
Bd. 8, 679, 29; 15, 87, 25.
N] ©30 folftu OUC^ t^un, quaudo aliquid iniuriae passus fiieris. Non cogites: is
^ä) \Vi}Vj Ijm moll toiber eljn trenden.' Hoc non flaciunt Christiani, sed alium
exemplum habent, bie benden : Ajat boc^ 6^riftu§ nic^t ^o getl^an, qui iustus
erat, quid ego facerem, qui iuiustus sum? §at bod) ntel)n ^er geliben et
oravit adhuc pro suis inimicis, ber bo öor fie bittet, ber ric^tt \iä) nic^t, bo
ift iel)n grol noc^ bretoen, ^onbcr et)ttel fjercjlid) Übe. Hoc exemplum vobis 20
Omnibus sit datum. äßa§ t^at er bornoc^, bo er !e^n grol l^at? Orabat pro
illis: §er, ic^ bl)t öor fie, bepl)el bl}r bie fac^e. Ita tu Christiaiuis la^ be^n
redten anftefjen et deo committc rem. ^aä fi^nbt fe^ne fnedjte, megbe. 6§
tooren ond) lci)bet)gene tned)t. Hodie habent hoc ius: fie mugen ^erau|
lauffen, iüen fi tüiü. Sed eo tempore erant sicut alia iumenta in domini iure, 25
bie ntod^t ntan fd)lQ^en. Sed hodie ex nostra licencia omnes servi fiunt
deteriores. S)as ift ha§, ba§ er bem ^eljm fteEet, )Da§ er Iel)bt. Ita vos
faciatis. 'äBeI(^er nnfer ^unbe felbft geopfert itaV Sa» ift et)n fd^toer
iß. 24 tcjt. 3)a§ t^ut 5petrn§ unb feejt eljnen notigen 3ufac3, qui ad omnes pertinet.
Sau ^ot er muffen jufecjen propter sectas, qui Clu-istum tantum ad exemplum 30
16 über tttbet c^n trcndEen steht id| n)t)t Ijm Bon im arbeit lauffcn ro non fehlt 22 unten
am Seitenrande steht Christus non uindicauit iniuriam sed orauit pro persequutoribus ro
23124 Olim seruitus erat mancipatus ro r
'; ^dj mQlä t)m tooH toibci eQnticncfen vgl. D Wlh. 3, 326.
mr. 37 [30. «ptill. 357
R] Bilut befgicffcn. Sicmt Papa per opera a fido abdusit, sie illi per ])as|sionem,
et In IC habet eiucil 9|lltcu fdjein, (juaudo vident Civeiii cum iixore et ]ib|eris
scdere: nihil est jc. ha "^ut hiä) fur. Pet|rus dixit, quid servi faccre deb|eant,
et nos- pracdicanius. Et nos praedicamus de oruoe et b|onis opcribus. Tdeo
5 utriiique mentiuntur in Collum suum.^ Niiiil mea passio: ^o iä) f(f)on ninlta
patior, tarnen nihil est. Ideo Petrus teil 6f)tiftum nt(^t QÜetn loffen Blcibeti
ein fuf6ilb, «t sequa[niur eum, sed aliquid est niaius Christus, seil fjie i[t cr
nid)t iinfcr exem])luui, sed ipse solus. 5Da foltu l)[)m nicf;t nadjfoligen. Sa
I^ovct er auff ein fuvBilb ju fein. Ego non veniam p|eccatis meis ad deum.
»0 @r ftetft ein pflocf'^, ne dic|eremus: Petrus dixit ferendam cruccm, fatemur
opera facienda, crux et passio, sed Pet[rus dicit aliquid i)lus, ha^ trifft nid)t
haS fuvB|ilb an. Sed audi: Christus non hab[uit peccatura pro se et tarnen
oportuit eum esse funbentreger. Ibi non e.st Exemplum, sed mein pfaff,
7 Christus donum sp r 11 nach crux uteht perferenda sp l^jlS audi bis fimbEn=
ttcget Mit ©unbenttager s^j r 13 nach Ibi steht Christus «7)
') V(jl. Unsrc Ausg. Bd. 17^, 260, 32, wo auch Nachweis aus Wander. '^) Vgl.
Unsre Ausg. Bd. 19, 278, 29; 33, 6S6 su S. 571, 1, ivo tveitere Nachweise.
N] docent. S)a§ ift ber tüiberteuffer unb SSapft» Sl^eologi. Non alcius eum docent
1.1 quam loseph Egipcium ad exemplum. ^ll^ue ba§ ift ni(^t§ unb sectae furiunt
et nolunt aliam iusticiara quam operum ex exemplo Christi. Ita Suermerii
clamaut: Quid fides? oportet te relinquere uxoreui, occidi et pati. Ita et
Papa. S)a§ tüoEen fie nue mt)t t)vcm le'6en au^vid^ten Et iudicant omnes
pios uxoratos esse infideles. £10 f)Utte Tltnu ftcf) bot". Petrus docuit, lüa§
20 bie fned^te tfjun f ollen, ©te t^un un» unrecht, qui nos calumuiantur uok
non docere pati. Sie ligen, sed docemus: illi autem non tribuimus gloriam
iustificacionis, sed Christo. IXmb ber giftigen tüurmer hJl)IIen Petrus hunc
textum apposuit, scilicet Christum non tantum exemplum esse. @r ift nuc^
gar aEe^nc, bo itit)v tjxn nirf)t not^folgen fonnen. 3)en bin unb ic^ locrbcu
25 unfer §unbe nid^t üor got tragen, fie f^nbt un§ äto fcfjtoe'^ev. Sed Christus
hoc fecit, in hoc Christus nobis non est exemplum positus, ®a§ al^O ba§
ftud nid^t ba§ ejempel antrifft. Christus nulluni fecit peccatum, attamen
portavit peccatum. 6r ift bo tne^n §^rbt, Sßfaff unb SSifc^off. Sacerdos
veteris test[amenti non erat exemplum populi, quia hoc populo erat pro-
30 hibitum, ne imolarent. Et solus Aaron immolabat et nemo illius opera
facere audebat, nid^t befte tnentger tnor er tn^t fernem leben exemplum aliis,
14 3)o§ bis SE^eolosi "«« »'o "«c/i Sfjeotogi steht mh fjo^iftet ovticEct s^j Anabaptiste
et Papiste Christum tauquam exemplum doceut ro r 23125 6r /As idjWe^er mit ro Christus
ut summus saoerdos et mediator uou est nobis exemplo propositus ro r 2H\29 Contra eos,
qui Christum tantum ut exemplum nostrum non donum praedicant ro r 30 über opera
steht sacrificia sp 31 Et legis sacerdocium non licebat imitari Multo minus Christi sacer-
docium est imitaiidum ro r
358 ^tcbigtcn be§ 3at)tcä 1531.
R] pvieffter imb bifdjoff. In vet[ere te.sta[iiieiito Aaron erat Jjricftei" unb Dt)fevt
et pro i)op|ulo et nemo imt§ iin§ nad) tf)un bei) Ocriuft Icifeg, leben unb
[ecle et tameu praeibant populo, hoiiis ni(irib[ns, vita. 8ed bQ§ SPvicftcr[H(Ij
ampt nemo habet. Qum fuvb|ilb maäj id^ Sliaron et sequi debeo, sed quando
pricftei", non. Sic Ciiristum sequi debjemus, quando Exemplum est, nou s
(juando Papa suasit lioniinibus, quod velit houiinibus oondonare p|eccata per
Missas, ideo invei-tit et secutus Christum int prieftcrampt, non in altero.
'i>. 24ldeo Ia§ l)t)n oUcin poccata auferrc, quia ei aücin geburt, ut dicit: 'Ipse'
fclb§, i)at nid;t Slaron, TOofen, pobft, Pfaffen genomen, sed ipse. Et 'nostra
peccata'. Describitur talis p|ontifex hie Christus, (juod obtulerit, quid? 'nostra . w
pieccata'. 3Iaron namc ein get», hoä k. quid is? mea p|eccata, quae feci et
oifert, ovem üerbranb unb ntuft tobt fein. Offerre, toiirgen, Et ego teil
totius mundi peccata nf)emen et offerre i. c. fdjlad^tcn, iüurgen, umbringen.
1!. -'4'3Iuff fein', ba§ ift fein altax getocft, Corpus et crucis lignum. Petrus
ift ffin praedicator. 'Unfer', ic^ unb bu, ubi sunt? non in nobis, ubi ir.
quaereuda? an feinem leib unb am Greu|. Ibi tregt er§ an feim leib.
3c). s3, 4 Xextus iste sumptus ex Esa[ia, qui dicit: 'Portavit p|eccata nostra', sunt
niera aurea, !oft|Iid§e Itort, quae leren l^eubtart|ifel credere in Christum.
20
1 Aarou spr 2 nach pro steht peccatis sp 4 nach oitl)Jt steht Christi sp nach
sequi steht eum sp 6 nach quaiido sieht Pontil'ex sp Papa sj> r 7 (factus) secutus
iiher non in altero stellt nihil voluit pati sed 3C. Exemplü sp S über ^tjn steht Christum sp
über dicit steht Pet[rus sp Ipse portauit sp 9 nach |)foffEn steht boju sp 10 über
peccata steht dicit petrus sp Quid obtutlerit Christus sp r 12 ovem mit 11 3Iaron durch
Strich verb 14 In corpore suo sp r 17 Esa 53. sp r 18 nach tcten steht bett sp
N] in quil)us imitabatur ei populus, sed in officio sacerdotali nou licebat imitari.
Quanto magis in Christo sumnio sacerdote, qui non potest imitari. S)er
Sapft '^at fic^ be§ unterftanben, qui voluit delere et expiare peccata et
nullum exemplum dedit. ytet)n, gefel, Icre§ umb. Christus est exemplum.
2lber gnug Por bie ^unben jlt) tljun, stu erlogen solius Christi summi sacer-
dotis est opus. S)o gef)ort !e^n 3laron, 5Jlofe§ unb S9apft jU): ille portat
s. i'i'Unfer ^unbe'. Aaron immolabat vaccam, capram ic. Ille autem accipit 25
meum jieccatum, quod perpetravi. Aaron combussit sacrificia. Dpfem ^e^ft
^0 bil qI§ uff fi(^ n^emen unb tobten. Ita Christus peccatum immolavit et
«■ -M consumpsit. 2Ba§ !^at er Por et)nen altar? 'Uff fepnem epgen Icpb am
■^olcj.' Optimus textus, quem bene notetis. @r filjct getraltitflid^ l)n tejt.
'Unf[ere feunbe.' 3Gßa§ ift, Sßo fol man fie fudien? 2lm I)olcä be§ treucjeS. 30
2)a§ ift groffe fünft et est sumptum ex Esa[ia c 53 et est prineipium fidei
20 summo (princip) sacerdote Christi rjui 22 nach est steht donum et sp Solus
Christus summus sacerdos peccatorum nostrorum expiator ro r 26J27 Dpfctn bis tobten wd ro
Sacrificare ru r 28 Corpus Christi altare sui sacrificii ro r
9lr. 37 [30. 9lptil]. 359
R] Servi deb|ent erucem ferre, iioii i)|ecuata. 8i de lioc diceudiim, laffe bic
opera et erucem ^^len tteg gl)CU. Sed sie: peccata ^olt tjifX ntc^t l)Qltcn in
corpore vestro et uninia, sed auff feinem f)al§ JC. alioqni birftil öerbampt.
Si in eius collo, uon in meo k. 6u ift f|ein fpicgelfcd^teii', sed enift. .Suscipit
s in Collum suum peccata nostra unb iüitrgett, ficf)'-* erlüiirget iitib tierBirennet
Ijnii feinem eigen leiB, sicut ein opffcr. Pet|rus f)at fein ha bon funb rebcn.
Si vis a peccatis liber fieri, disco istns textus. Facio cjuotidie peccata: quid
facieudum? vade et servi, fei) bu f|rom man, princeps et disee, quod Christus
non solum ein fnrBilb ju letjben unb tünrden, sed etiam tuus priefter, quod
10 tua pieccata in collo eius iaceant et sie, quod sint mortua, bctfiranb unb
bic^ sie entBunben Don allen beinen funben an feinem eigen leiB. 'Ut nos.'8-2*
Per eius sacrificiura. Sic hjcrben h)tt§ lofe, non quaeres 5lBIa§ l)nn Bntter=
B|ticfen, sed sie, quod p|eccaturn fei) an G"f)Vtftn§ leiB geo^jfiett, quod ipse
accepierit in se, portaverit in suo collo et per lianc pas|sioneni f)at ei'a t)nn
t5 ftc§ uBerlüunben. Et si sentio p|eccata, tarnen fo \)oä) crttuvget, gef($Ia(^tet
et tiei'Branb, ba§ fte mtc^ ni(^t funnen öcvbammen, (juiadico: butt Benge bid)
an ben i)ala ^n an. Hoc non possum faffcn nisi per fidem. ©o iDtfb,
1 Serui feraut erucem uon peccata sp r 5 fiiJ^ c in fie sp nach DevBitEnnet sieht
fic s}) 6 über eigen steht pctjon sp sicut mit 5 cttoutgct durch Strich verh 8 nach
bu steht ein sj) nach mon steht mulier sp 11 sie c in fo sp 12 Vt a peccatis liberi .sjJ r
13 nach p|eccatum steht tuuin sj) 15 nach tarnen steht (ift§) darüber finb fic sp 16 vor
burt steht ge^e sp
') Vgl. oben S. 282, 13, ivo weitere Nachweise. ') = sie.
N] nostrae et iustificacionis. @r lernet "^te nic§t, ha'^ ttt)r bie ^unbe foEen
tragen, |onbern tote tr)l)r bo§ freucg folCcn tragen. Sed tua peccata non
20 debes inspicere in te, sed tautum vide an bem fjalfee ©"^rifti uffm ßrencje,
ber tejt legt fie 6^rtfto uff ben ^aV^, ergo non est in nobis peccatum, quia
Christus est sacerdocos, qui peccatum nostrum imolat, occidit sine gladio,
sed ipse in suo corpore occidit et comburit an fel^nem etjgnen let)B. (£§ ift
aufebermaffen Inol gerebet. Ergo disee, si vis liberari a peccato, disce et
25 die: 3(3^ l^aB §unbe, ba§ ift Iror, lauff nic^t \)n^ Hofter, sed fac tuum opus
et cognosce Christum tuum poutificem , ber betjne feunbe uff fctjncm t)al§c
l^at, bie ift tobt, öerBronbt. 3tI^o Ijat er bic^ erlöset öon bel)nen funben.
'©eopfert', h)eg, tücg, 'uff ba§ lül^r ber |unbe on fel)n'. Söo In^ltu^.s*
aBIa§ fud^en? t)n putterBrtffen unb S^apftBriöen? ^a ')ii^ ^'öin^toific. ' Summa:
30 funben Io§ f^nbt ift, ba-3 fie ß^riftuä uff feljnem ^al^ geh3urget unb getobtet
■^at. Esto senciani peccata, ^o ift boc^ §0 ^oc§ tierbam))t, ha% fte m^r nic^t
ISjW (Sr his ttagen unt ro Crucem debemus ferre non autem peccata ro r 24 Pec-
catum nostrum nou in nob^is consitlerandum sed in corpore Christi et in cruce eius ro r
29 Vera peocatorum remissio in sacrificio Christi ro r
') Vgl. oben S. 22, 13; 95, 15.
3(30 *4-*'-'tt'i9'fi' bt* Sntjvi'i ITiSl.
K] iiKjiiit, fvom Ullb bcS ji|fco;iti loy, qiuttl i|)So obtiil|erit JC. Isla (1oci|rilui
est uostra. Istani pap|a I)Qt Ulltcib|rucEet et iam Aug|nst[ae ilaiunata, sie
A nab[aptistae uolunt ferre. Ipsi: Si vis liberari a peccatis, 1.)ab XCtO, Icib,
t)cirf}t et fac poeiiitentiam. Sed liic, ba§ er§ cvlüiirgctc Qit feinem IciB, 6r
si!.j4foI bor funben tourger, tobter fe^n, Zs^ tana nid^t citourgcu. 'Cuius i>
vulLneribus.' ßt ift gcf (plagen unb berlrunb unb tnar bo(^ \tx\ä) unb
gcfuiib*, Et uos econtra, iit uos fvifd^ unb gefunb Inevben an Ijeib unb feel,
S. 2ölo» Jücrbcn a peccatis, insti coram deo. 'Ov-es.' Ibi aiidi.s, rpiod sit v|erus
pastor. Supra fecit eiim ein liel)fpil, hie ju einem 'Ritten. Istani doct|rinam
beue disce. In mundo est ignota doct|rina, istud posterius ift bQ§ I)eubt= i»
ftu{J, bem operi !unnen ttir nid^t folgen. Qui facit, est ein i:)ertl)etcr G^rifti
ut papa. UBer ha§, quod 6^rtftu§ est mein pviefter, pfaff, fnubtourgci unb
hjurgct mein funb, Est etiam mens leiter indicans, lüie xä) Itbtn unb leiben
fol. 1. donat oninia, 2. ut faciens b|ona et patiens ^m JU et)t. Sic coram
deo vivis per priefteu 6^riftum, coram mundo vivis in b|onis o|perib[us et is
passionib[us.
1 be§ p^eccati c in bet junbe sj) 3 Aiiab[aptistae Papistae spr 5 ©unbe j_j,iL «p r
6 Cuius vibice sanati estis sp r 11 operi über bem iJ/72 Papa Sj) r
') Ist der Beim hedbsicMigt?
N] f(3^abcn tan. Si vult me terrere, tunc dico: ^a juntfer ^unbe, toift ^r nid^t,
!8.24too t)i- fjl)n ge'^ortt? 9ln ben 'i)al^ (J^rifti. S)aran glauBe. 'Uff ba§ Wtix
ber gerec^ticf el)t leBen.' ©30 In^rbt man gere(^t non nostris operibus, sed
cognicione Christi. Haec doctrina damnatur hodie in Comiciis et nos ad 20
abominaciones meritorum nostrorum ducunt et Christum omnino negligunt.
©er ift ber funben murger unb fd^lec^ter feljn. 5)leQne reto mi)i-bt nid^t
i8. 24 gefd^ [lagen. 'S)urd^ tneld^eS ftrtjmen ttit)r.' @v ift gefd^Iagen, uff ba§, bic
bo lüunbt tüaren, gefunbt toaren, illius livores me sanant, si in eum credo,
s. 25 unb fol bQ§ etoige lefien ^oBen. 'Sö^r Itaren loie bie tirrenbc f(^affe.' 25
Hie indicat verum esse pastorem, ad quem confugiendum. Hie sokis intelli-
gendus, qui nostra peccata occidit, nos gubernat. 3f6er bem tüOttl^ ttJoCeu
hJ^r nidf)t folgen, sed damnatur bon ben bo^etoid^tern. Nos autem veneremur
hunc Christum intercessorem et satisfactorem. Sarnod^ h)l)I id^ l)n OUd^ jum
ejempel folgen. Ita Christum dupliciter habes: primum al§ tt)n gefd^eniJ, 30
5ßrifter unb SSifd^off, bornod^ al§ e^n SSet)fpt)l unb ejempl, f|o iiftu e^n
e^tift.
18 h)o ^i c aus hjofie ge^ottt c aus geboten 19 Nostra iusticia 6£|tiftu§ bct
6unbe(t)fc^lec^tet ro r 22 S)et bis \ä)Uä)kx uiu ro 28J30 Nos bis folgen unt ru
SOjSl Uonura et exempluin Christus est praedicaudus ro r
'jit. ;j8 [i.ma\\. 361
38. 7. aJlai 1531.
^^rcbigt nm ©üitutng Änutnte.
R] Dominica Cantate. lohan. IG.
Hoc E|uangeliiim auditis sing|ulis annis. Propter illos, qui Ciiristiani
voltmt fiori, 3ft§ fein, iit i)mei'bar getricBen tnerbe. I(ieo ttiollen tuiv bi§ für
un» nl)cmen, ut contra ial|,sos doctores unb leibiigeit S^ieufel geiuftct tocrben.
s Sic dicit d|ominus: q|uum ven|erit s[piritus s|anctus, fol bQ§ atnpt füren, 'ut3oii. le.s
arg|uat raundum nm6' jc. ba§ tft üiel auff einen fciffen^ geloben, s[piritus
s|anctns nimpt nic^t für fic§ ein fc^ut, 2 ftab, lanb, tj, sed tjotum numdum,
quem v|iilt crjiurnen, borein gefiort fe^fer, f|onig, furften. Q|uicquid est altum,
sanotum, sap|iens et q|uicquid ab Adam uatum, hoc v|ult Apostolis miseris
lu Befelfien, ut oufftiretten , ut ftraffen omnes homines de p|eccato, iustjicia et
quod nemo sit K. Et quod Quffft!^e"^e 3to .§ierU|falem et Romae piscator jc.
per Qua) arm betler, indoctos, pauperes, qui nihil liabetis, unb folt bic
gielarten auff eud^ laben unb euc^ ju f [einb laffen et non uvxb geringe fad^cn,
1 c, 16. )• oben am Seitenrande steht Antea aliquoties claris verbis dixit ad disci-
pulos: Ecce ascendimus jc. lam vero iniminente ipsius morte aliter loquitur, Nani afflictis
non est je. et dicit se ire ad patreni. Item vtiq(ue gauderetis 6 Arguet mundum r 7 über
ij steht regna s/) 8 über batein sieht 1 sp über teufet stefä .3 sp 9 über q|uicquid
steht 2 sp 10 de sp nach homines 12 über per steht butd^ sp 13 über gielarten
steht sanctos je. über ftcinb laffen steht feinb machen sp
») Unten Z. 2ll22. Vgl. oben S. yy,3 ^aben gnug an bem biffen; Poaclis Slg. Bd. 3', 33
nimpt btel Quff einen bieffen; Wander 1,388 Nr. SO.
N] DOMI[NICA CANTATE EUANGEL[IUM lOAN. XVI.
16 'Et nunc vado ad eum, qui nie misit, et nemo ex vobis 3oti6,5
inter[rogat me.'
Hoc Euangelion annuatim audimus, spero plures scire, .sed propter
riides, ut repetatur, necesse est, quia articulus iustificationis nunquam potest
satis tractari. ©runt'ö hJoEen hJ^r bor un§ nemen, ut simus armati contra
20 Sathanam et eins insidias.
1. Officium Spiritus s[ancti est corrigere mundum JC. Sa§ ift JlD bil
uff e^n Baffen genommen: bie gancje Irelt, non unam civitatem. Magna res
est bic ganc^e tüelt Jlt ercjornen. Omnes Cesares et Magistratus, sapieutes,
prudentes pertinent ad mundum. SBiber bie Bep^ilt er beu armen apofteln,
25 ut illos conipiant. jDo i\ibt fid^. Quid hoc est parvum apostolum totam
Romam sapientissimam corrigere? 2)a§ reimet fid^, i)a§ bie armen Betl^ler
14ll6 ro 17 nach plures steht nostrum sp 21(22 S)a§ bis genommen unt ro jto
6il uff c aus Sff titl Officium Spiritus s^aucti ro r 261362, 16 Arduum officium est
bominem praedicaturem totum mundum arguere ro r
362 ^rcbigten be§ Sa'^rei 1531.
E] sed folten giioffc Srcff |Itt^e !notcn ' fein, umti f|unbc, giererf)ticEeit unb gerid^t.
Si hoc, quod pileniis mundus peccato: nou habjet iustitiani, iion verum
iudicium, oEeS JU tnimincm gcfdjilogen , sapientiam, iustitiam, lus, e§ foll
al§ l^eiffen peccatum, ungevec^itiglctt unb anredet. Scriptura tan varie loqui,
toic man fol from locrben, Et tarnen semper una praedicatio , aliter geftellt s
30I). IC, 8r. mit verbis et tarnen una res. 'Arg|uet propter peccatum.' Cnius raodi?
'quod non cred|unt in me', büö ung|lu(f fol l^ctffen bte f|unbe et ea incre-
dulitas, quae est contra me, hoc non novit mundus. Ipse miser homb in
Caperpaum et crucifigitur unb barff '^ie fagen, quod totus mundus sit
peccans propter hoc uuicum, quod nou in se credat. Sic non doc|uerunt lu
peccatum scholae, sed edere Butyrum jc. Sic debet incipere praedicare: vos
omues in mundo docti indocti k. quod in peccatis jtetft, quia non creditis
s!ut. 18, 11 iu me. ^q, nou ^abttt gentotbct, dicit is in Euaugelio jc. Sed praedicator
Christianus dicit: adhuc non credis in eum K. Ideo nemo agnovit hoc
2/4 Si bis vmxti^t mit 4j5 lan bis from unt ro öjfi aliter bis res unt ro 6 slpiritus
sanctus arguet mundum de peccato sp r 7 ba§ Uligilui c in bet BnglouBe sp 8 über
hoc bis mundus steht quod tantum infid[eUtas sit p[eccatum Et infid[elitas contra Christum sp
über Ipse sIeJä Christus sp 10 nach peccans steht Et sp über in se credat steht
damnatum crucifixum sp 11 über peccatum sieht de peccato sp über Butyrum steht sexta
feria sp peccatum sp r 12 vor quod steht scitote S2' läjlS über ftedt bis gcmotbet
steht Pete exemplar liuius Concionis ex praedicationib[us Pet[ri et Pau[li in Actis, Consnle
Ep[istolam ad Ro[nianos totam sp 13 über is steht Luc. 18. sp
') gtoffe Stefflid^e tnoten vgl. Unsre Ausg. Bd. 33, 685 zu, S. 507, 27.
N] unb ungelevten follen bie toelt angre^ffen. Et ne quis putet propter levi.ssi- 15
mam rem argui, @§ f^nbt trcfflid^e fachen: peccatum, iust|icia, iudicium.
2ÖQ§ \i3t)i bo toerben, si non adest iusticia et iudicium? Ubi omnes philo-
sophi et sapientes permanebunt? 9kl)n. Omnia debent esse peccatum,
iniusticia et iniuria. De hoc loquemur. Sed optime nostis, quomodo libe-
remur a peccatis, et semper auditis. 20
3oft. 16 3 1- Spiritus sanctus 'de peccato arguet'. Quid est peccatum? dr
3oi). 16, 9 nennetS !^nbt ' : 'Quia non creditis.' 2)er unglatuBe ift lüibcr mtd^. Sermo
est durus. Quis hoc conchideret illum non esse iustum, sed peccatorem,
qui in hunc pauperem hominem Christum non crederet? S)a§ t)etten alle
fcfjulcn nidjt gctxmft, sed aliis peccatis sese macerabant. Sed Christus incipit: 25
3r aüc fteiJt l)n feunben, quia non creditis in me. ^a, über ßljtifte, h)a§
tOtt)^ iä) bon ber ^unbeu, quia non credo in hominem? Ego non sum
16 unten am Seitenrande steht Spiritus sanctus non vnam ciuitatem sed totum mundum
arguit ro r IT si non c in Nonne sp 18 über sapientes bis 9!e^ll steht f^nbt bic ntc^t§
m^t ^ren gefefeen? sp 22 ^et bis ift unt ro Peccatum quid ro r 25 über fd^ulen steht
^b1)C sp über peccatis steht contra legem factis sp
') nmnttö J^nbt vgl Unsre Ausg. Bd. 20, 380, 2i); vgl. Wander 2, 1321 Nr. 1108. 1175.
9lt. 38 [7. Wni]. 363
K] peccatiini. Q]uic(|ui(l iiou est in fidf, ha^ fcf)lte» getroft, <|iiod sit peccatiim.
8i otiani chartiisiani sint imb tDiltbruber, si iioii fit in fulc Christi, andis
iudiciiim Christi: 6» fol gcftvafft. Non est alia via a peccatis gu fometi
qnatn credere. Siout dicit non esse redemptionem a peccatis uisi per fidein,
.'. sie iiidioat jc. Sed ipsi dieuut eum loqui de fide, quae ornata diaritate. 6§
ft^et biii't ha: 'Non credunt,' Ibi habetis quell mit bem Brunn. Sie
.^eutJtfunb ift non credere, Ex quo venit eoutemptus verbi, quod non credimus
niinis, proinis[sionibus jc. ba§ quilt al§ ex infidelitate. Si in Christum non
credo, non iiabeo deum. Imo quando proponitur talibus verbuin, dicunt
lu esse haeresiu. Postea inobedientia magist[ratus, dominornm et q|uicquid mali
est, fit, uisi furchten unb fii)emen se tnu§. Ideo p|eccatum incredulitatis
3ie[)ct mit fic^ ben fc(;)Dnn|^ ber gian^en ^cHe, quia qui in Christum non
credit, ift afigefonbert üou (Sott, uou habet s[piritum sjanctura, ergo diaboii
sunt, ideo tunucn fie nic^t§ gut§ in fl)nn f\abm. Hoc inde quiüet, quod
ir. non credunt in me, ha^ ift bie toett, si vis scire jc. Est ein ^auff Icut auff
3 nach gcfttafft steht toetben sp Consolatio magna quod nihil vooet peccatum praeter
incredulitatem si> r 4 über quam credere steht Ro. 4. Christus traditus est je. sp 5 über
iudicit steht arguit sj) über ipsi steht Sophistae sp 6j7 Sie bis verbi unt 7 §eu'6t=
{tob)funb 11 nach nisi steht aliquis sp 12 Infidclitas sp r 14 Mundus sji r löl364, 1 über
teut bis cvbcrt, qui steht 3a ttot in Christum non credere, imo defendunt eius gloriam sp
') fij^toatl^ (unten Z. 27) vgl. BWfb. 9, 2263 unter g.
N] furatus, non sum adulter jc. SaS ift alte» unter bem Unglauben Befdjioffen,
quia non creditis in me. Summa: 2Bq§ bo nic^t l)m gtauten ift in Christum,
ba§ ift ^unbe, Etiam si sit iusticia Carthusiianorum unb SBalBruber, bie fic^
jh) tobe martern. Nam nuUa est remiss[io peccatorum et iusticia extra
20 Christum acquirenda. £)a§ ift ber tejt, ben tD^r l^eute fagen. @§ ift bur
unb tlax, non indiget glosa: ^a qui non habet caritatem et bona opera, sed
Christus ponit fontem peccatorum. 5)a§ ift bie f)eufit§unbe: UnglauBc. Si
fidem uon habeo, tunc onines alii rivuli manant, ibi fit eoutemptus, inobe-
diencia et impia vita. Si in Christum non credo, tunc omnia alia sunt
2s impia. Sicut Papistae, qui in Christum uon credunt, incipiunt blasphemare
deum et verbum unb ferner f^ut öon ^ercjcn, h)a§ er t^un foHen. Sllfeo
f)ot bie §unbc ungtaluBe el)n groffen fc^tüancj. 2)er ift ni(f)t jJu iDljeren.
Nam qui fidem uon habet, nou habet spiritum, Is uihil siucere potest facere,
non aliter quam servus iuobediens, qui quidem facit externum opus, sed
30 non iibenter, nisi coactus fame et timore. Ita omues impii eciam externe
16 über non sum steht non feci contra decalogum sp 20 fogen (Sed quid uult hie
textus) 21 nach indiget steht hac sp 22 Christus bis UnglauBc tmt ro 22l23 Kructus
incredulitatis ro r 29 unten am Seitenrande steht Vide quomodo incrednlitas sit radix et
fons omnium malorum ro
364 <Prebiglcn bei 3at)re3 1531.
Rl erben, <|ni in Christum non crodunt, qui @ott imb fein tüovt leftcvn nnb
fd^enbcn in cordo et faciunt omnia mala iu vita et tarnen aecip|iunt bona in
terris 3C. ^Q foßen tüir un§ tüibbcr legen? discipuli inceperunt, Christus
non desinet ante finem nuindi. S)a§ ift 1 ftucEe, quod nota bene: q|Uicquid
muiidus est, Satan est, et ift fein gut§ ba, quia non credit iu Christum, ergo s
oranis sapientia, iustitia et q|uicquid est non fides in Christum, est jieccatum.
Si video ein Ivalfiruber, ©inftblcr, ber ftc^ 3I0 tob faft, si non credit in
Christum, est daninatus. Fidem audistis, quid sit, saepe. Non est soph|istica
f|ides, quam hab|uit Pilatus, quod Christus crucifixus, sed ba§ toir un§ fein
annljemcn, quod tua causa mortuus, eifud|erit sanguinem, non solum credas 10
effudisse, quod papa jc. sed quod pro me, te factum. Ipsi non, ba§ tft§
s[piritus s|anoti opus. Qui non potest credere, tft und^rift et manet in
pieccatis, er martcr fic^ JC. 1. est ftutfe, quod mundus, q|iiicquid est, ift
funbe, nisi accipiatur Christus. Si sola fides in Christum facit, non opus,
meritum, cappa jc. Non leibet fic^ neBen einonbcr: Christus mortuus, resur- 15
[rexit pro nobis Jc. et nostra opera ic. finb fte t)nn bem ftncfe, quod arguitur
propter p|eccatum, q|uicquid non est fides, ift ein öerbampte fnnbe.
4 nach muncli steht arguere de peccato jc. sp 6 Mundum arguere est: quicquid
est sap^iens, doctum, sauctum, iustuni arguere, hoc nou patitur jc. sp r 8 Fides sp r
9 sed (quod) fein c in fein§ to!)§ jc. sp 11 über papa steht diabolus pilatus sp nach
nou steht hoc credunt sj) 12 nach ift sieht ein sp
N] operantes nihil tarn sincere in se habeut. 2Da§ ift bte lüelt? 6t)n fjauffen
lent^e, qui non credunt in Christum, blasphemantes suum verbum, inobe-
dientes, Raptores, ^unbigen l)nrtenbig unb atü^irenbig bnb tl^un aUcS unglug!. 20
SBiber bi^e foüen bie 2lpofteIn fc^rel)en, quod omnes sint in regno sathanae.
S)q§ mcrcf Inol, tnaS loett ift. S^ag ift ber S^euffet, quia nihil boni est, quia
non credit in Christum. Ergo quae sapiencia, iusticia extra fidem est,
peccatum. Omnes Carth[usiani jc. si non credunt, infinita operantes sunt
peccatum. Conclude ita ex hoc textu. Quid autem sit fides, sepius audistis. 25
Non est Zophistica fides, ut Pilatus fecit. ©lolüB ift, ha§ \ä) tni(^ fet)n
ann^etne, quod mei caussa sit passus. Sathan et Papa credit Christum
passum. Sed .pro nobis factum esse non credunt, S)q§ ift nic^t§. Ideo
sunt impii. S)o§ ift et)n ftutfe, quäle monstrum sit mundus. (S30I i^ ben
6f)rtftum unb glatoBen foffen, §0 unjrbt mtjr fap^en, <jlattcn et omnia merita 30
entpfaHen. Nam Christus iustificator non fert sibi equalem. Si ipse est,
tunc opera nostra non sunt. 3Ba§ nid^t be§ glauBen ift an Sefum ß^riftunt,
ba§ ift tobt, |unbe, gote» cjorn.
I8I2I <&\)n bis Söibet imt ro 19 Defiuicio muudi ro r 26127 ©tatofi bis passus unt ro
Fides qualis ro r 27 nach credit steht quidem sp
<nt.38 [7. 9JJai|. 365
R] 2. ftucte, f|iiocl del)|oat argiiere iiiiuHluni 'umb ber gererf)|ti9Ltcit', s»')- if-io
fromfeit jc. ©unbc i\at fic unb ift ba ju nidjt front unb roep ha ju nic^t,
(lualis est, tauicii f)Qt rcrf)t et Catones unb Titan [)clt 9erid)t, ftrafft ii6el=
t^etev, l)cift ba» nic^t gevcc^itigfcit unb rec^t? Ipse nou arguit muudum de
i iusticia et iure niuiuli, sed quod 'vado ad patrem'. Et est mira et ridieula
locutio: 'Vado ad p[atrem', et si Turca, papa audit, ridet: Num non salva-Sio
retiir, si nou in Christum credjeret? Ibi: devotio csto b|ona intentio. iötel
le($ci-li^er lautet secuudum, btc beftnition t)ab ic^ auc^ mein leben lang nicf)t
ge^Ol't. lustitia est, quod 'eo ad'. Nou dicit: per iioc iusti eritis, Si in
10 coeuob[iuni jc. altare ftiffteu 3C. sed per lioc, (juod 'vado ad patreni'. Tran-
situs üou bcm jatnevtal ber einigen perfon ad patrem, ijuae nou vidotur
amp|lius, est iustitia. Caro quando audit ista verba, dicit stulta, quae iuspicit
praecep]ta: hoc fac, hoc omitte, ba§ ift gcrec^|tigfett. De hac ue verbum
dicit, tüa» ic^ t^Utt unb laffen fol, nee legem pouit, sed tantum dicit de suo
15 opere, quod? Vado ad patrem. Ibi I|ur| umb öerbampt baä, fo U)ir from
1 nach quod steht s^piritus sanctus sj) De iustitia sp r 2 nach fcomteit steht
tDiUen sp 2l3 über ba (2.) ju bis relaxt steht tuaä rei^t ift, sed peniersum habet iudicium,
dicit bonum nialum, damnat istam s^piritus sancti praedicationem sp 3 über Catones steht
Solones Ro. 4 Et excitatus est propter iustifi[cationem s}> r öjG Iusticia Christiana sp r
9,11 per bis perjoit unt 9 Quia vado ad patrem sp r 13 nach hac steht iustitia nostra sjj
nach verbum steht quidem sp 14 nach dicit (1.) steht Christus sjt unter maä steht
(neque nouit) 16 quod c in quo sp
N] 2. 'De iusticia.' ©junbe f)at fic, frumfe^t fjat fie nic^t. ©ie ift nic^t 30I1. lo, lo
fruut. Ideo arguitur, bas fie fic nic^t :^at. 3öa§ ift ha^'i Nonne habet
iusticiam? cum sapientissimorum et leges et dicta et iudicia floreant? 3ft
ha^ nic^ta? Respondeo: 3i(^ prebige nic^t Don ber ;3uriften gcrei^tideljt, sed
20 mea iusticia est: 'quia vado ad patrem.' Sa» ift aber Cl)n iDUnbcrlic^e rcbc,
quod ipse morietur. S)e§ lac^t bie toelt et dicit: 9kt)U, boö ift ni(^t f^unbc,
sed ego possum satisfacere et me convertere, ob i(f) glc^d) an 6()riftuin nidjt
gleube. Sed haec est Christiana iusticia Asceudere ad patrem. @§ ift
gctoalbicElicf) gerebct, uon hie disputandum de operibus et meritis. Non dicit,
25 Non: tua testimonia et offertoria tua est iusticia, ©junbcr bcr gang be§
etjuigen ntcnfcf)en» ift bcl)n gercc^tigfeljt. Sed Caro ridet, dicit facere bona
et omittere mala, tnica bie redjt fc^liffen, ha^ folbe gerei^tictcQt fct)n. S)e§
gebend (l;^riftu§ nicfjt mit et)nem loort et dicit saltem, 6r ge^e jum batet.
16 nach iusticia steht gexc^tigfeljt proprie ftumte^t sp 19j'20 3c^ bis patrem unt ro
'J0'21 Mundus quidem habet iusticiam ciuilem, sed expers Cbristianae iusticiae ro r 21122 unten
am Seitenrande steht Muudus et peccatum suum non agnoscit et ueram iusticiam non expetit ro
25/26 ©junbcr big Caro unt ro 26 nach ntcnidjcnä «teht Christi sp Vado ad pati-era ro r
27128 über 2eä gebend steht St gcbendt toebet gcjeg noc§ junbe «;> Sulus Christi transitus est
iusticia nostra ergo nun nostra merita ro r
366 iPvcbigtcn be? Sotivc? 1531.
R] lUOÜen hierben, ne faciamns iiostra opera. See! si qnaeris patrcm in deserto
iit in vitis patrum, is aliud ille aliud respondet. Sod audi hie Christum:
non dieit: cilitio utore 2C. sed quod ipse vadit ad patrem: ber ireg et alia
nulla vel C§ fol gefeit fein, ba burd^ fimus iusti, quando ipse vadit ex isto
mundo ad patrem, et uon videauis 3C. quod mortuus, se])|nltu.s et a mundo r.
isto ge|(^eiben per mortem, et tameu sie quod iverit ad patrem iinb lebet
illic l)nn einem ©toigeu '^dä), et quod hoc non vid|eamus: ba§ ift mein
gered)|tig!eit: qua re possum hoc capere? @§ ift ni(^t mea pauper|tas,
obedientia, non omnia mea opera, sed ift fein gang, quod iustif|icemur
i. e. nemo ergo iustificatur, salvatur, liberatur a peccatis, nisi qui credit, m
quod Christus mortuus et resur[rexit et sedet ac. Is transitus nintpt bie
funbe !^inlüecf et dat gered^|tig!eit, non mirabilia verba Christi, doctissimi
respondent: hier btc X praecep[ta "^elt, salvatur, ut Christus dicit: serva
praecep|ta, sed ipsi uon intelligunt, quid praecepta, putautes non furtum
facere 3C. Sed Christianus dieit: mea iustitia, quod Christus ad patrem. t.i
Illani iustitiam nemo uinBftoffen potest. Satan cum suis o|mnibus augelis
non me potest umfcftoffen. (5v bleft nii(^ mit eim ^ 3C. Sed hoc dico: ^^
6j7 et bis SJeic^ unt 9 fein(§) ISjM bic bis ipsi non unt 15 ad über patrem
17 nach eim steht Bojen toinb an sp
') 6t bleft midt) mit eim [bofen toinb an] ähnlich Unsre Ausg. Bd. 33, 640, 20.
N] Ergo discamus: 6§ ift furcj um6 öerbam^t, quod nos facimus, sed quod
Christus facit. Si Heremitam et iusticiarium de iusticia interrogo, respondet
pro sua opinione: ^ä) mu§ Bef^en, faften, leeren !Iet)bcr ancji^en. Non, sed -m
\ä) mu§ frum toerben, ba§ 3efuB (S[)riftu§ jum Dater gc^e. S)o Itierben tu^r
frum, si ipse ad patrem vadit, unb h)^r feigen ^n nic^t. Hie est tansitus
Christi, scilicet mors et passio eins, baburi^ ift er jh) beS öaterS etnigeS reid^
fummen. S)a§ ift mel)n fc^acj, gut unb gercc[)tig!et)t, lüo mt)t erlange ic§§?
nic^t ml)t mel^nen tnerden, virginitate, castitate, obedieneia et ieiunüs, sed per 2.-.
Christum et tidem in illum. 25en ber gang (S^rifti gibt aüeljne bie gerccfitideljt.
Seme bie Icunberlid^e lüort foffen, quam stulta sint verba in auribus homi-
num, qui dicunt in bonis operibus et in Decalogo esse iusticiam. (5l)n
6^rift clare dicit: Haec est mea iusticia, vita et salus, 2)a§ ^l^riftuS 3um
öater ge'^et, bo bct) MetjB ic^, bie tuljrbt mt)x !e^n teuffei umbftoffen, rtelc^cm 30
mel)nc tuerd öil ^tv fi^loai^ ft)nbt. Qx tan fi mi)t el)ncm abem töegblo^en.
Ego autem hereo in transitu Christi unb \pxe^: Siber telüffel, fto§ mt)r ben
I8I19 (S§ bis facit unt ro 19 nach facit steht hoc ualet sp nach respondet steht
quilibet sp 22123 Transitus Christi ro r 30(32 teuffei bis transitu tint ro Merita nostra
contra sathanam nihil ualeut ro r 32 unten am Seitenrande steht Iusticia C'hristianorum
transitus Christi ro
<ßt. 38 |7. mai]. 367
R] fte^C non in opere meo, sed auff bem transitii ic. h(i3 tan 3C. 'äJon ber ': Soii. i«, m
ba§ opus mu» gefaft per fideiu. Transitus factiis, inortuus sedet ad dex|teratu,
C» mangelt baran, quod non video, et tarnen credo. ?l(io (judd dominus
g|ratiam max|imaiu contuierit, quod dominus unfern tioft ex nobis auff ftc^
5 gefegt. Si enim nostris virib[us consisteret: !^(i) ijül) rein gebeid^t JC. tamen
cor uunquam posset quiescere. Ideo optima fecit, quod a nobis accepit unb
auff fic^ felb§ gefegt, nempe suum transitum : auff ben fe^ ic^§ et non dub|ito,
quin sit mera veritas. Vidcs, quam horrenda sententia contra praedicatores
mendaces. lustitia ift nic^t unfer» tf)un§ et Iaffen§, sed in hoc, quod vadit
10 ad patrera. Is f'actus a deo, ut sit iustitia JC. Ante h|unc transitum creditum
non f|acies quicquam boui, et qjuicquid t'acis, ift berlorn. S)a§ ift se(umdnm,
quod docet Christus: Christianam frontfeit esse ein fonb|erIic^e, nou quae in
terris, non inventa per homines nee doceri posset, sed est Christiana, quae
est: lesus Christus it ad patrem, quod moritur et vivificatur et sedet ad jc.
15 Pro humana sapientia frage parentes, Iurist|as, quae est l^erunter, sed de
qua diceris Christianus. Extra fidem Christi ift§ eitet funbe, per Christi
transitum ic.
1 nach lan steht et nii^t »mfiftoffen sp nach bcT steht gctec^ttigteit s;) 2 nach
gefaft steht loerben sp Sjö Sttfo bis gefegt unf 5 ftC^" 'o >• nach enim steht iu s/>
ß über accepit steht dominus sp 7 nach iiempe steht auff sp 9 über vadit steht
Christus sp 11 Christiana iustitia sp r 13 nach nee steht quae sp 14 lesus über
Christus it c in qui vadit sp nach patrem steht per hoc sj) 15 über sapientia steht
iustitia sj) über luristas steht Mosen sp
N) toecE. S)er gang ift gefc^en. Ipse est mortuus unb ficjt ad dexteram patris.
S)aö ift aUeä toar unb mangelt allel)ne am glauben, si credo in Christum,
20 sin minus, non habeo. Ergo uera securitas Christianorum est in Christo.
SSen unfer getoiffen uff unfern toercten fte!^en, nulla est securitas. Ideo bene
fecit, ha^ )x)tjx uff ben gang fuffen unb bleiben et ne dubitemus in ilHs.
Fulmen igitur est contra operarios, qui nos a Christo ad merita ducunt
nostra. 5let)n, e§ ift nic^t unfer» t{)uen§, feunbern bie§ gange§ jum öater.
25 Si in hunc credis, tuuc operare Ijona. Antequam autem fidem hano habueris,
nihil boni opereris. Haec est altera pars, h)o§ e^n Kfjriftlic^e gered^tig{el)t
fei), quam mundus non potest eripere, sed est celestis, quae per homines
non est inventa et cogitata. Sed est: 6^riftu§ geljet jum üater, ba§ ift el)n
ß^riftlic^e gerec^tif etjt , quae est credenda. De mundana iusticia interroga
30 luristas et parentes. Sie 6riftli(^e gered^tigfeljt cognosce ex hoc verbo,
scUicet Christum mortuum et resuiTexisse.
IS patris (2)otuni) 35 tunc (corde) 26 ß^tifttic^e tinb ^tjmtiid^e getec^tidfeljt ro r
29l30 luriste de politica iusticia consulendi ro r
3G8 *4-*«bigtcu bcf. 3n()TC>3 l.Wl.
R]3ciii. 1«, 11 £)a§ 3. 'De iudicio.' 2)a§ tft aU(^ finfter gercbt, qnia pirinceps jc.
ixien tnnii gerid^t§ lienbel I)Qt, mu§ man bie ij ftudc brinuen finben, <]iii:i
Iudex miiS f)elffcil opi>resso et econtra oppri meutern p|unire 3C. fo ift§ ^ic
aui) faft bie mel)nung. Muudus non movetur, quod audit se peccatorem,
non movetur, quod per Cliristum jol feiig loerbcti. 3. Non movetur, (juod s
hjirb gebrauet mit ber etoigen ^eüe unb CevbiamniS. Ibi uou "^ilfft g|nab
vel joi'n. Si deus v|ult benefacere, non curat. Si irasci, minus. Est
max|iraa misericordia, quod ex sola misericordia huius transitus salvemur,
ba§ lt)il fic nic^t. Sic quod man brouet, habetis urteil, quia deus vester
ift gerecht unb mangelt nic^t» brau, benn ba§ man§ ejequir unb bolftrede, w
ut für deputatus raorti unb ba§ leBeu entfagt, mangelt nur, haö ber ^enger jc.
quod mundus vocat b|ouum, ba§ ift öcrbampt et quod bonum, ift beue-
301). 16, 11 dictum, quia deus eins damnatus. Hoc praedicamus et clamamus, Iohan[nes
ajiarf. 16, 16 et P|au[lus bol 6uif)cr gef (^rieben, qui non habet, est öerbampt: Mar|ci ultLimo.
Utrunque: gratia et jom, 'qui cred|id[erit'. Ipsi contemuunt: et econtra is
2.suctri2,4coütemnet deus. Sie S^euffel fiub fifjon an bie ftritfe geBunben, dicit Petrus
1 de Iudicio sp r 2 lt)en(§) 3 \. spr 4 2. spr 5 nach quod (2.) sieht t)f)X sp
3. S2> r 7 vel c in non sp 8 über misericordia (2.) sieht gratia sp 9 über deus
sieht princeps sp Princeps muudi iudicatus sp r 11 nach leim steht ift ^^m sp
12113 quod bis benedictum c in quod maluni, inaledictum, bonum, ift benedictum sp 13 über
eius steht mundi sj) 14 Mar|ci vlt[imo sj) r IS 2. Pet. 2. sj) r
N]so6. 16, n 3. 'De iudicio.' SaS ift ouc^ ftjnfter gerebet. Sßen man iudicium
!^elt, haec duo sunt: @nabe unb ^i^orn in iustos et iniustos. 5)lan mu|
Bt)ben l^elffen. Ita iiic dicit: Mundus arguetur, quia non estimat peccatum
et iusticiam. ©ie left fic^ ml)t gutten noc§ Bofen belrcgen. (S§ ift et)n fel)n 20
fr6c^tlet)n.^ 6§ left fic^ tuiber loiJen noc§ fc^reden, fragt luibcr nai^ gerec^tig=
tet)t noc^ gerieft. Nim vult miserieordiam et graciani dei et fidem, ba§ h)l)l
fie ni(^t, fte öcrfolgetu. Ita eciam minas contemnit q. d. @§ mangelt ni(^t§.
(Shjr ^err, ber tetnffel, ift fc^on tief($loffen, saltem ut exequatur. Sicut dam-
natus ante iudicium iam viveus mortmis est. Ita sathan et totus mundus äs
2. -4äcm 2, 4 est damnatus, ligt am ftri(fe unb ift alle§ öerbampt, Sa§ fie mt)t bem
^eHifc^en furften öerbam^t fe^n, Quia nolunt agnoscere peccatum et tristi-
ciam. Ita tota scriptura praedicat Miserieordiam et minas: 'Qui crediderit
matt. 16, 16 et bapLtisatus.' 'Qui non crediderit.' Deus bera(^tet fie, ideo damnatus est
18 in (pios) ISjli) über mug bis liic sieht bie bogen fttoffen bie fvummen befc^ucjen sp
19120 Impius mundus ueque iusticiam neque iudicium curat ror 2U nach fi(^ steht luibei sp
24 über fccfd^toffcn bis Sicut steht »nb Dbettuunbcn aHel)ne bj man§ exequatur sp Similitudo ro r
25126 unten am Seitenrande steht Sathau et impius mundus iam damnatus est et tantum
opus est ut exequatur ro 28 über crediderit steht misericordia sp 29 über Qui steht
minae sp
'; Vgl. Wander 1, 1236 umter 'Früchter.
9ir. 39 |7. anni). 3G9
K) et tali laqiieo, (jui est bc» ©itüigcn ^eE|iid)cn fe>uer§ uiib finftcvitiis, fo ^ciffen
fie. Sic auindus adiiidicatus ail luortuin, sed qiiia uon videt, conteinnit,
dicit: da t)embb ad tiiuicaiu.i Sic 1. conteninit et 2. sie etiaiu, qiiando man
1)1)1 bebrauet, bo» fie fol ücvbiampt rtcrben. Cliri.stiamis aginoscit veraciter,
r. (|iiod peccatis sit pleiius inuiidiis. Et 2. (|Uod per Ciiristiun salvetur,
3. quod IC. Ideo fol ii) mid^ beiffen mit meinen funben ^, ne damnemur cimi
iiuindo, (|iiia ipso iaiii damiiatiis, ^at t){)r urteil. Non crit iiulifiiim unb
urteil iit pap[ae, sed sunt bie giroffeu i)eccata, baö man nidjt gleu&t ju (^ott,
sed bie tect)ten fnoten.'
2 ad sp über mortein 3 nach da steht niilii ba§ np S ju c in an sp 9 seil c in et np
') da [inihii bn§] t)embb ad tiiiiicam /unten Z. 12ll3) vgl. Unjtre Ansg. Bd. :i:i, 6S2
zu S. 422, .30131 jo lange mit bai i)embbt t)el)r jum tocf. ') mic^ bcijjeii mit rnnv. häufig
hei Luther, z. B. Poacits Slg. Bd. 3\ 121. ») Vgl. oben S. 302, 10.
N] 11 imindus cum sathaiia mt)t ftriden , bie bo f)el)f Jen DcrbamniS unb finfterni§,
bie muffen un§ l)n ba» ^eÜifc^e fetner f()uren. lutorim niundus contemnit
Eiiangeliiim. "^a t)ette ic^ bie tuljle gelt jucjelen. Si affero tunicam, ja gift
ml)r bie to^I ba§ ^embbe oui^ ^zx, ^ab ic^ §o öil frift. Ita Mundus daiu-
natur, quia non agnoscit peccatum, ius[ticiani et iudiciuni. Christian! anteni
1'' agnoscunt peccatum et iusticiam apprehendunt et seipsos et carnera ruorti-
ficant. 2)a» finbt bie funben, bie ba l)f)n g[ro§ fti^ulbiget. Non sunt ficta
papistarum peccata, bo hjerben nid^t felmeffen, vigiliae I)elffen.
WJ! m^t bis 5n unt ro Satan et muiidus est ligatus et damnatiis ro r 14ll7 Chii-
stiuui bis ^etffcn unt ro 17 am Schlüsse der Predigt steht Reliqiiani partem luiius Euangelii
Vesperi praedicauit pro epistola lacobi Quere in libro epistolanim liac dumiiiioa [darüber
steht mit schwarzer Tinte infra fo 4647 ' *■"
■) Vgl. unten S. 37S, 24 ff.
39. 7. 5Kai 1531.
^rebigt am Sonntag Kantate, nadimittagS.
R] A prandio.
Hodie aud|istis, quod hoc Euangelium docet ben ^O^eu unb 1. art|i-
20 cuhun, in quo discimus, quid Christianus l^eift, et libenter cum praedicamus,
N] DOMINIlCA CANTATE.
Vesperi Euangelion declaravit.
'Habeo adhuc vobis MULTA dicere, sed uon potestis.' soti. iß, 12
Audistis hodie, quouiodo hoc Euangelion iustificacionis articidum celc-
25 braverit. 2)a§ ift Oon nötigen, brumb foÜen h)J)r ^^n Inol lernen unb ftard
21123 ro über 21 steht W^tbt et eth)a§ onbct§ t^un, tunc nou est Spiritus sanctus. ®v
^ot mic^ UotHeieit (si) alioquin uon esset spiritus sanctus «. 24125 articulum über celebraverit
Sut^etS Sffieite. XXXIV 24
370 !Prcbigten bei 3fat)«g 1531.
R] quia l^od^ ÖOlt noten, et quot|idie experimur expertiq[iie, quod pauci intelligant
enm, et qiii iiitelligunt, \]abm inut)c 3C. quia mu§ cprto untcrjd^cibct »ncvben
untei" einem fromen man unb 6t)i;iften. Ille est I)ot)er ju ^cben quam is jc.
I^st landandus honestus vir, miilier, virgo et donum dei est iit torn, lüein,
cffen, tvintfen, ficiber, ubi est, sed videudum, ne ijnn einonber mengen ut s
Papa jc. Si front man, est t)rbtfc^ man et est 2lbom§ finb. Sic in Tiircia
mand^er fein auffric^tigev man et iu omni gente. Sed er fei) fo from er
tBoHe, est 9lbam§ filius et manet. Christianus non habet matrem in terris,
iiou Adae filius, sed dei filius, erfie, et uon potest satis laudari Cbristianus.
Hoc idem loquor de Cbristiaua muliere, virgine. Ideo pessime fecerunt, lo
quod doc|uerint, quod ein orbenSmon unb 3u"9lffatr in coeuobio luere
btel 3C. bo§ ift nidjt JU leiben, et Christianus non potest, sed dicit: 3un9=
ifralo l)in, ^er\ from man, fraln: Cbristianus est sujjer omnes probos homines
in terris, et tarnen est dei donum, sed Christus fol ber oBerfte fein et qui
frater eins. Sic est beuttirf) unb unterfd^icb|Iic^ JU reben de probo et is
Cbristiano viro, qui habet talem sanctitateni, quae non in se getoac^ffen, sed
habet alienam, quae est Christus, dei f|ilius. Altera est in nobis getoac^ffen
et nostra, sed Christiana est u6er unb aufer un§ unb gar !^t)melifc^ bing JC.
3 6tn <^ r >*/' r Ö nach Turcia steht ift sp 10 nach muliere steht
filia sp 12 nach öiel sieht befjet ^eiliger s^) 13 nach man steht ^in JC. sp 14 nach
donum steht Wenn man ein ftomen mon finbet sp
') f)tn, "^er sehr häufig bei Luther, z. B. Unsre Ausg. Bd. 14, 394, 11; 15, 412, 27;
S. 418, 35; S. 437, 7; S. 621, 28.
N] foffen. @§ mu§ muf)c unb ar6el)t ^aben tool gtofaffen. Nam bene debemus
distinguere Christianum lioniineiu unb (Sljrlic^en frummen mann. Magnum 20
est donum Civilis iusticia, et)n frummer man unb >oel)b, noc§ bennorf) muf;
man§ unterfi^eljben, non ut Papa facit. (g^n frummer man ift e^n frummer
man. O tamen est Adae filius, sieut multi celebres Turcae et Thyranui
inveniuntur, fte ft)nbt ni(^t alle ]ä)däc et tamen illi probi sunt terreni.
Christianus ^at nl)mmer cl)n mutter uff erben, non est Adae filius, sed longe 25
alcior creatura. Ergo male fecerunt Papistae, qui dicebant bie orben§
letüt^e mnltum superari Christianos, illi soli essent sponsae dei. 5tel)n, Itfier
gefel, bto folft mt)r ni(^ts el)nem ß^riften gleljd) fecjcn, Dil Weniger bruber.
Non aspernamur illa dona dei civilia, sed nihil valent ad Christianam
relligionem. Christianns fol el)n boctor aEer lere unb loerf fcljn. Nam 30
Christianus habet aliam doctrinam et iusticiam, quae ex celis est unb nic^t
^n t|me getoai^fen. Civilis iusticia est in nobis uata. lUa Christiana ift
19 muß c in tti^l sp 20 Christianum bis Magnum mtt to 22 Multum di.scer-
nenilum inter Cliristianum hominem et poüticum ?-o r 25J2G Cliristiauus bis creatura iint ro
27l2y 5let)n bis .Nim nnt rn 3ilj32 Nam bis Civilis unt ru
R] Sic; talis potost iiulicaiT omiios (](ict|riii:is et eiivcre omncs ps|eiRli)|)r()[[)lietas:
CuiTP ad S. Iacol)[iiin. 5)lil" liid^t, gfel, flif; de Franeis[c(j, Augii[stiiio, de
Apostolis, propheti.s, Ia§ fic fvom fein, ba mit non sunt Christiani, sed ut
iion sit nt P|auliis probus, sed ^engc fic^ an (5()riftuin, qui ivit jc. ad hoc
5 oiunes siiimiK vocati, sed non curamiis. Contra huuc art|iculiitn opponit sc
totus niundufi. Eo retento victus Satan. Si econtra, vieler. Ideo Satan
meint ben art|i!el: ubi lucet, concnlcatur pedib[us. Econtra.
'Multa habeo' JC. Ibi habetis 4ocum, qui sie sonat: 'Habeo' 3C. ^oi) ic, 12
*,scd.' liiuni Tex|tuni, quem praedicavit de p|eccato, iustitia et iudicio, ^ette
10 gerne oufgeftjrid^en unb bentli(^er gemad)t, 'sed non', inquit, 'potestis' jc.
^ä) lüil ijfjn nur angeftoc^en ^ {)atien unb fparen, donee venerit s[pintns
p|ai)ctus. Et hoc U)Co foede abusi sunt. Si non ])his haberenius quam scrij)-
|ttn'ara, Christus dixit: 'multa' }c. Ideo oportet te credere, quae couchidit
papa, concilia, patres, quia Christus dixit jc. Ideo etiam discendum non
15 sohuu, quid Chriiätus, sed etiam ut te loe^reft, dicit se nuilta iiabere et ltii(
3 nach Jein stellt »nb ertvagcn \o »iet ^unsctä butft 67; ß nacli victor steht est »7)
8 Multa habeo 2C. sp r 9 mich sed steht non potestis K. sp iudicio Sj) über (p)
12 über abusi steht papistae sj) 12J13 nach scrip|turam sieht cur sj) 13 14 concludit
■niit concilia durch Strich verb sp 14 über papa steht docet sp 15 nach loc^vcft steht
contra diabolum sp nach liabere steht quae dicat sp
') ^ä) iBtt tjijW nur oiigeftodjcn fiaben (unten Z. 26). Das Bild kommt vom ' Wein
anstechen , vyl. DWth. 1, 4T7J8, wo ivtiterc Nachweise aus Lutimr.
N| über Un§ unb auffer Un§. Ita discernendi sunt Christiani ab hominibus
probis. S)o toirftu nic^t burc^ frumfe^t gerecht gebenden ]\v iDcrben. Esto:
omnes sancti prophetae, apostoli f^nbt frum gelueft, fie fljnbt bo mt)t fel)n
ß^riften JBUrben. Paulus onmi praedicacioue et {)assione non est Ciu-istianus
211 factns, sed tide in Christum, ita omnes saucti per Christum fiiint iusti. Scn
ortidel fan ber teuffcl nic^t Ic^ben, ben bo ^at er üerloren, si ille articulus
floret. Ideo non immerito contra ilhun articulum pugnat.
'^ä) '^abe eud^ noc^ öiel jtö fagen, ^r !onnet§ aber nit^tsoti. 1.;, is
ertragen.' £)0 \)at t)r el)n fpruc^: 'Habeo multa vobis dicere.' Hunc
2r, textiim, quem praedicavinuis de peccato, iusticia jc. ben f)ettc er gerne
tt)et)tter an^geftvic^en, sed nondum est tempus, er l)at§ l)l)n angeftoc^en usquo
ad s[)iritiim s^anctum. Hunc textum torserunt Papistae (j. d. ©olbe bie
!l)r(^e ni(f)t me^er toiffen ben ß^riftus unb bie apofteln? Nam Papa habet
autoritatem decernendi ultra illud, quia habet spiritum S[anctum. S)o muffen
18 .Sancti sua iusticia non sunt facti ro r 19 nach passione steht sua sp 23 unten
ajft Seitenrande steht Vide quaiitum Cliristiaiuis excellat liomineni ciuiliter iustinn (IHKl-
STIANUS ro r 25 de (Cri/) über u. steht et iudicio sp ben ^ette « c in et ^etteS sp
26 ou^acftric^en (^obcn) über est steht erat sp nach ^^n steht oüe^ne sp 28)29 Contra
Papistas ru r
24*
372
^rcbigten bei 3oI)re? 1531.
R] boä) ha fon et dat valete. Ideo diciint: illiid est simplex res de j)|eccato,
iustitia, iudicio, quasi hoc an fd;ut}cn jeriffctt.' In toto papiatu ne uiiiis est,
qni adhiic hodie linnc textiun iiitelli!;at^, ([nod dominus dicit: 'Hab|eo' jc.
bnS ift ttiiir, sed non dicit: liabeo multa alia. Ipsi: V^os liabetis in Euangelio,
hü'i man fol etlliQö anber§ leteit. Non. Velim, qnod nuilta docerent e f,
s|piritus sjancti eingeben, sod sul> verlio 'öief U)OÜeu ftc einfuren, quod alia,
hoc non 3C. Ut iam in Comitiis Ang[ustanis, q|uauquam in Eiiangelistis
clare dicatur de 2 spociebus, tarnen S[piritus s|anctus ecclesiae etngefpVOC^en
unb gefc|t 1 speciem^, qnia Cliristns dicit: 'Multa'' 2c. ©ol ba§ ba t)er
btencn? ©O muft man fo JU ^!^n fogen: Imponite perspicilla* jc. uum idem lo
301)16, 14 'muha' et 'alia' ? Infra etiam dicet: 'nie clarifLicabit', 'de meo\ 'non de
se loquotur.' S[pintus sjanctus '^at ein nto§, lote Irett er prcbigen fol, et
uon U)el)ter. Itaq[nc ec|cle8ia , quae aliter docet quam Christus, non est
Christiana, sed be§ Sjeufelö leibige !^uv. Ecclesia Christiana ntat^t lool biel
1 illnd c in illa sp 4 Non dicit, liabeo multa alia ac. sp r 6 nach alia steht
possint docere sp S über 2 steht duabus sj) 9 über 1 steht viiam sp 10 perspicilla
sp über (siipercill)
') quasi hoc an fd)ul)cn äetijfen so auch Unsre Ausg. Bd. 27, 319, 7(8. ') Vgl.
Luthers Ausführungen hierüber Erl. Ausg. 30, 400 f.; 50, 68 ff. ') Vi)l. Eeichstags-
ahschied von Aurfshun) 1.530 § 38 (Neue imd ronständigere Sammlung der Heichs- Abschiede
1747, Bd. J S.31-2): 3Iu§ beut erfolgt oiicl), bag bie Pljriftlic^e flircf) qu§ ®infpteii|ung bc?
^eiligen ©oifte-S unb guten Utjod)en I)el)t|am(id) georbnet unb gebotten t)at, ba§ einem jegtidjcn
ßÖttften = 3Jlen(d)en auffevt)atb bcm Sfefe l^altenben Consecrantcn , &a§ fjod^hjutbig Sactament
adcin untev bet (SJeftnlt be-J SProbS gereicht ttierben ioH. *) Vgl. unten 7j. 24.
N] iD^r l)n§ ou^ toljeren. |)ie macfit ftc^§, fie tooUenS ntt)t bent fpruc^ ftoffen, is
scilicet ba§ (i^viftuS noc^ öil 3tt) leren i}aU unb fe^ e^n fd^lec^t btngf
peccatum, iusticia jc. sed maiora sunt ab illis expectanda. Hie sitis sapientes.
Christus dicit: '^s^ ijaht mäj noc§ öil ^ttfagen, ba§ ift tnar. Non dicit: ^ä)
l^ahi enä) noc§ üil anber§ leren, äßen ftc mir Diu, öil irolten leren, libenter
ferremus, sed aliena docentes uolnmiis audire. Ita in Coniiciis concluserunt 20
öon et)niprcc^ung be§ l^et)[Ugen ge^fteS. Vera est utraque speeies, sed quia
Spiritus et ecclesia luutavit, ideo non utendum, Quia habeo vobis multa
dicere. 6t) fl)ure n^ur ben tejt, ba§ bi($. Ego respondeo: Runder, fecjt
e^n brt)I uff bie na^en.' Sßil unb anber§ leren ift nic^t eljn bing. Nam
sequitur: S])iritus meipsum dcclarabit, de nie sumet, er gi6t el)n mo^, iDie 25
toe^t er prebigen §oI. Et impii Papistae gloriantur ecclesiam habere spiritum
15 nach {(itui^ steht ön§ rn 17 über sapientes steht prudeiites sp 18 MVLTA ro r
21 vor Vera steht diceiites sp (ätjnftJterfiung be§ gc^fteS ro r 23 nach bi(i§ steht K. ro
24126 Söil bis got U7it ro
') fccjt e^n brt)I uff bie nagen so auch Unsre Ausg. Bd. 12, 307, 2j3 ®o l)et)ffe t)t)n
prallen auff fetsen, ba§ et fet)cn funbe; vgl. auch Unsre Ausg. Bd. 7, 629, 18; 14, 418, 21;
1.-,, HC, 17: rgl. Thiele Nr. 90.
9Jr. 39 [7. Tlai]. 373
R] m^cr, sed non aliter. Sic de iiiio ai-t|ioido iu8tif|ic;itionis fan§ auff tltanc^evlcl)
h)et§ bü Don prebigcn ut loanLnes In Apo[calypsi i)lura locntus, quam iu hoc
ft^et, sed semper mansit t)nn bcm, baS alle? Ijcngt am laml. 9)mcr auff bcr
Ban nianet' Christus, agmis dei legitt, ba3 i|t iDoI Diel gcprebigt, sed est
s idem, ba ligt§ an. B|onas praedicator tan öon einer ^ad) fur^ teben, postea
beutltc^er, postea toeiter mit giutem ejemjjel, ut dioitm- esse brevem et h)ngam
praedicationem. Sic lurista potcst de lege dicere multis vel paucis. Sic
aurifaber. Sic hie: debemus esse divites in verbo dei ut Pau[lus, sed ne
au§ ber 6an 3C. Sic hie: si diu hie praedioarcni de p|eccato, institia jc. sed
10 nondum \ti)ia,, sed qui veniet, ber fol» eud^ fein auftreid^en, ut intelhgatis.
Ideo intdligite hunc locum sane. 'SBieP non !^cift 'ct|h)a§ onbcrä', s|piritus
s|anctus docebit 'niulta' i.e. rei(^Iid^, quod brevibus gegeben '^a6e, ut is ad
Eb|raeos accipit unum locum: 'luravit' unb ft^mibct bie fprut^C ju'^auffc in *''',• .^^ " '
veteri Testa[mento, si inspicis, est idem versus. 'Multa' dicit, sed non
15 'aliud'. Sed Papa: qiuanquam praedicavit Christus, ut in se credatur. Sed
über bo§ ^aben S|ancti patres orbinirt ge^orfam k. et sie gießet hai mit fein
2 Apo: r * über divites sieht ad C'oi sj) 10 nach nondum stellt estis sp 13 Eb: r
16 nach ba§ fl.) steht dicit Papa sp ba§ mit jetn c in ba§ feine mit ein sp
') Quff ber bon manet (vgl. unten Z. 9 au^ ber banj häufig von iMther gebraucht,
vgl. Umre Ausg. Bd. 7, 679, 1, wo weitere Nachtveise und Belege. Vgl. Thiele Nr. 286.
N] s[anctum. 2)q§ tft luar, sed non habet illorum sj)iritum, fünft ift fie et)ne
ijuxe, sp[iritus s^anctiis moc§t§ »rol melier, bod§ nid^ts onberi. (fr !an tool
öon e^ner lere mancherlei) tt)et)fee reben et tarnen idem est, sicut Apocalipsis
•M iam varia docet, tarnen semper illius scopus est de agno illo, qui adoratur,
6et) bifem lamB Bleibet er. 6r pxeh\a,t tt>ol öil, e-3 ift aber ba§ felbige. Ita
bonus praedicator potest paucis primo [)raedicare, deinde lacius praedicare
unb )3rebigt eljn bing ml)t furc,5er unb langer prebigt. Sicut luristae unb
goltfd)mibe funnen oufe et)nem gefecj, golbe bil machen. Ita nos debemus
25 esse abuudantes in verbo dei, sed tarnen idem docere. Ita hie Christus:
^ä) l)a6e lool angefangen de peccato, sed cum venerit Spiritus s^anctus, ber
fol§ toet)tter au% ftret)(^en. Valeant, qui dicunt: ©er l^el)[lige gieift fol noc^
bil mel)er leren. Quid est 'öil me^er'? §e^ft§ et»oa§ anberS? %o leugeftu:
bil , Dil ^ol man leren , sed nun aliena , sicut autor epistolae ad Hebreos ^cbi. 7, n
30 Psalmoruin dicta explanat: 'Tu es sacerdos', tota fere epistola est et tamen
eadem sentencia Davidis. Ita si qui dicunt: Christiani debent bona opera
78 t)\ixt bis anber§ unt ro 19 Status libri apocalipsis ro r 20 unten am Seiten-
rande steht Multa liabeo vobis dicere sed non potestis portare Contra papistas gloriantes
ecclesiam habere autoritatem (ultr) supra uerbum ro 21 Multa scripsit Joannes in Apo-
cälipsi attameu omnia ad agnura respiciuut ro r 23 nach ^jtebigt fl.) steht boc§ ro über
Sicut steht A simili ro Abunde docere possumus mm tarnen alieua iiilrudueere ru r
25127 Ita bis ftte^i^en unt ru 28 JIVLT.\ ro r 2'J Status epistole ad Uebreos ro r
374 ^tcbinten bc? 3a{)vc? 1531.
R] et probat per hoc: 'Multa' jc. Et sie scribunt, quod hactenus multa
revelata, ut quod Mar|ia uon concepta in p|eceato originaii. Tu vero duc
mihi quinque locos jufelt\ qui alteri non, si jufatneit tragen, est ideni. Sed
quando tu doces, quod per ordincm acquiris secundum bap|tismum et ut
puer jc. £)a§ l^eift anbetS prebigt jc. et nou omanda hoc loco jc. quia 5
Christus dicit se ad p|atrem rc[dire. 3<^ fol IHtcf) troften alienae fiomfett
et tu btd^ be§ mouachiatus, haB t)et[t simpliciter Christum uegare, @§ ftt)en
öiel gleic^niä iu creatjuris, quae nou sunt in bib|liis ut de lap[idibus vel
alia re. Illam adducere possum et aptare ad meum propositum. S)a§ meint
«öm. 12, 7 (5anct Sßoul: qui ItJtl ein meiftcr fein intorpreitationis scrip|turae Ro. 12. JC. 10
ut si velim praedicare de Ab|raham immolaturo jc. «piod servi jc. ba§ tan
1. 3)io|c22, iff.ic^ dupliciter prebigen: 1. ut ludaei: qui se left fopffen, feret g^en ^tmel.
Azina ttaven bie 5 flenne. £>ie fol man auffc^Iagen. Sed mens est dei mons,
quod meum opus g^et in fide, ba got fi^et, bü» ift non contra fidem, sed
cum fide. 'Aziuus', fromleit auf! erben, ift ber 6fel mit bem fned^t, aEein 's
2 nach concepta steht sit sp 4 über tu steht papista sp 5 nach puer steht
per baptisniuin innocens redditur, sie tu per ordinem sp nach omanda steht ista doctrina sp
über hoc steht i. e. per sp 10 Ro. 12. sp r 11 nach immolaturo steht Rlium sp vor
quod steht et sp 12 Abraham imolat Isaac je. sp r 13 vor Aziua sieht 2. sp nach
oujjiiitagctt steht non in montem ducendus sp über dei mons steht Moria sp
') duc aufelt d. i. 'führe ins FeW, vgl BWth. 3, 1478.
N) facere. Patres sancti dixerunt: si caste et obedienter vixeris, salvaberis.
5)o§ ift on(^ ötl geprebtget, oBer el ift anber§ geleret. Ita variae doctrinae
de somniis niouachorum prodieruut. ^^ fprec^: 3c^ gefte^e b^r tüol biü §hJ
prebigten. Quilibet dictum pro suo spiritu enarret. Sed si iusticiam et
operum merita proclamaveris, "()&% "^ellft ittc^t tili me'^er, ^onber anber§ au
geprebiget. Nam scriptura proponit Christum mediatorem. ^^ fol mtd^
el)ner fremBben frum!et)t troften, bte m\)x nic^t geU)a(f)fen ift. Tu autem
venis et propriam iusticiam doces. Sa§ '^et)ft ntc^t üil mc^er, fonber ettoa§
anbcr§ jh) prebigen. Ergo 2)lo leugft. Concedo quidem: 6§ fielen bil
glel)c^ni|, bie l)n ber fii^rtfft nic^t fte!^en, illa tamen possum applicare, esto, 35
Möm. Vi, 7 quod Christus non dixerit. Ideo Panhis dicit, ut secundum analogiam fidel
fiat. (Sr fe'^C, ba§ ft^ re^me. Ut hi,storiam Abrahae et Isaac possum
applicare: Servus mansit sub monte. Impii dicunt: Qui se occiderit, iustus
est. Non, sed hoc': Mons ille ift gote§ ttjort^, bo fe^e ic^ got, rebe m^t
got. Servus autem et asinus ift bie gutte Wxd unb frumfet)t uff erben, 30
18 Somnia papistica non sunt Multa sed aliena ro r 21J22 Nam bis bte unt ro
24/25 Allegorie Similitudines et addiciones secundum analogiam fidei addende ro r 25 apllicare
27 historia 28 über occiderit steht ita sp 28J2U Allegoria historiae Abrahe Gene 22 ro r
') Vgl. zum Folgenden Unsre Ausg. Bd. 24, 401, 29ff.
git 39 |7. OJlntl. 375
R] fide ascendenduni in iiiouteni. Sic alIeutl)Qlben JU t)ailbeln in .s<'iij)|tiiris, ut
haö fic§§ ^ie^er reime et non sit contra. Ipsi qiuicquid doc|ucrunt, i]at
muffen bcr s[piritus s|anctus getljan T)atien. Non est seuteutia, iil dicas, tnaä
bir tüol gefeit. Hoc novit dominus, baS öon noten ift, quia, si ßiniplex
r. audiet: 'Arg|uet de p|eccato' jc. non intelligit, et tameu verum, sedSoii. 16,8
ijiiando pracdicator iia9 nufftrctd)t, quid p|cccatuni, institia, iudiciuni fct) et
transitus ad p|atreni, tum intclligunt hominis. Ibi füret CV glcidjlü'j Ullb
fpriicfj bu^U. Sic, inquit, s^piritus s|anctus faciet.
Ita rcsponde ncbiulouih|us: (||uic(]uid eis incidit, \)a?^ fol 1)1)11 s|piritus
lü s|anctus "^eiffeu. Vide, ne quid aliud praedicetur, libenter audio uilb l)l)e mt)er
ic§§ !^ore, eo libentius jc. sed quando aliud doces, uolo audire, Io§ bid) lütf)t
Bringen a transitu jc. Ita ba§ fid^e aUS ba tjer reime ad trausitum patris.
P|aulus non potest de b|onis operib[us praedicarc, nisi intermisceat (ideni.
Ut de servis loquens, sequitur: sicut Christus fecit, seraper adiungit Christum. 'ipii- e. 5
15 Sic oportet rae praedicare opera charitatis nee possum aliter. Tu serve,
fac JC. sed per hoc, inquam, non fis Christianus. Si non adduco simul \>a§
j^eubtftiud, erit scandalosa praedicatio. 'Multa', ^Q fo ferne, ba§ nic()tö
2 über contra sieht ba loibber sji 11 (et) eo 12 nach transitu sieht Christi ad
patretu sp 14 Paulus quoniodo praedicet de operibus hji r
N] bai joHen h)i)r f)t)nuntcn laffcn. Tta Mons iile et servus aliud est quam
ille in Genesi et tarnen secundum aualogiaiu fidei formatur. Iinpii autem
20 plumjjen bre^n not^ t)rem gutbuntfen unb luoEcn mad^en, trag l)n gcfcHct.^
51el;n, Sic mogft» Irol ouftreljc^en lüOOOO verbis, modo sit secundum fidci
regulam. S)a§ tne^^ ber !^err irol, nam haec concio de peccalo, iusticia,
iudicio a paucissimis intelligitur. Ideo multis est exponendum, ba§ bte Icut^e
borftet)en per allegorias, beutuiä unb ft)rU(|e. Ita ut nihil plus tamcu
25 doceant quam Christus. Valeant im[ni, qui se patrocinantur hoc dicto.
2Ba§ fie nur leren, ba§ ^ol ber %eilige g[eift fet)n. 5lel)n, ego volo libenter
te audire, si raulta docueris: si alia autem vis docere, nolo te audire. §utte
bic^ bor beme, ber anber§ prebigt, scilicet: Qui multa praedicant, possunt
tarnen idem docere. Den tan iä) bod§ niij^t bon ben gutten tneriJen leren,
30 nisi adducatur scriptura de fide. Nam cum Paulus de servis et mulieribus 2C.
praedicat, semper introducit exemplum Christi. Si hunc articulum non
applicaret, %o fonbe§ e§ gar nic^t fcefte'^en, nihil efficeret. Ergo notate:
21 über 100000 steht ducentis millibus sp 22 Scriptura multis uerbis exponenda
est ro r 27 multa unt ro alia unt ro 28 (non) possunt
') plumpen btc^n no(| t|tem gutbiinrfcn imb hJoUeii madjcn, toaa qn gefcUet gans ähnlich
Unsre Ausg. Bd. 17^,459, 23124 bie ()l)nct)n plumpen unbejunnen, nd)ten nid^t, ob eS ®ott ijahen
tootle; vgl. Bd. 16, 438, 5/6 blumppen ^in ein ut rusticus mit ftiffctu und die (msführliehe
Bemerkung dazu; vgl. auch Bd. 33, 687 zu S. 605, 10. Weitere f^clle» iu Uiisrer Anxg. 1kl. 0,
247, 15; 7, 677, 25; 8, 166, 30; S. 353, 24; 15,613, 30; S. 755, 10; 16, 34, 13; S. 70, 20; S. 111, 24.
376 l>rrbiglcn bc§ Sn'^teä 1531.
R] aiibcr? jel), vel ba§ Itiibberfpicl. 'Non portare' i.e. si etiam iam mnlta
praodico, g^ct» CU(^ boc^ nid^t ein, iidii intelligitis. Intellectus est magna
])ai-s nieraoriae, tuen ClB baS betftfjct 2C. loqiiitur de rebus diflficil[ibus et
niagnis: quid ergo iactant, quod ex hoc l|oco plures leges facere possunt?
Nuiii gravis res gerere cappam? 6. edere pisces? ber menge ^al6en tDtrb§ ■■
jd^toer, sed ein iglic^er an t)l)m felbcr nic^t. 'Non potestis' i.e. ift \olä)t
fjotie fünft, e§ gclioret ba jrt ein meifter, qui aufftreic^en k. quali doctore
indigeo, ut 6. non edam carnem? Num gentiiis et T|urca non posset iiaec
praecipere? et ipsi d|icunt, ba§ bing fe^en, quae non portati queant, 'sed
non pot|estis': non potestis foffen. Doct|rina facilis fidei, sed jto fciffen 'o
ift'3 f^toer, quia difficil|limum, ba§ einer Don ftc^ feitet trette unb ertoege,
(juod aliena iustitia salvetur. 3;<^ fol meinen f)eitigen manchen ftanb laffen
faren et adhorere tide transitui ad patrem. Res est abscondita, quid dat?
verbum tantura, omnia deserenda unb itBer bem verbo Ijeib unb leben loffen.
Natura, Sjeufel ift ha rtibber et Rottenses, ba§ anber narrentoierd ift el)tel is
lcl)plic^, fic^tbarlid^ bing, feriae, vestes, loci, esus jc. ha^ ift h)t)I jU rechen,
quando lacobi festuni jc. et qua veste utendum. Illum s[piritiun S|anctum
muffen toix ^^n n'^emen. Christus non dieit de aliis docendum, de multis
3 ct§ 6a§ c in einer ein bing tnol sp Intellectus maxime adiuuat memoriam sp r
5 nach 6. steht feria sp 7 über qui steht bcr§ sp S nach G. steht feria sj> nach Num
steht puer sp 9 über queant steht imperso[ualiter sp 11 nach erluegc steht ftc^ sp
13 ad sp über patrem 16 vor feriae steht vt sp 18 vor de (2.) steht sed sp
N] '^ä) ^ab euc§ noäi bil ju fagen', ^o fern e§ nii^t anber§ ift, §o ^Jtebige
nur öil. 20
30I). 16, :•-' 'Sed non potestis portare modo.' Nara plures non possunt intelli-
gere, raulto minus conservare. Nara intellectus est bona pars memoriae.
6'^riftuy rebet bon groffen fachen, bie bo fc^toe'^er fljnbt, bie fie nic§t bor=
nemen tonnen. Quid faciunt Papistae? Qt) e§ ift et)n fc^toe'^er bing an t)m
felBer: Cucullam, piscibus vesci, nod^ ber menge ift§ fd^toerl^er, sed Christi 25
doctrina noc^ ber !unft ift fie fc^tüelier, bie barff eljnen ouftrel)(^en. ^ifc^
effen, fetjren ift groffe fünft, ba» Surcfen unb !^et)ben Irol tragen fonnen.
Haec autem doctrina Christi eciam apostolis est intoUerabilis, jlt) fd^hie^er
Jlt) tragen, quanquam ben piis est difficilis. Ardua res est seipsum abdicare
et mortificare unb mu^ m\ä) Mengen an bo§, ba§ ic§ tniber f^ufe nod) fe'^e. 30
2Ba§ ift§? 6^riftu§ ift» jum tiater gangen, hoc non video et tarnen illi fidere
debeo unb mu^ an ben fi(|tlic^en tncrfen ablaffen et in nudo verbo vivus
22 Nam bis memoriae unt ro Intelligen^cia ro r 26 imteti avi Seitenrande steht
Intellectus bona pars memoriae ro Non potestis portare 2)er 5pa))iften ttetumc fljnbt nicf|t
((^toc^ct JW trogen ro 28 est intoUerabilis unt ro 29130 Ardua bis (e^e unt ro 2'J Cliristi
doctrina ardua est indiget spiritu sancto Papistarum soronia non item ro r
9Jt. 39 [7, ?Jlnil. 377
R] diviter. Et lo(iuitur de rebus diflleillimis, rjiiae Apostoli tion pot|iienint
portare. Ibi vocat 'spiritum veritatis' et 'qui' }C. et hoe mit foilb|er=
licf)ent flci§. Nos d|icinuis bcn reii^ten getft. Dabit vobis veram doctrinam.
Vocabiilimi 'loarl^cit' ponit iit i.s, (|Ut vidit, quid socuturum esset: multos
5 surreeturos, qui omnes d|icereut 'geift', ut in Coiuitiis: '(Siuj^jred^ung s^piritus
sancti.' ^ Tales liabebitis multos. Sed meus, quem raittam, dicetur s[piritus
s|anctus veritatis, qui doctjrinam doccbit, in qua !ein falfc^e§. Tu noli q|uic-
(juam scire iiisi de s]piritu veritatis i. e. qui praedioat de lesu Christo. Si
aliter, est ein liigcn geift, er [tel fi(^, h)ie er Inolle, quia s[piritus sjanctus
lü fol bie toar^eit leren. Et domimis est 'via, veritas', spiritus veritatis, qui^oo. u,g
aliud non facit, sed left§ fiel) ber Icre bleiben, quam dominus dedit, lDet)ter
unb beutlic^cr maä) er§ aujftrei(^cn tjnntuenbig per illumiuationem, externe
per praedicationem. Sequitur ein feiner 2!ejt. Ibi iterum distinguit spiritus:
omnes falsi spiritus veniunt a seipsis et docent, (juod finxerunt, et loquuntur
15 ex seipsis. Sic dicit Christus de diab[olo 8. cap[ite: 'quando de se loquitur, 3oi). s, 44
2 Spiritus veritatis sp r 213 ntit über fonb|ertic^em 3 d|icimus bis geift unt
4 Spiritus veritatis sp r 7 in über qua 10 nach via steht vita sp loan. 14. sj) r
12 mac^ c in mag sp 14 über a seipsis steht quem pater mittit ic. sp Non loquetur a
seipso sp r 15 de (1.) über diab[olo «4er cap[ite steht loan. sp loan. 8. sp r
») Vgl. oben S. 372.
N] mortuusque herere. S)a§ ift ber natur fc§lüef)er. Papae autem mandata per
se non difficilia, sunt enira omnia visibilia: fosta, ieiunia, CucuUae, plattae jc.
@t) toie fd^toe^er tftä. 9Jarren yi)nbt, bie ben '^Lciligen gieift r^uemen unb
ntacfien ben leut^en el)ne na^en.^ Ulis respondeo: Non est tuus spiritus
20 S[anctus. Non enim dedit tibi potestatem alia docendi. 'Cum veneritaofi le, i3
paracletus.' De hoc spiritu s[ancto audivimus in pentecoste. @r "^etlft ^n
ct)nen 'gel)ft ber toar^etit' i. e. uff gut beucjfei) 'ben rechten gcl)ft', ber euc^
nic^t anber§ ben redfit leren tt)t)rbt. Est(|ue antithesis contra omnem hypo-
crisim et sectas. S)en bie gancäe toelt rl)nntet fic^ be§ gel)ft§ et)nfprcd^en.
25 £)en gcl)ft \VX}1 id) tuä) nic^t fc^iden, sed spiritum veritatis. Responde: @el)ft
l^t)n, get)ft ^tx"^, ego nuUum spiritum habeo quam veritatis, qui Christum
Hiesum praedicat: si aliud praedicat, est spiritus mendacii. S)en sokis
Christus est mediator, 'via et veritas'. £)er get)ft ber toarl^eljt mQg§ iDolSoD. h,6
loct)tter au§reben, sed tarnen nihil aliud proferre. 'S)et to^rt eud§ le^tten
16 (illo) herere 17 onniia (difl) 21 nach paracletus steht S|)iritus ueritatis sp
22 Spiritus ueritatis ro r 22123 ben bis teii^t unt ro 25 nach ®en sieht felbigen sj)
26- Sulus dei spiritus ueritatis spiritus ro r
') madjen bcn tcuttjen e^nc nofien r(ß. oben S. S8, ii und Bd. lo'' NacUr. zu S. I4i, 4.
2) Vyl oben S. 373, 13.
378 ISrebiglcn bc§ ^af)xei 1531.
R] mentitur.' Sic lionui ((uaiulo Je se et ex se loquitur, fo Icugt et. Non lerc
bic^ bran, quandd quis dicit: s[piritiis Sjanctus, .s[piritii8 s[aiictiis. Sed
s[piritus S|auctus loquitur, qiiod audit. Ipse loquetur, quod nos et pater in
caelis loquimur. Est etil l^Oi^et ^ejt de Trinitate. Verbuni, quod pater
fpttc^t, nemo audit nisi S[pintus s]auctus 7C. S|umraa S|ummarum: con-
clusuui: s[piritus ,s[anetus hie descriptus, baS ev fol Bleiben fiel) bei' Icte, ut
Christiauus praedicet, ut agnoscatur, quid fecerit adventu suo iu liumauitatem
imb afcfd^ieb jier mortem, ut füre per omnes status et opera et super illa an
3oi). 16, 14 g^iilto f)engen. 'Clarif[ioal)it': et toirbs melir maä)tn quam ego, erit
praedicator, qni beuten tan unb rcicfjltd) bargeben, nou seipsum aut tuam
vitam, opcra, sed me, si aliud, die ista verba unb ftl)C auff bem toiort:
3 über uus steht ego Christus sj) Triiiitas sj> r !) llle me clailf|icabit »p r
10112 beuten bis y)liä) um 11 über me steht ME sp
N] ^n alle h3Qr|l)et)t.' 'Neu de seipso.' Sequitur textus. £)o untetf(!^e^bet
er aber bte gcljfter. Impü spiritus non missi veniunt, reben auf ft{^ felBft
Soft. 8, 44 loan. 8. 'Cmn de seipso loquitur homo, mendax est.' Summa summarum: is
hj^r muffen§ un§ boran nid^t feren : @el)ft, ge^ft, sed ille est spiritus veritatis,
qui uon sua, sed haec, quae pater et ego in celis concluseruut, praedicat.
Sublimis est textus de trinitate, quomodo filius a patre et deinde spiritus
sanetus venerit. Summa: bet %eifige g[etft ift ol^o befc^riBen, ba§ er Bei)
ber lere ß^riftt fol BleliBcn q. d. ipse fecerit morte et vita sua, 'iia^ er§ fol 20
30I). 16, 14 f:^uren burc§ alle toerd, ftcnbe ber gancjen »oclt, borljn fol er Bleiben. '@r
h)t)rbt tntc^ öorllercn' q. d. Ego paucis loquutus sum, @r to^tbt§ aBcr
borlleren. Non seipsum, sed me exponet.
Uff boi X^ ber lt))i ^r rei^t tl)Ue, legam Epistolam hodiernam Jacob. 1.^
et pro hac epistola praedicavit Euaugelion huius Dominicae. Vide in Euange- 25
liis: epistolam recitavit et deinde euangelii partcm huius dominicae praedica\'it,
quod suo ordine Euangeliorum videbis neque hie expectanda est Epistolae
exposicio.
13 nach seipso sieht luqiietur sji Non de seipso loquetur ro r 19l20 Summa bis
Heljten tmt ro 3)er '^leilige gc^ft Blc^fit toi) bct fc^tifft ro r
') Jak. 1, 16—21. Vgl. Erl Ansg. = 8, 277.
mx. 40 [U. Dioi]. 379
40. 14. anoi 1531.
^rebigt am Sonntag ^occnt 3<'cunbttattiS.
RJ "Dominica Vocem Iocund[itatis, quae erat 14 Ma[ii.
H[oc E[uangelium habet duo fturfe. 2)a§ furnemeft est, baB ber §|err
Ijanbelt de praedicatioDe. 2. quod discij)[uli dicunt: 'nunc proverhiuin.'^ofj. i6,29
£iog finb alBer rebe, quasi iam intellex[isseut ic. S)a§ fcifcige ftüd ge'^ort
h auff ben 9|au|cn tejt, qui praeoedit, quomodo pati persecutionem et niulta
tolerare et quod s|piritus s[anctus jc. Non g!^et auff§ gefiet. S)q§ IboI lüir
i|t furnemen. Sepc auditis orandum et qui fol ein gepet get^on fein, quia
opus etiam unum Clu'istianorum, ut dil|ig[eiiter orent, q|uanquam saepe
audjistis, tarnen necesse, ut saepe iterura incul(cem unb bertna^nc, quia inter
lü opera Christianorum est difficil[limuni orare pro fide. Satis dictutn, quomodo
credendum, et multi possuut loqui de fide. Sed corde sie fidere, ut loquatur ic.
1 loan. XVI. r 3 nunc proverbium erg zu Ecce nunc palam lofjueris et prover-
bium sjy 5 pati (et) Cum tarn sepe repetat et inculcet eadem scriptura sp r 7 auditis
bis 9Ct)et unt darunter steht vide infra fol. 121 ' sp 8 oben am Seitenrande sieht de pre-
catione sp Ürigo supplicatiouum in hebdo[made rogatiouum in Colloq. 8.^ sp 10 über
orare pro fide steht forte sicut credere sp Difficillimum opus orare sp 11 nach ut steht
aliquis sp
') Dort steht die Nachmiftagspredigt des Sonntages Exaudi. ') WoM Hinweis
auf einen (nicht mehr erhaltenen) Band der Rörerschen Sammlung, der Tischreden enthielt.
N) VOCEM lOCUNDITATIS.
lOAN. XVI. 'Amen amen dico vobis: quodcumque pecieritis 30^.16,23
patrem meum.'
1.1 Duo complectitur hoc Enangelioii: 1. principale de Oracione, 2. de
verbis apostolorum de parabola, ba^ ftjnbt aßet rcben, fteHert fic§, tanquam
intelligerent sua. £>a§ toollen lü^r laffen faven, quia non ad oracionem per-
tinet, sed ad totuni caput, ba§ fie gar nic^t öorfte^en. Statuni oracionis
agemus.
20 Sepius audistis per annum de oracione et qualitate oracionis, lote e§
feol getan fet)n. Nam principale Christiani officium est mt)t jlei^e Bitten.
Etsi sepius audistis, tarnen est semper repetendum. Sen e§ left ftc§ am
aller fc^inerftcn lernen, scilicet fidem facile praedicari potest, aber al^o m^t
bem '^ercjen t}n nof^en Beh)et)^en, videmus, quid sit fides. Ita in oracione
25 omnes sumus magistri, sed incipere orare in tentacionibus , baB ifl arBel)t.
I2il4 ro 15 Exposicio ro r 23/25 facile bis axbtlft unt ro 23 praedicari c aus
praedicaris sji nach potest steht de fide sp 24 vor videmus steht tuuc sp 25 unten
am Seitenrande steht Ärdua et difficilis res est orare ideo non potest satis de illo praedicari ro
380 ^rcbigtpti be§ 3a'^re§ 1531.
R] ba§ finb fid^ suo tempore. Sic amlitur statiiii, «jui orandimi, intellectum,
sed anfnl)cn iinb bitten, ba§ ift grave. Fucruut quidam ex oratorib[ii.s, (juod
iion labor liuic similis, (jui dicitur bcttcil. Ipsi mogcn» Öcvftonben de externa
oratione, quod non .soluni fdjlüev 3C. sed corde bran ^^angcn ift difficilLlinuim.
Cliristus docet multis verbi.s b|revissime, quomodo pctendum unb tüte h)ir§ s
foücn angveiffcn.
501)16,23.24.27 'Ameu' 3C. 'ut gaud[ium.' Postea öerflcrt er§ Leiter, ubi dielt:
'Pater vos.' 'Nou ego pro vobis.' S)a fttjen bic ftücfe ad orationeni
pertinciite.K. 1. ba§ @[otte§ ber'^eiffen fol ha fein, ut nemo ©[ott anfal sua
devotione, dig|nitate ut JMonachi et nos cum ipsis, et hoc vocavimus b|ouam lo
orationem, Ascensionem mentis in deum. @§ ift ein fd^|lec^te definitio ba§
et paucum orarunt, qui hoc dixerunt. Sed 1. ut hab[eam hoc fundamentum,
quod deu8 promisit, et oraret ut hie: orate. Promissio: e§ fol gefrfje^cn.
Prae|ceptum, ba§ tjijX^ f^un folt. S)a§ ift not 3U Jüiffen, ut sciamus iudicare
unb mcibcn fal.sas oratlones et ut in eo tantum stes: Si ores, foI§ tjü fein, 's
Et bienet contra nostrum abusum, quem habemus, quia ba§ gebet toil ni(^t
1 über qui steht quomodo sp lj2 qui bis ift unt Fides Oratio sp r 2 über
oi-ütoribLUS steht qui dixerunt sj> 4 über fc^Wcr steht sed molestum sp 8 nach vos steht
aiiiat sp Sj9 Quae pertineant .id orationem sp r 9 1. promissio sp r 11 Oratio sp r
13 über paucum steht raro sp p's. XVIII. In trib^ulatione mea sp r 13 oraret c in
praecepit s;j nach gefd^e^cn steht quod oratis sp praeceptum sp r 14 über bo§ bis ift
steht Si contra peccas in 2. praeceptum sp über iudicare steht btteilett sjy 15 Quae falsae
orationes sp r 16 Abusus in oratione sp r
N] Plures fuerunt, (jui dicant, @§ fe^ feljn axhet)i bifer gIet)C§. Fortassis ad opus
infinitum oraciouis respexerunt psalterii, Canonicarum horarum, \)a^ ftjnbt
aber nic^t verae oraciones. Christus tradit brevibus modum oraciouis hoc
306. 16, 23 Euangelio. 'Söatltd^, tüorlid^.' S)o fte'^ets, bornoc^ beclarirt ei-§. Ego 20
nou pro vobis orabo. .§tc ftefjen bte ftucE ad oracionem.
Promissio. S3e^ Iet)be ^ tvette ntjtnanbt mljt fet)nen Irevdfen ba^er,
sicut lusticiarii faciuut et definieruut: Ascensus mentis ad deum. 6l)nc
anba(^t gtt got. Non noverunt oracionis vim. Hoc sit fundamentum :
Promissio et praeceptum, tüerbet ^t bitten, accipietis, unb bcuÄt, ^t follet ^s
bl)tten. Hoc est fulmen^ contra omues oraciones fictas, ha§ h)l}r aHe^ne
bangen in promiss[ione, tunc exaudiemur. Deinde habemus eciam abusum
iunatum, ba§ lt)l)r gerne öorbtjn totjrbig fel)n et talis esse, qui propter suam
iusticiam exaudietur. Hunc unicum atfectum superare multum laboris indiget,
lunber Io§ unb frc^ bo'^er ttetten in promissione. Si autem in confessione, 30
20 nach et§ steht »e^tter sp 22 PROMISSIO ro r 23 nach definierunt steht
Oraoio est sp Non noverunt unt ro 24 I PRECEPTVM ro r 25 »etbet bis acci-
pietis unt ro 27128 abusum innatum c in e^nen ittiBbtauiJ^ bet bnl angeJoxEn ift sp
29130 Natura omnes praeparaciünib[us erga deum studemus ro r
') Sei) lcl)l)C auch fionst bei Luther, z. B. Unare Ausg. Bd. 15, 372, 25. -) fulDien
= 'Donnerschlag , oft bei Luther, z. B. Unsre Ausg. Bd. 14, 112, 27.
9k. 40 tu. ajJai]. 381
R] fort, (iiiia lil)|oiitcr velim sentiro, (jiioil audiror propter nioam (ligni|tatt'iii.
Magna res vincere hoc, ut noii rc.spi|cias in tiiani dignitatem, devot ioiiem
propter magnitudinem orationis, sed 6Io§ oraho in fide promiss[ioni.s. Non
econtra volo oonfiten, fcuffen K. ba§ ein liomo nidjt aiiff fein frontfett,
•'■ dnba(i^t, bruuft gruiibet, ber ftid', itnflat semper vult mit i't scmpci' nocet
orationi. Q,iioniod(5 ille orabit, qui plo^Itd^ tjnit notten ift, si affectiis, ba§
er für muffe rcttt, fieilig fein? Oportet discat orare in niediis peeeatis et
craujprittgen et d|icere: non auff mein anbackt uitb ^cili9t[eit, .sed e.\ ore
filii tili venit pronii-ssio: qui orat jc. Si non satis Brunftig ^|er|, anbec^tig
III gnug, in verbum aedifioo. S)a§ ift§ 1. et diffi<'il[limMni ftude, ut homo appre-
hend[at ])racceptum et prorais[sionem fo gro§ ma(f}|e, ut .se non ^inber, er
fei) fo giroffer funber inotte. Hoc natura non faeit, .sed 2. pars, fides scilieet,
de qua postea dicenius.
Natura non v|nlt nee pote.st bauen in promis[sionem dei. Si (ides
1.', v[ult: quare, dicit natura, iani v'm orare? es peccator indignus, iaui ^aft jU
1 über digni|tateni «teht deuotionem sp ,. . ^ nostra sp r 2 über m;»giia bis
hoc steht Et sie oraus agis liypocritam Matth 6. sp 4 ba§ mit 2 res durch Strich verh
4/5 fein bis Hid imt 5 nach Brunft steht ba§ gepet sp nach ftid steht tinb sp 6 ^nn
bis si unt nach si steht .«sie est sp 7 über für steht Bor sp vor discat steht aliquis sp
Si latro distulisset orationem donec diguus fuisset ac. sp r 9 nach orat steht iiccipict sp
9j10 Si bis ftüdfc unt 9 nach f)\tx^ steht et sp 11 über promis[sioneni steht quae sp
12 nach fo sieht ein sp nach junbet steht et sp Assuesce ora[tioni, dein innitere fun-
damento 2C. alioqui si in tempore neces.sitatis oraueris, non aud^ieris ps. 18. sp r 14 Ratio sp r
15j:i82, 2 quaro bis ungefd^idEt unt 10 dicit natura über quare iam über indignus steht
ontuftig sp
') Uid rt/l. hierzu die Auseinandersetsung in ünsrer Ausg. Bd. 15, TOOjTOl; vgl. auch
Unsre A-usg. Bd. J7', 313, 14; Pouchs Slg. Bd. 3' S.S.
N] contricione, satisfaccione et praeparacionibus fidere, nihil habebis. 3l6er ba§
^ercj fan bQ§ nirf)t loffen. Quilibet novit, qui lioe expertus est. Den ber
unluft h3l)ß ummer m^t et impedit oracionem: Siber got, Jrie tüljü ber betten,
qui lapsus e.st in pececatis? @§ mu§ tüerlid^ mt)tten i)n ^nnben gebetet fel)n.
20 2)0 ift ni(^t uff anbackt nod) iJerbinft, sed in promis.sione herendum: ^ä)
fccj bt)r, über iitx, bet)n luort für unb nidjt meljn öerbinft. S)a§ ift ober
fd^Juei^er jtu t^un ita herere verbo, bo§ mic^ nic^tS muffe f)l)nbern. 33erfu(^c
"^ic an jh) betl^en, tunc videbis, quam difticile sit racioni et Tialurae fidere,
et promiss[ioni semper resistit: 5td^ bh) bift nic^t gef(^i(it, nid^t luftig, blD
2.-. bift ei)n funber, ^ar, bo ^^Ifft ber telnffel jh).
§arre el)n toenig über V- ftunbc. Hac elapsa altera hora eciara nihil
valet, tereia praeterit. Deinde aliae oceupaciones venient et irapeditur oracio.
26127 §arte bis venient unt ro 27 unten am Seitenrande steht Vide quomodo Satlian
oraciDncni impedit proprii.s nostris meritis aut dilacione ut prius peniteamur ro
382 -iirebigtcn bc? Sa^rc? 1531.
R] tl)lin, mm gcjc^idt, Sic fit, Ijav i^ bie ftunb, postea ^!o ftunb, tum semper
bin ic^ ungeft^idt. Post 2 lioras fomen 2 gcfc^efft @§ ift ber f)eimit(fj
fdilacf' ^Ibaitl, qm" me traliit a proiiiis[.sione. Secl dicendmu: bin \ä) nt(^t
gefd)iiJt, fei) |o, tarnen jc. Tenta, ego certe, inveiiies te ininquam paraluin.
Qu! se paratos inveuiunt, ba ift ber 3;ieuf[el jhitfeltig et (|uiclain rteincn prae r,
a,'aiulio. Omnino anbed^tig. Aut tales aut omniiio facit frigidos. Si bift
iingcf c^idEt , non satis causae, ut non ores. Si l^orftu, ut gefd^fidt toerbeft,
ift§ 3loet) mal bofer, quia hie non fidit pro|missioni, sed ut Pharisaeus in
Euangelio non indiget domini auxilio. Sq§ ift 1. ftucEe; quando vis orare,
die: nii pater, ad te venio per verbum tuum et promisLsionem, quod velis lo
audire et ^eng mtd^ an ba§ toort, quod profectum ex ore dii[ecti filii:
3ot). 16, 23'Amen' 2C. aperio os meum erga te unb t)n !|rafft unb loirbigfeit lioruni
verborum, non jc. et tum veniet satis devotionis, quia vis verbi est, quod
eur facit onbec^tig, gef(^|i(ft, alioqui sine verbo fit distractio, ha^ einet
jerftreuet. Si vero habes verbum et incidit ein flabbev gebanden.^ Sed ista ir.
Soll. 16, 23 promissio fol fo fein, dicit dominus: 'In nomine meo' unb erfanb loevben,
ba» bei" üatev mic^ ^eift betten et v|ult audire, Si facio in nomine Cliristi.
1 über gefd^idt steht siue t'eruore es sp 2 nach horas steht orabo tum sj) 4 nach
taraeu steht quia deus praecepit et promisit sp rh über certe steht expertus sp Ille bre-
uis[simae orationes sunt bonae jc. sp r ö Weinen sp über (....) ö vor Aut steht Satan
i'acit sp 7 vor satis steht habes sp 8 über mal bis liic steht si idoneus es omnino
Pessimum est sp Pharisaeus spr 9 Epil^ugus sp r 11 nach audire steht nostras
precationes sp 13 Vis verbi sp r 15 nach jerftreuet steht (oirb sp nach gcbanien
steht potes excutere sp 16 2. In nomine meo sp r
') jd)lacE vgl. Unsre Ausg. Bd. 25, 527 zu S. 487, 15. ') flabbev gebancfen (unten
Z. 27) vgl. Pouchs Slg. Bd. 3 ' S. 46 (in einer Predigt vom gleielien Tage) nit laffcn bleiben
in flobber gebet, fonber getoi? gcfafft.
N) 2tl|o t^ut ber f(^oH 3lbant. Tu autem die: ^S) h)t)I betten unb ob ic^
glel)cf) nid^t gefi^tcEt bl^n. Preterea sunt devociones -unb luft juni gebet^, bQ§
fie bljttcrlid) tneljncn. S)a§ gebetf) mag td^ toerli(^ oud§ nic^t. Ita sathan .'o
iinpugnat dupliciter. Ungcfd^idEt ift e^n mol bo^e, @ef(^idEt ift duplex maluni:
nam illud fidit sibi et non dei verbo et fit hypocr[isis. Ergo si vis orare,
die: £ib[er bater, id§ !um jh) bl)r bur^ bel)n Inortl), ben bin tnljlft Dater
fe^n et dicis: 'Sßarlid^' jc. uff bie iDort^ unb ^rr !rafft furame id^ bo'^er, non
in meis verbis. Tunc incipies ardere oracione. Nam verbum dei lianc eflficaeiam, '.'f.
ba§ ba§ ^ercj gefdt)icEt, luftig xnaä). Sjunft ift c^ttel distraccio. Si verbum
habueris, tua oracio est sincera, ob glel)d§ flabbergebandfen mljt ct)n loffen.
30^.16,23 'In nomine meo." Tantum exaudimur, quantum in nomine Christi
oramus, tantum valet promissio. Nam Turca et omnes orant, sed non in
19 Deuocio et ficta preparacio ad oracionem l'ugienda ro r 24 \e\)n (bruff) über (bruff)
steht fun nach 3Bortid§ steht Wol ^r »erbet Sitten sp 26 über distraccio steht Sntuft sp
27 Denocio et securitas nracionis in uerbo consistit ro r 28 11 In nomine Christi ro r
9ir.40 [14. SDiai]. 383
R| Ne d|icas: s(|iiritus s|anctns iiKÜdit niilii, et tleiis proniisit. Sicnt T|ni'oa
facit, fjui etiam novit tl|iccre. Sed liio scriptum: 'In nomine' Hoc vcrbum 5oii. in, w
servit pro discriminc verae precationis et malae. Et coiisuetiulo fuit, tit
omnes concliisae: 'per Cliristum (l[omiiium n[<)struni' et (pii fecenuit bcne.
'■> Scd postea nemo auiinadvertit, quid esset. 3ft bennoc^ ^in fomen, iit vendi-
derint suas. orationes, psalmos et alia, et tarnen adherent bie f(^]üneit verba
bvan: 'per Christum' jc. S)er Hang ift aUeitt bo, aber fein fl)nn nod) t)er=
ftanb, sed etiam abusus, unb bei" jol fid} et alios fclig machen. Haec est
oratio damuata, quae nihil de tide intelligit et tamen ista verba dixit jc.
10 Audi hie Christum. £)u folt bet man nid^t jetn. Non pro te joitu
foinen et dicere: domiue, tu mihi promisisti, sed certe imi, qui solus joE
betten, qui ^eift: '^n meint name.' 3n ß^riftue: uomen fo(§ gelten, ~^°'i- "■■ 2:<
alioqui 3C. Ideo omnes orationes sunt gefaft Unb gefc^lofifen iu Christum.
Non oraudum iu nomine Mariae, Pctri, Monachorum, Angelorum jc. sed
15 Christi nomine, unum uomen. Totius mundi oratio fol !ein anbevn n^amen
l über indidit ateJd siiggessit sp nach mihi steht vt orem sp über T|urca aleht
papa sp 2 d|icere mit 1 indidit durch Strich verb 3 nach fuit steht in ecclesiis sp
4 nach omnes steht precationes et collectae sp nach qui steht ordinauerunt sp per
Christum d[ominura n[ostrum sp r 5 esset mit 4 Christum durch Strich verb 6 über
adhereut steht adiecerunt sp 8 unb mit 7 {lang durch Strich verb fic^ c in fie sp Abusus
oratiouis sp r 9 unten am Seitenrande steht Kosaria oratiunculae cum titulis Brigittae ' sp
10 15. Maii diceb^at de vidua Luc. 18. quae per importunitatem cogebat ludicem ic. hoc
pertinet etiam huc ^ spr 13 In nomine meo, non alterius ap r 15J384, 1 lein bis S^tiftuä unt
') Gemeint sind die häufig von Luther erwähnten fünfzehn Gebete zw heil. Brigitta;
vgl. Erl. Ausg. '' 24, 373. 402; Enders, Briefw. 7, 272 (ivo nähere Nachweise). '■') Ver-
mutlich eine Tischrede Luthers vom 15. Mai 1531 gemeint.
N] nomine Christi. Igitur diligenter orandum in huius nomine et est fuhiien ^
contra omnes praeparaciones. Ideo bene factum, et ecclesia observavit, ut
omnes oraciones concluderentur: 'Per Christum dominum nostrum.' 91t)d§
bennoc^ ift e^n unartf) brau§ Jtiovben: feceruut bonum opus ex oracionibus,
20 %a^ bi^e tnortf) niciit me£)er ben cl)n pfetjffen gettang fei), nihil intellexerunt
verborum et fidei, quam vis illa cauebant. 9lel)n blü folft bev man nic^t je^U^,
qui tuis oracionibus sinceris confidas. "^ä) ^ab§ nuv e^nem manne, G^rifto,
gugefagt, bet ^ol betten et in illius nomine orandum. Ideo omnes oraciones
iu Christi nomine fieri debent. Non iu nomine Mariae, Petri, Pauli, Dominici,
2.', Fraucisci. 9let)n, me^n gebetl^ unb beljneS §ol !et)nen anbern nomen ^aben,
ber hdä t^ue, 6^liftu§. Sen hoc est in scriptura conclusum, Quod Christus
17llS observavit über ut omnes IU Per ('hristum dominum nostrum ro r 21 vor
92el)n steht Ueus autem dicit xp
') Vgl. oben S. 380, 26. «) btD folft ber man nid^t fel)n vgl. Erl. Ausg. 39, 280 ^ax--
umb fptic^t man aud) au bcutfc^: g§ ift ber SHann nid)t; vgl. Wanden- 3,438 Nr. 1720: 'Das
i.^t nicht der Mann daru; S. 443 Nr. isi4: 'Kr ist nicht Mann davor.' Vgl. Thiele Nr. 181,
384 iPrcbigtcn be4 3a'^re? 1531.
R| f)a6en, aly t()et§ ßf^riftuS. Si non in et per Christum et ipse in (e orat, est
fVustra. @r fol from fein, funb fiejalen, 6ettcn jc. allein. Ideo ne putes te
personani, quae oret, ut nos fecinuis M|onachi, qui pro nobis et toto mundo
orab|amus. Dens jagt bir glt)t§ 3U, quod hab|iturus sis certo, qiiod petis
modo in uomine i. e. in feinem gilanBen unb "^elft Ijtjn pro tuo me|diatore s
unb furtregft tuam orationem per eum, ut f)imelifc^er üoter promi.s[it jc.
modo iu nomine filii tui hoc facio. Ideo accipe orationem in suo nomine
et eins personam, non meam respice, nou diguus, ut o.s aperiam, sed fido,
quod .sit Episcopus unb pfaff, scio eum exauditum. Ipse bertritt. Ideo
opto, ut per eum exaudiar. Ergo q|uicquid oro, sie oro, quasi Christus oret lo
et accipiat. Ideo sunt illi periculosi praedieatores, qui multos libjros scrip-
|serunt, in quibns me fd^ier JU tob ftubirt, de speculativa vita, quomodo
anima fol mit @|Ott bereiniget tcerben, Et de maiestate dei, et neminem inter
deum et hominem gefteEt. Hinc venit ^alSfturjen. ©oton !on biä) nic^t
Befjer fo^^en quam hoc modo, ut putes te placere deo et nihil adesse in te, is
quam g|eift, geiff^, Et Interim non cog|itas de med|iatore Christo. Carte loci
1 über (E^tiftuS steht feI6§ sp 2 frustra erg zu frustranea oratio sp über fiettcn it.
allein sieht vincere peccatum, diab[oluDi, mortem sp nach te steht esse sp Üfficia Christi sp r
5 nach in steht Christi sp 9 nach quod steht ipse filins tuus sp nach exauditum sieht
iri sp Ro. 8. sp r 10 über opto steht rogo sp lljlS Libri Sophistarum de speculatiua
vita. sp r 13 nach et steht ^abcn S2> 14 über Hinc venit steht ba§ l^olftut^en sp
16 nach loci steht sunt sp Loqui cum deo sp r
') Die. Wiederholung desselben Wortes — selbst dreifach — behitfs dessen Herror-
hebung findet sich oft bei Luther. Es seien, da dies noch an keiner Stelle gescliehen, hier
einige Beispiele zusammengestellt : Unsre Ausg. Bd. 2, 107,40; 6,691, 15; 7, 675, 2; 8, 174, 22;
S. 177, 30; 230, 3; 507, 25 (diese Stelle ist besonders bezeichnend); 526, S/9; 682, 2; 715, 18;
Bd. 9, 541, 31; 12, 126, 28; S. 315, 5l6; 667, 24; Bd. 14, 383, 16; 16, 148, 4.
N] solus sit sacerdos interpellans et orans. Valeant monachi, qui praesumunt
orare pro toto mundo. Summa: Certo scies, quiequid in nomine Christi
oraveris, fiet. In nomine Christi est orare: si credimus nos per Christum
salvatorem exaudiri, ut possim dicere: Siber öoter, novi me indignum. ^l^ 20
öerla^ m\ä) bar auff, bo§ ber man bor mi(^ trit. Credo illum esse exauditum,
ideo spero, 2)a§ id^ tüerbe burd^ t)^n er'^oret merben, 311^0 ha^ oEe§, ba§ iä)
bitf)e, tft, oI§ ttietg 6^riftu§ felbeft. S)rum6 fljnbt ba^ treffUd^c leut^e gelüeft,
qui scripserunt de speculativa, luie h)l)r mt)t got e^n§ folben toerben, jlt) got
fumen.^ Ibi praecipitati sunt a sathana. 3Ben tt)l)r un§ bermeffen tjaben 2r,
al3 ml)t unfer anbackt m^t @ot jtb reben, et ita spernimus Christum. Stber
fie moUen mljt got reben an^ bifen mittler ßfiriftum. Summa: omnia opera
17 v/nten am, Seitenrande steht In nomine Christi omnes oraciones fieri debont, quia
solus est et vnicus sacerdos ro 20l23 ßiticr bis fcttcft unt ro 21 nach mitij (1.) steht oBet sp
über man steht Christus sp In nomine Christi orare ro r 24 über qui bis speculativa
.lieht bor^n i4 Bil ^abe iVohxai^t sp 25 über praecipitati steht tjoien dn§ geftotcjt sp bct=
mejfen l)o6cn c ans »etmcfjen^cQt 27 nach Summa steht Sicut sp
') Gemeint ist die mystische Theologie. ') = ohne.
Ta. 40 [14. Tlai]. 385
R) in sci-ip|tnra, ba§ lüir foücn Tiüt uiifcrm t)ierr ®|ott vcbcn, sed atts flejogcn
in bcn iiiecl|iatorein. Sic imilta de operibus, .sed oiimia in fidem Eb. 1 l.&fi'v. ii, i
Adam nunquani oravit, f)at muffen ein fuien semeu. Sic Ab|raliam semper
eingcfloc^tcn Christum. Sit aber: liic sunt loci, qiiod cum deo loquendum,
.'. uudi sjpiritum .s[anctum, qui dicit, quod omuia gefaft in Cin-i.stum. Ideo
discite hoc, quod ad orationem ultra promis[sionem pertineat, ut suscip|ias
promis|f;i()nem , qua.«i sit tibi data per et in Christo. 8i vis, patcr dicit,
orarc, ut audiam tc, Ijalt bid} an XjijU, ut sit mod|iator tuus, aIio(jui sine co
nihil efficies. Ideo !onH5t nidjt fclbev getvolt. Sed in hoc oro, quia ])ro-
10 misisti non mihi, sed quod crcdo nnb fjang an bent lieben fon, piopter quem
suscipis, quia 6v fol medjiator inter nos et dcum. Et nemo veniet ad cum
sine med|iatore. Si non, tum sunt orationes, quae p|eccata nuv augent, unb
eitel l}l)rtum6, quib|us homincs plus indurantur, ut videmus in SophLi-stis,
Pap[isti.s. 'Ego smu via, veritas.' Si itaq[uc quacris alia via, est clausuni 5oi). h,c
15 coelum. S)a finb 2 ftutfe, toic ein gepet folt anrtrfjten, ut 1. cog[itetis in
verbum, quod promisit, et sie per med|iatorem Christum. Non in meo
noraine ullum verliuin agam, ba§ ift ja fein lere gegeben, qui orandum. Si
2 7ioc7t multa stellt sunt in scn'pi^tuia Sj> onniia mit 1 gejogen durch Strich verb
Eb 11 r 4 Atlae oratio sp r 6/7 ail bin dicit 7hi( 9 über fotlUlt utelit \ä) n}) nach
lioc -itehl nomine filii S]i 11 nach suscipis steht oiatinneni K. s/) nacli ilciun steht |eiil "p
lä nach niC(l|iatorc steht isto sp 14 loaii. 14. sp r 15 Ei)il[ogus sjj r 16 nach qnod
steht (Icus sp Nfin dttrchstr S2> IT ulhim c in ne s}' nach verliura steht quiiieni ä^'
N] scripturae finbt gecjogen l}n bcn glauben, Ita omncs orationes scripturac
ft)nbt gecßogen Ijn bcn (J^viftiun. Ita Adam, Abraham, Mose jc. fcccrunt.
20 Si autcm vis opcrari sine fide et orarc extra Clu'istum, |o bavfftu bcu t)elj=
lligen gicl)ft nic^t, btt) bift fclbcr ntt)ftcr. Ergo bcue notatc: hoc eciam
pertinot ad oracioncni, ut sciannis «iracinncm uostram exaudiri in Christo,
q|uia deus dicit: äCnltu crl)ovct fcl)n, feo bt)t buvd) Cf)riftum, t)cuge bid) an
l)t)n, bittfje buvd) ijn. 2<^ fel)e fünft niemanbt§ bcu l)I)n. Ergo foücn JDt)r
■2% nid)t felbev gcbvolt funiuicn meis mcritis. Pii autem in nomine Christi
vcniunt, quia illc est mcdiator et salvator, sine illo nemo vcnit ad dcum,
sine illo Christo omncs oraciones devotiss[imae sunt errorcs et peccatum,
sicut videmus in Papistis et Turca. Summa: si vis ad patrcm venire et
orare tuis cogitacionihu.s, §o ift bcr lücg jugefd^loffcn. Si in Christo veueris,
30 tiuic exaudieris. Hie duo sunt: Promissio dci et dciude 'In nomine Christi.'
2)0» ift if)a troftlid) ad veram oracionem incipicndam. äßcr bie \\ ftud i)at,
ber fovge nidjt, Ino er anbad}t bcfnmnie. G§ trirb l)f)n gnug anbad^t ent=
IS Opera per Hdem Oraciones per Christum fieri dcbent ro r 21 bto (^aft) 2ä ad
über oracionem (1.) 33124 SBiJtu '"•'■■ fotten unt ro 21} ilenni] Christum 30 unten am
fSeitenrande steht Si uis exaudiri ora in nomine Christi ro r 31132 Söer bis enitircnnen nnt ro
2ut^et§ aßertc. XXXIV 25
380) ^rebigten br? 3aT)rc? ir.ni.
Rl proponis ista 2, non cnrato, qiiomodo acquiras tlevotiouein, Si linbes pro-
mis|sionem, deinde nomen Christi, satis te facnnduni facient, ttiils bit mangelt,
ha§ Ipevben biv bieje luovt iinb namcn üol evftatten. Sed nemo credit, quam
Satan eg|regie ista auferat. Semj)cr cog|itat natura: non es paratus.
9hl Umpt ba§ 3. ba§ gebet, bn§ man Betten fol i.e. ba?> einer ettnag r,
begcvt, l)ev^Iic^ gern Inaä t)ette, 6vob, IjauS k. acfer. Et i}f)e [)ev|ilidjer
bic 6egit, l)'^e ftevöev oratio. Sic si orare vis, non solum afjfectus esse
debes, nt d)icas verba: 'Pater noster^ jc. sed oportet sit liic optio nnb SegtV,
oportet cor sentiat, ba§ bn ettüa§ a deo cupias, sentias defectnm, ut iam
annonae Caritas' facit ein ft)nn in nobis, ut forn lool gerieb nnb ein feiig m
jav gebe. Ibi ein ttmnbfd^ nnb 6egir, ut lioc Hat. Vera praedioatio in
substantia est ein t)er|l[i^ ft^cnen, begiv üon ®|ott etitoog ju betten. Oratio
non est longa verbis, Et uon solum fit in templo, Sed in agro, in officina,
culina, cubiculo, et non opus longis verbis, sed \o offt fie etllvaS tf)nt, nt:
^ä). liebev tjiXX, da et exaudi pro])ter Christum, ut T|urca retroeedat, ut n
fames cesset et pap|atus cadat. Hoc qnoque bene notandum, quia Sat|aii
lj4 qiiomoilo bis ista unt 4 über paratus steht idoneus .9^) (i 3. sp r T nach
fccgir steht ift sp 10 nach annonae steht est sp nach ut steht optenius ba§ sp nach
linb steht ©Ott sp 12 ein bis tcttcn nnt über ft^cncit steht fcufftjcn iefjncil sp über »Ott
bis betten steht bj toiv gern etwa? Ijetten sjy Vera praedicatln sp r 14 über cubiculo steht
cubili sp über fic etto|a§ t^ut steht niulicr vel quecuiique taiulcm sp
•) Hinweis auf die driiclcciule Teurujuj jener Zeit.
N] Brennen, non alibi quaeras. Esto, quod oracio tua videbitur frigere, fd^abet
nid^t, sufficiet vcrbuni. ?{6cr ber teuffet ift gefd)ictt et nos impediet et dicit:
6t) ic^ htju nic^t gejc^icft. ^pfni bic^ tt)a§, tiort)t)n dat er tiil gntter gebet
mt)t bifen. 20
.3. est ipsa peticio, brumb tit)tt man : §aufe, ^off , h3el)ti, fl)nbt, eäer k.
3i^e ^ercjlid^er bie begirbe i[t, if)e ftertfer gebet. Ibi non erunt simplic^ia et
mortua verba, sed suspiria dei, ba§ ^ercj iDljrbt fönten, tnornmbä b^t. Ita
hodie fames, liabet desidcrium cor, S)a§ mod^te UioIfei)lIei: tücrbcn, baS Itmnfc^en
ift etjn gebet. Ergo oracio ift eljn '^erc3lid) ^encn unb begljr 3U1 got. Il)i 25
non opus est niultis verbis et singularibus locis. @3 fan ^3alt)er, ntagbt 3C.
bt)ttcn nid)t lange, ^onber offt nnb nil, si aliqin"d viderit: 5(d), liber !^er,
lüere bem teuffei, 5Inrc!en, gib brott) jc. Ita oracio tn^eret unb begcrt. S)a§
ift aber mt)^brau(^t. Nam sathan novit oracionis efBcaciatn, ideo impedit.
17 vor fc§abct steht e§ sp IS über sufficict steht siipplehit sp 21 über est steht
Tercio ro b^tt man c in mnn btjtten jol sp über jc. steht et maxinie spiritiialia sp
III PETICIO ro r 24 nach S)a§ steht e§ sp 24l2ö Petitio afferet suspiria bo§ fernen
lounfii^en Bnbt begtit ro r 25 nach gcnen steht tinb Wunjc^en sp 27 nach viderit steht
fecerit, passus fuerit sp 2H über h)6te bis K. steht Sauctificctur nonien (u\ini fiat voluiitas
tua !c. beeilt Boi tetorunfl sp
9Jr. 40 [14. mai]. 387
R] maximiis iiiimiciis liuic operi. Deinde nia.\[imus est abusiis. Si seniel non
datur, iion tempus, jiel, loeiS, loie et per (jiiein fuf JU ftcüen, quia ipse 311
gro§ et nostra ratio 31t fc^tünc^, nt ei praescribani jc. quia P[aiilns: tibi oro apii. :). 10 20
pro frusto paiiis, dat niax|imiim donuni. Jdeo fol man t)^m fein Jtl IC.
i feljCn. «Sed orandiim, ut promisit, et per Christum: hoc des, quando, ubi,
per quem vclis, et modum non ponain. Ibi etiani abusus poriculosus.
3. ut adsit optio, <|uae ficri jiotest sacpe et brevis[simo, nnb bo» fie^ ein
ntenfd) fnnb bvan geinljencn et sit tegilid) oratio: 5td) dominc, sai)ctif[ifctur
et 3c. et sie potest cor dicere, ba§ man§ am lei6 nici)t gtuav luirb, ut Christus
,1, dicit semper orandum. Id quod faciunt pii. Etiani suo tempore mnnblic^.
4. est ncces[sitas, propter quam dominus fecit haue jiraedicationem.
'Vos', 'mulier', 'mundus laetajbitur', 'In mundo', et 'In.' Summa: ooi). n;, 20
niliil l)oni hab|ebitis in mundo. In medio lup|orum pouam. Quid hio
solatii? tnie vos fif)i(fcn vultis? Non aliud solatium, non \ä)xät gut, gelt,
ir, 6nd)fcn et tamen Iq§ euä) ftccfen in mundo, c|arnem et diab|olum semper
hab|cbitis, qui vos plagen, quid faciendum? cum ista scntitis, !^altt mä) jum
/ Si (non) i/.3 somel bis nostra imt 2 nach datur sieht quod petiisti sp Non
pr.icscribenduni tcir)])us, modus jc. sp r 3 Eplie. 3. y) r 5 über des steJtt 0 domine xp
0 Epil[ogus sp r 7 ut bis brevis[8!mo nnt 9 über diccro steht oraro s^> P!i somper
nrant sp r 10 miiublidö mit 9 iiotcst durch Strich vcrb 11 4. sp r 12 nach niulior
Sicht cum parit sjj über mundo steht afflictionom sp ps. 18. In trib[ulatione mea sj) r
11 nach \^\ä.i sieht tuä) sp
N] Ob§ aber ni(^t balbc gefc^e'^e, öevcjcl^ljet S innfet bin l)t)m nid^t je^t, ftett.
@ot ift jiö grofe, meljn ^erc.^ tft jiu enge. S)cn cv ift f)ocf), si tu oras frustum
panis, dat tibi eumulum t'runieiiti. Qx tan xei)ä)l[ä)a geben, ben be^n i)txc]
■M 6l)tteu fol. Ideo illi relinquendimi: 3Bie blD lDt)lft, non sicut ego volo, fiat.
3)h) un)tft lool mad^en. 3)a§ ift ba-3 :!. ftuif, ba§ etin h)unf($ fei), i^aS^ fnvc^
nnb offt gcfcf)id)t, fanft beljn ()erc3 alc^ctjt cxijelien, 06 man§ oucf) aufluenbig
nid)t gelnav lüivbe. Ut Ciu-islus dicit: Oracio vestra sit perpetua et oontiuua.
S)otnad) Iticn bie jceljt tnnipt, potest eciam orare in cubiculo jc.
ar, 4. 3ft bie not. 'S^en mundus est impins. 2^0 niu§ unglutf fel)n. Ego
mitto vos in medium luporum. äßo lüolt l)V l)l)n? Ibi non habetis asila,
arma et amicos, uff aüen feljtten Inljvbt man cud) angvel)ffen. 2ßa§ tnolbt
l)v tl)nn? 9iuffct nnb f)albct cud) jum gcpet. 911^0 muB bie notl) bo fcl)n,
bie trcl)bt bas gebet alfi ba-j luaffer ha^i rabt. Ita persequuciones et tcn-
77 nach ftett stellt fccjcii ■■7' W Maiora dat dens quam orarc andernns briimd ftell
cl Ijm cl)n f)cl)iil i-t) r 20 fol c ih fan s2> 21(23 Saä bis ititbe nnt ro Continna sit
oracio ro r 25 IUI NICCESSITAS ro r 20 über asila steht et refugium sji unten am
Heitenrande steht Non est dei pracscribonda racio locus et tcmpns in oracioue Sen er gut
ntc^ev ben lDl)r fobbcrn buvffcn ro 2SJ2U bie t/v ba§ (3.) unt ro Neccssitas pellit nos ad
nracioncm ro r
') = rersichet.
25*
388 Ihcbifltfti bc? 3a()rcl 1531.
R] gefiet. 1. con.sol|atio, quod mihi patiendiuu, ora. 2. nt orenms in nomine
suo. 3. oratio, ergo 4. est neces[sitas, quae bringe ba§ getet, sicut ventus
facit arbo[res iinb fjorn frud^itbav et aqua ba§ tnul rabt. Sic satan quando
nos urget, disoamus orare. Econtra obliviscimur oratiouis jc. Sed quando
ein not ^er g'^et, non est aliud cousilium unb Ijülff, quam fjatt inic^ 3um ;■
gebet, ^^ostis, qui nobis gangen sup]criore anno 3U 5tuf|^3Luvg, uoii ncvgefjen
deb|emus huius exempli. Vol|ebant omnes nos oecidere, non fc^lDcrb gc,5U(i[t
et niiiil feeimus, tantuin oraviraus, et nicut E|uangelium dicit lioe, ift gangen,
et efTeeinuis, ut habeamus paceni, cum tarnen securis[simi. Sic dominus
gefcvt, ut nostra oratio ^at geloalt, non nt ipsi. Etiam eorum scripta contra 10
nos, qui legit, oportet dicat, quod dominus fecit mira[culum. Si talem libruni
faoerem et coram Caesare' JC. Et ideo puto factum, ut a toto regiraiue
gefpottet 3C. Si volunt serio hunc Hbrum serip|sisse, est beutlic^ 3ei(!^en, quod
excecati. Yide, dominus t)nn t)'^reni g|roffen pochen unb trogen fecit eos 311
narren. Et oh @ott h)il, oratio piorum ift notf; mauer, ha§ nic^t b|Iut 15
üergiieffen unb frieg k. hactenus 4. Satis uecesjsitatis adest, si non, vide
speculum, si homo, satis liabes orare. Si Christianus, muudus, Satan et
2 über oratio steht optio sp Ventus sp r 4j5 Sed bis ijoXi mit ß Couiitia
Augustana sp r T vor non steht nos sj) OjlO über securis[siin'i bis gefert steht certis-
|simi essent de nostra pernicie sp 12 facerem c in aederem sp nach t'aesare steht
legeretur sp 16 über vide steht inspice sp 17 nach homo steht es sp oben am
fieitenrande steht 1. Pet. 5. Ephe. 6. Cluisti exemplum Mattli. i. oninium prophetarum [darüber
patriarcharumy Apostuloruni Martyrum je.
') Gemeint ist die Confutatiou des Avyslnmjer Bekenntnisses; vgl. Kölde, Martin
Lnther Bd. 2 S. 594 zu S. 359 f.
N] tacioues nos impellunt ad oraciouem, in securitate sumus sine oracione.
Nam optime novistis, quomodo contigit Augustae, quomodo seviebant impii
thyrauni: sola oracio erant arma contra illos et exauditi sumus. ©ic muffen su
noc^ fribe "polten, bo fie gebac^ten i\V luorbcn. Nostra oracio erat firmior
illorum consilio. Ita omnis illorum doetrina et confessio omnibus piis
deridenda. !^ä) fjalbe, ba§ fie got gebrungen ^at §olcf; 6u^Icl)n 310 fc^retjBen,
ba^ man fefje, ba§ fie got öerblenbet X)at, ut coram imperatore et omnes illos
confunderentur. 3t(|o I)at got getfjan, ut in summa sapiencia sint confusi. 25
Sa§ ^ol un§ fanfft tfjun ' ita nos exaudiri, unb foüen§ noc^ t^un unb iDerben
l)l)n lt)I)cren. Quilibet autem si non viderit ncccssitatem , S)er gc()C Öor ben
fpigel, videat se habere carnem et sangui[nem et deinde, si Christianus es,
halics sathanani, mundum 3c. til)i hostes, ©omod) bie gentei)ncn not^eu, bic
toerben bid; tnol bringen. 3»
IS ad /'ehlt 19 über Augustae steht Ijtn rcl)lJ§»t«9e sp 20 über oracin steht nostra sp
22 consilio c in dccreto sp Exemplum cfficacie oracicinis nostro seculo non obliniscendnm ror
33 über jc^tetjöen steht önb etinjutegEn sp 2S Necessitas quomodo considcrand.-i ro r
') jnnfft t^un öfters hei Luther, rgl. z. B. Unsre Ausg. Bd. 15, 673, 19.
'Jir. 4U |M. *JJInil. 389
K| ntl Hilfst lief iverbcii f)iiibcr bir f)ev gtjeii imb bic conimimcs not opodct mos
trogen totiiis niuiidi, üiicrat et not contni !Sat|aiiiini, Tiiifaiii, I'ai)|is[tas et
teuer jett. Si pü non orareiit, Papa iioii ainoveret isla.
5. est Amen, bn§ einet gteuBt, nl isti proinis|sioni ex cordo fidam vel
ft iiicipiaiii. Xa'3 ift ber fampfi, de (jao dixi, et liaec fide.s !nn promis[si()iiem
groi matten, bQ§ einer fein jh)|eiffel '^ette, qiiando oraret et ai)|eriret os:
() doniiiie, aut'cr caritateni k. nnb flinb bic pr()inis[.si()nem fo gvo§, ut mors,
tames essent ut febbcr. Qiii lioc posset, posset aliam putestatem, (jiiam T|urea
et Papa habet. Quid sunt omues potestates erga illud verbum 'Amen'?
lu Pjeticio est g|Voffe gclticilt, virtus divina, (piae non est Papae, Satanae, Tureae
potestas, sed totus mnndus est gegen ®|otte§ hjort, dielt Esa[ias, 'ut fteublein' Sn. ^u. is
e. XXXX. ©0 gering bing cum omni potestate mundi. Ideo die: ego fido
promi8sio[ni dei. Quac est? Ego edifieo in verbnni, ipiod dicitur verbum
'dei potcntia', ba§ fortius et eertius unb Inirb» tt^un nber att S^iurfen, 33e^)ft, s*"'- 1. le
>•' tel)fer, fi^nei^et^ unb reget '•^, (jui sunt onmes eum sua polentia ut ein fteufilein
unb fo frifc^ brauff bitten et tit k. Quid fecit Heliz[aeus? Scrvus d[icit:-i Söu.e, is«.
2 Necessitas quae vrgeat ad oiauduni Sji r 4 5. fides. sp r 7 nach aufer steht
aiiuouae «p nach gto§ stellt itiad^cn sp 6' posset (3.) c in haberet sj) 10 nach est (1.)
sieht ein «p IJo. 1. sp r J4I15 über SBepft, Ic^jcr steht »nb l»cn§ gleich istos omnes sp
14 Ezecliiac exeinplum sp r 16 Elizeus sj' ""
') jd)nci()et lyl. Unsre Ausg. Bd. 16, 023, 3 jc{)neittä mit gcltt jtö uiib mit ftcubc.
-) reget vgl. unten zu Z. 23.
Nj 2)Qa f)ci)ft 'SItnen', hau iä) btfcr t)crficl)ffung fan tralüen. 2l6er bo iftä
mutje. 2)ie tiortjcljfd^nng gelui^ fei), baS ift bcr redete iamp eerto scire et
eredere iiauc promiss|ionem. Dn« ?tmen tnufe bic öcr()el)^ung ^0 gro^ machen,
L'u (juod totus mundus et tliiranni eius nihil et plane nihil sint. Ü^en tDCi§ ift
ber Spuret, fetjfer, 35Qpft et totus mundus gegen goteS gh^alt? unfer gcpct ift
gotes gellialt. Ita Esaias dicit: Totus mundus corani et respectu dei ift lüie^cj. io, is
el)n ftiV6lel)n Ijn ber tnagc. Si in verbo potuero herere, ^o bato iä) nff gotcs
gelBolt, boy toljrt m^r mf^er fel)n ben aEe Surtfen, Sßa^ft, ioen e§ gle^c^ an
25 unterlaß Wurden unb !et)fer regnete', tamen deus est maior. Ita Heliseo
contigit, qui inultum majorem exercitura secum vidit. 6r I)att et)n anbern^. söhi'', istt-
Mtd (luam servus, ber aUel)ne uff ben ^ornifc^ unb |elm fa^, sed cimi igniti
currus veueraut, §o hnaren ba§ eljttel tnaffcr Blaffen.^ Ita nos confirmemur.
IT ian c in [o( S2> V AMEN ru r l'Jl20 3:a§ i(.< rto§ unt ru rroniissii) per
fidem tit el'ficaciur in iiubLis ro r 22 nach curani steht den ro 23 AMEN ro r 27 nach
servus steht suus Sj) Oracio iiustra potencia dei est superans oiunem iiiuudi puleiiciam ru r
28 6o c in bo sp
') toeii c§ glel)(^ an untetlafe Surcfen unb te^jet regnete rgl. de Wette 2, 13'J tuenni
gleit^ neun jEage eitel ^erjog ®corgen regnete; oben ,S. llH, 8 und zu dem dm-t Vermerkten
Unsre Ausg. Bd. 6, 283, 6; S. 448, 17; Bd. S, 250, 18: Bd. 13, 333, 11. -) «offer blajett
vgl. Unsre Ausg. Bd. 10'', 308 zu S. 53, 23. Zu den dort angefidirlen Stellen ist noch
guzufiigen Unsre Ausg. Bd. 7, 586, 29; 8, 13'J, SOjSl; [33, 62'j, 22 etc. K. I).J
390 ^'rebigteii bei Satjveä 1531.
B] DOS iicrvl)atcu itnb öcvJnufft ', non resp[icit promis[sioiiem, sed bte cifcnt)uttc.
Sed propjheta f)Qttc eilt ailbci'n hV\ä: non niimerahat (•ap[ita Syrorum, swl
dei verbum et oiab^l, ut aperi rentin- fnobcil ocnli. Ihi liio vidit moutes
plenos eijer Inagcn 3C. 'Dominus Ijatt lin§ loffen fticfcii ante aunum. Vide-
badir ]ironiis[,si() lt)ic citt bnlla et pntabatnr nos premi iit ein fliegen. Sed si s
modo bran f)nngcn: -Jlein ber t[aijcr, T[nroa Jütrb mic^ jc. sed promis[sio
fol mir ftevdfei fein quam ipsi omnes.
Habemus, qui orandum vccf)t, gvunblicf) et (juod exauditum in coelo,
non öicl t)lo|3})ern, non lierenda oratio an CUf|Cliidj 9C))Crb, loca, sed ein
I)cr||I[i(^ fernen t)in anff per Christum et scias dicere: non mentieris, et lu
q|uanquam mid) bnndt, quod sit betlom, sed verbum rtirb nic^t liegen, <inia
tara magnum, ut celum et terra non possiut compreliendere. öi mnndus,
p|eccatum, SEeuffel, tarnen hoc verbum potentius. Per hoc spero adepturnin
omnia sive per homines sive angehmi, alium modum. S)o§ ift bo§ fnrnenift
opus, quod Christian! füllen tt)Un et difficilLlimnni opus, ba JU ©atfln bic '■'
homines Icft nngexn tonten, quia novit hunc locum, cum ergo sciannis hoc
3 nach verbum stellt arrijMebat sp vor tnaficn steld bcn sp 4 über cijct ateld
feuter sp 8 Epil[ogus sp r 10 oben am Seitenrande steht 3. Reg. 6. «/) 11 2 Cor. 1. spr
13 nach spero steht me sjy 14 nach augelum stdit aut sp nach mudum steht fiat sp
lac. 5. de Elia sp r
') öetrljotcn unb öertaufft in Luthers Slg. Thiele Nr. 450.
N] Nam vidimus ante annum, tüie fc[})üa(j^ unfer fad) fteljen, bie ber fct)fer ml)t
eljncm ebben !onbe matten.^ 3I6cr ncl)n, ca ift nun fterdcr loorben, quia
vidcmus exauditos et esse poteuciam dei contra omuem mundi poteuciam.
Ergo discatis orare et hereatis promissioni et non in meritis nostris. Unbt ''"J
bring f)inauff, Qh glel)(^ fc^lnac^cl)! Tjir ift iinb r)t)mmel unb erben bol tenffel
lüt)Cre, tarnen tuum verbum erit potencior.'- Ibi non erit opus tempore corto
et locis, ^unber baS f)ercä left fid; aljet)t ert)ebcn. Ita iu oracione incedemus.
2lber ber tenffel tD^l§ aUcjeit hjercn. Nos autem simus instmcti, ne impe-
diaraur ab illo. 25
Exhortaeio.
SÖcljt tüljr bcn fd^nlbig fl)nbt jlu bljtten unb gelni^ crI)oret hjerbcn,
follen h)l)r nidjt ablaffen praedpue pro piis praedicatoribus, ut Nomen dei
magis atque magis illucescat, ut satiianac insidiae et fraudes confuudautur
et instaucia omnia pericula desinant. Praetcrea istis duabus heljdoniadibns so
))raedicabitur Cathecismus.^ Conveuite una cum vestra familia. £a^ fic^
17 über fielen steht jtu Slugfputfl sp l'J nach videmus steht nos sp 20 liereatis
über (discatis) 2J(/22 D6 bis Ibi unt ro 28 pios praedicatores 31 Catecismus ro r
') mallen vgl. oben S. 333, 12. -) Beachte die Ähnlichkeit mit Luthers Lied 'Ei)t
feste Bury. ^) Vfjl. Buchwald, Die Entstehung der Katechismen Luthers S. XL
■3^.41 |14. aJlnil. 391
li| upii.s o|)liiiiuin, per i|ti(nl niulta i«>.--|smiius i'IKclr'. Iclco iIcIh'iiius ililig^enter
orare et alioruru et nostraiii ueces|si[tatem un§ BefoltjCn lajfcn feilt. 1. oremus,
ut DOS lib[eret a Sch[W6rmeriis. •
1 loli 4 iiiaior est in iiobis sp r
N] niemonbt butit!cn , ei lau fcljii ^tu biH. ^S) !6l)ii cl)n bodor unb xij jor
1 ctter pvcbigcr gclticft, miife bcnuocf) iioi^ tcglic^ am X gcpottcii, glatüBcn, batet
unfcr Jc. h)ie cl)ii tl)ubt lernen.
41. 14. 2«ai 1531.
^rcbigt am ©ountng 23t)ccm ^ocunbitatiö, nn^mtttogö.
K| A prandio. Ei)|ist()la Ex c. 1. lac. 'Estote factores.' Jot. 1,22
Hactemis de Epistola, mag ttid^t ba bou prcbtgen. Loqueinur i)lura
de oratione, ift ein Inenig fceffer quam laicobi Epistola.^ Sic aud|istis
lu d|omimim docore orare, cum dixerit: 'Amen.' Satis ernditi, quomodo
oraudum. Sequitur: 'hactenu.s non petiistis.' 'U.sque ad hoc non 3oi). i«, 24
petiistis', praesertim 'in noraine meo.' Et hoc verum, quia erant 2 cau.sae,
quod non in nomine eins, quia adcrat Cliri.stus et ipsi cum eo et in eo con-
sol|ationem hab|ebant, üerlaffen fidj gar auff Ij'^n, ablato eo gtng§ anbev§.
15 Ip,se tum omnia ntuft tragen, ubi abivit, tnuft ein ig|lic§cr für fi(f| felbcr 1)ix
l^alten. Ideo non nccessc ad orandiim. 2. non .sciebant, (juid Christus esset
unb traS I)iea in nomine suo orare. Sicut is, qni nescit Christum, multo
7 Ex 1. Iac[obi r 10 über eruditi sieht instiltiit nus sp 11 Hactenus non
petiistis quicquam sp r 13 nach eins steht orarent sp 15 über Ipse steht dominus
praesens s^) 16 nach oraudum steht vt orarent praesertim in nomine eins sp 17 Christum
c in quis sit Christus sj)
') Zu Luthers Urteil über den Jakohushrief v<jl. Erl. Ausg. 8, 26S; 10, 366; 51, 337;
63, 115. 156.
N] Vesperi pro Epistola lacobi |)raedicavit Euang[elium.
Andivinuis, (luomodo Christus nos docuerit orare. Sjßarlid^ Cerciores
2» facti, qiialis del)eat esse nostra oracio. Sequitur: '5ßt^!^er !^a6t Ijr ni(j§t§ 3oii. ig,24
gcBetcn.' Dicit: Hacteuus nihil orastis §unberH(^ l)n Tne^[nem nf)amcn.
Hoc est verum. Nam duas habebant occasiones, qu(jd non orabant in
noraine suo: 1. quia eo ])raescnte nitebantur, uff ^t)n borlaffen fie fic§, cr
muftea aÜeg tragen. Sed cum abierat, bo muftc el)n tjtlic^er feI6er tjerfjalten.
25 2. Non noverunt, quid esset orare in nomine Christi. Nam qui non novit,
quid sit Christus, multo minus potest illius nomine orare. 2)a§ ftre^C^t er
18 ro 22 occasiones c in raciones sp '>2]23 Cur discipnli praesente Cln'isto non
orauerint? quia adhuc aderat Cliristus 2 et ipsi non noueiunt quid esset Cliristus ro r
392 iJJvcbigtcu be« ijjaljtci 1631.
K] luiiHis novit iii nomine eins oriire, et onniis precatio ante Cliristiini coü;|ni(nn),
s. acut inquit infra: 'nun i'og|abo.' Indicat causam, (juod non gruilblic^ gelüuft,
quis pater et ipse, sed postea per s[pirituni s|anctnm 1)at er gruttblid^ mit
1)1)11 getcbt. Ergo nemo potest orare, nisi ipse noscalur, quis sit. Hie multae
orationcs )Dcrben JU xuä gctüorffcn. 1. 'Hacteuus'' 3C. «iiiia non novistis s
s. 24uie. Ideo "ßclcll) iä) Cüäß. 'Petite, ut gaudium.' Ihi solvit Christus
q|uaestionem, qnae quaeri posset: qni fit, qiiod multa oramus et uon exau-
aJiottt). 6, 9. ludimur? et ipse Christus et Apostoli. Et nos quotidie oramus ut: 'saucti-
f|icetur' 3C. 'vcljuntas', ut peccatores couvertantur et contrariura apjparet, ut
3o5. 16,24 un§ buncEct. Sic die ba JU: 'Petite, ut gaud[ium.' Supra sie dixit: lo
Sot). 16, 22 'pusilhmi et vide|bitis' jc. 'Cor vcstrum' jc. 'sed videl)o iterum vos' jc. auff
3oi). IC, 24 bicfc tüoii folgen isla: 'Petite.' @§ ift ju tt)im uiuB c|toi; freub, ut fiat
pleuum. Si oratio mea fd^oii iücf)t ctr)ort loirb, quam facio pro tyranuis,
Episcopis impiis et aliis persecutorili[us Euangelii ic. Si ego in hoc non
exaudior, tameu mea oratio completur, forte is habet oc|casiouem, quod uon is
convertitur, geltngt§ liiert an bem, fo gcl|tngt§ an einem anbern. Slrcff iä)
§an§ nid^t, fo treff id) 5Pctcr S bic fncf) mu§ boc§ gi^en, quam tc^ Bitte, ob i^
1 nach novit steht quid sit sp nach cog|nitum steht nihil prodest sp 4 über ipse
steht Christus sp 6 nach t\xäß steht vt oretis sp Ut gaudium vestrum pleiium sit sp r
8 über Christus et steht admoiient sp 9 nach vol|untas steht dei fiat je. «/) 11 nach
et steht iam non s/; vor Coi' steht Et gaudebit sp 15 oben am tSeitenrande steht Adhor-
tatio ad orationem sp
') 5pctet (unten 393, 18) als allgemeine Personenbeielchnunf/ wie ,^an^, (Srcfc, ßloufi,
üJJic^el atich sunst hei Luther, 3. B. Unsre Ausg. Bd. IJ, 52, 18. 21.
NJ lDet)ttci QU^. Posthac non lo(]uar vobiscum paraboiis, sed ostendam vobis
patrem. Ibi iudieat Apostolos nondum scivissc, quis esset Christus q. d. ^ä)
f))av e§ 6i§ ^um l)ct)|Iigen gieift. 3)en e§ ift cuc^ el)n ticrbaöt cffcn.' Ergo 20
nemo potest orare in nomine eins, nisi coguoverit Cliristum. Valeaut
qs. 24 gloriantes sese orasse, qui Christum non agnoveruut. 'S5l)ttet, ^0 iDerbct
t)V n'^emen.' So lieft er bic frage uff. Quomodo Imc fit? multi oraut, sed
non accipiunt mox. Et Christus dicit: 'Petite et acci])ietis' et nus
indies petimus unb fe^en ha§ löiberfpl)!.^ Ulis respondet: §0 Inerbct l)r cnt= 25
s. ifi J3faf)en, 3)a§ einer frciibe bolfornincu Inirb. Nam supra dixit: 'Modicum', 'et
iterum modicum.' @h)er f)erC3 lül)rbt tratnren. Hie verba sequuntur: 'Petita.'
5l^ue Iren mel)n gebet glet)c^ nic()t er[)orct, Ut si oravero pro Thiranno, ut
convertatur, et non convertitur, ^Jloc^ bennoc^ ift met)n gebet er'^ort, treff id§
21 Nemo potest orare nisi cogiiouerit Christum ru r 23 Questiu ro r 25126 t)t
bis Wirb iml 28 tne^n (ftctcj gl) 28I3'.I3, IS Ut bis coiivertetur ujU ro 201303, 18 Chri-
stianorum oraciu non potest nun esse exaudita SrifftS '^ic ntd^t §0 ttifftä anberS Wo ro r
') betbarft cfjeii vgl. ohni S. 346, II. -) loibetipl)! sehr häufig hei Luther in /'oh/enden
Verbindungen: bal SlBibetlpiel fingen (Unsre Ausg. Bd. 6, 5SS, 19; 7,4, 4), tl)un (Bd. 14, 49, T),
icl)en, füllen (Bd. /5, 788, 26), üben (Bd. 15, 614, 12), %alitn (Bd. 8, 143, 1 T), treiben (Bd. 12, 392, 3),
je^en (Bd. 14, loO, 5).
9it. 41 |U. TOail. 393
K| jcfjüll bei' pci'foil fcl)I, (|u:ii' iiuliiriKi est, ()|)(irt('t aiulialiii' >i\-i' in liac, alia
persona, lunlie vcl post aiiimm. Est ergo nobiscuin iovtcil. Si iain noii in
illa i)erson!i fit, tarnen ceitiis esse debeo oratioiieii) meara placere et exau-
(litam unb ba fuv gc'Üeit JC. Hoc viult, quando dicit: 'Ut gaiidiuiu' i. e. iit
.■> cor vestrimi aller|bing öol friciibc Si Iiidas luil iiidjt from tocrbcn, ijnando
pro t'o oro, venit Paulus. Si Aii|anias et Sapiiliyra iioii, tontpt (^orncliuö,
htt'j alfo oratio angencm ift imb cif)ovt, et si iion trifft Bei) beiicii, tamen
bringt feljn fl'lld)t ba l'OU, ul dicit ad discip|ulos: 'pax vestra ad vos wniii). m, 13
revertctur', et precatio. Sic si oro pro Pappstis et tol ]'4)iscopis, si iudigni,
lu Icrt ficfj mein oratio ad me unb Unvb erfüllet anberftuo, ut c|or meum
gaudeat. Si ergo oratio feilet bcr pcrfon I)al6en, quae iudigua, taiiicn nun
fol feilen nnfer f)nlficn, ipiia deo non ju fteltcn pcrfon, jcit, .-ed ei pm-
pouenduiü quid sccundum eius vol|uiitatem, ut Toli., ut suDt precationes in 1. 3oi). .% 14. 1:.
paternoster, ei placent omues. 2)ic muffen lomen sive liodie sive alias, sive
15 per priucipeni sive angelinn. Et hoc est gaudiuni, (|Uod aiid|itis deuni
propiicinni nos liabere. FA liodie gaudinm, bili' bcr jornigc rcidjätag ift
gcfcf}|)ütgen, bQ§ fiijarrcn, Budfjen k. ift gecnbert et nos r)altcn paceni et
1 nach oportet steht oratio «/) nach liao steht siuo in sj> S nach placere steht
deo sp 5 nach ftjeubc steht loetbc sj) 6 über Paulus steht Petlrus sp Ananias
Act. .5. «/) r 7 nach bcncit steht pi-o (iuil)[us fit sp 8 nach tringt steht oraiis vel oratio sp
Ä/y Tax vestra. ad nos reuertetur sj> r 13 loan. 5. sp r 14 vor ei steht fjuae sp 16 nach
liabere steht qui audiat nos «/) nach gaiiiliiim steht iKiliemus in bcnt sji
N| .öcinfcn nic^t, ^0 treff icf) ^etrunt, si ille uon convertitur, alius convertetur.
2)ie perfon ift ber tn-fening nidjt luerbt. ®ie facfje geljet bcnnod) lum ftatten,
2D 6§ gcfcfjel)c an bifcr obbcr ei)ner anbern )jerfon, .^ii bifer obber jfjencr jceljt,
tarnen certus suni a deo exaudituin, t\nic ego suni conteutus, quod deus
meae oraeioui respondet. 2)h) tjnft Uiol getfjan, mihi placct. '3)q§ etücrii.
freltbe öDÜomen Incrbc' q. d. toljl ;äuba» nic^t frutn Jüerben mea oraeioue,
tunc veuict Paulus. Si Zaphiras uon vult, tum veniet Cornelius et tum
25 semper regnum Christi crescet. 35ßl)l§ bort nid^t jlntreffcn, ^0 tumptS an
el)nen anbern. Ita ChrLstus apostolis. Si non sunt digni pacc ohiafa, tunc
redibit pax ad vos, non potest sine fnictu fieri, Cy niufj fortget)en, linb mu^
bod) unfer fretobe nolfommen f^nbt. 2ßl)r follen got nid^t 3el)t, perfon fteüen,
sed simpliciter est oranduin: sanctifi[cetur, Adve|niat, fiat voluntas, Panem
m nostruni. Sie tüortf) muffen turnen t)eutc obbcr morgen, burcf; bifen obber
j^cnen. Nam hoc est gaudium oracionis nos exaudii-i, sicut scinuis, S)a§
bcr äcorntgc reljc^ftag fid^ gcnibrigct l^at. Non ita superbiunt ut ante annum
21 sutn (de) 26' nach apostolis steht dicit Math 10 sp 27I2S unb bis aU^r mit ru
29 unten am f^eitenrande steht Oracio pionim non potest esse iuanis immo ad illos ipsos
redibit 06 er »n§ l)n bifeem nic^t erhöret, ßo crliort er »n§ ro 31 Gaudium piorum exaudiri
oraciones eorum ro r
394 !l?tcbigleii bcS Qa^ics 15:il.
R] Cün|.sc-ieiitiaruni gaiuliuni, et qiiod non possmit, (juod libeuter facerent, et si
perrexerimus, vidcbiimis plura, nempe Sch[wermcriorum diminiicionem jc.
Sic habetis istam qiuaestioiiein utlb bnä ift ein lioII|OmeilC de precatione.
1. proiuittit, reibet, 3. rei|t uttb {)cifty. Sßer lüil nu nic^t Betten? uon solum
Iiahcmiis neccsjsitates iu ]iater nostcr, iit fein namc JC. rcid), lt)it 3C. teglit^ s
'b\xoh K. finb nnfev feiiicf|;teit nnb ungluct et ad hoc ultra lod't er, ut non
dicam: lib|enter orarem, si audeiem. Ipse dicit: Iiibeo. Quomodo? Iu
nomine nieo nnb Itincjy hat auff mein öertvoftung unb juJQge, unb nntcr=
x[ä)t, Juie er tI)Un jol i. e. necessitates pro tiia persona, modo vide pater
noster. Nomen eins blasp|hematur per T|urcara, ])apam, Rottenscs, Et lo
invenis totum mundnm increduUim unb ba§ pater noster burc^au§. SGßic
foltu betten? In nomine eins, et nbi non facis, foltu. Pauci suscip|iuut
hoc ut praeceptum. Pauci habent cou|scientiam inde, quod non oraut. Sub
Papa muften Inir legere lioras C"|anonicas. Hoc non vocavit orare ipse.
Sifut Nonnae ps|alterium \ nic^tS gebet, nii^t» tierftonben, tantum ein ovgel is
pfeiffen, ut hodie dixi.- Ubi iam vera doct|rina de precatione, nemo orat,
1 nach possuiit sieht adversarü ei'ficere sp 'J nach perrexerimus steht ciraudu sp
3 nach bot(|ijmcnc steht ftciibc sj) über precatione steht auclila sp 5 über jcin steht 1 sp
über xc\äj steht 2 sj> nach rcid^ steht tomc sp über loil steht 3 S2> über tt^liä) steht i sp
Sj9 über UHttrric^t steht dominus sp i) über tx steht orans sp (vide) vide 12 über
et steht post nach foltu ('2.J steht reus fein K. sp 16 über <)feiffen ut steht et tanicu erat
plenus mundus oratione sp
') Sicut Noiinao psalterium yoiieiiit das Sprkhwijrt Icic bic 9(oinicn bcii ipfadct lefcii
vgl. Unsre Ausg. Bd. 19, 31'J, 22, tco Nachweis aus Wander, und Bd. 7, 676,415. -) Vgl.
oben S. 3S3, 20.
N] unb liil)V f)nbcn bennoc^ gutte gchiiffen. Ita in Rottensibus videbimus et
Thyrannis, (\m se praecipitabunt, Inibev bie muffen Jfl)l' 6t)tten, ha§ Unfet
freubc liol lummen. Haec sit solucio illins questionis. iöljttet, ^0 Wtfxht
einer frcube üottummen lüerben. Ita Cln-istus uos allicit et praecipit: 'S.'ijüt^, -m
tl)uts, Betlj. 3Ber Inolbc nuc ni(^t fictfien, eciam si nidlam necessitatem haberet,
cum Christus nos ita allicit et praeci|)it q. d. aliquis: Libenter orarem, si
e.ssem dignus. 'Ego proniittc' ^a ^0 ic^ tüuftc JC. 'iä) lerne bid).' ^a,
Iren \ä)^ tfjun tonbe. Respondet: "^ä) gelitte bl)r§.' Accedit eciam tocius
mundi calamitatem ultra tuam. Ibi videbis confusionem nominis dei in papatu 25
et tocius mundi et tocius oracionis dominicae modum. Ita allicit et j)rae-
cipit. 2öue bu es Utc^t tf)Uft. Uli eciam sunt homines, qui ex praecepto
orant, (piia Christus praeccpit. Nam plures sunt, qui torpent in oracionc,
non faciunt sibi consciencias, sicut sub papatu non dicitur orare Cauonicas,
Necessitas ) causae
10 nach Dol lumiticn sieht iBcibc sp 21123 preceptum > '. . ru r 23 über
promissio J oracionis
prumitto steht ut exatuliaris j-o nach iDuftc steht loic man Setzen gotbc ru über id^ tctnc
bic^ steht hl nomine meo debes orare s/j 24 tonbe t in totfte s^i
9h. 41 [14. ÜMai]. 395
R] sicut e.st cum iciuiiio k. Idco mil5 u[llicr t)|Cll' @|Ott fomeil i'l uns docere
ieiunare.i 9lbev cum uolumus epontc, oportet. Ideo ]ei)t JU c|uisq[ue: nou
oratio iam geftcilt, tit solum clerici orent, scd omnes, qiii voluiit e.ssc
Cliri.stiaui , i)areutcs doceant lib|eros et tamiliam, et ii melius oraut, <iiiia
■'• nihil habent tentatiouis. Orandum pro parcntibus ab magnis et fa[railia.
Audis esse praeceptuui: Potitc. Si nou esset pracceptuni, ourrere deb|ereuuis
usque ad finem muudi, nt aud|irennis hoc pracceptum, quia i'acit audacem
praeceptum, promis|sio, alioqui ipse est ju gro§, Ego jh) gcting, sed ic§
mily tf)iiil. Si non, fcelobc icf) mid) mit funbcn. Idee oro jijater noster in
lu nomine domini mei. Qui non oie facit, oportet corde, tarnen fein, ut tu et
ego etiani et rüdes ]iraecipue ore orent pro toto mundo, Christianitate et
contra onmes diab[olos et contra omnia, contra quae fit oratio in pater
noster. Hal)es not unb gcluoltigc itrfat^ jyer eiu.s jiraeccptum. Qni non
orat, mit bcr jcit luirb er fidem iierliercn. Et nedjft bem prcbigampt ift
15 oratio ba§ groftc ampt in Christianitate. ^m prebigiampt hicinitur dcus
nobiscum. Econtra in precatione loquor ego cum eo. Haec est monitio,
(juae seniper facienda, quia sninus la% unb nemcu beö ItertfS ni(^t glüav.
Post verbum dei et pracdicationem fol bie notige fvud^t fein oratio.
5 Orandum bis la[milia fehlt P 6' pi'aece|)tuni pronilssio sp r 10 über facit sieht
orat sp 11 praecipue «Äer ore 12 nach omnisi steht inalas;) 14JI5 Ministerium verbi.
Oratio sjj r 16 Econtra c in Sic s/j IT nach ncmeii steht ün§ sj) über gloat steht an sp
') Aiispielung auf die daiiiah herrschende Tciirung.
N] sed legere, ba§ tliuften )Xi\)X bem Sopft 3I0 ge^JOt f)Qlten. Nos autem cum al)
■-'(1 illis liberati sumus, omuino dcviamus in liceiieiam carnis. Ita qui hactenus
noluimus ieiunare sponte, bie muffen§ n'^tlC nilfe not!) tf)Un, scilicot i'ame.
Summa: tu scito, ®a§ ha^ gepct ift nic^t allcljne uff pfaffen, moncf;c, Dionncu
geftalt, sed in omnes homines, praeeipue in pueros, quibus sincerior potest
esse oracio, quia sinceri sunt affectus. Mane, vcsperi et omni hora illis
25 orandum, non, uon omittendun"i. 5lcl)U, lifier, blt) folft bQ§ gepet nic^t untcr=
laffen. 2)tr) mufts t^un. Si non fcceris, peccasti contra dei praeceptum.
Ergo non respiciam meam infirmitatem: Itfiei öotcr, il^ Bep'^ele bt)r bn§ Öotev
unfci: l)n bcljnen Bep'^el. Ita assucsccndi sunt pueri et vulgus, bn§ man fie
gctülicne, ^unber lernen '^elffcn bitten. Ita non tantum necessitatibus uo.stris,
30 sed eciam praecepto dei cogimur orare: si non oraverimns, sciemus fidem
iterum defecturam esse. Oracio jiroxiinum opus et maximum post prae-
dicacionem, burc^ ba§ reben lo^r m^t gotte. Ergo maxime observemus hoc
l'J Non peccant cjui ex praecei)tu orant ro r 23 Pueri et uulgus orare debeut ru r
28 Ita bis vulgus unt ro 28 unten am Heitenraiide steht
i locii idjä tuljvbig lucvc l ( Tu liabes promissioneni ineam
^ä) Bette gerne-! wen id) loufte wie irfj tictlieii Botbc j Christus dicit./ In iiuiniue meo orare debes ru
( wen id) Icvfte | ( Tu debes orare Tibi praecipio
20130 Ita bis uon unt ru 31 hiumraum opus orare ru r
39(> Ikcbifltm bc§ 3aT)tcä 15:51.
B] 3of). IS, 24 'Haec lociitiis pro proverb^iis.^ ©old^e§ noii tantum de precat-ionc,
iß. 16. 17 s(.(] tütniu sermonem, quem ante feeit, cum dixit: 'Modicum' jc. Et ipsi:
'Quid est hoc?' iam praevenit eos, anteqiiaiu rogent. 'SoIdjCu iu' K.
'fpvicfjihJort' tft ntc^t gut beubfd), sed quia Ioli[anue.s sie, ego quoque. @§
fol T)Ctffcn ein tunM, ticrbndt tüort\ ut gornianice, si d|icercm: bcr fol bell s
f)iinb tior bcni lauen frf)lal)cn^ qui non pi-ius novit gennanice, tft§ l)I)m ein
iKibecÜ effctt^ i. e. er tan bem Inol "^cucfilen*, sed quando abest, aliter.
Item: \w bev iiiinb.'^ Itciii: tücv bn§ feur luil fjakn, et xauä) k. finb fprtd^=
lHOl'tci. Ipse vocat fig|ui'atam lociitioncni et ego. Itsta verba 'Modiciiin'
intelliguiit ut Ire pedibu.s per poiitein tran.s albim et redirc. Sed i. c. niorinr lu
et deseraui niunduni, ideo est ctu ücrtjovgene tcbc unb ticrbrcf)cte fprnd),
(|iiaiii iutelligit eruditus. Puer gcbcuät an ein !^unb unb louen i. e. tocn man
l'id) für bem öerrn fein !an ftellen, econtra absente eo jc. Ibi beutet
dominus fein iuort fel6cr. Ii)se dicit sua verba, sed f})avt beutung iisque ad
s|piritum s|aiR'tuni. Verba Christi sunt figurata, proverbia. Nota bene: 6§ 10
BleljBt lool ba 6e^, quod nemo intelhgit. Item 10 praecep[ta finb citcl
1 non bis precatioue c in g^ct non tantum auff precatiouem np 3 rugent eri/ zn
iuteiTogent sp 4 nach sie sieht loquitnr sp 5 Piouerbium sp r i) nach Modicum
steht quia vado ad patrem sp 12 über i. e. steht pater 47^ l-l nach \9CLXi steht bic sp
lö Omnia verba Cliristi sunt figurata je. np r
') ein tundfel, toetbacft tnott vgl. üben S. 346, 11. '^) ben tjimb bov bem lauen |d)lQT)eii
(unten Z. 22) rg!. Wander 2, A'.S'3 Nr. 1464: 'Den Hund vm'in Löicen sclüniien.' ') eilt
bctbacit ctjen vgl. oben S. 346, II; 3'J2, 20. *) erg. bet gcgeiituättig ift. =| Vgl. Wander
3, 453 Nr. 67 Seit iimittcl l)citcfcit, batiind^ bcr luiiib t)etge[)t. (Unten Z. 24.)
N] opus, iit semper praediccmu.s. S;'en baa ift ba§ fltoftc tocrtJ, jiraeceptum est
et liabemus iicccssitates.
aj. 25 'g§ tumpt aber bic 3cet)t, baa itf) nic^t mt)t fprt(!^h)ortt).'
Hoe refereuduni est uoii tantum ad oracioneiu , sed ad omnia verba jirae- 20
eedencia. ']\Iodicum', Tristis modo jc. ©oIc^S '^06 id) mt)t eud) l)n fpri(f)=
rtort gercbt. Teutoniee: S)er fan et)n ^unbt bor laiucu f($la()en. Haee est
figura eciam, si omnia verba noverimus, tanien aliter suljintelligitnr et valet:
Ser fan toot fjeut^Ien. Item ber !an ben mantel nac^ Ininbe richten. ' SBer»
fctor [)at, mu^ ben rouc§ oucf) t)aBen.^ Ita hie haec verba non intelligetis: 25
'Abibo et modicum me videbitis', |o öcrfte'^en fie: \XCV\i fuffeu ge{)en, non
intelb'guut de morte. Ideo est figuratus est sermo et alia est seutencia inter
simplices, tantum ad verba animadvertunt sicut pueri. Summa: liic vides,
S)o§ 3h3 ben hjortten ß^riftt gcI)ort eljn mel)fter, ben fie ftjnbt figurativa,
"^ctimlid^, fie borffen Itol be2- t)[ciligen gieifte§. Sa» t)\. cap[itel Joannes et 31»
23 24 Prouerbia Sßcvtung fette rcbc ru r
') ben mantel nad) hiinbc tid)teit vgl. Wander 3, 453 Nr. 37. 68; Thiele Nr. 21S.
^) Slßers felDt l)at, mu§ ben xoudj outf) Ijabcu (oben Z. 8) vgl. UnsreAusg. Bd. 10^,515 zu 291, 23.
9Jt. 41 [U.TOni]. 397
R] fpric^ luorter. Ergo milliis pap|ista novit, qmM sit, cjiiianquam sciat, (|iii(l
deus, noraeii, &\m\, et tarnen non iiitelliguut, quid dictum. Sic verba dei et
scrip|tura bleibet unöevftanben , uisi s|piritus sanctus det. Sicut iegitur in
Luea: aperuit eis sensum. 3)0§ agnus mu§ bie fiegel lib|ri auff tijun. Sic|'i';„^<g|^,=
s verba Christi manent fpric^|tnortcr, f^i etiam fc^allen in cor, quod andias
aurib^us. Non tarnen iutelligis, uisi s^piritus s|anctus scribat in cor, In
necessitate iiabes de verb< i fetalen, fern ni(^t *, et est ut piicUus, quando nu§
vult auffbeiffen pro nucleo, sed non potest. Item tnontel Mengen naä) bem
toinb^, Et talia verba multa, quae adliuc non iutelligo in g|ermaniea b'ngua.
10 Christi ergo verba tani tieff unb treffUcf), ut ratio huniana non inteliigat, ut
homo phis offendatur, nisi s|piritus sianctus mitfolgc et det verbo intel|lectnni.
'Non per pro;verbia': quando S|])iritus sanctus veniet, sie loquar vobis-
[cum, ut meam jprQ(^ öcrft^et, antequam resurgam a morte, non potestis
inteljligere, quid sit ad p|atrem ire. Ipsi cogitaverunt iturum Hierusa[lem,
15 ubi adoratur pater. Sed ubi res|urrexero et ded|ero s[pirituui s|anctum,
dicam, quid sit ire ad patrem. Et tum uou fpric^h)|Ortev erunt, sed ^etlc,
burre iuort. '2tn ben.' Xenn toerb l)rl üerft^en, quid trausitus ad patrem
i. e. ab hac mortali vita jc. quis pater et ego, quod verus dei filius patri
similis, iam neu iutelligitis transitum et ubi intelligitis, orabitis in nomine
4 Luc. 24. sp r 5 Apo. 3. s}' '' ' *'<"' i^aten iiehl bie s}) über nul steht micein sp
10 Christi verba angusta jc. xp r 12 vor sie steht tum sj) 14 nach cog|itavcruiit i^teht
euni xp 1(1 ad über patrein 19 orabitis Hier (pcteritis)
') jc^aleii, fern nie^t oft hei Luther, ?. B. Unsre Ausg. Bd. 0,464, 29 30 fio fvift her
'i}ap]t ben fem, fjo ipiclen loir mit ben (ebigen idjolen; Bd. 8, S4fi,.'it!.32 bie ]d)akn öon ber
nu|"i, bie (julljen Don bcn bialubcn, bie ticken uoit bein inel geben. '-) Vgl. oben S. Hur,, 24.
N] 20 Decalogus jljnbt eljttcl fpvic^ Inorttf). Nemo est: quid sit dens, quid sit
colere deum, honorare deum 3c. Haec verba semper sunt proverl)ia, uisi
.Spiritus s[anctus iutellexerit. Seit "boä lotitb mu^ bie figel bc» bu(^B ufftf)ucn cRenb r„ i
ot Spiritus debet illa mauifestare unb l)n& ^evc] f C^veljben , mcn nil)r-3 gIct)C^
f)Oren unb jcfjfeljben. Nisi ipse spiritu.s S|anctus apcrucrit, ^o ift in teutationc
r.. feljn Iport Doifjanben, ut experimini omnes. Sie iDortf) ft)nbt tood ha, e§
bleiben ftiort, et tum nescimus, tna§ er bo mt)t mel)nt. Summa: fe'fjrifti luortf)
finbt fo fjocf} »erborgen, bo§ fic^' fel)ne ocrnufft üernljtnpt. '(fs tüljrbt'i'. 5;
aber bie jeljt fummen' i.e. cum spiritus s^anctus venerit, tunc loquar, ut
intelb'gatis. Iam non potestis intclligere, quid sit ire ad patrem. Forta.ssis
30 arbitramini nie Hierosolimam ire et adorare patrem, sed cum venerit spiritus
s|anctus, tunc videbitis, quod sint clara verba. '3tn bcm jelbigcn tage».2c
tt) erbet Ijr.' Tunc videbitis;, quid sit pater et ego, tunc videbitis, quid sit
ire ad patrem, scilicet mori et ascendere et glorificari. Cmu hoc intel-
21 deum (l.J\ deus 22 über iutellexerit »leht expostierit «/> 2G unten am Seiten-
rande steht Oniiii.i seripture uerba sunt proucrbia indigentque spiritu doctore ro
') = sie.
398 ^itcbiflttn bc? 3nT)rc§ 1531.
R] iiieo, qiii:i <jiii dt'bct orare in nomine Cliristi, oportet prins uosoat Cliristnm.
S;a§ äl)t't liod; n\d)t ein, oportet S[piritus sjanctus in cor det, alioqui non
5oii. i«,>7cre<litnr. 'llttb id^ jage tuä), (|iiia pater." Ibi itcruni fompt auffS bctt,
uvfad): quia non butfftS, '(piia pater dilioit.' .^OVC, qualis erit hace
precatio. llodie pracdicavimus, qnod nemo |ol pro siia persona Letten.
Jtoni: pater diligit te, ideo orabo. Et liicmct dieit: 'Pater', ideo g'^et
f)in Itnb Bettet sine nie in vestro nomine. »Sed sie: ubi oraveritis in nomine
meo, jo iftö jc^on aufgcvid^t, iv fott aU bcnn fo bit|ten, ba» ic^ nid)t fuv
eiicf) tette, qnia "pater diligit, qnia vos me' 3C. et cred|idistis in mc,
toillpt er )uibbev enimt». Non andiot vos pater, qnia prompt! omnino et
devoti estis, sed 'quia mc diligitis et in nie.' Ibi itcruni |)ater diligit
vos, quarc? ba§ 'vfyx fo fvom feib et pro S|auctis (jalt? 5}od) itidjt, sed
qnod iuä) Oll lUtcf) t}altet i. e. (jnod verns sim dei fil|ius. Ideo dilfigit vor
et dieit: cum igitnr in nomcn ac. dicit: ^eb an xmb Bitlte, habebis omnia.
1. est, qui bringt ad ])atrom nos, nt oremus. Sed non abit, (piando nie fuv
bcn fatcr gcbrad^t, et dicit: ora, non indigcs k. Sicnt fides, cha[ritas iu
I
3 nach lomtJt steht ev sp über bett steht gefict sp 4 nach diligit stcJit vos sp
G Itcin über pater nach Item steht vt cogitos sp nac!i Pater steht diligit vos !C. sp
9 nach diligit steht vos sp 10 er durchstr sp 11 über me (2.) steht creditis Sj) unter
me steht mediator 13 vor qnod steht Et credidistis quod exinorim a patre sp rh über
c|Uod steht Egres[sus sp 14 über dicit (2.) steht dominus sp 10 qui c in quomndo sp
nach abit steht non oramus S2)
N] lexeritis, tunc poteritis orare. Nam qni vnlt orare, prins sciat Christnm
verum deniu et hominem et salvatorem nostruni. Sq§ gcf)et unu nitfjt
« 2ce^n, antequam spiritns s|auctus venerit. '3id§ jcige cud§ nid^t, ba§
ic^ ben ÜOter.' Itcrnm ad oracioncni redit. Non orabo pro vobis, quia 20
non indigetis, 'ipsc pater vos diligit'. 3Ba§ lü^l bo irerben? Tameu dixit:
nemo debet orare nisi in nomine Christi, et hie dicit: Non orabo pro
vobis. bettet t)r felber. Ilespondeo: äißen i}r hjcrbet blatten l)n mei)ncTn
n'^atncn, tuuc vestra oracio erit efficax, ut non opus sit mea oracionc.
jB.27Nam pater meus vos diligit. 'Qnia mc diligitis et cre[ditis.' Sftic^t 2i
umb einer frunifel}t, anbogt, ^unber haB t)x mi(^ übet. Si me diligitis et
creditis et oiatis, tunc per me oratis, bo ^at eU(| ber tiater Üb. S)o fel)t tjX
ntljt ml)r etjnä, quia creditis nie exisse a patre. Ergo respondct palcr:
2ßet)l bto haS^ gleubeft, quod C;hristus sit filins mens, ^0 b^tte, Uia§ bin
h)i(ft. S)er Gfjriftu» brenget micf; üor ben üater unb glet)(f} tüic meljn glaube :o
xmb libe t)n 3icfu 6f)rifto blcljbct, ita cciam oracio, ita ut possini incedere in
I
22 über dixit steht snpra m 2:i 6(jiifti.'U follcil felOcv t'llttcn ro r 2.',j2G 9iic^t
bis ba§ unt ro 2'J (iittcft) gteuteft Prujitcr Clnistuni diligimur et cxaudimnr a patre ro r
30 nach toilft steht exaudieris sji
9h. 41 [14. Tlai]. 399
R] Oliristura manet, sie iit per oiim orem e( acceclani ad ])ntrem. Nostis, qiiod
per eimi accedere ad patrem ift nicfjt bic incimiufl, «iiiod nou sit mens
mediiator et patromis, Sicut nos feciiiuis hactciiu.s es. Sanetis 3C. i. e. Ubi
lioc feccritis, quod in me cred|ideritis, \o burfft t)t)V nic^t forden, scd burfft
•'. frei) bitten, fetflii^, sod fo ferne, ut per rao fiat. IIoc ein tvefflid), tvoftlid)
fpVlIC^, (piod oniiics, qiii in Ciiristum crediint et dil|igiint, quod pator eo.s
dil|igat, barumb quod me, iiiquit, dii|igiuit, ha ligtS.' Non ostendit eausam
aliam, uoii tuam .sancti|tiitem, capjpam, p]|attam, fjungevn, faften, blut
f(i)tt)i|en et omnium Sanctonim in coelo et terra. S(>d pater v|iilt te diligero
irt proptei- dilectioiiciii mei. 3ft ^'ci'i otgefc^initen. (S^ \ol md)iv gelten sive
giut, leben, nisi gef)eng!t tucvb an ben man unb glauben, quod sit dci filius,
quando nnä f)in gc'6vadf)t f)at für got, fo mögen lüir frei) fjcr trctten, quod
prius oninino oinisinins, antequam in Ciu'istiun orcdidimus. Tum f'luistns
est tuus aeteruus mediator, nou oi)us, ut oret pro te, ut tu ad patrem
10 venias jc. lam nioc^t er§ etlicher mn§ bentlic^ sua verl:)a ire ad patrem,
Nempe non ire pedibus ad Jernsa[lem, sed ^eift: '^ä) desero mundum, sient
non pedibus veui in mundum aut mit ftugeln, sed ut praediearcm, menfd)
toürbe. S)a§ ift hjunberlid^ ^to gangen, ut nemo comprehenderet. Sie trerbc
3 über ex Sanctis steht iiitercessores neglecto C'liristn s/j 5 Hoc c in bo-j ift sp
qnia vos nie amastis nj) r 6 nach (lil|igiiiit steht cum Hji IT Uhuf iioii peililjiis steht
vcni in muiulum Sj) Itoruni relinquo imiiidum je. s/y r
') bo Iigt§ vgl. Thiele Nr. 2.
N] illa fiducia et gloriacione Christum esse monm fratrem et dominum. !J)a§
-'" ntn^ ni^t nfff)orcn. Non ut Papistac, qni tiiirannum nobis fccerunt Ciiristum
et suflVagia sanctorum docuerunt, sed scimus: ßtjriftuS ift UnS ^0 gelüi^
ml)t beni öater freunbt, ut nos ipsi sccnri possimus. Summa: Hoc nota:
5{IIe, bie an 6i)riftum gleuben nnb tjijn üben, bie loiffen, haö fic ber unter
li6 f)aBc, n.il)t fotlen un§ aÜe-3 gutS jto t)t)ni üerfeljen. 9?el)n, nicf)t bcl)n
2'' tapp, plat 2C. Pater diligit te, qnia tu diiigis et eredis in Cin-istum. Ergo
nemo fiet deo diiectus nisi coniunctus fnerit Christo filio suo. Ita hal>etis,
((uomodo nos allicit ad oracionem. Nam cum Christum cognoverimns, ^o
ntugen lril)r ou(5 frei) bol)er tretten unb Bitten, fl)nbt burd) ß^riftunt ben
clDigen nil)tler fcrfonet. '^ä) Bljn non ®ott aufegangen unb foinmenii.
=" tjn bic toelt.' Ulis verbis lacius cxponit Ire ad patrem non est ambulare,
sed relinquere nnmchnn. Nam ego non sum pedestri via in liuno mundum
veni, sed desceudi et apparui et praedicavi. ©30 lücrbe id^ m'xä) Itiibcr lueg
bre^en\ ut nemo intelligat istum abituni. S)a§ !on f(el)f(^ nid^t t)erftf)et)en
■23124 aae Ijis \)^m unt ro 23 \)^n über tificn 24 gut?- über 3W 27129 Nam
J(< ttctfonet unt ro 29 ßJott über (ber hielt) 33 nach fletifc^ steht önb 6tut sp
') roerbe \d) m'id) tuibcr Weg brcfjcn d i. mich entfernen; rpl. DWth. 2, 1363.
400 *:iürebigten be? Sn'^rc?- 1531.
Rl iä) loibbcr f)in luerf fomcn l)nn baS ©ottltd) tücfen, baS moii inid) niic^ nt(^t
mljcr jc^en 3C. Ibi vides ex hac v|ita [)in lücg Jörnen unbcgveiffLÜc^ev toeiS
Soft- 16,29 ire ad patreni. Ideo non iiitellige, quasi pedibus eat ad ^ieriljalem. 'lam
pal am.' (5in tocnig liCvftef)CU ftc ce lool. (?§ ift gut, qnod praevonis et
as. lulicLs, quid 'Ire', Et 'libev ein neinco' jc. lam uou bundEcI. 3a, ©o öiel ■'•
Derfterjen ftc, quod etlcaS ()oI)erey fetj ire ad p[atrem quam ire pedibus jc.
Verum quod intel|ligcrcut, quod raoriturus jc. nic^t ein fn§ Ineg fol fein.
!i!.2n'jVnnf' i.e. tüirft gelpifltc^ ®ott fein. Volebamus te iuterrogare, lüaS büv
tüeve 'Modicum' Et 'ire ad patrem.' Sed tu praevcnis et vides, quid in
corde hab|eauui8, ideo non necesse. Respondes nobis .super nostras cngji- t"
tatioues. @inb fvom, gut 3lpofteI gctoeft, tarnen Ioh|annes iudieat Clu-istum
verum dcum. Ideo lialx^tis ex lioc tcxtu, (junmodo debeatis orarc, bcibc ntit
gepott et promi>i[sione. Ideo ne in ventum fcfjla^e ', quasi non sis reus. Est
aeque j)raeceptum nt alia. I'^st in 2. praeuep[lo geboten, nt ores.
1 \ä) (mid^) Ire nd patrcni Cliiistum est cum deserere jc. s^> r 3l4 lam pal.atn
loqueris jc. sp r 5 nach ire steht ad patreni sp über 3a sieht arte y) 1. loqueris sp r
0 \e\) l/ts p[atrcni über (ped) T ni^t mit 6 quod durch Strich verb S Nunc
scimus 3C. sp r 10 nach ueccssc sieht vt te interrogeniu.s xji 14 über aequo steht vt
ores sp
') in ventnui fd)la^c rgh oben S. Ti, lü.
N] et speeulatur de pcdcstri ambulacioue, sed Christus dioit: Est relinqucro ir.
nnuidum. 3^0 inel)nen bie jungcv, ftc l)ovft[}c'^en§. (^tju Itienig üevftc'f)cn ftc?,
SB. a9sed non plane. '5M)ue rcbcftu fvci) cvaus unb fagft.' S)o tooEcn fic
mic^ eljn gut luovt ^agen, q. d. gl) itiic gut ift, baS nunc scimus, quia non
]K'dibiis ambulabis. 'iihn bn§ fonucn fic nic^t t)DX'ftcI)on, Itiie c§ tnu^ 3itgef)cn,
^unber fic rcbcn 3U1 gefatten, bod^ on fjeuc^Ien, toie el)n gut gcfel 3um anbevn. an
9Jf)ue triffeu, ba§ bti' nÜcS Iniffeft q. d. Voluimns te iuterrogare. Xlü bift
etju linmberlt($er innn, blu !unH)ft JUOOV et respondes nostris cogitaciouibus.
Ntnif \ idemus, quod non opus est te inferrogaro. "Jtl^o Ijat'CU fic ficf) gegen
tjijm t)ertnO(^t. Et iamen loanncs indicat diviiiitatcm C'liristi. llactenus,
quid sit oracio et (juomodi) ]ir:\cc('ptnni sil, ideo orcmns, fortis sit. ®a§ 25
fet) mä) gcfagt.
IT ^lifUt (roiffen) m Diseipuluruni siniplioitas ro r 2(1 iiJier jiim anbem steht
VIdü in |)iistil!is '
') Gemeint ht ünsrc Ausf/. Bd. IT. 3.3fj.
iKr. 42 [17. 3J(ai]. 401
42. 17. aWni 1531.
9lm Sntjc üor .^immclfnfjrt.
R] In vigil[ia Ascensionis Act. 1. aw-i.iff.
Ccleb,ranins arti[fiiliiiii fiilei, ba tüir fpircdjcn: 'Stuffgefaten cjf)cu' k.
'vivos et niort[iios.' Saepe di.xi, ba§ fein ift, quod art[iculi fidei t)nn ba§
[ax geteilt unb ba ton feirn unb prebigen, ut quot|aauis aguoscantnr ab iis,
5 qui er JU fonicn unb auff )oad)ffen, quia est ars, quae nunquam JC. lani
suscip|ieraus historiam für un§, sicut L|ucas scribit. Nisi ij^se descri])|sis.set,
nescirenius certo, Jüie§ lüer ju gangen et quo die et loco. Sed fuit dil|ig[en.s
1 17. Ma[ii r 2 Ascendit aJ coelos yi r 4 nach geteilt steht finb sp nach
unb (1.) steht ba§ man sj> nach pxtbiQtn steht foHe sp 5 er bis quia un< nach nun-
(juaui steht satis discitiir sp 6 Historia de festo sp r 7 über h)ie§ steht Wie c§ .7)
P] 3Bir 6ege[)cn auff bi§ gfeft ben troftlid^en ?trtilt unfer§ C?l)rifttic!^eu
©lauten?', ba 'mn 6e!enncn unb fprec^en: "^^S) gleuBe an 3ef|um 6{)[riftum,
10 ©ottcg einigen ©on, unfern •'öGSJJtn, S^er auffgefaren ift gen .öimel, Si^cnb
3ur Sfed^ten @otte§, 23on bannen !omen tuirb ju richten bie leBenbigen unb
bic tobten.' :3c^ f)a6 offt gefagt, ba§ e§ fein fc\), ba§ bie ?lrtifel be? Gf]rift=
Urfjen ©leubene auff fonbcrlirf^e fyeft im "^ax ausgetcilet finb unb in ber
(S^riftenf)eit alfo georbnet ift, hal man fie auff beftimpte jeit feitet unb baöon
15 prebiget, auff bn§ nic^t allein toir alten 6el) fold^er 6r!cntni§ unb ©lauben
Bleiben, ©onbern aui^ \)o.^ junge 3>olf, fo jerlic^ Ijer.ju toed^fet, barinne unter=
richtet toerbe, ba» fie bi§ @rfentni§ f äffen unb barinne aufflüad^fen unb
junemen. Senn e§ ift eine fünft, lttcl(^e nic^t gnugfam lan gelernet unb
gefaffet tnerben.
so 3tuff bi» mal toollen hjir bie f)iftoria für uua nemeu, toie fie ber
©uangelift ßuca§ befd^riebcn ^at. SCßenn er fie nic^t Bef (^rieben ^ette, fo
9 mir (alfo) 13 über auff steht in 14 auff beftim^ite über (ju gelcgenet) IG über
\txi\Sj fierju stellt bon jar äu jot Wcc^fet (ju fol) IS über unb stellt no^ 21 aber fie
steht bie l^iftorio
N] IX VIGILIA ASCENSIONIS DOMINI.
Sin bißem feft begel)en Inljr ben artüel: 'Slufgefaren' jc. 'bic lebenbigen
unb toben.' Et est bonum, quod articidi simboli s|int distributi in festa
25 auni, £a§ alfo bie geloiffc er!cntni§ bei) ber jugent e^nfeme. Nos differemus
historiam usque ad crastinum diem et Interim verba Lucae tractemus, Ser
22 ro 23 über jc. steht gegen ^^mmel jc. sp 24 über simboli ste/ä bc§ 5sl)[tigen
dfitifttid^en gtauBcnä sp 25 c^ntcme über (ettcnne) über difteremus steht te^attcn sp
26 nach historiam steht Euangelii sj)
Sut^etä fBnU. XXXIV 26
402 ^tcbigten bc§ Satire? 1531.
R] Euangelistn, qiii omnia sig|navit: locnm, perfott, h)el)§, tempus, et hoc con-
firmat nostram fideiii.
PS. i.iff. Et sie scribit in 1. c[apite partis 2. sui Euangelii: 'Prinium qiiidem
». i6ff. sermo[neni.' 'In Ins dieb[iis surrexit Pet[riis.' Legit totiim c|aput
xisq[ue ad fineni. Hunc ai't|iculum des|cribit Lucas. 1. dillgenter, quid factum 5
.Sit ab Cftern bi§ auff bic ^PfingLften, quid dominus fecerit a pasch[ae die
us|q[ue ad crastinum 4™"'" diem, nempe quod saepe sivit videre se et quod
vixerit jc. @r ^at jlu fi^affcn cum dis]cip[ulis, ut bene fortif|iceDtur in fide,
ut non dub|itent ipsum resuiTex[isse a mort[uis, quia erat novum et mirum
1 Laus Lucae sp r 3 Acto. 1. sp r 6 über ab steht Don sp nach Cftertt steht
an sp bic !Pfin9[ften c in bcn ^Sfingiftag sp 8 nach vixerit steht cum eis sp 8j9 Hietoria,
quid Christus a die paschae egei'it vsqlue ad 4"""" diem !C. r
P] tunben Iniv nt(^t getüiS h3tf|en, h)ie e§ jugangen Itierc, nuff »üelc^cn %aa, unb 10
on toelc^em Ort unfcr §(S!K9{ 6^riftu§ für feinen ^ungern auffgeforen ift.
(5§ ift aber ein fonberltd^er bleis bet) bent ®uangcltftcn , ber al(e§ öletffig
auffge,5eic^nct f)at, Drt, ^jerfon, SBeife unb aeit, auff \iaä er burc§ anjeigung
folc^er nmbftenbe unfern ©lauten ftertfet unb fefttget.
©rftlid) 6efif)rei6et er bleifftg, tnaS gefc^e'^en fet) öon ©ftern an Bt§ ouff 15
ben tag, bo 3efu§ auffgenonten fei), unb jeiget an, iüa§ ber §g9{9{ get:^an
i)üh Dom ©ftertag an big auff ben §imelfarty 2:ag, 9JemIi(^ ba§ er fid^ feinen
^ungern lebenbtg erjeiget ^t burd^ mand^erlet) ßrloeifung, ^afi fic^ bie öierjig
tage lang unter inen laffen fe^en, mit inen geeffen unb getrunden unb alfo
mit inen 3ufc§affen getiabt, auff ba§ er fie in biefem Slrtitfel fterdete unb 20
!refftigte, S)amit fie ntcfit alueibeln, ©onbern auff '3 gelüifte gleuBten, ba§ er
aufferftonben fet) ton ben tobten. S)ie 3lufferftel)ung bon ben tobten hjar
ein nelo tuunberbar toertf, !am fie fc^lner an jugleuBen, ba§ ber bre^ tage
10 lunbcn über (hjiiftcn) 12 über guangcliften steht £uca über bteijfig steht eigentlich
14 über umtiftenbc unfctn steht al§ burd^ aeloifff mJunb 16 bcn (^imelfartä) tag bo bis
unb über (Jlcmtic^ ba§ 3(äSUS fic^ ^ab tajfcn fc^en) 21 gleuBtc
N] m^t groffem fte^fe 3e^t, ftette unb perfon fet)n befctjriBen ^at Ascensionera
Christi. Ita incipit: as
sipB. i.iff. '£)ie erfte rebe ^aBe \S) get^an, Stfier Xtieo^j'^tle.' Legit totum
Caput. In hoc Cap[ite Lucas descripsit, loa§ gefc§e^en ift De pasce usque
ad Penteeostes, ma§ ber l^ex gemacht ^ot, al§ morgen am 40. tage scribit
Cliristum sepius apparuisse. @r I)at fic§ laffen fe^eu. Nam hoc opus Christi
erat his 40 diebus, ut discipulos bene confirmaret sese resurrexisso. Novum 30
enim opus erat, ideo comedit et conversatus est cum illis, U§ fid^ fulen K.
26 LVCE. I. ro r 27 über De pasce steht »on betn Oftex-tag sp 28 Status liuius
capitis ro r 30 sese (ess) Sepissime apparet discipulis Christus vt eos confirniet ro r
9?r. 42 [17. 33!ai]. 403
R] opus, quod ipsi« jc^mcr ad credeiuUini, idei) erzeiget cr ftc^, edeb|at, bib|ebat,
loq|uebatiir unb lte§ ftc^ anfe^cn unb greiffen, ut non cog|itemus eum istis
40 otiosiiiu gangen, et cogitaudum, quod sepius appiaruit, quam scriptum.
Omnes maniiest|ationes uon scriptae, quia nihil in Euangelio de app|aritione
5 matris. Item Paulo jc. et 500 discipulis. Ibi non tantum dis|cipulis 72.\!^sot'.ii,a
Postea P[aulo. 1. per varias app|aritiones confirmavit discip|ulos, ut senserint,
quod iterura vivus et is, quem vid|erant crucifigi, quia deb|ebant aedif|icare
istum art|iculum ec|clesiae. Ideo opus, ut certi de isto rairab|ili artjiculo,
qni adhuc ^d^lüer jh) glenben. Et quid magis fecit? de regno locutus dei.
10 Suum opus, ostendit se eis, edit, bib|it jc. deinde locutus, et non de rcgno
1 nach ipsis steht erat sp 2 nach loq|uebatur steht cum eis sp 3 nach 40 steht
dicbus sp 5 nach Item steht quod sj) 9 2. s^) r 10 Loquens illis de regno dei s}y r
^] im ©rob gelegen, burd) eigene ftvafft folt Qitffevftef)en, burc^ ben Xob 'ijinhuxä)
reiffen on üerjernng bei Siegel unb Ifjur am ©rate. Tarumfi erzeiget er
fi($ inen öier^ig Jage lang, iffet, trincEet mit inen, leffet fi(^ fel)en, taften
nnb greiffen.
!■' ©ollen berl)Ql6en nic^t bendfen, haB ber .^G^^RSf bie öierjig tage muffig
gangen fei), Sonbcrn l)at fiif; feinen ^^ungern metjrmal offenbaret, benn
geft^riefien ift. 3ltle CffeuBarung finb nic^t gefcfirieben. S?on ber ßrftf^einung,
ba§ er feiner 5Jtutter erfc^ienen ift, finbet man nic^t» im Guangelio, ^tetn
ia§ er ißaulü erfc^ienen ift, finbet man auc^ nid^ts. ^km baa er ben funff= i. »or. ir,,6
20 l^unbert • brubern erf(^ienen ift auff ein mal. @r ^at fie gelert unb ftartf
gemacht im ©lauBen, ba§, ben fie gefeljcn l)atten an§ 6reu| geliefftet ioerbcn,
toiber leBenbig tuere. Senn fie foltcn ben 3(rticfel Baloen in ber 6l)riftent)eit.
^farumfi toax e§ oon noten, ba§ fie felB» in biefem 'älrticlel getoiS teeren.
äßa§ ]^at er me^r getrau? @r :^at mit inen gerebt öom DJeic^ @otte§.
35 6rftli($ '^at er inen Bejeuget ha§ Sßertf feiner 9lufferfte'^ung bon ben tobten.
19 (fielet) finbet über baä et ben steht jcfel)cn loorben ift bon ßep^o^ 25 tobten (burc^)
N] ba§ er fie 6eftettiget, ne desperarent. Non cogitemus Christum his 40 diebus
oeiosum fuisse et haud dubio eum sepissime apparuisse, de quibus non
scribitur, sicut et Paulus dicit 500 apparuisse fratribus. Nunquam fit mencio, i. Sot. 15, 6
quomodo Matri apparuerit. 9ll§o !^at \iä) 6'^riftu§ ercje^get, ba§ er teer
30 ufferftanben. Nam super hunc articulum fidel totam ecclesiam edificare
debent. Ideo si apostoli debuerunt esse structores, necesse fuit illos certos
esse. Sßa§ "^at er mei^r getrau? 6r '^at mt)t t)!^n öon bem ret)(f) gote§
gerebt. £0 '^at et be^ t)l)n geprebiget. So tecrben mand^e fd^enc prebiget
26 desperarent c in dubitarent eum surrexisse sp 30 Nam bis hunc mit ro
31 nach debent sieht apostoli sp fuit (de) 33 itt) über (m^t)
26*
404 «Ptebigten be§ Sfo'^tei 1531.
R] mundi, sed dei. ®a hJtrb lüibbev tnani($e tjubid^ic prebigt gefallen fein, qnae
etiam non scriptae, qnianquam !^in unb toibbcr iu Euaiigelio, qiiod ipsi finb
MpB. i.efd^loac^ et interrogant: 'Niim in tempore?' Ipse loquitur de re|guo dei,
»•5 sed non intei|ligunt, quia Reg|num dei ^eift, ut ipse dicit, quod Ioli[annes
SuT. 24, 47bap;tizat. Et in Luca: Ite et praedicate in toto mundo 'poenitentiam et
remis[sionem p|ecca[torum', ba§ ftnb anber lüort quam dicere, quomodo !ticg,
^arntfc^ fol füren, "genfer bauen. Sed de riegno dei, ut homines mögen
leben unb feiig et liberati a morte, p|eccatis, de quo hjivb er ntanig fd^one
2 21t scriptae sieht infra fol. 124' «jj r 4 Regnura dei sp r 5 über Luca steht
24 c. sj) Luc. 24. s/i r 6 über quomodo steht ttic mott sp 7 nach dei steht loqui[tur s^;
über ut steht lote bie sp S nach {eUg steht toeibcil sj) liberati c in liberari sp quo
c in qua re sj)
') Dmi steht die Predif/t am Taz/e vor Pfingsten (s. unten).
P] £)arnad^ ^at er mit inen gerebt nic^t Dom Wiä) ber Sßelt, Sonbern öom
'Üttiä) ©ottes. Za tntrb on jrtieiffel manche t)ubf(^e prebigt gefallen fein, lo
tüclc^e auc^ ni(^t gefd^riebcn finb. üb fc^on ^in unb loiber baöon gemelbet
iDirb, finb fie bennoc§ nic^t öon toort ju hjort gefc^rieben, loie er fie ju inen
gerebt I)at.
sipfl. 1,6 ©ie finb f(^h3ac^, fragen: '|)(S9i9{, toirftu auff biefe 3eit toiber auff=
rid^ten ha^ 9feic§ ^ftoel?' ©ie öerftefjen nic^t, loa» er faget. @r rebet öom »s
9ieid^ @otte§, ©o fragen fie öom '^exä) Sfrael. 3)a§ Seic^ ^frael tieifft ber
Suben Äonigreid^ unb iprieftert^um , äßelc^e» öerobeä ju fic^ geriffen fiatte.
@otte§ Wiä) aber ^eifft, haä ^o'^anne», loie er fprid^t, getaufft I)at mit SBaffer,
siit. 24, 47 (Sie aber foüen mit bem ^eiligen Seift getaufft Jncrben, Unb loie er Sucae 24
fagt, bo§ er prebigen laffe in feinem Sfamen SSuffe unb SSergebung ber ©ünbe 20
unter aßen 33oIdern unb anheben 3U ^^i-'iifalent- Sa» finb anbere loort,
Irelc^e nit fagen öon auffriditung be§ 5Reic^§ Sf'^ari, h)ie man !rieg unb
!^arnifi^ füren foEe, genfer ober ©c^Ioffer boioen auff Grben, oonbern fagen
öom Üietd^ ®otte§, toie bie 5Jlenf(^en fic^ foHen ju @ott be!eren, S3ergebung
ber ©unbe erlangen, gerecht unb feiig toerben unb elüig leben bet) ®ot. 25
11 Oi (fie) 15 (6t re) ©ie 23124 fagen über Dom
NJ gefallen ft)nbt, quae non habentur, quibus eos eonfirraavit. Non loquutus
est de regno mundi, sed tamen diseipuli iufirmi putant eum de reguo mundi
loqui. Reguum dei e.^primit loannem baptizasse aqua et deinde ita: prae-
TOorf. IC, u, dieate in Universum orbem, 'qui crediderit.' S)a§ fl)nbt öil anbere toertf beu
öon fpiffen, bud^fen, leuffen, sed regnum dei est, quomodo simus iusti et 30
28 Eegnum dei aliud quam regnum mundi ro r 30 nach teuffen steht öcvtcuffen sp
301405, 25 sed bis morte tint ro
9lt. 42 [17. aJlQi]. 405
R] ^rebiigt ÖCttjail, sed craut car|nales, noii poteraut Bcgivciffctl. Idco uou
funben» bcrff^en quam de corp|orali regno, et tarnen praedicavit, postea cum
sjpiritus s|anctus venit, bene intel|lexerunt. Scfalf) in, ne ab Hiero[solymis,
quae per os meum facta est, inquit, quia sie scriptum et pi-ophetatum, quodäiDfli.«
5 ex .^ieru[falcm fol aufg^cn Euangelium. Is locus in p|roplietis toar beftimpt,
quod ex nullo loco in mundo folten geltJarten K. ut Esa[ias, Micii[a et in,^^, ^ 3.
psalmis dicit: 'Ibimus in', cjuia lex domiui de Ierus|alem. 2)a§ Utcint bei'mc"*22*'i '
§|err ^ie aud). ©te folten auff s[piritum s|anctum et Euangelium nicf)t
tnartcn, sed hie fol hex s[piritus s|anctus !omen et dieit Euangelium anfangen,
1 nach flet^on steht l^afien sp 2 nach {unbcn§ steht niii^t anber§ sp ä/3 1 prae-
(licatio 2 sipiritus s[anctus sj) r 3 nach Hiero[solyniis steht Sed expecta: sjj 3j4 Ne !i
lerofsolyiuis disce[derent sp r !> über locus steht JjCtufateni sp 6 Isa. 2. sp r 7 vor
Ibimus steht in domum domini sp S nach nii^t steht otlbErfttlo sp
PI 10 S)ation toivb bev §65{9{ wandle fd^one prebigt get()an "^aBen. %hx btc
junger finb noc^ fi^trai^ unb fleifd^Uc^ unb !onnen§ nic^t bcgretffen. 2Ba§
er ,^u inen öom W\(i) (Sotte§ rebet, ba§ ücrftunbcn fie bom enfferlic^en, Ieib=
U(I;cn 'iKiiä) iS^tad. Sennod^ ()at er inen foIc^S ge^rebiget, 06 fie e§ f(^on
ntd^t üerftanben ^aben. 2)arnad^ al§ fie ben !^eiligen Seift emfjfiengen am
'■' Spfingftage, Ijaben fie e§ fccr Inol berftanben.
3um britten, 3tl§ er fie berfamlct ^atte, befal!^ 6r inen, ba§ fie nid)t
bon ^evufalem ioic^en, Sonbern tnarteten auff bie üer^eiffung be§ S5ater§,
lt)el($e fie bon im geboret t)aben. Senn alfo toar e§ gefd^rieben unb geioeiffaget,
ha$ ba^ (Suongelium öon ßljrifto unb bie fenbung bc§ ^eiligen @etfte§ au§=
2" ge^en folte öon Serufalem Sfaiae 2. Wxä): 4. 'Sßon 3ion irirb bo§ ®efe| Ic.y^-//^
augge^cn unb be§ §(59ti}{n SBort bon ^erufalcm.' ^\axat 4. '^'c^ bin berscf. 41,27
erfte, ber ju 3iort fagt: (Sif)e, ba ift§, unb gebe Sei'ufalcm tjrebigcr.' $PfoI: 2.
'3ic^ i\abe meinen ßonig eingcfe|t auff meinem l)eiligen SBerg ^ion.' 5PfaI: 110. spt.2,6
'2)er ^(SM. hjirb baS <Bcepkx beine§ 9leic§§ fenben au§ 3ion.' 5pfal. 122. <)jj. no, a
12 über »etftunbcn steht [»erft]e^c[n] 13 et(§) iotd§§ über fle|)tcbtflet 14 über
Sarnoc^ steht S^tx über empfiengcn steht afjm 18 >oeI$e bis !^a6cn nach IT 5ßotcr§ h
19 unb bie bis ®eiftc§ nach 6f|tifto h
N] 25 liberati a morte jc. ©a§ '^aben fie nid^t berftanben usque ad adventum
Spiritus s[ancti. @r '^atte t)^n bc^J^el getfjan, ne descenderent a Hierusalem,
ut expectarent promis[sionem patris. Nam ita prophetae praedLxerant, S)a§
au% §ierufalem folbe ba^ cuangelion au^ge^en. Ut Esaias et Micheas et
psalmi testautur: 'De Hierusalem exibit verbum et de Sion lex.' 'S)Xümb wikä i.'n
30 ttiuften fie bo trartten. Hoc est unum mandatum. Deiude imposuit illis
27 ©äonbet matteten »ff bie »or'^e^ffung bc§ »atetS ro r 28 über Micheas steht c. 4 sp
406 ^Hebiätcu bcä 3Qt)rc§ 1531.
R] siipra (|iio(l cos 311 3lp|0ftcln gcjctjt, bie ganljc Inclt 311 tiejjvebigen. ' lam
latius scribit, Joie bic l)i[torien JU gangen fel^ asccDsionis, ubi dixit uon tbre
sipii. i,'.)regjiium corporale, sed jc. ut expiectarent. 'Nu bes.' S)a§ h)irb benno(!^ ein
fcll5am an'6Iic! unb gefidjt getieft nnb abentieuerlid^ ^ geftnnbcn, ha§ einer fo
Ijnn bcv lufft ferct, ut ein pflaumfebev, came et usque ad nubes. ^nn bem *
fic jo [f^en et cog|itant, er tnoc^t nod^ er für fnden, veuiunt ij menner unb
1 bie c aus bj Cum rnaiidata dedisset Apostolis sj) r 314 Nubes suscepit eum 2C. sj) r
4 nach gctoeft steht fein sp 5 pflaumfebber sp r
') bcprcbigcn vgl. Unsre Aung. Bd. 17 \ 251,30 und die AnmerJcuny hierzu; su den
dort angeführten Stellen noch Pouchs Sly. Bd. 3 ', 37 Qd) bin beptcbigct uitb geletcl.
') abenteuctlid^ (unten P Z. IS cbcnlt)ctoerlicf), vgl. auch unten N Z. 24) vgl. oben S. 175, 9. 22.
P]!Pi.i2ä,:t';^crufalem ift gcBatoet, boS eine ©tab fei), S)a mon äufamen tonten fol.' 6§
Joar nic^t nUein berfunbiget, ba§ ba§ ©nangelium an§ge^en folt in bie gan|e
SBelt, ©onbern ciu(S) ber Drt Inar buri^ bie propt)etcn geUn§ beftimntet, ba§
man be§ (Siiangelii au^ feinem anbcrn Ort in ber äßelt benn au§ ^erufalem 10
sxL 24, 47 getoarten folt, toie ber .§@9t9{ fel6§ faget Sucae 24. 'Incipiendo Hierusa[Iera.'
S)a§ meinet ber §69?9t tjic aud^. Sie folten auff ben l). ©eift unb auff ba§
©nangelium nidjt loarten anberSltio, Sonbern ju Sevufalem fol ber t). @eift
tomen unb ba§ ®UQngeUum anfangen.
3nm anbern befc^rcibet er, inie bie f)iftoria unb ©efc^idjt ber §imel= "s
fart 3ugangcn fei), äßie (Sr alfo mit inen rebet, luirb 6r auffge!^a6en jufel^enS
unb eine SÜoIde nimpt in auff für iren 3tugen toeg. £)a§ )oirb ein fel^om
SlnBlid unb ©efii^t gelt)efen unb cBcntljelnerUdj geftanben t)a'6en, ba'ä @r fo
in ber Sufft bal)inferet, Inie eine pftaumfebber unb eine Sßoltfe in tneg nimjjt
für iren 5lugen, ba§ fie ^n nic^t me'^r feljen. Sa fel)en fie tjinacf), too (Sr 20
7 (®ct Ort) @§ 11 h)ie 61s HierusaLlem nach folt h 18 %abtn über (fein)
20 (3n ben) 2>a
N] officium apostolicum praedicare. 2Ba§ ba§ ^e^ft: 'nt^t bem !^e^[Iigen gteift',
ad pentccostes differemus sermonera. Nuuc lacius describit, Itlic e§ Jh)
?ipn. 1, 9 gangen ift m^t ber liisto[ria. '9lac^ ben rebcn toarbt er uffgefjafien
3tT)fe{)en§.' '3)a§ lt)t)rbt bennoc^ eljn immberüi^ angefic^t gchjefen, ebenteuer=
lid^ an3h3fe^en, ha^ e^ner mt)t fle^fc^ unb 6et)nen t)n bic luffte fc^napp^ 25
gefaren post haec verba. S)a§ tutirbt fie felcäam gebeu(|t l^aBen. Sie l^aben
21 unten am Seitenrande steht Quia uerbLum e Hierusalera (egre) exire debuit ideo
apostoli ibi expectarunt ro 24 nach getucfcn steht fe^n sp Historia ascensionis corpo-
ralis ro r 25 nach fce^ncn steht e^tcnbe sp fc^nopp durchstr sp 26 über post baec bis
fic steht Salbt er gcrebet %at »nb e^n hJolcEc namc )}i)n »ff sp
') ft^nopp Interjektion, eine Imstige Bewegung bezeichnend, vgl. D Wtb. 9, 1168, wo
kein Beleg aus Luther.
5lv. 42 [17. ^ioij. 407
R] apiparenl auä) pIo|lin(i et apiparent ut lioniines, sed assuetl istis 40 diebus
saepe loqui aug[elos. Ideo uon fcfjeuen JC. Non ex terra, uoa ex via, ex aere,
sed in moniento ftljen fte ha, opitime vestiti iinb lüCfben aiic^ i]ü1}]d) ge^ücft
feitt. Uli diicuüt: ö§ ift öcrlorn, uon vidiebitis, sed rjuemad[modiiin videtis,
s Sic videbinuis eum iterum, ut ipse dixit in Eviangelio: veniet in nubib[us,
quas procedet Ipcttcr, Blif unb bonner, sed ipse in lucida mibe, ut videant
eum omnes boni et niaii. Non tantum veniet sua potestate, sed ficf)tig!Ud^,
Ictpiltd^, ut vid|eatur, quemad[raodura discessit. Ideo sie ascendit in iuimaua
geftolt et visus a corp|oris oc|ulis. Sic videbimus eum ^nn ciucf f(f)onen
1» iDoldfen et ut videatur, ut nos invicera videmus. Ut in Synibolo: 'vivos',
2 ang erg zu cum angjelis sß 2l3 Non bis momento mit 2 nach terra sle/U
veniunt sj> nach via sieht non s/> Ecoe duo viri astiterunt sp r 4 nach videtis steht
abire sj> 5 Hie lesus qui a vobis sj> r 6 Sic veniet sji r 7j8 Ita veniet JC. sp r
y a c in Uon sp 10 nach Synibolo steht lüde venturus est iudicare sp nach vivos steht
et sp Inde ventarus sp r
P] BleiBe. 3n ^cm fte afier fo ftc'^en unb im naä) fe^en unb benden, (ir mochte
biHetd^t noc^ erfur !ucEen au§ ben Söolcfen, fomcn jlreen 5}tennev in Iretffcn
fleibern unb erfcfjeinen pIolHc^. ^ur bencn fcfielnen fte fic^ ntd^t. Senn bie
■•IRennei" crfcfieincn lote 5Jlenf($en, 3)a3U finb fte nu bie bierjtg tage lang bcv
J6 6ngel Itol gehjonet, ijobin fte offt ^oven reben, auc^ feI6§ mit inen gcrebt.
jDavumfi furchten fic fid) nic^t. S)ie 5)tcnner !omen nid^t au§ ber @rbeu,
ntc^t Dom äßcge, and) nic^t qu5 ber Sufft, ©onbcvn ftel)en ba in bem 'ilugen^
Uiä, ^eniic^ unb lüol gefleibet in eitel lt)ei§, luerben on jlreiöel fd^on unb
l^ubfc^ getrieft fein Betbe öon ©eftalt, ?lngeftd^t unb auc^ bon fleibung
14 über bie »ierjig steht fonbettid^ 13 offt nach fic h 16 3Rtnntx über (gnget)
19 ficibe nach fein h
N] 20 ^iä) fe^n tool öermoc^t, quod non sunt terriLti, Expectantes deinde, an iterum
velit appare[re. Veniunt angeli tanquam viri, bcr fic bie 40 tage luol gelDOnct
f^nbt. 3)te fumnten ^lucjlii^ bei) t)^n bo:öer unb fte:^en ^uBfc^ getle^bet albo
dicentes: (5§ ift öetloren, tjx. luerbet t)iin nid^t me^er fe^en, sed redibit, ipsum
abire vidistis, ut in Euangelio: Veniet in nube, tonitru, fulgure jc. sedebit
25 l)n c^ner fc^onen Irolden, ut omnes eum videant i. e. @r tot)rbt nid^t aUe^ne
mt)t ber gelnalt, ^onber perfonlit^ unb Iet)16lic§ unb ftc^tltc^ tummen. Ideo
voluit visibiliter ascendere, ut certi simus eum adventurum. Ideo oramus
20 über quod bis Expectantes steht fünft Wetcn fie groß erfc^toden sp 21 über in
bis geWonct steht ben (fie) t)ijn offt bie 40 tage cngcl etfc^incn f^nbt sp 22 über >)tuc3lic^ bis
fte^en steht Jutnmen nic^t gegangen, gonbcrn fte^cn (Jlocjtidö alba sp 23 nach tj^n steht uff bt§=
tnäl sp 23124 über fetien bis vidistis steht ben bie opoftcln mctjneten, [n hjotben nod§ etin Wenig
feigen sji ipsum abire c in sicut ascendere eum sji 24 über Euangelio steht Math 24 sp
nach Euangelio steht scriptum est sp 26 vor lummen steht toibet: sp fummen (to^tbt)
408 5Prcbigtcn bc? 3aT)te>3 1531.
R] 'mortiios.' Et hoc factum iu monte oliveti, ubi congrcgavit jc. Et antca
semel coug|regavit in Galjilaea, queraad|modnm angelus dixit. lUic Jrivb iX
i>;aii().28,7bie communissimas app|ai'itiones gettjau I)Q6en, quia Textus: 'Ibi videbitis',
post resur[rectionem tjat fi(^ gemacht (jtn Ijinber l)nn ba§ lanb, ubi prius.
Sed ubi vult asceudere, l)eift n5 gf)en ;3fl-""f'lUcW fönten, quia ad oliveti b
uioutem iter sab[bati est. Habes histo[riarn, quae cras facta, quomodo ascen-
derit leipHc^ unb fid^tbat tjun einer fc^icinenben Inolcfen et quomodo duo
Augeli 3c. ba§ lt)ir l)()n Itibbev fel)en. äßa« nu ber glniiBe fet), aud|ietis
cras. Quid opus, quod d|omiDUs externa ceremouia iititur? iurt l)in auff
unb sie left fid) fe^en? Tarnen potuisset asceudere, ut non videretur, ut lo
(juando ex sep|ulchro per lap|idem et ostium clausum, ut nemo viderit: sie
potuisset et tarnen potuiss|et s[piritum s|anctum. Sed ipse utitur isto gebei'b,
ut alii. Hoc fecit, ut omnia. Cum fuerit homo, nunquam aujgefdjlageit
>l!^ii. 2, 7 tnenfc^llid) U'et§ gufurcn ut p|urus liomo. P[aulus: 'inventus ut homo.'
Semper se gefielt unb gcpierbet aU ein Joarifiaffttgei;, natürlicher nienfd^. is
iSepe infir]mos sanavit, tetigit, manum in cor[pus posuit, non ojnis. Item
2 Moiis olivarum sp r 3 nach Ibi steht eum sp 4 nach l^at steht er s/j 6 cras
c aus heri 8 nach fe^en steht tocrben sp 9 externa(s) utitur über ceremonia 9//0 Cur
Christus visibili specie asceuderit sp r 11 nach sep|ulcliro steht iuit «/) 12 nach potuisset
steht liic s2> nach s|anctum steht mittere S2> 13 nach alii steht videre potuerint sp
Philip. 2. sp r 16 Sepe(s) mauuin c in manu eos sj) iu cor^pus posuit ein-
yeldamniert sp
N] et expectamus: ©er julnnfftig ift jiu richten. S)a3 tft gefc^e'^en uff bem
berge 6e^ ©ierufalem. Nam supra audistis, quod C'lu-istus vohiit a discipulis
iDiüit(i.a6,7videri iu üallilea. 'Ibi eum videbitis.' 'Jennoi^ f)at er filf) toiber ^n ludea
gegen .sjierufniem laffen fe^en unb uff bem Ölebergf bo feret er gegen f)l)mmel.
Ita habetis historiam descriptam in Luca, h)ie ber f)Crr ift fic^tli(^ uffgeforen
le^Hiff) ml;t et)ner f(^onen iDoWen et quomodo angeli eos consolati sunt
eum ita rediturum.
äßns hia§ ben non notf)en, ba§ ber ^er ^o eben bie eufferli($e gcperbe
qI^O treibt unb left fi(^ qI|o feljcn? tamen potuisset clam asceudere, sicut 25
et surrexit. |)ette§ lüol nnbcrl fonncn machen unb braucfjt folc^er eufferlic^er
toeljffe? Rjespoudeo: bas t)at er brurab getrau, Sßel^l er cl)n ntenfc^ getieft,
•4<i)ii. 2, 7 f)at er nit aufgefi^lof^en incnfc^lt(^e geperbc. Ut Pauhis dicit: 'Inventus est
ut homo', Ijat gepcrbet luie cl)n mcnfc§, nam plures sanavit a morbis tactu et
saliva jc. bQ§ t)^m boc^ nid^t Oon notfjen \mx unb braucht bod^ utnmer bar 30
20
19 über Gallilea bin videbitis steht bo ^nt et ftc^ bie 40 tage gnug ctcjcOgt eji Sen=
noc§ c in Ji^ue sp 20 gegen (l.J c in 6c^ sp bo c in atbo sp 24 2Bo§ bis bie unt ro
Questio ro r 26 nach et steht clam sp 27 Cur Christus corporali et uisibili forma
asceuderit ro r
•Jlx. 42 [17. ÜJini]. 409
3of). 9, 6;
RJ si)iito loli. 0. iilteri l)iiu bic üil)Ctl, item tetiglt \axä, Et socriim Petri JC^J,","^', ';/;''
Sic semper usus mit huniana natura, Ut sciretur verus homo. Senn ba ligt "'""'• '■''
un?' nudf) an et fuit nobis gut, ut certi simns, quod is, qui ad c|clum ascjeudit,
«lUüd verus homo, uon fpugni«, gefpenft, quia absque lioc fut|uri heretici,
5 qui dix|isseDt ein, uou ho|mineni v|erum, glcic^ tüic ein fav6, quae per
parietem lucet, ein fc^emen, ut satan fc^cmct ', quaudo vaccaiu facit ex culiuo.
Ideo certos facere nos vol|uit, quod sit verus horao, qui ase|endit, et certuui
sigpum hab|eremus, quod nostra c|aro et S|anguis regnet in coelo et terra.
@§ ift ein fein geperb, quod externe asc|enderit. Et non f)eU fo lang ba»
10 faren, Bi» er ijnn bcn Ijimcl tompt, sed ubi in nubem venit, ift er ftfion I)in
loeg. Nam homiues galten» fuv ein lauter gefpott, Turcae praecipue, quod
e|aro et sang|uis regat totum niundum et omnia hab|eat in manu, non gebort
biet benden JU et ratio, sed credere oportet. Ps. sie dicit: 'Quis e,st?'5Pi-8,5
loquitur iiic de Iiomiue. Isti loci muffen un§ biefen art|iculum geben, ratio
15 alioqui non polest capere. Sicut Sch|werLmerii mentiuntur secundum suum
cap|tuni et putant sederc ut avem in cavea. Non sie sedet. Ideo hoc
verbum tantuni certif|icat, quod dicit: 'Ascendit' K. per haec verba Symboli
1 vor faril steht bcn sj) 2 4 Ut bis heretici tint 4 quod c m sit sp über lieretici
sie/il vt etiani fuerunt s/i 5 ein (1.) mit 4 fpugnt? durch Strich verb über per steht in «/)
11 Ascendit ad coelos sp r 13 nach bendcn steht ba sp nach est steht liunio sc sp
über ept steht omnia subiecisti ps. 8. sp r IG nach sedere steht eura supra sp
IT nach Ascendit steht ad coelos sj> über per steht cum sp
') fcfjemet als Vei'h nicM im DWtb.; zu 'Schemen', 'Schatten , 'Scheingebüd' s. i'. a. 'ein
Scheiiigehilde schaffen.
N] ber menf(^Iid^en natur, Ut videamus euin verum honiinem esse. S)o ligt
oud) etU30§ on. Ut sciamus vere hunc, qui ascendit ad celos, Esse verum
20 hominem, non phantasticam larvam, 6t)n gefpenft, ba§ aHel)ne e^n fc^eme fei),
.sicut sathan homines decipit. Christas auteni trl)I m^t ber triar{)et)t I)anbcln
et vult nos certificari hoc modo, ut sciamus verum hominem ascendisse et
regnare in celis, unfer ficl^fc^ uub gefie^n. S)a§ ift brumb eljn fel)n fpl)I.
g§ ift bem teuffei unb natur led^erlic^, ba§ mard unb be^n, flet)fc^ fc^ über
25 I^^mmel unb erben. S)o geboren nic^t Dil gebancEen i\o, sed fides. Ita Psal.
'Quid est homo?' 'Minulsti eum paulominus', 'gloria et honore' jc. 2)ie^e -Ci. 8, s. 6
fpruc^e muffen un§ bifcn artifel geben. 5öernunfft oermagS nictit, Quae
Christum in celo iucludit tanquam avem in cavea. 9}el)n, \&) mu§ bei) ben
18 über notut steht »nb gcbcrben sp Ut bis hominem unt ro Cur Christus figuram
hominis non Spiritus retinuerit ro r 'il nach satlian steht ber e^n ftro ^almen jtnr tue tan
machen sp rh 22123 verum bis gcbe^n unt ro Christus uerus deus et homo ascendit in
celum ro r 23 über fp^t stellt spectaculum sp 26 über Psal. steht 8 ro Caro non
potest credere uerura hominem in celis regnare ideo opus est fide ro r 27 über Quae
steht racio sp
410 fircbigtcn bcs 3nl)te-3 15:31.
R] mu^ idj dlettJen, iiiuie fuudata iu psalmo, iit dixi, et hie in tcxtii. 8i baue
bilb QUä bcil augcn öevlicril et amisimus hunc liominem, actum. Si vero
tantum in hac luimanitate haeserimus, ]o tDoHen toir unfer§ ^|Crr ®iot§ auä)
niäjt fct)len 3C. Si non sie ascendis|set et exterais 3C. multi voluissent, ut
faciunt, !^iu Quff Eettern. Nos vero aliura deum nescire volumus, quam qui 5
est in isto liomine, quia in illo divinitas est corporaliter. Si inveniendus,
hie. Sicut praeceptum Iud|aeis: Si vellent deum invenire, Hiero[solymis
quaererent in tab|ei-na[culo. Si alibi quaerebant, ioatS betlotn, utcunque iu
speciem optimus cultus. Qui|cquid cum deo facis, si istum ex oculis removes,
nihil est, Sive accip|ias Pet|rum, Paulum, Mariam, irirb et)tcl ^rtunt bvau§. lo
stDi. 1, 19 'Complacuit in eo hab|ita[re.' ^\t fein gjutet Jt)tl gelneft. 'Plenitudo deitatis'
in isto homine, quod extra istum horaiuem nic§t§ jtD fitlbcil fei). Si quid,
foI§ nid^ti fein. Ideo in sua novis|sima asceus[ione ^ot er un§ an fid^
lOoHen btnben, ut ei nacfl fe^en et extra eum nihil sciamus. Si in eo
manemus, non Ijat not, quia non solum homo, sed V|erus deus. Ideo troft= »^
lic^, ut sie ad deum tan !omen burc^ einen folc^en freunb[li^en ntenfc§en,
quia deus t)nn fid§ est graufam. Non vide|bit me et vivet, moc^ft lieber
4 nach externis steht cereraoniis usus sp 6 Col. 2. sp r 7 nach hie steht
inueuitur sji propiciatorium HieiüSo[lymitanum sj) r 9 nach cultus steht alibi exhibe-
batur S2> 10 Col. 2. sjy r ISjlö Ideo bis manemus unt 17 nach me steht homo sp
N] lüortten Bleiben: 'uffgefaren gegen ^t)ntntel.' Haec in scriptura sunt fundata
et Apostoli viderunt. Sßen h)t)r ba§ b^Ibe ber menfc^^e^t fehlen, omnia
amittimus. Si autem hanc imaginem Christi habuerimus, inveniemus deum. so
Nam si Christus sine hac imagine ascendisset, omnes suermerii voluissent
ascendere per se, hJte fie bcn oucö tl^un, flettem. Summa: h3t)I ic^ got
ft)nben, §0 ntu^ ic^ fie an ber ntenfc^^etjt f^nben. Sicut ludci nullibi
potuerunt deum invenire nisi Hierusalem. Summa: e§ fol nic^t got fe^n,
tt)0§ bh) au^ btfen menfc^en bornintpft, sive Petrum et Paulum et Cappam 25
Soi. 1, i9et plattam susceperis. @§ ift 6ef(^loffen: 'Complacuit deo in illo habitare
plenitudiuem divinitatis.' 2tuffer bem foI ntd^t» feljn. Ergo vult nos alligare
ad hunc Christum unb ^at un§ ^I)n ftc^tlic^ borgeftalt unb öon un§
genommen, ut in solo illo hereamus. Nam non solum est deus, sed homo.
S)en e» ift VAlxS) fi(^ an et)nen menfc^en b^nben. Nam deus non potest 30
19 nach Apostoli steht ipsi sp nach mcnjc^^etit steht ß^riftt sp 32 über ftctlem
steht m^t ^ren gebonilcn sp Summa unt ro 23 nach menfc^^e^t steht Sl^tifti sp
26127 Complacuit bis fc^n ^mt ro 26 über Complacuit steht Coloy 2 ro 27 unten am
Seitenrande steht Vsus humanitatis Christi 5Dlon tDt)rbt got nljrgenbt f^nben bcnn ^n bet
menjc^e^t ß^ttfti \)n toetc^ein ß^rtfto oertotgen tigcit attc f^cqc ber toelt ro 29130 Quia
natura abhorret deum ideo in figura nostra inueniri uult ro r
9lr. 42 [17. ÜJlai]. 411
R] einen boftUfEcn onferjCU. 'Iguis consuiiieus.' Sic quaerunt euiii Scl)|wer[raeni. s. »loic 9, a
Sed bov mir fetber non timebo milii et nihil Iipücf;er possum videre quam
meam imag|inem. Ideo opt|imum, quod se furgcftalt in unfci" imaginem, et
hie certis|sime iios deb|emus iuvenire. Ibi g()Ort glaub jlo. Ratio dicit:
5 quid faceret c|aro et sang|uis? Sic iu Ioh[aunis Euangelio: 'caro mea.' InSoö e. ss
ista carne habitat tota, Non in Maria, Ioli|anne. AHi 'ifdbm ftuifc ba öon
unb ift geteilet. Sed in eo bie ful|l et tota diviuitas, ut c.\tra cum non
inveniatur. Hoc vol|uit exterpo illo geperb Qn3eigen, ut nobis jutn beftcn
gefc^iei^e, ut per istum ascensum suuna confirmemur et securi simus, quod
10 supra hab|eauius talem, qui est c|aro et sang[uis noster et tarnen dominus
talis, qui supra omnia regnet in coelo et terra et in iuferis ba3U. Hactenus
historia crastini festi. Cras iuollcn toir ba§ ßuangelion für unä n()emen.
1 Deus igiiis consuraeua sp r 2 über bor bis nihil sieht fux: i. e. für (S^tifto qui
habet carnem et saiiguiiiem vt ego sj) 5 loaii. 6. sj) r 6 nach tota sieht diuiuitas 3C. 9j>
C'ol. 2. s}) r
N] videri. 2)cn cr i[t ignis, zelotes, qui terret. .§te i|t er aber i)n t\)\\ liblidj
b^lbe metjncr cl)gnen natur tcmperirtS 'iio^'i ic^ ^n vk&^i furchte, tc^ toolbe
15 mid^ bcn öor nit)r felBer forc^ten. Ideo nos allicit unb 6l)lbet fid^ un§ al§o
für, "iiOi^ lul)r fcl)n nicfit feljlen. Ita Joannes dicit: '5)lel)n fle^fd}', 'mcljn bluf, soii- e, 55
mctjn §on, 5Jlenfrf} K. Maria, Johannes, Petrus jc. sunt eciam loic 5Rcnfc^,
sed pars graciae in illis est, in hoc autem Christo e.st plcnitudo graciae.
6r ift lel}plic^, perfonlic^ got, boS ift ijn leljnent ^et^ligen ni(^t. Siel), ba§
20 l)at er ntl)t bifent let)t)lid^cn auffaren angecjetjgt, ut sciamus eum verum
hominem asceudisse et certo credamus et solemur nos nostram carnem et
sanguinem dominum celi et terrae regere et defendere. S)a§ ift bte historia
be§ !^elDtigen feft§. Cras Euangelion audiemus.
73 über ignis, zelotes sieht cl)n ftcficnbci fetuer sp l.Sjlö §ie bis forc^ten mit ro
15 Bot m^t über JctBer 19 @t bis bo§ (2.) unt ru 22 terrae (. . .) nach et (2.)
steht uos sp
') tempcrirt vgl. DWtb. 11, 201 unter 2, wo ein weiterer Nadiiveis aus Luther; vgl.
awh ünsre Ausg. Bd. 7, 449, 4 tcmtJctu fie cS unteriiQiiber.
412 Spvcbigten bcs 3af)re§ 1531.
43. 18. mal 1531.
^rcbigt oiii .»piuimclfnljrt^tng.
B] Die Ascensionis.
Hoc E|uaDgeliiini est ba§ gmcin, Icic^t unb ünber ßuangelium, de
quo auditis praedicari in Catech|is[rao. QuaiKjuara omnes sciamus vel scire
debemus, tarnen dominus est iste magistcr unb berbjreuft l)^n ni(^t semper
ba§ ju prebtgen. Si ipse left fic^ö nid^t t»crb|rteffen tantus Magister, nee 5
üJfiut. 16, 15 tedio sit nobis jc. (lui ju hJoI tan, discedat. Sic sonat textus: 'Ite in
mundura." Cum sit tarn communis praedicatio, tooEett toit ein hJiort naä)
bent anbern. 1. dicit, ut foEen Qufgi)en in totum mundum et praedicare
Euangelium, sie vocat. Ibi docere habemus per totam vitam, lra§ ^etffe
Euangelium, unb beute ii Jtiol et utaris re|tho[rica diabolica, quia j)aucis[simi 10
docti, qui sciverunt, quid sit. Et hodie fein 58|abft efel ^ novit et Rott[enses.
Et 6!^nft Ijot JU fc^affen. In papiatti doctum esse libruni plenum gutex"
gfe|, quomodo deb|eamus b|ona opera facere. Sic Hi|eronynuis et alii magni
S|ancti. 2)a§ ift nic^t fein, quando nit^t bifcernirt Euangelium et legem,
ba tan man nii^t» red^tg leren unb öerft^en, et per hanc doctrinam nunquam 15
acquiris Euangelium. Ipsi doc|uerunt, quasi dominus abrog[avisset legem
4 (non) »etbiteuft 6, T Ite in orbem «^) r 8 totum (et) 9 über docere sieht
discere »jt Euang[eliuiii sp r 10 utaris c in vtere sjt lOjll paucislsimi bis quid unt
11 ftC^" »■ 1'^ doctum c in dictum sp nach doctum steht Euaugelium sp 13 quo-
modo c aiis qui 14 über quando steht tottltt man sp discrimen legis et Euangelü sjt
') SBobft efel (vgl. unten N Z. 25) vgl. oben S. 214, 8.
N] IN DIE ASCENS[IONIS DOMINI MARCI XVI.
jDa§ ift ha§ gemeljn !t)nber ßuangelion, de quo indies in Cathechismo
praedicamus et si omnes sciremus, sicut et scire debemus. Tarnen deus est
talis doctor, qui perpetua tautologia eadem praedicet. S5erbveuft§ l)^n ntd^t 20
ätn leren, ne tedeat nos audire. Qui autem bene noveiit, abeat. SjO
SRort. 16, 15 laut ber tejt: 'Ite in mundum Universum.' De illo textu agemus.
1. ©te f ollen au% geljen in omnem terram. So Mafien lül)r 310 lernen, quid
sit Euaugelium, ut dialectice et vere definiamus. S)o ligt bie ntOC^t an et
pauci doctores noverunt et hodie nullus S?apftefel novit, ut bene illud 25
discamus. Nam in Papatu ita docetur, quasi Euangeliou sit Über plenus
bonorum praeceptorum , illius eximius est Hieronymus. S)a'j ift nic^t fet)n,
§0 man aEe§ ol§0 bertnengt, ibi nascuntur errores et uullus fit profectus.
17 ro 19 sicut bis debemus Hier (debemus et sciraus) 26127 Error Zopbistarum
Euangelium uouam legem somniancium ro r
üh. 43 [18. Tlai]. 413
B] Mos[aicam et aliani an bic ftab JC. Sic Turcao: lex Mosi aliquanidiii prae-
dicata, postea venit Eiiaugelium , post Mali|()metis doct|riua. Noii est
Euaugelium ein auff:^eB|ung legis unb einfe|ung Euangelü. Sed Euangelium
est, ut Christus ipse dicit: 'qui cred|iderit\ Hoc dicite Euangeliuin, i(uodiB!orMc,ic
5 docet et annunciat nihil de operib|us nostris, noii praecepit, [e|t, sed
sinipliciter anuunciat, quid alius vir fecerit, ut cum legit fab|ulam quis de
S;iet|ric^ de Ber|na S iion audit, quid nos, sed isti JRiefen feceriut. Sic die tu
Euangelium non esse M|Osi legem, Turci, papae, Cesaris nee dei, non prae-
cep[ta deccm, sed talis doct|riaa, quac Icrct de gratia, non de nostris
10 operib[us. Seftnir§ certo, quod Euaugelium sit praedicatio gratiae et ba§
bn rein afifonbcrft aEe§, quod fecerimus nos, quod deus ex misericordia
mera miserit filium suuni, ut pjeccata nostra. In scrip|tura ubique verbum
gratiae, salutis, iusticiae, doct[rina felideit.
Ubi hoc gefaft, tum ratio accedet: tote g'^et§ bcnn jn, quod in Eua[ngelio
15 tain multa prae|cepta et opera 3C. Et Christus niet dixit: 'Non veni legem' jc. ^o"') s.n
quaere ergo P|au[lum: 'sed confirmamus.' Et ad P|ha[risaeos : 'date Caesari.' TO°ini,.\"2i
4 ut übei- (quod) Kuang[elium sjj r 5j6 docet bis cum iint S (esse) non (1.)
12 nach scrip|tura sieht vocatur sp 12113 verljuin bis fetiäeit unt 13 nach iusticiae
steht ritae «p nach doct^rina steht Bon btx sp Ro. 1. Euangelium verbam gratiae je. sj) r
14 oben avi Seitenrande steht Discrimen legis, Euangelij sp Multa praecepta esse in
Euaugelio sp r 15 nach legem steht soluere, sed implere sp Mattli. 5. sp r IG über
confirmamus stellt stabilimus sp Ro. 3. Matth. 22. 26. sp r
') ©ieltict) de Berna (rgl. unten N Z. 21) sehr Muß;) von Luther angeführt, z. B. Unsre
Ausg. Bd. 2, 112, 22; 12, 497, 29 (wo weitere Angaben); 14, 1S6, 9; 15, 413, 6/7; s. auch Nachtr.
N] S;a§ ift ntc^t anber§, quasi Christus Mosy legem sublevaverit et aliam
legem tnlerit. Illius opinionis est Turca, qui suas leges Mosi substituit
legibus, unb Inec^feln al^O. Hie autera dicit: 'Qui cred[iderit' 3C. Summa : warr. i6, le
20 hoc est Euangelion: ha^, hJa§ nid^t bon unfern Itierden öerfunbtget, tantum
de deo. Sicut historia öon ©ittrid^ öon S^ern auditur, nihil nostrorum
operum, sed illius operis audimus. Ita Euangelion non est historia legis
Mosi, Turcae, sed est doctrina, bic bo Jjrebigt öon ber gnaben, nullorum
operum nostrorum mencionem facit, saltera dei omnipotentis, qui nobis donavit
25 filium suum, qui nobis benefecerit. Ideo in scriptura dicitur verbum graciae,
iusticiae, salutis K. Si hoc bene noveris, tunc veniet racio et disputabit: tote
ge'^etS JlO, quod in Euangelio multa opera doceantur. Quomodo hoc: 'Xou mattii. 5, n
veni legem solvere'? Ita Christus: 'Date Cesari, quae sunt.' O Pctre, 'ftecf-^'^':
hai fc^toerbt et)n'. Ita de politicis et domesticis rebus dat praecepta tanquam
17 unten am Seitenrande steht Quid sit Euangelion et quomodo 3 ceteris legibLUs et
doctrinis discernendum sp IS über leges steht Mahometicas sp 21 vor nihil steht ibi sp
■ crassa similitudo sp r 22 illius mit 21 Sitttic^ durch Strick verb Euangelion doctrina
graciae non de nostris sed Christi operib^us predicans ro r 23 nach Mosi steftt aut sp
23125 est bis benefecerit imt ro 25J26 dicitur bis ac. mit ro 26127 Questio ro r
414 !Ptcbigtcn be? Satjte? 1531.
R] Et qiii gladiiim }(. pxth'\a,d I)er iit 3iUrift et de scrvis et ancillis, virls,
uxo[ril)us, (luomodo jc. ba» Qctjort t)n§ f|cifevitc^ tec^t imb Iteltlid^ bing.
Quomodo ergo dicis, quod ^uangeltum jo gar oBgef (^nttteit , ut nihil dicat
de legLibus et operib[iis? Nos discernemus ista. Euaugelium hoc certo
Euangelium, quod beftettget leges, gladium unb loeItl[i(^ ge'^ovfam, sed non s
docet et gl^et mit umB. Non juretffet Euangelium obed|ientiam mundanara,
uou eiicit servum ex domo, non ric^t ein letman ' an. Ne haec detur culpa
Euangelio, ideo fert'3 ju et confirmat. (5s ift nic^t fein eigen lere, sed mu§
t^un, quia datur culpa, quod seditiouem excitet, quod urlauB geBe faniiliae
a dominis ju lauffen et ne .subditi sint niag|istratui. Sed Euangelii prae- lo
dicatio propria est utsupra, Sed tarnen non abrogat et dicit : bu f olt ge^orf ant
fein, si es serva, servus, unterf^an, sed per hoc non docui Euangelium. Et
tarnen non vult auffl^eBen, sed confir|mat: BleiB ha. Et teil bir eth)a§ »tieiter
fagcn. Legimus in Augu[stino de Volusiano pres[bytero, qui se ^art contra
AugustLinum: Vos Christian! docetis non resjistendum malo et malos non is
plectendos, sie v|ultis nostrum ßc^fertf)Unt jerreiffen. Si talis, carte bene, si
3 nach Suongelium sieht \c\) «p 5/7 quod l/is haec unt 6 nach et steht non sp
Vide Anno[tationes philip[pi in 13 cap[ut Eo: ^ sp r 8 nach sed steht Euangelium sp
9 nach tl^un steht vt scilicet ista praedicta confirmet sp rh 10 nach subditi steht obe-
dientes sp 12 über per hoc steht cum sie instruo sj) 14 Volusianus sp r 15 nach
August[inum steht Icflte «p ^Ö nach jexreilfen sieht ideo ahii[cienda doctrina sj) nach
talis steht doct[riua sp
•). lermon vgl. oben S. 338,1. ^) Vgl Corp. Ref. XV, 1010.
N] magistratus et lurista aliquis, 'et tu dicis Euangeliou nihil cum mundanis
rebus agere? Il[espondeo: So» ©uangelion fceftettiget loeltlid^e gefecj, non
docet. Ne aliquis putet Euangelion talem doctrinam, quae dissiparet politicas
ordinaciones, sicut criminamur. Ideo confirmat omnia politica. 6§ ift übtX 20
nic^t fet)ne e^gne Iel)re, sed ne videatur sublevare omnes ordinaciones poli-
ticas. Ideo dicit: 3i(^ "^ab ba§ ni(^t jhjorbenen. Si*^ h)l)li ouc§ nic^t uff=
I)etien, ego aliud habeo regnum, tamen tu homo in mundo sis obediens et
facias, quod ad te pertinet. "^ä) lü^I bic^ nic^t lo^fjjrei^en. SSIe^B ba Bei).
3i(^ )üt)l b^V etiüQa lüe^tter fagen. Tales adversarios habuit Augustinus, 25
qui Euangelion calumniabantur, S)a§ be§ fe^ferS rct)d§ et politicas ordina-
ciones et publicas vindictas rescindat. Huic obiecto non potuit respondere
18J19 ®a§ Vis putet unt ro Non est propria Euangelii doctrina de politicis ordina-
[cionibus et Iegib[us operum, sed est confirmacio ro r 21 sublevare e in abrogare s2>
22J24 ^äj Ins quod unt ro äö über adversarios steht Etimos Porphi|^riu3 s2> 26 über
qui bis calumniabantur steht Quasi tolleret magistratura et uindictas sp über Sa§ sieht
bo§ (Suangelion «p Augustinus ro r 27 resciat darüber »etWetffe sp über obiecto steht
calumnüs sp
i
mx. 43 [18. ÜHoi]. 415
R] abiiceretur. Aug[ustinus non tan anttuovten, sed ftetft Ijnn ber ant|ttiott.*
Sic Orig[enes tan auä) n'\d)t n au» fomcn, quia uescit, quid Euangelium.
Cum ideo nou linterfdjieblid^ er!aribt, non potuit respoudere. Sed die:
Euangelium dicit: 'date Caesari', Et ancilia obedi, non ideo, quod fein Cl)gent= '"'""''• 2'*' '•'^
5 Kc^ atnpt ift, sed non v|ult culpari, quod dissipet respub[licas et Status.
Sed cum X praeccptis, ordine, 2^'^ tabula, q|uiequid potest praecipere de
verbis et operibus. Ideo Euaugelium ut gladiuni, ita bona confirmat, ne
dicatur: Euangelium docet, bQ§ tott oKetn U|nfer§ §|evvu 6f)rifti opera
genieffen. Sed non v|ult ge^Offam jU veiffen nee volo abrog|are legem. Sed
10 crift left machen, ut facias b|ona oipera. lam cum Euangelium praedico, h)a§
g^et§ vxid) an, ut dicam officium parentum, coniugum? Prius sunt docta:
quis servat? Ideo v|era b|ona o|pcra et leges Beft^ettigt f)a'6cn. 5t6er c§ ift
nic^t feiner leve, q|uicquid est nostrorum b|onorum 0|perum, nou docet
Euangelium, sed confirmat bie. @ä h)il sua doct|rina nou contra leren, sed
li lt)il etU)|aa foftlic^er» leren, uempe P^uangelium. Non vocatur per Apostolos
et Christum lex, sed Euaugelium, ut hominibus propter novum uomen in
cordibus BUeBe. Euan[gelium graecum: 'ein giute melier', 'ein f|roli(^e 6ot=
2 über Sic steht Celsus sp nach Sic steht (ad) sy) nach Orig^enes steht (dixerunt)
3 nach untctfc^iebtid^ steht haec duo sp 4l6 date Ins praeceptis tmt 7 nach bona steht
opera sp 12 servat c aus servetur nach fieft^ettigt steht Itiß ßuongcliunt sj) 14 über
bie steht ea sp über sua steht Christi S2> 16 Euaugi^elium sp r
') Gemeint ist der Prokonsul Volusianus, vgl. Unsre Ausg. Bd. 11, 245, 13/}'. (loo
auch der Nachweis); Bd. 10', 3S5, 11.
N] Augustinus, quia non noverat discernere Euangelion a raundano regno.
Ideo respondit inordinate unb lx)^rfft§ 0U(^. Ego respondeo: 2)a§ 6uan9|e=
20 lion t^ut§ OUd^, praecipit Cesaris regnum, non quod propria eius doctrina
esset, |unber e§ tDl)l niemonbtS n^emen, ha§ fe^n rec^t ift. Ita Decalogum
et omnia bona opera confirmat. S)a» tnan bem @uang[elio ni(^t fc^ulbe gcBe,
quod saltem iu celum respiciamus et bona opera contemnamus. 6r lDt)I
tütber ba§ hJeltUcC) noc^ 2Rofe§ gefccj uff^eBcn, sed stabilire. Etsi aliam
25 habeo doctrinam Euangelii , lt)Q§ ge^et mxä) Jocltlic^ regiment an? tu habes
Cesarem et dominos, ego dico, ut illis obedias. 5l6er Ca ift nic^t ferner
lere. 6§ ift hieltlicf) bing. @§ leret fie ntd^t. @§ Beftettiget e§ aBer bir.
@§ ^at e^n onbcr ampt quam mundi. (f§ ift ettra§ foftlic^er, ideo dicitur
'Euangelion'. Optimum et felcjamer nomen, nou dicit statuta, legem, sed TOmt. le, i5
30 evayyehov, g^ne gutte me^r, frolic^e Botfii^afft de rebus bonis. ®eBot
19 nach ouii§ steht buxc§ c^nanbei S2> unten am Seitenrande stellt Quanquam euangelii
propria doctrina est tantura Christum praedicare, tarnen non abrogat sed stabilit et confirmat
leges operuni et politiarum ro 20 Bene discernendum est regnum mundi a regno Christi ro r
22 inan(§) 23124 Non abrogat legem, Pol[iticas ord[inacioneR, sed stabilit Euangelion et
tarnen suum Christum docet ro r 29 evayyehov ro r
416 ^rcbigtcn bei ^aijXii 1531.
R] ^i^iafft', h)cn man einem ettoa-S fagt, boS er l)er||Iid^ gern !)6ret. Praeoepta
nou Iib|enter audio, quando iirget priuceps ad bellum eundum, ba§ ettUtty
fro;ltd^^ gelert toirb, Et nomeu ftimpt cum definitione. Cum ergo sit ein
tvoftl|ic^ prebigt, uon !an fein de meis operib[us et mea vita, quautumcunque
b|ona, uou potest me froUc§ mad^cn, C|uia semper Sat|an, uiors nie terrerent, 5
nisi adveniat aliud nuntium, quod mors, peccatum uihil possint ic. S)a§
'^eifta ^nangelium. Hoc discite beue. Ego bct) meim leBen toolt§ gevn tteifien,
quia timeo post K. quia in pap|atu uemo intellexit, cum Sjancti patres non,
Et rottae iam miscent: Oportet baptizeris, deseras uxorem, Et fe|en ba§
6uangelium auff ein lere, quae doc|eat, quid nobis ferendum. Die: omnis 10
doctrina, quae docet de meis operib[us et pas|sionib[us, non !§eift Euangelium.
Tu es praedicator legis, non Euangelii vel lurista, vel ut dominus praecipit
servo, talem doct|rinam das. Sed facienda b|ona opera: bene, doce me
prius, quid Euangelium, postea veniemus ad b[ona opera et mag|istratus.
Euangelium non dicit de meo t!^un unb leiben, sed alterius, barna(^ ^ie, ut is
exp[edias offic[ium tuum, tDCtft mtc^ ^in, fac bonum opus. Et volo te
getneift "Mafien, non afigcltienbet hac doctirina. Sit obedi[ens quisque in suo
statu, ista oninia volo confir mare, et tarnen non est mea doc|trina, quia hoc
prius ordinatuni. 5)tt)fe ^at§ ^nn bie loelt gtbxaäjt et e coelo erfd^oEen, Et
2 ba§ viit 415, 17 graecum durch Strich verb 5 mors (quae) " Ego (li)
9 Anab[aptistae sp r 10 über fereudura steht patiendum sp 14 nach mag|istratus steht
obedientiam ic. sp 16 unter exp^edias steht eures sp nach Et steht liuc sp IT über
hac steht per sp 18119 docitrina bis e unt
N] exfretoen un§ nic^t. Nemo libenter audit praecepta, Euangelion autem 20
salubria docet, ita doctrinae opus cum definicione nominis convenit. Omnia
opera mea et merita non possunt afFerre letum nuncium, quia semper latet
sathaa, mors, peccatum, qui me oppugnant et nisi aliud nuncium venerit,
non habebimus letam conscieuciam. Hoc diligenter discite. Timeo enim,
quod post meum discessum iterum turbabitur ordo. Nam nullus Papista et 25
doctorum hoc noverunt et iam Anapaptistae confundunt sua opera docentes.
Tu autem die: tt)Q§ üon mel)nen loerden leret, i[t ntc^t duangelion. Eesponde
praedicatori opera docenti: ^ü bJo bift el^n prebtger operum, non Euangelii.
Tarnen oportet nos bona opera facere? Re[spoude: Contrarium est. Doce
me prius Euangelium et fidem iustificacionis, deinde doce nos opera, si 30
fidera docueris deinde die: tu fac tua opera secundum officium tuum, bo
lol)l ic^ bic^ ]^l5ntüel)fen. ?l6er bennoc^ lt)l)I ic^ h\)ä) ha5 ni($t gelert ijabm,
^unber toe^^e bic^ bo ^t)n. Hed aliud novum affero, quod non iuvenitur in
24 letam conscienciara über (Euangelion) 2.5 discessum c in mortem sp 27 Tu
hia Eesponde unt ro In praedicatores bona opera ante fidem docentes ro r
9lt.43 [18. Wai). 417
R] Caesar in suis libris habet. Secl istani doc|triuaiu, Kiiangclium ikjii invenit,
quod praedicatio est de gratia dei, (|Uod dedit filium suum ad salvatorem,
qui te iuverit a i)eceato k. noii de nostris ()i)orib[iis. Qiii iniscet, bei' lüil'b
^rt. Pap[istae, K|ottae fiinncu§ ni(^t, Papa, si ()ih1) f|Ompt: Eiiangelium
:, docet fidem, sed (juae oriiata dil|ecti<)ne, uoii solum fidem. Et faven ,^u, et
dictum, (|iu>d ein tofilüid^t, ein tobfnnbcr posset fidem et Euaiigelium iiabere.
Ideo pulsen fidem dilectione. Si iu corde fides et ornata dil|ectione jc.
i. e. fides ift nid^t fo öiel ut cha|ritas, ha§ ift fides pedibiie oonculcata, ba§
iDtty nicf}t tl)nn. Diliectio est meum opus. Ergo discerno iu o'''" lere: ''^liite™"|^'2'i;^^'^'j'
10 Caesari', et I'etrum ^[i§ gladium, et ipse dedit Matth. 17.
Supra rauudanam doct|iinani sunt leges. Ubi etiam praecipitur, ut
purum sit, quod Cesar uon potest. Ibi doctum, lüie ic^ gefc^itft jol fein
t)nn meinem tliun unb f)cr|en, quia mihi hoc praeceptum, ba» tüeifet ha i^m,
sed Inonet nidjt bei. Sed Euangelium, quod nihil dicit de Caes|aris operibus
15 nee meis, sed lautet Bio» praedicat misericordiara dei. Ideo verbum gratiae,
sahitis. Ideo non ftievc! lüort, boa Ici'ct iüol, S)arna(f) reime brauff ben
fidem, ut dicit: 'In omni mundo' unb fur allen creotum, ut audiret sor^'""- if-'''
1 Euang[elium sp r 2 über ad steht in sp 3 nach non steht est doctrina sp
22
n Doctrina papistaium sp r 10 nach gladium steht cinfteien sp Matth 2G sp r
17
}] nach ut stelu cor sp 12 nach potest steht purificare sp 13 ba§ (Euangelium %)
14 Euangelium s/i r 15 zu gratiae steht durch Strich verb Euangelium verbum gratiae
non operum !C. )■ 16 über JiQrnai^ steht ba§ l^cljft (Siuaiigcliuirt 171418, T unb bis
annunciat unt 17 Iu orbem viiiuersum. sp r
N] Cesareis legibus, ba§ prebigt nic^t öon be^[nen tnerden, Sed de Christo, qui
tibi donatus est, te redeniit. Ita euaDg[e]ion nihil aliud quam nunciuin
20 graciae. A'^idete, ut bene discernatis. Papistae dicunt: !Ba§ (Suangclion
lernet nid^t altet)ne ben glouBen, sed eciam Charitatem et bona opera ita, ut
impius possit fidem habere. Nihil noverunt, quid sit Euangelion. Re[sponde:
lifien ift meljn toercE, omnia opera bona sunt mea. 2)a§ ift ntc^t ßljrifti
lere. Discernemus in tres classes. Primo politicam, Magistratus, Coniugium.
25 Deinde legis opera, scilicet Decalogi, quod de operibus et voluntate mea
praedicat, ba§ ift noc^ alle§ bort meljnen toer&n unb noc^ nic^t ba§ (Suangelton,
quanquam Euangelion eciam talia docet, x^ !an aBer nii^t bo^t)n tummen.
3. Euangelion est vere el)n lüort^ ber gnaben. Si gratia est, nulla sunt
raerita et propria opera. 5J^ue fagt er: 'Praedicate Euangelion omni ojinvi. ir„i5
20 unten am Seitenrande steht Euangelion solam fidem docet botnoc^ toe^ftS bn§ ouc^
t)ff bie roeti ro 21 (fio) ita (ut) ut 22 Contra Papistarum sonmia Qui credid[erit et
Cbaritatem babuerit ro r 24 über Primo steht 1 ro Tres doctrinae classes ro r 25 über
Deinde '^teht 2 ro 28 über 3 steht S ro
8ut5et§ SBerle. XXXIV 27
418 ^rcbigten btl ^aijxei 1531.
R] et lnna, ut non sit 3c. ut lex Mosi, sit luinrfelprcbtgt. ?(uff§ ©iiattgelium
flc{)Ol"t !ctn opus, sed fides, quae ein cordialis 3iitiei'fi(^t, quae suscipit hoc
E|nangeliiini, quando cor aiidit praedicari Euangoliuin, qiiod pro nie iiiort[uus,
sua ascen[sione, bQ§ id^ ba§ mit 9|an|em crtocgen annf)cme unb glaube,
oportet habcani alind, quam ego siim. ]\Iea video et sentio, fides fol aliquid i
anbfr» '^aten, quod uon. Ideo jnu§ Mengen an bem, quod Euangelium
annunciat, nempe gratiam dei, per quam dedit filium. Ibi iterum fi]dem
rein abfd^netb ab opieribns. Et die: fides sola affert mihi Christum, non
opera. Si diu servavi X praecejita, Si manent simul coniuges, non ideo
fides. Euangelium uon est l|ex nee l|et)fer§ tec^t. Sic fides non est opus, lo
l|ex nee obedientia niundi. Sed quid fonberli(^§? qui tantum in oculos Bilbet
ba§ ßuangelium, unb bie ij ftude geljorn auff eiuanbev. Ibi tna(^e fein
gemenge: tum potes iudieare unb l)nn alt \ai) fein fd^idfen et omnes ho|mines
doeere, quae sit iustitia dei et mundi. Et potes respondere gentili ut is ad
Aug[ustinum: Non facimus, sed docemus, quod tantum deb|eamus credere is
an got§ gnaben et opus, sed propter Euangelium non jerreiffen potestatem,
1 Sit (2.) c in ein sp 2 über hoc steht fale sp 5 über aliud steht quidilam sp
6 non mit 5 video durch Strich verb Fides sp r 10\12 Euangelium bis Euongetium unt
Euangelium Fides sp r 13 nach unb steht bi(^ sp lusticia <^ ,. sp r 1411(1 gen-
tili bis potestatem unt 14 über is stefä Volusianus ' sp 16 nach jcrcciffen steht hjit sp
Responsio ad calumnias sp r
») Vgl. oben S. 415, 1.
N] ». lecreaturae.' 6§ §oI nti^t c^n lüljncfelprebigt jeljn ut lex Mosi. 'Qui
credidLerit.' Ad euangelion nihil pertinet quam sola fides: qui solus hoc
euaugelion suscipit, in Christum credit et eins raerita. ©lauB UtU§ oUe^nc
an 6^rtfto 'fangen. (5r !^anget nic§t an meinen loercEen Mengen, quia opera 20
mea video, palpo. 2)rumt mu§ ber glaub an ml)r nic^t l)engen, sed in
Christo, quem nobis propouit Euaugelion. Ita beue discernatur 2 fides ab
operibus et dicamus: sola fides, non opera iustificant. Opera non afferunt
Christum: esto, bene vixeris, tamen non habes Christum. Fides autem non
est opus politicum aut legis, sed divinum opus, quod nobis Euangelion ob 25
oculos ponit. @5 ift e^ne reljne juöerfic^t uff ß^riftum: mat^c mX)x ntd^t
el)n geplcmper^, quod sit politicum aut .Mosis opus. Ste^n, est divinum
opus. Ita Omnibus calumniatoribus potes respondere, qui dicunt Euang|eHon
negligere politica. E[esponde: Aliam habemus doetrinam quam vestram.
2l6er benno(^ öerlDerffen h)t)r eltjr lere nid^t, sed stabilimus eam, Cesarem et 30
18 Euangi^elion et fides correlatiua ro r 20 Opera quia uidentur neu indigent ut cre-
dantur ro r 23 dicaraus bis iustificant unt ro 24 habes Christum (si autem)
25 FIDES ro r 27 SHc^n (bw)
') geplcmfier s. r. a. 'GaukelmrF DWtb. 4, ;,. II, 3532.
9h. 43 [18. Wai]. 419
It] sed confinuanuis et d|iciraus, bac' Junn fol ftroffen k. tum cogetur g|eiitilis
dicere: ba§ tft pulclira doctrina, (juae coufiriiiat jc. Tiini nun bavff öuff=
l'uriid^, Sed tainen ob|ev!cit, quam confirmamu.«, ift ni(f)t unfev Icrc. Sic
dicimu.s ol)edieudum legi, sed ba bei) laffcn \x)\x btc I|cvc uidjt blieibcu K.
5 nee satis. Sed quod Euangeiium sit doct|rina, bie über opera unb geborfam
g^ct in alterius operib[U.s et obedientia, qui est Christus jc. Ideo Ciiristus
verba beutlidj iocutus est. Baptismus etiam nou mens: meipsum noii baptiso.
Qiiando quis bap|tizat, non est sua, sed dei raanus, dat ei aquam bap|ti[smi,
s[piritum s[anctum. S)a§ tr)ut gut. Dicit: 'getaiifft ttiirb' k. unb fc^Ieuft
10 omuia tvcd. PapListae et llot[tae legen contra iiuuc 'l'extum. Pap[istae:
qui credit, scilicet et habet dil|ectiouem ad deum i. e. t^ue 6^riftum ex
oculis et noli resp|ieere gratiam, (juam Euangeiium affert, sed legem. Sic
a baptis[mo et Euangelio futt et dicit: nou necessa[rium, modo habeam
legem. ®a» ^eift gefurt a Christo in mea opera, cum ipse dicit Euangeiium
'!> nihil et fidem, nisi ch|antas jc. Ex hoc potes scire, quod falsa doct|rina,
quia fürt mi($ ftrü(f§ tüccf a Christo in mea opera et legem unb tüil mir
ex oculis reiffeii (Juangelium, et tantum, ut eurem, h)ie ic^ !unne bie I|iebe
213 nach auffrutif^ steht gej^otten luetbcil «p 7 Baptismus sp r 9 SLanctum erg
zu S|ancti sp Qui ciediderit sp r 10 nach legen steht fic^ sp Papistae sp r 14 cum
ipse c in quia sp
N] magistratum, et omnia politica et totum Mosen, tü^r hJe^fen bie leuf^e bo^t)n.
5Iber 'm\)x lt)et)ifen barnad) bie leut^e ^o^tx. Nam Euang[elion est doctrina,
20 quae aliud alcius docet, ad quod opus est fide. Ideo Christus clare dicit:
'Qui cred[iderit et bap[tizatus.' Baptismus eciam est opus non meum,
sed dei opus, non sacerdotis. @§ gar nic^t unfer toercf, sed infusio, submersio
illa est opus dei. Contra hunc textum Papistae loquuntur: 'Qui crcdid[erit'
et habet charitatem. 5pfui bid^ q. d. Tu, Christe, non bene doces, et ita nos
2h ab Euangelio ad opera et leges ducunt. Nam charitas est opus meum,
barbon rebet ha^ Suangelion nic^t, ita potes videre, discemere impios doctores
et calunmiatores, qui nos voluut ab Euangelio et Christo ad legem et opera
ducere. £)q§ tft bie 1^0(^fte lere ber SSopftefel ^, quanquam hoc raro attingunt,
Interim docent bona sua opera tradicionum. Ideo ipsi dicunt: 3Ber glettiB
18 et (1.)] est 1SI19 Aloius docet ouangelion aliquid quam mere leges ro r 20 unten
am Seitenrande steht
„ 1 » ■ f Po'itia \ ■ { externas et ciuiles ordiuaciones
, < Decalogus \ ^ < et opera mea et uoluntatem dei quam praestare iam possumus ro
' ' (Euangelionj ([durch lieschtieiden der •■feite i«l dieses Stück entfernt]
23124 Papiste : SBct gtetnbt önb t^ut guttc luerdE ro r 24 über nos steht impiissime sp
26 (nos) ducunt 25/27 Nam bis calumniatores unt ro 28 So^)ftejel ery zu S8apft=
efet§ ro
') S8apfte|ct r<jl. oben S. 214, 8.
27*
420 SPvebigten bei gnfjteä 1531.
R] Ijaticn. Haec doct|rina est, quaudo est optima, fomtneil er unter et iiibeut
Capipas tragen. Istum tex|tum pulcli|er[nmiim 3erf)mnpeln fie.' Et IteBen k.
Iileo Christum omuino obscuraiit et ex oculis removent et legem 3C. Secl
tarnen die: 'qui credit' unb nid^t§ auberä, sinito mihi verba ft^en, ut
Cliristus dixit. Quid est Euaugelinra et fides? beut imr§. Est anmuiciatio, s
quae pracdicat, quid Christus mihi fecerit. Fides: quae ista opera auntUlpt
et credit. Ubi iu Euaugelio sumus et fidem acquirimus, ibimus in legem,
quomodo diligere et obedire debeanuis. Sic Rott[ae: ©leuBeu, Non est
aliqiiid, si uon pateris. Oportet sequaris Christum, qui est uiortuus. Faciunt
mihi ex Christo exemplum. Sed die: In hoc Euangelio didici: quaecunque lo
praedicatio me docet de meis operib[Us et pas|sionibus, non est Euangeliura,
sed lex. Si etiam üab|riel jc. Non est Euangelium, quod facio et patior,
Sed Caesaris et legis doct|rina est. Ista non commisce. Euangelium, Christi
opera rae docet, quod sit gratiae praedicatio. Post iu legem, cha|ritatem,
post in ba§ fiurger tec^t, ^au§ xtä)t, magb, fnet^t rec^t, et si quid minus, is
etiam faceremus k. Ideo videte, ut sitis parati, quia "^at ein giroffeu fi^ein,
cum dicunt: multa audis de fide, quid iuvat? lüer folgt? bu muft tnartic^
'^in nac^, sicut Christus fecit, fudit sang[uiuem, pofel mu§ ^innad^, qui nou
seit, quid fides. §0^e doct[ores nesciunt ac. Si AuabLaptistae in pop[ulo
1 über doctirina stellt Pap^istarum papistarum doctrina optima sp r 5 Euaug[e-
lium sp r 6 Fides sj) r 8 Eottenses sj> r 11J13 praedicatio bis commisce tmt
12 Lex sp r 14 nach cha{i'itatem steht ibimus sp 191421, 3 Lex Euang[elium sp r
') jctf)itntpeln dem Sinne nach s. v. a. öer'^uintJettt , d. i. verderbm , schlecht machen
B Wtb. 12, 6S9, nß. Erl. Ausg. 65, 198 l)aben fie Jo maiidjettei ätlcoran gefjobt, ellii^e »erbrannt,
Midfi geflicft, etlidje äcrftümpett unb tier^ümpelt. Vc/l. {)umplet Unsre Ausg. Bd. 15, 650, 2il22;
■Rumpelet) Uiisre Ausg. Bd. 16, 515, 31.
N] unb l\bt, ftuj rel)ffen fie bl)r (?t)riftum auffcn l^ercjen. Ego respondeo: Mi 20
papa, @g !^el)ft: lüer bo gletobt, unb ntc^t» anbcrg. Quid est Euangelion,
quid fides? defiui mihi, mi Papa, tunc nihil noverit. Euangelion et fides
non est opus meum, sed nuncium dei. 911^0 lüoEeu 'mtjX boruod) gutte
h)erc£ t^un. Ipsi autem coufunduut omuia, ita Auapaptistac docent nostras
passiones. R[espoudeo: ^oreftu, ]vdä)e lere öon meljnejn leiben leret, ba§ 25
ift nt(^t (fuangeüon, haB ift gcfecj obbcr bei fel)fer§ lere. Sed Euangelion
Christi opera praedicat. Haec est doctriua graciae. £iornoc^ tüüllen tüljr
t)n§ Iel)jer£i unb l^aufe tec^t leren. 3Bt)r tooEenl aber nicf^t ^n etjnanber
foc^en.' Cavete, Cavete. 6§ lol)rbt uted^tig groffen fc^abcn fcrengen. Qui
dicunt: Quid est, quod multuni fidei praedicetur? 9fet)n, e§ tnu^ inerlid^ au
23 über opus steht lex sp 25126 fiotcftu bis geyccj unt ro Omiiis doctrina opera
docens non est euangelion ro r
') Qn cijnanber lochen vgl. Unsre Ausg. Bd. 1T\ 327, 26.
■•Jir. 4:! [18. Hiat). 421
HJ [)r;i(Hli(;arciit, |i('r riirc[am statiin sediiccriMiiur, nisi (|ui Eiiangelium sciuut 3C.
Ideo discerne legem et Euangelium ut e|eliiiu et ter|ram. Lex est lt)eU|li(i^
rcrf)t, ein foftI[icf)C lere, sed eitel erben gegen bem f)of|en art|ifel, qui est
Euangeliuni, et lioc toll id) fonberlid) fjoltcn, quid docjcat et quomodo
6 accipiendimi, scilicet per Euangeliuni: glauB auff E[uaugelium, ge^orfattt
QUff§ fiet)[fer§ gfe|, lex nnff geljorforn. In Euangelio non est opus, sed
tantura cor, quod fidit Christo. In lege gefe| ut X prae|cep[ta, item l)f)m
!|Ct)jer rec^t man, Ineib, fne($t ge^et. Falso idco exp[onunt: 'Omni' i.e. eaannci te,
doct|rina l^cift, quae invenitur in omnib|ns creat[uris, donec dix[erint debcre
10 virum discedere ab uxo[re et non obediendum potestati. E|uangelium est
scriptum in Gal|linis, bem fd^neit bcn X)aU, pxudB, nimptS au§, ftetftä fpie§,
postea editur, ücrbauet man§. Sic muftu auä) t^un. 5Da§ l^eift benn
Cf|nnngelton in aller creat[ur. Ergo E|uangelium r)eift: bu folt leiben. Sic
lapicidii cum lap[ide. Sic E|uangcliuin ff^et im ftein. Sic ipse cum la]ii-
15 dib[us, Item fd^neibcr, fi^ufter. Sic ff^e^et baS ©luangelion gefc^irieBen.
Quando liomo hoc audit simplex, putat ein !oft|lic§ i. e. ein lere, quae
videtur picta in omDib[us creatLuris. 2)a§ fol foftlic^ bing fein et ista
exempla pos.sem iuducere. Et bie gerften. Sed haS' '^eift nit^t E[uangelium,
9 Schwer[uierioriiiu doctriua sp r 11 nach fd^neit stellt man sp nach ^otä steht
ai sp vor {pieS steht an sp f})ie§] f<)ct§ Omni creat[ur<ae sp r
N] oud) get^an fe^n, sicut ipsi gloriantur. C*» '^ot folc^ anfe^en, ut unus
20 anapaptista et boniis turca totum papatum confundereL Ego autem dico:
©efecj, !et)fer, gefcc,^ fl)nbt feine gefecj, sed sunt plane terrena, Euangeliou
autem celestis doctrina, ad hoc requiritur fides et sincerum cor. Ad legem
opera requiruntur, obediencia, jum !et)fer rec^t gebort ^JJtan, ft)et)6, ge^or^am
untert^anen. jDie fd^elcEe docueruat Euangelion praedicatum esse omni
25 creaturae Et dicunt P2uangelion esse in aniinantibus. ©e^et bo§ ift ha^
(Suangclion: est l)m Ijune, ba§ mu^ ftcrBen, gelod^t unb gefreffen Inerben.
Sicut illud animal patitur, ita nobis paciendum. 2)o tft ba§ ©uangelion t)n
gefd§ri6en, ita omnia opera manualia doceut. @l)ne§ ftel)nme§ \otX& ift ntc^tö
anbereS ben verba mortificaeionis. 511^0 Dom ft^ne^ber, tülje er ba§ gelcanbt
M jltJ fc^neibct. Hie esse Euangelion in omni creatura ipsi dicunt. Christus
autem dicit, quod sit Euangelion omni creaturae i. e. ubique praedicandum.
22 Ad Euangelion non opera sed sola fides requiritur ro r 24 über \ijtXit steht
Anapaptiste sp praedicatum über (esse doctuni) Anabaptistanim errores diligenter
cauendi vor 24123 Omni creature ror 27 über animal steht gallina et alia aniniancia sp
28 über docent steht euangelion habere docent sj) Anapaptistarum errores dicentes Euangelion
essö in omnibus creaturis ro r 29 über mortificaeionis steht Euangelii hiX fynt (JotiExt bett
fte^n sp 30 über ipsi steht Anapaptiste sp tuen xäj ctjn eremfiet golbc geben, go tuolbe ic^
et)nä Bon ber gerften geben sp r 31 (fac) quod
422
^vcbiglcii be§ 3at)te§ 1531.
K) seti est doc|trin:i öoil operib[iis. Secl E[uaugelium fol tcf) fuv oEcil Cl"ea[turcit
^jrcbigen i. e. fvcl), of[fentnd) evfc^aHen sub cjelo, terra in omnibus angulis,
et iibi creat[urae sunt, fol§ cvf (fallen. Timeo illos erupturos. Monui vos,
si qiiis veniret in Civitatem, vellet praedicare, indicate mihi vel cousuii vel
l>astori. Si etiam in pap[istica Ec[cle.sia aiidirem praedicare nt nohii|loueni,
tarnen non vellem praedicare iinb foI§ ntl^t t^un, quia non ift mein pvebig=
ftltel. Ideo cum tales ve|nerint, !^et§ fte ba§ VXaül JU galten et postea die
cousuii vel bei) bcm !opff nemen. Et 6ift fc()itl(big, ba§ bu tj'^mg anfagft.
Ego mu§ Qnt[tliOl"tcn nm jungftcn tag pro vobis. Cum ergo pertineatis jU
bem prebtgftuel itnb %auf\, feib \)iix fc^ulbig, ut neminem. Ubi caput
posuerimus. Satis auff ha§ mal K.
1 Omni creat[uiae sp r
quem sp
lj'2 Sed bis angulis uut 5 nacli pi-aedicare Mehl ali-
N] Cavete Anapaptistas, qni sensim irrepunt et praedicant. §Ol"Ct fie nic^t.
ludicate pastori vestro. Ego M. Luther nollem in papae ecclesia aliqua
sine vocacione praedicare. Si ipsi volunt praedicare, tunc eos ad pastorem
et magistratnm duc, ut in publice praedicent, si volnnt praedicare. §utte
bi(^ öor foI(^em broHgaftS bhj 6tft t)n fd^ulbig anjufagen, tu non novisti
illius insidias. Mihi est commissum officium praedicandi, ideo alios uoli
audire, quia me oportet pro te racionem reddere. Bene igitur discernatis
hos locos. Timeo enim in posterum, defectus fiat Euangelii et omnia con-
fuudantur.
12 über sensim bis et sieht bie ftretjc^cr biib loiucEcttircbigcr s/< 13 Söibcv bic fd)tcl)=
c^cnbe SfflindEettJtcbiget Biib Wibertcuffet ru r H nach. Uuic steht duc sp 15 duu
dnrchstr sji 17 über illius insidias steht fic ^obtn fic^ fialbe gEici^me^ft sp nach
Milii steht et praedicatori tuu sp 18 oportet te pro te (curam) W lios (tim)
posterum (ut)
') brollgaft s. v. a. 'ungebetener Gast' vgl. DWtb. J, 1130, wo kein Beleg aus
Luther. Vgl 2toHmnn§ goft ZJwsj-c Ausg. Bd. 28, 26, 4: tvolgo^e Unsre Ausg. Bd. S, 706,32.
-nx. 44 (18. Tlai]. 423
44. 18. ÜHoi 1531.
^^^rcbigt nm .<gimmelfn()rti<tnfl, undjmiltng!?.
KJ A p r a n d i o.
HodLie iiudistis lociim: 'Itc et praedicate Euaiigeliuin oniiiiiUidit. i6, 15. le
creat[urae', 'qui cred[iderit' jc. Dixi, quid sit Euangelium, ut discatis
bene disceniere, ut sciatis, Jüenä jeit utlb ttot fein lüivb. Statim dictum. 5lu
s tOoUcrt toeitev g^en et plus loqui de loco. 'Qui ci'ed[iderit', iuquit, 'qui
uou' JC. S)a'3 [iiib ij fprud) unb ij »Dorticin. 9tuff bem hjort 'qui cre-
d|id[erit' et 'nou cred[iderit' [tet§ gor, et simpl|icissirais verbis tft|§
fccv f)0(^ utlb geloalttg gerebt. 'Qui cred|iderit': ha ftet§.^ 'Qui uou'ac.
ba Iigt§.' Nee dicit: 'iu nie', sed tantum: 'credit', quia retrospicit in
1" vcrbuui: 'Ite, praedicate Euaugeliuni in toto mundo', nou in angulo,
uon in uno, duob[us regnis, sed omni orea[turac, nemo auffc^toffen, \vcx auä)
eth)a§ ine^t quam Caesar, R|eges, principes, sol, luna, fif(^, unb trolj, bal
ftd^ ein cteatut ba Ittbber fc|e. Sunt verba, quae potentiam habent et q|uic-
quid fjeift crcatur et sub deo, ha§ iuäc ftc^ für bem toort, quod dicitur
'■' Euangelium, diab[olus cum suis sociis. (g§ ift ftoI| gerebt, cr ntUS ein
5 Qui crediderit sp r 11 Omni creat[urae sp r 15 Qui ci'edid[ei-it sj> r
>) ba fictä, bo ligtä t'i/Z. Thiele Nr. >.
N] Vesper i.
Audivistis hodie illud dictum: '©e^et t)^n unb prebtgt.' '2i3er wati.is, is. ic
gleiuBet.' Ubi tractavimus, quid sit Euangelion, ut bene discatis discernere.
SBerci !an, ber fe'^e, ba? er§ loot treffe. Facile dictu: trie man§ trifft, ha^
^u tDl)rbt fic^ tool lriet)tter fljnben. Nunc lacius boc dictum explicemus.
'23cr bo gleloBt' 3C. 'SQßer nic^t gletüBt.' ®a§ f^nbt ij fpru(^e
unb urteil, uff bem tüort^ fufB^t ^^' ^o ftc^et§ gar. Simplicibus verbis
magna loquitur Christus, mu^ gro^ B^jntei^ fi<^ tütffen, quod tam parvis
verbis et brevibus. @r fpric^t furcj: '3Ber gletofit.' Sed respicit hoc verbo
■i-, ad ofBcium apostolorum: 'Ite et praedicate.* S)a§ follen fte tueljtter
prebigen, non in angulo, uon in tribus et 4 regionibus, sed in toto orbe,
3lEen creaturcn, nihil exclusum, sive sit Caesar sive pisces sive animalia
unb tuen etfjtoay me^r toe^re unb fet) trocj e^ner gesotten, bte fid^ bar loiber
fecjen. @» ft)nbt gelnalbige loortl), iuenarrabilia. ©§ '^el)ft Srocj geBotf)en
30 q. d. 3lEe§, >t)a§ creatur ift, ba» bencE unb Bug! fic^ bor bem 6uangelio sive
76 ro r 23 nach mu^ steht etWaä -^p nach parvis stellt loquitur sp '27 unten
o •, j ,1^ Due sen- f Qui crediderit saluus erit .,„ „„„;. „v,_,„ ,,^;.,
am Seitenrande steht , • j • \ ?; • ji ■. j v. ''o 28 nach eljner steht
tencie dei ( Qui nou crediderit uamnabitur
cteatur sp Omnes creaturae quautumuis excellentes Euangelio obedire dehent ro r
301424, 17 2lttc§ bis et unt ro
424 'iU-cbiflteit bf-3 3a()vc« l-'i31.
K) ructcn I)tltbcr fil^ tinffcil, «lui hoc kxjnitur. (iiiid debct jiraedican? 'Qiii' JC.
Hoc est: toa» fonft auff erben tft üon Ijciljigcn, gelerten, gelonlttgen leuten.
Ibi nulla differentia S|aiictonun, prudcntium, servorura, Kegum, omnes foEetl
bcm iDort toeic^cn: qui crediid[erit, habet, ijui ecoiitra, non. S)a§ ^cift Quff
ein lüovt bic gciul^ luelt gefaft: Ä|el)[fer, furftett 3C. Xon mirum, quod iras- 5
ciiiitiir. Si ego Rex, irascercr, boy mir einer fol troli Bieten. Si crcdis, si
iiou JC. Et iiou facit ullum discrimen inter niax[imiim et minimum. 6§
gilt einer toie ber onber l)nn bem ftncfe: 'qui ered[iderit.' Sive sis papa,
Nonna jC. Ibi dicit: 'qui cred[iderit.' Et prius: 'lu totum inuudum',
faftg aHä ouff einen Biffen.^ ®§ tft l)I)m geringer hoc dicere ad CaesLarem 10
quam ego ad cesarem. Et simplici.s[sime loquitur et tanieu jo f|er feret,
!el)[fer, fiurft, sancti finb nichts, quia ueiuo exeeptus, fc^mel^t totiim uuindum
in 1 tjauffen '^, ut videatur reguuni eins 11011 imindi. Dandiim quidem Cesjari
et gf)C f)in cum sua obedientia, sed ego dico ad omnes iu uuuiu^, cuiiis-
cunque conditionis: 'Qui' JC. Sa fol puer, iufaus fo gut fein al§ Rex, 15
6/7 Si bis et unt 6 irascerer über ba§ mir 7 respectas personarum nihil lud:
super t m. sp r 9 über prius steht supra sp 14 ad über omnes
') faft« qH-I Quff einen biffcn vgl. ohcn ,S. 361, 6. -) fdjmel^t totum uiundum in
1 l)auffen rgl DWtb. 9, lO-2-J; häufig hei Luther, ~. B. Erl. Ausg. öl, '63 Biet ©ptüd)e auf
einen Raufen fcJimetjet; Erl Atisg. - 26, 197 alle ^fäpfte unb 93ifc^ote jn 3iom auf einen Raufen
gefdjmeljt,- Unsre Ausg. Bd. 6, 319, 20; 12, 264, 14; S. 301, 30; Bd. 15, 35, 7. Ahnlich in einen
.flauten jic'^en Unsre Ausg. Bd. 6, 57, 24; fi^mieben oben S. 373, 13; BevJQinmeln Bd. 7, 381, 13.
^) omnes in unum i'gl Luthers Lied: "^Nun freut eicch, liehen Christen ymein : 'duß tvir
getrost und all in ein mit Lust und Liebe singen.'
N] Cegar sive angeli boni et mali. (£§ ift ftolcj gerebt, er mufe eljn t)t)nberf)alt
ixjiffcn, loa§ fol ba§ fet)n? '2Ber bo gletotet unb getalufft' Jc. q. d. h)o§
bo ift supiencia, iustieia et sanctitas jc. baä mu^ nüeS ^el)ffen: 'SB er', .sive
sit Cesar .sive vir sive mulier, bie muffen ba§ iDortl) Mafien. 2en ttjer bo
gleubt, ber folg fa^en, ha§ !^et)ft öil in uno verbo. 'Crediderit': ba§ faft 20
!el)fer, !onige JC. et totimi muudum unb macfit !el)n unterfd^ljbt in minimo et
niaximo. Ibi est Cesar et propheta et rex et rusticus ^n bem ftU(f etjner
lüie ber anber, si es monachus, prespiter jc. oportet te credere. @» t)orf(i)lingt
fie aUc, al§ fc^§ nic^t». Loquitur ad omnes et dicit: ^ie^er, tanquam pastor
ad uves loqueretur et tarnen Christus exiguis istis verbis tauta loquitur 25
q. d. sapientes, principes, sancti mihi nihil sunt. 3i(^ ne^me glel)C^ feo mer
eljn f^nbt, magbt al§ fie, bo ft^melcjt er fie aU l)n e^n Humpen.^ Ut videa-
mus eius regnura nihil respicere mundaua, übi est discrimen personarum.
18 QVI WER ro r 20 Crediderit ro r 26 ßo mer c in al%o ni^et sj) 27 über .
aU fie steht tonige bnb gemoltlge sp
') !tumpen (vgl. oben Z. 12\13) auch sonst ron Luther für Raufen gehraucht .-. B. Unsre
Ausg. Bd. 16, 201, 16 aU toolte alle? uBet einen ttumpen foHen; vgl. auch unten S. 425, 12. 29.
Vgl. DWtb. 5, 1291 unter id und 1292 unter 2e.
9Jr. 44 [18. 3J!ai|. 425
Hj serviis fidclis fol fo gilt fein in ln)c rcgno ut f|Cl)fcv vel princcps, qnia dicit:
'(iiiiciiii(|iie\ 6§ fei), iDCV ha lüoUc. Ita totum niiindnm faft cum omni
sai)[ientia, l)cit|icf|Cit, gefjorfam vt dicit: gicilbt vel estis damnati. Sßa§
burffen§ benn öicl Ijxaugcn, qui dix[enint: Non satis, ut quis credat, oportet
5 prins iiab[eat di|vinam dii|ectioueni. Gerte potuit etiam hoc videre, quod
(luidain fut|iiri casti, oLedientes, pauperes, ieiu|nantes. Gerte etiam in cordis
profunda potuit videre, Et tamen dicit: Sie fein ^|etlig ober funber, qui
cred[uiit. Est certe conclusum. Quid ergo dices de ordine franois[canorum?
boS, tner gljet über bt§ aücS, S^ieufel, nnindnm faft er in hoc verbo: 'qui
10 cred[iderit', ber liabet pr()mis[sioneni, quod sit salvus. Econtra Ia§ !^er
trctteil, (luicuiMjue sit, utcunque sanctis|simus, poteutisLsimus, et non credi-
d|erit, est damnatus, quia hie genus hu|manum ^nn einen flum^jen gelnetctS
non servus, dominus, Gaesar, vir, feinina. In lege sumus inipares unb l)^ni
h)|eUlid)em regiment, sed !^ie fommen toir ju '^auffen.^ Si unus honus,
i.'> omnes ^ jc. Gonclusit deus omnia sub inciredulitatem. Si omnes tarn sauctiät»'"- >''32
4 Sopliistae ep r U über ton steht qui S ery zu Seufct «p und zu Turca sp
10 über sit steht erit 11J12 Qui non cred[iderit sp r 15 Ro. 11. sp r
') l)ini einen ftunipen getnclet rf. /(■. zu einer (unterschiedslosen) Masse yemacht.
^) fommen ju ^auffen d. h. bilden eine Geineinscluiß , werden gleich, i^gl. DWib. 4, 2, 588.
") Si unus bonus, omnes rgl. Wmtder 2, ISO Nr. 177 Sfft einer gut, fo (cinbt fit aü gut;
nicht bei Thiele, aber lumfiy von Luther gebraucht, z. B. Unsre Aiisg. Bd. 14, 331, 1 (frum);
Ed. -28, 497 zu S. 303, 2.
N] Christus autem omnia eadem facit, sive sit Gesar, subditus, vir et mulier,
■^ie fol el)n !l)nbt, fnec^t eben ^o foftUrf) fet)n alB fcl)fcr jc. Stifter Im bifem
rel)(|: Quictmque crediderit, (f§ fei) lücr§ luol, lper§ gleuBt, ber ^at§, qui non
cre|diderit, non habet. jDa§ !^el)ft ftarö coutra oinuem sapienciam. Quid
20 iUi fecerunt (ba§ fte got e^re), qui dixernut: Non est satis fides, sed eciam
cliaritas et vota monastica JC. IJlos hie respicit Christus q. d. 6§ Irerben
etliche iDCrben, qui charitati, votis castitatis aliquid tribuunt. Ulis hie prae-
dicat. S)en er !an l)n§ fiercj feigen unb grel)fft fie an q. d. ©ie fet)n 'f)el)lig
ober ten\ä), la^ fic fjer faren: S|auctuin Fraucis[cum, S|anctuni Berniiardum,
25 S[anctos mePalber, S|anctos loalfarter jc. toer fi)nbt fie? Nondum sunt:
'Qui crediderit.' Econtra: 'qui uon cred[iderit.' 8a§ ftc fjer tretteil
Iustiss[imos, sapienti|ssimos et innocentes: ©leuBt er nil^t, ^0 ift er nic^ti?,
loen er el)ttel ßarteufer loer, ben f)k ift ha^ nienf erlief) gefc^lcc^t ijn el)nen
flumpen gegoffen.^ Nou est servus neque dominus, vir neque femiua, bo ift
30 Ctjner tote ber anber, quam vis in politia et legibus simus inipares. Hie
17 (§0 ]^ie) über !c. steht tonifle sp 19 nach sapienciam steht sauctitatem k.
getcbet sp 20 Contra Papistas ro r 23 unten am Seitenrande steht In regne Cbristi nullus
personaruni respectus. 6l)ncT Wie ber anbcv. Sltlc^ne ber gilbt Qui crediderit ro 27 Qui non
crediderit ro r 29 l'eniina über (mascul) (nienib)
') bal menfd^lid) gcfdjlec^t ^n et)nen Humpen gcgojfen vgl. oben S. 424, 27.
426 qjvebiglcn bc3 3nl)tcä 1531.
R] ut augcli, tarnen coiiclusum, baä jol Unter ben ungilaufceu bcfi^Ioffcu Serben,
utcunque iacteat sua vota jc. S)iefcv locus left l;I)m !|ein nafen machen S
quia dicit: 'Toturu m und um', nisi ipsi deraoustrent se uou esse in mundo,
Et se Don habere c|arnem et sang[uinem et non homiues: tum dicent, quod
Euangelium ntc^t an 9l)cl)e, Econtra si sunt in mundo et d|icunt se esse s
sub creat|uris, rogamus eos, ut luuuilient se et d|icant: Nostra vita tt)Ut§
nid^t, quia mundus t|otus et creat|ura foI§ E|uangelium ^örm et quicquid
extra E|uaugelium audio et credo, est damuatura. Nos vol|umus esse ein
ftuiie de mundo, creatura et lib|enter suscipere Euangelium, Et illud erit
noster Magister. Ibi vides, quam potenter dictum: 'Qui' jc. Non dicit: lo
qui Rex, sed qui|cuuque sunt in toto mundo. Cum hoc sit, quod E[uange-
lium salutem adferat et non obedientia et lex, hoc sequitur ex textu, quia
Euangelium anfprtc^t^ totum mundum et bie gan|e creotur, sequitur: q|uae-
cuuque non est E|uaugelium et non dat, tft ferbniupt. Qui nunc vult esse
Monachus 3c. bo ft^et totus mundus unb bie gQn| creatur, fpric^t er, ber= is
b|ampt, e§ fei) benn \aä), ba§ e» gleuBe. Djiceret aliquis: Xum E|uangelium
tarn magna res, ut damnet totum mundum? Aud|is: Euangelium adfert
secum hunc, qui onmia fecit. Discirimen facere vult E|uangelium 3lti|iffc§en
1 Bej^Ioffen sp rh 3 oben am Seitenrande steht ps. 2. ap 6 Omni creat[urae sp r
13 ConsolLatio püs liorr[endum imp[iis sp r 13J14 nach q|uaecuiique steht doctrina sp
17 nach Aud|is steht quod sp
') Icft l)I)m fein nafen machen v(jl. oben S. 88, 11; zu den dort angeführten Stellen ist
noch zu fügen Unsre Ausg. Bd. 7, 353, '27; S. 657, 5; Bd. 15, 40, 7. -) ar\]pxiä)t vgl. dien
S. 184, 2.3.
N] JRöm. 11, 32 autem sumus parcs. ©§ Ijetjft: Conclusit deus onmes sub peccato. @§ ntu^
cntloebcr Hcljben unter bcm glauBen obber Unglauben. Saft bie pa)3iften l^er -.o
trettcn. Christus dicit: 'Sllle loelt.' S)a§ 6egrei)ft nte(^tig Dil. Nisi ipsi
demoiistraveriut sese non esse in mundo, non esse homiues, tunc dabimus
illis victoriam. Si autem dixerint se esse homines, carnem et sanguinem
habere, §o tDoÄen )X)t)x fie um6 gotc» ItjiEen bi)tten, fie iüolben fic^ bemutigen
et dicant: Quicquid fecero extra Euangelion, peccatum est. Si nolueriut et 20
cum deo pugnaverint, |o luerben fte§ loot fe'^en, h)a§ fie Ircrben au|rt(f)ten.
Nos agnoscamus nos creaturas et suscipiamus Euangelion iu praeceptorem.
Ita videtis eflicaciam verborum, quae dicunt: 'SBer', fonig, fne(^t, magt,
6§ '^el)ft: 'tjn alle lue lt.' 2)a3 euongelion mu^ e§ tljun, Non lex. Nam
cum Christus totum mundum ita concludit, sequitur: toaS ha?^ ©uangelion au
ni(^t ift, bo§ ift öerbampt. Sßer nue tt)t)I et)n 5Jton(^, 5tonnen fetjn, expectet
iudicium, cum hie dicit: 2)ie goncje toelt fet) öerbatnpt. Posset aliquis dicere:
Cur ipse vult totum mundum damnare, quomodo iustificamur? Responde:
19 Totus mundus sub peccato conclusus ro r 22 yJionc^e unb pfaifcn loerbcn j^c
(iuc§ loett je^n ro r
9Jr. 44 [18. aJki]. 427
H] Christiiiii et tutiim luuiuluin. 5luff j^ene feiten fe^e, <i|uio(iuid uoii l'ecit
Christus, sed iios tl)un unb teten. Illic I)n6eu tvix juöor X prae|cepta unb
\iiim loeIt|t[id^en rcgimcnt 'Eiel)fcrlicf) recf^t, laft iinS ba fjeilig fein, bie gl)en§
bn ^in, Sa fompt nu bifer Sejt et dicit: Vos lmb|etis X p|raeccpta nnb
5 l|e^fer tec^t, sed si vultis salvari: Creditc in iiunc. Ipsi nos culpant, quod
jerreiffen ord|iues papae unb Itjeltilic^ 3fe9|itnent. ©ie IroHenS fo "^aBen. In
ps. 2. Et vos Reges, ber t^ut», ba§ .ytfc^mettett trerben regna. Et hic:*'.^. i"
Crcdite et saivi eritis, econtra, ber tl^ut§. Quod iara clamant: Euaugelium
facit sed,itiones, Ipse dicit: Hunc audite. Ipsi: totr lt)oKen§ ntc^t tf)Un.
10 Ipse: ne pereatis de via. Öi non vultis, fo muft ^tir. 2ÖQl fragt er naä)
einem !el)fer? Si servum hab|eres in domo, et non vellet jc. Ipse: Si vultis
salvari, Credite jc. et ii non sunt servi ad eum, sed gutta k. terra, mundus
est eins. Si non vis credere et frotn fein, !an ttol ein anbem i)ie ijn
fe^en, Son, ttionb, bIciBt ft^cn, aber ein lanb !an er lool öerftoren. Verum
iD est, quod E|uange]ium öerberbt IC. quia hie dicit: qui credid[erit, qui non,
damnatus, qui daniuatus a deo, ber tüirb nic^t lang ft|en, qui eos inspicit
ut bullas.^ ludei et Rojmani f ehrten morb ia über ha§ @|uangelium ^ Acto. 22. ^m^"- ^^
10 über Ipse steht pater ap 12 zu ii steht Caesar Reges sp r 16 über qui (2.)
stellt deus sp 17 Acto. 22. sp r
') bullas d. i. ' Wasserblase' s. oben S. 389, 28. =) fdjrten motb in ulcr bo? (SuQiigclium
vgl. Wander 3, 722: 'Er hat Mordio i/esehrien.^
N] Euangelion profert Christum et vult discernere inter mundum et Christum.
Uff bife fet)te fecgt er ber gancjen iuelt frum6!et)t, uff bie fel)tte gibt er un§
■.■0 3^0 f)ulff bie r gebot et leges. Saft un§ nue ^e^ltg fel^n, bo gc^^en h)t)r bo
^er. Uff bie anber fe^tte ponit Christum (j. d. ^r ^abt bie g gebot et opera,
sed nihil est. Si vultis iustificari, huc venite ad Christum. Valeant, qui
nos calumniantur nos abrogare politiam. 9lel)n, fte troEenS al^o ^aben.
Xam in psal[mo: Sentft \)t fonige unb gleubt beut ©uangLeUon, ba§ l)r ntd^tw. 2, lo
25 ito fcf)mcttert tnerben, tua caussa est. J)aä l)r ober fpre^Lt: c§ ^ebt unglucE
an, quia non vultis audire et credere, tunc Christus dicit: 5DeU(Jt unb gleubt.
Nolumus. SßoHet t)r» nid^t t^un, %o ntuffet t)r§ tf)un. ^ä) frage nic^t no($m
lonige, %o trenig aU et)n ^err nod) et)nem ^aufef neckte, qui cum inobediens
est, expellitur. S)cn lonige ft)nbt tanquam muscae et vermes q. d. It^ltu,
30 über fonig, nid^t '^ie Jconen l)n met)nent lanbe, extirpabo te et alios intro-
dueam. Xam sol et luna et omnis creatura mea est. S)ie follen blet)ben
unb i(i) to^I btc^ ausrotten. Valeant impii, qui dicunt: S)a§ euangelion
19120 Uff bis 3ID unt ro 20 unten am Seitenrande steht
„ ,. ,. ., f Regnum Christi ihi uonit Christum et iusficiam eius
Euaueelion discernit v t. ^ ,..,.*.,.,.. j- j 1 ^ 1 ro
° ( Keguum mundi ibi point lusticiam muncu, decalogum et omnes leges
24 In eos qui euaugeliou sediciosum calumniantur ro r 2ö Werben c in Werbet sp 27 vor
Nolumus steht respondetis sp 28 lacile est deo mutare roonarcbias et regna ro r
321428, 18 Valeant bis ferner unt ro
428 ^«bigteit bc3 3nf)rel 1531.
R] U|nfer .^|crf @|ott fragt nid^t bariuii^. Sie, sed ipse: Ego sum dominus
in c|elo et terra, qui nou vult facere vol|untatem meam, fait tool einen
anbern ev ein jetien, sie alterum, 3" JC. Eniangelinm nihil curat iram
prineipnm, !ur| ^^nn glauben gefaft: 'qui cred[iderit', Et ideo, quod
Cliristus fol fide gcfaft tuerbcn. E|uangelinm annunciat Christum pro nobis s
luortuum. Fides est bei", <|iii lioc fafjet. Haec sunt verba brevia, sed pro-
'Ci- 68, 19 phetae '^Q'6en§ phirib[us auffgevebt. Dixit domhius: 'Captivam cap|ti vitalem.'
Euangelinni non praedicat de loilftc^ten, fd)enbl|id^en operibus, (jnae nos
f'acimus, ut, qui Caesar regat mun(Uuii et lio|mines jolten gjUte U)et(f|e t^Un.
Q§ mu§ etltia§ BeffetS rcben. 6§ '^eift fo: sie praedicandum Euangelium, lo
quod annunciatur: Is vir, qui coelos asc endit uub mit ft(^ genomen, quic-
(|uid in coelo et terra. P|aulus novit praediearo de eo. ^n bcr ©lim ift§
in l)^m, q[uicquid est gefongen, !^at er mit fidf) genomen et dedit dona, ba§
ift öiel. Ergo certe secum accepit raeam Sanctitatem, iüel)f()[eit, potestatem.
Nos fuimus captivi diaboli, mortis et pieccati, bie 3 fueruut noster carcer. is
In bis iacuimus, nemo pot|uit exire per opera, h)0 finb§ ^in !omen? iDeg.
®r l^ati mit fi(^ genomen. ®u pieccatum folt tob fein, Sob jolt damnatus,
1 ©tc mit 427, 17 (c^ttcn durch Strich verb 7 nach cap|tivitatem steht duxit je. sp
ps. 110. ps. 68. S7>r 8 opera 14 Ego 74/77 Captiuitas nostra peccatum mors
diabolus sp r 17 über Sob ste)it Seufet sj)
N] jrtirt e^n rumor anritzten. Tua est culpa. 6§ ^at ni^e ferner lange gefeffen,
ber fid^ loiber got geleget ^at. Ita ludei, Romani et omnes Monarchiae
dissipati sunt, ©ie ff^rien alle: S)a§ eitangelion maä)t uffrur, fie lüurben§ 20
l)^n. Nam deus dixit: '^ä) bt)n '^err t)m l)au^e, si non vis obedire, alium
collocabo, 2 et tercium. ^ä) tan fie fc^affen. Ita coucludit: 'Qui credi-
d|erit et bap| tizatus.' Preterea scitote: hoc est artis fidei, ut Euangelion
])ercipiatur. Hoc non noverunt papistae. Nam sola fides suscipit hunc
Christum. S)a§ ft)nbt furcje loortfi, bie propfjeten fiaBen fie Jre^tter auf= w
fi. 68, 19 geftric^en. Ita Psal. 68. 'Ascendit in altum et ca])tivain duxit captivitatein'
<!. d. Xa§ ©uangelion ^^rebigt nidjt Hon unfern lauffigen Inertfen, e§ irer
brumt nic^t herunter !ummen öom ^t)mmcl, sed praedicat meliora, scilicet
Christum. Ter ift fegen f)l)mmel gefaren iinb nl)m|3ty gar ml)t fic^. @§ ift
*i. G6, 10 aÜe» ^n l)f)m, h)a§ man IjaBen ^ol, ba§ mu^ man öon l)I)m fjaBen. 'Dedit au
dona hominibus.' Tal ift, ba§ Pfjriftu? ift f)ergefarcn unb {)at§ alle§ m^t
W.68, ]9fi(^ genommen, Qua) met)ne '^el)Iicfct)t. 'Captivitatem', scilicet peccatum,
sathanam et mortem, bif(C 3 fi)nbt imfer gefengnis, bie ft)nbt \veä, gegen
f)t)mmel genommen. Gr f)at gcfagt: Sob, teuff[cl, ^unbe, gefec,], blo folt tobt,
teuffei, ßunbe, gefecj fel)n abe, bem ni(^t§ fc^aben. Ita Christus ascendit ad 35
20 sunt (llioüet >)v) '26 Ascendit in altum ro r 31 unten am Seitenrande stelU
Non Euangelii canssa sed regum et magistratuum ca\issa est Sediciones ro ^4 Vide
quomodo Christus nos a captiuitate liberauerit nostra et captiuam duxerit ro r
1h. 44 [18. mai]. 429
R] istud fecit ju funbeii, qnocl nus jc. proplietae ^oben feinere h)ort gefurt quam
Euangelistae. Ergo post se reliquit istam libertatem, ha§ Un§ fein captivitas
fol ^afcen, quia textus dicit: In ascensu siio, et quando acce|)|it doiniiiium,
dixit ad .Sat[auani, p|eccatum, mortem: sitis «ub podibus ineis, (iiiines sub
5 istis clament ad me, videbo, ut eis rabtfdjaff e , quia scriptum: 'Ponam ini-W. 110,1
micos', qui sunt mors, p|Occatum, Sjeufel, quos non V|ult leiben. Econtra
ipsi r)Q6cn angiiffen et vol|uerunt freffen, sed jc. Ideo ijat er» mit fid)
gefurt ut ein Ui% et sub pedes jc. ba§ ^ei|t§ gefiangen gefurt, ba§ Jrir modo
credamus, quia consistit in eo, salvi simus, quia in terris nihil et inferis, et
lu sepulchra et corda a peccatis jc. quia ijüt i)a^ captivitatera gefangen, ut
sepulchrum, ba iä) l^in !omen fol, pjeccatum, mors, Sat|au, baä ^at er lüib|ber
gefangen. Sinito illum lo§, grab, peccatum, Satan, Ia§ l)I)n gljen, quia te
coepi. Qui hoc credit, haB gl)ct gar mit trertfen nic^t 3U, quando diu cog|ito
de diligiendo proximo, fomc iä) ba nic^t f|in. 'Captivam': ber tob ift noc^W es, lo
15 hjot nid)t toegf unb funbe, Sed dico: grab, bu Bift fc^on am ftricf. Sic
pieccatum, lex, Satan fi^on gefangen, Sie fperren fid^ lüol, sed iam fd^on
öerurteilt, sed in die extremo in aBgrunb ber fjeHen, ba» ^eift: 'qui cre-
d|id[erit', luer borauff fid) erlüegt unb fttrbt, salvus. Si econtra, la§ ^^n
4 nach omnes steht qui laborant sp 5 ps. 110. sp r Gj? Econtra bin ^at unt
7 nach fjoben sieht ^^n sp 10 nach gefangen steht gefurt sp 12 über illum steht Clii-istum sj)
1. duiia dei habere
,,, ? £. » , ;, •« 2. expectare vocationem
10 nach »atan steht ift sp ., ,.,'. , . sp r
' ' 3. diligenter eam exequi '
4. nihil sibi arrogare
N] celos et reliquit nobis libertatem ab omnibus hostibus hLs, quia textus dicit,
20 @§ fel^ el)ner jto ^immel gefaren, qui cap[tivam duxit captivitatem q. d. S^euffel,
blt) folft ml)r unter ben fufjfc^emel ligen k. ergo .si vis über esse, crede in
me, nihil tibi haec omnia nocebunt. £)en fie '^aBen t)n JüoCen freffen unb
an ^l^m öergriffen, ideo eos duxit caj)tivos, ut illi .sint subiecti, et nobis
nihil nocebunt, ^0 M}x \)m gleuBen. Stl^o fljnbt aEe bincE ret)n, uff erben
25 ^n ber ^el unb grebern unb gclriffen ift ade» auf gefeget, quia ipse captivam
duxit captivitatem, ipse dixit: S^ob, ber btD ben freffen tr)l)Ift, q,ih t)n '^er,
©3unbe, bl)e bto ben Be^ft, la^ l)i)n p) friben, S^euffel, ber bto ben anfidjft,
gib t)^n Io§ 2C. Hoc est: 'captivam duxit captivitatem' q. d. 5Dlt) !^aft bie*l»8, 19
gefangen genommen, fie ligen l)m ftride, .scntimus quidem peccatum, sathanam
3ü et mortem, unb fperrcn \iä) gegen unä, ater fie ftinbt ft^on am ftrid, sed in
iudicio extremo erunt iudicati. S)a§ ift: 'Qui cred[iderit.' Si non vult
credere, la^ t)n fe^n et)nen Partl)cnfer, ^Jlariam ober $Petrum, $Paulum, si
25 aber ffd steht bie »nS seift^Iingen ID^I sp über greBern steht bie unS fcefd^atren sp
■über gcWiffcn steht bie m\S 6et)ffen sp Liberias Christianorum ro r 26J2S dixit bis t)l^n
unt ro 20 ttj^lft über (ijat) 29 genommen (w^x) 30 Omnes nostri aduersarii captiui
et damnati ro r 32 NuUa persona sancti ualet sine fide ro r
430 5))tcbi9ten bc§ ^atjxci 1531.
R] fein, quicuiKine taiKloin est. tlamnatus. Non quod per lioc Irerbe OllffgetiaBen
ttieltjl[iclj vcgimcnt imb getjorjam. Öed iifiev ba§ credendnin in etim, qui
. 6s, is'capitivam duxit captivltatem'. Dominus bene seivit, qiiod paiicissimi hoc
oreditnri. Papa, T|urca, ratio, falsi 23|rubcr, Kott[ac nolnnt habere. ®a§
fet| bi§ mal de isto Textu gcfagt. Oportet maneamus bct) bem Scjt et s
credamiis. Alioqui, si con.suhierimus ratiouem jc.
N] non crediderit, erlt dainuatus. 3l\ä)t, bog \Vt)X bomt)t JooKen JueltlidjC gefecj
uff{)e'6en, sed quod Euangelion alciora docet. Hanc doctrinam non potest
caro .'iuscipere. ^ä) fechte tag unb nadjt, ba» iä) fie mochte lernen. Diffi-
CLllimnm enin> est di.seere et credere vere. lo
45. 21. mai 1531.
^rcbigt am Sonntag (Staubt.
R] Dominica Exaudi, quae erat 21.
Hoc Eiiiangeliimi ^at ij fttlde: 1. tebt de eonsoI|atione, tote er fol
lomen unb fol jeugen et discipuli, ba§ tüoEen tttr k. S)a§ anber ift
ein troft rebe, quo confirmat disLcipulos contra marter unb plage, quam
passuri et otfensi ju rudf 2C. quia dicit K. In pap|atu nemo potest ista n
verba intel|ligere, quia sie non usi be§ 6an, ut hie fttjet, nee ipsi propter
cogpitionem Christi ijnn 6ann gef^an. Sed l)t)r 6ann fuit umb 3. 4 g^rofc^en.
Sal ff^et ber toeltlic^ oBierfeit ju. Postea |a6cn fic^ bie Pfaffen brein
Soft. 16, 1 gefi^lagen. Sed aud[ite verba. 'Haec locutus" k. nerape h)ie fie lourben
11 neben Exaudi steht G^rift ift evftanben 15. IC. loan. sp r 12 über er steht s[pintus
SLanctus sp 13 nach loir steht fe^en sp 75 über quia dicit steht obsequiuni arbi-
tirantur ep 16 Excommunicatio papae sp r
N] DOM[INICA EXAUDI. 20
3o(i. 16,26 'Cum venerit paraclitus, quem ego mittam.'
Duo continet hoc Euangelion: 1. de spiritu sancto, paraclito venturo.
Hoc differemus usque ad pentecosten. 2"" @^n troft[Hd^ euangelion, quo
confirmat discipulos ad futuram passionem, ne offendantur et deficiant, quia
3oi). 16, 2hic dicit: 'Absqiie sinagogis facieut vos.' Haec verba nullus Papistarum 25
intellexit, quia non est usus Excommunicacionis apud illos. Nemo propter
coguicionem dei excommunicatus , sed propter vilem jiecuniam sunt excom-
municati. S)en bie h)eltlic^e rechte ftjnbt faul getoeft, ideo ipsi excommuni-
30^. i6,4caveruut. Videamus verba: '^ä) i)a6e folc^a.' Sßa» ift 'folc^^'? Muudus
20I21 ro 21 lOAN 15 et 16 ro r 22 venturo c in dando «^j Duo continet hoe
Euangelion ro r 26 Excommunicacio Papistica inanis ro r 29 ©3olii^§ ^oBe ic§ euc^ gefagt ro r
9?r. 45 [21. ÜJJail. ' 431
R] toeincn, mmidns ;r. ij^si ha jii l)nn bcn Bjann gctljnn unb cvlruvgt et quod
(liabjoli f|ilii et quoil deo tieret obs|eqiiiiim. S)a§ ift ein gitoffc ftiltfc, ba§
einen h)erlici§ ergert. Piaulns 1. Cor. 4. '@in fegopfer.' Mundus habet v^um isfo'-^. is
contra discip|ulos ChrLsti, quod maledicti, et non rueliora opera, quam quod
6 eos extirpet, dicit et hie Christus. Idee cum vencrit, feib gcvuft. lam dico
verba, ubi venerit s|piritus .«[anctus in G^riftcn, ideoque e.st Christianus,
fol ev ein öergifft bing ^eiffcn, ba§ billtcfj baju t^un omucs, ut aufgerottet,
et qui hoc, quod non sanctiores S|ancti in terris et max|imum obs|equium:
fol ba-J nirf)t ft^lucr fein nnb ergerlid) ? Ideo dicit: 'ne scandal[izemini'3o[). i6,i
10 q. d. urfadj Inivb gnng ha fein, ut dicit Ciiristus, et g|loria toirb anff i^ener
feiten fein. Ipsi hal)ent nomen et rem, statuni, et servi dei. Nos econtra
et damnamur K. bo gefjort ein mut s|piritus s|ancti ju unb bie ftarifen iDort,
ut possit V|eram Christiauitatem fonbetn a falsa, quia videtis hie d|ominum
unterfc^ieben et facere duas Christianitates unb ij'''" ®ot§b|inft. 'Absq[ue.'5o').i6, 2
15 Sunt hie Svnagiogae, ubi convenitur et pop[ulus dei et vos eritis maledicti
ab isto pop|ulo. Et deiiide de cultu dei, de deo praedicabunt, et illi, qui
sunt dei biener, foHen cuä) tobten. Hie sunt duo, ut videtis, et tarnen vos
folt bie redeten Gl^riften unb @|ottc§ ünber fein, quia agnoscitis me et
pati-em, et propter hoc maledicemini. 2)a§ tft ein giroffc, ff^arffe erfentjnig.
3 1. Cor. 4. sj) r 4 über non nieliora steht putat se facere sj> 5 vor dicit sieht
vt sp nach venerit steht hoo sp T narli aufgctottct steht tocTbe sp 8 nach hoc steht
efficiunt sp 15 eritis maledicti <; wi maledicemini sp Synagogae sp r
N] 20 debet letari, vos autem tristari et tanquam esse peripsemata. So? ift et)n
folc§ ftucf, quod nos debeat scandalizari. Sicut et Paulus dicit Nos deberei. Sor. 4,13
esse malediccionem unb ^uä). Quod nullum melius opus possit praestari
quam occidere nos, ideo eos Christus admonet, 2)Q§ Ctjn ßtitift ^ol et)n
bcrfruc^t bingf fe^n, S)o§ alle tnelt 6t)Eic^ §ol batju tl^un fie auf3urotten,
35 et ipsi persequutores debent esse piissirai dei filii. ©olbt foIcf)§ nic^t ergetn
q. 3r toerbet IboI gereget Wxhtn jlr) ergerni§, ut cogitetis: @i), 6f)riftu§ ift
nic^t fiel) un§, sed ipsi adversarii habent deura, quia sedent in officio et
dignitate, nos autem persequimur. Ad hoc fugiendum. Nam gebort el)n
mut unb ge^ft Jttl. Ita hie videtis. Christum facit duas religiones et
30 Christianismos. 'Absque sinagogis.' S)a§ ift n'^ue eijn gote§ ÖoIcE. S.^on 3oii. is, 2
bem felBigen gotte§ Werbet t)t nufgefc^loffen »oerbcn, ut aiiiil sitis. Ita Paulus
eciam conqueritur. So ft)nbt ij'^" gotte§ üolcE. 9ioc§ Rottet ^r bie redeten
fet)n, quia nie novistis et patrem, quamvis persequamini. S)aö ift el)n
fc^lne^ev evgernu§, multi oftbndunt, ®q§ iool jh) mercEen ift, ha§ man? nid^t
iO vos über (ipsi) nach et steht esse sp esse durchstr ap 23 quam (illo.'i)
25 Ärduura seandaliini in persequucione ecciesiae ro r
432 ^rcbigtcii be§ ^at)xe^ 1531.
R] rationi ju ()od^, ideo notaiicluni, ne ^nitcinanber bveucn\ ut Cvp[rianiis erat
in ea op|inioi)e, quando haeretici bap|tisassent et sacr|ificium hielten, vel
praedicatorenj vel sacerdotem fecissent, rebap|tizabat et facieb|at mto 3um
priefter, quia diceb|at haereticum non esse in congre|gatione Christiauae
ecclesiae.2 S)ü§ ift aber ni(i)t xeä)t gelücjcn. Sicut hodie Pap|istae fi|en s
Ijnn bem rechten axnpt, ipsi bap|tisaut, dant Sac|ramentum, ordinaut sacerdotes»
consecraut coniuges ut nos. Et tanien dico: qui eorum Sa|cra[nientnni
accipit, verum ac|cipit, et quem ipsi ord|inant in sacerdotem, lafjeny fein,
q|uanquam ipsi non patiantur, quod nos facimus. S)a§ finb jiDO i^riftlic^
Ürrfjen contra sese: 1. quae damnat et maledicit, et quae hoc patitur. Ut lo
hodie papa nos exeommunicavit, unb ba§ finb g|l"of|c fc^lueve maled|ictiones
et si Satan auffmu^t ' JC. quia ibi praeteuditur nomen eccl|esiae Ciiristiauae.
Postea opus et Bann, ba evfi^iricftS ba für, quia Biann non est fcf)er|, quia
«Diatti). ^8,i8dixit Christus: 'qjuaecunque ligavcritis' 3C. quando ecjclesia einen eermal|ebeiet
unb öcrf [luc^et , habet, Non veniunt et d|icunt: Satan ^nn BjOn t^ue, sed is
1 Cypriani error sp r 3 fecisseiit (sacerdotem) T über consecraut steht bene-
(licunt «/) 10 über quae (2.) steht 2. ap 13 Excommunicant papistae ic. sp r
14 Christus über dixit 15 nach d|icuiit steht ego loco sp Satan erg zu Satanae sp
danach steht te sp
') ^nneinonbet breucii f unten Z. 16) d. h. untereinander mischen vgl. DWtb. 2, 323;
oben S. 214, 9. ') Vgl. Schüfer, Luther als Kirchenhisloriker S. 254 f. ') ouffmu^t
vgl. oben S. 320, 9.
N] unter c^nanber breln. Cyprianus sumnuis Episcopus denegavit sacramentuni
hereticis. S)en fie hseren nid^t Ijn ber fljri^en. Sicut Anapaptistae hodie
faciunt. Ita eciam nos (^mi Papistis simili officio et ecclesia utuntur, nad)
f^nbt§ ij unterfc^et)bene fljrdjen. Nos neu dicimus illos non habere ecclesiam,
sacramenta. äßt)r 6e!eneny, ba§ l)r fl)r(^, fücrament unb ampt rec^t BlljBcn 2"
unb laffeuy MetjBcn, fie ahtx ni($t. Ipsi nos persequuutar. 3Bi)r muffen
leljben, fie t^un§. Si hoc videmus ha§ to^r un§ loiber ben nfiamen fecjen
bcr '^cljligen ß^riftlid^en !^rd^en, toen iä) bom 3?an '^ore, %o mufg iä) toerlii^
erfc^recEen. Nam qui ab ecclesia exconimunicatur, a deo exclusus est. Nam
löjlT negavit bis hereticis durchsir sp dafür in euni errorem peruenit vt omnes here-
ticos suo tempore damnarit denegans quod ipsi habuerint officium noluitquo illos peiiitentes
recipere nisi rebaptizati essent sp rh darunter steht an 16 denegavit angefügt (hei-eticis suo
tempore habere sacramenta ecclesiam. 6t tig fit e§ teid^cn Ijnb gcfien tin ^ren fljrc^en tmb er
9o6§ Ijn feljnen ttjräien ouc^) 20 über ba§ bis unb steht h)l)r teufffn tjx »otd tiic^t anbev? sp
unten am Seitenrande steht
_, ,.(„.. ^„ ■ , 1 r -1 f Sinasogam quae non nouit patrem neque
Uue ecciesie I Papistica Christus duos tacit 1 /.i „•*,„, ..„
T .• . ■! T .1 vo ,,, .... < tnnstum rn
distnicte I Lutherana Chnst.au,smos | Credentes qui nouerunt patrem et Christum
20121 Sacramenta et officia ccclesiao non impugnamus, sed ahusus ro r
9h. 45 (21. mai]. 433
R] loco dei, Christi et ecelesiae Christianae e.xcommuiiico. S)a gef)Oit ein
airoffer öerftanb unb mut, bev fic^ ntc^t bron fere. Ibi duae ecelesiae:
1. qiiac amisit nomcn, altera, quao habet et tanion non est, f{|t t)i)m [tlicl,
fiivt biia opus mit pvcbigen, tiauffcn, faciramcnt reichen, !|>vicftci; 3c. unb fol
i mtv§ fotteit QcfaEeu, et tarnen fol t)f)r|en bann unb lere nid^t adjten, quod
e()n|scientiam velint JC. Ideo muffen luiv'y fcfjeiben ut dominus, ut inspieiamus
causam, cur d|icat, quae e.st: 'quia uon nove[runt.' Vo.s nie nostis. Non^oi), ig,3
mihi videndum, o6 fic ®|ottc§ namen füren, (|nia in 2. praecepto est, quod
Domen eins. Et in pater noster saepe abutuntur ho[mines. Ideo non fol
10 6alb 3h3 faEen et credere: hoc dicit ecclesia, dens praecipit. Sed ^ie gilt?
fd^etben?'. Nomen dei, ecelesiae ag|nosco unb picifen, loBert. Sed quod tu
brunter fc^mundcft', uolo. Sic Ia§ i(^|§ ^nn externo loefcn ^ex g^en, non
possum eis auferre nomen, quia Euaugelium, {jrebigampt, Baptis[nuis, Sac|ra-
[mentum ift nic^t tji)X, sed ordinatum per Christum inet, ba§ SiOUff glcid^
li luol gilt, si a nebnlone, modo fiat in nomine Christi et ecelesiae Christianae.
©0 fdjeibe ic^ ben miflBvauc^ nominis dei et veri dei. Et dico dei nomen
esse, qnando in vero u.sn et in abnsu : ipsi in abusu, quia damnaut nostram
{persequeus
persecutionem sp r 5 über foUeiT steht
patiens
la^en sp nach gefatlcn steht ministerium sjJ T Non noueruiit sp r 9 nach eius steht
ilehonestetiir sp ]1 nach ag|nosco steht et volo sp 15 nach iiebulone steht adniinistretur sj)
17 nach abusu (1.) steht habetur sp
') jrfimuiitfeft ?t'o7i? = fc^münfcft, Nebenform rem schminken rfjh nWth.s.r.^äjmünten,
z. B. Butter durch Fälschung eine andere Farbe geben.
N] uos in nomine spiritus s[ancti et ecelesiae excommunicamnr. S)o gebort
groffer öerftanbt jtD. S)o f^nbt jchiue fl)r(^en: una perdidit nomen et est
20 ecclesia. Altera nomen et officium habet sacramentis et officiis, J)fQffett=
mad^ett: illani debemus contiteri et tarnen non est ecclesia neqne timenda
sunt fulniina eius. Sa» ift felC|]ant bing. Ideo bene discernamns. Et
videmus caussam, cur hoc fiat.
'Quia non novornnt patrem ueque me.' S)a§ ift bie uvf ac^. 300. ic, s
25 Non debeo videre, quod nomen dei usurpent. Nani 2. praecepto videmus illnd
male posse uti ic. Ideo non debeo illornm gloriacioni et nomini dei male uso
credere et dicere: Si6|ef fveuubt, Novi nomen dei et assnmpcionem, sed tuam
hypocrisin sub nomine dei nolo suscipere. Ego tibi coucedo officium, eccle-
siam et omuia esse dei, sed quod male illo utaris et impie, ba§ lo§ ic§ nirfjt
3.1 rei^t fel)n. S)en baö am^t ift red^t, oB bie glel)c^ fd^eWe fljnbt. Ita dis-
eernamus abusum officii et officium. ®o muffen )X)'\)X fe^en Abusum et
18 nach nos stellt hodie sp 19 nach est steht uere s/j 20 nach officiis steht
m^t sp 24 Non sinit me timere papistica fubniua sub nomine dei facta ro r 26 illud
Vis uti (• in Nomen dei .«epius abuti videmus sp
Sutl^erg Berte. XXXI V 28
434 $irpbiglen bc? 3nt)rc? 1531.
R] doct[rinam, praedicationem , quod aliter teiieiiiiis cum M|issa et Canono, et
inaled|icuut et blas|ph[emant iu nomiue dei. Sed d|icimus: Nomen dei et
ecclesiae foU un§ ein lieber namen fel}n. Sed iit tibi, qui nomen dei furft
ad abusiim, non 3c. ba toivbS fic^ finben l)nit bem ftude: 'Nou noveruut
patrera.' Vos econtra. Idoo qui nomen flll'en, quod dei servi et ecclesia, 5
non norunt deum et fjilium i. e. ipsi vocantur ecclesia et dei servi. S)a
flcT)ort eud^ nic^t an. Si vos t)nn ()|ann, nolite terrei-i, fecient ut ecclesia,
ut ipse facerem. Sed discite, quod ego nee ecclesia Christiana faciat, quan-
quam adsit nomen meum et ecclesiae, quia ipsi non no|verunt et vos. Ideo
concludo vobis in conso|lationem, quod vera sitis ecclesia, habetis uomen m
et f^ot. Sic servi dei. Ideo unterfd^cibe nomen dei, quando folfd^ unb xeä)t
gefurt toitb, tum poles untci'fc^[eiben, quae Christiana ecclesia, (juae non,
ubi, ne offendamini, fo man mä) ^leufelS ünbet uttb h^ix fc^elten, c§
niU§ JC. Ego dico, quod ipsi me non agjuoscant, sed vos k. ©0 ioivb
mä) ha^ g|VO§ geplerr, quod vocantur Episcopi, ecclesia Christi, nic^t l)VVen. "
Ideo Ia§ ^^m niemanb feltjam buniJen. Ideo habete pro certo signo, si ^nn
Bann get^on. Über bic fal|sam ecclesiam g'^e^^et nunquam bann propter
3 nach tibi steht seruiat sp 4 lDii'b§ fic^ c in tnirb fiii|§ sj) 5 nach patrem steht
neq[uc sj) nach ecclesia steht sint sp 7 gc'^ott c in Icrt sj} über vos steht occidunt, sp
nach 6|ann ste?it t^un sjt S nach facerem steht si a parte ipsorum starein .<;) vor
ego steht iiec sp 9 lere 1. ,y> r 13 nach fc^etten steht loirb sp 17 Bann (»Ber fie)
N] Usura. Nos dicimus: est illorum rem esse abusum.^ Esto, quod vos
excludent, tameu nihil curcmus et dicamus: Uteris quidem nomine dei, hoc
veneror. Slber ht)X, ber bto ben n^atnen itbel f^ureft, 'w\)l \(i) nii^t gleubcn. 20
Ita hie discernendus est usus et abusus. §ie ftnbet ^r exi^resse^, quod illa
sinagoga est et dicitur ecclesia et tarnen deum non novit, q. d. Esto, quod
nomen habeant et nos excommunicent, nolite confundi. Sie tcerbenS t)n
tnet)nem unb ber Jtjrc^en n!^amen t^un. Non est verum. Ipsi 'non nove-
runt neqne rae neque patrem.' Ergo concludo et iudico: vos me 2?.
novistis. 3r je^t meljne tl)nber m^t bem n^amen unb ber f^at. Nolite illos
tiraere, si hoc sciretis, Nolite scandalizari, si heretici et sathanae ecclesia
dicemini. Vos scitote vos esse veros, qui me noverint, ipsos autem non
esse. ©0 9'^et§, lril)r muffen ij 6^rtften'^el)t ^aben. 3a tr folt ba§ jum
■ h)arcjel)C^en ^aben, si excommunicacionem habet: hanc habet vera ecclesia. 30
30 Atteude Christus hio describit ecclesiam ro r 22123 Qui nomen ecclesiae iactant
non sunt ecclesia qui ab onmibus persequuntur sunt ipsa ecclesia ro r 24/25 unten am
Seitenrande steht Papisticam ecclesiam et officium eius non damuat Lutherus sed abusum
illius reiicit ro 28 Pati excommunicacionem signum est ecclesiae uere, Impiorum signiim
est excomraunicare ro r 30 über habet (1.) bis vera steht patitur quam habere debet sp
') Der in direkter Rede begonnene Satz ivird in indirekter fortgesetzt. *) expresse
= ausdrücklich. Schon damals der in D Wtb. 3, 1208 erst bei Goethe naehgeivicsene Gebrauch
des Wai'tes?
9lr. 45 [21. Tlai]. 435
R] fidem Christi, sed conculcant R|ot[tenses et ptapa pedib|u.«.' Cum ergo non
lüirb öevbannet, sij^imm, quod non sit vera ecclesia, quin '(?ud^', qni nie
agnoscitis, iBtvb iiiau 1)1111 bell bann tl)un, tobten, tuuri^en unb öevfUic^en.
Volumus für \mä nljemen textum, ba u6cr e» fid) I)e6t'', ha IcitS.^ Ipsi mo
f. non cog|noseunt, ba gf)e I)eiin quisq[iic et consoletur se isto textu et quaerat,
cur Paj)|istac nos cxcomiminieent, quid culpac dent? Non, quod c'^cb|re(f)ei",
reubcr, bicBc unb fdjielfc, sed ubtx bem l)eBt§ firfjö^, quod nostra iustitia,
opera mm satis ad r|egnum celo[rum, sed daranata, et quod nulla via ad
ooeluni nisi Cliristus, qni dedit nomen, per quod saivatur. Petrus. Et?<Hn. 4,12
in quod pieccata in collo ipsius iaceant et satis|feeerit pro eis. Is est Jesus
Christus, qui non per opera doceat servari, sed per luiangelium et fidem
in eum, quae lii)|erat a mortc, et qui sie Ciiristuni cog|noscit et patrein,
quia haec patris vol|nntas est, ueque alia in coelo, quam quod filius fol
Pieccata uostra tragen 1. Pet. 2. S)a§ ^euffletn, qui liabent haue cog|nitionem, li'itii-, 24
i.'i est Christiana turba. Quod nos abiieimus peregrinationes ipsorum, facimus
ex hoc articulo. Si enim Christus satisfacit pro meis p|eccatis, non facit
mcum opus, peregrinatio, ordo. Oportet faciam b|ona o|pera et obediam,
sed dicendum: dei douum, quod hoc facio. Sed per iioc non redemptus a
4/5 Quia non nouerunt s}) r 7 über nostra ileht ipsorum sj> 9 Acto 4 10 nach
Pieccata steht nostra sp 13 (quod) neq[ue 14 1. Pet. 2. q} r
') Sinn: in der falschen Kirche wird der Bann nicht verhängt wec/en des Glaubens
— d. h. weil jemand nicht glaubt, sondern dm't ist der Bann die Folge de/r Feindschaft
der Hotten und des Papstes. -) bo «bet c§ fid) ^ebt (unten Z. 24. SO) loohl zu ergänzen
bo? Spiel vgl. Unsre Ausg. Bd. 2, 244,31; U, 664, 6; in, 51, .32. =) ba leitl Thiele Nr. 2.
N] Impia ecclesia non patitur excommunicacionem, ^unber sedet in pace et
20 imperio supra Cesarem. Ergo illa securitas illorum est signum impietatis
iiiorum. Nostra excommunicaeio habet signum pietatis et ecclesiae vcrae.
5(1^0 ITtufe feljn: Imiiii nos excommunicant, pii paciuutur. '©te ettennen SoD. u;, ü
loibcr mii^' K. Hie habes caussara, cur nos excommunicent. (iuilibet
novit papam nos perseqni propter crassa pcccata. 5Iet)n, @§ ^ett ftc^ oI§
25 brumb propter articulum iustificacionis, quod sohim Christum praedicamus
salvatorem, iustificatorern, S)obon tB^r el)n n[)amcn ijobm. S)a§ ift vec^t
^Lefunt (S^riftum gepvebigct, qui nos lib|eravit a morte, peccato et saitana,
qui ita Christum noverit, novit et patrem. £)en bei Öater tüljl baö OUC§,
quod filius debeat nostra peccata expiare. Haec cognicio facit ecclesiam.
30 Sovufcer t)e6t fic§. Nam ille articuhis omnem praesumpcionem, iusticiam et
infinitas lehgiones reiicit. Sol» 6f)l"iftu§ f^un, tuuc non facit Cappa, ^late,
9)te^ et omuia opera non possunt facere. Quid? debemus bona opera, sed
dicere, quod non suflSciaut, sunt optima dona dei bona opera, sed non satis-
20 est] et 22 Slt^o Ms pacinntur unt ro 24 nos (con/") 28 Vitles caussam
cnr pii pcrsctiuaiitin- ro r 32 nach Wt^ sieht Sil faften sp nach possunt steht praestare sp
28*
436 $«bigten bc? ^a1)Xi^ 15:^.1.
R] peccatis, sed per hoc, quod non facio, sed Christus, toetb iä) jelig. Ipsi:
oportet qiiidem eredere. Sed fides et Christus non soUis facit, b|ona o|pera
et mouachatus '^elffen Jto einem t)oljern leBen quam fides. Nunc disceme,
qui vcram hab|eant doct|rinani et fidem: Num qui Christum praedicaut?
Num qui opera adiunguut? Tu conchides, quod uos simus, qui exeomnumi- s
camur, quod Christum praedicaraus et fatemur, et illi, qui maled|icHut, non
agiioseunt, quia Christus, filius dei non est cappa vel platta, virg|initas,
feufd^ieit, mea paupertas, obedientia, non est opus, quod ego faccre possum,
Sed öon elüigLteit geBovn bom üatcr et in tempore a s[piritn s|ancto, öonn
bei" 3iun9t^'öto. Ergo habemus nos veram cog|nitionem, quia praedicaraus. lo
Haue coginitionem non habent, quia seipsos unten on, sua opera ofcen.
Christus quidem est, sed sine operib[US nihil, sie fides. Istis verbis
reif Jen fie ß^riftum "^in lueg propter opera: si facio, :^ilfft er ntir, si non
fiiciü, Christus me non iiivabit, et quod fides et Christus possit esse cum
homine, qui est mortalis peccator, modo fecerit opera. ©ein glaufie et is
Christus folt eBen gelten nac§ meinem tl)un vel laffen. Sic Christus bie
j^ulffen et nostra opera bie erBeiS.^ Da?- ^eift lefterlid^ de Christo gerebt et
caecitas est, quae nescit, quid Cliristus. Ipsi Christum si ^oä) I)alten, quod
6 (vt) illi 9 nach tempore steht conceptus sp vor öonn steht natus sp 10 nach
3un8ftolD steht 9)lorto sp 11 nach habent steht aduersarii sp 12 nach fides siefit sine
operibtus nihil sp 13 nach si (1.) steht ea. sp 18 nach Rotten steht tum sie effenint sp
») Zu diesem Bilde (unten Z. 30) tJgl oben S. 397, 7.
N] faciunt pro peccatis, sed Cln-istus. Econtra impii dicunt: fides non sola
iustificat. S)h) muft m^er barcäh) t^un: fias Monachus, deinde fies perfectior jc. 20
tu cogita, utra pars sit vera, Au pii soli Christo fidentes an lusticiarii
operibus fidentes sinceri sint. Ergo malediceutes sunt impii, Maledicti et
excommunicati sunt pii. Nam vides Christum non esse el)n fap^je, platte,
ge^^oiiam, teufi^e^t. 6^ ift nicfjt cl^n tuevcE, bog \^ gef^un !an, sed est
aliud quam nostra opera, et ipse solus debet facere, ergo non est opus 25
nostrum. Impii autem excludunt illura. ©leuBe l^^n, l^er.^ S)ev tft nid^tS
on gutte ttierct. Ita reiiciunt Christum propter uuum, quod tale JC. umb ber
lüerd iö^tL^en mu^ er nic^t§ fetjn. Ita dicunt fidem posse in impiis esse,
sed quia uulla sunt opera, idco nihil valet. Ita videtis nostra opera plus
estimari quam Christum: ber mu§ bie ^ulfeen, opera sunt nucleus. S)en ber no
20 unten am Seifenrande steht Impii non nouerunt patrem neque Christum ideo propter
articulum iustificacionis pios persequmitiir ro 31 lusticiarii (deo) 22123 Ergo bis
vides unt ro Malediccre impioruni, Maledici piorum est ro r 26 vor ^et steht gteutie sp
27 über K. steht est ipsum inagis sp lusticiarii propter opera Cliristum et fidem reiiciunt ro r
28 nach fidem steht in Christum sp 29 In calumniatores fidei ro r
') ®(eHbe t)5n, f)er vgl obim S. 370, 13.
•Jlt. 45 [21. mai]. 437
R] redemerit iv, iit b|o[iia ()|)eni faceres et pwcata Buffcft, bas f)eift ßf)riftiim
jum 3"^c" JretBcv ' unb ^uriften gemacht, tle quo uou plus habemus, (luam
(juomodo l)|()ua opera facero debeo unb bic funb Bllffcn. Hot; potuisset
Mose jc. Hed Christus fol iiiid) nidjt allein leren, ge^orfam fein et b|ona
5 o|pera facere jc. Sed oportet aliud Euangeliiira doceat, est .§cl)lanb, crlofer
ut in Pct|ro 1. Pet. 2. 'Episoopus" et 'in corpore suo\ Istud nohiiit andjirei-SicWs, as. 24
et si audiimt jc. luspiee iiuiio Euaugeliuin, qui Christiani siuit, (jui nou.
llmt be§ iBtÜen oportet maledicaiinni, quod Christum aguoscitis, ipsi non.
Et nostra doct|rina et opus fttmpt cum isto Tex|tn gctüalittglic^, ideo exul-
10 taudum, quod maledicti a papa, Episcopis et uliis, (pii in nomine Christi
nos maled|icunt, fro, ffO dcbemus fein, quia f)ebt fid} nhn beut [tud, quod
Christum nou ag|noscuut. Et uBet bem fc^lieffcn, «piod v|eram ecclesiam et
('hristiauam habemus et verum cultuni dei, (|nae Christum vere docet, prae-
dieat et fotetur. Ideo bapitismus verus non solum, sed etiam sine abusu,
15 quando Missam galten et sac|ramenta reichen, (piod ibi nullus abusus, sed
quod etiam ibi vere earo et sanguis domini. Item quando ord|inamus
parochum^, (juia eS g!^et Ijnu bem ge^orfam ecciesiae, cui commissum ic. ob
h)tr brubev t)erbamt)t lucrben, 1)tU fic^§ itficv bem ^ quod nou noverunt. Nos
6 nach suo sieht pertulit »p OjlO nach exultaiidum sieht nobis sp 12 nach quae
steht ecclesia «;> 13 nach quando steht iios sp
') 3fii!)en Treiber nicht in D Wtb. '') Viß- unten Z. 31. Hiernach fanden also
damals Ordinationen statt. Vgl. Unsre Ausg. Bd. 17^, 51J,5ff. ') Vgl. oben S. 435,3.
N] glau6c ift ct)n lere tafcfje on bic tüerd. Opera sunt aurei mei. Ita hie
20 vides illorum abominacionem, contricionem, satisfaccionem et iusticias, (juibus
Christus logislatorem et iuristam fecerunt, ^0 ift !ct)n 6f)rtftu§, bo» I)et|tc
5Rofe§ lonnen t^un. 3lllet)n 6f)viftu§ ift h)a§ f)o!^ei;. Non docet legem, sed
est iustificator, Mediator et salvator, qui omuia peccata gessit et occidit-
S)a§ !oiinen fie nic^t Ijorett iioc^ Ictjben. Ergo videte, qui iusti sint: nos an
L'5 adversarii? Ipsi Christum non eognoverunt, ut audistis, nos novimus.
Letemur ergo, ba§ to\)X. un§ ft)nben al^ie, ha^ lü^r Dom SSa^ft unb SBifd^offcn
berbampt fetjn, estote leti, quia haec est caussa: Quia ipsi non cog[noverunt
patrem. Ergo ecclesia illa, quae non habet nomen, illa habet veram relli-
gionem et officia. Ergo cum praedicamus et baptizamus, tunc verum est
30 propter ordinacionem Christi et personara metjet bcn unter bem SBa^jftum,
bo C§ l)m mi^Brauc^ ift. Ita cum ordinamus ])raedicatorem, vere facimus
sub nomine verae ecciesiae, si autem exconunuuicamur, bo ^e6t fic§§ nid^t
UXtlb^ miprauC^S, sed propter cognicionem Christi. Nos quicquid facimus,
24135 nos an adversarii über (ex uostris) 26" Gaudenduin est si nos Papa iinpius
persequitur ro r 31 unten am Seitenrande steht Saciaineuta Officia et ministeria ecciesiae
semper bona sunt quamuis ab iiupiis abntantur. Ita hodie papistarum officia sunt bona
quantumuis impiis ministris propter ordinacionem Christi ro
438 *4-'tcbi(iteii bcä :;jat)veä 1531.
H] utiniur vere ecde.siae lUmis, Sac|r;imontis, jiraedicatione, 'bann, bcv fur (Sott
gilt. Ideo fol un§ md)t§ cvgern bct Gl'^cjjc \ä)ün, quod ij)si ccclesia, uos
liaeretici, ipsi dei servi, nos diaboli. Vidc ouff bett fjeuBtavtiiM coguitioni.s
Christi. Si uon Christum pracdicant, frf)Icu§, quod diab|oli ecclesia, mater
et filia ha 3U. Et ha gebort ein ftavtfcr f|ides ju, ba§ fid) fol einer n^tbm 5
contra patres, Couciiia, larvam Saiictorum. Quare fateris bap|tismuin verum
et noD alia? Bap[tismus est dei, Christi. Sed bjajjtismus vester uou est
verus, quia g'^et iu abusu. Ideo qui offenditis an bem g|Voffen jc^ein, quem
papa furt cum suis unb an bem geringen anfe'^en, quod nos liabcinus, Non
iudicet seeundum speciem, quot patres, concilia, quam docti sint, ha ric^t i"
bid) nid^t naä), quia ß^rtftug '^atS öer^jotten. Sed ba pe l)tn imb fonft
nirgcnb: vide, au Cliristum praediceut iiecne. Ibi '^aftn certis[simani grunb=
feftc unb jeiger. Si videris, quod Christi cognitio non praedicetur ufiet bte
leges et b[ona opera, ibi eonclude. Ibi scito Christianam ecclesiam et
Christum non esse et tarnen sinito eos iactare. Tu liere, ubi Christus is
praedicetur. Ibi nihil video, nee Episcopum, papam, sed tantum audio.
3($ !erc tntc^ nic^t bran. (S§ ftnb eitel namen ha: ®otte§, angelorum, dei,
quia Christus hie non praedicatur. Hoc max[imum scandalum, paucula
turba et opponimus nos toti mundo et ordinib[us, sacerdotibus unb allein
fol|len tttr ba§ treiben contra alios, sed ba mit er'^alten. Ubi est cognitio 20
T nach alia steht et b^aptismus et gc'^e a raalis vel boiiis sp 20 nach mit steht
luitbä sp
N] erit rectum, si aliquem excomraunicaverimus, ^0 lüljrbtS bci red)tc ban
fe4)n, sed Papistarum uon est sincerum. ®ay ift rec^t, luoc ba§ ift, ha^i fic
6l)riftum ni(|t prebigen, bo ift be§ teuffel§ mutier unb totf}ter, eeiam si
oninia officia haberent. Hoc est durum, S)a§ man fic^ nl^O fune lütber bie
üetcr unb geh)on^el)t au^gefccjt. Esto, quod fateamur baptismum et officia 25
papistica esse vera, tarnen abusus est falsus. Si autem irapie nos cxcom-
numicarunt, nihil est. Ergo quilibet claudat oculos a respectu ecclesiac
magnae et patrura. 5t^m ben fc§et)n t)^nlüed, fi'^e ba§ !lel)ne anfet)en an.
Vide, an ipsi Christum praedicaverint. Noli videre, au niagua, an parva,
an honorificentiss[ima an dedecora sit ecclesia. Ubi verbum verum inveneris, so
ibi permane. Ubi Christus est, ibi est ecclesia. Ubi merita nostra, ibi non
est. Unb fj)ri(^: '^S) \i.^t ntdjt, id§ tüitt atte^ne Igoren, Inoe 6^riftu§ ift
lljrc^e f)l)n, !l)rc^e I)er^ unb öcter barcjto. Ego nolo Christum solum audire.
Qui hoc non fecerit, facile scandalizaverit istis duabus ecclesiis, cum videmus
23 |)tebigen (Onb) 2.3/24 Vl)i non pi-aedicatm- Christus ibi nulla sunt sincera officia
eoclesiae ro r 24 tunc c in gol sp 25 Quggciccjt c in fecjcn sp 36 papistica)
paptistai-um c in paptistica 28 nach bett steht groffcit sp 32 über iä) Witt steht «jibci;
big noc^ baä
') tijtd^e ^^n, f^rc^c Ijer lyl. oben S. 370, 13.
mx. 45 [21. «Kai]. 439
R| Cliri.-ti, il)i oportet s[piritus s|anctus sit et Christii.s et ecclesia Cliristiana et
tjuicc(uiil isti faciunt. Bai)|ti.s[mus, Sac|ra[rncntum, investi[tura, [o ift§ rcc^t,
fo ferne [ic Bleiben in agoitione Christi, et Christus dicit: 'evgci't CUC^
nic^t.' '©te loerben eud^ ijnn b|ann tt)un.' Tum potes fein ertragen,
5 ut uialedictus dica|ris, et dicis: nim6 mir mein eijr unb leBen. Si hoc
fundamentum uon posui, ob hie bic (5^riften fetjen vel bort, Tum importa-
bile onus, quod aliquis me damuat iu nomine Christi, dei et Christianae
ecclesiae. Ideo muffen lüir bcn Stapft cum suis pro membris ecclesiae', sed
muffen brinne leiben, qui tarnen det bap|tismum et textuni Euangelii jc. ut
10 et nos malura pastorem, qui administrat, donec seipsum oflert. Sie nos
ferimus papam cum suis, sed non t)crU)ilIigen in eonim doct|rinam neque
iatemur eos ecciesiam Christianani. Sna ift ber '^[ejt, quem dominus dat
in Euangelio et ein feiner Unterricht, ut agnoscanms, quae vera Christiana
ecclesia, quae non sit.
2 investi[tura fehlt 1' 6' nach ecclesiae (1.) slehl galten nj) 10 über oflert atehl
manil'estat sji
') Wie sich aus unten Z. 21 ergibt, fehlt die Negation.
N] 13 illos officio uti, et nos utimnr, sed hoc est discrimeu : 6I)riftu§ er!entni§ mu§
fc§ct)beil. Ubi est, ibi est ecclesia, ubi non est, ibi non est ecclesia. Quic-
((uid in cognicione vera officii factum fuerit, verum et sincerum est. !S)en
!anftu ba'3 fcl)n ertragen, si hoc discrimen sciatis, ^o lafe bi(^ fc§elben unb
fd^Iagen, quia habes fundamentum verum, quod scias te deo placere. 8i
2u autem dubitas, an ecclesia sit, tunc non potes non ofltendi. SrumB muffen
h)l}r ben Sajift nid^t fjaBen nl§ gliber^ !l)rd^en, sed eum ferimus in ecclesia
tanquam nebulouem et thyraunum. SBljr lOoUeu fic leljben, sed non fatemur
illos esse membra. Ubi igitur verbum dei est, ibi est ecclesia, 6§ fei) ^n
ber Wurdet), Persia obber §if)5anien.
16 nach est (l.) slehl cogniciu dei sp nach est (3.) steht dei cognicio sp 18 sciatis
c iu didicei-is sp 21 ni(J§t (te^bcn) gtiber (he /) 22 uebulonem c ans iiebulones
tliyriinnuni c aus tliyranuos fatemur (illurum) 23124 Ubi bis ^'i\panim tint ro
23 ecclesia (6l))
') = glieb ber £l)rd;en (üben Z. S).
410 ^rcbigteii bei Snljtcä 1531.
46. 21. ÜJJot 1531.
^^rcbijjt am ©oiintog ©jaubi, Hnt^mittag^.
R] A prandio 1. Pet. 4.
In Iiac Ep[i.stola atitlitis, qiiod Pet|riis admoneat ad b|ona o|pera et
ad l'r|uctus, quos forre dcbet bjona arbor, quae dicitur Cliristianus, qiii per
fidera erloft unb fclig loorbcn a peccatis, morte et diabolo, ut in posterum
vivat, ut fpurcn tnoge, quod pjeccata re|mi.ssa et tali.s homo, qui porro b|ona 5
faciat. Enuincrat varia b|oiia op[era: 1. ntcfftg unb nuc^tcv. 1. inouet
Christianos, ut gefc§|ic£t ^eien unb tileifftg et lib|euter orent. Ad haue
orationem geljoft, ba§ fie fcl)cit mcfftg unb nüchtern. Scripsit hominibus,
qni fueruut in fricc^en unb 9io|mcr lanbc. Sßie man un§ ©leubfc^en auä)
fd^ulb gifct et vocamur bic S^ieubfc^cn liotfen ferti, quia omnes sie affecti: si lo
!unben§ ju toegen tivtugcu, fc^tcmten fic Sag unb uacf;t k. Cbristiani,
iiiquit, foKcn nti^t folc^ fc^lcmmcr unb temnter'^ fein, quia habcnt loa§ älu
tt)Un, ha^ gro§: 1. ut flaut alii i. e. pii. Ubi hoc, tum hab|ebunt liospitem,
qui dicitur Satan, carnem suam, mundum. Sat|aa ift ßl^rtfti feinb et non
1 1. Pet. i.spr 5 nach ut steht man sp 7,8 Christianos bis ba§ unt lijlS fein
his 9ro§ unt 14 cari), rauiidus P
') fdilemmct unb temmer (vgl. unten S. 441,31 f.) vgl. oben S. 144,2.
N] DOM[INICA EXAUDI. is
i.<Bctri4,s 'Sitis igitur sobrii et uigilantes ad orauduru, ante omuia
vero Christum.'
In hac epistoia aiiditis parenesem morum et fructibus^ quae proferre
debct bona arbor, Christiauus, qui per fidem iustificatus est a morte, peccato }c.
Hberatus, ut ille ita vivat, ut videatur uovus homo et iustificatus, et enumerat 20
varia bona opera. 1. '2Reffig', 'nüchtern jum geBett).' Primo admonet,
ut sint Studiosi ad oracionem. ^to htm gepet gel)ort '?^teff|ig unb nüchtern
Jh3 fet)n. Petrus scripsit Grecis et Romauis, qui gutte gefcllen Inaren. Sicut
Germani bibuli nominantur, si possemus, §0 legen tol)r tag unb uad^t l)m
Xubev neque relligionem ueque politiam nctjue oeconomiam curaremus, ideo 25
nos arcet fame. Sed Christiani non debent tales esse, quia habent tiiesaurum
magQum, quia sunt nominati verbo, deinde habent hospitem bcn teuff[et, tn^t
bem muffen fie fitf) fc^lafjen. Ille illis invidet vocacionem , ideo studiosi
i.5/jr ro 16J17 I. Petri 4 ro r 18 über pai'eiieseii sieht doctriuam sp üoctrina
inorum ro r l'J nach arbor steht scilicet sp 20 ille (sicut) 21 Sobrietas promouet
oracionem ro r 23 qui c in bie sj) 25 über oeconomiam sieht neqne parentes neque
libero.s sp 26 Diuc^tern ßofen bie G^riftcn fe^n ro r
') vor fructibus ist de su ergänzen. Bein Schreiber schwebte loöhl iw, daß er
de moribus geschrieben hätte.
9lt. 46 121.1Jlni|. 441
R) potest piili, iit iiiimii vcrbuiu lo(iuatur, cirdat de Clin'sto. Ideo nun foUcu
faul fein, multominus ^()m luber liegen ^ 6ffen unb t|rtncEcu guiinet er l)t)n,
(juia in lux- cleus ercavit. Sed Christianns sit tltcffig Utib .^UC^tig, nt orct.
£)a§ finb dno gladii, quos liabjenius, bas matt Hleiffig prebigt et
5 hortetur et audiatur dilig[enter. S)a§ ift 1. ba^ t)"^!! ÖcrtvetBt, 2. ut oromus,
(|uando contingit nobis tcntatio. 1. verbum doi, ha tcbt ©lott mit un§, ba§
anbct bitten, ha reben lüiv cum deo, <|uando audio verbum, audio deuni,
econtra cum deo. Utrunque est diabolo unleiblic^. Idco Cliristiani foÜen
tl^mei; tcben de @|Ott§ ttiort, deinde ut et semper orent, et semper dicere,
10 si neu ore 3C. 'üä) 'Sauctifjicetur iionicn' jc. id quod teutationes nos docent,
quae oniniuo furfoÜen. Non solum oranius in ecclesia, sed Ciiristiauornni
oratio est ubtx t[\ä), tj'ijm. bette, ba gfjeit ijmer gepet, bn§ man Hagt unb
fenff|t über bic lafter, quae in nunido. Ideo foUcn loir fein bic rct^ten
fcf)ulcr, (jui senipor audiamus eum et semper cum eo loquamur per orationes,
15 (piia Satan nunquam feriatur, semper iing|lucf ril^t an. Ideo clamemus
semper. Ideo fcib gcfcfjitft, 'meHig unb nüchtern', bic l)r betten lunb, i-*""^'
non lofe leute, ha?- t){)r cud) ber fac^ nic^t aunl)cmet, beibe mit prcbigcn, tuort,
2 nach multuiniuus sieht foUcn sp 4 Duo gladii Christi.inorum r 6 tentatiu (vt
oremus) 6jT Fides Oratio sp r S nach econtra steht quando oro loquor sp SjO Utrun-
que bis orent unt U nt durclistr sp orent c in orate sp 10 Andire deum, Loqui cum
deo sp r 16117 unb bis ficibc iint
') l)t)m lubcr liegen (rgl. oben S. 440, 3415) so Wander 3, 248 Nr. 10; DWtb. 6, 1233,
ICO aber kein Nachtveis aus Luther.
N] debent esse contra illius insidias, ne siut ebrii. Edere et bibere et licet,
tarnen ita, ut simus modesti, ut oremus. Nam verbo et oracione proster-
io nimus sathanam, ba§ f^nbt bie ij fc^Voertter. 1. ut diligeuter audiamus
verbum, deinde ut oremus in tentacionibus.
Haec duo contra satbanam iiabemus. In primo loqnitur nobiscuni
deus, 2. in oracione 9f{ebcn n)l)r nil)t gott jc. 2)0 mn^ ber teuffei tocd lauffen.
His duobus Christiani debent esse assidui. 2)te fotten al|o gefc^tät fet)n,
25 ut iiaticant verbum et deinde suspirent et orent: 'Advem'at reg|num tiuim',
'fiat vol[untas'. Non solum oramus in couventu, ba§ bod^ fe!^cr gut ift. Sed
Christianoruni oracio semper est in mensa, in lecto, in labore suspirantes
contra impietatem numdi. Sll^o foEcn ltit)r bie rechten l)orer unb bctt)er fel)n,
Ita ut .semper simus instructi verbo et oracione. Nam sicut sathan non
3u cessat, ita nos non deberaus cessare: Siber '^err, fc§laf)e brel)n. Simus igitur
modesti et perpetuo oremus, Jt)l)r foEeuö ber fachen annljemcn, mä)t fc^Iemmen
20J23 1. bis So unt ro 20 Duo arma Christianorum Verbum Oracio ro r 28 G^ttftcn
fljnbt '^otct trnb Setter ro r 29 unten am Seitenrande steht Verbo et oracione profligaraus
sathan. Hoc enim nobiscum loqnitur deus illa autem loquimur cum deo ro 30 nach
cessare steht et dicere sp 31 fotlenä c in foUen öitä sp
442 5?ti:btgtctt bc§ 3Qt)te§ 1531.
B] trcidfcit iinb Betten, et tantum fveffct, Hnc Xfyi bnä folt tr)un, amlistis suiK'riori
i.>eciii4,8tl()ininica\ üt hie ge'^ort bojit ut 'mcfftg et nucf}tern' k. £)ic aubcrn
tligent: Videtc, ut charitatem hab|eati.s, cjuae rec^tfc^affcit fe^ unb brunftig
iintevnanbcr. Semper solet praedicare Petrus, baS ber 30VU tjcrljinbere bas
i.Soi. i's; gebet. Supra: 'ne oratioues vestrae imped|iaiitur' Et ad Cor. P,au[liis: ue s
"oratio impediatiu-. Et pater lioster JC. 'Remitte uobis.' NuUa res adeo
imjiedit orationem ut discordia. 8i niulier et vir dis|cordes, impossihiie, ut
oreiit. Neu curato, quod Papa et omues eins Mooachi, pfaffen betten.
Q|uicquid in papatu, non tan beten, nee sub Turca jc. tantum eoruni est
oratio, qui Heben: h)0 haB fjer|c einen grot trtbber anbern, ^a ift§ fc^on lu
öeiioin, quia pater noster fjat ein pflocfe.^ Quando hoc dioo, ©0 l)ab iä)
meam orationem f(^on öerbautpt. Si contra unum habeo 1 groEen, pater
noster ftrafft mein eigen niaut.'' Tua pjcccata non remittuntnr. Ideo Petrus
et Pjaukis bringen auff bic liebe, ut feib freunblirf) ober laft betten liegen.
Si hoc, tum Satan i)at gut fpielen*, non potes contra cum fechten. Ideo 15
1 tautum mit 441,17 fac5 durch Strich verb ijS Sic bis tugcnt unt 3 Chari-
tatem mutuam habentes sp r 5 1 Cor. 7. sp r 6/7 Discordia imiiedit orationem y) r
'J nach Q|uicquid steht est sj) 'JjlO tantum hin tiefien unt 10 über lictien steht diligunt sji
nach iDibbev sieht einen sp nach ifti steht ba§ gcfiet sp rh 11 nach pfloäc steht scilicet
Sicut et nos dimit[tiraus sx> 12 nach unum steht hominem sp 14 btingen c aus bringet
danach ]o ^efftig sp nach taft steht bol sp
') In den beiden Predigten am Sonnlaij Vocem Jocimditatis oben S.S'Off. 3'Jlfl.
-) l)at ein pfladEe vgl. oben S. 357, 10. ') ftrafft mein eigen maul s. v. a. 'straft mich Lügen .
') Satau "^ot gut fpielen vgl. Wander 4, 704 Nr. 6: 'Der liat gut spielen, der nicht setzen dar/.'
NJ unb temmcn. 2)a§ tft et)n ftutf, quomodo debemus esse modesti et orare
dcbemus.
i.¥ciu4,s 2. '93or allen bingen §0 ^abt unterc^nanber c^uc.' ©e^et, bog
l)r recfjtfc^offen unb brunftig fetjt gegen el)n anber. Nam videt, quod ira
i.ipctris, 7 inipedit oracionem. Nam alibi dicit: Vos viri sitis pacientes corani uxoribus, 2"
«Diot"' '; 12 "^ impediatur oracio. Ita et Pauhis et oracio dominica: 'Dimitte nobis."
Siit)n biniJ t)ort)t)nbert ba§ ge^et |o fefir al§ ber jcorn. Si vir et uxor sunt
irati, non possunt orare. Ita hodie totus Papatus et Turca non potest orare.
Tantum qui amant et dihgunt, orant. ©eu anbern ift§ gelegt.' Verba quidem
possunt pronuDciare, sed non orare, clamant quidem, sed non sciverunt 2*
verba. Si ego debeo orare remis[sionem peccatorum, oportet nos remittere.
Hl^o iü^l ba§ gepet !ur|umb bte libt l)aben. Si vis orare, depone iram.
Si habes iram, abstine ab oracioue. Si non oraverimus, tunc sumus victi.
Sed Petrus videt non posse eciam inter Christianos posse absque ira esse.
19 über ira steht önb bnmut^ sp Ira et liuor impedit oracionem ru r 21 nach
oracio steht uestra sji nach Paulus steht uult nos esse concordes ad orandum sp possunt
(irati) Irati et inuidi non possunt orare ro r 24 qui (orant) 27 Sltßo bis ^a6cn Mn( ro
') iftI gelegt s. v. a. 'verboten', 'unmöglich gemacM', vgl. DWtb, 6, 530 unter o, im
weitere Beispiele aus Luther.
9U. 46 [21. SDlai]. 443
K] novit Petras ut Paulus, boa Uillcv bell (5f)liftcn llid^t 3U(i()et, Co ftoft fid)
iintcilüeilcn et inter coniugatos utcunque 8|ancto.s, es gefallen lt);ort, gcperb,
(^oriiifle. Ita ntillus status, e§ tompt, ba« einer tf)Ut, vebt, ba§ ben anbern
üeibienft. 3ii '''it'<" vita tvegtö, gibts nirf;t aubeiu, Sivc sis civis, Coiisul,
5 servus, famula, liberi, Episcopus, prebiger, tarnen es cum lioniinibus, tum
Video, bci§ micf) öcvbraift vd an toortcn vcl lucrcfcn. 1. monadii fjoBcn nicfjt
fuunen ertragen ista.s molestias. Ideo in deserta, ubi nullns iiomo, ul)i
tantum audjierunt avcs et vid|erunt arbores. Et scribunt de <|uo(lani, (jui in
coenobio nou potuit mauere, (juia vidfcbat multa \'erba et opera, (juac dis-
10 pI]ioebant et iiabuit semel ein toaffer Irng|lein nnb bcrfir)et», ba» er l)f]n ninb
ftofft nnb fjat'S tüaffcr jn fern 3C. ba fc()lugc ben frug. Nunc in se mlien.'-:
Video, loer ber feil .'c. Zs^ fefje lool, t^ mu§ mic^ ijnn bic lente fctjirfen,
ijon ccontra.' @§ l)eift reraissio p|ec[catornm: 'Remitte^ jc. qui hoc nou vnlta"""!)- «. 12
facere et nihil vult videre, audire mali 3C. eat in desertum cum isto i'ratre:
15 forte aliquid obviai)it, ba5 t)l)n lütrb gomig madjcn. Ideo douec in terris,
1 nach nic§t slelil aUc3eit tnii redjt -yy rh jug^ct c in jug^cn sp 3 ben "Äcc onbctii
7 Ulrich deserta sieht concesserunt sj> 9 nach vi(l|eljat siclil et auiliebat ip 11 vor
fdjtuflc sieht ju sp nach fd)tu3C steht n sp über Nunc steht Iterum sp nach rediens
steht inquit sp 2er "btuber mit bcm trugtein sp r 13 Inev c in «ovon sp nach feit
steht ift »7* 14 nach desertum sieht aut ex mundu sj) lö nach terris steht viuitur sj/
') Dieselbe Geschichte erzählt Luther Eiimigen, opera lat. X, 169.
N) 2)0 gefaEen loort unb jceljd^cn bc§ JcornS inter Iioraines. Ibi vir et mulier,
ibi uiagistratus et subditus k. lüiber ftucjCjen. @§ !an nicf)t anber§ fcl)n:
ct)ncr h3l)rbt jlü jceljtten tl^un, ba§ bem na(^fiar ni(^t gefellet 3c. Eciam si
nulluni baberem hominem, tanicn habebo niecuni, nil}t bcnt loerbc iä) ^It)
20 jCC^tten unartten.' Ideo primi IMonachi vitaverunt cousorcia, ad solitudinem,
et est exemphim de morose monacho, qui cum nullo fratre potuit convenire,
ivit in beremum et babuit auforam, quae cum aqua decidit, cum lougius
debuit aftcrre, fregit anforam et tunc vidit suara impacienciam in corde suo
et reversus est. .fi'urcjuntb ic^ fel)e, ha§ xä) mtc^ mu| nod) ben leutl)en
25 ritzten unb fie nic^t nod) ntl)r. Ideo qui volunt esse Christiani, illi debent
aliorum vicia tollerare. Sßirftu ijn bte tnnften gel)en, feo tetjrbt bl)r geh)t)^
lOO^ begegcn, quod nou poteris ferre. Ergo si volueritis esse Cbristiani, ^0
17 Viuentes cum liuminibus nun possunt nun interduin irasci sed mux remittendum ru r
iO nach sulitudinein steht iuerunt sp 21 convenire (abstinu) 22 nach aqua steht
quae sp Morusus Monachus ro r 24125 ßutcjumfi bis Iden unt ru unten am Seiten-
rande steht Viuendum est cum hominibLUS in araicicia nun fugiendum in solitudinem
TACIENCIA ro 26(27 über gclotjg bis Begcgcn steht bh) lu^rft btc^ fto|fcn obbct fattcit jc. sp
26 Ferre debemus aliorum mores ne simus impacientes ro r
') unattten 'aus der Art schlagen Lexer s. r., 'imderwärtig sein' Schmeller s. v., hier
icoM = 'in gespanntes VerluXltnis kommen', 'sich ärgern'.
444 HJvcbifitcit bc-i 3at)tcs 1531.
U] f)ciftö: tjodt ancinaitbcv licli, gcb|cii(Jt tiidjt, bn-S l)v ^orntg fcib. 3irf) fol fiinbc
ftinffcn, fol lüdjt fagen ad ;»iiij)b|oraui: heue tactuiu, quod 6ift umB gefaEctt
iinb tnaffer Derfd^utt, et tarnen si fit, fol id) fo 6ofe ntc^t fein, ba§ id^ Baum
unb Berge umb vciffen unb bie fonn lürfjt fd)cincn laffen. Audis, (]uod in
terris sint honiiues, bie Ulla fc^|ebli(^ finb, bic fidj QU uwS^ ücrfuubigen, bic s
nic^t rec^t tf^un. Pater noster dicit. Non debeo dicere, (juod bene fecerint,
>;ed coutia. 9(6cv hai- iä) bvumfc fol jovuig fein, ein neib unb fjaB brauff
tocvffcu, bO'j ift uic^t (^viftlid), sed: coudonabo hoc, non facito magis, Ego
patiar et coudonabo, Beffet bic§. Et si non vnlt beffem, tarnen mu§ ic^
contra advers|ariulii animum pacatnm '^aben, ut ad papam , Episcopum m
Mog|unt[iuum dicere velim, ut omncs ad Euangelium venireut, sed bin i)l)n
feinb, quod unrecht t^un et jiro unredjt nic^t erleuneu. Si hoc, tum omnia,
(]|uaecunq[ue öermag, ha§ l)eift bie b|runftige liebe, bie grunbet Petrus m'^ei
nuff bas leiben quam tt)un, ba>3 c^riftlic^ leben ftf)et m'^er barinnen, quod
Dertregt unb Jjraclicirt rc[mis.sioneni pieccatorum. Dens quotidie muita i.)
re|mittit peccata mihi, ego decies non oro, ut deberem facere, Jja si tautum
3 niomenta rechnet, tum h)er ic^ berlorn. Econtra facio mala multa, et
tarnen fi^leuft über ntid^ ein getoelb, quod velit re|mittere p|eccata et bona
facere, Sicut ipse mihi bene facit et condonat omnia, quae verbis et factis
1 "^otit bis geb|cnilt unt 12 jmibc ftraffcn unt 3 «crj^utt c aus Qe\äi\ilt 4 nach
Iai)cn steht Wolle sp 8 magis c in amplius sp 12 über hoc steht diligo sjj 13 bie (2.)
bis ouff unt 15 nach pvocticirt steht artLiculum sp
N] bend unb übet, ©junben foHcn 'mt)t ftraffen, let)ben f ollen unb foKen fpred^en: :'o
6§ ift gut, feit ber trug untb unb gcfc^ie^t nicf^t noc^ unferm tü^Een, tunc
die: 6§ ift gut, Rollen nic^t murren unb JJorrenS sed debemus homines
diligere. Verum est: liomines impios, qui iniuria afficiunt, fotten tDt)r t)er=
manen: S)to t^uft unre(^t, aber äcornen f ollen h)^r nid^t, et debes dicere:
Noli amplius facere, frater, ego feram. Si processerit in iniuria, debes eciam 25
ferre. Ita nos debemus dicere contra Tiiirannos: Älale agitis et impie per-
sequimiui nos, si autem uokieritis resipiscere, vohunus tibi omnia impertire
ex charitate. Ita Petrus: 'Charitatein', jjIus fuudat charitatem uff ba§ leiben
ben uff§ tl)un q. d. Qu Vergebung fte'^et». Dens mihi infiuitis modis bene-
facit et remittit: quanto plus fratri benefacere debeo. Xam si racionem m
reddere deberem deo, pro dimidia hora cssem perditus, et tarnen deus remittit
et mihi benefacit multis modis. Sll^o trt)l it^ ouc^ gegen ben bruber tljun
unb ^m bie libe ercje^gen et non irasci illo unb fol boc^ ftraffen. "^äj fol
20 benä unb (t£l)b) ic^ f)ab Ijii nidjt btuni'6 lübcr gcjacj sp r 25126 Corriiiere
flebemus nialos sed ferre ro r 28J2'J lla bis d. unt ro
') murren unb porrcti. Sonst hat Luther hiiufu) f(i)iiuvreit unb purren Unsre Auxr).
Bd. 12, 624, TjS (untere Zählung) oder fc^nurrcit unb inurvcu Unsre Ausg. Bd. 12, 347, 15;
624, 17; Bd. 14, 162, 25.
9lr.46 [21.3Kot]. 445
R] contra cum facio et facturus [ler totum vitnm. Ideo sie affectus esse debeo
erga proximum, ut uimev m^cr ia jto bringen laffen, ut odio eiim persequar,
et tainen fol ifyn ftraffcn et tarnen lieB i)abtn nnb gevnc ttergeben, öertragen
nnb Icibcn et etiam ab iiiiraico. Xa^ ift ein X'cd;te bvunftigc liefic, left fid^
5 nic^t erbittern 1. Cor. 13. et scmper tf)ut bagegen, h)a§ gut ift. Si enimi sot.is
alicui Don Ijcrl^en nidjt fieinb bin, la§ \ä) tjn nid^t not et non respicio bie
untugcnt eins, sed not. lila ^erljilidfjc liebe tnuu fein unter ben (Stjriften.
Qui hanc cantilenam ^ non vnlt discere, ber geb|encfe, qiiod uou sit Cln-istianus,
qnia non potest orare. Nam fol ninn betten, mu§ man lieBen. Num omnia
10 debeo pati? Tu folt l)^m feinb fein nnb t)oIb, Ideo cpiod male agit, sed
t^amcn non not, mangel (äffen sive in animo sive in corpore et in quacunque
re jc. et iterum bin ic^ l)f)m fpiun feinb ^ jn-opter untugent, bie er an Ij'^nt
]^at, et tarnen cum non possim aliter facere, Inil ic§ l)t)ni Iribber bienen unb
griffen. 9Jcib^art^ t^ut nid^t fo, qui talis socius, e§ ift l)f)m leib, haS beut
!•'■ tn^e tl^ut, qui nunquam ei malum fecit. Si mit eim leffel toaffer§* JC. Si
5l9 ertittetn bis Iic6en nnt. 5 1. Cor. 1.3. sp r 6 nach not sieht leiben sp
9 (ideo) potest Matth 5. sp r 12 2 Thes. 3. 6^) r 14 Jlcib^att sp r 15 über tof)(
t^ut sieht toot ge^ct sp nach teffel stelu »ol sp
') cantilenam (rgl. unten Z. 20) vgl. oben S. 322, 9. -) |ptnn fcinb (rgl. unten Z. 24)
auch sonst hei Luther, z. B. in Pouchs SJy. Bd. 3\ 05 Bon l)et^ett jpinfeiiib; rgL Wander
4, TIS Nr. 2: 'Einem spinnengram sein.^ ') 9Jeibf)ort d. i. der personifizierte Neid, liiiufig
hei Luther ; Belege DWth. 7, 559. *) Si mit eim leffel lonfferS (rgl. unten S. 446, 17).
Gemeint ist tönbten fie un§ in einem Scffcl oEe ctfcuffen, jo nemen fie feinen So^^i: borju
Unsre Ausg. Bd. iß, 10, 32133 (rgl. die Bemerkung dazu); auch Bd. 16, 124,35;3G; Bd. 27,
206, 32133 und dazu S. 546. So auch Wunder 3, 227 Nr. 124 ; ähnlich Nr. 122 SOäcnn er
if)n in einem leffel crttencfen tonnte, er braudjtc feinen i8rah)pottig bajn,- Nr. 123 SCBenn er
jn in einem Söffet Hott SBaffer erjeiiffcn föiibtc, ncme er ni(^t eine ©djiiffel üott bajn.
N] fc§el)ben ha^ lafter unb perfon. Peccatum arguere debeo, sed personam
diligere. Haec est vera charitas, bie fiel) ni(^t left ercjuruen. Man tan t)r
§0 öil fi$al!f)et)t nid^t iijun, fie Iet)bet inel)r. S)en Inem id) öon Ijercjen nic^t
fe^nbt bl)n, bcm tan iä) Ijorfe^en': non video peccatum illius, .sed uecessitatem.
20 äßgj i)Qg liblel)n nic^t lernet, ille non erit Christianus neque poterit orare.
2)en er tnupt§- l)n el)nanbcr. 6l) fol iä)§ ben al§ tion t)t)m leljben? E|esponde:
bU) folft nichts lel)ben, tu debes cum eorripere et tarnen illum diligere in
necessitate, e.K summa charitate Uli benefacere. 303iberumb untb ber untugent
tt)t)lLlen bljn id^ Ijm fpt)nnen feljnbt, propter personam diligo. ®a§ tan ^a^
25 unb net)bt^Qrbt' nic^t. Non benefacit neque proximo neqne iuimico. SBen
16 Peccatum est odiendum persona diligenda ro r 21 Occupacio an omnia debeamus
ferro ro r 23 Charitas odit et diligit ro r 23124 Sffiibeiumfi bis diligo uiit ro 24 unlen
am Seitenrande steht Cliaritas plus exercetur in paciendo quam in benefaciendo ro 25 3Je^M=
^orbt ro r
') Dotfeljen = 'übersehen, so auch Unsre Ausg. Bd. 12, 355, 28 (wie berljöten = 'über-
hören' Unsre Ausg. Bd. 34, 336, lOjll S. 342, 2). ^) = knüpft es. ') nel)btf)arbt rgl.
oben S. 448.
44G ^tebigten be? 3nt)te? 15B1.
K] adversario übel g'^et, ridct in corde. Ncmiui est guuftig, Jribber freunbe noc^
fetnbc, et hoc osteudit, bn§ er ntc^t ba 311 t^ut. ®a gegen ift bie liebe, bem
freunbe '^ilfftv an untevio§, Inimico bergibts, ftrafftö et niliil mali gunt, sed
onine bonum. S^ic djviftlicf) tiigcnt fol freffttg imb lemljten imtev (?f)riften,
<||iianqiiaui nidjt fo abgljct, non iuvenies doimiiu, platcam K. alioqiii lliuften •''
toir ben tejt au§ tt)lgen, Sed e§ ftoft fid^ ubique, qnia ibi Satan, mnndiis,
caro est. Ideo oB ioit un§ ein ttjcnig mit ein anbev bcljffen, tamcn non
joüen neiben. Interdum dens beljffct jungen et illa mu§ leiben. Item
qiiandoquc teil fii^ einer Iraloen unb ftoft fii^ in§ äuge, et tarnen non libenter
facit. Sic in corpore quandoque ein glib ba§ anber ftoft et qiiando emittit lo
ercpitnm, et nasus ntu§ |)atien| ^aBcn. Et tarnen fol bic ftvaff bleiben, toil
er fic^ beffern, ift gut. lam dat rationem, nimpt für fitf) bie art ber liebe,
i.Hüv. 13, T.sqnam Paulus plurib[us 1. Cor. 13. explicat jc. @§ ift ein f|ein binglein untb
bic lieb k. S)a§ l^eift '^ie Sanct 5petcr: omnia treget liebe. Et locus est
€vt. 111,12 suniptus ex Salo[mone. 9}eib^Qrt^ erlretft Jobber, chairitas 3C. iDen ^Q§ unb '••
neib in corde fteät, quaerit, ba§ er ein ungl|U(f unb Jobber anrichte vel in
^l4 ift liis fot mit 4 nach trefftig nleld jein sp nach unter steht ben sp 8 nach
ieljfjel steht, bie sp über illa slelä liiigua sp 10 nach quando steht veriter sp 12 Natura
caritatis sj) r 13 bin9tein(§> 1 Cor. 13. s^j r H prouer. \(i. sp r
') 9lcib^art vgl. oben S. 445.
N] er ben fet)nbt l)m leffel fonbe ertrentfen jc. si ei male evenerit, ridet, mnlto
minus iili benefacere potest, sed omnia male interpretatur. Huic opponitur
eharitas. Haec personae favet, peccato coutrariatur. Sa» ift e^n 6^liftli(i)e
tugent. Iber e§ lütjrbt nii^t ^o retjn äugeljen. Quilibet in domo sua et an
platea videbit iram. 6§ tan m(^t muglid) fel^n. (?■§ ftoft fic^, quia adest
sathan, caro et mundus. 9Joc^ foEen loljr bem tcuffel nic^t räum geben, ba§
h)^r e^nanber uneljnen. 53tu§ hoä) bie junge let)ben, ba§ fie bie jcene
unlt)t)Hig bei)ffen unb bie finger bQ§ ouge ftoffen, et tarnen non libenter facit
et uulla est membrorum discordia. Ita fit inter Christianos. ©ie füllen ss
i.wvi4,8t)orgut "falben. 'Sic liebe bedt ber ^unben menge.' 2)a§ ift bie urfod^.
i.sor. 13,7.5 2)0 nimt)t er bie ort ber libe, sicut habemus 1. Chor. 13. 'S)ie libe tregt altcv',
'e^ffert nic^t' K. S)a§ '^el}ft ^ie ©. 5Petru§: 'operit multitndinem peccatorum.''
epr. 10, 12EX Salomone sumptum. 'Odium susei|tat rix[as.' 9}et)btl)arbt rid^t Ijabber
an, Sibe bedit jtti. Nam ubi est odium, bo folgen gifftige, bo^e loort^ ^
:^inber eignen obbcr unter ougen. ^fitnder^ i\a^ fibet nicl;t loet)ttber am
18 Huic (est) 20 lu inuiblo nun possiimus uiuere abs(|ue iia seil est remittendum ro r
23 über ajlu6 steht A siraili ro fie über (t)^n) Membra a membiis paciuntur multomagis
Cbristiani ro r 26 über ^albtn steht n^emen sp 28 nach nic^t steht sicut ibi in textu
liabcs sp 30 Odium suscitat lixas Cbaritas operit multitud^inem peccatorum ro r
') Suiitfc^ fjofe ^4cse ii'onisclie Verivendung des Titels hei Luther sehr häufig; vgl.
DWtb.4,2 Sp. 2401 unter S, wo zahlreiche Beispiele aus Luther. Vgl. dazu noch Unsre
Ausg. Bd. 30, 106, 19; S. 107, 8; oben S. 334, 2; S. 359.
9lt. 46 [21. ÜJJail. 447
R] dorsum obloqiiitur vol in facieni , marfjt uneini(!|cit itiib vidjt f)abbev unb
,^orn an, quia vidct auff bie leiitc, fo loeibt fte fco-S ftnb 3C. Et germanice
(licitiir: \ä) meine, bu fjaft i)()m fiinberu^ 3c. Sic: hie T)ot mir ein girofd^en
fieftolcn, l^üt fo Don miv gejagt, ba mit gt)et er nm6. Et cor ift cr6,ittevt
5 et niliil videt aliud et cog|itat, h)ie er fid) Uiottc rccfjen, liegen, triegen et
vellet, ut quisquc eis fcinb toevc, bu boftcic^t. Xa gegen ift bie tiieBe ein
föftlicf) bing, becfet aUc Sunbc Jtü. Et ut Pet|ru8: 'multitudinenr jc. ©0
öiel nur potest gefd^ef)en, ipsa operit i. e. condouat, Hcrtregt. Nou facit ut
Dieibljart^: »nie bev miv leib getfjan t)att jc. sed lacit, quasi non audierit,
to (eft ficfj nidjt eiB|ittern, nou ideo iiomiui fcinb, uou IjeBt ein jamer an, nou
fud§t rai^, Sed dicit: tiekr fciruber, bo§ ift unred^t, ftell§ abe. Si n<>n, inil
bir brumb fein nngiluiJ lounfc^cn. Ergo Iiiebe f)at bie art, quod tegit ac.
i. e. lüo Icutc fiel) ein anber finb, ba finb funbe, ut man unb IreiB. Et patcr
uosler fatetur, servus tt)Ut ni(^t, quod vult dominus Et domina. ^ä) lieg
i-' bic firah) ein gut ' k. ^ä) \v\U nii^t üon bir leiben, far f)in. Si non invenis
defeetiuu, tum luoüen luir bcn Tcxtum auS fi^arren 3c. 6l) ^et ijliens tneib
gcnomen, man, icberman ioil fct)en, Iro bev fd)uc(j tvugtt.* ©ö t)eift: 'Dergib
3 nach ^^It steht t)nn sj> 6 eis <■ in ci quam ipse odit sp 7 »ach Pef|ius steht
inqiiit sj) Caritas operit multitudinem i)eccatoruin sj} r 8 ut (et) Will uou (2.) bis
xaät «iit 10 (t)citt 13 tuo bis funbe mit 16 nach l^et steht id^ sp IT nach Wo steht
tj^n «/) nach »crfiifi steht 6n§ sp
') bii I)aft Q^m [t)nn] Ijinbetn crfj. gcic'^cn (vqh unten Z. iSjld) auch Unxrc Ausg.
Bd. 30, S2, 7; S. 83, 18; vgl. Thiele Nr. 2'.io. ^) 9kib^ort rgl. oben S. 145. 'j erg. ^a^x
\)a\>en vgl. oben S. SO, 1 (ivo Weiteres rerimrU); auch Umre Ausg. Bd. 0, 4i>ii, 9; Bd. 8,
30n, 20; 10, 240,4. «) m bei- jc^u^ tvugft vgl. Thiele Nr. 237.
N]Tnenfd^en, ben ba§ 6o^e ift, sicut proverLbium: h'm f]aft mljr f)t)nten et)n
gefef)en. Ita odium tautum mala et iniuriam videt, ml)t bcm gc^et er tjxn
20 et ita cor inflatur in hominem, luie er fic^ on ^m t)evgvct)ff e , btn fd^alf,
3?oftnic[jt, Mihi lioc. Contra hanc iuvidiam est Charitas, bic becEt jU). 6§
tonnen feo Dil ^unben nidjt gefc^e^en, fie Devtvedt», bedt» mib fd;iv)et)gt, fie
f^ut, al§ i)ü fie» nic^t geljort, öevgiöt e§ gerne, non irnscitur, sed remittit
])eniteuti. Sie machet tet)n (jabber, fo ba» ^etru» fagt, ba§ fie bie ^unbe
25 jubedt. Nam ubi sunt homiues, bo fljnbt ^unbc. Vir, raulier, servus,
ancilla jc. non possunt esse iuter se sine peccato. So ^e6t fic§ ben el)n
Urlaub unb üorfj)re(^en. ^m n^amen gote» gelje jum anbevn l)evn unb fvatu:
si uou iuveueris eos homiues, tunc indica mihi, ^o lDt)l ic^ hen tejt au^=
!rac3en. Summa: @§ tttjrbt ni(^t§ brauS. Stu Inirft leutf)e fl)nben, qui
30 contra te sunt. SBed^fel, toie bu tnljlft, si tu ancilla et servus omnes dominos
18 nach proverLbium stellt diciraus 21 nach hoc steht bw Ijoft boS unb biß get^an .«y)
S^-^abbet (2)aä bie) 26127 unten am Seitenrande steht 3n ber luett {on§ nic^t Onetcjotnet
3U9e'^en, sed oportet ut reniittamus ro Charitas operit uuiltitudiuem peceatoruni ro
29 lu mundo oportet uos cum hominihLUS iiiuere ro r
448 '^5tebigten bc§ 3nt)W§ 1531.
K] unfcv' jc. Inveuies liomines, bie t^uii, ha§ biv nic^t gefeit unb iüe(^fel§,
löie bii lüilt, tarnen qiianiloq[ue ancl|ic's, quod displicebit, nim6 tnelc^e gaffen
unb nad^Bav, ben bu loilt, tum dicemus, quod s[piritus s|auctiis uon intelligat,
(|iiid imindus. S§ tjeift: 'Datev unfer' 3C. 'unfer fdöulb.' Si Cliristianus es,
lial>|el)is hoinines, qiii eiimt tili ik'l)|itore.s, sed tarnen ideo non ju bvirf) topff s
unb !anbel, Betoeife 3C. bie I|iebe est ein funbe tecferin, öergefievin , toev bie
fünft nii^t tan, nescit, quid liebe et ne.«cit orare. Si vero oratio 8ic stat:
Is nie f)at gef (polten, 3ie, I|iebcv l)crv, bevgib Ij^w». Ego condonavi iioc
oulpae proximo et tu coudona. Si vero: Is laesit, cog|itabo, ut ei etiam ein
fd()ali!eit tljue, ba lüirb !ein gebet Happen ^ i. e. bie liebe ric^t fo t)iel au§ ut lo
reniis[sio peccatoruni i. e. volo deum dii|igere, tum reraittet iiiiiii peccata.
S)er fpxuc^ ift foftlic^ unb laffe bl|eiben gegen ben leuten. (Segen @ott est.
alius peccatoi-um portator, Christus, bein funbe et aliorum defectus fol
eliiaritas tragen, triv unternanbev foücn einer ben anbevn tragen unb öerfunet
toerben, ut Christus nos recoiiciliat patri. is
4 C'liristianus über (habes) ß bie iis BcrgeSctin tint 10 Deprauatio liuiiis sen-
tenciae. sp r 11 nach peccatoiiim stellt consequntur sp 12 nach taffe stellt tj^n sp
13 über portator steht tector sp
') Vgl nnkn Z. 22.
N] elegeris, invenies homines, bie jtü jce^tten m^t bt)r ftucjen^ lüerben. Ser
:^l eilige gteift fjat§ tool gefe^en. @§ ^eljft ha§ öater unfer: 'Un|er fi^ulbiger.'
Si vis esse iiorao, habebis ©c^ulbiger, sed non debes vindicare, sed remitiere.
Quia charitas ^ft et)ne §unbe betferin, §unbe fc^entfer^n. lila deinde potest
vere orare. Si odium aderit, nulla erit oracio, sed charitas : O domine, iile et 20
ille maleficit mihi, ei remisi et tu remitte. Si autem venires: Ego me
vindieabo, tu, domine, remitte, iaS tiapt nid^t.^ Papistae hunc articuhim
de charitate erga deum posuerunt, quasi ex opere hoc habeamus remissionera
peecatorum. 3)a§ ift nic^t. PtjriftU'S ift met)n §unbe trager, nos autem
Rotten et)ner ben anbern öertragen unb üerfunet Irerben, ftiie loljr öon got 25
tjerfonet ft)nb. Valeant Papistae, bie ^n bifem fprui^ {)aben et}gene Oorgcbung
ber §unbe unb berbinft gerncmet: scilicet si ipsi deum diligereut, tunc
operirentur corum peccata. Loquitur hie de ciiaritate erga proximum.
17 Debitorib[US nostris ro 19J20 3ift bis vero unt ro 22 nach remitte steht
mihi sp 23 posuerunt erg zu expusueruut ro Contra Zopliistas ro r 24 (et) nos
26 über ^n steht m^t
1) = zusammenstoßen , aneinander- geraten, von streitenden Bücken vgl. Vilmar,
M. S. 407. 2) S)ag Uapt nidjt vgl Unsre Ausg. Bd. 17, 306, 27; Bd. 33, 676 zu S. 14, 21;
Thiele Nr. 430; Wander 2, 1366, T 5f at floppt nid).
9lt. 47 [27. Tlai]. 449
47. 27. aJlai 1531.
^rcbigt nm ^^fingftfoiinalicnb.
R] lu vigilia Penthecoste.s.
Adest fcstiim penthe[costes, in quo .solet jjracdicari de articiilo fidei
nostrac, qui dicitur: Credo in s(j)iritnni .sanctuni, quod ein g|VO§ l'eid)§ fcft
ift unb ^O^ev articnlus. Historiam looEcit \mx ]paxm u.sq[ue in cra.stinum.
'- 6§ ift lüol tuevb unb biüic^, quod isti art[iculi divisi in festa, ut beutltd^
geprebigt Serben et honiine.s intelligant, öevftfjCtT, q[nanquam etiam dicendnm,
quid iutra Ascensionem hocq[uc fesLtum factum, ut bie evtüelung Mattli[iao.
Oraraus in Synib[olo: Surrexit a mortuis, ascendit jc. sedct. Nos experiniur
i(Uotidie, (|uani omne.s sciaut loqui istfTverba, unb Icft fi(f) buncEen, quod sit
1» Clu'istianus. ?(6er h3a§ bran glegen fei), 6eb|encfen t)i)t toenig, q|uanquam
gratia, quod ista verba iu Ciu-istianitate manserint, quod literac cantatae et
dictae. Vos aud[istis autem, quod Christus res[urrexit a mort[uis et sed[et
a dext[era patris, (juod haec res[urrectio a mortuis fei) nid§t fo ein gcting
bing, ut, si aliquis mortuus exuscit|etur, ut Iiazaru.s, et ab aliis S|anctis
•^ excitati mortui, quia oportet max|ime discernamus res|urrectionem Christi a
2 (Resurrexit A mortuis) sp r 3 qiii c aux quac quod (est) (! inteUigant
c in discant sp 7 iiher intra steht post sp nach Ascensionem steht domini sp 9 nach
unb steht quisquc sp 14 bing üher 13 gering über Lazarns sieht a Christo sj) Resur-
rexit a mortui.s sp r
N] AD PENTECÜSTIS FESTUM.
In vigilia.
Adest fostum pcntecostcs, in quo artieukis fidei: 'Credo in .spiritum
s|anrtuni' praedicatur }c. tüclc^g ift cljn rel)cf)e§, groffe» fcft unb artidel, de
20 (juo multa dieendn. Diffcremus historiam ad erastinum. Digniss[ime et
merito articuli fidei in singula festa ordinarentur. Multa haberemus prae-
dioaro, quao contigerunt inter festum Ascensionis et hoc festnm, ,sed ne
iniuria fiat magna, Nos consummemus pro uol^is hunc articulum. S)ei' uff=
geffaren, ficjct juv re(^ten. Scitis, quod omnes de istis verbis multa
25 loqui possemns praeceptores eorura JC. Tamen nihil fere intelligunt. 911^0
^at man» noc^ bem 6u(f)fta'6cn gefungen unb geleffen. AudistLs, quod Christus
resurrex[it, ascendit JC. ad dexteram. S)a§ ufffte^cn non est parva res .sicut
Lazari resuscitacio. 5)lan ntu^ lt)el)t untevfc^e^ben bie uffcrft%e^ung Lassari
16\n ro 21 articulos 22 inter festum sp über (....) 23 Nos (sum)
2i über omnes steht nos sp 25 loqui possemns c ans loquemur jjraeceptores eorura jC.
c in et quasi magistri illorura sp 26 ^ot{§) buc^ftaben (ttibci:) 2TI28 Resur[reccio
Christi ro r
Sutfierä Sßetle. XXXIV 29
450 iPtebigtcn bc§ 3n!)rc§ 1531.
R] niortuis ab omnium aliorum hominura. Ita ein onbcv bitig, qiiando dicitur
de ascensioiie istius personae, quam Enoch et Eliae, Ita quod is sedet ad
dexte[raiii patris OQinip|otentis, quam potentia omnium ang|elo[rum. Nam
ubi Laz|aras resuscitatus a mort[uis, iavx tx oKcin. ßfjriftuS abev mu§ gar
mit fic^ Btingcn. Ideo sua rcsiurrcctio tain magna, ut totus mundus non 5
apprehendat Nam 'ijüt 'P3Cätt)a'n omuia, mortem k. q|uic(iuid liabet iste
Christus, g^ct aU mit ^I)m er ou§, et resurgit totus mundus unb ni(^t ein
^ax 3C. Et ju le^fte, ut etiam inimici eins unb bie 2!|eufel ex inferis et
impii, qui eum cracif|ixerimt, muffcn nufferftt^eljen. Ideo ascensio ift g|ro§
3U l^alten, quasi omuia sepulcli|ra finb Ie"^r, unb bie "^ette ba ju, etiam 10
omuia resurrexerint, quia istam persouam h)il er gro§ ge'^altcn tjn'öen cum
Omnibus suis operib[us. Et praecedunt creat|urae, omuia ex terra egred|iuntur
quotannis, omnes f|ructus. Si intueris, ift ein lauter attfferftct)Ung de mortuis.
In terra non vides '^alm, non f^ructum !irt§\ sed ftedt aUS l)nn bcr erben,
Granum, Tandem, ioed^ft ex grano ein f(^on tjalm. Sic ex Hat ein ap\\d, is
ba§ ift eitel resurreetio ex mortuis, uon fit ein ilut^, ^alm. Sic ver est
1 nach hominum steht resuscitatione sp 2 Adscendit ad coelos sj) r 5 ttingcn
über 4 gar Setlet ad dexteram patris s}) r 6 ^Ot üher Nam 9 über ascensio steht
resui'[rectio sj) 10 über letfX steht vacua sp 12J13 Ex creaturis cognoscitur resurreetio sp r
13 über de steht ex sp 16 Ver sp r
') = Kirselie. ■") = Blüte.
N] et aliorum a Christi. Ita eciam ascensio Cliristi ab aliorum ut Eliae et
Enoch patriarchae. S)a§ ift öil anber§: qui est omnipotens et sedet ad
dex[terara patris. S)en bo Lasarus resurrexit, solus venit. Christus resurgens
omnes secum accepit, et tam magna resurreccio, quam totus mundus non 20
potest: accepit secum peccatum, mortem et sathanam. S)a§ ift e^n generale,
non speciale. 5)tt)t ber perfon mu| al§ erau^. Ita ut eciam omnes hostes,
demones et impii resurgant et prodeant. Ita ut videamus ob oculos Omnes
mortuos viverc, eciam morituros non morituros. S)en e§ ligt un^ mec^tig
öil an bi^er perfon, multis miraculis coufirmatum. Nemo secundum racionem 25
potest capere. Ita si annuatim fruges videmus crescere et arbores pallulare ^,
S)a§ ift nichts onber§ ben et)ne ufferfte'^ung ber tobten. Quis ex grano posset
tauta sperare, quae ex terra proveniunt? bo ift bie gancje ttelt mt)t bem
fummer ei^ne ufferft^eljung ber creaturen, quae annuatim surgunt. 9l6er bo§
ft)nbt tvtjX getoon^e^t, non curamus tanta testimonia de Christi resurreccione. 30
17 nach Christi (1.) steht resur^recciono sp 20 unten am Seitenrande steht Vsus
Re3ur[receionis Christi quam miiltum differat a resurreccione aliorum ro 21 über potest
steht capere 25 multis (per mul) 26127 Omnes creature uerno tempore florentes testi-
monium resurtreccionis Christi ro r
•) So deutlich in der Handschrift; [wohl verlesen oder verschrieben für pullulare
'sprossen'. O. B.]
•Jlx. 47 [27. Tlai]. 451
R] resur[rectio mor[tiiorum totiiis raiindi, qiii resur[git singulis a inort|iiis.
Cum vero uos assiieti simus, non iniraraur, sed putauius, e§ niuffc \o fcl)en,
et tarnen mera testimonia et sigua resurrcctionis. fSiciit iain er 0115 fpriiiflt
!orn, Iau6c, gra§, sie nos in extremo die. @§ foft l)f)n fein iuu()c, (juod fo
5 niancfjcilcl) freutev, blcttcv, ^alnt jc. ^m ijalhm jar muudus omnino ift
gefleibet alitcr. Ideo ista resiirreclio giUt toti numdo, oninibus iierbis et
creat[uris. Nani qnod arb[ores liabcnt f(f;on fvudjt, bic ftnb QU tob QCgeu
ben frild^ten in ext|remo die. Ut ista v|ita est mors erga istam futuram.
Ii)i non fo biiiirfcl glniiBen unb fd^tnad^ 5 ftjnn. Sic otiam sol T"«"" fd)oner
"> leuchten et onines ereat[urac pulcliriorcs jc. boS ein ouge tan fcI)Clt ab
occid|cnte ad orientem et auris jc. et nnnni corpus tan mef)V tf)Un 2C. Ut
cog|itemiis resnr|rectionem mort|norum iam factam, uisi quod uondum est
revelata. Sic ctiani iste arti[ciilus, quod sedet ad dext[eram, fol aucfj nicf)t
fo enge gcfipannen fcinS ut tantum isti personae gelte. Non sie ascendit ut
15 Enocli, Elia et ouuiia t)ei"unber gelaffen, Sed ascendit, ha% ev§ omnia mit
fid^ nintpt et niiiil post se relinquat, ut scriptum: 'Captivam duxit' jc. Non W 68,19
solum ascendit. Qui erant isti captivi? nos homincs praesertim, bie ^at CV
1 nach singulis steht annis sp über morljuis steht econtra autumnus liyems sp
3 Testilmonium rcsur[i'ect!onis sp r 4j6 mirabilis[sima res poma quao iam matura sunt
ante diniiilium .niinum reoondita fuernnt in inia radice ac. sp r 8 nach v|ita steht praesens sjy
9 nach ■av.'b steht \o sp nach 1"'^^ steht Khh sp OjlO Sol 7 '^'''s pnidu-icj. s;) r 10 nach
creat|nrae steht eruiit sp 12ll4 Ascendit ad cocios (Sedet ad dexteram patris) sp r
15 nach .Sed steht sie sp über omnia steht att§ sp Enocli Elia sjJ r 16 nach scriptum
sieht Ascendisti in altum sj) ps. 68. sp r
') fo enge gejpannen (vgl. unten Z. 25/26) aehr lUinfig Im Lutlier, z. B. ünsre Ausg.
Bd. 6, 203, IS; 12, 534, 30; S. 556, IT; S. 666, 8; Bd. 14, 277, 8; 16, 441, 22.
N] TJen nl^O ntu| feljn, sieut omnis creatura resurgit, nos resurgcmus. ?I6er
bO'S tonnen tVcjx nicf;t au^red^en, quae sunt naturalia, quac tarnen somper et
20 annuatim continguiit. Ita non considerabinius Christi resurreccionem. S)cn
bt^e nffevftc[)ung bijcr 6veatnren ift nid)t§ et est quasi mors respectu nostrac
rcsurreccionis. 2)o tütjxbt fic§§ onberli vegen. Alii erimus homines, quam
nunc sumus, sicut sol et omnes creaturae. 2)o iDljrbt ct)n ouge §0 fd^atff
fe^en unb ore ^oven ab Oriente ad oecidentem. S)a§ muffen Ir^r gleuben et
25 credoiv, ba« olfjo fei), osto, quod non apparcat. Ita |o'Hen tnt)r§ niil)t %o
enge gefpannen, Sa» ev ficjt jtor rechten be§ öatcr». @v ^aU nic^t f)l)nber
fid^ gelaffen sicut Elias, Enoch, sed omnia accopit secum, sicut: 'Captivam !B(.g8,i9
duxit.' 6r ift nid^t aUeljne. 6r f)at bie gefangnen creaturen, Nos, nos mt)t
18 resurgit (Ita Christus) 19 N.itur.ilia non agnoscimus multo minus spiritualia m r
21- nostrae über (iudicij extremi) 23 nach creaturae steht alle erunt S2> 24 vor ort
steht cljn sp nach ote steht go toe^t sp 27128 Ascend^it in altum captiuam duxit capti^ui-
tafem ro r 28 über Nos nos stellt 93n§ tin§
29*
452
«Ptcbigtcn be? ^a^xei 1531.
R] mit fic^ genommen, et non solum nos, sed totam Crea[turam, ut P|au[lus
9)0111.8, 22 ad Ko. 8. bie fi(^ t|t cngftiglirf) fetjenet mit un§ et lib|enter vellet, ut reve-
l|aretur k. er l)at fie fd^on mit fic^ gejogen. Sie foüen l)imelij(| trerben et
non, sicut iara suut. Nos foEen lebig toerben, nihil sciemus de morte, de
vinculo, gefengini^, 2|eufel et lege: omnia ba ^in. Istud etiam disceudum, 5
quod iam sie sit, sed nondimi revelatum. Sic jum brüten, quod sedet.
S)a§ jol auc^ nic^t fo fein, ut cog|itenuis eum solum sedere broten. Sed
e))i).2, cP|au[lns inquit Ephe. 2. ba» er nn§ mit fic^ aufferJUCdet k. 'Consedere feeit',
(|uod per eius auf fort, foI|Ien nic§t mt)er toiffen, quod liab|eamus Sat[anam,
mortem, ^eEe, quod sit rota, golgen ?C. sed omnia captiva ducta. Sic etiam 10
nos mit fid^ gefegt t)nn ein f)imelifc^ regiment unb toefen. Sic credo, quod
Qufferftanben ift jc. tnen» raic^ nic^t mit Betreffe, quid opus, ut crederem?
Cum vero iubeat praedicari et credi, ideo fol toir mit unb fc^on mit fein.
S)a ift fünft, ut credatur. Hoc facit Spiritus sanctus per praedicationem et
illuminationem. Sedet ad dex[teram 3C. ut rae exer[ceam in his art|iculis. is
Si resiur[rexit, ergo omnes resur|reximus, mit gefaren unb fi|en jur rechten 2C.
nisi habet f ortet)!, quod sedet ad jc. et primogenitus, ba toerben toir nic^t
fein, quanquam cum eo regnabimus in coelo. Cog|itet ergo Chrlstiauus nihil
2 Ro. 8. sp r 213 nach reveliaretur sfelit redemptio sp 4 nach non steht manore sp
(Eph. 2.) sp r <i Sedet ad dexteram dei patris sp r S inquit über (Ipse) ' Eplic. 2. sp r
in nach sit steht amplins S]> 11J12 Sic bis crederem unt 13 nach fc^on steht i^t sp
Fides sp r 16 nach res|ur[rcxit steht ipse sp vor mit steht ftnb sp 17 nach nisi
steht quod sji nach Iiabet steht ein sp nach primogenitus steht ex mort[ui3 sp ba mit
sodet durch Strich verb 18 praerogatiua Cluisti sj) r
N] fic^ genommen, Immo totam creaturam, quae suspirat et gemit redempcionem
q. d. @§ mu^ al[e§ ]^^mlif(^ ioerben, nid^t |o Betlif c^ ^ unb eßenbc feljn. Ibi so
consciencia non sentit peccatum, legem et sathanam, quae adhuc sentimus:
ab illis liberanuu-. £)q§ follen ItJ^r lernen, ba§ getoi^lid^ al^o ift, aber no(i^
nid^t offenbart. Nam sicut non debemus putare Christum solum sedere,
'ipi). 2, 6sed Paulus dicit: Ibi resuscitavit nos et consedere fecit, @r ^at un§ m^t
^inouff genommen unb fet)nen fegen geBen, Ita ut non sciamus amplins, 2s
ha'ö ber teuffei e^ne ^eße, ber Bender rabt t|a6e. @§ ift toeg, §unber er f|ot
un§ m^t genommen ^inauff. Quia credimus nos cum resurrexisse et asceu-
disse, Et ideo credemus, quia nostri caussa factum. 2ßl)r foUen ml)t unb
§ol geret)bt^ mt)tte gefc^e'^en fein. Ita discamus hunc art[iculura, ba» er ift
uff, uffgefaren, haä er alB ml)t fic^ ^at. Ergo si ipse est mortuus, resus|ci- 30
tatus et ascendit, ©30 feinbt tt)l)r aü m^t ^m geftorBen, oufferftionben unb
ouff gefaren fet)n, Nisi quod ipse sit primogenitus prae multis fratribus.
20 Cliristus ascendens omnia secum accepit ro r 26 nach ift steht otteS sp
') bettift^ mich sonst bei Luther, z. B. Porichs Slg. Bd. 3', 193. '') gexe^bt vgl. oben
S. 360, 29.
9it. 47 [27. mai]. 463
K| iiiiili in tcriii nee inorti'ni, i)|cccatum, inft-ros. Öi cniiii asceiulit et cap-
tivani IC. et sodet ad dex|t[eram jc. et omnia liabet sub niauibus, ergo non
est Cliristianis mors, p|Ccoatuni, Satan, oportet .scciinis sim liac de re in
meo corde. Qui est Christianus, est cum corde suo l^in QUff geriffelt Utlb
* ift t)^tn ex suis äugen genomcn non solum, q|uicquid in terris, sed vita,
sanctitas i. e. cogitat: non est niundus, nihil scio de sole, "Blctter, laute, uon
de ista vita, sed de novo regno, vita, rege, qui sedet jc. Non est ergo
pietas cnrrere in coenobium et deserere niunduni jc. Sed boS ift bie tüeiS,
ut credam Christum non regere in mundo, sedere in solio, sed ascendi.s|se k.
1« ergo q|uicquid non Cin-istus, ift lauter uic^tS et nihil pcrtinet ad Christum
nee faeit. Loquor iam de Christiano. Haec vita in terris oportet hab|eat
suam natur unb tuefcn, sumus Adae filii, oportet esse triindeu, i\aifj, ^offe
I)alten, ba§ Ia§ man bcn f|at)fcr et rationem regicrn, ba§ gcljort ijnn scholam
juriften, bas ift gegen bcm reidfj ein: bettelet) ' ut coronam habere, ux|orem,
15 domum habere. Interim tc^clffet tuä) mit betn bettelBrob^, si etiam haberes
100. 1000 lonigreic^, douec veniat verum rcgnum. Alioqui discat Christianus
istos art[iculos fo gro§ ödsten, quando dicit: res|urrexit a mort[uis, iam non
1 nach terra steht esse ap nach enim atehl resurrexit sp jiach asceudit steht
sedet sc. sp 2 über manibus steht pedibus sp 3 vor mors sieht formidanda sji
4 Christianus Col. S. sp r 9 nach solio steht t'aesaris sjy über asceiidisjse steht resur[re-
xisse sp 11 nach facit steht C'hristiaiium sji 12 Vita naturalis ic. sp r 14 nach
tci(^ steht G^rifti sj) 15 über iMelixoh steht bcr bettele^ sp oben avi Seitenrande steht
Inter Kegnum Christi et muudi discrimen sp 17 nach morttuis steht k. vt cogitet sp
Kestirrexit a mortuis sp r
') bettele^ (vgl. unten Z. 25) hier s. r. a. wertlos, toie etwas Erbetteltes; in, dieser
Bedeuluwj nicht bei BWlb. 1, 1727 und Diets s. v. Vgl. Mid Unsre Ausg. Bd. 12, 670, 11.
') bcttelbtob DWtb. 1, 1727, vgl. die beiden letzten Belege bei Dietz.
N] S)cr '^alBen si credimus verum ascendisse et resurrexisse Christum, ©jO ift
geh)i^lic^ !cl)n tobt, l)cl, ^unbe. ^ä) nuife fie toarlid^ uff bifcr erben nic^t
•3ü fuc^cn. Nani Christianus nihil novit de hoc mundo q. d. 6§ ift !cl)n iüelt,
icf) lücljfe nicf)t'3 bon |uubc, tobt unb oÜen creaturen et officiis mundi. ^ä)
tocl)^ öon etjnem anbcrn leben. Ita acquiritur vita eterna, Non votis et
cappis. 51el)n, c§ ift lel^n anbcr lt)et)^e, sed ut credam, S)a§ er ufferftanben
ift, er ligt nic^t tjm grabe. Ergo credamus extra Christum nihil esse. 6»
25 ift lauter Bettele^. Non speruo politiam, ^unber to^r ft)nbt Sljriften, aliam
habemus. 2)i^ leben gcljort un§ an, quia homines et Adam sumus. 2)a§
gcl^oret nic^t l)n§ ©uangelion, sed ad luristas. Nihil valet reguum mundi
adversus hoc. Christus '^at un§ ba§ treltlic^ regiment gclaffen, ba§ to^r un§
21 nach et steht omnibus sp 23J25 Sa§ bis fiettcte^ unt ro 24 unten am Seiten-
rande steht Resurreccioue ascensioiieque Christi omnia quae nostre salutis sunt adepti sumus
VSVS RESVRlRECCIONIS CHRISTI OMNIA SECVTA TRAHEN^TIS ro 26 Iiabemus
(vitam) 27 Lex et externa politia [ein Wort unlesbarj est sed maiora affert euangelion ro r
454 55tcbißteii bc§ Snljtcl 1531.
K] est gvoB, gatgeit, ficll JC. unb fc| istum art[iculum iu omnia sepul|ehra unb
oBgrunb bcr Ijcll: oinuia auff geI)Qticn. Et nihil video in terris, quod potest
prodesse Cliristiauo, sed tantiitu resar[rectio 3C. ad coelum jc. Itcruni nulluni
regnum, quod me Christiannin fa|ciat ac. sed er fitjt broficil. Ut dicara non
solum: 'res|urrexi a mort|uis' et non soluni: 'ascendi', sed: 'sedeo ad dex|t[eram s
et dominus sum et iudex et poteus eter|nus Rex in coelis super inipios,
Genfer jc. S)a§ fol fein ein 6!^rift. Istam praedicationem quotidie treiben,
ut doceanius hoimiues, quid sit E|cg[num Christi, quanquam statim dictum,
sed fdjlDei; JU gleufien et paucissimi, qni sciunt. Nam ego nouduni seio et
tarnen puto debere aliquid ha tJon lüiffen, qui tam diu docui. Et Apostoli: lo
apd- 1, 6. 7 'Nuni in tempore' jc. 'Non est' jc. dicam vobis, quäle reg|num instituam.
»•s'Vos eritis mihi testes', 'accipietis' jc. a leruLsalem, I)cift ba§ rcic^ i. e. meum
reg|uum non erit de mundo, sed cousistet in alio tüefen, quam bei todt ift.
Nou convenit, quod vult regnum habere et rex esse, et feixt er ba bon,
alioqui fürt man bic ß|eges (jin ein. Eex in regno. 6a gcrjort ein Rex n
l)nn fcitt ätctif), oportet paterf|amilias inveniatur in domo. Sed Christus
incipit R|egnare unb fcrct ba bon de mundo, ift ha^'^ i. e. suum r|egnum
3 nach resm'[rectio steht Cliristi sji vor ad steht ascensio sp 4l6 Ut bis iu unt
Christiauus S2> r 7 nach ttciten steht h)ii sp 8 Regnum Cliristi sp r 10 nach puto
steht me sp nach docui steht alios sp lOjll über Et bis vobis steht postquam longo
tempore audiuerant Christum et alios docuerant sp 11 Act. 1. sp r 14 Regnum
mundi je. sp r 15 nach regno steht l§ciftä sp 17 über R|egnare steht rex fieri sp
N] Be^elffcn unb Ijarrcii usque ad aliam, sicut paterfamilias dat ancillae uummum
ad panem usque cenam. SrumB ift nid^t gegen bi^cn: si credo Christum
resurrexisse, sciam: ba ift felju galgcii, f)cl 3c. 3ll§ ntljt '^innuff gcforcn. ©30 -n
ft^e ic^ uff btfer toelt, ha^ md§t§, ha^ mid) junt ffliriftcn ntac^t quam solus
Christus, qui resur[rexit et ascendit. S)Q§ lüljr toiffen, quod sinuis ab hoc
mundo separati, ascendisse et simul regnare ut reges cum Christo, S)a§ fol
fein (Sl)n ß^rift. Hoc indies praedicamus, ut discatis, quid sit regnum
Christi. Facile dictu et divisum est Christi rcic^: istud ^t)mmclrcic^, ß'et)ferä 25
sipg. i.eift h}cltret)cf). Pauci noverunt. ^d^ tan§ nod) nic^t, ic^ folbc bcn m\S) h)a§
baöon hJiffen. Nam caro alia quaerit sicut Apostoli: 'Numquid in tempore
hoc' JC. Quibus Christus respondit: "^x follct mt)n JCligen fl)nbt in omneni
terram q. d. 6§ ift el)n onbcr xt\)S). §el)ft ba§ cl)n rclji^'? rtcn er rcgircn
ltil)l, ^0 mac^t er fid^ barbon? '^a e§ gcI)oret el)n !onig \)\\ fet)n ret)c[). 30
Paterfamilias pertinet ad domum suam. 9l^ue 6ljrtftu§ fcrct baröon et
manet i. e. ©eljn rcl)d§ fol Ijn ber toelt fc^n, sed non debet esse regnum
J9/22 si bis ascendit nnt ro 26 über 3c§ steht M L sp 27 über Apostoli steht
Actuum 1 ro 28 nach hoc steht restitues regnum Israel sp 29 (^ic^ft) q- Occu-
pacio ro r 31 Christus rex nou deseruit suum regnum ro r
9Jr. 47 [27. ^la\]. 455
K] erit latius, (|u;iiii iiiuimIus, sed noii erit lioc, «itioil iihiikIiis regiiiim vocat.
Hoc (liscriineii nemo omtiino novit nee ego. Natu (jui cu-edit Christi reg|nuin
onmiuo aliud, quam (juod videri, fuletl tan, oportet eredat, qiiod nihil omnino
valeat ad salutem, euiusraodi quicquid tandem est, uon locrben 6t)Viftu§ Xtiä)
5 machen unb f)elffcn. Ista lefi^ct er bo nibeu et ipse ferct gljcn Ijimcl et
taiueu orania secimi tulit. Et (juGd asceiidit, re.«|ur[rexit et sedet ad
dexit[eram a\ bau fol ba§ ixic^ Jcin, bic 3 tan id^ mir nic^t nulj mndjcn
quam fide. Ideo sequitur: qui voluut r|egnum adipisci per aliud quam ista 3,
erraut, non get)orn in Christi, sed mundi reg|num. Si Cart|husLianus diu
lu gestat jc. nihil, (luia Christus solus ferct g'^Ctt tjtmel, et omuia seeum
asceudunt, unb reift qE§ ju fi(^. Res|urgit et tf)Ut omnia sepulch|ra auff.
Papa orat fidcui, sed non habet fides maiorem inimicum quam cum, quia
semper repugnat contra ista 3, quia ho|mines ea])tivat talib[us legib[us: Si
oblaS, venis ad regLnum celoruni. Nihil proponit, quam quod est in terris.
IS Si edis carnes 6. Num non est terrena caro? qualia ista opera, quae prae-
cipiunt, quam quae "^ic auff erben bicncn? Si etiam opera charitatis facio,
tarnen sunt opera, quae video !§ie auff erben. Sed hie art[iculus: ideo
iuvenis in terris sepul|ch[ra. Sed fert '^eut I)intt)eg, omnia secum aufert et
i/3 vocat bis oportet unt 3 eredat über oportet 4 quicquitl mit valeat durch
Strich verb über toetbcu 6f)riftuä steht quaecuuque sunt in mundo sj) 5 über pfiffen
steht fobbctn sp 5 Ista mit quaecunque (über 4 lucrbcnj durch Strich verb 8 nach
rieguura steht adipisci S2> nach quam steht per «/) 12 über fidem steht Symbolum s/)
Papa hostis fidei sj» r 14 nach atlaS steht comparas sp 15 nach 6. sieht feria sj)
nach terrena steht res sji löjlG nach praecipiunt steht Pap[istae s}) 18 über in terris
steht omuia vacua sp
NJ mundi. Sic unterfc^iebt !an ber Bapft nic^t. Neque ego possum exponere.
20 Nam qui Christum redemptorem credit regem, sefjuitur, quod noslra merita
non assequuutur hoc regnum. 9te^n, @r "^atä nic^t gelaffen, ^unber fert
fjtnauff unb nt)mpt aUt§ mtjt fic^. S)a§ rt^rbt nic^t anberä muffen jh)
ge'^en, quam ut credarn. Nam nullus est fructus resurreccionis, nisi credamus.
Si hanc fidem resurreccionis Christi non habuero, non possum habere hunc
25 regem. Eciam si in celum sicut Helias ascenderent, tarnen non haberent
hoc regnum. Summa: Christi resurreccio et ascensio nos iu hoc regnum
efficit. Papa quidem niultum orat et tarnen infensissimus inimicus Christi,
qui eum in inferna vult trudere, qui dicit: ßtfien leute, si hoc feceris,
salvaberis. Si ederis carnes feria 6'% tunc damnaberis. 2Ba§ ift cffen? frtft
3ü boä) el)n !ue, tüolff? sunt opera, quae ad mundum pertinent. Et opera
omnia decalogi sunt terrena. 6|riftu» aber ift bruBer, ^at anber iuercf.
27 Summus hostis iustifioacionis papa ro r 28 nach hoc steht et illud sp 29 ederis
(et biberis ho)
456 tprcbigtcn bei ^ai)xe% 1531.
K] iiiliil aiifert, niliil, (jiiod iutligeas ad salutem. Quiccjuid vides in terris, utcun-
que in speciem S|anctum, die: ba§ ift nic^t 6^riftu§, Ut Ioli[annes b|aptis[ta,
Elia et qiiicqnid possum numerare, die: Ioh[anues est S|anctus, Elias 3C.
bei" apfcl ift fd^on, Gberleit, sunt dei dona, sed non sunt Christus. Ideo
nihil foltu lotffen, quod Christianum solari deb|eat quam istuni, qui mortuus jc.
Nam si opera S|ancti Ioh[annis b|apt[istae ad coelum ducerent, tum dicere
possura: pomum et aliae creat[urae, quia dei b|oua dona. Sicut Birn Utlb
apifel, roil, gulben et q|uicquid est creatura, et tarnen pulchra dona dei,
Sic nee mea b|ona opera. Nam pomum d|icere posset ut tu: cliaritatis opus,
es dei c'reat[ura et donum, sie et ego. Sic etiam serpcns djicere posset: Bin
jo h)ol gcfd^QJfcn ut aliud opus, Ja oI§ tu homo. Si ergo isti fructus non
iusti|ficant, nee aliae creat[urae jc. q|uanquam aliae nobiliores aliis, tarnen
ranae non geringem ®ott quam alia, ja quam homo. In hoc omnes gleic§,
quod gleichen @ott tjoBen, quanquam inter sc non aequales. Sic fol man
lernen cum istis artLiculis potenter farcn, ut gegen ben art[i!el nihil loiffe.
Hoc volo dicere bont onfang huius f|esti. Hi ait[iculi tam magni, ba§ fie
ijnn ein§ mcnfd^cn l^er|cn nid^t geljen. Sed ubi aud|iunt Pap|istae, rident
et praeferunt b|ona o|pera. Permittimns, ut omnia sua b[ona op[era faciant,
5 über mortuus steht asceudit JC. nj' 6 über ad coelum ducerent steht vt lüh[annis
b[Oua o[pera dei dona 8 nach creatura steht non je. sj) 11 aliud über opus 13 nach
non steht habet ein sp über alia steht creat^ura sp 14J15 Creaturae omnes similes jc.
Item dissimiles sp
N] Scr fprt($t: ^ä) 6l)n§ gar allc§, tuaS uff erben ift, baä ift ß^riftug, sive sit
Io[hannes Baptista, Elias, C'arthusianus, §o fol t(f) f)5rcd^en: boia tft 61f)rtftu§. 20
Verum est: Io[hannes Bajitista est sanctus JC. 6§ fl)nbt aüc§ feljnc tvnä,
sed nulhi tamen sunt opera, quae Christianum efBcere possunt. 2)en toen
bie iBerd folben gegen t)l)mmel f^uren, quae deus praecepit, possem dicere
pomum, pirum, coniugium nos salvare, quia sunt dona et creaturae et
praecepta dei. ."^an mtc^ abn bi^er fc^onen gaBcn !ei)nc ntii^t gegen '()t)mntcl 25
ff)uren. Natu eljn %ppd !an§ ntcfjt ttjun, Ircld^cr %o luol eljn crcatur ift a.1%
blo. Omnes ranae et animalia et creaturae me non possunt salvare. Nequa-
fjuani me salvabunt opera bona et virtutes, (juae eciam sunt creaturae. 2B^r
l^aBen aEc et)nen ^äjcppcx: 5Jtenfd), frofc§, tretet, ieppt, platte, quamvis sint
diversae dignitatis creaturae, tamen eundem habent creatorem. Scn foHen w
lt)l)r aUctjne Begatten unb nn t)f)m Tjangcn. Hoc sit principium huius festi,
ut sciamus magnitudinem Spiritus s|ancti. ®o§ tVt)X Gljriftuin oEeljne laffen
gelten. 2Bt)r teoEcn ben fSap^t, ßarttjeufer, '^au^öatter fcl)n Wxä t^un
21 feine (S^rtft) 22 Sancti quidem per se optima dei creature, sed per se uon
iustificantur ro r 29 unten am Seitenrande steht Omnia opera et creaturae sunt dona dei
excellentiss^ima, attamen illis non iustificaraur ro 30 tarnen (eiusdem)
9lt. 47 [27. Tlai]. 457
R] qiiae pracclifant, modo iiod gicirfjcu oa istis H ar(|ic'.iilis, sed siiiant laffcn
fein bcn JCCV ^, ut ein tiiittula erga totnm tnaio. Q,iiic(]ni(l non est nnimi
ex istis o, die esse doiiiim ut appfcl, gulbcit, g[Vofc{)cn 3C. et aliud doniiin,
ba§ fe^c I)te !^ct in ordinem aliarum ercaturarnm. >Sed bid) Jil (J^riften JU
5 machen gcfjort ha JU, tjuod dicis in Syimbolo: (jui conoepitus K. ascendit,
qIö mit fid^ gcnotnen, mortem, pieccatnm, legem: nihil liic in terris, ut cor
meum non hal)|eat aliani iniag[inem (juam lianc. Si Sat[an: ut non vidLeam,
si con[scientia: non videam, quia credo res|urrexisse, ascendis|se et sedere
ad dex|t[eram ic. 3(6ci" tjtttt bcm 'i)at d|onnuus ein fovtcil, quod sedet ad
u) dext[erani patris non tantuin in reg[uo coel[orum ut nos, sed sie in regno
cel[orum, ut sedjeat ad dext^eram patris et omnipotentis. Ergo fatcnuir
Christum omnipo[tentem, quia sedet ad dex|t[eram, qui dicitur p|ater omni-
[lotens. Non sedet ad ped|es, non etiam ad caput, sed l)^m glctc^. De hoc
artie[uIo lib[enter praedicat P|aulus unb tan bic tüort, et quando loquitur
15 de hac re: quasi niliil videat, celum, tcrram, onuiia eo plena. Sic non locpii
possunius. Omni[)otens: boS gefjort l)t)m als eint fort JU, qui v|erus et
natura deus unb bcr l)0(^ftcn gii'often majeftet glcic^, haä ift nu ni(^t auf=
äuftrcidjcn, bic prop^|cten ijoben fein ba Don gevebt.
2 über c) bis erga sieht quae pertiiiet in haue vit«m sp 3 nach duiium steht quod-
cunque taudem sp 5 über concep|t«s slelä resur[rexit 7 über iinag[inein steht specula-
tiunem sp Sj'J praerogatiua Christi sp r 12 Christus omuipot[eiis sp r 15 nach re
steht sie loquitur sp vor celum steht uec sp eo über plena
N] laffcn unb gut fct)ii. Sed non debet iustificare. 6§ fol ber Pfennig fct)n,
2ü ben bct (jau^batcv fernem tnec^te gibt. Ex|)ectamu8 autem vitam eternam
per Christi resurrecciouem et ascensionem, bcr mu§ Wcl)6en. Kegnum civile
et externa vita ift elju gutc§ gcfd^entf, gefdjep, gaben unb crcatur. 2)a§
geI)Drt Mitunter. 2)a§ id) aber feol gegen l)l)mmel faien, hoc cfficit fides in
Christum resurgentem, ascendentem. 2)ei: l)at oKeS inl)t fid) genommen, %o\),
25 teuff[cl, ^[eÜ. 3ft ^unbe bo, "^S) fule fie ouc^, 3ft teuff[el bo, ic^ oi^te fcl)n
nic^t. Ergo credanuis in Christum, (jui nos ab illis liberabit. Deinde
Christus sedet ad dext|erani. S)er ift i\)X\. borbet^cr. 6r ficjt nic^t, tüic
ttJt^V blljn ficjcn, sed ad dexteram, non ad caput aut ad pedes, ^unbei er
ficjt ^m 3let)d^. Hunc articulum adeo maximum ita extollit, tanquam nihil
3ü respiceret tam ciuani futuram vitam in Chiisto adepto. jDa§ h)t)r muffen
gleuben, ha?i er glel)C§ ficjt jur redeten. Sed de hoc articulo non est hie
opus enarraado et de trinitate dei disserere aliud tempus requirit.
19 Pfennig über {i)) Opera et uirtutes nostre fljnbt bct tcflti^c <)fenilig ru r 27 Sedet
ad dflxterara ro r 2'J adeo maximum über (maxime) 3i/32 hio über opus
458 ^ptebigten bcä Soljreä 1531.
48. 28. Tlai 1531.
K'l Die Penthecostes.
Hoc f|estura est dives, in iiiio ju ^jrebtgen est bolauff. Slbcv ba§ lutrö
nic^t aö'j nuff ein Biffeu faffen S h)oIlcn lüii ba§ ßuangclium Qn[tf)en, donec
de liisto[ria, qiiia heii coepi piaedicarc de f|esto isto, iit discamus vere
ag|noscere, quid sit S[piritiis s|anctus et re|gnum Cliristi. Et est is art[iculiis,
quem saepe a nobis aud[istis, oninino capitalis fidei nostrae, qui non cousistit
iu openb[us nostris. Ideo si per lioc f|estum docenius, nemo scand|alizetur,
sed fporcn auff tji)tc jcit, ubi de b|onis o|p[eribus et b|ona vita prae-
dicabimus. S)enn £§ mu§ biedern feft fein red^t and^ Bleiben.
3ip3 2, 1-4 Sic scribit Luc[as c. 2. ]irout 'eloqui' k. Sequitur longa prae-
dicatio, (]uam tuonen fpaven, donec istud finierimuy. Sie pifincjften fomen
ba '^er, ha§ \)m alten 2;e[ta[ment hoc f|estum impositum Iud[aeis a Mo[se,
qui fiefalfic ludaeis, ut jelctcn 50, et tum servare debe[bant hoc f|estum.
Et in hoc fol Begangen lücvben, quod accep|isseut iu monte Syna legem.
3 Hack onft^en steht laffen sp 4 nac?i histo[ria steht prius dixerimus sj) 7 nach
f|estum steht hunc Art[iculuin «/) 8 nach sed steht voliimus sj> tj'^rc c in {eine sp
10 über prout steht hacfenus ic. sp prout] vsque ad id P Luc. 2. r 11 Penthe-
coste sp r 13 nach 50 steht tag sp 14 fiegongen c aus gegangen Cur seruarint? sp r
') nUä auff ein biffcn fajfcii (vgl. unten Z. 17) vgl. oben S. 361, 6.
N] Iu die pentecostes. Historia. is
S)i§ feft dive.s festuni, multis praedicacionibus opus esset. 2)a§ h)t)l"a
uff cljncn Btjffen faffen, reliuquamus Euangelion ante iiistoriaui. ^t Rottet
lernen xtä)i crlcnnen, quid sit s|piritus s[anctus et regnum Christi unb bifcr
bei" art[ilel, ber bo ftc'^ct: Credo in spiritum s^anctum. Ideo de iilo
spiritu s|ancto et operibus praedicemus, non de nostris operibus. Non enim ao
hie de nostris operibus dicemus, quae ad aliani praedicacionem pertiuent et
nos ea non prohibemus.
apg. 2,1 Ita scribit Lucas: 'Et cum complerentur dies pentecostes' jc.
Deinde sequitur Concio Petri. S)te lüotlen lo^r fparen in poste^rum. S)ie
pftngftcn lummen bo '^ev, nt sciatis originem. Nam iu vet[ere testamento a 25
Mose institutum est, ha^ bcn 3uben gecelet 7 tood^en aber 50 dies, deiude
deberent pentecostes celebrare, quae esset memoria rcceptae legis Mosaicae.
Ita hodie a Pasce usque adhuc, differimus tantum temporibus. Nam populus
15 ro 16 über dIves festum steht ift cljn reljd^ feft sj) 17 Euangelion über
(historiam) 23 je. (Varii) 25 Origo pentecostes eiusque memoria ro r
9tt. 48 [28. löloi). 459
R] Sic lulhuc a fjosto pa8cliae iisque liiic 7 liebdo[maclcs. Ipsi die paschae
iverunt ex Aegypto et die 50. accep|eriiut legem Mosi et videriiiit liorrenda jc.
et ang|elum aud|ivcruut lnima[na lo<jiii, iinb oII ha fui" cvfdjvotfcn. 2)a§
U)Ql' l)l" pfiiugften, non accepiorimt s^piritum s|auctum, sed taiitum 10 prae-
5 cepta, quid faciendiim et omittendum, utlb fo fdjixÄlid} anjufclien, iit non
posseiit BIjCiBen, et diccbant ad Mosen: 'loquere tu' k. S)cn 5Pf|ingften nac()2-a''''i''2o.i!'
servatur liaec dies, quia die pasciiae resur[rexit et nos ex Aeg|y[pto, (juia
res|urrexit nou pro sua persoua, sed aE§ Jttit fic§ geiiotncn, sed onines
crea(|ur[as, ut oninia nclD lucfbcii, ut ha^ 2le|9t)[pteu ha l^inbcn Bleibe et in
10 luari rub|ro cvfeufft. Et sie duxit ex vera Aeg[ypto, ex j)|eccato, niorte.
2)a§ ift gcfi^efjen am oftertag, et bene servata dies, qua niisit s[pirituiii
s|anctum et dcdit novam legem, (piae bcffcr ift quam prior. De lioe sie
dieit Luc[as: 'Cum Peuth[ecostes.' Hodierna dies et 7 hebdo[mades a»« 2. i
completae, adhuc erant auffnt foUer, ubi propter metum jc. Ubi sie con-
15 gregati, veuit vehemeus veutus jc. mit bem Braiifcn I)Qt \iuaß braitff gefolgt,
quod quisque habuit disseetam linguam unb gcfctjeit ut feuer, et flamma
habet formam linguae. Sie appa[ruit s|^|)iritus s|anctus iu vehe[menti vento
unb fcu|rigen jungen. S)a 3U gfolgt 3. signum, ut acccpieriut, ita fed gcltiovbeu
2 Lex vetus sp r 5 nacli oniitteiulum sieht luar sp 6 ad Mosen über dicebaiit
nadt 5(?f|in9ftcn steJU ludaeurum sj> 617 ludeorum peiitliecoste sp r 7 die(s) über
resui-[rexit steht Christus sp nach Aeg|y|jito steht duxit sp 8 nach sed (1.) steht ^ai sp
über gcnomcn steht homines sp Tertia die resur[rexit a mort[uis s/i )• ]1 nach bene
steht iiictum quod sp Aegyptus nostra sj> r 12 Noua lex sp r 13 nach Cum steht
conipleti fuisseut dies sp 14 nach erant steht discipuli sp Lu. 2. Hb. c. 2. sp r 16 quod
bU ut unt nach unb steht ftnb sp nach gcjc^cn sieht loorben sp Huguae dissectae sp r
17 formam bis vento unt 18 2a bis accepierint unt nach accep|eriut steht s[piritum
sanctum et sj' Mauifestatio stpiritus sancti sp r
N] post 50. diem egressiouis acceperiuit legem in Monte Sinai, audiverunt
•jo angelos et tumulturu moutis. S)o§ iüQ§ t)t)r fcft. Ibi euim deealogum, non
spiritiuii s[auctum acceperunt. Ibi erat terror, nt nullus posset accedere.
Ita nos post verum pasca et transitum, So got alte toelt mit fic^ genommen,
uffgeftanbcn, gen '^tmel gefarcn out^ bcr cuferlid; Gteatur, ha§ ba§ redjt
©gipten bo l)inben Ucl-jh. SaS ift gcfc^cljcn uff bcn oftcvtag. Ideo bonum
25 est, ut nostrae feriae respoudeaut veteribus feriis. Ita liodie Christus dat
nobis novam legem et doctrinam, bie ift Bcffer gefl^riBcu bcn jencS. De hoc
hie scrib[it Euang[elista. 'S)o bcr 50. tag tummcn \x)at^ K. Venit
magna tempestas, in bem prauffen subito venit, nt viderentur linguae divisae,
bie IjaBen geleu(^t h)ie flammen. !E'a§ ft)nbt ij ftuä, iudicantes spirituni
30 s[anctum. Sljn gctoaltigct tot)nbt unb fetüiigc jung. Deiude sequitur, quod
20 (sed) nou 23 Vsus nostrae pasce et pentecostes ro r 29 iudicas 29J30 Spi-
ritus sianctus uehemens uentus ro r 30 über gelooltiget steht 1 über felorige steht 2
ü4er üeinde steht 3
460 !Ptcbtgteit bcä Safjteä 1531.
B] unb gcprcbigt. 4. ut visae iu ipsis tlissectae JC. ita praedicariint variis j(. ^t
fiierunt foi-tes lii)guac et praedicatio, quibus 3 niilia jc. Haec .sunt sigoa,
quibus se manifestare voluit, non fo tjCttnliif) IjeroB ttiolt tonten ut iani, quia
omnia, quae deus ord|inavit, sie ordinavit, ut ein eufferli(j^ jeic^en. Sie
o])ortet Cliri.stianu.s accip|iat bap|tis[mum. Qui \'ult uup|tias eeleb|rarc, oportet ■''
fi(^ offientUc!^ Iq§ beitrauen. Sie rex semel instituitiir 3C. Sic cum semel
s[piritu.s s[anetus fol ec|elesiam Christianam anfaljen, ntuft CV ft(f) fo cufcrltd^
ci'3cl)gcn siguo, ut comprelienderetur. ©a bic ©ntjjtei; l)l)nt fc^ttang^ gangen,
I]at§ auffge'^oret. Nou fiuut ista 4, bapjtismus confirmatu.s et tjrcbigtftuell et
opu.s constitutum, propter quod datus s[piritus s|anctus. Sic Christus fecit, ^"
ubi ascendit ad coelos: potuisset oeculte, tarnen eoram oculis di.s|cipulorum
et uubes jc. lam i\üt cr§ lat'^, bavff ntd^t otttag {)inouff faren. Ideo venit
s[piritus s|anctns. Vetus lex toax mit etm geBtenge gegeben. lam nova lex,
faciens novum reg|num mufte li|uiusmodi aufffontcn, Et reimt ftc^ fein, unb
bilb, quae ad rem concordat. 'SBinb' reimt fic^ jum geift, quia in Ebraea ''
lingua '.Spiritus' dicitur. Sicut ventus fortis, Sic S[piritus s|anctus intus in
4 nach jeid^cn steht propoiieiet je. Ordinationes dei je. sp r 6 nach semel steht
apparere vellet sp 7 nach s[auctus steht qui sp 10 Christus visibili specie ascendit !c. »7)
III12 oeculte bis faxen unt 13 Noua lex sp r 14 nach h|uiusmudi steht poinpa anfügen sj>
15 Ventus sp r 16 Spiritus dicitur über lingua nach dicitur steht ventus sp vehemens r
') fd^hjaiig vgl. Unsre Ausg. Bd. 15, S16 zu S. 522, 1. ^) fot = 'genug' vgl. Unsre
Ausg. Bd. 14, 364, 29; S. 410, 10.
N] audaces facti .sunt, intus !ctf unb mutig. 4. Linguae, (piibus iuceperunt
praedicare, ba^ eg Braubtc, sicut Petrus 3000 convertit. 3)a§ fciubt bic
jc^d^cn huius verbi. §aBen§ nic^t f)e^mUd§ getrau, .sed deus sua opera
externis signis incipit. ©ol eigner Cl)n 6"^rift toerben, indiget baptisiuo. Si su
vult fieri coniugatus, copulari debet. Rex primo coronandiis est. Ita Jesus
Christus cum ecclesiam iuci})eret, 5)luft er fic^ loffen fet)en. Nunc autem
cum stat ecclesia et fundata, non est opus istis signis. Sen bie iDCrd beS
ilieiligen gieifte§: Ecclesia, praed[icacio, sacramenta JC. fte'^eu unb fl)nbt
georbnet. Ita fecit Christus visibiliter, ascendit ad celum: p^otuisset bene 25
iavisibiliter facere, sed propter discipulos, ne clam esset. S)a§ fcinbt bic
urfac^, tnorumb ber "^L^itisc Sl^ift ift o-^^o lummen. Nam nova lex danda
erat. Vetus erat signis confiriuata, niulto magis haec doctrina. 6§ rc^mt
^iä) fe^n. ßtjn ftardcr tDl)nbt ret)mct fic^ m^t bcm get)ft. Nam sicut ventus
validus multa efßcit, Ita spiritus s[anctus confirmat consciencias. Nam vide 30
19120 Deus suas ordinaciones externis signis incipit et confirmat ro r 20 nach
werben steht tunc sp 20l21 unten am Hcitenrandc steht Origo et memoria festorum Pasce
, . ... Spiritus sianctus in ualido ueuto „, - .
et pentecostes 4 Signa ecclesiae inicio , j„~,,g diiiise '"''
über (esse) 26 facere] fecit 28 Veutus ualidus spiritui saucto conuenit ro r
9lt. 48 [28. Tlai]. 461
Rl corde facit ein giroffen, ftarden mut, quia maxima et vehe[menter mirauda,
quod dis|cipuli, qui ^o üerjjagt, quod clausi et singulis horis jc. T)a ha§
braufen fiebat et s[piritiis S|anctu.s in corda 6lie§, [o tid erant, ut ireiit in
plateas JC. et praedicarent novum reg|num et nou fragten brumb 3i|ll1Ä^^r
5 §anna§. Est magna res. Ipsi sine fd^itoerb, Bujen, ^ai'intfd^ et tantuni
jungen, et damnare omues eos, qiii liabent gladium, et fiiint alii, nou j)is-
catpres de Beth|saida, ut Petrus, Et ornnia greiffen uon tantuni an unguis,
sed variis Unguis. Et hJttb fie, disc|ipulos seilicet, felfier iDunbev JC. quod
veh|ementi spiritu et dissectis et fortitudine animi et liug|uaruui dono, ba§
10 td^ fol fluj jufaven et loqui omnes liug|uas in orbe ter|rarum, cum vix
sciam jc. Sunt potentia signa, quibus se exhjibuit s[piritus s|anctus unb
finb etiam Don notcn. lam non Jc. ^to le^ft audimus, quod non sit mundi
reg|num, quod incoepit SQiiritus s|anctus, alioqui fi(^ anbei"§ gevuftet, ut
bud^ffen, ^arnifc^, fart^anen, sed nimpt aEein bie armen jungen jc. fo fc^toac^
»s ift§ angefangen, vilis|s[imum membrum, non est aber, bein, ba§ geringfte,
leic^fte unb ßlcnbfte gliebe, unb greifft totum mundum mit an et vult bamit
1 nach maxima steht res sj} 2 nach lioris steht mortem exp[ectant sj) 5 über
5ianna§ steht Caipli[as sp nach Ipsi steJit iuermes sp nach tantum steht instructi lingui.s sp rh
fi nach et (1.) steht aiident sp nach omnes steht et sp Hoc est, quod prius sopo eis pro-
miserat Rogabo patrem, vt mittat [niittam] alium consolatorcm je. docebit vos et suggeret
omiiia qnae s^j r 7 non über greiffen S über sod bis totrb steht ergo Anab^aptistae non
babent exemplum Iiic sue temeritatis sp fic c aus fid§ nach iDunber steht gehabt ^aticn n}'
9 nach dissectis steht Unguis sp nach dono steht sie instructi s^^ 11 nach sciam steht
vnam sp 13 nach alioqui steht ^et et sp Cuiusmodi sit regnum quod s[piritus sanetus
ineeperit sp r 14 vor Buc^ffen steht mit sp 15 nach vilis|s[imum steht fragillimuni sp
vor ba§ steht sed sp lingua sp r 10 greifft (an) ps. 8. sp r
N] apostolorum pavorem: tiraentes diu noctuque. Cum venisset ille ventus,
tune prodierunt in publicum bor§ l^au§ unb gaffen, nou respiciunt 3iunöer
5tnna§ jc. forc^ten nic^t el)n folc^e geljarnifc^t öolcE nic^t, illi iuermes apostoli.
20 Ita ut videtis in Petro: ^r fel)bt morber. Ita deinde sunt tani alacres, ut
variis unguis praedicarent. ^i" rtielc§§ ^ufj fie !amen, ml)t bem rebtten fie
t)re junge. @§ Voljrbt bie apofteln felber geluunbert l^aben. Ventus et linguac.
Quid nostrum unus faceret, si subito posset varias linguas loqui? ^Cjunbe
ift» nirfjt Don not^en. Deinde spiritus s[anctus regnum indicat, seilicet non
25 esse regnum corporale. Non enim castra, arma jc. @r nt)mpt bie junge,
bo§ aller f(^tocd^fte glibt ^m le^be, ba§ aller fd^itoed^fte glibt mu| feijn
^arnifd^ fcl)n, bo grel)fft er bie gancje toelt an, vult haii esse regnum suum.
@r !^ette fünft ^n e^nen feurigen fpi^ gegeben. Summa: indicat praedicacionem,
17 über diu noctuque steht sedentes conclusi sp 18 nach unb steht öff bie »/>
19 Apostolorum audacia ro r 21 Varie lingue ro r 23 loqui c in proferre sp 24 Christi
regnum non armis, sed imbecillissirao membro, lingua indiget ro r 25 enim (ordinat
policiam) 28 t)n e^nen über (ntt)t e^nem)
462 !Prebtgten bc§ Sa1)xe^ 1531.
R] bouen reg|num in cternum stans. Alioqui accepisset gladium, iguem K. Sed
tautum lingiuini, qua re siguificare v|ult reg|uum esse suum praedicatiouis
et v|ult dare suis dis|cip[iilis mut, ut non erfc[)|retfen fuv diabolo, Caiplia,
Herode unb ni(|t§ tn^ei" f^un quam vcrl)iim rcbcn. ©0 folo angefjcn. Mira
res. Satan contra ccclesiani se oi)po|suit fortissime, et ßegnuui E|onianimi r,
fo getoaltig, ut dicbus siugulis multa niilia jc. et uno seniel die 70 Saulcnt.
Sic Dioclet[ianus volebat jc. Ipsi toagten ben l^al§ ^ et hab|ueruut mut et
linguae bleiben et feurig, bruugen buvc^ ut ignis unb 3unben an. Et omnis
potcntia inf'eri, uniudi fall ntc^t fo öiel, ut liiiguas lcffd}tcn. Et papa, C|ar-
dinales iani moliuntur: vid]canl ipsi, an facturi sint. Hoc 1. ftucf. Necesse lo
iiobis omiiino discerc lioc officium et ojnis S[piritus s|ancti, ut ein l'cinev
untevfc^etb Bleibe iueltlid)» unb Cliristi regni. 6§ ift fo ein tjoljer öerftanb,
ut omnino pauci Episcopi, Pap[ae ha bOU, quia illi statim angeljobeu, ut
lt)eltl[ic^ xxic^ anritzten. 1. legib[us, cererao[niis, postca appreli|cnd[uiit
gladium et sunt priucipes mundani, et omnia opera eorum suut mundana. is
Et tarnen dieuntur Episcopi eccl|esiae Christianae, non sunt Episcopi, sed
lupi, habeut quidem bap|tis[mum, Claves, confes|s[ionera, sed ad abusum
3 nach fut stehl bcm sp S^piritus sancti regniim sp r 5 über S.itaii his se steht
omncs expuleruut HieroLSolyrais Cliristianos sp 6 nach gcloaltig sieht se opposuit sp nach
Soufcnt steht martyres sp 7 über Ipsi steht Cliristiaui sp Diocletianus Komanum Impe-
rium persecutum est eeclesiam [dazu steht an der Seite ps. ^7 srmis, hotlicinum dolis sj> r
S/9 linguae bis inferi unt 10 über facturi steht effe^ctHri sp 12 Discrimeii regni Christi
et mundi sp r 13 nach pauci steht }c. sp nach Bon steht nihil nouerunt sp 15 Epi-
scopi hodierui et papistici sp r 16 oben am Seitenrande steht von fremder Hand Ecclesia
hahet mut contra omnia terrihilia et loquitur Unguis 17 Insiguia Ecclesiae sp r
') tnagtcn ben I)q15 oft bei Liither, z. B. Unsre Auxg. Bd. 7,311,35; 9, 527, 2ö; dafür
auch ben ^nlfj btum getien Unsrc Ausg. Bd. 7, 244, 2S; hxan geben Unsre Ausg. Bd. 9, 602, 32;
hxan ftreden Unsrc Ausg. Bd. 7, 244, 29; bvan fct:e« Unsrc Ausg. Bd. 9, 543, 9; 12, 455, 24;
14, 137, 24,25. Vgl auch 3^ jc^e ben ^otä brnn, bnuc^ unb [trumpf Unsre Ausg. Bd. 32, 563
zu S. 173, 13114.
N] ba§ fic foUen hä unb fretbig fe^n. ©ie foHen nic^t ntelji; ben reben, §o fol»
angeben. Nam totus mundus contra hoc verbum furiunt. Nam sub Cesare
Diocleciano uno die 7000 occisi sunt, bo fjabcn fie bcn ^ol§ fjergeljalben. 20
3loä) ftjnbt bie 3ungen bliben unb f)aben gebvanbt unb bringen er burc^.
Magna res est tara niagnas potestates confuudere iingua et non confimdi.
Ita liodie facit Papa. @r tüirbtl ni(5t enbcn. S)a§ ift ^n bifem feft
jubebentfen. Et maximc disoamns discrimeu Iieg[ni Christi et Mundi. @§
ift ct)n ^o^er öerftanbt, ba§ toiber bifc^off no(^ doctores funnen. Uli tautum ss
versantur primo ceremoniis et oracionibus, tandem pervenit ad gladium
extcrnum unb iDoIlen bic tXjX^e fl)nbt. Non est verum. Verum est: ipsi
18 unten am Seitenrande steht Lingua et praodicatio arma sunt regni Christi rv
21 Lingua penetrat omncs persequuciones ro r 26 über ceremoniis steht in sp
9lr. 48 [28. TOoi]. 463
R] unb betberBen. Sed disce r|eg[num Christi non habere gladium, sed s|piritus
s[anctuR implevit doraum jc. et ling|uas feurig i. e. jungen befolgen et dedit
baju mut. ®Q§ ift Christiaua eeclesia, qiiae nihil habet (luani mut contra
omuia terribilia et uiiiil facit, quam loquitiir unguis. Sa ist) foltu fp|l'Qc()
s ntetdcn unb jungen. Ideo papiatas, qui giadio, non habet liuguam, ideo
greiffcn§ an giadio. Qui vero ling[uas unb mut 2C. et quot[idie nobiscuin
l^alten. S)ay ift regnum, quod solum l|iuguani f^anbelt unb bringt ba mit
jufamen bie ^[eilige 6f)|rift[Ii(^c ürdje. Sic etiam canimus in nostro articulo:
Credo in s[piritum sianctum, eccle[isiam, bie bo ift ein gemeine. S^piritus
10 s|anctns mu§ ba öor fein unb macf)t dis|ci])[ulos frel)big unb muttig et dat
potestatem ju prebigen unb ftraffen in mundo, q|uicquid est, et mbber=
jufcfllagen legem Mosi et alias. Non quod abrogjata lex prineipum, Sed in
Christi regno fol fein meifter, lex fein (juam JC. Et in isto reguo fomlet er
ein l^eufflein, ut uuo die 3 milia et deinceps JC. Ergo Christiana ec|clesia
»5 est, quae habet aii jumal, bie mutig finb, ba§ braufen unb jungen. Qui
Christiaui, praedicant, sive sint sub Tjurca unb Sattern, sive alibi, l)ie foUen
t)^r m^er fein. 3Bie Ijeift feine prebigt, \vk laut»? fo ut iufra in contione
Pet[ri: Credo in s[piritum S|anctum, reraissionem peccatorum. Haec est
2 nach domum steJit in qua erant sp vor junflett steht er ^at sp Sj4 nihil bis
Unguis unt 5j6 Ideo bis gtctffen§ nnt 5 nach giadio steht vtitur sj) G über ling[uas
steht vt nos 7 Quomodo Cbristiana eeclesia congregetur sp r 9 über gctncinc steht
Sauctorum sp Credo in S[piritum sanctum sp r 12 nach alias steJtt leges sp nach
abrogiata steht sit sp lö jumal mit bo§ durch Strich verb 16 Cliristiana Eeclesia sp r
ITjlS laut§ mit Credo durch Strich verb 18 Remissio peccatorum sp r
N] habent ecelesiam et eins officia. 3lber ft) finbt iDoIffe unb mißbrauchen?.
20 S)a§ xtliä) ß^rifti ^at nic^t fc^inert, sed habet spiritum, lingnam, W\it%
©§ gef)ort et)n fred^er mut barcjto, ber bo nic^t» t^ue unb rebe. S)o bct)
fotlen h)l)r bie f^rc^c lernen fennen. Valeant Thiranni, bie l)aben bie junge
öerloren, in illud nobis prohibent, non possunt veritate. Sie junge l^aben
tu^r got fet) lob.
25 Sa» ift et)n rel)c^, haB aKeljne mt)t ber junge ^anbelt unb brenget
jufammen bie ^L^^ilige fljrc^e. Ita oranda: Credo in spiritum s[anctum.
Ser ^L^iitae 9Lfift "luß öor bo feljn unb ma(f;t bie apoftel freljbig, gibt Ijn
gelnalt jto ftraffen Muudum, legem Mose, haä aUtä nic^t gelt, nic^t, ba§ er
fie uff^ebe, de bis alias. Sed ille non est cxactor et legislator, sed est
30 Spiritus sLancti verbum, bamit famlet er e^n ]^cuflel)n, ha§ ift bie ^[eiltfle
ft)r(j^e, bie ift eljn Ijeuffleljn, qui habent spiritum et animum et linguas unb
burffen prebigen, bie ift über all iuter Tartaros et Turcas et ubi et)n Inenig,
totir hoffen ^ie me^^r fe^n. 2Bie lout bie prebiget? ^ä) gletob an ben k.
20 Episcopi uosfri non vtuntur lingua sed giadio ro r 25J28 Sa§ bis Credo unt ro
30J31 Eeclesia quid et quomodo congregatur ro r 33 nach l^offen steht ^x toerben sp
464 5Prcbigten t)e§ 3a^te? 1531.
R] iiova doctrina et praedicatio, quae hodieruo die e coelo venit, quae prae-
dicari debet. lu Regno Christi gilt f|eine quam remissio p|eecatorum, 3luffer
fcim xdä) et antequam baju fompt, buffe et legis praedicatio, alioqui verbiim
rerais[sionis et gratiae gebort. Ista est gravis ju öerff^en ratioui, quod tale
regimim sive coeleste, et quod nostra iustitia, opera b|ona, geift|ltd^ leBctl, 5
foi nid^t ^elffen, feligmac^cn unb ginab crtnerben, et si quis iutelligit et novit
praedicare, h)enn§ bo 311 !ompt, tarnen vix jc. Ita maxfirna res creditu,
quod in terris sit Ciiristiana ec|elesia et in ea remissio peccatorum.
Öopihistarura opt|inia doct|rina, quod s[piritus Sjanctus ad hoc serviat, ut
det charitatem in cor jc. ut iuvet nos dil|igere deura, prox|imum et facere 10
bona 0|[>era, quanquam paucissinii, (pii sie doc|eant, sed optimi et raris[simi,
bic vcben fo Uid ba bon, quod s[piritus s|anctus sit in horum eordibus, qui
deum dil|igunt et prox|imum, quia l^eift charitas et ignis. Sic patres veteres,
Et fomcn feiten ouff ben ovt|iM R|emissionis pieccatomm. Sen avtiidel
fol man tool auftreic^en, et si bene, tamen JC. Hoc verum, quod s[piritns "
s|anctus det charitatis fervorem, sed neu ba brauff fn|jen. Habeo s[pirituni
1 nach die stellt penthecostes scilicet sp 2 nach Ifeiitc steht pr-icdlcatio s}) 3 nach
praedicatio steht g^et sp 4 nach gtfiott steht in regnuni Christi sp (Sicut) [sta über
Ista steht praedicatio sp 5 nach reg|mim steht coelorum sj) 8 Ecclesia Sancta Catho-
lica SJ) r 9 nach doct|rina steht fuit sp ad üher hoc Vsus S|^piritus saucti iuxta
Sopliistanim dogma sp r 11 nach paucissimi steht aint sjj Doctrina Sopliistaruni sp r
13 S[piritus sanctus dicitur Caritas ignis sp r 15 nach bene steht declaratnr sp
ICt (Clristus) Habeo
N] borgeBung ber ^Lunben. Hacc est praedicacio. S)en t)n 6'^riftt re^d^ fol et)n
prebigt fe^n, bie l^ei)ft öovgielning ber funben. Antequam ad iUam vcnimus,
gel)Ol"t bor ^^n Decalogus ostendens peccatum. Sed propria Euang[elii
prac|dicacio Verbum gratiae et Remiss[ionis. 5l6er hü^ fon bie l)el)lo^e ao
Dcrnunfft mc§[t üernemen, fte Ion n\6)i lel)ben, 'üdi bie ^1 eilige fl)rd^e deberet
esse absque omnibus legibus. Sic h)^l ^VC totxd 0U(^ ml)t loffcn louffen.
@§ ^Qnbt ^o'^e arttfel fidei, scilicet credere remiss[ioneni peccatorum. Eo
pervenerunt Zophistae spiritum s|anctum dare uobis amorem, ex quo deinde
faciamus bona opera. äßen fie ^od^ fnmmen, hoc doeent. Interim papa cum 25
somniis suis agit. Optimi 3op^iften dicunt spiritum esse ignem et charitatem.
3Jc^n ben arttfel folben loljr Inol lernen. Verum est: spiritus s[anotus dat
Ciiaritatem et omnia dona. ?lber um6 ber gaben unb anbad)t 6^n id^ brumb
nid^t jeltg. 5l6er ha^ fol nodfj üor ge^en, scilicet remiss[io peccatorum, bie
17 Predicacio spiritus s[ancti in ecclesia est Remissio peccatorum ro r ISjSO illani
Iris RemissLionis unt ro 20 nach prae|dicacio steht est sp 23 Racio non potest appre-
hendere remissionem gratuitam ro r 20 vor hoc steht tuuc sp 26 Optimi c in Slie 6eften sp
27J28 .Spiritus sanctus quidem omnia dona dat, sed per illa non iustificamur ro r
9}r. 48 (28. OTnil. 465
R] S|anftnm, (nii ine Oiunftifl, aiibcd;ti(^ et deuni diligerc mad)t. Sed «iioitet
aliam fünft Icrc, qiiae altior (|iiam iiieuni diligere, Sed iit sciaiii, iihi mens
tliestaiirus, seilicet rcniissio peccafonim. Si s||)iriliis S|aiiettis daret ein
tniiift gegen (Sott et prox|iiniim, fo lueix ßljrtftuö nic()tv nu|. Eins of|ficium
5 est Clarifi[care nie, 'de meo aecip|iet et annunciabit' jc. Praecipiuim opus3oii. ir„H
sipiritns s,aDcti, iit Clu'istum 3c. Sag fot man treiben. ߧ ift hjol gcrebt:
er fol bic lieb anjunbcn, ut dilisjiamns deum et prox|imum, sed eö ift JU
fnic' 6r fol JU erft ba» ampt t)a6en, ut credas in Cin-istum: Annunciabit
("In-istnni, deinde, ut di]|ectionem det, ut diligas. Ideo 1. et praecip|uum
II) ofl'iioium für btc^ nimB, ut Pet|rus dicit: @r fol mid^ Ocrfleren. Et si non
venis ad praedieatioueni, ut Christum agjnoscas, tum non aeqnisisti s[piritum
S|anctum et nunquani JC. q|uicquid postea somnies de spiritu, qui te ad
dil|ectionera bringe, nihil est. Oportet prius Christum in cor fcrat, qm"a
inquit: 'de meo' jc. 'et annunciabit.' jDaä I^aben bie lieben Slpoftcl fein 3oii. in, h
i;. gefeilt, et cogimur dicere, quod ab Apostolis gefoft. Nulli Episcopi sie. S)a§
ift officium eins: r|emissioncm p|eeeatorum, ha mit oc|c]esiam toirb fjeiligeit.
Mira pracdicatio: mea iusticia, tjeilig leben est remissio p|eccatorum. Mirabilis
iusticia, ba Oon est aliquis l)eilig suis peccatis, quod habet remissionem.
1 nach oportet sieht s^plritus sanctus sp 3 S^piritus saiicti officium .s^; r 5 über
Clarifi[care nie steht inquit Christus sp loan. 16. sp r 6 über hiol steht bene sp 7 über
er steht si^piritus s|anctus sp TjS Praecipuuni officium S|piritus sancti sp r 10 nach
off|icium s<eA< S|^piritus sancti «;> äier Pet^rus ««e/ii Christus «/) 12 te a.i über (lil|ectionem
q eri; zu quanquani sp 13 über ferat steht ducat sp 14 nach Stloftet steht in Symljolo sp
15 nach Apostolis steht Symboluni sp nach sie steht jiotuissent sp Symholum Aposto-
lorum sp r 16 nach eius steht praedicare sp 17 Remissio pcccatorum sj) r
') Cb ift ju frite (mite» %. 2-2) vgl. DWtb. 4, i' S. 287.
N] fol über oße toerd geljen, ha§ iä) Uielifj, Inie me^n fcf)ac,5 ift l)n ßf^rifto, ba§
20 id) UiCl)^, U)0 icf) fie fnd^e. 9Jel)n, iioc erit officium spiritus s|ancti, dicit
('hristus. 'Clarificabit me.' S^aS loerd fol man trcl)6en. 6s ift lüol soo. m, h
gefagt. @r fol bic libe auc,5Unben, sed nimis tempestive praedicatur. Oportet
prius praedicari reniis|si(inem peecatorum, Christum redemptoreni, deinde
se((uentur bona opera. ^Jiart fol öoi ha§ Oorncmpft annl)emen, SÖie ^petrui?
2.-, I)ie tl)ut jnüevfleren. Si in douis inceperis, frustraris tauquam somnio. S)er
1)1 eilige gieift Inljrt fcljnc orbenung nidjt breiten. Si vis dona habere spiritus
sancti, oportet prius Christum cognoscere. £)en ber ^eilige gieift folö üon
(S^xifto n£)emen. Ergo optimc ordinatum in simbolo: sjnritum s[anctum,
Ecclesiani, remis[sionem peecatorum. Nam Ecciesia per reniis[sioneni est
30 sancta. S)en baä ift bie ^el)licfet)t, seilicet R[emissio peecatorum. Quis haue
33 Ordo praedicacionis obseruaiidus ro r 2t> Prius Ileniisisio peccatiiruni ante
omnia opera praedicanda in Kuaiigelio r<> r 30 Sola reniiss[iono peecatorum ecciesi.a sancta
est ro r
8utf)er§ aöEtte. XXXIV 30
466 !PtcbigtDn fac§ ^atfxe^ 1531.
R] quid f^lie iä) ha JU? quid possum omuibiis meis operibus facere, ut nica
rp|iuitlaiitur p|eccata? Non per hoc, ut dem eleiemosynam. Sed ha IJCV:
Cliristiana occiesia sancta est, quae habet Eliuangelium, et quod re|mittaiitnr
ei peccata. Non ut Sopli[i,stae, S[anctus Tho[mas 3C. ba§ ftitb leibige S^ieuffelS
prcbigev, qui reimissionis p|ec[atoruni art[icuhiin fe|en sie: quando senicl :>
peccas, oportet faciat dii|ectio dei et proxiuii. 2)u tnuft eilt 6f)riftcn man
bleiben in art[iculo remissionis pjeccatorum usque ad finem. Sicut is manet:
Ciu-istus niortuus, sepultus, non semel credendum hoc, Sic is art[icuhis
s|piritus sLancti mu§ bteifien: 6i)ri|tli(f) fird} et remissio p|ec[catorum. Istam
pracdicationoin nemo sapjiens et pap|ista intelligit et nobis U)irb§ fauei". lo
^\(i) tltiiS lieb f)a6cn, sed udcr ba§ oportet nie habere remissionein p|ecca-
tonnn. S|piritus Sjanctus niiiil habet cum 10 prae|cep[tis. Satis dixit
Mjosc, quomodo deb|eamus diligere denni, proximum. Sed ad hoc servit
s[piritus sjanctus: cum non ]iossiraus praestare 10 prac|cepta, ut dicat
veniens: ha^ fol bir gcfcf)|encft tuerben et dabo gäbe, ut incip|ias diligere et is
servare 10 prae|cepta. Sic Christiana ecciesia est sancta et sine peccatis,
non per sua opera, sed per s[piritum s|anctum, qui docet Christum esse
6 Thomas sp r 7 über is >^teht articuhis S2> Ueniissio peccatoruin s^i r 9 tixä)
ülirr (timft) 12 narh liabet steht conimercii sp 13 deuni über proxiimnn It S^piritiis
aucti üllicium sp r 16 Quomodo Ecciesia Cliristiana sit Sancta sp ^
Nl dofinicioncm dedisset, scilicet per i-eniis[sionem peccatorum esse sanctam?
toau tan alte ntond^eret), tnevcE t^un? sohi hacc remisLsio peccatoLrnm facit
eoclesiam sanctam. 2ßo ha^ botgc{)t, 9ii(^t tote bie 3opf)iften spiritum 20
sanctum incipere, 110s perficere. 2)Q§ fagt @. S'fjoma», furtreffl[id^ diabolus,
qui dicunt per Euangeiium remitti, sed opus esse satisfaccioue. 5tet)n, hoc
non est Euaugel[ium. S)u muft ben art[icuhmi remis[sionis peccatorum
laffen Meljben, sicut ille articuhis de Christo passo est perpctuus, al^O au(^
bie^c tiergeBung, §0 lang id; lebe uff erben. Hanc fidem nulhis Zophistn -a
novit unb n)t)rb un§ felbcr fattier i\o gleuOcn. Sar^lti ^to ber !l)x-(ijen muffen
Uil)r IjaBen praedicacionem Spiritus s[ancti, non opus est decalogo et operibus.
!Eaä lerct 9Jiofe§, sed non possumus praestare. Et opus est spiritu s[ancto,
ber fum^jt et dicit: S)a3 fol bl)r gf(f}euc£t fcQn. Ita incedit Christianus in
ecciesia, est sauctus non per sua merita, sed per Christum et remis[sionem 30
jieccatonim. %tx f)at üof iin§ aEe» getrau. Sßen un§ ber l^etilige get)ft
leinet, cvanescent omnia nostra et merita et eoufugieimis ad verum ponti-
ficem Ciiristum. Ita Ecciesia sancta est per remis[sionem peccatorum.
©junft ift fie nid^t anbev§ ben e^ne ^unberiu. Papistae faciunt eam imma-
21 über Stomas steht Aquinas Thomas Aqninas ro r 25 BetgeBung über go
27 All iemiss[ionem peccatorinn opus est spiritiissaucti praodic.ieione ri> r 34jt(>7, 23 über
iiiiniaciil.-itain stiht ba§ fic nirfjt miiflc Ijvrcn "j,
9Jt. 48 [28. 5Jlnt]. 467
K| iiic'cl|ia[torcin I*]|)isc<)i)iiii!, nun iudiccm, scd .salvatorem, efliid|i.s.so sai)g|iiiucm.
Sa» foltu Oon l)f)tlt ()ntten et ag|noscere et hoc ag|Qoscere per art|iculuin reniis-
sioiiis ])|eccatornni. Non ergo raoa dil|cctio, quam dedit sipiritus s|an(!tus,
sed (jiiod s|piritus S|anctus aiiiuinciat }C. Ideo sancta Christiana ec|clc.sia est
5 y|aiicta per arti[euhim remissionis p|cecatoruni, alioqui est peccatrix. Papa
pracdicat eam ecclesiam Christiauam, qiiae servat prae|cepta decem et tarn
])iiram facit, iit C'iiristo non indigcat nee remissioiie p|cccatorum. S)n§ ift
bcv I|eib[ißC tcuffel, q|iianquaiu evgcr niacfjcn, quod homo ex p|uris viribus
possit efficere, ut deuni ex toto corde jc. et faciat b|o[na op[era deceni prae-
10 c('p[toruin. Sie I|ic6c fül§ Iilffcn, ut te gratum fa|ciat corani deo. @§ fjeift:
gratum i'acicus ift Christus et remissio p|eccatorum, quod aud|istis s|pirittnn
s|anctum de eo praedicare, ut scianius, quis sit et adferat: ba büxä) sumus
grati, non per ciiaritateni. Ideo Christiana ecclesia est ein feine braub,
agnoscit sua p|eccata Ijni ^ei'^en, leib unb leben. Est oratio omnium pro-
15 ])ii|etarum, Apostolorum et omnium S|anctorum, et nemo orat nisi Sancti, ut
'nomon tuum' jc. nondum in tuQ regne, Sed diabpli, non facio tuam vohni-
tatcm, ein fd}lc(I)tc f)cilic(![ett. Ideo ecclesia S|ancta ideo Saucta, quod habet
rcmissioncm p|eccatoruni, ta mit nntex'fcf)|eibet s[piritus s|anctus regnum Christi
unb h3eltl|ic^ et omuia. Sßclt|lic^ regpuni habet iustitiam, urget homines, ut
™ abstincant manu. Papa urget suam iustitiam. Qui ]\r|os[is legem urgent,
djicunt se dil|igere deum ex t|oto corde. Si ista omnia habcs, nondum es
in regno Christi, in quod venis per gnabe. @§ ^eift remissio p|eccatornm,
3 nacJi dilfectio steht facit me sanctum S2' 4 je. c in re[missionem iieCLcatorum sj/
5 Ecclesia peccatrix sp r Sj9 Sopliistarum dogma sp r 14ll5 Oratio Cliristianao Eccle-
siao sj) r 17 Vndo Ecclesia Saucta sit sp r 23 Christi (per q) in über gnabc steht
reniis[sionem pec[catorum sp
N] oulatam, bo» fic 6f)vifti md)t borff. 6r mn§ l)i- jcu fuffen Ivid^en. Nam
ipsi ccclesiae tribunnt, quod possit dccalogus pracstare. Et dicunt, ®ot fei)
2. qI^O el)gcn^l)nnig, qui non vnlt placari, et finguut graciam gratum facientem.
@ö fol cl)ne gnabc fcl)n, bie nn§ mac^e feiig, summa: gracia gratum faciens
est praedicaeiu illa de Christo, bic maä)t un>3 angenct)me. Ita Ecclesia est
el)nc frumme bvautl), bie fcfjcniet fid^ nid^t ^re[i; ^unbe, orat: 'Sanctificctur
nomen tuum^ 3C. <[. d. tuum nomen non est sanctificatum. Nondum adest
30 regnum tuum. Non facio volnntatcm tuam. S)o befennct fic t)t)re ^nnbc et
mox currit ad Christum. Ita bene discernatis haec duo regna: Christi non
opus haltet legibus, Mosis gcfccj nnb policia tret)bt bie fauft nnb brengt§
nidjt h)Cl)tter. %hn bljfj xctjd) gc()ct l)o()cr, cum audio remiss[ioncm pccca-
24 unten um Seitenrande stellt Ecclesia liabet perpetuam peccatonim remissioiiem, iileo
sancta, per sc autem peccatrix ro r 26 Gracia gratum I'acicus ro r 29jS(l Ecclesia
peccatum suuiu lalotur rn r
30*
468 !Prebi(iten bc§ Safitc? 1531.
R] non satisfactio. Si hoc habeo, tum possum scire, qiii ^ol diligere deiim,
prox[iiiuim, Papae crederc et legem potestatis servare. Ideo beue discite istos
art|iculos. Remissio p|eccatorum nou est ablata in bapt[ismo et eonfe.s[sione.
In bap[tismo acquisisti sie, nt nnnquam amittas. Sic in Confess[ione. Sicut
nianes perpetuo siib eoelo, sive dormias sive incedas, mai^ft hiä) unvein 5
vel rein, tameu sab coelo es, Sic hie scias Christum, res[urrectionem carnis
et reniissionem esse nostram, vitam aeternam, quae nunqnam cessat, si etiam
nos cadamus, ut ju Xüäi greiffen et apprehjendamus, qnia ba§ ift unjer
gere(^|t[ig!eit unb l^etl]ig['Eeit, quae si jol beftenbig fein, oportet remissio
pieccatorum perpetua sit, Non sohim eorum, quae facta, sed quae adhuc lo
habeo, quod non diligo deura, prox[iraum, non servo X prae|cep[ta. S)q
tompt mir ju^ttff, ba Inil tc^ nic§t faft geredet fein, quod lieBe vel non, sed
scio art[iculuni remissionis peccatorum iiber mt^ befc^I|offen unb gegoffen in
bap|tis[mo. S)a ft^ct ber s[piritus S|anctus, et sie habet omnis Christianus
et potest gloriari et debet, quia oninia sunt sancta: baptismus, verbum, is
Sacramentum. Num uon faterer me habere, quae faciunt Sauctos? Chri-
stianus vero non habet sanctitatem monachorum, sed Christi. Effudit sunra
sang[uinem pro me. S)a§ ift bon bem ftüö Quff bi§ mol gnuge.
4 Certitudo remissionis peccatorum sp r S über ut sieJd modo sp 9 si(t
]0 nach eorum steht peccatoriim sj) 12 über tiefic steht diligo sp 15 nach sancta steht
quae liabet sp 18 ift c in fe^ sp
N] torura unb fenne ben fc^ljrnt unb bedfel, ©nabe unb Vergebung ber §unbe, §o
lol)I i(f) mic^ barnoc^ fetjn ritzten in alia regna politica et papistica. Ergo 20
bene discernatis articulos fidei. 6§ tt)l)rbt un§ not!^ t^Un, ba§ lr)t)r§ ni(^t
qI^O bOtftum^Jeln ^ quasi in Baptismo et confessione sie libcri a peccatis.
Stellt, sicut natus puer vivit usque ad senectutem sub celo, ita eciara sub
hoc Christo vivendum est fide, ha^ lütjr lüiffen, ha% lt)^r et)ne beftenbigc
bergebung tjoben, quae non cessat, sed perpetuo durat liaec iustieia. Srumb 21
ntu^ bie Oergebung etoig fet)n. Ita credamus: sum sanctu^s ex remisLsioue
non ex nostris meritis. Ita ut Sathan oppugnat: Hoc et hoc fecisti et
peccasti. Respondeo: 3i<^ ^^n bo ^cr uic^t frutn, sed habeo aliam iusticiani,
Christum et remiss[ionem pjeccatorum, bo fte!^t§ nic^t uff gutten hJerden,
fjoffart obbcr öerjlreljf elung , sed in Christo, vero fundamento, ille durat, 30
quoad sum homo. Ita si es sanctus, noli gloriari in donis, sed in Christo,
be» f)el)IicEe^t ge^et mid) an. Nam quod ego non possum praestare, hoc
ipse implet. S)o§ ift "txx^ ftuö bom !^[eiligen ge^ft.
20 mii§ über bartioc^ 2S über sicut steht Similitudo ro 24J26 Wifjcn bis credamus
unt ro 24 Sicut celum supor nos durat ita eciam remiss^io peccatorum perpetuo durat ro r
29 nach toetcEen steht Wctcöc machen sj) 31 In perpetua gloriacione reiniss[ionis peccatorum
gloriandum non in meritis nostris ro r
'; Uorfliimpclii lyl. oben S. 420, 2. Vgl. auch BAel 3 (BibeljrrotoJcoUe 1531) S. 2.
9Jr. 49 [28. TOaiJ. 469
49. 28. mai 1631.
^^rcbigt nm ^^ftitflfttngc, uati^mtttng^.
B] A |)iaudio.
Iludie aiul|istis de sipiiitii s|ancto, tüic bei" fol prcbtgcit lalcni doct[ri-
nam, «jiiae uiiö jcigt i'e[iiiisHioiiein pieccatonini, FA qiiod umui.s Cliiistiamis
feinen öleiS au !erc, ut istum Ai-ticuhnn bene discat, (jiiia est difficilis ju
•■> lernen in tempore, quo fein Bebavff, et Sat|aii toBet ba luibber, rotten, Ita ut
gravis sit intel|lectu, si etiani noscatur. Cliristiana ergo iustitia fol ()eiffcn
remissio pec[catorum et ista reuii.ssio .sie iute]|ligatur, ut uou sit ein tf)UU,
quod ein momeutum lucrc, sed ein perseveraus qualitas, quae perpetuo aber
Uli» fd^lneBc et uou bon un§. Sie urgeudi res[nrreetiouis earuis et v|itae
iD aeterLuae uj'geudi. Sie sumu.s saneti et uon, liabeuius r|eniissionem p|ee[ca-
torum et non. Sic suuius auffcrftanbcn a niort[ui,s et non. Et v|itani
aeiternaiii liabenuis et non.
Unfcr ()eilic!cit ft^et nid)t l)uu bcm, ha^j toir fd)on erlangt f)a6cn. Ipsa
remissio pjeccatorum ift gar unb gh)i§ ba, .sed uoiidum gar ergrl)ffen. Sic
" resurrectio earuis ift gtui§ ba, sed uondum video. Sic v|ita ae|terna, quia,
5 nach quo stellt man sj) vor tottctl sieht et «/) 6" gravis c in difficilis sj) Cliri-
stiana iusticia est remissio peccatorum sji r S quod c aun qui quae c aus qui 9 nach
ltu§ (2.) steht iDcid^c sp nach urgeudi steht articuli y) Ue?[urrectio carnis. Vita aeterna sp r
NJ Vesperi.
Audivimus iiodie iiom f)|ciligen 9et)ft, h)ie ber ^ol prebigen clju foId)e
letjer, quae habet reuii,s.s[ioiu'm ])ceeatoruni, et (|iulibet liuue arliculuin bene
discat. S)en er ift auBberntaffen fcfjlner, fonberlicf). Inen man fe^n tiebarff.
2» Nam satliau nos vexat, bol lt)t)r fet)n h)oI tnerben burffen, eciam si bene
sciremus. Nos autem doctriuam Iiabeaiuus: 6l)ne t)crgc6ung ber ^unbe, Non
el)n gefi^luecj, ^nnbcr Perseverans qualitas, bie bo foI 6Iet)Ben über un§. Ita
alios articulos dcbemus tract[are: 'Uffer^fte^ung be§ fle^[fc^e§', sicut habemus
r|emiss[ionem p|eccatorum et tarnen habemus peccatum, ita eciam habemus
25 resurrec[cionem carnis et tanieu niorimur. 6§ ift ntd^t Qualitas herens, sed
perseverans.
6§ l)et)fft: nnfer ^etjlüetjt ift nt(^t öon un§, )x)\)x ft)ulen fic ouc^ nicf;t,
alioquin damnaremur, §onbcr lt)l)r muffen fic gleuben. Esto non senciamus,
feo ift fie bod) öoüontmen l)n beni ß^rifto, ber fic t)ol6roc§t f)at. 2)o m^t
16 ro 22 Remis[sio peccatorum Qualitas perseueraus in mediis peccatis ro r
23 tracte 25 earuis über (mor) 27 Sanctitas ecclesie non sentitur sed creditur ro r
470 «Pvcbigteti beä 3Qt)ie§ 1531.
R] qiii coepit, est, est, bn ift !ctii fuiib, iiii[)cil[ig!ctt, !ciii tob an l)[)n. ®n mit
ift 9eant[tOürtet if)Cneu, qui (l|iciint: man folä allä flllcn, qnod Christiani
praedicant. Nou, saepe paterfam[ilias, matcrfa[milias, servus, serva iucedit
et non ap|pa[ret, quod in liac persona vivus sit Sanctus, inio sibiipsi bCI=
borgen, quia Clu-istum non vides, ]o lücnig ut raeam Sauctitatem, et taiaeu s
in eo sniu sanctus. Ad iioc habeo signa bap[tismi jc. ha§ ntd^t iustitia
subiectiva, sed formalis iustitia Cliristiani: compreheudit in se obieetuui
Ciiristuiu, intus in corde Ciiristns, t)at Cluislum cigviffcn, is sua propiciatio
unb öcvgcBev et propter haue fidem ift et" ftom, quanquam in se peccator.
äßcn§ ad iustitiam, sauctitatem Jompt, fo finb toir öci'lorn, quae in nobis lo
Soti. 15, 6 [teöt, sed dei, Christi iustitia in nobis nou solum obiective. Ipse vitis, uos
litjii. 3, i2palmites, is per fidem in uobis jc. Sic P|au[lus loquitur de re: 'Ut com-
6iai. 2, 20 preliendam, sicut compre[liensus sura.' Grgrtffcn Bin iä), sed 'Ego non' ac.
®(ii.4,oSic alibi Gal|a[tas: Vos agnoscitis deuni, imo uoti jc. ^ä) 6in ft^on bdn,
Bin gctaufft, ^um ©ac|vament gangen et habeo verbum. Sa mangelt]», ut i^
g,®'J'f.^34 sicut compre|hensus, sie apprehcndam. Sic ad Ga][ataS; Ron)[auos. 'Spem
iusticiae' 2C. Sic vivo, iuquit ad Ro[manos, quod mea iustitia, per quam
1 Christianus peccator et Saactus sp r 4 in über hac 5 oben am Seilenrande
sieht Vt apprehendam quemad[modura compreliensus sum sp 6 über jc. steht Euchai"i[stiae s})
nach ba§ steht ift sp 61? Iustitia > f^'^Jj^j^j''"" sp r 11 loau. \h.spr 12114 1. Cor. XIII.
philip. in. Gal. 4. sp r 14 ^c^ mit 13 gvgtiffcn durch Strich verb 16 nach compre|hensus
sieht sum sp Gal. 5. 2. sp r 17 über ßo[manos steht 8. sp
N] ift geantt)toovttct, man ^ol alle§ faulen, quae uos praedicaverimus. 5ict)n,
servus, pater, ancilla suam vocacionem faciens habet latentem illam saucti-
tatem, bev 6f)viftHg ift bo öcrBorgen, ift bcnnod^ ha, be§ ic^ h3arc3Cl)df)en IjaBe -o
bei" S^auffc, facrament. Ita nou est iusticia subiectiva, sed obiectiva. Nam
formalis iusticia complectitur in se subiectiva fidem et Christum obiective.
Nam propter Christum propiciatorem fl)nbt M'jX from. 2?eI]Ut got, ha§ e§
nic^t fum ad lusticiam subiectivam, ba§ Mjx iin§ felBer anfeljen tuonen, ift§
öcvloren. 6§ mu^ etjn anbeve unei'fdjxocfenc tjn 6!^rtfto fel^n. Haue nou 25
!p(iir. 3, 12 seutimns obiective, sed credimus. Ita Paulus: 'Ut compreheudar, in quo
comprehensus sum.' Ergriffen !6l)n itf). 3^ U)n cvlent. 3c^ IjabB nidjt
ergriffen, ^onbei Bijn fd;on bri)n, ^onbcrn bvan mangelt mtfxS, ba§ ic^§ nid^t
SRöm. 8, 24 IjaBe gencjlid^. Ita iio. 8. lusticiam ex fide iu spiritum expectamus. ^d^
22 Formalis iusticia Christum amplectitur obiectiue 25 unten am Seitenrande steht
Iusticia (''\''.''''^''' To l"'^** complectitur Christum per fidem 3^ ..j^^^. p^^,^^ ^g,^^
V sulnectma quae suis fidit openb^us
Philip 3 sp 26127 Ut bis sum c in Sequor autem si quomodo comprehendam in quo et
comprehensus sum a Christo lesu sp 27 nach ^^ (2.) steht aUt sp Locus I'auli
Philip S ro r 29 nach expectamus steht Spe enim salui facti sp Eo. 8. ro r
mx. 49 i2R. ?J}ai|. 471
I^] fol rcrfjtficitig lücibcn, ftf)ct in fiele, fjoffuuug: noii video, seil expjecto iu
»1)0, et lioc in fide et g|ratia. Si rntimuin bnimb frag, uon dicit, (luia t^ontio
peceatuni, video mart|yi'es t)in lüCQ fopffcit, oportet ut inoriautiir iit .seditiosi,
et lameii, cjiii sie ba l^in Q^cn, Sunt vi vi S|ancti sine omni peecato, vivi et
5 noii iiioiiuntur in lioe, quod nioriuntnr, ([nia Ijclft speni vitae, saliitis h'. C§
fol iiid;t lucltlid), sed gcifttidj 311 gt)cn. Tic ratio tan fiä) iiirfjt brciii fd;icfeii:
fX'OtIt fein et tarnen nidjt fulcn, ergo ntUv ratio, e|aro et sang[uis ftill fdjtocigeil,
se eaptivani dare et eogjitare, ut ])('r fiileni Cigvciffc et exp|cet('t per fideni,
(jMod revcletur. Ideo Ijolt man fiel) aiiy luüit, fonft ift !|cia robt uiib t)iilff,
10 aiioqui uou capiemus quam per verbuni Euangelii, Sae|ra[mentuni, bapti.s-
iiiuni, loa§ ic^ bnificr tfjlimb, est a 8at|ana, e§ ift Hoitt Ücuffel, qnia l)cift:
h)ir toarteil K. ut appre[liendan), in quo ai>pi'C|hensus. Nos cum CHu'isto
aseendimus Epli. 2. quia eque gt)cn I)|l)md !omcu ut ipse, qnia sua rcs|ur- epi). 2, 6
[rectioue fid^ an Urt§ gemengt, ut sit nostra v|era res|ur[reetio, filmen l)t)m
15 rcginicnt, nt gar t)nn l)I)m f)cfd)|Ioffen fcl). G» mangelt 'bran k. ut mater
habcl ])uerum in ulnis, pucr tuciS nirfjt'o bviimB, nou novit nt mater. Ibi
niniigclt, quod puer nid^t fo gvoffen Ucvftanb et ratiouem. Ideo non potest
djicere: ego tua filia, tu mater. 5Jtit bcf jcit loctfjft ratio pueilae, ut djicat:
1 über rcd^tficrtig steht ftom sp Chrlstiaim iiisticia sj» r 3 Gal. 5. Koma. 8. sp r mit
470, 17 vivo durch Strich verb .5 lioc über quod 6"/^ Sanctum et iieccatorem simu! eüse sp r
11 ift Dom über ((c^) vor Ijcift sieht cä sp 12 nach appre|hensus steht suni sp ISjU nach
res|ur[i-ectioue steJit tjat cv sj) 13 Eplie. 2. sp r löjld ut (2.) bis bl'umti tint 17 nach
|o steht ein sp
N) Icfie al^o, ba§ mdjnc gcrctfjtigteit ftel)et altel)n t)n bcr t)offnung, icf) t)abg fie
20 geJDlfjlicf}. Esto, quod nun facta sit, tamen liabeo in spe. Seucio quidem
meam infirniitatem et contraria, attamen herco in sjie. 316 id)§ glcl^d) afic§
löibcrfljnne^ fe^e, no($ ift§ icar, bic fclbigc, bic bo l)cl)Iig fcl}nbt, bie fijnbt
t)Cl)ltg spe iusticiae et salntis. 6-3 §oI nicfjt Iel)pUd), geiftlii^ jugel^cn, bo
bic öcrnnnfft nidjt \)tin ton. ®a§ t)el)ft in spe. 2)a§ fan mcf;t anbcv§
25 jngcfjcn bcnn "inxä) ben glauBcn \)n ^^riftnm, ita ut sciamus in fide com-
prehendi et sola illa apprehendanuis. Ideo sepius vos admonui. ^(^ iDOlbc
enc^ bie !unft gerne lernen, bic ninffcn \v\)X bnrd) g[ottc§ \mxii), Sacramentum,
baptismum ^abtn, h)l)r muffen luarttcn, "bai lo^r ergreljffcn, borljn toljr
ergriffen ft}nbt. Nam ipse Christus nos Incratus est unb ergriffen, ut sit
30 nostra vita et fides. S)o tft§ aÜe§ befd^loffen. S)o ligt mad^t an, haä to^r
l)n h)t)ber ergret)ffcn. Ita infans a matre complexus et puer non agnovit
matrem. 6§ gekickt bcm tijnbe an ber ticrnufft, baä bie mutter nid;t lennet
30 über fides steht salus 31 über infans steht Similitudo s}7 31132 Sicut infaus
complexus a matre illam non aguoscit, ita Christianus K. ro r
472 ^'i'fi'ialf« beä 3d)«-3 1531.
H] IjicBc inater. Sic iiobisi'iiin liet, oportel iam credaüir, iit noii uostra bing
ftcI)C in subiectivis qiialitatibus, ut est i^Utiftifd; iustitia, quae est coiistaus
et perpetua luil, qua icbcittian t()Un loil, (piotl vnit. Hoc bene dictiiiii
seciiiiduni mimdiim jc. Öic hie uou possuiu dicere, quod Christiana iustitia
ftljc Ijnn meinem lötEe hoc et hoc 3U tl^un, sed quod credo firmis|sime, quod 5
Cin-isti re8|urrectio, ascensio, qui sedet ad dcx|teram p|atris, sit mea unb
l)ab midj ijnn ber fc^o§ et sim cum eo. 5)a gebort ju mein glatoBc, ut
Christus sie agnoscatur pro mea iustitia. Tum ttiirb anfffjoi'Cn, ubi ilhic
veuero, ba§ noc^ ntd)t rein fein. 6I)Vtftn§ fol ein ftude fein, quod res|iir-
rexit, as|cen[dit, sed|et 3c. 2, ba§ bli bran glcilBft. Si hoc fit, habcs tuam 10
formalem et subiectivam iusticiam. Si adhuc est peccatum, ift§ 3Ugefcf)(llt
unb I§eift r|emissio p|eccatorum. Haec est praedicatio s[piritus s|ancti. Non
sie, ut obiective hab|eam Christum, ut ipse sit in coelis, ego hie, sed mu§
aus bei" t)eUc, funbc tomcn fein et tarnen iu fidc, manet superue, non feret
et aB, sed meum cor aufd^elen unb ji'^c unb "^cngc mid^ an tj'^n supra. Per 15
haue fidem sum cum eo et ipse mccuni et per hoc sumus fi^on brotcu. Si
est Christianus in coelo, oportet sit liber a peccatis uec est mortuus, cum
1 über mater stellt mutet S2> 2 über constans steht ftarcter Subiectiua qualitas sp r
3 über perpetua steht fteter sj> lusticia muudi sj) r 4 uou (uou) 7 Kesuirectio
Christi sj> r S auff(gc)5oren 9 nach fein (1.) steht ift sj) 11 nach peccatum steht
reliquum sj) 14J16 tomen bis broSen imt 14 über inauet steht Christus sp
N] et tamen successivo tempore matrem agnoscit. 2tI§o lüt)X"bt§ ml)t un§ OUC^
gef)en. Credendum et sperandum est, non herendum in subiectivis quali-
tatibus. Qui dicunt iusticiam perpetuam et constantem voluutatem bene 20
agendi, S)a§ geflOlt ad politicam iusticiam, non Christiauam. Nam Chri-
stiana non consistit in mea voluntate, sed in fide in Christum, qui pro me
satisfecit, ascendit et sedet ad dexte^ram. S)a§ ift nic^t mel)n ftierä. @§
gefrort barjlo mel)n glaube, Quod Ciiristns fecerit. äßen liiljr bort l^ljn
tummcn, tnerben ttil)t§ feljcn. Interim muffen h)l)r Christum resurgentem et 25
asc|ensum IjaBen. 2. ut ilhid credamus. ?)n bcn ii ftucfen ftetiet». Si quid
ultra peccatorum adest, bo gehört jugcfc^arvct Oergebung ber feunben. S)a5
I)el)ft: ß^riftUu in un§, tü^r ^n t)'^m. Non est subiective Christus, 9lel)n, er
niufj fiel) un§ feljn, @r Heijtt bruben, ioljr f)iuntcn. Wkx ^0 gefif)i($t5, ba§
ic^ mel^n tjercj an ben broBen ijm l)l)mmcl I)enge, ml)t bem glauben b^n \^ 30
18 matrem agnoscit matrem 19120 Credendum bis bene unt ro 20121 lusticia
Cuustaus uoluntas agendi ro r 2ll22 nach Christiaua steht iusticia s^ unten am Seiten-
rande steht Christianorura iusticia in spe consistit laborancium ut compreheudaut deum a
quo coraprehensi sunt ro 23 Chris[tiana ius[ticia non in mea uolun[tate sed iu fide con-
sistit ro r 27 vor DergcBuitg stellt t)n bie sp 27128 Saä bis Jieljn unt ro Deum esse
et iu illum credere iusticia ro r
Ilt. 49 |28. mal]. 473
R] seil|eat cuai Christo in reg[uo ccloruni. Item non est siibiectus satanae,
iiiorti jc. Kt tanieii ciini iiispicio carncm, vitloo iiif siib morte, [jwcato.
2)c3 miis icf) micfj iiidjt au iitjemcii, aliotiul fiam i)ai)[i.sta. ^d; mit» iiticf;
mit bcn fiiubeu beiffcu' unb tobt, donec non sentiam. Ipsi quidem: o Joeii
5 ftc C§ folten HcrfiK^cu JC. Ipsi locjjuuDtur ut caeci de colorc^ et vohuit lioc
doccre, niliil giiötus acceperuut. Voliint damiiare et iud|iccs jcin Iniins
doctrinae et nihil noverimt. Ipsi Jonticn llidjt Jllfamcti bringen Ciiiistutn
et fidem. Scd iustitia fol ^ein ein auffgcricf)tcv toil mit u^nferm l)icrr ®iott
jn tljun 3C. Si aliud audiunt, benden fic fcl^erc^. Ego non anderem haec
10 ]()(jui cui'ani ipsis, (juod iustitia sit rjeLmissio piee[catorum, Sed sie, quod
6f)riftu§ brüten, fide ju l)f)m et fio partieeps istoruin omnium K. et tanieii
non video, scd in spc: «juod speratur, non habetur, videtur. Mira res, ijuod
habjeamus vitam, iusticiani, et tainen iion videtur, seutitur. ©0 tan einer
ftt)CU in neces|sitate unb ung|Iu(f. Si fcfjon fult c|aruem, fagt l)^tn ah et
IS sentit SataLnam, p|eecatuni, inea iustitia est: ^d) fol nic^t fcfjen b|üinnn,
(|Uod haljeo, sed sperare in fide et spiritu uBer \i\d\ä) unb 6|lut, allein, ba§
icf) iuavtc, donec uianifestetur. Ideo Ian§ ni(f;t anbcrä 3U gf)en quam per
3 Seä] bj 4 über Ipsi steht Papistae sp toen(§) 5 Papistae sp r 'J E(r)go
11 nach fide uteht lom i(5 «/' 12 vor videtur steht non sp 13 vor sentitur steht non y*
•) mit bcn junbcit bci(fcit vgl. oben S. 369, 6. ') ut caeci de colore vgl. oben 8. 2S9, 4.
N] ct)n§ et ita snm über a peccatis. Nam si Christus est dominus omnium, et
uos cum illo erimus domini. 6§ leibet fid^ nid^t, quod ipse liber et uos
•M captivi. 5le^n, sed quando videmus carnem nostram peccatricem , ad hunc
curramus. ^(^ mu^ bte §unbc nit^t anfe^en sicut Papa, qui nos ad merita
uostra ducit, satisfacciones et eoutricioues k. 'ta^ id^ muge fpretfjen: 5Iu!^e
6l;n iii^ reljne l)n mctjnem fjercjcn. 5(1^0 tfjuen bie ^^a)3iften, bie berbammcnS
et tarnen ignoraut haue doctrinam. Sic !unnen§ nicf)t jufammen reimen:
25 lusticiam Christi et peccata nostra, saltem versantur insticiam esse e^n uff=
gerieften tl)l)IIcn, quae versatur circa decalogum, et hunc Christum negb'gunt
unb f)alben§ mt)t bem Aristotele, quod iusticia formalis sit habens in corpore.
Summa: servemus haec duo: S5a§ ßf)riftu§ bruBen ift unb ba-3 lt)l)r boa
glcufien. 2Ba§ man gleufit unb ^offt, bas ftfjet man nic§t, ^atä ni(^t unb
30 "^abcnä bodf). Et isti vohint nos ad sensum ducere. Stelen, btD ti)irft§ nic^t
fulen, aHoquin dcsperabis. Die: fule f)l)n, fule f)cr S metjn 6f)riftlii^ h)c|cn
fte^et t)m glauben unb gel)ft ber gcrcc^tigfeit, bie ^m ^t)mcl ift. Ego non
IS In nie niaiiet et ego in eo ro r l'J ipse (sit) 20 über hunc sieht Christum sp
23 Iusticia Christi non peccata nostra inspicienda ro r 24J25 ©ic bis saltem unt ro
Error papistaruni ro r 30 boä) (nic^t) 31 unten am Seitenrande steht In Papistas
qui insticiam sentire uolunt, non credere, laborant in meritis aut peccatis suis negligentes
Christi lusticiam ro
') fule 1)^11, fule ^ct rf/l. oben S. 370, 13.
474 *4-Ucbiatf« te» Sia^xti 1531.
RlMöm.io, iiff. vfi-liiini, (|iii;i fides per auditum. Tdco sipiritiis s|aiictiis dedit Imdie linpuas jc.
ad fidt'in, llic|saiiriim r|t'[missioni.s p|ccca[torum iiou vcnidir uiti'i \)vv fcuirtgctl
liiiguas. Ideo fo fcinb luiic verbo Euangelii. Papa bcrfoljgcty fil^lucib, fciir
uitb fatjfdjcu gloffcn. S[umma S[umiuanim: er iicf)t aHc§ iiiigilucf an, er
ioil bie ficurigen 3ungen Ipibber JC. et tameu nihil habemus uec alia re s
acquiremus. Si potest, diceut S[piritum S|anctum iiou deuru. Si verijum
amisi et ]|iugiiae ticrtof|(^Clt, omuia JC. Ita oniiiia gefetzt l;n§ verbum, quod
docet, quae uon videinuK et tarnen comprelienderunt uos JC. et si nianes in
verbo, tum diviter ipse videbis et appreliendes ertentteu unb fef)cn, ut iam
es. Iam habemus passive. Postea activo iiabebimus. Vides, quam unredjt lo
expos[uei'int arti[cu]um fidei, quod S[piritus s|anctus veniat datunis novos
ai't|iculos fidei, ut sie ieiimetur ic. hoc potest familias pater unb lötrbt JC.
groe !appcu, fc^h)ar|e: saretor, quasi faceret tales leges. Haec est ipsorum
caccitas, (juod non intel|liguut istos art|icidos: Credo in S[piritum s|anotuin ac.
Imo venit contra legem et te ex lege tjelffen lüil, tua anima \o\ lucbber ts
unter tob, funbe, S^ieufel, lege fein, sed te vult fe|en über omnes Icgcs et
dicit, quod hab|eas reLmissionem p|ec[catorum, asceDs[ionem, sessionem jc.
1 Ro. X. sp r 2 vor the^saurum steht ad q) 3 nach Ideo steht ift ©at[au q)
nach tJCi;fot|ge(i)t§ steht mit s^; S nach docet steht ea sp 9 vor cvicnncn steht Unb
loirb§ sji 10 nach es steht appreliensus sp passive bis active unt über unvciljt steht
gcloatt sp 13 groe mit 12 ut durch Strich verb über saretor steht hoc potest sp S|piritus
sanctus nou est couditor leguui de Cappis K. sp r 13 nach veuit steht s^piritus sauctus sp
N] consulam meam racionem. SrumB f)at ^iä) bcr %ciligc g|el)ft tt)Cl)^Ii($ an
tag gegeben per liuguam igneam. Nam unllam habemus remiss[iouem pecca-
tornm et iusticiam quam per haue ling[uam igneam. S)er ift ber teuffel so
fet)nbt, per Thurcam uos et suermerios, unb totjt ^a6en§ ni(f}t nicr)cr quam
illam lingiiam. 2Ben bie junge berlofcfjen ift, ^O cessant onmes crcaturae.
S3rum6 gebort» ade» t)u bi^ Inort: ®ot I)at un§ fc^on t;n bie arm genommen,
si in verbo perseveraverimus, tunc videbimus. ^^ät ijübm lü^r§ geljoffet,
bornoc^ lücrben lnl)r§ erfarcn. Valeant, qui spiritum S|anctum dicunt novas 25
leges tradidisse ecclesiae. ^a ^^^ ^ft ^'^)^ uotlic^ facf) de Cappis, cibo et
potu. £)a§ !onbe vxiä) üater fc§net)ber lool lernen S botffte leljncn I)[eiligen
g[cift barcjlD. Sed illi huuc spiritum sanctum nou noverunt. Eespondeo
illis: SiBer, ber ^eilige g[cift ift nidjt lummen facere, sed abrogare leges et
DOS supra omnes leges, thirannos liberare et dicit: Ego dico tibi: tu habes au
18 über toe^felic^ steht fi^tlic^ sp 19 lu liugua [darüber ignea schwarz] et uerbo
consistit iusticia nostra ro r 22123 SBcn bis hjort unt ro 22 go c in tuuc sp
24125 Scjt bis erfarett tmt ro 27 nach mi^ steht c^n sp 30 nach leges steht et sp
nach tliirannos steht ponere et sp In eos qui Cliristura legislatorem faciuut ro r
') S)o§ ftinbc mid) linier J(f)itel)bei luol Icviicii if/l, in den Nachträgen.
9h. 49 [28. mal]. 475
R] et V|itaiii aeiteriiaiii lua, iion (jiiod lege« servcs, edas oleum, sod (jiiod is
i'fsnirre.xit, asccudit, 6§ bleib baviiacT) tiia jc. tüO lUoHc, ipsc uou decidel a
dex(tera patri.s. Non possiiiii d|iccrc: Christus, qiii res|uiTe.xit, est lex, sed
supra legem in vita est, milli legi obuoxius, uulli raorti, pjcccato, sed
.') dominus omnium istorum. Ideo prius hoc, postea dat lieBc, barmfjCiljiötcit.
Sed quando de Christo loquitur, de milla lege loqnitiir, imo boS lüibbcvf piel:
contra Icges. Ideo omnes 2!cuffcl fuorunt in Papa et suis, quando di.\|it
s[piritura sjanctum dare Icges, (jiiomodo vivere debeat homo. Ideo ijene
discendi art|iculi, ut sciannis discrimen S[pintus s|ancti l)nn bctll atltpt, ba
lu Cl ß^riftum tci'et et aliis. Sinito docere leges, modo nou con|scieutia sit
alligata. ^ä) Iril supra decem praecepta fein, lä) toil Bcffcve unb ficiligci'
f)a6en unb giroffcrc Ijeilidicit quam X praeicep[torum, quae est: dei fiiins
sedet ad djcx[teram, resur|rexit, bei ift gvoffci; f)|eili9 quam X prae|ccp[t;i
cum operib[us omnibus, ut ipse Christus sit mea forraalis iustitia. Quando
15 Paj)a hoc audit, Jüitb toi nnb tori(^t.^ Ipsi fiuguut Christum, quod sedjeat
et fpil K. macfjcn gar fremBb t)on un§, fcljcn toibber un§, sed sjpiritus s]anctus
vult cum cum uobis facere uuum corpus jc. Ideo vides, tüte fd;cnb|ltc[j fie
docuerunt istos artic|ulos. Ex hoc potestis n^cmcn, quare vocet Christus
s(piritum S|anctum consol|atLorem: quomodo enim potest cou|scientia tristis
1 nach ae|teruara sieht quae omnia dicit esse sj) 2 (vbi) Iwo 5 prius c «i
(disce) dat s^piritus sauctus sp nach dat sieht S[piritus s[anctus sj> 6 nach Christo
steht s[piritus s^auctus sp 11 nach Mit (2.) steht ein sjt nach l^eiligcr steht gctcdjtiatcit sj)
15 nach Wirb steht er sp Papae doctrina sp r 16 nach machen steht t)5n sp nach
fe^en steht tj'^n sp 17 cum nobis c in nobiscura sp 19 S^piritus sauctus Cousolator s^' J"
') tol unb toridjt hei Luther sehr Mufige formelhafte Verlindting.
N] 20 vitam eternam et remis[sionem peccatorum, uou per tua, sed per Christum,
bo "bCCj Hclifita. S^en er ficjt jur rccfitcn fjanbt, toirft t)f)n ntc^t crabrcljffen.
Dlcljn 6!^riftuy ift beffer bcn ba§ gcfecj, f5nnber bruBcr ct)n fjerr. Ergo spiritus-
si^anctus non docet legem, ^unberlic^ Ijn feljnctn borncmtiften tncrä, quamvis
leges eciam sunt suum donum. 3t6cr iDCn er Christum fol leren, nihil
25 novit de lege. Valeant impii, qui Christum legislatorem tradunt, qui sunm
regnum legibus coufirmet. Ergo discamus facere discrimen inter rcgnum
Christi et mundi. 2q^ fte leren unb decalogum prct)ffen, Itiol, toljr luolten
fie ntd^t l)nBen, c§ mu§ eijn groffer gcre(^ttclct)t fcijn. ©oteS ^on et eins
opera gilt mljr me^r quam decalogus. 5Do§ ^et)ft: ipse Christus est formalis
3u iusticia. Hoc non sciunt Papistae, sed somniant Christum ociosum a uobis
separatum, 9let)d§ als cljn tjeupt on ben cor^ier, ergo et saltem per verbum
22 nach bruBer steht Kftu s/> 24125 Kegnum Christi ro r 28 Regnum mundi ro r
2'J unten am Seitenrande steht Non est legislator sed liberator legis Christus ro
470
^hebiglcii bc'3 Sn'^teä 15^1.
R] luelius consülari? qiiuiuqiuuii iiou .scrvasti, iu(iuit, lü prae|cepta, ilabo ali(|uid
melius. Ego iu cilieio ivi, ut servareni X praeicepta et b|ona o|pei'a fajcerem
et i^ütC' Ijülbc 3C. et tu dicis, sl etiatn servavi, nihil esse, do iiiaius, ba !cin
ficd'cn brnn ift, ba ein perfecta iustitia. Si in Christum credis, fol§ jugercdjuct
btl' lücvbett, quasi plus servasses quam decem praecepjta, quia ei" fol fein
3oi). u.isbcin res|ur[rectio, ascens|io, ut dicit: 'Ego sum res|ur[rectio, vita', gnab,
veritas, Icticn, non dicit: largior ista. Papa vcro facit Christum, qui supra JC.
sed est bei) un» et uos cum oo in coelo, att§ per fidem et verbum.
6 loan. II. s2> r
N) sciamus illud appreheudi. Nam hie videtis, cur Christus iiunc spiritum
el)n ttoftcr Ijcljffet. Nam couscieuciis aiixiis niliil melius accidcrc potcst lo
quam remiss[io peccaturum. 2)0 M)X itlly ml)t öil tüercEcit l)abtn lüolletl tl)Un,
2)a t)aben lOtjX un§ geengft in vanum, sed credamus huuc solum Ciiristuni
301). ii.isnos habere, bcv Jol Resur[reccio et vita fet)n. 6r f^Jtic^t: 'Ego simi resnr-
[reccio et vita*, non dicit: cgo largior, sed ego SUM. Gr gibt fie uic^t
Cfab, feonbci; ift Ut) uns fclbft buvcf) bcn glauben. i'-
12113 Christus est lesurireccio et vita et dat spiritum saiictum ro r
50.
29. TOai 1531.
^^rcbigt am ^fingftuiontog.
K] Die lunae in feriis Penthe[costes.
E|uangelium ift fc^on unb ift beffcr, quam ego tan ))i-ebigcn, sed (|uia
historiam für un§ genomen, tooEen h)ir bie »erfolgen, ut agno-scamus bic
I}ifto[rie, quomodo Ejuaugelium et Christiana ecclesia {Job angefangen. Sic
aud[istis heri, quod dis|cipLuli repleti SLpiritu s|ancto et praedicabant var|iis 20
3ipn-2.4]ingLuis, '^aä) bem s[piritus s|anctus' jc. bo§ ift ein fer burftige^ f^at, quod
N]
16 29 Maij r
') butftig s. v. a. 'kühn, 'keck' D Wtb. 2, 1752, wo weitere Nachweise aus hutMr.
Die lunae.
2)a§ (Suangelion ift fc^on unb beffer, ben id^§ t)rebigen fan, et annuatim
audimus, sed oportet nos in historia procedere unb sciamus, quomodo Euange-
lion inceperit. Primum, ha^j h)t)r bei) bem fcft blel)ben. Audivistis, quomodo 25
apostoli spiritu sancto impleti et praedica|verint secundiuu dona Spiritus
22 ro
^r. 50 [29. ÜHoil. 477
R] piscat|ores et mendici ficf) unterhjiiibctt 3h) prebigcn unb brein g'vciffcn über
bte fnod^eP l)nn ba§ prebigampt. Nam illis non commissum, sed sacordotilms,
Levitis et Caip|hae erat befolen, ut rcgcrent. Atidistis noii eredendum bcix
\äjiix^ixn, nee ego admitterem, qiiod aliiis mir btein fiel cum red|derc
5 rationcm pro animabus. ,§ie ift§ tnol ein anberS. Tl)i ein t|;iner buv[t: qni
priiis öcrjogt pro])ter metum, non ausi oxire, trctteil auff, et nbi iiiven|innt
lio|mincs, nou salutatis Consulihns, Caip|ha unb t)l*ebigen, quasi nullus
miquain praedicator iu terris. Si qiiis novit, quoniodo ^ierufalem gcftanbcn i[t
unb regiiment gefaft et praesertim sacerdotium, für hJelc^em fic^ furcfjteten jc.
10 videt, qiialis buvft discip|ulorum et velle esse dominum, magistrum, Papam
et oben an ft|en tji)m prebigampt, bo fol einer tool 4 !6)3ff jc. Sed habeut
einen fretjbigcn ntut et cor et certi, ba§ fie e§ tf)un fotten. Et s[nmma
s|iinmiarum: ungefedert" be^be praedicatores jc. statim dicunt: ' Cep[erunt "W- -■ ■•
l)raedicare', sed gebort ntut unb fünft baju, quam omnes sacerdotes nic^t
i-' tüiffen. Ubi hie platta, long rode, falkn, fc^raier? tretten ^er an aüe Joei^c.
Hoc commissum Apostolis. S)ie Rot|tenses volunt etiara facere, qui non
1 iiher mendici sieht arm sj) 3 über C'aip|hae steht Hannae sp 4 nach cum
sieht (lebeani sp ©d^tcii^er sp r 5 Apostolorum audacia spi r 7 nach lio|miiies sielil
praedicant sp 8 nach terris steht fuerit ä^j vor 3|etufatcTn steht ju sp 11 nach et
steht velle sp 14 nach sed steht c§ sp nach gebort sieht ein «/>
') uBer bie fnod^et := tief. ^) wohl = unangesehen, unbeachtet.
N] s|ancti. S)a§ ift e^n ^o^t turftlic^e tabt, ba§ bie fifc^er unb armen betler
l^aBen bre^n gegriffen. Nam erat populus sanctus et fortis legibus et armis
Auuas et Caiphas 3C. habuerunt miuisterium unb man folbe ben fc^let)C^ern
M nl^ue ni(^t folgen, sicut hodie vos admoneo, ut caveatis. 3^) h)il§ ni(f}t
letjben, bo§ et)n anber m^r ttjolbe bre^n gretjffen. §ic ift§ tnol el)n anber§,
(juod tiniidi apostoli, qui non audebant ])rodire, S)ie tretten publice uff unb
gruffen nic^t Slnna» K. brumb tretten erfur tanquam nunquam esset prae-
dicatum, S)o bod} ^efftigc f rebiger unb priftertumb gcVoeft ift. 211^0 fe^et,
2.'. ba§ c» c^n trefflirf^e turft ift, ba§ fie fic^ fclbfl jum SJa^fte unb 3lnna§,
ßaipi'^oS JU fc^uUer mad^en. S)o folben bie fo)3 ^in genauen toerben. Sed
vos audistis hesterna die, quae spiritu s|ancto, ber ^at ^n bcn mutt) uub
groffe fünft geben, ha^ bie armen fifc^cr bie fünft totjffen, quae ignorabitur
a toto mundo et sapientissimis. ^ie ift nic^t platten unb longc roife.
30 Rottenses eciara ita volunt facere. 2lber e§ fl}nbt fc^uc^tige, unOerfud)tc
2.3 vor atnna§ steht Sunäcr sp nach 9tnna§ steht 6oirttt§ ^itatum »nb sp 25 Maxinia
audacia et feruor apostolorum timidorum tiactenus nunc publice prodeuncium et predican-
cinm ro r 27 Hoc factum apostolorum non patrocinatur Suermeriis sponte curautibus ro r
■J9 über todfc steht noä) freien sp
478 Ikebintcit be-3 3nt)tcäi 1531.
H] Ijuvrcn fo lang nt Apostoli nee liahcnt test|iinnniiim et lüunbcrjicii^en, qiiae
lial)|ueniiit Apostoli: iJco uou fereiidi. Hie apcrta vocatio de c[Ocl() et
loq|iiendo var|iis ling|iiis. Et faciiint max|ima sig|na et muftc tuarltc^ fo
fein, joltcil ftd) eontra pontifiocs legen et totiim pop|iilam et siirgere, prae-
dic^ire unb nicmanb btumfi fragen JC. Si tum venit quis, qiii prins novit: i
nihil fiiit, piseator et riidis, et iani in momcnto novit scrip|turani melius
(juam cgo et loqui v|ai'ii.s liug|ni.s, credam ei, facti sacerd|otes sine tDC^'^e
unb plattis, nou vocati a Caip|lia et H|auna et iucipiunt a maxLimo of|ficio,
qtiüd est praedicare, quia praedieatio verbi est ba§ ^Olf}ftje ampi, qnia verbnm
in coena et bap|tis[mo est maxime in ipsis. Quid ipsi praedicaverint, sequetur. lo
sipä. -2,0-1:1 'Audivit qnisque cos' 3C. 'num', 'magnalia dei', 'quid' JC. -
'ninsto pleni sunt'. 9Inff ba^j fcfte conveniebant ex omuibus regionib[us
onine mas|culuni, praesertim primogenitum. 3 festis, ubi l^utten vel S^ciTtpcl
luav. ludaei erant disperjsi in totum orb[em, ubi cap|tivi iu As|sy[iiani et
Bab|y[louiam, ü venieb|ant ter in anno. Tum dispersi ergo I|udaei et con- 15
veitebant mnltas gentes et illas adfcrebant secum et sie mnltipHcabautnr
ludaoi alibi. Ideo erant multao ling|uae ba ex oninibus lanbc unb Icutc.*
a.\7li)i tft ba^ nitraM an gangen cum pisca|toribus, de quibus dicunt: 'Nonne
i et c in nee sp 2 Vocatio Apostoloium sp r 4 fi$ c in fic ftc^ sp vor totum
steht contra sp 5 nach quis stellt ex aa(litorib[us sp 6 über novit steht Apostoli sp
7 nach et steht nouit sp nach facti steht sunt sj) 13 nach ubi steht bie sj> Ex omni
natione quae sub coelo sp r IS an gangen c in angegangen sp 1SI479, 1 Nonne Li
Galilaei sunt? sp r
•) lonbc unb (eute vgl. DWfb. 6, 95.
N] 6n6en, qui non expectant persequucionem, nou habeut sigua talia, ut apostoli
iiic liabent. S)en e§ tJtufte al^o fet)n, ut tanta potencia magnis signis con- 20
firmctur. Vide maguum hie fuit scandalum. Piscatorcs fuerunt rüdes. S)ic
fomcn ml)t grofjen gafien, jungen unb frcl}bicfet)t. S)o ging bo§ cvgcrni^ t)^n.
Si tales ad me venerit, ego illi cederem. Incipiunt autem in summo opere,
scilicet int prebiganTpt, ha§ übertrifft oracionem et missas, in summo incipiunt.
-jipg.s.r, 'S» tuaren allerlei) jln .§ieru[falcm Juonenb.' 2uca§ fpvicfjt, ha5 25
bo Qlle§ ift jufanxen !ommcn. Nam omne primogenitmn masculinuni ter iu
anno conveniebat. Nam ludei dispersi fuerunt in omnibus rcgionibus Capti-
vitato Babi|lonica. Illi tum undiquaque convenerunt. 9ll§0 Uteret [lä) ba§
öoltf l}tn unb ouffertn lanbe, Ita ut magnus populus et variae linguae ibi
convenerunt. (Sim bo bil öoltfd unb mand^erlcl) fprad^en toarcn, veninnt ?.o
Gallilei piscatores et tum varia lingua, Greca, Italica JC. loquuntur. §eutc
22 nach l^^n steht UJCgt sp 23 l'reJicacio niaximum opus ro r 26 iiher ter
steht 3 sp 27 Varius populus in llicrusalcm congregatus ro r SI loquuntur c in tliount
intra se sp fieulc ' in ©eftcrn S2>
9Jt. 50 [29. mai]. 479
R) Gal[ilaei?' follen ja ®Ql|i(ciid^ vcbcn, cum ©ricflifcf), ^talifd) jc. Et miUibi
f'iiit: (jiiixni hie, liori novit 3ub|ifcf), iam novit omiies ling[uas, ^JJlcbtjcf), 5^01"=
fifrf) jc. ttiie gfjct boS jUV? cuiusmocli miraciiliim? ba» finb bic fiii'icff et ficflcl.^
bie fic aiifflegcu, <iiio(l foKcn pcacdicaro. Et alii bevtti]unbcvii iinb tocvbcu
.', gav öcvfturl^t, et max[imum mirajciilum, ba§ oEc fprncfjcu ,]Ui fameu toinen
filtb l)nn einem munbe. Ista signa adferat aliu.s ©c[)tner|inci", ut dicam do
eo ut ludaei de Apostolis JC. ha^ bic a,ani} mundiis fülct, ut ba flir K.
©uangclion gerets fo, ut quidam mirentur, alii jpotten, finb öod unb fid^ev ac.
bic nnbcrn finb f|Vomc teitt gelüeft. Alii fragen ni(f}t§ bcivnarf), fo ntnnS
10 bod) gu'ifft K. Si Euangelio in principio gangen, et in fine jc. Et tanion
alii testantur de Euangelio: ipsi tcben nostra l|ingua Mirab[ilia dei, !nr^
ift§ ge3|eiget, praedicatio tarnen illonmi non fuit quam de isto Christo, non
de nosti'is op|eribus, quae niagn|alia hominum, non dei. S|umma fuit, löie
giroffci; lünnbcvlnierd (Sott t^an per Ciiristum, quod res|ur[rexit a niort[nis
tr. et sed|eat JC. et quod s|piritus .s|anctus hoc feccrit, nt nemo terreatur niorte K-
Sed alii non praedicant mirabilia dei i. c. q|nid feccrit dominus, scd (|uid tu?
nt tu: fac bionum, da ele|enio.synam, oliedi parontibns. Ergo non fuit prae-
2 nacli liic steht iii Galilea s^> 4 nach Bctloiunbcrn steht fii^ s/j ö nach bo§ steht
(fic) sj) öjG Vnusquisq[ue audimus linguam nostram in qua iiati sumus sp r 7 fulet
c in fute «/) S vor guanflcliotl steht itm sp Fortmia Euaiigelii sp r 10 vor gnngen
steht fo sp 11 über Miralj[ilia steht niagpialia Magiialia ilei. sp r PJ 9e3|cigct eiy r.u
ongcjlcigct sp 13 nach quae steht suut sp non über (scd) 14 nach ttjnil stcld l)at sp
15 nach focerit steht quod videbaut sp
') btieff et ficgcl (unten Z. 19) rtjl. oben S. 341, 3.
N] hjor e» e^n fif(^er, nunc omues lege callent, eloqnnntnr Persis, Chaldeig,
GrecLs, Phenicis. S)a§ fljnbt bie bnöe unb figil bev apoftel, q|uanquam
20 deberent pracdioaro ita, ut confundantur onines anditorcs, bic fe^cn, bn§ oHc
fpvad^en l)n e^nem munbe jufammcn fummen. Sa« fljnbt bie ,5cel)d)en.
Efficiant illi Rottenses, bie icjnnbcv ijn tüind'eln fc^Ieljdjcn. Dfeljn, bie legen
1)V trom nff coram toto mundo. Alii dicunt: 'Ebrii', toev tDeljfj, Iro fiea. u
jur jcecfjen getieft? fie ftjnbt boü, bie Guten. Non multura curant plurimi.
2.', Alii autcm mirantur et stupent. ?ll^o niu^ bcm 6uangelio \)m anfang et
contingit illis. Sie ft}re(^en: 'Audimus eos nostris unguis magualiaai. ii
dei.' Sie ^rebigt bei; apofteln fl^nbt bon ß^vifto getnefen, de magnalibus
dei, non de magnalibus hominum et operum et nostrorum, scd de Christo
nato, mortuo, resuscitato, ben prebigteu fie. Mose praedicatores et luristae
30 bie ptebigen nic^t magnalia dei. Nam si legem Mose praedico, praedico
19 nach figil steht bic fic »fftegen sp 20 C'erta uocacionis apostolorum signa scilicet
ejJtei'ua illa: Repleti spiritu sancto et foititudine aninii Vaiiis unguis loqui ro r 23 Musto
pleni sunt ro r 25 (Simngelio (^t)n) 2ß/27 Magnalia dei ro r 30 nach dei steht sed
hominum sp
480 5pvcbifitcn bc? ^n'^rc? 1531.
R) dicatio legis et ut Cai])[lias pracdicavit. Si non aliud praedicatur, quam
(juod nos facimus, tum sumus Christiani ut T|urcae, gentes, (juia et hi prae-
dicant, quid facere debieant homines. Nos etiam facimus hoc suo tempore.
Isti testantur, quod nova fuerit pracdicatio, non ut ph[arisacorum, sed dei
opera niax[ima, i>a§ finb firom leute gelöcjcn, qui vid[ebant fo alticv junger '■>
llllb ungcliertc et taie of|ficium, ut supra omnes doctjrinas, et nihil lauda|l)ant
quam deum, non se, neu homines. ®a ift bte )3rcbtgt angangen et fuit p|iima.
Ubi alii sie eos leftern, Pet[rus surgit, quam Pet[rus fecit, et describitur.
Aliac non describuutur, quas fecerunt Alii. Ideo digna, ut tractemus. Si
Petro et S[piritui s|ancto !^at gut geb|Un(Iet, ut praedicaret, et nobis non lo
molesta praedicari.
smg. 2, 14 Petri praedicatio. 'Omnes, qui.^ ^ar fc^on^, $peter. Sic incipit
P|etrus suum sermonem: S)a§ ift pjropheta loel, ber ]6l 1. fein, fuit ein
!I[einer ^Jroprjet et incipit E|uangelium. Hunc textum scribao et ph|arisaci
Icgeruut, sed hunc intel|lectura non invenerunt in eo, quem piscator P|etrus, n
qui habet aJios oculos et videt melius quam alii. Sic fit hodie: Nos l^aben
serip|turam fieffer gefe|t et in scholis jc. Pet|rus cutfc^ulbiget unb ticrant|ll)ovtet,
cur ipsi praedicent i. e. Bcftctiget suum of|flcium et iudicat causam, cur prae-
4 non fehlt 8 nach quam steht concionem sj> Concio Petri $2) r 9 nach Aliae
steht aliorum apostolornm sp 12 nach qui steht liabit.atis sj' saulus sj) r 13 loel 2. sp r
') {Jor jc^on vgl. hißi-zu die Erörterung in Untrer Aiisg. Bd. 25, ö2G su S. 440, 2,
sowie Bd. 10 ^ 235, 16.
N] o])cra nostra. Haec tan uicfjt magualia dei. 6§ ift, InaS bie IeutI)C tliun,
bo ft)nbt h)t)r f(^Iec^te (Stiften similes Turcis et ludeis, sed hie maior est ^o
doctriua. @§ ift nic^t t)ie el)n ^srcbigt Inie bcr *^^arifeer, sed est nova, quae
maxima opera Christi praedicavit. S)a§ fl^nbt frumnte leut^c, bie ficf) laffen
belocgen : crediderunt apostolis et non respexeruut vilitatera personarum.
a!. h'So tvit ^Petrul.' Haec est prima concio, quae descripta est. Alii autem
apostoli eciam praedicarunt, sed non habentur. Hanc igitur non negligemus ss
pro dignitate festi. ^ft fic bort gut gettieft, §0 n.n)rbt fie l)ie nic^t 6ofee fct)n.
s«. 14 'Viri ludei et qui habitatis lerusalem.' ©30 ^ebt @. 5petcr
fet)ncn fennon an et est plus allegoria quam praedicacio. S)er ^jrop^et ^oel
§oI ber erft fetjn, qui incipit Euangelion. Hunc textum haud dubio pliires
Episcopi et pharisei legerunt, sed non intellexerunt sicut Petrus. Ita hodie 30
eciam praedicarunt et viderunt textum, sed non invenerunt ut nos dei
gracia. S^etruS l^eBt an et excusat, cur apostoli praedicant. @r fc^ulbiget
19 Lex praedicat jvlagnalia liominum ro r 22 Cliristi (.aud) 20 ^ic nher nic^t
27 Conci Petri ro r SO sicnt r in ut s^; 321481, 17 SpetniS his gifit Cr imt rn
mx. 50 [29. 5JlQi]. 481
R] dicent, cum dicantur clirii, et quasi man inilfjc t)n§ 311 gut (jaltcn, tit (lieitur:
einem trunden man fol ein futter f)clo.i Ideo dat bcvnntilüoi'tiing suao prae-
dicationis, Beljbc be§ vocationis unb leve falben. Et madjt ein givofjc jd)ul[e^
quia tum fuerunt Hiero|so[Iymis m^et benn I)unbert breififig tanffcnt 3C. et
5 facit cos discipiiilos et facit se Episcopum .super omnes doct|ores et plebem
i. 6. volo toaö g|Ut§ unb mertflic^» fageu. Nam hoc e.st, ut nos pro prae-
dicatoribus vestris accipiatLs et sitis nostri discip|uli et nos vestra gloria
i. e. scriptura vincemus vos. ߧ gilt nic^t truncfen fein. lam vix hora 3. 8.
vel 9. i. e. vix 3 iiorae sol luxit. Sed ia^ ifts: Nosti.s pirophetam loel? Ille
10 prophetavit, quod iam videtLs et auditis: 'Effiiindara.' Sen tejt nunquam »■ i'
iDtel[lexi.stis i. e. tuen fol l|ex Mosi auff!^|Dl6en, fjciligf^um unb gebienge unb
ha§ rc(^t Uicfcn unb c^riftlic^ t^xx^t angcf)en, benn lüirb» fo ju gl)en, ein
fel^am frcfcm, non super Caipjliam, Hanuam, ij vel 3, sed super onincin
c|arnem, e§ fol mir einer gelten ut 2. Hie abrogat sacerdotium et Leviticum
1 über et quasi steht Sic cogitabant je. sp iiach dioitur steht in prouerbio sp
2 nach fyw steht Qu§ bcm Iseg Itieic^cn sp rh 5 nach eos steht omnes «p 7 über gloria
sieht glussemafe forte sp 8 hora tertia sp r 10 vor quod steht de eo sp nach Eff|un-
dam steht de spiritu nieo sp 11 auff^ ofien erg ~u auffge^oicn sp nach ouff^loBcn steht
»erben sp über ^citigt^utn steht !inbcr)plicl ISJM Super omnem carnem sp r 14 über
2. steht ber anbcr sjt et et Abrogatio sacerdocii Leu[itici sp r
') einem tviincfen man |ol ein futter {jeln [au§ bem Uicg lDeic§en] vgl. Unsre Ausg.
Bd. S, 696, 19; 19, 41S, 1, wo Weiteres. ') moc^t ein greife fdjule (unten Z. 17), d. h. gewinnt
viele AnJuhujei:
Nl 15 fel)n ampi, tvaxuxni) er anfjcBet. Et excusat, quod uon sint ebrii de vino,
mufte letjbcn. Sen gi6t er urfad^ be§ teruffS unb Ic^er 'falben, .^ebt an,
mac^t et)ne grof^e fd^ule in populo. S)er etjnige l)cbt an unb Inljrbt el}n
35ifc^off ^n ber gancjcn ftabt, tanquam nulli esseut praedicatores , dicit:
'§oret meljne rcbe' i. e. sitis discipuli, nos recipiatis magistros: tt3t)rsB. u
20 tDoKen eucfj eVoer f (grifft fagen. 'S)t^e ft)nbt nic^t trunlen." @§ gilt«.«
nic^t trungfcn. 3" hora est, umfi 8 obber 9 mane. ';3oeI ber prop^et', sj. le
lennet t)x benn ouc^'? ille de illis prophetavit. '^ä) tDl)I ton meljLiicutsi?
geljft.' Sen tejt :^a6en fie nid^t öerftanben. '^n ben lecsften tagen'
i. e. cessante lege et vet[ere test[amento, cum oriretur euaugelion. So U)^rbt§
26 aI|o jugeljen, bo lüljrbt fetc,5amer treuem fel)n. Non eligam Caiphaui, Annam,
^unbe[rn eljnen toi ben anbern. Fuuditus abrogat Leviticimi sacerdocium.
15 unten am Seitenrande steht
„. . „ • • -n j. • r 1 2 Demonstracio sue uocacionis et doctrine <- , 7
Status Concionis retri Iro , ,, ... , . [schwarz!
' -* 1 bxcusacio caluninie se non esse ebnes ' ■'
17 über einige steht etjtifettigc sj) 18 Petrus doctor et Episcopus ro r 21 nach nic^t
steht 5ie sp nach trungten steht fel)n sj) 22 Ulis c in istis rebus sp 24 Nouuni testa-
mentum abrogat Sacerdocium Leuiticuni ro r
Suti^erä Sßerfe. XXXIV 31
482 ^vcbigtcn be? 3at)re§ 1531.
R] or(l|inem, tlcb|eb;it sie loqiii ])iroi)licta: cfl'iindam super ^Jticftcr ftam vcl
Leviticam trib|iim. Caro i. e. allerlei) leutc, non mauebit disc|rinien, cffuiuUuu
s[piritimi s|auctum de coelo, ut omues iDcijjagcn. Ideo abrog|atio Le|vitici
-).Hiefter|tI)um et novnm fot anfifien, ut beutet: 'Guer Jon', toc^ter, meine
tnedjte. ®as t)eift aüerilcl) fleijd) i. c. leiite. Ego accip|iam toeibcr, mcgbe, ^
p]t docebo onuies, tüie fte foHen lüeiffagen. Servi foEen t)n§ ontpt fonien,
in quo Hannas, et nteg|be. Ideo Hjebt auff descri{)[tuni sacerdotium. Contra
hoc non possunt ludiaei respouderc, ut iactare possumus, quod uostruiu
prebigampt niu§ fein xcä)t et non ^inbext, qnod non in Aaronis jc. Pet|rus
non fnit ))nieftev ftanbe nee Apo|stolorum ulbis nee Cliristus. Nee incepit w
hoc of|ficium per sacerdotes, sed per alios ex aliis tri|bubus. Prius nuUus
nisi ex tribu Levi vel Aharon. Hie dicit loci: aEeilet) I|eutc, ut sunt
5B|if(^of, pfa[ffen, 5Pe'6|fte et CardLinales. Sag ift fortis tex|tus, (jui fo 3IU
xnäi ftofifet prieftevtl)um. lam non gilts, ut greiff l)nn ein Jjrebtgampt, tum
uoudum erat geftifft. Et adhuc fit, ut ex omnibus trib|ubus flaut sacerdotes. is
Hodie habet rusticus filiuni: fit sacerdos k. qui est idoneus et habet gratiam
1 nach effundam steht de spiritu nieo s/> 2 Caro sß r 8 nach Iud|aei
steht quicquam sp 9 K. c in tiibum sp 70 nach luit steht ex s}) 11 nullus
c in nemo sp nach nullus steht praedicauit sp rh 12 nach nisi steht qui sj) nach
l[eutc stellt nou solura Uli sp rh 14 nach ut steht ego sp 15 noudum über erat
N] gl) ^sotiii feolbe gejagt t)a6en: S)er geift fol ex Aaron et Levitis venire.
9t^ue fprirf)t er: 'uff allerlei) f(et)f(^' i. e. homines q. d. Ego effundam
spiritum de coelis, ut omnes propiietent i. e. Cessabit Levitieum et surget
aliud, qnod non habebit progeniem i. e. ^ä) toi)! Pfaffen machen au^ !nec^ten, 20
tnegben, alten loel)6cr, megben, id) lül)l'j l)^n getcii. Hoc non possunt capere,
ha^ folrfjc perfonen foEen t)n l)r ainpt tretten. §e6t ret)ne uff nnterfc^ibt
be§ priftertnnt6§. Fulmen ^ est magnum contra larvas. Et nobis eciam
prodest. Esto, quod non simus ludei, semen Abrahae, tarnen sumus semen
illius. Nam Petrus eciam non fuit ex tribu Levi et Aaron, tarnen fit 25
sacerdos q. d. £te'6en ^u^en, fcl)bt nicf)t ftolc,], e§ lül)rbt ntc^t Ineren Sprifter,
Seöt unb 5laron ic. ^c^ fan allerlei) Vfaffcn machen. Hoc est dictum tempore
illo. 3iC3t binet» ni(^t meljer, quod quilibet velit inordinate frangere, iDie
lriol§ noc^ ift, non habomus ex progenie iuris doctores, ^unber 5|>atüer unb
fiurger k. ton el)ncn ^on ^at, qui callet aliquid, ille vocatur. 6§ ift fel)n 30
nnterftfiiebt sive sit ©bei, nnebbel. Ta» ift ber tej;t, qui abrogat sacer|docium
17 venire c in fuitltticn sp 22 nach uff steht btn sp 2.3 nach larvas steht
externas Papisticas sp Sacerdocium legis secundum progeniem ro r 28 nach frangere
steht officium ministerii sjt 29 Sacerdocium legis et Louiticuin Nouo test|^amento
abiectum ro r
') Fulmen »■</?. oben S. 380, 26.
9h. 50 [29. Tlai]. 483
R] praedieaudi, bcn lait man ba jln 6iQud)cn unb ()eiffct: 'Effundain'" k. noli
fac'ore discriineD, .sivc .sit burgcv, bnuct. Idco iste textus riif)t ein njClt)
pric[teitf)ium an, baä nirfjt fo an pcrjunen Tjafft. 4 filiae crant omnes pro- «iia. 21, 9
phetae i. e. sciebant tüeiifagcn. Sic etiam nuilier, puelila possunt consolari,
5 dicere verum verbuin i. e. qui novit vere scnp|turam auflegen unb beuten
et homiues troftcn, leren, ut salveutur, ^eift al§ lociffagen, q|uaurjuam neu
praedicent ut ego, tarnen mater fol Hi|iam et familiam leren, quia habet
verbum et dedit s[piritun] s|auctum, ut intelligat. Ideo nolite mirari, quod
praedicavimus: ^lOel "^at? gcfagt, quod siraus Episcopi, dedit uobis plattam.
10 Et quid praedicabit is Episcopus? 'Quicunque.' Ibi fürt Pet|rus tcjt, a!-2i
ber auä) fein lere beftetiget, Slnipt, quod dominu.s vult effundere supra
omnes !i|omines, et hoc videtis ob oculos, auditis 110s. Et bie lere foI fo
fjeiffen unb bie toeiffagung fol fein teibe, ber alten, jungen, Incc^te unb megbe.
'Quicunque': ba§ ift3 Suangelium, non ibi 1 litera de lege et praecepto,
IS als ben .^errn anruffen. Nou dieit: 'Non occides' jc. Dominus fol, inquit,
erfannt hJCrben et qualis sit dominus, nempe talis, qui vult homioes salvare,
ut habeamus re[missionem p|ec[catorHm unb %o\), Sieufel unb all ungilucE
Wä fein. Nam fol ^ä) feiig fein, :nu§ lob, Sieufel, funbe unb oE l)in tneg.
Hoc loel ^at fo long JU öor ticrfjUnbigt, quod novi praedicatores docent,
3 nach filiae steht Philipp! tliaconi sp Philippi filiae quatuor sp r 5 Act r
10 vor tejt steht ben sji Quicunque inuocauerit uomen !C. sp r 11 nach lere steht et mit
9tntt)t durch Strich verb 11:12 supra über omnes 17 ut über habeamus nach ung tilä
steht jot sp 18 nach fein (2.) steht fo sp ^^ v t ^ praedicatio sp r
N] 20 Leviticum. '@tüer foene, tO(^tcr' K. Nam legimus 4 filias Philippi l-''^, 9
proplictissas. SaS mag et)n h)Cl)B tljnn. Eslo, quod uou publice praedicet,
tarnen cousoletur homines, doceat. 3)a§ fan Cljn fralö , it)Cl)l)lel)n ^0 löol
t^uen al§ el)n man. S)o§ l^etjft ineljffagung i. e. cognicio Euangelii. Ita vir
debet propiietare suis liberis. Ita hie Petrus proponit sua sigilla. ^d) btjXl
25 eljn fifdjer obber luol gelrefeemt^ per lohelem. '6§ fol gefdje^en, Sßer.'». 21
2)o ff)urct er ben tejt bon ber lere äto bcftettigen. Hacteuus confirmavit
vocaciouera, haä ampt ex loele et signis, nunc dicit: S)ie lere ^ol al^o
^eljffen: '3Ber ben nf)amen be§ ^ernn' ic. q. d. Hoc est Euangelium,
quod praedicamus. Hie non videtis operum praedicacionem: Non furtum
30 facies, non occides 2c. @§ l^e^ft: 3lnruffcn i. e. Der l^er §ol erfennet incrben,
ber bie lcntf)e tot)l mad^en, illc est invocandus. Nam quicquid vult salvari,
3)a§ mu§ fjunbe, tobt, tcnffcl nid^t f)a6en. Hoc autem acquirimus hie. S)a§
■fallen bie netne bifc^off 3h) §ierufalem. Uli docent modum iustificacionis.
20 über legimus steht in Actis 22 Mulieres prophctisse ro r 29 Summa prae-
(licacionis Euangelij ro r
') gctrc^eint igl. DWth. 0, 2331, wo kein liclcg aus dem 16. Jalirhnndert.
31*
484 5Ptebigtcti bc§ 3Q^te§ 1531.
R] quoniodo salvi et libicri a iiiorte, ]i|CC('ato fiamiis k. Hannas 3C. alitcr downt.
Paiiistae: l)Qlt gcpot JC. vadc in cocnohLiuni, peregrinatuni. So t)at ^OCit "i<i)t
pvcbiflt. S^piritus saucti of|ficium ex coelo. De his nou pvcbtgt, sed de
inii'ab|ilib[us dei, quae nobis dominus fticit, qiiod ipsc v|ult salvarc, si lioe,
(iportet ista max|ima mirab|ilia faciat, qnod mortem ctlturgc Ullb funbe s
ijemittat. Si sie praedico de domino, quod velit salvare jc. non jc. sed
salutom omni credenti. Est pracdicatio öon bcr tjulffe. Qnis hab|ebit? num
qui it Romam? ji^et gitotoen xoä an? sed 'qui iuvo[eaverit.' Nemo
potest invocare, nisi cred|iderit et ag|noverit. Idee iubet eos ascendere et
praedicare, quod sit l^cljlanb, ha ligtu an. Dominus adest, qui est salvator, lo
adcst sahis jc. hoc ^jrebigcn, sed locrbenS ba ju fagen, tnie nian§ fofjcn unb
'ürauifjcn fol i. c. fnfje et invoca tantum k. @r Inirb l)l)n öicl I)D^ev (jabcn
anfgeifttici^en, quia s[piritus s|anotus ift i)a frifcf) gelneft. @v faft f)in ein
aHiä, qiijicquid in toto orbe. Non solum ludaei, ^vicftcr, gclertcn, funbev,
sed einer ut alius. Ideo '^eift ba§ aufgerottet omnes sectas. §ic ein menfc§ is
jo from ut alius, Nonna, Mo|nachus, pater jc. Hie locus facit, ut vir non
,3, 28 vir sit JC. sanctus non sanctus, peccator non peccator. Sic P|au[lus: In
Christo non Graecus, non Sprieftcr, ha^ ift benn ein Verbrief ilidjc prebigt.
2 über %alt steht 1. sp über gc^Jot steht X sp 6 nacli non steht praedico legem,
mea opera sp 8 über it steht proficiscitur sp nach jitjet steht ein sp Ro. 1. sp r
9 über ascendere steht Apostolos 14 orbe (non) 15 '^eift ba§ über QUJgEtottct nach
§ie steht ift sp 17 Gal. 3. sp r
N] Annas, Caiphas dieit: fac decalogum. Papa dicit: Vove et fac hoc, illud.
5fel)n, ba§ tI)Un bie apofteln nilfjt, sed praedicant de salute dei et mag[nalibus 20
dei, bie nnfer f)ergot un§ tt)ut, ha?, er ben tobt, |unbe ac. erlDurgt, bic \oad
niaif}cn un§ fclig. Ergo non de nostris operibus. S)o§ ift ha^ @uang[elion.
@« ift el)n prebigt bon ber fclitfet)t unb gnabe. 3)er to^rbt fie nid;t :^aben,
qui eucullis, plattis it. sed qui invocant, ut illos oportet prius credere.
Ideo prius opus erat, ut praedicarent illum, deinde cum agnoscatur, invocatur. 25
2)0 rel)met fic§: ber '^err ift bo, be§ '()e>)I fielffen ltit)I. ^r borfft fie. Qno-
modo autcm eam acquirere? R[espondet: 'Söer bo ben nl)antcn be§
§errn.' @§ ift el)n gulbener fprud^, qui summis verbis haud dubio a Petro
est explicatus. @r lt)t)rbt ^n aufgcftriif^cn f)a'6en. Primo: 'Omnis.' Non
dicit: ludeus, sapiens K. @§ t)Cl)ft: '?lEcy', Omnia hie rciieit q. d. QXjW 30
3ube, et)n :^el)bc, Wm6), pfaff tuie bcr anbcr. S)cr fprud) wac^t, ba§ eljn
toetjp nit^t etjn lt)el)p, man nid)t el)n mon jc. Nam in Clu-isto neque mas
20 Magnalia dei praedi|^cacione apostolorum proforuntur ro r 22 fetig maii^cn. Ergo
22123 unten am Seitenrande steht Quicumiue iiiuncauerit uomen domini saluiis erit ro
25 Inuocare non operari gilt t|ic ro r 26 boTfft(§) 27 eam c in possuni sj) 29 QVI-
CVNQVE ro r 31 über h)ie steht cl)nct sp 32 In Christo omnes idem sumus ro r
9Jr. r,0 [29. 5J!ai). 485
U] (luod Cai[)|li;io bcni 9|Vüffcn trcfiftirfjcii mau fol tiovf5|l)cii ein 3i''t"i-'>-"- ©in
6QVtf)|C[ufcv, <iui 40 aiiuis in ordiiio jc. jol nid)ty Befjcr fein quam ancil|la,
(juae tvcgt bei" hlC grua K. Et patres in aereino, ijiii :!, 8 dies iciu[naveruut,
et quidam non edenuit panem per totam vitam et tarnen non mel|ioreK quam
s baS geringft fillb ex ba|)|tis[mo, quia tex|tus: 'omnis, qiii invo[caverit':
töcr fidj an bcn §icrrit {)clt. §cil, fel|ig!cit ift ertüov'6cn, 2. id) miis bran
l^angen. lustitia Christiana, dixi heriS consistit in 2: ut dominus sit salvator
et 2. quod iä)5 ha für f)alte. Si hoc credis, bQ§ fidere mQ(^t bid) fclig.
In his 2 consistit Christiaua iustitia. Si iu his, non in operib[us. Ut hie:
10 'qui.' 9{uffcu faitftu lüdjt uisi per fidem, ubi ea est, quod sit salvator, quis
dieet mihi? Textus: 'prophetabunt' 2C. i.e. per verbum. Non scies tuauj. n
speculatioiie, sed e§ fol 9ct3reb|igt unb mu§ verbum gefaft tterbcn unb bu
foI§ nid^t ex tuo cap|ite, sed s[piritus s|anctiis foI§ tf)lin, qui fol bClKierctt
ß^riftum, et tum agnosces eura. 2)a mit I^at er gritnblid^ Scfnft, quae Chri-
15 stiana vita et qnae s[piritus s|ancti praedicatio, quae ba mit UtnBgfjet, est
praedicatio de quo? de d|omino, qui est salvator i. e. de domiuo, qui mor-
tuus, resiur[rexit et mortem vicit et nos red|emit a p|eccatis. SaS ift t)nit
bem h)|ort '.^eilanb' Begirieffen, aliocpü qualis esset '^e^lanb? S)aS finb bie
mirab[ilia dei. Si potes credere, quod habes aliam iusticiam, quam omnes
7 sit über (f)att pro) über salvator steht iiS|Ce[mlit res|iirrex[it Christiaua iusticia s^j r
13 nach capÜte steht t^uit sp 17 nach pleocatis steht morte, diabolo, iuferis zc. sp
•) Vgl. oben S. 472, 4ff.
N] 20 ueque femina. Slljto mol ift§ l^cljlig. 6t) foI \d) Caipham glel)(f)en eignem
äcolncr, Carthusianum peccatori equare et dicere: ©tö fiift lüd^tö Bef^ev fe^n
m^t fet)ncm leben quam ancilla. Omnes personas et larvas expuguat Et
omnes heremitae huuc textum non intellexerunt. 2)er tejt fpvid^t: '3lIIe',
non sancti tantum, sed dominus adest, eins salus offertur Omnibus invocan-
25 tibus i. e. credentibus. Sa§ ift Iusticia Christiana in duobus istis: 1. 2)a§
bcv ^tx Tjetjlanbt fe^, ^\\.m anbern, ha^ ic^§ ha für "^alte. Certiss[imum est
illiim hoc esse: si potes credere, es sanctus. 3)nn ben ij fte!^et ber 6!^riften
!^e^Iig!et)t , ergo non iu nostris operibus. Dens est sanctus et sanctificat.
Crede, et continget tibi. Sed quomodo hoc sciam eum esse sanctificatorem?
30 Respoudeo: @§ fot getüeiffaget tnerben, ge^rebigt bur(^ ben f)[eiligen gteift,
non per tuas cogitacioncs. 3Ie^n, nid^t au^ unfern !opp, sed per spiritum
sanctum, qui Christum clarificare vult. Ergo summa ß^rtftlic^e leBen unb
'^el)[Iiglcit: Christum agnoscere redemptorem, ut illud credamus nos esse
liberos a morte et peccato. S)a§ ift eljn I)el)Ianbt genant, ha^ er un§
35 boröon "^elffe. Haec sunt magnalia dei: ^anftu ba§ gleufien, tum excides
23 Fides et inuocacio facit vos omnes equales ro r 26J27 1. bis credere unt ro
486 5Prcbigteii bc-J Snijvc» l5ol.
R] Carthiusiaui. Tum si es servus, non opus, ut eas Roniam, quia non dicit,
quüd velit abigere servos a domiiiis et liberi iu coenobjia foUcn lauffcit.
Sed alten follen alten ileiticn, Itnbcr, Ineifjtc, megb jc. et tameu foüen ttici§=
jagen nnb feiig Itierbcn, uou pi-optcr opcra et obediontiam, sed quod aud|ientes
praedicatioueiu oredunt. Nuni non fein beutlicf) gepl'ebigt iu lioc brevis|.simo 5
loco: 'Omuis'? 6§ mangelt bavan solum, quod poteuter non ereditur.
SJlit beni [tude segrcganmr ab onuiibus aliis, et nemo loivb feiig, (jiiam qui
sit in uumero liorum, quia dicit: 2tE, all.
3 über tinbcr steht ttnber y) megb mit (oUcn durch Strich verb 6 über solum steht
tantum sp non über ereditur
N] omnes sanctitates liominum. Si hoc credidcris, mane in tua vocacione sive
seiyus sive aucilla. 6§ fpiic^t l)ie nid^t: 3(lte follcn nidjt albc fclcljBcn, i«
ntegbe k. lljnber foKen BlcljBen, nidjt \)vä lloftev lauffen, sed in vocacioue
sua mauere et debent esse Ciu'istiaui, uou per opera sua, sed per hanc
praedicacionem de Christo, qui est mediator, §o fljnbt tül)!; C5^f)riftcn , nil)t
bcm fljnbt tol)r gefunbcrt alle, alle. 5Die anbcr {)el;lictcl)t ift gevingcr, non
discernit. is
9 Fides in Christum non confundit externas uocaciones ro r lOjll ttctjScn über mcabc
13114 Tantum fidei iusticia a gentibus discernimur ro r
51. 29. 33Jat 1531.
^^rcbigt «m ^^fiugftntoutng, iirt^mtttng?'.
K] A p r a u d i o.
Ilüdie audivinuis principium praedicationis P|etri, quomodo cv Ijat 'iXXX
getfjan ficgiel unb 6|rieff S quod sit Papa et possit pvebigen unb ntif}t baruni'6
gefragt pontifices et quod mut \)ab, ha^ er ficf)§ biirfftc untcrtuinbcn , Et
dixit suam praedicationem et S[piritus s|aucti doct|riuam fol fein: 'Qui- 20
sipfl. 2,'.'icunq[ue' jc. Nunc sequitur iu eodem textu l^eniai^, hü^ ift "iia^ X\t^it
') fiegel unb firicff vgl. S. 338, 14.
N] Vesperi.
Audivimus principium concionis Petri, quomodo factus sit Papa
ueglectis raagnatibus, quibus inconsultis hoc ncgocium suscejierit et indi-
cavit, quid spiritus sjanctus docturus esset homiues, dixitque, quod 'omuis, -^
qui invocaverit nomen domiui' jc.
3iM. 2, 22 Sequitur: 'Viri Israel' k. Videtis, iüte öol bcv mnu ber fcfjrifft
ftccEt. Primo adducit loelem, 2. Psalterium. In summa est concio multarum
22 ro 27 je. (quuusque letificabis me cum gaudio)
5h-. 51 [29. Sioi]. 487
R] ftjiicfc de i.stn piacdicationc. Ego miiltos legi sermoncs et feci, sed iion,
ut jc. cv ftedt bol scrip[turae. 1. pars f'uit loclis, postea furt n bcn pfalm
ein, (S§ ift eljtel fcfjvifft. Hodie audi[vimus: 'Quieunque invo[caverit.'
^a» fol i)raedicatio .s[pirittis .s|aneti fein, f)at S. Steter gefugt, baS ift in
5 fur^ gefagt et dialcctice. lam in bie rethoricuni gf)et cf unb ftrciif)t an§,
(|iiis sit dominu.s, qui eins color, iam depiugere v|ult unb legt ficf} an ben
fprnc^: 'Quicuuque.' Si non intelligitur, glossabo sie, ut inte1|ligatur.
'Sefunt bon 5JQ|3[avct' felit bor an, ev i)at ficf) tt)ol laffen fc()en unter 8. 22
eudj, lüift: fo fol nuan mit ben leuteu rebcn. Ego IjaB eingcfurt priophetam
10 loel, quod 'qui iuvoca[verit'. Glos.sa ift bie: Vos Isr|ael, qui folt "Zeitig
fein, (|uein deu.s ipse ord|inavit seculari et .sp|irituaH regimiue, ut Aaroo
foI pricftev fein Levitis, vos, quibus pi-omissus iste vir et vester .salvator
foI fein, «lui onine.s pro|phetas pro se habet, et deus ^at t)!^n Bctücifet et
vidistis cius signa, nogarc non potestis. I.stum occid|eruut per manus gentium,
15 (jui uiiiil de deo ncsciunt, et vos et g|entes 6el)be inorber, \>a§ ()cift bic
rcth|orica. 1. fcfjilt fie movber, öerrl^cter et 6oflotd§t, haä ift auüiel, Ijcut I)at
er» gnug gemad}t unb ficf) untcrionubcn be§ amptä unb fo f)offer|ttg, quod
t|otaiu Ieru,s[salem fobbert jur fdjuleu.^ Sed bas ift nod) unlciblitj^er, quod
fie fdjt)Ibt öerr'^ctcr k. haä mag ein mut fein, ut oufftrettc in ])op|ulo dei,
20 ut d|icat audacter: Vos istum v|iruni occidistis, c§ laut biel Ijerter, quam si
2 nach ut steht cum isto conferri possit sj) 5 Dialectica lihetorica sj) r 6 über
Cülor steht fatfic sj) 8 lesum Naza[renum virum jc. sj/ r 11 über quem steht Israelem sp
12 Leuitis (leuitis) 15 über nesciunt steht noueruiit sj) 20 oben am Seitenrande steht
Concio Petri ex Actis. 2. sp ,
') fobbert jur |d)iitnt (unten Z. 2'Jl30) vgl Unsre Ausg. Bd. 7, 423, 32; 12, 236, 20, wo
übcraJl jut ©c^ute fügten; vgl. auch Unsre Ausg. Bd. 15, 118, 8 :^üx fc()ule unb jum bocalmtatio
Ci'quo mit bcn groben Iiacfjanten. Vgl. Waiuler 4, 378 Nr. 40: 'Einen zur Schule führen.'
N] scriptnrarura. Hodie audivimus: 'Omnis, qui invoca[verit.' Sa§ ^ol bie
j^rcbigt bc§ Ijcljligen gie^ft» fel;n. Iam Riietoricatur Petrus. @r legt fic^ an
ben fprud); 'Qui invocaverit noraen domini," Ac si dieat Petrus: Vosss-ai
ludei non intelligitis textum meae concionis. Dabo vobis glossam: ^cfl'Wl
25 bon ^lajaret^, ber ift, bcn ^r ertüurget ^at, ben ic§ prcbige. Sic debemus
cum populo loqui. Introduxi, inquit Petrus, loelem. Glossa huius textus
haec est: 'Viri Israelitae', quorum salvator esse debebat Christus, hunc
interemistis et occidistis. £)a§ \)t\)\i Rhetorica. S)a§ ift jubiel, ^^ctre, quod
non acceplsti autoritatem bon junder 5lnna unb fobberft bic gancjc ^ubifctjc
30 famlung jnrfc^ulcn. Sed hoc magis est: vocat illos homicidas nulio dempto.
S)o fcf;ilt er fie morber unb borret^cr, ba§ ift bie 9}^ctorica unb jubil, ha^
!^ette ic^ nicfjt borffcn t^un. Primo, quod sine vocacioue illos docet, Deinde,
23 Exposicio loci Quieunque iiiuocauerit nomen ilomini ro r 25 über bcr ift ben
steht lllum debetis iiiuocare sp 27 Israelitae (quos deus urdinauit Leuitas et sacerdotes)
30 dempto über (SBcr bo in^rbt ben n^amen goteä)
488 5Pvcbigteu bcä 3ttt)«ä 1531.
K] dix|isseiii ante aunuiu ad Comitia: vos Cliiistiim fjiliuni ik'i oc'cid|isti.s,
3(or)|an[nem |)u§ i. e. ijlix l)abt ge'^Qttbiclt aU bic öcvr^icter, 5of »nidjt, morber.
Ipsi iain noviter occid|erant Christum et uuusqiiisque !^ielt eiim pro 2cufel,
uon pro sal|vat[ore, Ut titu|lus. Et hoc uomen Ies|u erat fo unleib|lic^
Iero|soly[mis ut nullius haeretici uonien, et nihil erat fctUd^er quam istud s
nomen Jesu. Ut iam in aulis princip|um ^o'^|an[nc§ §U§. Sed Pet|rus
trit !^er unb fpvtc^t bic glioffc uBern tejt. Non dicit: sie debetis textum
intelligere, sed odiosis|sime dicit: 'lesum Naz[arenum' et incipit laudare
fo treffl|ic^: dr ift ein tnon öon @ott 9et)reifet, omatus unb 6ch)crb, bQ§
l)f)r§ nil^t leugnen funb, Et quod a deo ad vos missus et fecerit per eum lo
mira[cula, quae vidistis. Sic exponit illum textum. Istum texjtum f)ctten
fic lonnen leiben, ut Pap[istae permittuut Christum mortuum et deum
creasse K. Sed quando additur: Vos Christum oppressistis et non estis
Christiaui, boa ift ein Blutfc^toer, tocn man ben turt.^ Sicut Petrus facit,
quod eum nominat, quem non possunt fe^en, l^Oten, et non solum nominat i5
sed greifet, quod a deo jc. Sicq[ue facit ex eis occis|ores et f|ilios diaboli.
Wan tan einen nii^t erger fd^elten. Si dicitur: es adulter jc. Sed si
dicitur: occidisti eum, qui f]üius dei et qui se exhib|uerit, quod fuerit f|ilius
4 über Ut bis hoc steht lesus Naz[arenus Rex Iud[aeoruni sp 6 lesu (nomen
nacJi §u§ steht nomen sji
') ba§ ift ein Wutfd^luer, tocii man ben tutt (vgl. unten Z. 28139); dem Sinne nach
verwandt mit ®a ftedftä Thiele Nr. 2. Tgl. Unsre Ausg. Bd. 7, 380, 6 bcr nrtidcll f)nt ben
rediten b[utt[d)n)eten ttoffenn; Erl. Ausg. Bd. 30,28213 nod) nie mit einem Sud)ftaben bicfen
Slutjdjluäten ^oben moHcn ontu()ten.
N] quod maius est, illos arguit unb bavff sine excepcione fagcn: 3il" f)flt ben
l^ern eitourget q. d. ego dixissem ad Comicia: ^x ^a^t, 5ßifd;off k. \)x. 20
^at ben ^oi^an §u^, ßc^fer ^ jc. fi^enbtlit^ crluuvget. Ita hie Christus denuo
occisus, hie ulciscitur. S)cn bcr nl^ante 6I)vifti tvat §0 unlel)bltc^, ha^ nid^t
|o unle^blic^erä luar ben 6!^riftu§, qui ab omnibus erat invisus, tauquam
hodie ego sum, ita hie clare dicit «omen lesum öon 9la3a[i;et^ ben ntan
gote§. Et hie incipit describere illius persouam: eljn man Öon got q. d. Vos 25
eum vidistis et miracula eins a deo. £)a§ \vax eljue tuue prebigt, ba§ mochte
fie erfc^redet ^aben. Facile potuissent persuaderi eum esse occisum, sed
esse probum et virum dei, quem ipsi persequuiitur, bo fti(f)t er 1)11 ben 6Iut=
fc^toer an. Ita ex diametro dicit, @r fet) öou got beitiet)feet, tüie tan er fie
20 Comicias Sft (lifien) 21 vor ^oi)an steht ^cljligen s/) vor flel)(cr steht Scon^atbt sp
22 Nomen Christi ludeis odiosissiraum ro r 23 über Kax ben sieJu önb H)at atlererft sp
24 über ego steht M L sp dicit c in appeUat sp (Bon got) ben lesum Nazarenum uirum
commonstratum a deo ro r 26 mochte (bc) 27 cvfcfjtcdet c in eicjotnet sp Facile
über (....) potuissent (eum) 28 nach probum steht et iustum sji
') Leonhard Kaiser, der am 16. Aiujust 1527 in Scluirding hingerichtü worden war.
9lr. 51 [29. mal]. 489
ujdei, haä ift ein uiileib]lid) bing conscicutiae, toenä einen trifft, ba§ tjeift ein
fjcnvigc junge ^ic clamnaie taiii 8|anctos hoinines. Si boc^ g|entc.s fucisseiit,
(juae deuin uon nonint, nihil de ciiitu et (jui proniis sioiies uou habciit dei:
fte muffen ()alJen namcn, quod occid|erint virum missum a dco et sifrnis jc.
5 2)a§ ftnb X*^'"" fioflnirfjtcr. ludaei, qui lioc crcdunt, bcn tüivb baS fjni}
cntfaUcu fein, quaudo audit quis se dei niira[eula berbnmpt, dei liiiiiin \)ix=
banipt K. vide, an non haec !une, butftigc pvcbigt. Sic g^et§ un§ t|t auä).
äBii funnen un§ nidjt Böfcr öcrbiencn gegen bem fiabft, quam quod Christum
laudamus. ©0 Tjcift fein nautc bc» domini, quem vos crucif|ix[i.stis et
lu occid|istis. Sa» lüit fi^toer JU gf)en, ut nomen eius iuvocem, quem l-job
loffen ridjtcn ut einen bofiftitcfjt, fc^alcf, öcrfurer, ut econtra adorem. Sic
ftnb bruBcr ju fd^eitern gangen. Noljueruut bie fcfjanb u6cr fi(^ nc'^men,
(juud inuoeeutem sanguiuem effuderint, el)e finb§ jtü trumevn gangen. Sic
PapListae nostri ftnb t)n§ ne| !omcn unb fid) üexfe^en, quod damnarint
15 divinain veritatem. Sed e'^e fie ba§ er!|ennen, luollenä e^e äto fi^eititern g^cn.
Qui vero ag|noscit, beut toivti^ geflf;enc£t, ut sequitur. Et ego i^db fo I)ai;t
ge'^alten uBer ^^t lere, quam praedicant. lam neu fc^abet, quod dco iam
do hon|orem, quod fuerim stultus et quod unrecht geleret. Sed ipsi non.
2 Ignitae liuguae $2) r 4 über fic sieht ludaei sp 6 naclt Uctbam^jt steht l^aBett »j'
N] erger fi^clben, quam dico: Tu illum occidisti, qui non solum bomo, sed
20 liliu.s dei dcmonstratus? ba§ ift äuöil 9l^ue tf)ut er§ oEjter. S)a§ mag ben
man gepretj^et f)et)ffen inter adversarios : qui voluerunt esse populus dei, illi
eum occideruüt. ®a h)er guug, ha^ bie '^et)ben getf)an fjetten. 5Jet)n, glcuB
Öor tüare, si quis ludeus haec verba Petri audierit, beut iD^rt ba§ f)ercj
crfalbet fetjn, ba§ mochte ftretjdjen, 5tel)n, "bai :^el)ft nic^t fc^Iec^te ^unbe, quac
25 u6er ^in raufest. 2;a§ t:^ut !^ie 5petru§, ber Ixht SBifc^off, qui hunc Christum
ita extollit. S)a§ ift n'^ue bie glofe: 'Quicuncjue iuvoca[verit Nomen.'
S)a§ ift fetjn nl^ame: ber ßl^riftuö, ben l)r ertourget, 3efu§ 6f)riftu§. Sed
hoc fuit difficile illum adorarc, quem videruut crucifixum ut nebuloneni.
Sol ber met)n Ijerr unb 6^rtftu§ feljn? Ideo noluerunt se humiliarc et confusi,
30 sunt jhj fif;el)ttcrn gegangen. 6r f{e§ Ijetten angenummen unb ben ^rtumb
Bcfanbt, e!^r fl^nbt fie jln brummer gangen. Ita nostri Papistae in summis
erroribus, ut non possint negare, tamen non vohmt se humiliare. (5§ mu§
bod) öon etli($en betant:^ fet)n. 3ic§ mu| fpred^en unb betennen meos errores
in Papatu. lila mea confusio nihil nocet, sed prodest gratiae divinae.
35 '3r ^at l)n getobet', qui fuit vir dei. T)a§ ift fünft. 3r fet)t nic^t fc^lec^tc 55. 23
24/25 quae bis toufd^t c in bie u6et ^Ijn Se^et *7' -5 Vide quomodo Petrus populum
urgeat liomicitlam ro r 28 über illum steht Cliiistuiii a/; 30 ludei et Papistae publice
coiiuicti uolmit sese humiliare ro r 33 ^äj {i)a1i)
490 «Prcbigtcii bc3 3nt)vc? 15:n.
R] 3)cnno(f) mu§ nid)t iingcpjvebigt Hicifien. ^Netni§ ftigt§ ij'^n unter bic nafcuV
Gr lUUijt pieccatum fcv 9|V0ö auff-: Estis morbev nou .sinipl|icis, sed viri,
qiii a deo mit gjvoffen lriuitb|cr3eicf)cn. ®a§ lotft t)'i)X, vidistis et expeiii.
5Ju 6c!cvt noc§. Tarnen pauci, 3 niilia. ^cf) ^"i^S "ic^t fo Bitter machen,
qiiia factum ex i. e. c§ tvax fo befdj|Iofjen unb gclueifiagct Christum 2c.
Deus sie !^at tierluitbigct, ut moreretur, sequitur: iam impletura, cum ergo
fiictum nn euer Irifjcu, tuiÜcn, nescistis filium dei, Cliristum, tji^t t]ai)t bo§
oj)us gett)an. 2)a§ enbe non vidistis, propter quid factum. Iam dicimus vobis,
alioqui t)l^r I)et§ tool muffen untcrluegen laffen. Sed ba§ ift consilium, baä
er muftc fterBen. Non foctum ex v|estra vi et consilio, sed eins consilio.
»■24'Hunc deus.' S)a§ ift bcr §err, an ben ^f)r folt gileuBen, be§ namcn an
ruffen. Vos occidistis, deus res]uscitavit. Haec est stult|issima praedicatio,
bic auff erben. Dicit eos morber be§ '^letligen man§, max[imum pteccatum,
tarnen est|ote unöer3iagt unb unticr3[toetfel[t, man !an mä) no(§ ^clffen, non
ideo mortuus, quod mans|erit, sed ut resjurgeret et iuvaret i. e. q[uanquam
angft, not, l)er|[Ieib ift ^f)m tob, r)at er toeggeluorffen per lianc mortem et
ros|ur[rectionem f)at er Ineg gcriffen. Pet|rus mad^t ein Bilb l^er üom tob
unb mac§t ben ganzen tob Ijer, mors voluit nos omnes devorare. Sed deus
3 nach simpl|icis steht hominis sp 4 nach fictctt steht CUC§ sj) 5 nach ex steht
praescientia dei sp 9 nach ift steht dei sji 11 Quem deus suscitauit solutis dolurilj[Us
mortis sp r 15 nach mans|erit steht in morte sp 17 nach res|ur[rectiouem steht eius sp
') fagt§ ^'^n unter bie najen ähnlich Unsre Ausg. Bd. 33, 215, 10 unter bte noffcn
ftofjeit; vgl. dazu die Zusammenstellungen S. 678 zu 8. 208, 29; 215, 10 und Bd. 10'^ Nachtr.
zu S. 141, 4. ') ntup peccatum fet gro§ auff vgl. oben 8. 320, 9.
N] morber, sed dei hominis, quem bene novistis. St^ue feret cr ft(^ et vuit
adhuc illos allicere q. d. '@§ ift gcfdjecn ait^ tiorba(^[tcm rab unb t)orfc|{)iing 20
gotcS' q. d. Deus ita voluit et jirophetavit ita contingere. SßeljlS hm ift on
euern h)l)Een, toiffen gefdjcl)cn, quia non novistis, non respexistis fincm. 6§
ift aber brumfi gef(^e!^en. 6§ ift gotc§ rat^ getocft, ut pro vobis moreretur.
s*24Sunft "^ett l)r§ nic§t !unnen tr)un. Ergo peuitenciam agite. 'S)en !^at got
ufferluedit.' ®a§ ift ber tjerr, in quem credere debetis. ©ot i)at l)n 25
erlnedt et Vos eum occidistis, sed non est mortuus, sed resuscitatus. ®a§
ift geJnalbig, ibi eius potenciam praedicat q. d. Non est ideo mortuus, ut
damnaret vos, sed ideo resuscitatus, ut vos iuvaret. S)a§ er ba§ tjercjletjbt
bc§ tobe§ toeg genomen, bic fd^mcrcäcn bc§ tobtet. 2)o maä)t 6. Spctcr
imaginem Mortis q. d. ©er t^obt t)at Ijn uffgcfref^cn, sed iterum resnscitatus 30
19 über dei steht ueri sp über liomiiiis steht et ueri sp 20 (3cfl) ©§ 21 Definito
consilio et praesciencia ro r 23 gotcä (rtorl) 27/2S Attende riuomodo Cliristum filium dei
resuscitatum et diuino consilio moituum praedicet Petrus ro r 30 Christus omnes mortis
dolores soluit ro r
9Jt. 51 [29. mal]. 491
U] per res|urLrectiouem mortis dissolvit dolorem mortis buvcf) unb burd^, quia
lociuitiir de tota niorte per totiim muiidiiin, illa est crtt)lirgt, iit ei \mxh
genomen fein fvafft, resuscitatus, per quod aiiffgclüict bcr jdjmcrlj beö tob§
i. e. Cliristus habjuit doljores mortis, sed ift dbn jliriffcn. Et nos sentimus
r, et fompt iiicmanb fu§ an, sed tantum is dolor et mors ift auffgcloft, ,^crviffcn
unb U)cg, ita ut mors non possit BIietBcu cum siio dol|ore, er grctfft tool an.
Sed si mors manet, ift ein ClUtg ^culen, fdjmcvticn, toeincn. Sed fidelis dicit:
deus ^at bem morti fein frfjneiblcin genomen, iia§ er nidjt fol bnrdjbringcn
mit feiner fpi^cn, ruren mag er mvi tool ut Christum. lam praedicat, cpiae
lü vis res|urLrectionis Christi, quod per mortem et res|ur[rectiouem abstulerit
morti vim. Si hoc, ergo etiam p|eccato, quia funb ift» tob§ frafft. Si'. ««is.sg
pieccatum nou adesset, muft ber tob Inol JU friben fein. Quis me occid]eret,
si non occidissem? Ubi ergo p|eccatum istud bringt ben tob, bie funbe
mai^t bie rutten fc^arff, si non esset, toirb bie zc. Si ergo, ablatum etiam
15 Pieccatum, quae est fdjerffe mortis. lam ergo nominat virum, qui est
resusc|itatus, qui abstulit morti vim unb l^ot Jto iDoffer unb ftro gemacht S
quia bcr ^ci)|Ianb ift ha, qui v|ult inuocentes adiuvare, qui solvit 2C. ha§ fic
10 Vis resurrectionis Christi «/) r 12 1 Cor. 15. sp r 14 nach ergo steht ablata
mors «/> ergo (p) 15 nach quae steht funb sp 16 nach ^at stellt Ij^n sp
') jlu lualjer unb ftro gemad^t vgl. Watider 4, 1834 Nr. 810: 'zu Wasser machen
(werden)'; 4,916 Nr. 53 (ebenso Nr. 75): 'Aufs Stroh kommen.' Vgl unten Z. 30\31 töie
djn ftrof)alm; oft bei Juiäher die Bezeichnung des völlig Wertlosen z. B. Unsre Ausg.
Bd. 12, 310, 4 ; 14, .3J6, 33; S. 374, 28 ; Bd. 16, 211, 2.
N) unb I)at al^o bem tobt aculeum genomen. Solvere dolores non solum dem. 24
Christo, sed de tota morte tocius muudi. 2)er ift crloürget uub uffgeto^et,
2u ut vobis uihil noceret q. d. 6f)riftu§ f)at bie fdjmcrcjen tnol gel)abt et nos
cum sencicmus. ©§ ift uidjt judcrtjonig. SlBcr berfelBige fc^mcrc,} ift Jneg
alfeo, haä un§ nic^t engftet mljt etoigen marttevn, f)eulen unb lueljncn. Ita
ut possim dicere morti et sathanae: SBeg, bit) tiaft bcljn fpieSle^n, f($lt)ertlel)n,
fcf)aben. 9turen mag er un§ tnolt, a6cr nid) fc^aben. Summa: hie dicit
25 virtutem resnr[reccioms mortem absolutam esse, sequitur ibi non esse
peccatum, quod est aculeus mortis. Kam quis velit me suspendere, si uou
furatus fuissem? S)en bie untugcut Brengt mid) t)n unluft. Söcn bie §unbe
ni(i§t tncr, non opus esset pena. Sed cum Mors abiit, recessit et caussa
eins, scilicet peccatum. S)a§ !^el;ft '^ic befiniret G^riftum, in quem credendum,
3u scilicet eum a mortuis resuscitatum, ha^ er ben tobt mabt gemalzt tnic cl)n
ftrDl)aIm. Esto, quod attingat eum, tarnen non nocet, ©djmercjcn mu§
tneg ff)aren, sicut David dicit. @§ ift et)n fc^oner fpruc^, lege in psalterio:
19 tocius mundi c in omniiim pioruin S2> '^^ "*^'' fiä^Wcrtlcljn steht Betjlic^en sj'
24 Aculeus mortis [darüber scilicet peccatum schwarzj per Cliristum superatus ru r
27i28 Peccatum caussa mortis ro r 32 tDcg (mc)
492 iPrebigten bei 3nt)te« 1531.
R] itidjt mljev binbcn iinb f)Qltcit. Et jiutft lüol lofe luadjcn, (juia scripitum.
lain fompt er ad scrip[turam. Sicut of|ficium et praedicationeiii confirraavit
scrip|turis, Sic etiaiu suani praedicationcm vel glossam. Ipse loquitur de
morte tota. @ott f)Qt bcit incnfc^cn f)CV au§ geriffett, ut nou hab|eat. Et
oinnis, qui huuc invocat. gurt ©. 5pcter feine pvebigt {)er mit aEcr gtoolt ex s
scripituris. David, iuquit, dielt de eo, non de se, toufent jav, eljet Christus
natus est. S)a§ ge'^et fein leBen an. Postca dicit: 'animanr et illum Textum
expouit felBev. Bjoni praedicatores, qui fprucCj unb fc^rifft fuven. Et ubi
est obscuritas, si solent glossare jc.
2 ad «6er scrip[turam praedicationem c in doctrinam sp 4 nach lial)|eat steht
dolorem sj) 5 omuis c atis Omnibus s}) 7 nach 3)a§ steht posui sp
N]35.34'S)er tobt !onbe ^^n nidjt Ijalten.' 6r muft l)n laffen, et ita omücs lo
nos liberi. S)en bei" tobt ift tvafftlo^ trorbcn an tjl)n. Ibi legit psahuum S
qui diligenter cousiderandus, au§ bem ©[antt Sßetev ^0 getüalbig ftveljt q. d. S)er
tejt ift gcf($ri6cn. 2)at)ib l)att öon t}m gerebet, nunquam natus esset Christus.
=ß-"'2)tD toirft me^ne feie.' Sa§ ftrcljc^t er \ott)kx aü%. S)a§ fijnbt guttc
prebiger, qui alligaut scripturam et exponunt unb b^nbenS fe^ne ätofamen i^
al§ e^ne fefte geieto.
15 unten am Seitenrande steht Aculeus mortis per Christum superatus ro
') Ps. 16.
52. 30. gJlat 1531.
^rcbtgt am ^fingfibicn^tog, nachmittags.
R] Die Martis a prandio.
Heri aud[istis, quomodo p[ropheta loel praedicarit de doniino et
expos|uerit tex|tura: 'Quicunque' cum glossa et hunc d|oiuiiuim sie gebeut,
quod is sit, quem crucifixeriut. Istam g|lossam Beftettgt er nu script[ura 20
av8. 2, 24ex psalmo: 'Impossibile.' 2;ro^ bir, tob, ba§ bu ben man 6e!^alten folt,
18 p[ropheta c in per prophetam S2' 20 nach quem steht ipsi s/j
N] Vesperi iterum' Lutherus.
Audistis prae|dicacionem Petri de Christo et exposuerit liunc textum:
'Quicunque invocaverit domini notuen' scilicet hunc Christum crucifixum
sing. 3, 24 esse. Sie felBtge glofe beftcttiget er seriptura. '@s hjar unmug[lt(^' q. d. 25
6§ loutet aI|o: 6r lonbe nic^t Bcljaltcn toerbcn üom tobte, q[uasi d|iceret:
22 ro
') Es geht in der Handschrift ein kurzer Abriß der am gleichen Tage von Sebastian
Fröschd gehaltenen Predigt voraus.
gh. 52 [30. TOail. 493
R] et muftc er au§. Ratio: scrip|t[ura sie dicit: 'Proposui dominum ante' JC. SJ-s^
Iste textus et psalmns left nic^t jtt), ut in raorte niaiieat unb rljumBt t)^n/4)i. i«
boi er mu» er für. liatio: "^üt) l^ab.' Umues l)0|miucs, qui in tenis sunt,
funnen bie fünft nid^t, bie iä} tan, loquitur ut homo et est, (jniu habet
!■■ auimam, quae in iiiferno tuil nicfjt 6l|Ci6en et corpus ante oc|ulos iiabet et
ad dex|t[erara, alii honiines omnes liabent aiiquid aliud ob oculos. Etiam
David, quando adulter|iuni commisit, non habuit dominum ob oc|ulos. Et
non est aliud, quam quod Christus alibi dicit. Sed nihil iuveniet jc. tro| 3o(i. i4, 3o
bem S^ieuffel unb tob, ut aliquid in me iuveniat. Sie ^abtn fein xeäjt
11) utriq[ue. Ubi enim non p|cccatum, ibi nee mors, cum ergo hie non iirfad^
peccati. Idee impossibile, er mu§ nic§t brinn jc. er mu§ er au§, quia tft
nic^t t)nn funben ut alii, quia alii cum non semper ante oculos fe^en, fur
ougen ut iste, ut is idolatriam, me^, netb JC. Esa. 'Non est inventus' jc. 3«!", 9
et Petrus: toort et opus et vita S|ancta unb rec^t, ergo mors fan ntc§tB i. *ew 2, 22
'=• QU JC. Et est, cum nihil mali faciam, sequitur, bo» ber ßet) Utir mu§ fein,
toen fc^on Satan et mors a sinistris finb et me plagen unb erlBurgcn, ba»
2 ps. XVI. sji r 5 über tnit sieht fot 8 über iuveniet steht loban: sji loan. IG.spr
11 nach impossibile steht vt teneatur sp über ift steht fticEt 12 über eum stelu ilominum sp
13 über idulatriam steht pouit ob ocj^ulos sp 13114 Esa 53 1 Pet. 2. sp r 15 a. dextris
est mihi sp r
N] Srocj bem tobe, G^rtftu» mufte erau^. Nam scriptura dicit: '^ä) "^aB 60.25
. ben J)ern' jc. Ser tejt ber feol unb left ntc^t 310, ut morte prematur, er
tocgft t)n auff unb re^ft ^^n erfur. Racio: 'quia posui dominum ad
so faciem meam' q. d. 5t(Ie ntenft^en non sciuut haue artem, quam ego
calleo. S)a§ ift e^n ^onberUc^e fünft, loquitur quidem ut homo, et tameu
non corrumpitur. gr ^at ^^nt ben ^ern jlo fernem angeft($t gefacht. Omnes
homines in peccato non ponunt in deum fiduciam, sed fugiunt, ut David fuit
peccans i. e. ber furft ber ttjelt veniet, sed non poterit quicquam q. d. 2!r0C3 Soii- h, 30
25 fei) bem tobe, teuffei gebotten, ha^ er ^m ettoa» t^ue, fie ^a6en fet)n rc(^t,
gre^ffen fie m\ä) an, §0 Serben fie fi(5 öerbrennen. Nam ibi nulluni pecea-
tum, ideo non potuit permanere in morte. @§ ift bie urfac^ nii^t bo. 6§
ift e^n anber menfc^, in quo non est peecatum. Nos autem in mundo
vivimus, non deum pro nobis ponimus, sed hie divicias, ille puellam, hie
30 idolum ponit ante se. Sed Christus est insous, in quo non est peecatum,
saltem est iustus, ille non potest contineri a morte. ©en e§ ift gef(i)ri6cn:
ber ^er ift an meißner fet)tten. Esto furiat totus mundus ab utroque latere,
17 nach tobe steht ba§ ex \)n %Ut sp 18 nach l^exn sleJu aOc3et)t fut ougcn sp
20 Homines in persequucione fugiunt deum Christus autem prouidet eum in conspectu ro r
23 in (2.) fehlt über ut steht eum sp 25 unten am Seitenrande steht PSAL. XV. Mors
non potuit Christum teuere ro 26J27 nach peecatum steJit erit sp 27 Solus Christus
absque peccatis ideo non potest in morte contineri ro r 28 ille über (hie)
494 SPrcbigtcn be§ ^afjxe^ 1531.
K] sivfl. 2, 25!an Ujufcr feiner tljun uisi per ipsuui. Ipse soliis fürt ben reim': 'bclrcgt'
i. e. tücrb nid}t ba bon !omcn, 6a Bei) icf) Bin, ut qui non liabent deum,
nuiffcn cnblid) nnter gljcn, quin adest peccatiim, !|Onig, fci)fer muffen iinter=
tf)Or, is non, qiiia I)at ein ftartfcn rucf^altcr.- Ap|[)aret quidem fiii.sse criici-
fjixuui, sed est nur ein fdjein, quia f)at. Ergo oportet sine p|eccato coneeptus, .'.
uon ut alii Adam filii, Et ftf)euffen fi(^ omnes articuli, qui dicuntur de Christo
in Symbolo, Item ein unfdjulbig Ijer^ unb IcBcn. Istum textum fnitnen toir
niä){ füren. Et quanquam mundns contra cum, man mua mid} bocfj nic§t
nmbftoffen, sed omnia jto boben g^en, E|omaui, ludaei, quia dominus mihi
a dex|t[eris. Si cor laetuni, tum etiam caput et manus et pedes. Si cor lo
froUc^, fo ift ba§ angefidjt and) lieBIic^ et canit os unb man fpurts an ber
junge fonberlid^. Si lingua aret, tum signum doloris. Si vero fein fafftig K.
grünet unb bluet mit "^ubfc^eu gefengen unb froI|i(^cn Inorten 3C. Cum meum
cor sine peccatis et habjeam propicium deum et totus numdus contra me,
1 nach BcUJcgt sieht e§ sp ne commouear sp r 3j4 untert^or] Ontergc^cn P 5 ^at
mit 4 xuiiiaXtiX diirch Strich verb 5 nach coneeptus steht sit s^j 6 fd^euffen] fd^tieffen P
10 IJoo laetatum est cor meum «/< r 14 nach deum steht qui a dextris est mihi sp r
') fiitt ben reim vgl. Thiele Nr. 12. Eier ist reim loolil in de>' Bedeutung 'Spruch,
Bibelrers" zt(, nehmen (vgl. D Wtb. S, 666) toie in t)nlt bell rct)m ünsre Ausg. Bd. 16, 649 zu
S. 193, S/9,- vgl. auch Unsre Ausg. Bd. 15, 255, 28 etjn ftud fe^neS rel)mel; Bd. 17, 326, 11
®a§ ift fein rc^m. Ganz ähnlich ünsre Ausg. Bd. 19, 20S, 33134 Ser()alfaen nUet)ne ber
einige (ebenbige Giott ben nomcn unb ben reljm furct, ba§ er fei) et)n nott)cIffer. ^) rncf=
l^nlter s. v. a. 'Beschützet, vgl. Unsre Ausg. Bd. 12, 357, 29.
N] dum dominus mecimi, quia sum insons. S)cn Ut)m tan n^manbtu furen is
s. 25 quam solus Christus. 'Non comove[ar.' Hebraismus. ^ä) loerbc ni(^t
finden Jtt) Boben, sicut alii homincs faciunt, in quibus est peccatum et cor-
rupcio, sed ille Christus non potest corrumpi. 6r l^at C^n rud^altcr. @»
f)at looll el)n anfe^^en, tanquam subiaceret, et tarnen est victor. Ergo
oportet iilum esse hominem sine peccato, cuius caro nunquam peccare potuit, »o
sicut Christum conceptum, natum, passum, in quo credimus et fatemur eins
iusticiam. Den tejt tonnen iuljr nii^t fbnrcn. (5r mu^ toarlid) Iel)ben obber
nid;t jlr Boben geftoffen. SrumB ift ba§ ^^ercj ftolic^ jc. Nam leto corde
totum corpus letatur, bo gluet ber famp^ unb frolic^e geperbe. Ita eciam
lingua adherens signum est infirmi corporis. Huniida lingua signum sani- 25
tatis. Ita Christian! liugua floret laude, graciarum accione. Ita eciara
16 Ne commouear ro r 21 sicut (profitemur) Patitur quidem Christus sed uou
conimouetur ro r 22 6r bis obber mit ro 23 nach geftoffen steht loctben sp Proptor
lioc letatum est cor meum ro r 26 Ita bis Ita unt ro Lingua Christiaui ro r
') bo gluet ber tamp = 'der Kamm (des Hahnes) wird rot' (Zeichen des Kraft-
gefiihh); nicht hei Thiele und Wanäer; vgl. 'der Kamm sdiwillt einem' DWtb. 5, 104. [0. B.j
Vgl. ebenda unter Nr. 4b, ivo aber die Redensart 'der Kamm wird rot' belegt wird nur
siir Bezeichnung des Zornigioerdens.
1
3lt. 52 [30. Tlai]. 495
R] ego habeo ruden *, uou cadam. Cum hoc, bin iä) bon l^|er|cn fvo, ut ex
cortle proficiscatur laeta praedicatio, inciim cor ut laetum, sie uica liiigua
prcbigt eitel !oftli(^, non ut M,oysi lingua, luea verba finb eitel juffe, Up|IicfjC
tDort, quia ic^ bin ba et habeo eum a dex|tris et habeo laetum cor et
5 (][uanquani multa patiar, tarnen in corde laetus et praedicatio gnabenveid)
i.e. quae loquitur de iis rebus, quae un§ trofteu unb crqiuitfen, non prae-
dicatio legis, quae terret. Ut Papae lingua ift eitel gifft, Scd lingua Christi,
ba§ ev erigat. In Eb[raeo vocat linguam 'e'^t' ut et alibi i. e. omne illud,
ba mit man ®ot preifet, ut Cytharam et psalmos vocat fein e^r. Sic
lu mulierem vocat 'domus c^r', Et P|au[lus: vir, quod laudat unb pfeifet @ott, i-^or. 11,7
mulier, quod obedit unb ba» ev fein e!^r i^at, econtra ipsa. Sic tüiv. Sic
nad^ feinem beften 'mnä dicitur lingua, cl)r, quia @|ot preifet unb rebt,
l)ilfft }C. Et Optimum membrum lingua, ut deum lobe et homines, jior
l|inguam bringt Christus totum mundum jlti fid^, Et sumus untevfcfjjeiben ab
15 Omnibus animalibus. Et omnia max[ima luunber gefd^e'^en per lingnani.
IjS Lingua Christi Moysi sp r 3 nach tofttic^ siehl. hing sp 4 a] ad 6 über
i. e. steht lingua sp 7 lingua Papae sp r S erigat (ling) c^x mit oiniie durch Slrlcli.
verh gloria sp r 9 Sic (doniuin) 10 über vir sle?it gloria clei «^j 1. Cor. ll.spr
12 Lingua «/> r 15 nach Wunber steht dei sp
') Vgl. Unsre Ausg. Ed. 13, 357, 29.
N] meum cor floret in deo, esto, quod totiis nnindus insauiat. ^ä) t)ab el)n
ructljalter, bei; mt)r ^ilfft. Srutnb frclcct fic^ mel}n jung. Moses habet
gravem et balbucieutem linguam. Ego iucundum habeo Euaug[elium,
linguam, bie lad)t unb ift eljttel füffideljt, quia bona est consciencia, quae
■M non trcmat, sed dominum habet secum, idco cor est letum et letam linguam
affert. S)a§ ift gnabenreljt^ pi'ebigt, bie nic^t anbev» bcn gnabe anbeutl), sicut
legis lingua et Papatus, bie ift cl)ttel gifft, non leticia. In Hebreo^ Appellat
'9Jlct)ne e^re.' S)a» ^ie 'gunge' l)el)ft, ^el)ft l)ebi-eifd§ c^r, ha^ man pvct)ffet,ss.2G
sicut Cytharam et Carmen appellat el)n e^ve. Ita Salomon dicit Mulierem Sit. 2g, 2
25 fortem esse honorem viri. Ita vir est honor dei, si credit et obtemperat.
Ita si mulier obtemperaverit, est honor mariti. Ita lingua dicitur gloria ex
principali officio, ba» fte got eret, prcl)^et, leUitfjen Ijtjlfft. ©unft ift eljn
bo^c» gliebt, Irie Jool e§ \>a§ beftc glibt, isto, quo excellimus omnes, illa
ITjlS Lingua Mosis ro r 19 unten am 8eitcnrande steht Pii pacientes non coni-
, letnm habent cor ,r.;i» r. i- n-» 1 < » i-
mouentur ,. ,^ . ro r 20 21 Enanselioii reildit letum cor et linguam lucun-
Imguam exultantem ' ° "
dam ro r 22J23 Lingua pro gloria liebraice ro r 25 honorem c in gloriam sp honor
c in gloria sp 26 Linguae gloria eiusque usus ro r 28 onanes (homines animancia hie)
') ■'■1133 Ps. 16, 9. Die LXX haben jedoch dmt f) ylöiaaä /nov. Vgl. Ljithers
Raiidglosse zu Ps. 16, 9 (6^te). 2)0» ift meine Sunaf. bn ic^ (Soft mit cf)rc unb pteifc (Erl.
Ausg. 64, 77).
496 SPtcbtgten bei 3a'^te? 1531.
R] Oculi latiiis quidem vidcnt et aures 3C. sed lingna docet, iiistniit, troftct et
fa|cit, quiequid liomo debet. 2. Si uBel rebt, tft boS fc^enbiU(^ft, tievgifftigft
glibmoa 3C. Ibi paratiis Cliristus, unj(5ul|big an aüc funbc, rein unb Ijetlig,
nod) loirb ber S^ieufel, tob fo tori(i)t, ba^ fie fic^ an niic§ lücrbcn f)cngen,
Sed iion lucrbcn gctüinen, quia deus noii deserit tales jc. Et rcbet ba3U bo§ s
Befte, bienet uinferat lieben I):erv ®|ott, qui vere lc6t unb aufbermaffen lüol
prebigt, quid in eo Satan f)ai jc? @r Intrb jnt(^ Itol angi"et)ffen , sed non
am. 2, 27movebor. ludieabo plnrib[us, quomodo non movebor. 'Anima.' lani nimpt
er ben Ztit unb gloffirt fid^ feI6§ Saöib. So gar fefte toerb tc^ er'^alten
tDcrbcn, ut etiam non videbo Oevioefung. Ibi fatetur se niori debcre et lo
tarnen non se reum mortis, animam et c'orp\is separari, sed q|uanqiiani moriatnr,
tarnen non tamdiu in morte, ut c|aro ftinden tnerbe. '^elle': non bie, ubi
i.3nojc42,38damnati. Nos dicimus: @r feret Ijinuntcr, ^acob: 'Canos' 3C. i. e. ba?- iä)
mitt meinen gralüen Ijaren ntu§ l^in unber. Sic hie: baä leben ift f)in
unbcr, bie feel, ha§ leben mu» !^in jc. sed fol nid^t bleiben lt)ie anbcrn, nt is
David iiiortuus et anima l]in unber et corpus öerttJefeu. Sic is morietur, nt
non bleibe, ba§ leben et feel redibit et caro fol nid^t ftinöen unb öcrhjefen,
quando alioqui corpus tres dies non manet. In aestafe vix unum, ubi
anima, statim Ijebtä an ätt) ftinöen unb öertocfcn. 5)tein feel fol l)in unber,
12 nach tamdiu steht mansurum sp ubi (vbi) Infernus sp r 15 nach tote sieht
iex «/) 16 nach corpus steht ift sp vor ut steht sed sp 19 nach anima steJit e.xiuit sp
N] laudatur deus, reguntnr politiae et totus mundus, ita lingua in vero suo 20
officio ift fie tjm rechten fc^lnang unb anipt. @§ ift gar ein foftlid) bing,
potest multos converterc, ut bene faciant. Ecoutra si male utimur, ^0 ift
ha§ gifftigfte glib. Ita descripsit Christum. ^^ b\)n unfc^ulbig, an aUe
§unbe. 9Jod} ^ol fic^ ber tcuffel an^entfcn, aber e5 §oE \fym nic^t gelingen.
Ego sum bonus praedicator boni cordis, lobe unb prc^^e got. ^1^ It^l 25
gerne feljen, quid efficiat Mors et sathan, si hanc linguam habnero. Sie
SB. 26 tüerben mic^ lool angrel}ffen. '5Jtct)n flet)fc^ h)l)r[b nic^t fe^en.' S)o
glofirt fid) ber tejt f eiber in Propheten. Ego non deficiam, ita constanter
perseverabo, ut moriar. !^ä) mu^ t)n§ grab fummen. dloä) bennof^ |ol er
ss.iTmäjt öerfaulen unb ftindenb tBcrben. '5}le^n fei.' '|)eir significat, hjen 30
etjnex 'hinunter f^eret nod) bt)§em leben, significat !^inunter, sicut lacob:
i.TOoic42,38'Deducitis meos canos ad iufernum.' 511^0 toirta muffen gcfc^e^eu. Morie-
tur, nod) §oI ha§ leben erbur(^. David hoc vidit, quod ad se non perti-
neret, qui mox putruit. Nam hoc est corporis natura corrumpi et fctore.
Sed Christus habebit tempus mortis determinatum , ba§ muf§ fet)n. 3(ber
30 Infernus ro r unten am Seitenrande steht Lingua menibrorura omnium cffi-
cassima econtra pessima ro 31 über lacob steht Gene 42 ro 33J34 pertineret über
(respexit) 33 Christi corpus corrupcionem non liabebit ro r
9lr. 52 [30. gjlai]. 497
R] sed non jc. Et hoc factum : iaciiit 2 nad^t et 1 tage, sed bte jeit ijüi er
nid^t muffen faulen i. e. >S[umnia S[umiuarum : morietur fei, I|ci6 unb feel
gefd^eibcn, sed .S[urama S|iimmarnm: res|iirget, deiude nic^t öertoefen, ba§
maäjt econtra ein netoen menfd^en 3C. lu Aegy[pto et alibi aromatibus con-
' dinntiir corpora, ut niille jc. Sed nemo canit illam cantilenam, quod feel
vel (eBen non sie jc. sed ift tob. Tdeo dicit: (?f)viftu§ ^at muffen a mortc
res|nrgere et non diu in niorte unb IjcE bleiben, quia Tex|tus dicit, quod
innocens et non berbient, nunquam pjeccatum commiserit, olgeit ®ott für
QUgcn gefjabt. Ideo non manebit 3C. quis vidit ex pontificibus istam scientiam
10 in lioc ))salmo, qui etiani legeruut eum sicut M^onachi et Nonnae.^ ludaei
liabent in fide, quod Ciiristus non raorietur loh. 12. Sed is textus dicit SoO. 12,34
potenter de morte et res|ur[rectione. Cum dicit: 'anima' JC. ergo fatetur,
quod in inferno sit i. e. lä) fterbe geh)iflid^, hinunter mu§ mein leben. Et
secundnm beublid^er: 'non videbit corruptioncni', quasi dixis[set: Non sepe-
»5 lietur. G» ift ein feer getüoltiger SIejt, qui grunbct art|iculum fidei: Mortuns,
scpultus, descendit ad iufcros. Qui sie dicit, novit quid de niorte i. e. didi-
cisti, qui man öom %ob fol fomen 3um leben. Et Sa jto öom tob ^elffen,
2 nach feet steht totrb sp 3 nach deinde steht toirb sp 5 nach mille steht
annis sp 6 nach sie steht derelinquuntur sp 8 vor otjcit steht f)al sp 11 loan. 12. sp r
14 vor non steht Caro sp quasi sidixis[set 15 Mortiuis (re/') löjlO Mortuus et sepultus
descendit .ad inferos sp r 17 über qui steht Wie «p
') legerunt eum sicut Monachi et Nonnae vgl. oben S. 394, 15.
N] er fol nic^t %d lange ligen, ut corrumpatur, nam 2 diebus et noctibus
sepultus est, deinde resurrexit, tanquam diceret: Mori quidem debuit, sed
20 non potuit putrescere. Potuernnt qnideni cadavera liniri unguentis, ne
corrumpantur. 3(6er iia§ tan nic^t lauttenS ba^ bie feü nid^t fei ijn ber ^cl
blet)ben. Hoc non possumus, ergo hoc canit Petrus eum non potuisse
rctineri, ba§ er unfc^ulbig fei), ia§ er le^ne urfad^ Ijat, ideo non potuit esse
in vita. Quis liunc textum videt, cum tarnen indies legerent? Nam ludei
25 opiiiabantiir Christum non debere mori, sicut loan. 12. qui dicunt: Christus gofi. 12, 34
fol nic^t fterben, et respexerunt ad scripturara divinitatis. 3loäj \px{ä)t et:
meljn feel fol t)n ber f)el nid^t bleljben. ^tinetjn mu^ id^ lumen, tvtjl aber
nic^t brinncn bleljbeu. S)a§ öerftunben bie ^uben eum perpetmun regnum,
non raoriturum. Sed Petrus hunc textum priraus. 'Slp ^aft m^r funbt.'Mvq. 2,23
30 S)er al^o fagt, ber toljrbt cttoaS loiffen. Sto tjaft mid^ gelernet, hjie i($ bom
tobe jum leben lummen, üon trauricEeljt jun freuben. Hoc factum est, quod
19 sed (aseendere) 27 Anima Clnisti in inferno non derelicta ro r 28 nach
regnum steht habere sp 29 Notas fecisti mihi uias uitae ro r
') ba» tan nic^t lauten vgl. Thiele Nr. 202. Ähnlich lauten unb floppen Umre Ausg.
Bd. 33, 670 :u S. 14, 21.
Sut^etä WtxU. XXXIV 32
|9g $rcbigtcn be§ Sn-^tcl 1531.
R] (Sbcn ha mit, quod mea caro non mansit in DevU)eflung et vita, non t)i\m
tob. Sic ftvafje ift nu unfcv oHev. Omues, qui invocaut eum, foßen feiig
tnerben, quia is vir invenit viam, loic man fol feiig luerben, et apcruit portas
uub ein lanbftvaffc gcmad^t per luiiic virnm ad vilam, quod 1. diixit ex
morte ad vitaiu, ut onines, qui crcduut in eura, liabent bie ftfaffen ad vitam.
Vide.s Petrum Magistrum cum sua praedieatione, bo? ei" bie fpvuc^ fein
crfe^en ^at. @r tnirb ijljn fein aufgeftvidjen unb 6cffcr gematfjt quam nos.
Hacteuus de hoc Textu.
4 nach unb steht ^at s^) 7 über (5r steht Petirus sp
N] mea caro uon pntruit. Sie ftraffe geljct un§ oEe an. Qui hie habes viam
et medium. 'Omnis, qui invocavcrit.' Nam omnibus nobis admisit hberum lu
accessum ad deum. ®a§ l)et er gctt)an, ut oos libcraret a morte ad vitam,
sicut ipse erat. S)o§ niod^t§ mt)v et)n ntet)ftci- ftutf ^ fcl)n, tnie ©. 5petev biefen
Sßrop'^eten ^at oufgftvic^en.
') f»)it inel)fter fluef njl. Wamler 3, 6S5 Nr. 5 g? ift ein meiflerftüdfe.
53. 4. 3uni 1531.
^rcbigt (im ^rinitatisfonntng.
R] Dominica Trinitatis.
Hoc fe|stum !^eift ber ©ontag ton bn ^|etl[igen breifialtigleit, et Chri- is
stiaua Ecclesia ord|inavit hoc fc|stum jn galten ^evlic^ ex magnis neces-
sit[atibns unb uxfac^en, ut hodie is arti[cuhis erfanb unb er'^alten loüvbc,
ba tüir gl|Cuten, quod sit unicus deus, pater, fil[ius s[piritus ^[auctus. Et
is arti[culus ift unfcr ^eulitftucle, ut oramus: Credo in deum jc. fil[inm jc.
Et si unus feit, ift§ öerloven. 3ßor3eitten ^at§ giroffe not gel)obt tempore 20
Arrii, q|uicquid erat sauctnm, poteus, ut vLx 2 Episcopi .syncere, alii omues
14 i lunij r
N] IN FESTO TRINITATIS
DE TRINITATE.
Hoc festum 'trinitatis fontag' dicitur et ecclesia annuatim ordinavit
QU| gtoffcv not^ unb uvfad^, ut confiteremur articulum Trinitatis: Unus ^
deus, 3 persouae. Nam hie scopus uostrae fidei in simbolo: Credo in deum
patrem. äßen h\)X et)nc§ feit, omnia ruunt. Sed olim tempore Arrii maxime
vexatus, ha^ fiel) fetjfev, lonigen, Episcopis erat consensum, baS nic^t erger
22123 ro 24 trinitatis fontoa c in bet gontafl bcr ^tcitigen breljfaltigfOjt sp 27 Arti-
culus ille ab Arrio magna passus est ro r 28 ba§ bis consensum c in quod te^fer, tonifle,
Episcopi in haue heresim conseuserint sp
5lr. 53 [4. aSimi]. 499
R] adheirebant, quia gt|ct aufjbevmaffen tool ein et est ratioui gemc», fiuod
taiituiu iiuus deus, ut verum, scd quod uniis deus et addis eiuii habere
iil[iiim et S[piritum s|anctuiu, Ibi ex uuo dco 3 IC. Et adducunt scrip|t[urain
ut deute. G. Et ubiq[ue per p|rophe[tas in .script[ura, ut uon plures (S|Ottcr '. woji- c, 4
0 anrichten, scd Bei) 1 6lci6en. Hoc ratio potcst statim arripere. Istuiii
arti[culum vero uou potest ferro. Ideo tvo|en Surdfen et ludaei et dicunt,
quod non fc^cnb|Hd§ef leute QUff erben quam Christiani, qui praedicant de
iino deo et tarnen 3 JC. Ipsi sumus verns pop[uhis dei. Et reimt ficf)
ut si 3 patre.'3fa[milias in domo. Sic ludaei JC. quidam couvcrsi et sc
10 geftellt, quasi Christiani velint fieri, sed taudera jc. Ideo hoc fe|stum ordi-
uatum ab ecclesia, ut hodie de isto arti[culo l^anbcln, ut 6et) bcn (Sljriften
bleibe. Si ecoutra, fieri posset statim, ut per ps[eudoprophetas seducerenuu'
in T|urcicam fidem. Et iterum veniet. Si töirb un» nic^t ©oton tcuben per
papam, gladiura, vidjebit, ut f(^enbli(^c, bofc prcbiger einfure, qui hunc
!'• art[icidnm JC. ut etiam iam sunt (juidam. Prius oppresso verbo Ite§ er§
gejc^e^en. Sed iam danmo affectus tam videbit, ut nobis iterum incomodet,
q[uanquam non tam horrende lacerabitur, ut Sacramenta prius habuerunt
1 nach adheiretant steht Ario «;) auff(cr)bci:niaf|cn 2 nach et steht ein ■■<p
4 nach ubiq[uo steht proliibitum sp 8 nach 3 steht porsonas confitentur «p nach sumus
steht inquit s^) 9 in domo in nach in (2.) steht vna domo essent sp 11 über ut (1.)
steht bj tnan sp 15 nach artLiculum steht et alios impugnabunt sp über verbo steht
sub Papa sp 16 nach tarn steht magno sp
NJ fonbe tücrben ueque unquam fuit. Nam hoc racioni convenit Esse deum,
sicnt verum est, sed hoc non potest capcre, quod 3 sint personae. S)q§
20 tan fie nic^t t^unn. Vult tres dcos facere, cum scriptura nnum dcum
haberi et coli. Ita racio eo pervcuit. S)i|en artifel tan fic nic^t leljbcn.
Srumb trocjen bie SurcEen unb 3iui5cn hodie Christianos esse pessimos
homincs, qui unicum deum habemus et tres personas colimus. 5tet)n, C»
rel)me fic^ nic^t: ätoe^en Ir^rt^e t|n e^ncm :^au|eS ij ^ane uff eijncm m^fte^
25 Multo minus deos duos esse. 511^0 f^nbt fic öerftoät. Et si aliqui ludei
esscut conversi, tarnen manserunt in sua opinione. Ideo ecclesia hoc festum
iustituit, Ne in varias et Turcicas (nam proclives) opiniones laberemur. @§
tn^rbt ttiiberumb !umtnen. Videbitis. Cum sathau uos non per seipsum
possit vexarc, vexabit uos per pseudoprophetas alios. @r ift äCOrntg, tan
■M er nic§t fcfjlac^ten, morben, tunc dcvastabit nostram religionem. Stber ab
20 Eacio non potest uon offendi hoc articulo ro r 21 nach coli steht praecipit sp
22 über pessimos steht stultissimos sp 23 Racionis argumenta ro r 24 stocken über (ij)
25 minus (erunt) 26 essent conversi c in sunt baptizati sp 30 nach tunc steht lieresi s^)
') jloe^en h)l)tt^e qn ctinem fjoiige r(jl. Wander 2, 401 Nr. 112: 'Ein Haus leidet nicht
zwei Haren.' ') ij t)anc uff cljnem mifte vgl. Wander 2, 268 Nr. 183 3»een §anen lönucii
nidt)t Quff einem üKift fe^n.
32*
500 !prcbigtcn be§ Sfrt'^reS 1531.
R] cffciib. 17,14 anfechten, tarnen non tarn horrende iit olim. In Apo[calypsi Agnus.
1. necesse est ante omnia, iit elaudatur ratio et nemo trachte TlQC^ bem
arti[{el. Nam heret|ici ijobtnB lüDÜcn ermeffen, rticS muglii^ ]itj. Sic Satan
1. SBioif 3, 1 proponit verbnm dei alicui et quaerit : lüie rcimt fid^3?^ Ut Evae fecit, iit
ex Omnibus arbpribus K. ibi \oax eilt mutcv nihil sollicita, postea aperuit 6
Sat[an oculos, cur prohib|eret de ista. Sic gebadet fie ber \aä)i noc§ et
vol|cbat de eo disputare. Statim succcssit ei. Idee no tarn prudentes. Ideo
foI§ nicntdub uBeiiegcn. In hoc artLiculo nihil audiatur et dicatur quam
verbum dei, sicut ipse ha ÖOlt tebt. Sic Hilar[ius: quis potest, inquit,
melius de se loqui quam deus ipse?^ am fieftcn novit, quid sit, quid non, lo
qui v|ult melius loqui aut buncElev itllb crget, vel ut alii minus intelligant.
Nemo certe homo in terris, qui sciat, quid deus nnb ttia§ er je^ an ^^m
fcIBev. Ideo audire deb|enius ex eo et suis verbis loquamur. Si vero scire,
2 1. sj} r 4 teinit(§) Eu.i sp r 5 nach arb|oribus steht ederet tantum jc. np
6 nach ista steht cog sj) 7 (Ideo) statim statt Statim his ei hat P Ideo Salb Betom^ ir
vt cani herba' nach ei steht vt cani lierba sj) 9 über ipse steJä deus sp 11 qui
mit 10 melius durch Strich verb 13 über suis steht dei sp nach vero steJU vis sp
') tuie reimt fi^ä? (unten S. 501, IS) rgl. Watuier 3, 1636 Nr. 26: 'Es reimt sich
nicht.' -) Vgl. z. B. Hilarius, de trinitate 1. V. 21 (ed. Mif/ne t. II, 117): A Deo tliscendum
est, quid de Deo intelligenduin sit. ') betom? it ut cani herba vgl. Wander 1, 308
Nr. 10 6» toiitt bir belommen loie bem ^unbe bag grofe (n/I. auch Nr. 6. 11). Vgl. auch TJnsre
Ausg. Bd. 28, 696, 25.
N] oftpnb. 17, 1490t toi)!, fie fotten ha§ lonbt Be'^altcn imb auffte'^enS sicnt in apocalipsi de
aguo dicitur, ha§ totber uff tft fummen. 15
Ante omnia imprimis opus est in isto articulo claudere racioneni. S)en
ba§ 'ijat bie fecjer berurfac^t, fie ^aben§ ItioUcn uBerlegen et ita amiserunt
deum. Ita contigit Hevae. So fie tjn ber bernunfft Ijefd^loffen, nihil curat
verbum, sed credit sathanae. 5Die tt)ut bie äugen uff q. d. 9Jiugen \vtjX oüe
Belume ^aien, cur non de illa? Cum ita cepit disputare, decepta est a 20
sathana et voluit esse sapiens. Ideo adhuc semel dico: 6§ gilt nic^t bifpu=
tireuja. 9Jlan mu^ ben artifel nic^t ukrlcgen. Nihil est audiendum quam
solum verbum. Ita scripsit S. Hilarius, 'ijüt bruff gebrungen dicens: XotX
trtjl ficffer barbon reben ben got? ber loel)! \^a am Beften. Qui autem melius
voluerit scire, aut obscurabit aut depravabit. Verum est: nemo novit, quid 25
sit deus quam ipse deus, ideo audiamus eins verba sola et non consideremus,
16 Non articulus fidei racione est meciendum sed credendum ro r 18 nach deum
steht uerum sp 19 Heua disputans decepta ro r 21122 ®§ bis biiputiten|§ unt ro
23 (q. d.) dicens Dictum Ililarij ro r 24 über bet steht S[Cilicet flot s/J Nemo melius
de deo loqui potest quam ipse deus ideo eius uerbo credendum ro r 26 consideremus
c m disputemus sp
') au jftet)en d. i. (alle Verfolgung) aushalten; vgl. DWtb. 1, 985 unter 4, wo tceitere
Belege aus Luther.
m. 53 [4. auiiij. 501
Kl (|uomotlo quadret, fo finb h)il'§ bü f)in mit ßöo et oninibiis liereticis. ©til
gc[d§[lDigcn mit bcr ratioue unb !|ur| bic aures ^er gctjaltcii' jc. quid deus
dicat. Docti, qui cum lieiet|icis pugnant, oportet P]uangeliwiii Toli|anni.s et
Epjistolas Pauli logaut, quod unus deus tantum, quod tarnen ein folc^C»
5 loefcn, quod pater habet filium, qui est e|in tjcrfoii mit t)f)m, ba-j ift in 5f)m,
non toic C)|ott nnb crcntur Don ein anbcv gcfdjeiben, sed ®|ott t)i)n l)f)m
fclbcv, fo gibt er eiauy ba-j loort, quod nemo exiiertus, (juod iutus ijm ®jott=
lid^en tnefen, f^ab biefe geftolt, (luod pater, filius et s[piritus s[auctus sit
uuicus deus et (juod non alius deus quam iste unus, qui habet tres perso[nas
'" unjertrent in gleidjem hjcfen, nnjcvtvent, nisi quod sint personae 3 distinctae
unb Bcfjaltcn einerlei) nomen, opus. loh. 3. 'pater vivificat et fihus, quos', quae Soi). s, 21
verba potenter concluduut, quod filius sit deus, quia habet opus, quod
vivif|icat mortuos. Hoc ludei intel|lexerunt, quod se deo assimilab|at, quod
lapidjare volebant. Vitam in seipso habere est opus naturalis dei. Sic
15 s[piritus S[anctus vivificat, spiritus, qui in vobis hab|itat, vivif|icabit. Satan
tan tobten, sed vivificare et creare nee ullus angielus aut creatura. Huius-
modi locos docti multos invenient in script[ura, quod nomina et opera finb
2 nach I|Ut^ steht titnb sj> 3 Euangelium Ioan[nis Epistolae Pauli s/j r 11 einerlei)
bis pater unt loan. 5. sp r 12 Idem nomen, opus jc. sp 13 über quod (2.) steht ideo sp
161502, 2 Huiusmodi bis Non unt
') bie aures ijn gc{)aüen vgl. ünsre Ausg. Bd. 6, 31S, 6 Stedtet bie oten t)ct^u.
N] luie fi(^§ rel)me unb Irar fei). Ergo scltote, ut caveatis racioncm et sapieu-
ciam eins. Stilgcfc^loigcn unb turcj ge!^ort ift» Bcfte.^ S'^vat bic gelertten iu
20 disputaudo debent esse instructi locis scripturae de trinitate dei: Esse deum
ununi per]ietuuni, habere sccum filium et spiritum snnctum. ®a§ ift bQ§
ijnlücnbigc teeren, gefjet nic^t tjeroufe l)n bie fc^epfung unb crcatur. S)o UcXjbt
bcr ei)nige got auf^en crcoturn. Sie l)nlt)cnbige unb gotlid)e gcftalbt Est supra
deum. SBerben lDl)r bo mljt narren gcfd)olben, f(f)abet nic^t. Nos confitemur
25 illas tres persouas esse tamen uimm euudemque deum, fce'^altcn e^ne geltJOlt,
nljamcn, tterd. Quicquid fecerit pater, illud et filius et spiritus s[anctus.
S)en ber ^on "^ot ha^ leben l)n tj'i)m felber et potest homines resuscitare.
loan. 5. 3)Qa leben öon l)Ijnx felber fjaben ift geh)i§ gotlid^. Ita Paulus: 300.5,21
Spiritus, qui in vobis, 'vivificabit corpora uostra'. £)a§ öcrmag fel)n 2euffel, SRöm.s.u
30 cngcl noc^ menfd^ nic^t. Ita videtis in scriptura: Nomen et opus trinitatis
ft)nbt ungefc^eljben. Ideo obtemperemus scriptm-ae, quae nobis hunc deum
21 perpetuum c in eteruum sj) 27 unten am Seitenrande steht Vnus deus tres
persone eiusdem Hominis essenciae potestatis siinpliciter credendura non dispulandum ro
28 nach gotlici^ steht nic§t mcnfd^ti^ sj) Opus Christi cum patre idem est ro r 30131 Nomen
bis- Ideo unt ro
') ®tilge|(^toigcn unb fmcj gel)0tt iflä befte oh sinichviörtlicM Vgl. Wander 4,43a
Nr. 92 ©c^mcigeti ift bo» beft.
502 ^Prcbigtcn be§ 3nt)vc§ 1531.
itiifictctlt iinb iittgcftf)cibcn , Scd ijnn btc maicftct 3h) fc^alDcn, bo fot trir ba
Hon I)Ord)Cll, quid ipse dicat. Nou audioiidi Sch[wermeri. Hoc bcfclt) \ä)
düc^tis, qiii foEcn ücrtcibigctt. Laici quoqiie sie faciaut. Sed simplcx fjat
(\liug barait, ut dicat: Credo in deum patrem, filiiim, sipiritum s|anetuni,
ßbcn tnit bcm gliauBen, qua eredis iu p|atrem, et in filiuiu, q|ua in filium, s
in s[piritum s[anctum. S)a§ fol bcitt ruftutig fcilt, quae est simplicis|s[ima
et fortis[sima, contra quam nemo potest loqui, quia textus hie potenter, quod
eque eredis in filium ut patrem. Et tarnen fides nemini competit quam
föott, quia tota scrip|tura dicit: non credendnm iu liominem, fonbctlid^ non
ei fidendum bir 3Uin @tti[tgen libtn. Diligendus homo, raulta ferenda ab eo. lu
Vitam aeternam et r|e[missioncm piec|catorum foltu "^aBctt, quod eredis in
piatrem, f|ilium, s[piritum s[anctum, quae fides dat omnia, quae in symb|oIo jc.
Nam si filius et s[piritus s[anctus non esset deus, non haberes jc. cum ergo
isla dentur omnibus tribus, ergo sunt deus. Et cum eadem fide adoras
patrem, ergo una fides, v[ita ae[terna, bap|tismus. Ergo sie unus deus, quia is
is honor, quod r|emittat peccata, resuscitet a morte, non potes tribuere ' nisi
vero deo, quia ang[elus nee Satan dabit, uec scriptum, ha§ bu bic§ bc§ ber=
fct)Cn folt§, ut scriptum in Symbolo de deo. S)o§ ift btc Ctntixcfjtigc Bc!cntni§
4 bovon c aus battcl) 6 quae c aus qui S filium ut über patrem 15 patrem
(fid) 17 nach quia steJd nee sp 18 über de steht quam sp
') R fällt aus der Konstruktion.
N] describit. 3r Iet)Cn, bie t)r§ tt)Un !onnet, eciam discite scriptura. Sed
sufficit simplici laico, ut credat simbolum et dicat: Credo in deum patrem ic. 20
66cn tnl)t bcm fclBcn gtauficn gtcufic ic^ filium et spiritnm sauctum. So Icft
b'xä) ha öatcv ben |on unb bcu fettigen gcljft ctjcven mt)t bcr et)rcn, bic er
t)at. Ita, ut sit unus deus. 2)0 lt)iber tan ntdjtö fct)n. Qui dicis: Credo
uua fide in tres illas personas. ©30 ift boy '^arbt bCl'pottcrt nemini esse con-
fidendum et in illo herendum, ^unbern(^ umb bo§ clttgc IcBciI quam in solum 25
deum, sed cum illa fidticia tribus datur, ideo uuus est deus. S)cn bci glaube
in has tres fol btjt geben Remiss[ionem peccatorum, Resurreccionem carnis
et Vitam eternam. Alioquin hoc non haberes. 2)cn bifc ftuä lucrbctt aEcn
bieljcn gegeben. Ideo unus deus sunt. Nam si una fide et oracione illos
colis, sequitur: Una vita eterna, sequitur eos unum esse deum, qui haec 30
omnia tribuat, scilicet Reraiss[ionem peccatorum, 6vh)C(fung bon tobten et
{|iatrem
filium ro r 25126 über uni'6
spiritum s[aiictum
bis deum steht ((uamuis liomiuibus est fidendum in conuentibus in rebus externis sed non
in rebus consciencie sp 26128 25en bis haberes imt ro 27 nach tres sieht personas sp
Remissio peccatorum \
Kesur^reccio cari^uis \ tribuuntur patri filio et spiritui sancto ro r
et Vita ctcnia 1
9k. 53 [4. aiiiiij. 503
li'l f^clvtcft totiiis ecclesiae u6ci 1500 ^ax, et (|nan(iiiam per ]):ii)[ain oeeiiltata
fiile.s, laineii verba luanseiunt i)ropter eos, qiii recte niaiiserunt in tide. Cum
ei^o tamdiu mansit in Christiauitate et non labefactata, !^a[tu f)ic ben grunb.
3lrriu§ ()at fid) ha Unbbcv gelegt cum oimüljus Eegib[u,s, Caesa[ril)iis, prin-
5 cipib[iis: ipsi iacent, et articuliis, bcr fo gcftoffctl Ullb gcf l^tocdjt , ift Micbcit
et manebit. Ideo hoc sit fiindameutum tuum. Mea fides dioit: Ego Cred[o
in patreni 3C. in s[piritiiiii 8[anctum proptcr v[itati) ae[tcniani, res[ni'rcctionein
a mort[uis et r|eLmissioneiu p|ce[catorum, td) gcttJortS lioill Üatcv, filio, s[piritij
s[ancto. Sic loquitur deus de seipso. Sic manes ha fiel) et tractare potes.
10 Sic oratur in tota Ciiristianitate et tanto tempoFe et tot se contra hunc
opposuerunt cum omnibus potcntib[us, sapLicntibus. ©c^iev ein ft^ocE te^cr.
2. ntmb öon bcr tauff. A deo, qui dicitur pater, filius, s^piritus .s[anctus,
remis[sionem pec[eatorum accipimus. Sic habetis in ba])|tis[mo, quod onines
pueri baptizati isto modo: Baptizo te in nomine patris, f[ilii k. Hoc est
15 commune in tota communitate et HicBeu Ullb cv()altctl, ut omnes baptizati
in nomine pLatris, f[ilii et s[piritus s[ancti. S)a ft^ct mein %üüf\, quae facta
1 1500] 1050 3 nac?t laljefactata sieht fides sji 4 Arrius qi r SjO et bis
seipso unt
N] vita eterna. Haec a nullo angelo, sathana, homine expectare debes. 2)q§
foUcn h)l)i- t)ic nÜcljnc bon got gelDOitten. S)cv glauBc tjat p}' \ax gcttcrct.
S)eu 1)ai bcv tcuffel offt beeilet. Verba tarnen pcrraanserunt, ctsi a papa et
20 aliis sanctis obscurata, (£l)nbt bod^ bic toort BUBen unb gebet^ »uoibcn, quod
est Signum, quod sit vera. 3Bev Collen oiibci'u iBljvbt Bveiigeii unb t}f)u umB^
ftoffen, Atferat aliam. Videl)imus nos. 6r ^ol Bleiben. Arrius cum maxinie
inipuguavit, sed nou expugoavit, ipse auteni offensus est. Ergo simpliciter
dicit: Mea fides dicit: Ego credo in patrem, filium et spiritum s[anctum.
25 SBarcjio? utiib§ ctoigcn lebcn§ IntjUen. S)a§ gctoarttc ic^ öon allen bretjcn.
Ita sufficit pernaanere in simplicitate et dicas: (£30 I)at§ geftanben JÖ' jar et
oracio est et constans permansit contra Arrianos, Patripassianos ^, Cesares
et totum mundum, quia ita a Ciiristiana ecclesia observatum est, credam
illam. Secundo sciatis eum idem, ita herenms in bac trinitate, tunc scitote
30 eciani in baptisrao nos baptizari in iilorum nomine. 2)a§ ift §0 gcniet)n imb
langtoeitg, quod nihil sit diuturnius quam hie baptismus. So f^vic^: ^ä)
6^n bluff getaufft et omnes alii. Non enim in nomine patris Aut filii aut
Spiritus sLancti solius baptizatus, sed in omnibus tribus sum baptizatus unb
ISjlO Diu durauit hec fides vtcuiique iiupugnata ro r SOji! unten am Seitenrande
steht Kemis[siü peccatoium Caniis resui'[reccio et uita eteriia per eandem fidem in Irinitatem
contingit ro 21 ^'^It c in bcn sj> 27 Petropassloiies 2'J nach sciatis steht de
baptismo sp 30 Baptismus iioster in nomine pi^atris et f^ilii et Spiritus S|^ancti confirmat
trinitatem ru r 31 ®o ^pxiä) über (tj. d.) 33 nach sed steht siniul «;)
') Gemeint die Patripassiancr.
504 tprcbigtcit bcä 3a'^tc§ 1531.
R] noii tanUini iu nomine p[atris, p[atris et f[ilii, seil ]i|atris, f|ilii et «[piritus
s[ancti, quia sie sonat. ®a§ ift nuv ein ©Ott, ein ©d^cpffcr, .§crr, lonig et
tarnen glctc§ in bcm einigen Inefcn unb nanten brelj untcrfcfjicblic^ Jjctfon.
Si f|ilins et s[piritus s[anctiis nou esset deus, fo tücr @ot gelicftcft Xinb
3cj. 42, 8 gcf t^enbet, qnia uomen, opus darctur alteri 3C. ut in Esa[i;i: nulli aiteri vuit s
suam g|loriam et nomen loffcn, quae duo permittit filio et «[piritui sLancto.
Idee concliido: vel Christianitas oportet erraverit vel unus deus sunt istae
3 personae, (juod pater vivif^icat in bap[tismo, sie f[ilius, sie s[piritus s[anctus.
Habes ergo hie ij gute ftU(J contra Sat[ana!u: nou dispute tecum, ut nie
treibt§, ut Euangelium, ut verbum dei nfieiicgc, sed sura baptizatus in nomine lu
p[atrls 3C. ha hü) Bleib, tam diu duravit. 2. ftl^et mein glaub, quam fateor:
Credo in p[atrem, f[iliura, s[piritum s[anctum, in qua fide acquiro re[rais-
sionem pec[catorum, resur[rectionem a raortuis, quia ista nemo potcst facere
(juam deus, quanquam fit per bap[tisnium et praedicationeni , sed tarnen et
h)ir(i§ glcidt) luol. Superare ergo Sat|anam, dare v[itam aeter[nara sunt i5
divina opera, qui ista dat, est deus, nu gibftuS, pLater, f[ilius et s[piritus
s[anctus. Ne disputes, sed l^alt biä) an bQ§ tnort. 2. habes ij jeugen:
1. fidem 2. bap[tismum. Sa§ felj nu öon beni ftude.
2/5 lonig bis daretur unt 6 quae c aiis quod 9 me(cum) 11 tam üher diu
12 fidem lö über Superare steht vincere sji 17 das (3.) Ne
N] ift bcnnod^ et)n n'^ame unbcrj^ibli(?^. Ita ego et omnes Christiani sunt
baptizati In hoc uno deo et in his nominibus. 2)a§ t)at ^0 lange gcftanben 20
et haec remissio in baptismo conceditur omnibus tribus personis. Sed deus
3ci. 42, 8 gloriam suam alteri non dat. Si Christus et Spiritus S[anctus non essent
deus, non illis daret hanc gloriam. Ergo cum illis dat equalem gloriam,
sunt deus. 2lber got ber öater mufte get)iret ^aben, quod ita nos vult
liaptizari. Hoc satis sit simplicibus. Sie fotten tnl)t bent tcuffcl nic^t 25
bifputl)rcn. Neque verbum superent suis cogitacioiiibus noc^ ubetlegcn, sed
die: Seuffel, ^ebe bicf). (äö ^at alfeo lang geftanbcn. Ego credo in deum,
filium et spiritum s^anctum. Ab illo habeo i'emiss[ionem peccatorum et
vitam eternam. %'a§ tan nl)manbt§ f^un ben got ottet)ne. Solus deus dat
vitam eternam, victoriam mortis, sathanae et remiss[ionem peccatorum. S)a§ 3«
gibt got aHetjue. Hoc dat pater, filius et spiritus s[auctus, bo bet) blctjbc
id). 2)0 f)aben ttHjt Jtüct) ftarle JCCUgen, uuum: baptismum, alterum: fidem
nostram. So m^t lodere bic^ unb blc^b barbet) et ita resistes sathanae.
24 über ita steht in nomine illorum sp 28 unten am Seilenrande steht Deus gloriam
suam alteri nou dat Deus eandem gloriam dat Christo ergo est deus ro
9lr. 54 [4. 3uni]. 505
54. 4. Siini 1531.
^tcbtgt am 2;rinitati§|onutag, nntfimittng^.
R] A p r a 11 (1 i o.
Nicüd[eiiui.s bcr 9|lOä, fcin man veuit noctu lul cljomiiiiim i:L v|nlt
audire et videre, quid novae doctrinae afferat, et incipit et dicit: 'S€iiiiu.s',aoii. 3, a
et hoc inde, quod signa edidit et talia: nisi a deo vonisscs, noii facercs ca,
5 et ideo facis ea, quod doces. Et l)cU fi(f) ein frcunblid^ gcfpi'CcC) iiBcv bcr
Icrc, quam Christus docet. Nostra praedicatlo est seiiiper de fide Christiana,
quia Christus non venit, ut praedicaret furncmli(^ de X piaecep[tis, cpiia
haec per M|osen gcbvai^t ad Iud[aeos. Ideo ntuft er ettOQ§ ij\oi]CX§ Jirebiflcn
(juam M|ose. Hoc tractat liic et novo noiniiie uomiuat, quod mirab|iliter
lu sonabat iu auribLUS Nico[demi: 'Nisi quis renatus, non videbit' K. unb^o'i-^i.s
fc^Icnft biefen ypru($ fo gclraltiglidf), ut reiiciat, «pii X praecep[ta jc. (|uia
aliud est renasci et facere fructus, ut aliud est arboreui plautari et fructuin
edere, quia homo, autequam uatus, nihil potest facere: oportet prius persona
fiat, antequam opus fa|ciat, ein ^ierman non edif[icat domum, nisi prius
15 homo habens manus. Sic Christus hie fucit dis|crimen inter haec duo: gepom
5 noc/j fyit sieht (at(o) 8 oben am Seilenrande steht De discriniiiie legis et
Euaiigelij Spiritus sp 9 vor hoc steht de sj) 12 Arbor, fructus sj) r U aictmou]
jimtnctntau P nach prius steht sit sp
N] EVANlGELIUM I0AN[NIS III.
Tractemus Euangeliou hodiernum. Ita dicit loannes Nicodemuni
probum viruni noctu venisse, lDl)I fef)cn nnb tjoren, h)a§ er bor nelre lere
Bringet. 'Magister, scimus' iC. et est valde magna conimendacio. 6l)n3oi). 3,2
20 frunblid^ gef})re(^ ^e6t fic§ über ber lere. 5R^ue totum Euangelion est de
articulo iustificacionis, quem indies praedicanius. Nam Christus non venit
de decalogo et lege praedicare bornemlitf) , boS ift jubor t)n allen ^d^ulen
geprebiget. Alciora oportebat euni docere. jDoS felBige iDortt) nennet er
hoc nomine 'Renasci', quod est omnino iguotum Nicodemo. 2)en tnt)t bent^"''^'^
25 ftoft er Jlt) ruä Decalogum. Nam alia res est Renasci et bona opera facere,
sicut distant Plantare arborera et bonos fructus facere. Nam oportet hominem
prius nasci, antequam operetur aliquid. Nemo aliquid faciet, nisi prius ipse
sit. Ita discernit Christus ©efiorn fe^n unb iDljrÄen et reiicit omnia opera,
16 ro Vesperi ro r IS nach venisse steht ad Christum «/^ 20läl totum bis
iustificacionis unt ro Status de articulo iustificacionis ro r 22 »otnemticö c iji nam hoc
non est praecipuum eius opus ben sp 24 omnino über (domino) 24125 Euangelion
doctrina regeneracionis ro r 25 nach Decalogum steht et omnes externas iusticias y>
Nam bis facere unt ro 27 nach nisi steht ipse sj) ipse durchatr sp
506 5Hiebigten bcä ^aljui 1531.
Kl jcilt Ullb tf)Un, Uiivtfcn et reiicit oiniiia opera, quac fiiint ante rena.scentiani.
2'ettn haä 5licob|Cmu» hoc nou intel[ligit, sie ei beutet, quod noii iiitelligal,
ut horao nascatur ex viro et femina, sed alios parentes hie pone, qui dicuutur
tnafjer Itnb gctft. S)a§ tft ein mirabilis praedicatio, quod qiiis deb[eat rcnasci,
antcqiiam fiiciat, unb fol» erlangen ex aqua et spiritu. Hoc est 1. quod
untevf (Treiben bQ*3 Joefen vel personam et opus, arb[orem et f|ructum, meiftcr
et opus suum. Et haec tani longo gef(^etben ut cioehnn et ter|ra, ut etiam
omnia b[0ua opera, quae tiunt ex X prae[ceptis, si uon tiunt ex homiue uato
ex Aqua et spiritu. Et in >S[unima abrogat totum Iudais[mum cum suo toto
regno. Sicut nos totum papatum: quando diu cilicia gestatis, edif[icatis templa,
niissas, balnea, So t)eift§: Nisi quis renatus, uon vid[ebit r[egnuni C[elorum
nee venit. 2)a§ "^cift bur^ atgcjd^ciben^, quod r[egnum c|elo[rura et red|emp-
tionem a peccatis, morte, quod ßueigenct tantum nativitati, non opei'ib[us. S)a
f^tX videbis r[egnum c[eloruni, si renatus jc. quae aqua non est X praecep[ta,
3 über qui dicuntiir siclil Ia§ gleich ba§ sp 4 über Ka\\tx sieht «tulet nach mutet
steht {ein sp über geift steht üatcr la§ ^cifjcn Aqua Spiritus sp r öjö est bis Wefen unt
10 nach papatum steht cum docemus sj) 13 moi'te sjy über p
') bur (unten Z. 23) d.i. offen, klar; vgl. DWtb. 2, 1740 unter d, loo gcdilreiche
weitere Belege aus lAitlier. ^) abgcfdjeibcn (unten Z. 23) hier transitiv 'ahscheiden'
s. V. a. 'trennen' rgl. DWtK 1, VT, wo weitere Belege aus Lutlier.
N] quae possint fieri ante regeneracionem. Non euim hie loquitur de illa is
carnali generacioue, §unber er fcc^t anber öater unb ntuter etjn. Sa§ tft
loaffer unb gcljft. 2)a§ ift ein fclcäameS toort^, quia aliquis prins debeat
regenerari, antequam quid boni efficiat et hoc debet fieri per aquam et
spiritum. Et nota primum, quod disceruat Personam et opus, jDq§ tnefen
unb \)a§ f^un, tanquam cehun et terra distant, furcjuntB abrogat omueni '-o
cultnm ludeorum, sicut uos omnes tradiciones papisticas reiicimus, si
multum fecerint ieiunando, largiendo, peregrinando, nominando, tunc dicimus:
'Nisi quis renatus fuerit' 3c. S)a§ T)el)ft burr QBgef(|cl)bcn unb gar
urlauB gegeben ^ ben toerfcn et soli regeneracioni aquae et spiritus. Dlt)ne
ift l^ie Iraffer unb gel)ft, non lex et decalogus, multo minus opera illius. ^s
Ergo cum haec regeneracio ex aqua et spiritu fit non ex decalogo, sequitur
16 über carnali geiieracione steht de uiro et inullere S2> cljn c nus fcljn 17 Aqua
et Spiritus noni parentes regeneracionis ro r l'J spiritum c aus (generacio) uuta
über (1) unteji am Seitenrajide steht
.. . I Kegenari I I tiuangeliuu I 1 celum 1 1 arbor peraoua
,.' " { et bona opera } ita { } sicut { > ac ^ ro schiimrz
üistant y c^^gj.^ j l Lex J \ terra j \ fructus opus
21 Euangelion omnia tribuit aquae et spiritui nihil operibus ro r 24 nach regeneracioni
sieht tribuere sp 25 Aqua et spiritus non est decalogus K. ro r 26 fit durchslr «/>
nach non steht fit sp
') utioub gegeben s. v. a. Abscüiied erteilt.
5Rr. 54 (4. Suni]. 507
R] lex, opera, cum ergo jUCjccigct non pracceptis, sed a(]iiae et .s[|)intiii tft§
tie|d^(offcn. Ulji nativitas uoii est, est daimiatio. Scitis, quid r^eginuii ('[eloi-uui,
uempe quod liljurati a peccatis, fvoill lücvbcn, morte, p^cccatis. Soä I)eift
f)tmch"[cid^. Ad hoc non venies sive per opera, ürd[iuem, praecep[ta, sed ex
■• Rcnas|centia. Quid igitur fecerunt Iud|aei, Turcae adluic hodie et pap[a, (pii
doc[et: qui iugirediuutur iu ccnob[ia, per iioc emereutur c|elum, ergo p|cccatnni
abiicit et vincit p[eccatum et Sat[anam et inferos. Sed ordo non est aliud
quam leges quaedani ah liomiuiljius, non dco, et tarnen dant vini salutis et sie,
ut aliis communicarint, quod tarn multuni sit ücrbinft, cum tarnen Cin-istus
10 dicat de omnibus leg[ibus, etiam pracce]>|tis X: Incilu Itic^t bic gcpUlt I)etft
ex aqua et spiritu. SGßeinc 6lut§tro[pfcu unb 6ci^ bid) k. ha mit peccata
non auferuntur, per lioc non accpiiris iusticiam. Sed: 'Nisi rcnatus fiicris.'
G» ift ein fccv gcU)al[tigcr fprudj iitib fonbct|Iicfj, luen er gcicbt gegen ein
jolc^cu tncnfd^(CU, qualis Nicod[enius, qui cogitat ut alii pha[risaei, si servaret
15 10 praecep[ta. Sed audit a Ciiristo, quem vocat doctorcm: Ego nomino
tibi aq[uam et spiritum, non tua praecep^ta. Ideo est ei niirab[ilis locutio.
Postea addit nt^cr ba jU et q[uod non natum est ex aqua et s[piritu
213 Scitis bis nempe unt Regnum coelorum sp r 3 morte mit quod durch Strich
verb 14 NicocI[emus r
N] prior et alia nativitas, quod sit impia. Nam hoc est Regnum celorum,
scilicet quod simns liberi a morte, peccato, sathana }C. ad iioc non possumus
20 operibus, sed regeneracione pervenire, (juid efficerent hypocritae, iusticiarii
infinitis suis operibus, qui meritis suis quaerunt remis[sionem peccatorum,
vitam eternani? 2Ba§ i[t bcr fclfitge Otbett? Sinunt aliquem leges et ordi-
nacioues, et tamen sine deo. Si^cu borffteit fxe iustificacionem tribuere tarn
valde, ut aliis possint succurrere. ©inbt ba§ nidjt gielül unb tjrtumB uticr
25 gteul 3C. Summa: quicquid nou dicitur acjua et Spiritus, nihil est, eciam si
eneces propter peccata tua, si sanguinera fleres, te disciplinares diu noctu-
que, non über eris, 'Nisi renatus fueris ex aqua' jc. ©JO t)C^ft§. Efficax
dictum, si praecipue contra talem virum, sicut Nicodemus fuit, qui speciosae
vitae suae omuia tribuit. Set Icrcv h)l)rbt 6^Vt[tu§, scilicet regeneracionem
30 et tradit modum illius: Sßaf^cr, ge4)ft. Hoc est ^clcjattt, Sag regenerare debet
esse in aqua et s^piritu. Deinde addit clarius, fortassis nondum intellexit
Nicodemus. 'Omne, quod ex carne nascitur, caro est.' Interroga Sori. 3, g
18 Kegnum celorum quid ro r 19 über K. steht et heredes dei esse sp 23(24 tam
valde c in adeo sp 24 nach aliis steht eciam sp über succurrere steht subuenire sj)
Tapiste suis ordiiiib[us nou aquae et spiritui tribuunt iustificacionem ro r 26 nach eneces
steht te sp 29 über S)cr steht in to^t magiftct fc^n sp 30 Modus regeneracionis Aqua
et Spiritus ro r 31 Ober Deinde bis clarius stellt Nunc sequitur clarior exposicio sp
508 ^tebiflteit fac§ ^at)te^ 1531.
R] s[ancto, roiicit unb Itibbcdcgt l)m§ glo.ssa, si uon 1. intel[ligis priora verba:
'q[uod natura', die, iiude nati sint omnes ho[miues: ex c[arue, ubi non est
s[piritus s[aactus, sed bie ei'ftc fc§c)3ffiing, quae per Adam öerberbt. Ideo
dicit: 'est' c|aro, et sie, ba§ !ein gctft nic^t ijat OTe f|Ct)fer unb f|urften,
pharisaei, 5Jl[0nd§C, 9lonncn, si uou habent spiritualem uati vitalem, quid '■>
sunt cum suo ^o^eit Ilugljieit'? caro, quia sunt ex c|arne nati et tantum
sunt caro, sunt sine spiritu, non habent verbum dei et promis|sionem, quae
offcrt gratiam in bap[tisrao et nihil intelligunt, quam quod intelh'gunt, quid
faciendum. Altis[sima sap[ientia hominis est: jo unb jo tltuftu t^un, ut
papa, si quaeritur: per quid salvor? Indue cappam, fac hoc, serva praecep|ta, lo
et quique optimi et prudentis|simi in terris. Sed hie textus discernit c|oelum
et terram, quod Christus lib|enter istum art[icukim ineulcaret, ut discriminate
de eo loq|ueremur. Est aliud: mea nativitas spi|ritualis et mea opera, fo toeit
c|üehim et terra, \o Itiett ab operib[us. Ideo dicit: caro est c|aro. 'Seift'
non est cog|itatio Seh[wermerorura, löcn fie eilt gcb|Qnäcn im ^CV^en, geift "
buncEt, sed quando habeo verbum sive iu ore sive eorde, Non venit s[piritus
s[anctus sine verbo: si accipitur verbum corde, fo Inirftu in corde geiftUc^,
1 WibbcTtcflt(§) 2 quod natum est ex car[ne 3 nach Betbertit steht ift sji
8 gratiam «4er (promi/) Spiritus sp r 13 nach toeit steht Don ein onber rt sj) 14 toeit
mit 13 nativitas durch Strich verb SPIRITVS s;) r 15 nach geb|anäen steht ^abtn sp
N] omnes homines, unde sint nati? Respondebunt se ex carpe et sang[uine
sine spiritu natos peccatores. ©ie fan nid^t re^nc fet)tt, ideo ölet, Caro est,
ut nulluni habeat spiritura. Quomodo posset raagis reiicere? Omnes lusti- 20
ciarii omnibus suis sanctitatibus et meritis nihil sunt quam caro sine spiritu.
Non habent dei verbum et promisaiouem, non indigent aqua et spiritu, sed
putant satis eese. ©ie qIlIc ergo laffcti fic^ beulten, tocii fic U)l)ffcn, hja§
fie tf)un foEen, bo Be^ BIc^Ben unb nic^t f)oI)er. Ita Papa altissime respondet:
si vis ingrcdi regnum celorum, tum duc cucullam, fae hoc et illud. Haec 35
est doctrina operum, quae per se bona est, sed hie textus maxirne distinguit.
Multo aliud est mea nativitas et regeneracio. 5Jle^ne gcBurtf) multo excellit
opera. Ita Spiritus excellit carnem. Ego exposui spiritum i. e. verbum
contra Anapaptistas, qui sua somnia iuterpretantur spiritu: ©eljft, gc^ft.'
5?el)n verbum dei est spiritus s[anctus et spiritus s[anctus nihil aliud quam
verbum dei sive in ore sive in corde, S30 fem blo bet)n l^CtCj, leben, tDort^
18 Qnod natum est ex carne ro r 19 unten am Seifenrande steht Nisi quis renatus
fuerit ex aqua et spiritu reiicit omnem iusticiani externam ru 20 Caro ro r 21 über
sanctitatibus steht iusticiis sp 23 ludei et Papiste uersantur tantum circa facere neu
credere ro r 30131 9!e^n bin fern unt ro Quicquid Verbum dei est hoc est spiritus et
quantura uerbo credimus et illud obseruamus tantum sumus spiritus ro r 31 nach corde
steht siue in opere sj) tuoct^ c in tebe sp
') ©EQft, gc^ft vgl. oben S. 384, 16.
3"
9lr. 54 [4. 3uni]. 509
R] si in ore 2C. et tum fiunt omnia membra spiritnalia, si sequeiis, vide, ut
arrip|ias verbum, \o ^aftu ben gieift jc^on ergiriffen. Ergo qni vjnlt liberari
a moiie, oportet verbum dei habeat. S[uinma SLuminarum: ut credatur
bran. Nicodemus putat se salvari, si hoc vel aliud fecerit. Christus nou:
5 sed ncnt bie Jauff, quae facit novos puerns, quia fortbin non simplcx aqua,
sed aqua s[piritus sjancti, et ipse sua potentia unb fvafft et suscip[it puerum
in bap[tismo et nominat uon per legem, quia sp[iritus non est prae|cepta X,
sed alia est doct[rina, nempe proponit ei aquam et spiritum i. e. mein toott
unb iDoffcr fiel) cinanber et addit ei similitudinem, ubi textum non intcl[le.\it,
10 ut facit bouus praedicator, qui, ubi textum et glos[sam quis non int[ellexit,
dat simil[itudinem. Inspice ventum: habet ein \xet) lufft unb feit, uonSofi. 3,1
gefangen in ^au§ vel loc^, sed "ölefet, Wo tx tüil, ad orientem iam. Nescis,
ubi incipiat et quo velit, quia bre^et fic^ in aere ut serpeus. E[uangelium
niagis ge'^et et statim vertit se, quia aer suus. Si velim cog[itare sie: Iam
15 huc veuit, considerare, essem stultus. 'Audis quidem' jc. sed it, quo vult
et iu media hora se toeubcn, ut veiiat cursum. S[umraa S[ummarum: et
4 Nicodenius sp r 5 Baptismus sj) r 13 incipias 15 considerare fehlt P
N] nod) gotea ttJOtf^ tid^teft, tantum es spiritus. Quantum habes verbi, tantum
liabes Spiritus. Summa: qui vult ingTcdi in rcg[num celorum, oportet illum
habere illud verbum. Non hie dicit: hoc et. hoc facere opoiiet, sed opus
20 est regenerari, scilicet Aqua.
S)a§ tft bie tauff, bie mac^t nctoe !l)nber. Non est pura aqua, sed
aqua et sponsa fere spiritus sancti, in qua est spiritus, recipit nos in filios.
2Bo buvd^? Non per decalogum et opora, sed e» ift e)}nc anbere pvebigt.
Nam cum hie interrogatur Christus, dicit: "^i) ^a6§ bt)i; bo luaffer unb ge^ft
2.'. bot geftalt, si hoc credideris, ingredieris reg[num celorum. Deinde ad
explicacionem dat ei similitudinem. 'Spiritus ubi.' ©i'^e on ben tDtjnbt, 3oi)- 3, s
qui non est captivus in angulo. @r ^at eljn frc^e§ feit, quo vult, venit et
dirigit se. Hoc nou potes sentire, undo venit et quo vult. @t ge^et fve^
bo ^tx ab omni potestate. Si ego vcllem considerare eius ortum et fincm,
30 delirarem. Sed tantum audio eum et sencio. "^^ bung! VXxS), tx gel^C bo
|er, aha u6er j ftunben potest se mutare. @r tu^l ungefangen fe^n, ^Bleft
unb ge^et, tuoe er ^^n tDt)l.
Ita Clmstianus debet observare verbum, 5Dtufe ^m ni($t nadjbentfen.
'Nam quod vidimus, loquimur' q. d. S)lD muft gleuBeu, ha^ ic^ rebe, 3»fi. 3, n
19 nach facere steht te sp 21(22 Sa§ bis sancti unt ro 21 Baptismus ro r
22 fere vor sponsa sp 26 Similitudo ro r 27 unten am Seitenrande steht Quicquid
uerbum dei est spiritus est ro 30 delirarem c in stulte facerera sp to erg zu albo sp
Sicut uentus liberrimum habet flatum et tantum auditur ita Cbristianus liber in iierbo
tantum heret ro r 31 über "i^n steht ex Oriente ic sp
510
5Prebigteii be§ ^af)xei 1531.
Rl tt)tl imcicfangcn fein. Sic Cliristiamis liomo est Qud^. S)u tTti:ft aitff ba§
faufjen mercEen i. c. auff ha^ iDovt adjtuug ijohm. Vis, ut tibi dicam, tuie§
5oi)3, nju g'^e. Sed quod vidi, testor, sed tu vis scire, oportet facias ut cum
veutis. Tu es in istis cog[itationibus : qui servat decem prae[cepta, sie vis
verbnm et spiritum faffen. Ego nolo meum verbum et sac[raraentum foffcn s
• in ein ^au§. Non fol ein doct[niia fein, quam vid[es, sed fol ein fvel)
iauffcn fein veuti, quem non potes faffen, fauffen tjaftn, habet) bleib. Sic
mein tUOVt l^aftn, quod audio, testor i. e. aliam doct[rinam doceo. Ubi isti
non credis, actum. Discrimeu potens promis[sionis et legis, Euangelii, quod
est d[ivina promis[sio, X prae|cepta est lex. Ista discerue toeit, uon solum lo
naturaliter, sed usu et omnibus 4 caussis: öer^ietffung non est praecep[tum et
ocoutra, qLuauquam praeceptum dci iucludat occulte promis[sionem dei, quia
nemo servabit X praecep[ta, tantum ijob ein Unterricht 3C. tamen sunt
naturaliter gefc^ciben. Et promissio est, quae mihi dat, quaudo deus ofTert
mihi aliquid et douat mihi, non econtra. Quaudo ego decem praecepta, do lo
deo, sed promis[sio, quod mihi promittit et oiFert suam gLratiam unb txoft.
Effectu et in usu ift§ anber§. In baj)[tismo nihil do deo, sed accipio
r[emissionem p[eccatorum, gerec^[tig!eit, s[piritum s[anctum, verlnmi, vitam
suam. Baptizatus agnosco deum per nativitatem, iteruni offero deo. Cum
2 auff bis '(fa'ben unt
durch Strich verb
9 über proniis[sionis steht dei sp Euangelii mit promis[.sionis
N] sed hoc tu non vis credere. Tu vis includero in decalogum: non furtum 20
Facies, non adulterabis. ^{etjn, bin niuft§ mt)r§ nic^t faffen. @§ ^ol mt)t et)n
frct)er In^nbt unb fauffen, bem lonftn nic^t noc^ benden. S5tct)b bctjm fauffen
i. e. verbo i. e. Ego praedico talem doctriuam maiorem decalogo, hanc
oportet te credere. Ita hie hae duae doctriuae sint discernendae, SBetjt,
hJC^t Lex et Euangelion. Non tantum naturaliter sunt distantes, sed usu et 25
fine. Nam Lex non est promissio et econtra. <B\c f^nbt ^0 fVCtjt naturlid^
ÜOn e^nanber gefc^eljben. Non possunt esse simul. Item promissionis dant.
Lex exigit et nos offerimus deo opera. Promissiones autera sunt oninino
aliud, scilicet it)n gefc^encf. Ita alius est effectus harum doctrinarura. Nam
in Baptismo nihil do, tantum accipio et suscipio dei dona et munera. so
Deiude in meo officio deo mea opera. Summa: S)ie geburt^ ift ber I^^mmel,
22I23 SSte^i fie^m fauffen i. e. crecle uerbo ro r 23 verbo c aus verbnm 27 simul
Lex
Euangelium
Fides
(esse) 29 alius c in diuersus sp 30J511, 23
multum
31 vor deo steht do sp 2)ic gcButt^ unt ro
ppera, | diffcrunt
iusticia fidei
iusticia operum J
9Jt. 54 [4. 3uni]. 511
R] ergo isfa tarn longo gefc^ctben tit ricliim et tjcira, iit nativitas sit c|oluin et
X praecep[ta et opera, qiiae facio, sint terra. So toeit bie praecüp[ta et
proniis[sio öoit ein anbcv 9cfd^[tebcn, sie K. ergo mnlto alia institia, quam
quae per legem: illa eelestis et opera, quae faeio, jo lücit Don hiX gei'CcCjitigteit
5 ut c[elum a terra. Sic terra iion lucet, celo neu dat pluviam, sed econtra.
Sic hie opera noii ascendent et mihi facient fidcm. Sed ubi fido in corde,
ista fides lucchit, faciet bLona o[pcra, Ut sciam, Mose, quid Christus. Christus
hoc cum sap|icnti viro locutus, ev ifüt fic^ öctücifet, quod cum sap[ientibus
ctiam novit loqui et cos ju narren ntac^en.^ 'Ex aqua', ut crcdam in ciussof) s,
10 promis[siouem et Euangelio, quod mihi douatur in bap[tisaio. Sed ubi
renatus, ha§ iä) ben 9eb[en! et faciam b[ona o[pcra. Sicut ager non JCUget
patri filium, oportet prius hal)[eat filium, nato eo est dominus bonorum,
bona ijdbm in nic^t ge6racf)t. Sic in isto r[cgno CLclorum oportet priiis
nascaris, crcdas E[uangelio et hab[eas s^piritum s[anctuni in bap[tismo
15 priucipio, Postea per totam vitam, postea tnuftu bou anber teil bei 9cvec^|tig=
feit anä) uBen, b[ona o[pera, et dedit ad hoc simile de vcnto. Oportet
super o[mnia b[ona opera audias promis[sionem in bap|tisrao, et ista fides
sola bic^ allein feiig ntad^en, quae jol bid^ txb in ijan^ ma(|en. Qvag infantem
7 sciam quid Mose P
') ju nottett madf)cn vgl. Wander 3, 934 Nr. 1263: 'Er macht einen zum Narren";
aitch sonst hei Luther, r. B. Unsrc Aiiüff. Bd. 2, 102, 2.
N) bie X gebot ift ba§ ertric^. Ita fides et opera distaut. Alia est iusticia
20 fidei quam operum: fidei iusticia est celestis, operum iusticia ift ^0 tDel)t
öon bcr f)euptgeve(^tig!el)t, qnantimi terra a celo. ©jo hJtjvbt ftcfj fluiden.
Die evbe to^rbt nic^t ben f)t)mtnel feudalen, sed celum humectabit terram.
Ita fides dabit efficaciam operibus, non opera fidei. @§ ift et)n fdjtüere
t)Vebigt gcireft, qnia Christus cum sapienti loquitur viro. 6r tan Oüä) fing
25 fel)n. ©eburt i)n fernem toaffet i. e. fides in lesum Christum jc. hoc
nie iustificat et uou opera. Nam sicut nato puero succedunt oiuncs posscs-
siones. Nam omuis hereditas non facit heredcm. Sed heres habet et
adipiscit hereditatem. Ita oportet nos prius nasci et credere euangelio.
Deinde sequitur alia iusticia operum haue. Discrimeu bene discatis. Nam
30 sicut ventum audimus unb nmffen§ bo 6e^ laffen Herben, Ita nos debemus
prius credere, deinde opcrari. Sed fides prius nos debet reddere hcrcdcs.
Interroga heredem, quomodo potuerit hereditatem habere in sinn matris.
23 unten am St'denrande sieht
ura
1
ita fides opera producit et non econtra
I natura
usu Sicut caelum terram humectat
etlectu ita fides onera uroducit et non econtra
fine
25/20 i. e. hU me unt ro Reuasci ex aqua ro r 29 Sicut natiuitas reddit heredem ita
fides ro r
512 iprebigten bc§ 3at)te§ 1531.
R] bvumB, iibi natus, quid fecerit, quod ista arx siia: uiliil attulit '^tn ein quam
siiam uativitateni. Ex hac nativitate dicitur heres, nihil omuino fecit nee
agrmn geljauet. Sic hie i'[euiissioncni p[t'ccatoruni hab[eiuus et xeä)t junt
r[eguum e[elorum, cl^e tüiv ettDa§ tDtvden, sed ex nativitate, ex bap[ti.smo,
(luando eredo in verbuin suuin, niatri in sinn et in domo patris, in Christiana 5
cc[elesia, ©0 iä) benn ha§ txh ijdf\ bcffevn, non facio, ut tiam heres, ut in
domo filius i. e. praedico, finge, Bete. lani declarat simiiitudinem, nbi
Nico[demus intelligat, qualis sermo, quod aliquis nascatur unb fol nic^t§
bojU ijObm, tautum ba§ faufjen öom lüinb. Hoc est, inquit, quando non
3oi) ^iicredis, exponam tibi. 'Loquor.' S)a§ jeugen !^o[tu, had fauffen venti habes 10
i. e. do tibi verbum et testimoniuni facio, qui solus fui in sinn patris. Satan
feilt§, quod non vis credero, sed sontire ex operibus: non fni adulter, non
sum reus peccati jc. i>a§ fulen lott icf) ni(^t 'ijobm, oportet bu folt betn l^eil
unb gerec^itigtcit fulen. Sed isti verbo foltu gleuten, quod tibi 3euge unb
pvebige. Et ego lib[enter sie cum deo agere[m: Hoc feci, sie vixi, dedi 15
ele^emosynas, hoc insp[ice et dabis r[egnum c[eloruni. Et quanquani lib[enter
ei auffrucEte', quod bene praedico et quod ei placeat, non seduxi ho[mines,
7 6ele mit 6 facio durcli Strich verh
') auffriitfte (vgl. unten Z. 30 imitx bic rta\en xndtn) DWtb. 1, 713 unter 10, wo zalil-
reiche Belege aus Luther. Vgl. auch Unxre Aung. Bd. 2, G96, 30; S. r,9~, 2; Bd. ß, 2.S6, 32.
N] S)a§ gibt t)n bie geburt^ uff erneut l^auffenS quamvis nihil operatus sit:
tantum nativitas a patre effecit. Ita nos sumus heredes reg[ni cel forum
fide. Si verbo crediderimus, ^0 fljnbt to^v flu^' ber mutter ^n ber fc^o^. 20
Deinde cum crediderimus, §oEen to^r§ '^elffcn Bcffem. Non ideo ut heredes
3ci). 3 geflficiamur, quod prius sumus, sed ut multiplicemus. 'Quo modo haec
possunt fieri' q. d. Jtia§ ift 'iiO^ öor e^ne rebe? non euini intelligo. Christus
respondet: Quia non credis, ideo deficit tibi. Nos loquimur et testamur,
tBl)v triffen ha^ felWge, sed tu non vis credere. S)lü {)aft ba§ fauffen, bem ss
folbeftn glchjBen. Sto tnilft ntd^t gleuBen, ^onbev 6egvcl)ffen. laces in
opei'um fiducia te non esse iniustum. '3)as f[)ulcn h3l)I G^rtftu» nid^t ^oben.
Diu folft bet)ne ^e^licfe^t nic^t f()Ulen, sed huic verbo, quod tibi praedico,
adiiorcre. Sed hoc difficile est, i-acio libencius velit gloriari operibus. ©ie
lüolbe \)xa gerne eljn toerg! unter bic nafen rutfen.^ Ego M[artinus Luther 30
27/22 Heres äuget possessiones ro r 25 nach i)a§ fcitiige sieht tu a\item non noulsti
iileo credero debes sp vis (audire) 27 über tiducia steht te legem impleuisse sp
28 unten am Seitenrande steht Ileres natiiiitate possessionem acquirit Ita fide Cliristianus ro
29 Kacio liljencius operib|^us gloriatur quam uerijo liereat ro r
') uff etinem fjauffen vgl. oben S. 424, 13. ^) unter bic nafen ructen gleiclibedeutend
mit imtei bic 9lnfe flogen Unsre Atisg. Bd. 33,G78 zu S. 215,10; bot bic 5!ofe tjaltcn Unsre
Ausg. Bd. 12, G41, S. Vgl. auch Wander 3, 956 Nr. 215: 'Einem etwas unter die Nase reiben.'
9lr. 54 [4. 3uni]. 513
K] iit Pt bonus Ezecli[iel, bcr loolt ciuä) Ti'ffcn bl'duff- Sic et Iere|mias: q[uic-3tr. is, isff.
(|iii(l piacdicavi. Sic ctiam lib|cuter vcliin, scd c§ txnl'5 nic^t tf)Un, {)clt ben
fticfj nici^t': lute iBcnn bu ni(J)t red)t vcl ju oicl getfjan? Et fol miv ber
3;[urdE ein quae brein t^)el•ffcn^ ba entfallen mir ex cord[e omnis confidicutia
5 nieoriim operuin b[onoram, quae fiunt pjcccata. Ideo rnu» loffcn favcn,
qiuicquid feci. Ideo f)elff, quod deiis fecit, fan xä) mit meinem bint^ nic^t
beftf)en, f)elffc ba§, bo§ er mir geben ijat Sein lüort, fc^encE unb gäbe mn§
ungctabLelt. Nemo audebit dLicere: accep[i bap[tisraum, E[uangelium, qiiis
novit, au venis? Ibi d|icerc possum: dciis fecit bap[tismiim. Euaiigeliiiin
10 non scripsi, sed datiir mihi, toer loil boa ftroffen? baroufl tüil iifj micf;
öerlaffen, bo mu§ ©ott aud^ Ijetffen, verum est, meum est. Sic ho[mo cecidit
a suis operib[us et X p|raeceptis et mauet in promis[sionibus. 1. est pro-
mis[sio: 'Ego tuus deus.' Alteruni nostrum opus: 'Non hab[ebis deos
alienos.' Promis[siouem tan id§ nid^t op[eribus, sed fide comprehendo, fides
15 gebort aitff bic promis[sio, ibi omnes causae, finalis: lex non dat v[itam
ae[teruam, sed ex operib[US JC. Etiam tempore unterf(^[ieben. Promis[sionem
"ijat er loffen Ijer g^en 400 et 30 jor, dicit P[aulus. Ubi promis[sio fo lang »'H- 3, n
■^at gegangen, !ompt erft gfe^ 5Jlofe. Et ego lie§ promiss[ionem faren,
4 quae] Oucr P 14 über comprehendo steht ap sp
>) ^clt ben ftic^ ntc^t fimten Z. 22) oft hei Zither, z. B. Unsre Ausg. Bd. 15, 122, 22;
16, 72, 41-'); tyl. Wander 4, S4G Ni: 36: 'Das MH den Stich nicht.' ') ein quae brein
töerffen rr/l. Nachträge.
N] libentcr velim cum illo protestari et gloriari meam doctrinam sinceram, sicut
20 Hieremias dixit: Tu, doraine, nosti, quia omne, quod cgo praedicavi, tibi 3cr. «s, is
placet. Ita ut possimus gloriari in opere nostro, huc diriguntur corda
hominum. ?tber e§ l^ilt ben ftit^ nid^t. Sic nos impugnaverat sathan,
decidit omnis fiducia et omnia bona opera sunt absurda. ^C^ mu^ baröon
laffcn et diccre: ian haS nic^t bcfte'^en, quod ego facio, tunc sit ülud eflScax,
25 quod deus fecit. ßan iä)§ nic§t au^rid^ten, tunc efficax, quod Christus dedit.
Haec fides insultabit contra omues iusticias et peccata et dicam: ha^ ift
gote§ jDcrd, ego non feci verbum et factum, sed deus dedit. S)arauff tt)t)l
xä) blel)bcn. Deinde respondet deus: Verum est, hoc est meum, ba§ §oI
OUC^ blel)ben, ita Christianus permanebit. Ita bene deus distinxit iusticiam
30 fidei et legis. Promissio fd^endt. Lex exigit. Promiss[io non operibus,
sed fide comprehenditur. Opera non fide, sed manu comprehenduntur, sed
non dant eternam vitam, non est illins finalis caussa. Nam prius habeo
per fidem. Sed per opera debco augere hanc hereditatem. Nam promissio
400 annis praecessit legem, bo bie toor^eljffung |o lange gegangen tuar, venit
- 20 über protestari steht mic^ gegen Ij^m t^umen s}) 23124 Non in nostris quaiilum-
uis spcciosis sed tantum in deo gloriandura ro r 25 nach efficax steht sit sp 211 nach
C'liristiaims steht constans sp 30 Promissio ro r 31 Lex ro r
fiut^erS aBcttc. XXXIV 33
514 SPrcbigtcn be3 Sat)«? 1531.
R] inqiiit P[aiilus. Item bic pcrfoit: ]ier Moscn tledit legem, Euangcliura per
filiiim suiira. Ideo aliud gloufiClU'ctfjt uub U)erc£vec^t. Fides facit un§ JU
Cl'beil, ecoutra. Ideo bene discerne ista 2. Nos loquimur, faufjcu unb
6l'auffen\ dominus aquam et spiritura. Sed uemo ci'edit, lib[enter quisque
luib|et, ut aud[iat, sed debetis tantum audire, quod donatur vobis regnum,
ba» jolt l}f)r gIcuBcn. Sicnt et infra dicet: 'Nemo asccDdit.' Et addit de
serpente unb nod^ öiel gutS. Si nou crcdideritis, si, quomodo, si celestia jc.
1 per über Mosen
') fnufjcn unb bvQuffcn (unten Z. U) oft hei Luther; z. B. Unsrc Ausg. Bd. 14, 2S6, 19.
N] Qllei: erft gefecg, unb ba§ folbc luitf) nuc Kon bex üorl^e^ffunge ftoffen? 9iet)n,
sed discas discernere ©laufiredjt, quod dat mihi vitam eternam. 2ßei'(frec^t
offert doo suam obedienciam, bic l)aBen t)X Befl^iben tet)I. Ita hie Christus.
2Bl)v vcben unb jouffen unb ^jvanffen. Vos debetis audire et credere. 5Dort)n
3oi). 3, 13 f oüct t)Xä 'Mafien, Non operari, sicut sequitur: 'Nemo asceudit in celum'
et deinde similitudo de serpente, de quibus non est tempus eloqui.
S vor gcfecj steht boä sp 9 &laubxtäjt fBtxäxtäjt ro r
55. 11. Siini 1531.
^rcbigt am crftcn Somttng iiadj ^rinitdttg.
R] Siir. 14, IG ff. Dominica 1. Lucae 14.
Q|uanquam jerltc^ aud[istis istam doct[rinam, cum vero tex[tus h)ibbei;= is
6[rin3t, prebigen 6iIIic§ ha üon. Indicatur hie, tnieg bem I^iefien @[uangclio
g^et in mundo, nemlid^, quod mag[nus deus M|ammon furg{)et unb f^at ben
fnrgang in mundo, et propter illum mu§ ha§ l[icBc ©[uangelion bcvac^t fein.
S)ay meint d^ominus cum hac juraodicatione, quod fec[it iiiag[nam c[oenam,
et qui invitati finb QUi evften, auf6Iei6en. 20
17 Mammon sp r
N] DOMIlNICA prima POST TRINITATlIS.
i'uf. M, IG 'Homo quidam fecit cenam magnam et raisit servum suum.'
De euangelio bon ftucE JU ftlld loquemur, qnamvis annuatim anniin-
ciatur. @§ to^rt l^ie angc^eljgt, luic Cy bem licBcn (Snangclio gci)ct \)n ber
lüelt, ^Jemlicf) ha§ ber groffe got SHommon liabeat totum populum et impediat, 25
ut non veniant ad hoc convivium.
2//23 ro 23 nach euangelio sieht loqiicninr sp 24j'2Ci 6§ bis convivium iml ro
Status liuius Euangelij ro r
5Rr. 55 [11. 3uni]. 515
K] Coena est E|uangelinm, qnod 1. est promissiim Iiicl[aeis, qui 1. vocantur,
quia ipsi bo» fovt[ei(, quod eis E[naiigeliiim promissiim. Et talis cena, quod
omnia habet et omuia iu ca parata, et tarnen foUcn lüdjt bnju !omcn, quorum
est, ut Apostoli: Vos estis filii testaiueuti K. ®a§ bereit fein i.e. in doct|riiia
5 E[uangelii ift aU§ 6eg[rtffen, quicquid aliis doctrinis et operib[us gcfucf}t,
bic tI)Un§ nidjt. E|uangeliiini dat gefcfjencEt, omnes aliae doct|rinae docent
de ()perib[iis et quod iüir foUeu geben. Econtra ELuangeliiira. ©eben est
doct[rina de lege, quae postulat, ut faciamus. Giemen est doct[rina de
E[uangeiio, quod uos accip[ianuis donum Celeste, baS tvix cmpfaf)Cn foßcn,
•0 boa loir ntd;t bereit. Lex econtra est doct|rina, quae docet quid non dure.
Sic tit[ulus manet be^ ber 6l)riftlic^en lere, baS i\c\^: 'omnia parata.' s^m >'«. "
Sßir bringen, geben nichts ha ju, non est uostrae manus gebenden, scd
gcfcfjendft. 2)a§ ift ja ein ebelS, gro|, !oftIic^ bing, quod non ertnerben nnb
bcrb|ienen, sed laffen un§ geben. Sed tarnen natura tarn mala, ut non soluni
15 contcmnat, sed g!^et t)in et laborat suis operib[us acquirere, quod hie donatur,
hiir tüoUen fuc^enmcifter fein* et vol[umus ei numerare tot merita, ut Tnu§
misereri. Sic fo[ciunt omnes operarii, fie Jrollen fpeifen. ©^Ied)t§ umbge!ert.
6r luirb» nic^t t^un, quia dicit in fine: 'Illorum viLdebit nemo.' Estsuf-n, 24
ein crfc^[re(ilic^ nrtcil, quod ü, qui invitati, foEen ju bcm abenb nic^t fomen,
20 fc^meöen, foUen nljmer m'^er i)nne Inerbcn, quid sit ELuangelium, qui suis
4 über fein steht est 9110 baä bis Wir unt 10 lnir(§)
') toit tDoUen fuc^enmciftcr fein die Erklärung bietet N unten Z. 33, kaum sprichwörtlidi.
N] S)aa Stbentntal nihil aliud quam Euang[elium, quod promissum Indeis.
S)a§ fl)nbt bie gelabcne geftc. Nam ipsi habuerunt promissionem. (S§ ift
e^n folc^ 3tbentmal, in quo omnia sunt, et tamen invitati non debent ad id
venire. 3laä) hsic ÜoII er ift unb üe^bt, nihil est. Summa: in hoc Enangelio
25 omnia sunt consummata et perfecta, quae variis operibus quaesita sunt.
Haec doctrina tantum offert et donat. Omnes aliae doctrinae docent 5l^uen,
loffen. Diversa igitur sunt ©eben unb n^^emen. Euangelion saltem docet
©efi^enii öont §t)mmel entpfa'^en, haä to^r öon gnabc ^abcn, nihil nostris
raeritis. ©eben sunt opera, quae ad nos pertinent. Disceniatis hie duo:
30 ©nongelion Ijeljft: 'omnia parata sunt.' Nihil ego feci, e§ ift gefd^encf, ttil)r sjulh, n
burffcn» nid^t crtnerben. Et tarnen tanta impietas. Nam quae nitro oblata,
non recipit et Interim variis laboribus bis quaerit, quae hie donantur. Sß^r
tüoEen !^au|h)^rt, toä) fel)n et deum invitare. &kt}ä) al§ er unfer nii^t
funbe gcratten. Ita omnes faciunt hvpocritae eum invitantes. Uli audiunt
35 seutenciam: 'Dico vobis: nullus illorum gustabit.' Dura est seutencia, sut. 14, 24
21 Cena ro r 24 nach unb steht 'i)\\b\äj sp Omnia parata ro r 2G Diuersa
doctrina euangelü et legis ro r 32J33 Iiisticiarij deum inuitare uolunt ro r 35 Nemo
gustabit ro r
33*
516 ?ßtcbigtEn bc? 3o^tE§ 1531.
R] virib[us et meritis l^tn QJt ttoKcn, crfaveit, quid sit. ©o 9l)et§ t|t n[ostris
pfnffcn, bie 'galten l)lf)r tnnb fiiv fid), fernen, fo JüolIen§ HLeiBen, ideo manent
iiundinarü et iudices, ut nunquani int|elligant, quid Euangelium. Hoc videtur
tantum suis praedicationib[us et scriptis, quod dLominus abstulerit eam coe-
nani, ba?- btcnen fte ba mit, quod invitati et invitantur, non veniuiit, ut alibi: &
sut. 8, 10 Oculis vid[eut et iion iutel[ligunt, audierunt et non mertfen. Hi sunt primi,
s.'iiM4, 18 qui invitati fuerunt, qui se excusant. Causam audistis. 1. villam jc. Hoc
praedicamus quotannis contra anabap|tistas, qui docent bon tüieiB, Ütlb
Initffcn, tjauS, ^off k. Hoc Euangelium bringt, quod eorum doct[rina \i'q
xcä)t, quia ibi damnati hi tres: %äa f Laufen, odifen, tvetber nemen ift nic^t i»
Bo». Dens sie ordinavit et est sie lüelt regttncnt, ha§ g'^e jetn Ixieg. Sed
discernendum hoc reg[num a spi[rituaH. Si Ion beim ©LUangelion blietben,
jo fol ic^ iULeib, !tnb, I)au§, {)[of, aäet nic^t ocrlaffen. Si utrum aniittcnduni,
tum ilia omnia loffen et 3C. Ideo isti non peccant, quod habent ista, sed
quod 'ijoX)n fe^en ista 3 quam E[uangeliuni et ceuam, quod creat[uram super is
dominum. Hoc eorum peccatum, Et g'fjeu \o lcii^ter[tig ha !^in et in Ventura,
ftnb fol($C fa(^e, ut ratio cogatur dicere: habeo agrum, uxorem, ic^ mu§
1. OTofc 3, 19 IJQuS^alten, est mihi befolgen, scriptum in scrip[tura: 'In sudore.' Et cog|itat:
über 8 tag et post anuum possum iterum acqui[rere, sed interim totrb ^m
2 Urnen auch F ist unverständlich 4 tantum] in P 5 bieneti] Dotbienen P
N] illos invitatos privat q. d. ft foEeny nl}mmer ntc^t erfaren, toa» ha^i euangelion 20
fc^. Ita contingit omnibus Phari.seis, qui hoc senciunt. Papistae hoc non
possuut agnoscere, muffen t)[)e mef)r unb mc'^r berftocft tuerben. @ot I)at
t)t)n \>a§ abentmal Iregtgenommcn, ut non sapiant. S)a§ Ijaben fte boml)t
iiui. 8, 10 ücrbinet, quia invitati non venerunt. Hoc ahbi dicit: 'Audientes non audiant,
Videntes non videaut', fie fotten ml)t bem !op erburt^^ leben. S)a§ ftinbt, 25
Siur. 14, aoqui se excusarunt contra invitaciones. Primus: 'dnxi uxorem." Hoc prae-
dicamus contra Anapaptistas, (pii se hie patrociuantur, quasi relinqnendae
sint uxores et omnia bona. Nos dicimus: %än !euffen, toe»)b nl^emen ift
ni(^t bo^e, sed bene discernenda sunt ©ote§ rel)($, toelt ret)l^. Ita si possum
habere Euangelion unb barbe^ blet)ben, non relinquenda sunt bona. Si autem so
utrum sit deserendum, bona sunt relinquenda. Sed contemptus ille verbi et
ingratitudo et curae mundi sunt malae. @§ "^at el)n felJU fc^et)n, quod excu-
sant se: Siber, iä) b^n beruffen 3um lDel)be, jur erbetjt et ita unam et
alteram concionem negligo. ^a ubcr etju iljar f)ore i(^§ aber. 9te^n. 6§ !an
20 unten a,n Seitenranäe steht ^f'' } do.tnna J^^.Ji.trLigit ^ "I'' ^^
plstae non sunt digni gustare euangelion ro r 2ö Vxorem duxi ro r 29 iliscernenda
bis xetiä) (2.) unt ro 32 fr^c^n über (ad^C In cos qui concioues negligunt ro r 34 con-
cionem (praedico) negligo c aus ncgligit
') nit)t bem fop erbutd^ V(jl. oben S. 237, 9; sehr hüufiff bei Luther, ;. B. XJnsre Ausg.
Bd. 2, 103, 2; 6, 260, 2ö; 7, 579, 6; 5S1, 10; Bd. 8, 139, 30131; 217, 9.
'Jir. r,5 [11. 3imi]. 517
R] bCVVlld't, iit 111)11 i^u.slot. Non soiupt'r .stat in fiio arl)[i(i-ii). Ddinimis lüilö
unfcracljt fjabcn. Tales fuerunt ludei, qui lial)|ol»aiit proinis|.sioiie.s et
E|iiaii<;eliuin, scd putaverunt so promis[.sionem, iit hab[erent 3: gutcv, cdcx,
)X)i\\cn, tvi[ci6, I[inb et ein jeitlic^ leben unb bruber ba§ ©[uaiigelion laffcn
5 fafjveu. Ideo sequitur, ut claiulas 3C. qui saturi sunt et quaeniiit liivitias,
ut iLudaei fli[ciel)ant, bie fragen nic^t nacf) bem ©uangelio, sed gef)orn erju
armen, elenben, (pii non habent et nou (jiiaerunt hie in terris, qiii nou sunt
in leetis, non sunt in agro, sed qiii bereut in altera vita. Hi sunt esiir[ientes
et begirtgen, qui Inft i)abtn nnb burffcn hanc cenam. 2)a§ finb oudf) lent
10 in ^uben, ut Apostoli et discip[uli bie aücr tierac^teften, bie lamen, tnipd
unb ungefunben. Ilionim est Euaugelium, quia 'paup[eres Euaugelizautur', ™attii. 11,5
est praedicatio et doct[rina pro elcnb, flinber, qui elenbe Ijer^en, quia est
troft })racdicatio, ideo vult corda, bie trn^pet finb 3C. qui öolauff unb l)r§
Tjcr^c :c. 3" ^cljft !omen luir f)eiben auc^ ba^u. '£anbftra§': Non sunt in
15 civitate et doniib[us, (jui non habent proiiiis[siones, sed bic ungclaben gcft.
Non hab[ent proiuis[siones, quas ludei, sed servus invenit sub scpib|us
i. e. non sub regimine, Civitate, spirituali, quia quisque ivit noc^ feini abgot,
ut hodie invenit omnes in isto ordine jc. 2° E[uangeliuni invenit
aUt^ jUlobert.^ S[piritus s[anctus ftrofft nniudum, ba§ er maäjt con[seientiam
L'o de peccatis, ut veniamus sponte. Hi sumus geutes, qui acquirimus J^uange-
lium ex omnib[us sectis. Nos habemus donum, quod reiecerunt gentes.
17 spirituali mit regimine durch Strich verh ivit] viuit P 18 ein Wort
unlesbar, auch von I' nicht entziffert 21 gentes] ludaei P
') = jcrliibett vgl. DWtb. 6, 1236 tiibetu = in Fetzen (zerrissen) hängen. Also zer-
rissen, ohne Einheit, diese Mngt das EtmmjeUam; vgl. Z. 32133.
N] b^r bcr fc^mad genuntnten tocrben unb ntod^ft et)ne ftunbe öorfeumen, quibus
voceris. Ita sunt oiuues ncgligcntes. Sequitur, quod invitandi sunt Satneu,
tropcl. Nam qui sapientes et vocati sunt, nou volunt venire. 5Jhiffen bic
25 armen unb elenben, qui nihil habent de mundo. 5{ber ob fie§ f(f;on fjoben,
fecjenB hod) md)t über baö ßuangelion. 3)ie felbigen fljnbt burftig unb
hungrig ad hanc cenam, sicut ex ludeis apostoli et nos gentes. S5o§ ^e^ft:
'Paupores Euang[elizautur.' ßg ift Cljne prebigt tantum pro paupcribus, a>!attfMi,5
§unbcrli(^ bie elenbe beä ^crcjcn fi)nbt. Sh' lecjften tummen lü^r I)et)ben
30 erjlt). 2)ie betler uff ber gaffen nid)t l)n ^eufern unb ftabt. Nam non
habemus Euangelion, fummen plump» ^ barcjh), ligen unter bcn jccunen.
Nulla lex, uulla politia, nuUa civitas et ita congregamur in unam domuni
ab Euaugelio. S)o mu§ 5JIonc^, pfaff, 51onne, ^ure, bnben unter eljn bacf).
Hoc fit, si quilibet agnicione sui allieiatur ad hanc cenam. 2Bt)r gcntffeu
35 be§ gcfd^encE§, ba§ bie ^uben nicC}t l^aben tooHen ann'^emen.
23124 Ceci claudi je. uocantur ro r 24 sunt über nou 27 cenam hanc 30 Gen-
tilium uocacio ro r
') plump§ s. V. a. pluniptDeiS, d. i. unversehens; ryl. oben S. 52, 20; zu den dort
angeführten Stellen ist iwch Unsre Ausg. Bd. 16, 5ti, 31 hinzuzufügen.
518 '^iicbifltca be-3 Safjvc» 1531.
56. 11.3uiul531.
^rcbigt am crftcit Sonntag na^ ^itnüattf«, narfjniittag^^
„ , J^J A praudio. 1. loau. 3.
i.3ori.3,i3ft. '■
Haec est Ep]istola de operib[us, quia has 2 praedicationes : 1. de fide,
2. de op|erib[us habetis. Et haue scriipsit propter psendochristiaDOS, qiii
iaetaut se fidere et tarnen nou dil[iguiit. Fides non i'ecta, ubi cIiaLritas ntc^t
ha. Econtra Soph[istae, qui dicimt ch[aritatem omnia esse. Videtis, quod s
tempore Ap|ostol[oriita bei I|eute btel finb gehJefen, qui dicuntur falsi
Christiani. 3)f)e fcittcr unb retner bte lere gc'^et, j^e locnigcr fic^ barnod^
rilf;ten, paucis[situi, qui synceri, alii discuut, ut liberi fiant et erger quam
prius. S)a§ ift ein riecht gut§ itiarjeidjien verae doct[rinae, quia cum prius
pracdicatum de virtutib[u,s, de pereg[rinatiouibus, lieffen bte tttcgb unb !|ncij^t lo
a labLore, quasi itnftnntg, et nihil tarn toUpifd), cui non adhaereretur. Cum
vero veritas docetur, ift glcid) ba§ toibberfp[iel, ftetlet fi(^ omnis ncrrif(^ baju,
et alii perseq[uuutur. Ubi mendacium pracdicatum, nemo fuit conibustus
heret[icus, quod ift jeid^en, quod illo tempore hab[uit satau reg|uum. Ideo
2 1 lohan. 3. sp r 7 nach tDenigci; steht fic sp 11 Soandalum infirmitatis Chri-
stianorum sp r 14 quod (1.) c sj) in bj
N] Vesperi eadem dominica de epistola is
1.300.3,13 'Nolite mirari, fratres, si odit vos mundus.'
S)a§ ift et)n e^liftel, quae docet opera, sicut scitis 2 praedicaciones esse:
1. de fide, 2. de operibus. Hanc loannes scribit nmB ber falfdöen ß^riftcn,
qui gloriautur fidem et non habent cbaritatem. Sen jcand f|a6cn lt)l)r cum
Papistis, scilicet fidem esse cum Charitate. (S§ ift rei^t gerebt, sed ne 20
obscuretur iusticia fidei. ^r fe'^et jlo bcr jce^t bcr ojjofteln, ba§ gercl}bt'
falfc^e (S^riften. ^fje reiner ba§ toort ift, tanto peiores fere omnes efBciuntur,
pauci boni fiunt. S)a§ ift cljn reifte« toarcgc^c^en, ha§ bie lere redfjt fei).
Nam tempore Papatus, cum errores praedicabautur, Inarcn fie aüe rec^t.
Omnes amplectebantur omnia, liffen bon binften 3um l^ciligcn. 6§ Juar nic^t as
§0 telpifi^ illud: suscipiebamus. Ita econtra iam maxime insultatur veritate
sathanas, illud devastare vult. Hactenus in erroribus nulla heresis et
ISjlG ro 16 1 loluiunis 3 ro r 17 über 2 steht duas ro esse(s) 18 über l
steht unam ro 2 erg zu Z^^"'^ ro 19 über cum steht icjunber sji Contra glorioses
tbrasones fidei sine Charitate ro r 20 nach Charitate sieht uinctam sj) 21 über ba§
gete^bt steht bo fic getitcbigl Mafien sp 22J23 sicut iam nostro tempore pauci siiicere doceut
pauciores qui beiie lüuuiit auditu euangelii sp r 25 nach ^eiligen steht tinb binten sp
27J519, 18 pauci sunt qui suscipiunt hoc pauciores qui exprimuut operiljus, hoc indicat quod
uerbum nostrum uerum sit sj) r
') gctel)bt vgl. oben S. 236, U; 350, 29.
*J(r.56 lll.Smii]. 519
R] iain fpcvt Cl' ficf) Ullö ,yi tvol} ill lüC(5, ut millti.s fi[iliil. Idro iliiiint (|tii(lani
a tem|)ore revclati Euaiii;clii i'actos li()[iiiiiies det|erio[i'C's, (jiiia priiis datiim,
ioiuiiatum, laai bic Icut }o Boö unbonÖLBai", ut etiam vix locus, ubi feratur
praedicator, taceo, quod detur eis. Et Anab[aptistae d[icunt: öl verum
5 praedicarem, toiirbctl bie I|eutc fvottt, ergo aliam doct|rinam docciit, de
desereudis uxoiib[us. Sicut Uli ufl'endnutur, joEcn füix un§ biatt Iieffctn.
66en bruntb quod ho[miiies fo deteriores, sign\uii, quod v|erum vcrl)uui unb
bic I|ic6e reine toarf)eit, (piam ])ati nou potest, unb dcbicncft, ha§ cv fid} bran
xtä)tn lüil, si nid)t i)crsecutio, tarnen mit bct fantt)cit ber 6t)i'iften. Ideo
10 !ci' fid) nicmanb bran, (luod ho[miue.s fid) \o [teilen, per hoc v|ult P^uangelio
maluin nomen jc. Öi est doct[rina pura, tarnen ali|qui sunt, qui ntit ttetü
unb evnft ntcincn, quia multi occisi et raulta quidem passi. Et intcr nos
8unuis (|uidam, qui dial)[olura liabemus intus et foris. ©uaugelium ift bic
fd)toncf)cit unb narv'^eit gotS, quod pauci suscip[iunt. Qu eim csempel ^aben
15 luir bcn I|ieBen Ioa|nn[em, quod suo tempore bic I|CUte finb org, qui ])rius
liicrunt augcli, iani lüiitcub gcJücft, ut iam cives, rustici, je Icngcv, ftoUjer,
8 nach quam steht dial)|^cjlus 6'/9 fliJ^ bis fautf)eit unt 10 \\ä){i) (1.) IS Euange-
lium sp r 16 ut bis ftotijct mit
N] nicndacium impugnabatur: nunc iiupugnatur. Summa: satlian ift ber gcfcl,
ber [id) 3h) trucj ba tnibcr fecj. Hinc oritur scaudalon, fljnbt ha§ ©uangieUon
tummcn, ift bic tocit erger toorben. Prius omnes monachos suscepinuis,
■20 nunc ministros nou possumus ferre. Hoc scaudalizantur Papistae. Econtia
Anapaptistae : Hie videmus per vcrbum homincs nou promoveri, ideo aliud
medium quaeramus. Nos autem confirmemus nos. 66en brumö ba§ fi(^ bie
menf($cn ^0 faul tnarfjen, est signum veri verbi, brumB legt fid^ ber tcuffel
borlüiber. S)ic ift rcd^t ij'^a ^n dci äugen. Öi pers&juuciouibus non potest,
2b tum ingratitudine. Summa: Nemo scandalizetur in ingratitudine populi.
6§ ift tcuffel» gcfpenft, quo vnlt nos impugnare. 5Ie^n, e§ ift ba§ trch) toort,
]iropter quod multi passi sunt. Et uoster dux satis multa iam patitur. Ergo
^ol man ni(^t nocf) faffen, quasi omnes ad hoc verbura accurrant. 5let)n,
g§ fol bQ§ fcfjtoacfje hjort fe^n unb fle^n l^euflc^n '^a'öcn. Ad exemplum
30 hie habemus in Joanne, quod post tempus euangelii alä toric^t unb mut=
17 über nunc impuguatur steht uuUus concremabatur sj) über satlian ift ber sieht
hoc Signum est bo§ fid^ oui^ bct fot^an go \pexxü sp 19 nach luorben steht fic fc^cn quod
sub papatu multa fiobant opera sed nou ex fide sp rh 21 nach Anapaptistae steht broUcn
onä) l^>)tet)n dicentes si euangelion praedicarctur recte %o fotbc c§ anbcrc ftu^t Stengen sp rh
24 über Sie steht tcte sp über persequucionibus steht tliyrannonun 47) 25 nach ingra-
titudine steht faulen G^riften impugnat s^) 26 über gef^jenft bis vult steht ftand quo uult
nos inficere sp Nemo scandalizetur quod nou liabeat i'rnctus (iS ift§ teuffctS ftnni sp r
29 nach unb steJit t\jn sp über exemplum steht quod uerum sit sp 30 über quod steht
uam suo tempore factum est »7^
520 iU-i'big(cit bi'i 3nl)vcä 1531.
R] Ututigcv, iit (11118 optiiret, <]iiod minquam Enumgeliiiin aiul[itiim, et melius,
1. 3"i). 3, 13 nuia lücvbcu scftraff t lüClbcn peste, fame. 'SJerlounbcrt.' Si vis Chriötiamis
esse et iu terris vivere, Ia§ bti;§ gefagt: eris talis, quem omnis homo per-
seq|uetiir, tütfc fcclücifcn lotrb. Si vero pius praedicator, civis, jc^ide bic§
brcin, ba§ bii bie lüclt tua praedica[tione l^in Bringen, ut te mundns auff s
bcn t)cnbeu trage: uou efficies, Si adhuc 60 milia annoruiii servaret. Qui
Christum docet, labet mimdum et Sat|aDam auff fic§, ^cngt an bic^ bofe
priiicipes, viciuos, bie bic^ bciffcn, et q[iiicquid facere possuut. Tu qucreris:
Isti aud|iunt E|uaugelium et sunt \o 6ofe lente. Si vis Christiauus esse,
Sat|aa non potest te ferre, non potes eum fputen nisi in suis membris. Si lo
pius ])astor iu villa, rustici ic. qui uou vult pati et discere k. Si loilt guter
gcfel fein, tum habes, qui te perseq[uuutur, \o nuiftu bc§ Sicufelä bicncr
fein. Et hoc tft ber S^ieufcl, uxtib guter tnercE tuiEen perseq|uutionem patiaris.
Ego nuuquam eredidis|sem, quod tautas malicies fol fe'^eu ab his, qui ab
ELuangelio habcnt aE gutt^at. Hoc audis, quod propter tuam opt[imam boni- is
tatem muftu !^a§ unb neib leiben. Praedicatores praedicant salutem unb fe|en
iLeiB unb leBcn, Ireib unb ünb, et ipsi tl^un t)I)n ba§ aller ergfte ba für. Nonne
4 über j^ius steht Species sji 5 nach praedica[tione steht nic[)t iBivft ba sp rh
oben am Seitenrande steht Mundus propter bonimi extreme odit pios sp T nacli Cliristura
steht bcr sp 11 non über vult 14J15 jol bis quod unt ab über ELuangelio 16 Prae-
dicatores bis |e^cn unt
N] tDl)Eiger ift Juurben, ben prius angeli fuerunt, nunc sathau sunt, ha§ eljnen
1. 3i)t). 3, 13 bodjtc : iä) toolbt, ha§ baS 6uQng[eIiou nie ge'^ort Inere. 'Nolitc mirari,
fratres, si odit vos mundus.' S)a§ fol c^n 6t)riften lernen: si vult esse 20
Christiauus, ©JO foltu etjue eule fet)n, omuibus odiosus.^ Si hoc non vis
pati, %o la% betin G^riftt|el}t faren. Si vis esse Christianus, ^0 ft^id Vi^
boret)n, bog bh) bie toelt bo l^in to^Ift brengen, ba§ fte bic^ uffn tienbcn
tragen. Non fiet, eciam si mundus GOOO anuos duraret. Summa: si vis
esse Christiauus, §0 iD^rbt bicf) ber teuff[cl m^t feljncu engcln, Bo^cn nac§= 25
barn, ^laltern, burgern, furften angretiffen. Et conqueruntur: Siber got, isti
audiunt Euangelion, ab omuibus impugnamur. Hie habes siguum. 2)ie
bo^e leutlje foHen ancjeljgen, qualem vohmtatem habeant. Sathan adversus
te, Sga^ unb neljbt folftu Ijaben. fierne e§ lool. Si vis hominibus placere,
debes deum denegare. Addit: 'uwb gutter IrercE.' ®a§ ift Öorbri^Ul^ 30
propter bonura persequi. Ego non credidissem, xä) luunbcr niic§, ba§ e^uer
19 über gebort loete steht bnb tuet ^^n tool 60 gut sp 26 nach angretiffen steht Bnb
fi^ QUC^ ctgen «/) nach conqueruntur steht postea sp 28127 isti audiunt Euangelion über
(omnes sumus . . .) 27 unter ab omniljus impugnantur steht si tum nie persequuntur sp
30 über umb guttct loctd steht quam diligimus fratres 31 nach credidissem steht bo iä)
loar bo§ bie loclt go Soge folbc feljn »y
') eljnc cule |et|n, omnibus odiosus vgl. Watider 1,004, Nr. 74 6ä ift ein 6ul unter
ben fitäf)eu d. i. Gegenstand der Neckerei, des Spottes.
git. 56 [11. 3imi]. 521
K) iiiiriim uiib u6cr iDUubcv, quod honio tani malus, quod isli icf)abcil ttjllt, a (pio
liabet saluteni aciternani unb biciict inn nUev fctncr not. Si ilii iioii cor (üiri-
slianum et di]|ig[Gns dei, fol einer \iüd)m inn abgvunb bev f)ellen. Cum ergo
einer all fein loolt^at tieiiieren fol, d[icam: baä [)cift bic hielt, adiuvi mea
5 pracdicatione plures, sed ioaa fol id) ntntfjen? Si fol Ciiri.stiauus fein, vel
paticndum mihi malum pro optiini.s aut exeundum e mundo, Sed hoc facere
volo, ba§ man mir inn bic l)cnb tl)uc ' et pro meo beueficio gelnarten omne
mahnn. Si vero exp|ectas, ut te houorent, fo feileftll et tum teipsum cruciabis.
(5in gut ampt, prebigt ift 3I0 gut et indiguus mundus, ba^ bie toelt folt
»0 belohnen, non fanft l)ie Bemalen tale cor fidole. Domiuu.s non fel^e bie mnu-
dum on, ut einen prebtger Bcjalen. Ipse h)il§ Bejalcn, ba§ feejalt fol Ijciffen,
bah loil er f)a6cn, ba>j niif)t ungeeffcn, nngctjruntfen, ungcljauft unb ungeloc^t,
bcr Ion ift ju gering. Si uuuuhis multum dat, fol ben Band; fuHcn unb ir
llcibe fol bergcnglid) gut fein. Sed disce: si Christianus sum, si praedico
»5 et facio proximo gut, 3<^ hjil effen unb tirinifen bafur n^emen, sed nolo
inspicere mundum mit altem Ijrem gut unb eljr, ut uuum sermonem et literas
1 nach quo steht et non cog: sed S2> Exempla lere^mias EsaLias Christus Apostoli sjy r
2 Boni principies sp r 3 über dll|ig[eus dei steht adeo sp 6 über patiendura mihi steht
vt accipiam iugra: sj> 8 houorent c aus lionoretur danach homines sp 9 B[ona PLrae-
dicatio sp r 11 nach bcjolcn (1.) stellt licfle sp 16 über et steht Ep[istülam sji
') t()ue d. i. fii)ei§e vgl. Stellen bei Thiele Nr. 69.
N] umb feljner Ijoc^ftcn tnolt^t mod^t Ictjben. Optimi praedicatores omnibus
inservientes in omnibus periculis, ut praedicatores sunt, iili impugnantur ab
omnibus illis. ^ft nic§t iDunber umB bcn bo^en lourm^ ben menfc^, qui tali
ao praedicatori iuvideat. ^a nisi essemus Christian!, §o folbe man folc^e leutl^C
t)crftucf)en tjn bie ^eE netjn. Sed oportet nos scire iilam ingratitudinem, bo
mu^ id) f preisen: ®a§ ift bie Jrelt. Si non vis pati et esse Christianu,s,
feo lauff jur tnelt ^t)nau^. Interim doce et fac bonum et fer econtra
ingratitudinem, tucE unb ^a§. Si vis gloriani (juacrere et divicias, §o lt)t)rbt
25 bljrS feien et conquereris: '^^ loolbe h)olt^at ^aben. 2Be§ ift bie ft^ult?
£)ic tüclt ift ni(^t tuerbt, bo§ fte et)n folc§ gutt tnercE be§ prebigerg §olbe
bcc^alen. Hi fructus ftjnbt jto !oftlt(5, ba§ ftc bic Irelt Bccjalct. ©ott h3t)l
fic fclber Bccjalcn. Non magis vult suis praedicatoribus dare quam victum
et amictum, tuen fie bü^ bat)on !^a6en, sufficit. Verum praemium huc non
30 pertinet. ©§ ift ju foftlti^, non est dignus, ut mundus daret. S)ic hielt
iiS über in bis ut steht fecjcn Jtt) tel)6 tcicn in peste hello sp 20 über praedicatori
steht a quo hahent uitam eternam sp über 3a bis folbe steht a quo omnia hona suscipit
non fauet illis buccellam panis sp Quid autem faciet Chri.stiauus '? ^t 6t tc^bc i)a% nc^bt
et heneficium reddat Ulis et dicat ba» ift bic IDEÜ sp r 22 über bie bis pati steht id) hJ^l
nic^n ItcrdE Bmb goteä tttjüen t^un sp 2ö über loolt^ol steht pro opere meo sj> 26 über
gutt steht tteW sp 27 Hi c In praedicatoris sp
') iDurm fgl. oben S. 334, 13; zu der dort angefügten Stelle ist nodi zu fügen Unsre
Ausg. Bd. 2, 102, 24; S. 737, 11; Bd. 6, 235, 38; 9, 137, 18; 16, 137, 32.
522 5l5vcbifllcii bc-i SnTjicä 1531.
R] scriberein. Cum hoc sit, fcrct er ^it, (luoinoilü gute opora tljutt folleit: onmia
b|oua facitü et postcu expecta ncib, f)a§ unb boy man biv tciiicii fiiffcn 6twt§
günnc, quia muDdus indignus, ba§ fie bic^ cvfennen fol, nee digni, ut
ag'inoscant in te unnm beneficiuin, ftnb fc^Olt geftrafft unb üertlenbt, Sed ut
ftetfen tiol f)0§, ncib et cog|itant, qui tibi incomraodent, unb bienen bcm s
liexfilu(f)ten, ![)eHtjd^[en ®|ott ^Jlamntou cum celesti jc. Si etiam te expellunt,
occidunt tarnen non ae[teruam vitani, tarnen habes tuos fructus et ipse iani
sibi 3e!^enfel|ttg, ja 100 ftfjabeu getrau, si tibi pihim. Sic disce ut loliLannes:
Non miruui. Pet[rus et P^aulus : laft eucf;§ nid^t. 6s foI un§ fein ut p[anis
qLuot[idianus unb burd) ut uuä)\ ba§ man un§ Ijaffe unb ncibe et pro i»
optimis 3C. quod verbura discimus. Dat exempluni ipsuni Cain, qui occidit
i.3oi).3,iafratrem, 'qua causa?' 'Eins opera' jc. gt) ein ft^onc, reblic^c liriad^, quod
einen morb begljet, quia eins frater tft from unb c6en brumb, hai bto fiofe
tift unb if)ener from, biftu, mundus, ein homicida bonorum hominum. 2ßelt=
Ii(^ rcdjt occidit malos propter maliciam. Sed Inclt, ba» I[ic6e, ()Ü6f(^C !|tnb is
tft ein morberin et talis, quod ho[mines occidat ideo, quod b|ona opera
faciunt. Sic rustici f)affen suum pastorem, et ideo, quia from. S)a§ tft
mein spina. Unfcr §|err ®|ott toirb ein spinani brau§ machen. Mundus
5 t)oI über ^aä qui c i7i quomodo iy 9 nach nic^t steht tounbctn sj' H ''^<^'"
discimus steht docemus sp Cain sp r 15 Mundus sp r
'■) Hierzu vgl. N imten Z. 29. — Zur Erhlänitu) s. Nachträge.
N] loen fie btl gibt, §o neret fie ben Baud;. Alia a deo expectemus. Ita omnis
servus et anciila fidelis aliud i)raemium expectare debet. ^d) lüolbe ntdjt 20
bie gancje U)clt mt)t attem guttc ^0 tjubfif) achten, ut unam praedicaciouem
facerem. Alia merce.s expectanda. Summa: si sentis iugratitudinem erga
praedicatores, tunc scito, g§ fte^c red^t um6 fie. 3}tc iDcIt ift fd)on geftrafft,
quae debet intelligere hune thesaurum, 'ba^ fie tuubc barcju bcu prebiger
furbern, ^onber diu noctuque cogitare, quomodo eos perdant et suo deo 25
Mammoni serviant. 5l^u esto, quod tibi rapiat tuam vitam, permittis, si
auferat vitam, eternam habebis, Interim innumera[bilia mala adversariorum
videbis. 5(1^0 Iniffcn ftc^ bie Gijriften jufl^tdcn, Ne mireutur, ut hie Joannes
dicit. aBl)r foUen§ geloic^ getoont fet)n al§ e^n fio^ Ijau^ be» rauc§». Et
maxime propter bonilatem. Ponit exemplum Cayn et Abel. SöarumB loar 3ü
l;m grom? propter probitatem. (?t) eljne fi^one urfad^e, Quod malus uon
potest ferre bonum. 2Ber lunba gleuBcn, quod Mundus sit homicida bonorum,
Itcltltd^ rec^t morbet Buben. Sie toelt fjaft bie frumen barumB, ha^i fie frum
'20 nach debet steht Quando ita praedicamus sciamus dei opus esse non a mundo posse
pro illo satisfieri sp rh 23 nach toett steht ain sp 27 innumerai^bilia c in niulta sp
28 hie (Petrus et) 20 6d§ c in albt s/) 30 über bonitatem steht probitatem sp
31 über propter bis c^nc steht quia opera eius erant bona et illius mala sp Quod (tu)
«4er malus steht iuiustus sp 32 über bonum steht iustum sj'
9lr. 56 [11. 3uni]. 523
R| fiiib bic Iieutc, bic bcä 2|cufel§ eigen finb unb tf)iiu alle fdjaben Gf)riften et
ideo, (jiiod froilt, quoil dei verljnm liabcut et bona opera ttjUn. Et Hunt
niax[iuia caterva, et paiici, tjui uon sunt iu ista parte. Mnndiis pcrseqiiitur
non nisi probos et [Wüpter probitatem. Si himc non diligo, qui mihi bonum,
5 Optimum fa|cit, quoniodo istum, qui mihi male facit? Ipse Sat|an ift fciltb,
morbct bic fromen, in istius vestigiis imb fprungtcin' g^et fein »ponsa,
mundns 3C. Ideo, inquit Ioh[anne.s, gclncnft. Si aud|itis, bOa man eutf;
feinb, cog|itate, ha§ fo fein jol. Si non audirem hoc in mundo, timere
deberem, baö nid)t U(i)t iDCre. Si es pius praedicator, tottb an bicC) !^C^cn
10 ncib, {)a§, q|uan(iuam non tl)ut lin§ bicl fcf;nbcn. Qui hoc facit, fol mid^
l^offen, nciben mit feinem giioffcn fd;abcn et meo maxLimo commodo: si
occidunt, prius se occidunt. lam iam videmus ultioncm nostram an ^I)n,
quüd diab|ohis eos obsed|erit, cuius propra sunt. 'Seimus, quod ex i.3oi).3,i4
in orte.' 'Nolite mirari.' Sed vestrum maguum bonum inspicite. Seimus:
1 vor E^tiftcn steht bell sj) 6 f^iruiigtcin] jptüiigcn P 7 gelocnft c in gclooncIS sp
8 nach feinb sieht ift sp fo fein fot c in fot fo fein sp 9 oben am Seitenrande steht
1. Consol.ntur pios re mirentur, si odio pcrsequatur eos mundus, quia non aliter possit, deinde
ne irritetur vt iterum odiat raunduin, sed potius misereatur jc. quia sunt in morte K. Econtra
ipsi sciant se habere veram fidem, per quam translati siut e morte in vitam, quia dil[igunt
fratres. 2. dicit de Ulis qui non odiunt sed negligunt charitatem. Dicit ergo de falsis fratriljus
et veris [darüber steht hoc esty q[uauquain adluic jc. sj)
') fptungtcin s. v. a. 'Spur'; vgl. DWtb. 10, 2, 202 (unter h. ß), ivo kein Bdcg aus
Luther.
N] 15 f^nbt. 2)a§ ift et)n fein Ircutle^n S bo folb§ ber tcufffel 'bü) toonen. Sed
oportet nos ita agnoscere muudum, bQ§ h)l)i; lotffen um6 gutte ircvcJ, fl'UmB=
!e^t Jtu letjben. Totus mundus, oninis cohors iioc facit, qui occidunt et
persequitur iustos pro iusticia, tuen lüoHen bie liBen, si optimos homines,
praedicatores non vohmt diligere, quomodo voluut inimicos ferre? jDo» ift
20 bcd teuffela fnfftappen unb feljne braubt folget l)m noc^. Ergo si persequeris,
^0 fpric^: ©JO fol» fet)n. Si non patcrer, tuuc timendum me non recte
credere, docere. Nam si sincerus fueris, §o hJ^tbt ber 5leuff[el bid^ fe^en
unb »)nnen lücrben unb aE§ nn hiä) ^ecjen. ?t6ev baS bortel)! foüen h)l)r
t)a"6en, ba§ fte be§ tcuffel» fet)n, ei)cr fte uny umSvcngen, foüen fie fic^ fclöcr
25 morbcn. "Sätjx toiffen, bas toljr au% bem tobe' k. 'ben 'mt)x ItBen btci.sofi.s.n
J5 nach iDoncn steht got hjljrbt cljn mol etjn fctot braug machen sj) rh 16 toiffen c in
lernen sp nach merct stellt ünb sp 17 aber oranis steht niagiius sj) über occidunt sieht
lati-ones sp 20 über Sraubt steht bie Wctt sp nach noc^ steht in occidendis iustis Christo
Stephano Paulo sp 23 unten am Seitenrande steht @§ fot mic^ nimanbt ml)t fernem Bottc^l
■Raffen ac si ego aliura uelim transfodere unb ftei) nit)(i^ »or butc^ bcn te^b efjet ic^ 1}i)tt nxit)äjtt sp
') ct)n fein fteutle^n rgl. Unsre Ausg. Bd. 14, 1&>, r;.S' n)a§ 6ain fut ein fret)tet fet)
gctuefi; 16,321,25 65 bu fteunblid)e, l^olbfetige äßeit, bu feine? Ätcutlin; Pouchs Slg.3\ 77
Vide, qualis ßrcutlin jorn; vgl auch Bd. 33, 6S5 zu 517, 37.
524 SPtcbigtcn bcä 3at)tc8 1531.
Hl bn ift nihil ciiiii ipsis, sed econtra, quia, (jui odit. No.s lialjeimi.s lioi', (iiiuil
sc'iiiuis, (jiiod in morte et niancnt in ea, Nos in vita et niaucniiis. Magnnni
nu: Si scio lue iu vita, fol leibcu, qnod me qnis ncibet Ullb I)afJ3, qui in
morte est, jiotest quidem neiben, fc^cnbcn, quod sim öerfurcr, aber gl^cn Diel
iu ollam talia verba. Si anfertis domum, ltia§ ift l){)m benil? ccrte non s
coelnra. Si corpus, fo ttttnpt cr einen alten mabenjad Ijin tocg. Sed I)at
fein mut an mir f ulct ^ ic. Non, sed ego, quia sum ex morte iu vitam, ipse
in morte manet ftecEen, fan mir ba§ nic^t n{)emen, quod ego sum in vita.
Cum ergo vult Ciiristianum poc^en, ücrjagcn et auferre ei suum, ja ein
fc[;cbi(I)ten grinb genomcn et tu amisisti totum coelum, Iei6 unb lebm et lo
omnia. Mag[na res, quaudo quis aufert 1 obulum et amittit 30 tlUincn
golt§: Jt)ic !an§ greulicher gerod^cn Ircrben? Christiano uou fit f traben, sed
econtra: bcnn fie f ölten f)unbcrttaiifcnt fcltig, nou solum iu hac vita, sed in
fut[ura. Per quid scimus? ba bet), quod dil|ig[imus f[ratres. Fides ex morte
in vitam '^ilfft, ut uostra praedicatio. Per hoc videtur recta fides, quaudo is
neminem odit, etiam beue vult iniiuico jc. is tali amore ascendit et se ipsum
certum facit suam fidem recf)tfc^[affen et quod ex morte. Non quod ch|a[ritas.
y Sumus in vita supra c. 3. iu piiucipio Sumus 61ii dei sp r 14 quia diligiinus
fiatres sp r
>) \)a\. fein mut an mir tulct (unten Z. 24125) vgl. Unsre Ausg. Bd. 17, 326, 24.
N] bniber.' Qui mlramiui, quod nos perseqiiuutur, fct)Ct ha§ Urtet;L Nos
scimus iara ex morte in vita, bo fl)nbt fie nic^t, sed sunt in morte et
homicidae. 2Bl)r ft)nbt t)m tc^öen unb Blet)6cn brumö. Magna res est, si ego 20
vivus a mortno persequar. (Sr lt3l)rbt nUjr bcn tobt nid^t ufflcgen. @r !an
ml)r nic^t nehmen ben bie \vnti) unb nl)amen guttcr unb leben, ^0 nt)mpt er
eljnen maben facE toegf et proficior ad vitam etemam unb Ijab bie frcubc,
t|Uod ex morte ad vitam. Ipsi autem maneut in morte. ^^a er f)nt fel)n
mutleljn ft)ol ge!ulet. ®h) I)oft ben 6f)riften c\)n fi^efitfd^ten Icljp genommen 25
unb ()aft vitam eternam öcrloren et es in morte, tamquam si quis propter
obulum tocius numdi thesaurum amitteret. 6l) toie fetjn Vt ^^^ ausgerichtet,
^sd^ i)ahc ben getoinft, fie ben fdjaben. Nos miuistrare debemus illorum
pernicie, quam ferre debent hie et in futuro. S)a§ meinet er, ba§ h)l)r aufe
bcm tobe l)n§ leben. 2Bor bei) tniffen tt3l)r§? Ex dileccione, in illa videmus 30
fidcm adcsse. Nam qui dilcccionem habet erga omnes homines, bo belDCift
er, \>a^ fetin glaube red^tfi^affcn fet), et est certus. £)ie Übe brengt l)n nit^t
22 bcn bie Wut^ unb n^amen [so! die Stelle scheint verderbt] 23 über proficior
steht eo cicius sp 26 über vitam eternam steht celum et omnia dei sp 27 über inuiidi
steht 100000 ft perderet sp 29 er c in Joanne? sp 30 nach leben steht tummen {eljn sp
32 über jcl) bis certus steht scilicet quod ex morte ad uitam perueuit 6^)
mx. 57 [18. 3uniJ. 525
R] sed iam sumns erauS. Scinuis aiitem, quod (lil|iginins fratres, non uilfcv
tf)un, sed 6l)viftu§ tfiun l)tlfft, qnod ex niorte k. ift eins doniim. 2;arnnd)
q,[]it mein opus an, .scilieet eliaLritas non soluni in corde, sed ut ore, mann,
consilio adinvem fratrem. Ista opera jcugen et certos faciunt, quod ex
5 morte JC unb fein tiefest. Non dicit, qnod ex niorte veniennis, sed iam
flef(fje()en: mors cvlüiurgt et vita donata. In mundo niogcn loiv leiben, tonä
h)ir leBcn, vita ift unfer. 6§ i\at tnic^ umbfongen, e» ift no(^ xm\i> ein
liorulam ]U tf)lin\ cum vcnit ex[trcmns2, apparcbit jc. Iam eonclndit. S^a§
finb eitel fd^recf[lid}c giroffc bonerfdjlcg, qnod ii, qui Ijnffcn, finb eitel tob=
10 fd^leger unb tnovber.
') e§ ift noä) iiiiib ein horulam jii tl)un ryl. Unsre Ausg. Bd. 38, 772 zu S. 55, 20 ff.
-) erg. dies.
N] au^ bcm tobe, sed est signnm illins fidei, per quam efficitur. Cliaritas
qnidem est donnm dei, sed nostrum opus, nt sciamns fidem adesse. Sßeu
bie li6e bo ift, feo gcljcn bie manu, pede, corde. Erga alios est. S)ie ift eljn
3et)d^cn, ba-S \o\]x anß bem tobt fummen fe^n, non dicit: 'm\)x toerbcn ou^
»5 bem tobe fummen, |uuber: fet)n fcf;on ^irau§ fummen. Sumus salvi. £a§
n'^ue Ijaffen, lct)bcn: parva est hora illins, tamen vivimus. 'äöer fe^n i.'3oii.3,i5
Brubev ^a^[et.' Epilogus est et fulmen contra omnes, qui odinnt homines.
S)a§ ft)nbt morber unb Bo^elric^tcr unb foüen gote§ gcorn getoarttcn.
11 efficitur c in liberatus est sp 12 über sciamus steht ex niorte ad uitam por-
uenire sp H nach tobt sieht jum tc6cn sp IS Hoc ponit niercedem perse<|iiciiciuni,
scilicet esse morte et sunt homicide «/) r
57. 18. Simi 1531.
^rcbigt am 5n)citcn Sonntag nac^ SrtnttatiS.
R] Dominica 2. De divite et Laz[aro. sjut. le, laff.
20 Hoc est E[nangelium, quod non praedicat de fide, sed ein bretö
6uangeliutlt , nempe teiTct impios, qui non exter[ua opera erga indig|entes,
19 Luc. 16. r oben am Seitenrande steht Lazarus est Ecclesia, Diues papa et sui Canes
praedicatores qui lingunt Ecclesiae vulnera P^hilippus M[elanchthon ' sp 20 quod über imn
') Vgl. Corp. Ref. Bd. 14, 302.
N] DOMI[NICA II POST TRINITATIS.
'Homo quidam erat dives, qui induebatur purpura.' s.'ut.i6,i9
S)i§ ift ©uangelion non fidem praedicans. @§ ift e^n bveh) Guangelion,
25 scilicet incredulis, non benefacientibus pauperibus. Satis superque hoc
22123 ro 23 LVCE XVI ro r 24 nach ift steht el)n sp 25 über benefacien-
tibus pauperibus steht negligentibus pauperes sp
526 $tebigten bei 2fnt)re§ 1531.
R) Saepe aufl|istis fidem tantum salvare et quod opera sequi deb|eant fiJera, ut
ij prebigt l)f)in ft^ittiang tlieifien, ut gegen Christo et pro|ximo fol Ratten.
Et exemplum clivitis est: incred[uli imb Ie6en sie, quasi umB l]f)l'cnt tDiI[len
Quff erben et quasi deus eis dedisset bona, fc^arren unb !|ro|en jto fid^ et
vivunt, quasi hie aeternuiu. Et certe fit iam a rusticis, civib[us, nobilibus. s
Ibi iudiieium et minae ft^cn ha illis, qui voluut resip|iscere. Econtra aliis
divitibus ad iud[icium durius. Is nol|uit credere, sed vixit int fau§, donec
expertus. Sic hodie dicitur veritas: nemo JC. oportet faciamus ut Laz[arus.
siut. 16, 29'M[oseu et prop[hetas', oportet dicamus et exhor[temur: tnci" ficf) lt)il
bvan !eren, habet ein crnftlid) ejem))el hie jc. i«
sut. 16, 19 Audi verba: 'Erat dives.' 6r fol gegleuBt l^aBen, quod iüol unb
X\tä)t bxan t^ue, et forte pro se legem hab[ebat Mosi, ut ludaei rein feien
mit effen, tirinden unb üeibung, quia de impuris anima]ib[us jc. et quod
nullam maculam in veste. Ergo incessit ut ein fc^oner fre§^etlig nnb fleiber=
'^cilig^, sed quod M|oses dicit: nc claudas manum Ijm lanbe unb fuf^e fein '^
I)inbcrni», hoc noluit scire unb bienet n[n|erm ]^[efi- @[ott mit luol effen unb
j(f)onen fletbetn. Hoc nou fuisset ein fonbcrIi(| giroffe funbe. Deus non
1 nach ut steht bie sji 5 nach aeteruum stellt mansuri sp 15 nach claudas
stellt egeno sp nach ^m steht beinern s/)
') ftcsl)eiltg unb fteibct'^eing (unten Z. 29) eigne Bildung Lutlters, nicht bei Diets
wtd im DWtb. Vgl Unsre Ausg. Bd. T, S02, 17 fpei|()cljügen, flc^ber^cljligcn, 3eitf)el)ligen,
ftet^eVjligcn.
N] tempore de fide et articulo iustificatiouis audistis. Nunc eciam de operibus.
Nam utrumque necessarium scire, quid coram deo et homiuibus agamus.
Exemplum huius divitis est bc'^n, bie bo ni($t gleufien et putant sibi vivere. 20
Sie bo benöen: frife gar, f chatten, Ivac^cn, tanquam suus venter solus esset.
Praecipue experti sumus hoc tempore famis Don ben Bo^eluii^tevn. Terror
est impiis et piis est erudicio. Nam iJle bene novit Mosen et tarnen non
credidit, 6i^ et» etfarn ^ai. Ita hodie mundus non credit, 5i§ cr§ crfare.
Nos iterim simus Lazari. Idee habemus hie fortissimum exemplum. 25
siif. iG,i9 'Erat homo dives' jc. S)er fd^altf, bQ§ er ge!Iel)bet Itior, putabat
secundum legem se facere. S)ie bo folben fcf)ein'6arlic^ gefle^bet fe^n, nihil
immundi vesci, et cogitabat: 3[t§ bo QU^geri(^t, ego sum dives, faciam ita.
Ita est et)n fcf;6ner fre^l^eljlige unb flcljbe^e^ltge. Interim hoc Mandatum de
5. OTo|ci5, iff. paiiperibus Deute. 15. negligit, studet Interim vestibus 3C. Unb jtoar e§ toer 30
nidjt §0 gro^ am effen unb trinken. Quilibet edat et vestiatur, h)ie er
19 vor scire steht est sp 21 nach fti§ steht bu§ sp 23 Nam (Mo) 24 erccli(di)t
26 vor gcHeljbct steht tooll sj) nach h)ar steht »nb Wol a§ sp 2S nach bo steht nit)t sp
Vesci et uestiri bene licet pro arljitrio tantum non negligatur deus et proxinius rn r
30 über JC. sieht et cibis sp 3ll52T, IS Quilibet bis banäcft unt ro
9?t. 57 [18. 3uni]. 527
R] curat: qui non habet piir|puram, imliiat g|rocn xoät. Si non fetltel JC. Nostra
l)racdicatio est, quod salus non debet gegivunbct fein auff fpei§ unb üeibev.
Sed vide, ut g[ratia.s a[ga.s deo, si jc. Kic illi non nocuisset vestitus jc. si
in deum credidisset et Laz[arum non deseruisset. Sed qiiia sie ornatus et
5 bene edere potest, putat se Sjanctum et tarnen deserit pi-ox|inium, de quo
praejccptuiu: dil|ig[as prox|irauni sicut. ^a§ Bvid^t l)^m bett fjüU.'^ Si mit=
geteilt luiic piuiperi 3c. sed quia non facit, inu§ l)^m ni(f)t» gut fein unb
bl|ei6en, auä) ia^ effcn unb tjvincEcn non l)onum, (juia contcmnit dei prae-
cep[tum: 'diiige proximuiu tuum' ac. bev l^crr 6^riftu§ fc^ilbt \)^n gar Ijnvt. "«niti). 22 39
10 Est ein Bo§ @uongeUum, quod non lib[enter auditur. 1. fuit pauper,
2. infirmus, 3. ante fores JC. 4. non cnpivit de mensa, sed de niicis, quod
illum, ber fo gering ju fpeifcn mit ben 2eEer'6rDb^, quae dantur canibus.
Sic est ein öerftodtcr, tjiirter nicnfd), ut non dederit pauperi k. bie I)uube
{)etten§ gerne t^un, veniebant et lingebant jc. si habuissent panem. Illi suis
u Unguis praedicant diviti : bh) jc^elui, Bofiloicfjt istuiu debe[res pascere, nos
osteudimus tibi, quod debe[res ei futter, quod nos non possumus praestare.
Ideo ift§ ^od^ gefdjiricBen. Sat, si fuisset arm: ormut tvei) t^ut^, gravius,
r vor mu§ steht fo sp 9ut(§) 11 nach 3. steht desertus !C. sji vor mensa steht
(liuitis sj) nach mensa steht saturari sp quod (dominus) IT si bis Kti) t^ul unt
') ®a§ 6rid)t tjijm ben t)aU auch smtst bei Luther, r. B. Unsre Ausg. Bd. 10, v>S, 9;
i-gj. n Wtb. 4, 2, 246. -) teEctttob vgl. oben S. 185, 3. ') armut ftic^ tljiit vgl. Thiele
Nr. 123; Unsre Ausg. Bd. 12, 136, 24125.
N] tüol, attel)ne fef)e ha^ h\v got baruter banäeft. Nihil nocuisset huic cibus
et vestitus, si in deum credidisset et proximo inserviisset. Sed quia salteni
20 huic cibo et vestibus inser\nit et putat se sanctum, deum non curat, proxi-
mum negligit, brumB mu^ l)ljm ni(^t§ 3I0 gut !ummen, eciam cibus et
vestis eum damuat. @r mac^tS aljto grob. (Jr fd}ilbt Ijn fe^er l^art, Gfjriftu».
1. Dicit Lazarum pauperem, 2. Iranif ÖoUer fc^loer, 3. Ante ostium iacuit.
4. tantum micas poposcit. @r Bcgcret nit^t jlü tift^ äuficjen. Ser arme
25 !rang!e mon bor ber f^ur, ber leljc^tlid^ ätu fpe^fen loar, ille uegligitur. S)o
ml)t man bljc ^unbe ^att gefpel)§et, hoc illi non dat. Interim Canes illius
libeuter illum saturassent, lingunt tarnen pro sua natura q. d. ad dominum
suum: h)t)r njet)^en bljr, ba§ bh) Ijn jolft ^elffen. Satis fuisset eum pauperem
fuisse. S)a§ ift fc^tocr gnug. Accedunt ulcera, ba§ er mä) laBfal unb Bette,
30 tarnen nihil magis expetit quam micas, quae forte decidunt de mensa. 2)a§
19 in deum über (deus) 20 Neglectoribus dei et hominiim omnia sunt inipia et
imunda vor 22 6^riftu§ vor \ti)tx yesteUt sp 23 über 1. steht Primo sp 24 über
micas bis fiegetct steht bie er ^mc onc fc^oben ^ctte lunncn geicn sp 25 nach man steht
te^t sp vor ille steht tarnen sp Exaggeracio peccati diuitis ro r 27 illura (ling)
29 ift c in »er sp nach 6ettc steht ijal geborfft sp
528 <prcbtgten be§ Sn'^tcS 1531.
R] quod pleuns ulcerib[us, et non solura bovffte einer futterung, sed lecto et
custodia. Ipse libenter tulis.sot ista priora, si modo ei contingere p|otui.sset,
quod canib[us, uempe micae: liaec etiaiu non contigerunt. Et non in deserto,
sed ante fores. Ideo ein jd^icnblicf) t)artc funbe contra praecep[tum: 'diliges
proxinuim.' Ibi est liomicida per hoc, quod uou micas ministrat imb left 5
l)l)n Ijiinger ftcrBen ante fores. Canes libenter iuvisseut. Is ubit feinem
foftlic^en guten leben fit morber. Quod is enim moritur, est eius culpa: si
dedisset esura jc. Ideo quando deserit deus hominera, tf|Ut er gar !ein gut
iDiatii). c,3 jucv^^ vel si facit, sinit dextra ut Matth. 6. quaerit centuplum quam dat.
Est conclusum: Non est Ijeberman dignus, ut b|ona o|pera faciant. Cum lo
ergo est tarn öerftocEt, Begcngnet tjfixn ba3 urteil iterum. In inferis non
pctit um6 ein t|runc! lt)ein§, ntalöafiry, toafferS, sed tautum uni6 ein tropfiletn,
i)art mit r)artem ^ üergolten. Si tu non das micam, baran bu nichts berliereft,
fo tan bir ßajiaruä nit^t ein Sropfilein, toie lüol ^t)m nichts bran gelegen.
Sßer [lä) bran ftoffcn loil, faciat vel er erfar§, ut quaerat ein tropflein ^'^
Joaffery i. e. troft a miserrimo, queui pedib|us couculcaverat. Sic ulcerib[us
geplagt et miseria et impietate sui fratris, qui debiebat iuvare. Sic ibi f^ut
3 contingerunt 5 über est ste?U diues sp 7 nach fit sieht ein sp 819 hominem
bis Wxi unt 9 nach ceutuplum steht magis sp Mattt. 6. sp r 14 nach Stopf|lein
steht njaffcrö geicn sp 16 WaflerS bis pcdib^us unt 17 über fratiis steht dhiitis sp
iiarh deb|ebat steht eum sp
') ()att mit IjQttem (unten Z. 25 ^oxbt lDt)bct ^atbtj vgl Wander 2, 365 Nr. 7 ^avt
gegen (tuiber) i)axt; vgl. Thiele Nr. 472.
N] gefc^id^t nii^t t)n e^ner anbern ftabt, sed ante domum illius. Ita vides eum
negiexisse Charitatem proximi, Unb tobtet ben armen nt'^an, quem canes
iuvabant. Do ft^et, \)a§ bt^er ^ubfc^e man h)t)rbt et)n morber: nam si 20
saturasset eum, non mortuus esset. Nam quem deus negligit et deserit,
eciam si sint optima opera, tarnen sunt inauia, Eciam si dextra dederit,
sinistra accipere vult. Summa: 6§ ift uid^t elju t)ber man lüert gutte Inertf
3ID t^un. Econtra ille iu Inferno eciam patitur. 6r barff ni(^t molöafier
nod^ el)n trund tüoffer, sed guttam petere. §arbt tt)l)ber l^arbt. Sarfftu 25
nii^t e^n Br6|le^n gefien, barff tu nid^t eljn tropffen toaffer 6e!ummen nequc
tute orare. Ita quilibet cogitet utrorum exemplo. 311^0 tüt^rbt ber tDOl
tüiberumfi geplagct. 5Jtan ttjut icjt efien ouc^ al|o, noc^ Keffer alfeo. Nam
18 über sed bis illius steht gunbcr »ov jcljner t^ur ro 20 5u'6fc§c(v) Occidit
Lazarum diues ro r 21 nach esset steht Lazarus sp Nam bis deserit c in Sltßo gc^^ctä
Wen gok öoileflet ber Ion nid^tä 9ut§ t^un sp 2ll22 Quos deus odit reprobi sunt ad omiio
opus bünuni ro r 23124 Summa bis t^lin unt ro 25 nach twoffet steht 6l)tlcn ro nach
petere steht andet 26 nach brofeteljn steht 6vot sp barfftu c in go iolftu sp 28 vor
noäj steht 6nb sp ol^O ('^J dmch^lr sp
9lr. 57 [18. 3imi]. 529
K] man. In fame vidimus nisticorum impictatem et nobiliiim. Uli cog|itant
fnmicntimi crevisse, ut ipsi gclt trtegcn imb Icut Ijungcr ftcrteii. Olim
dieebant de spiritibus erroueis. lam in rusticis k. lam luibcmiis pur-
.seeiit[ionem externaru, certe nisi deus, cum {jcngen, topffcu K. Supcr|iorc
:. aniio tjett man un§ gcvnc fxcffen. Oravimus deum. lam intus persecutionem
])atitur dominus prineeps, externe liabet crucem et nos cum eo. Nos si
qnei'iniui' apud uobil|es, conculcamur, man ntad)t Cttel fuftuc^er ' K. Extcrni
liostes libenter Euangelium bcmpfftcu mit fdjlücrb, gladio. Nostri volunt
uobis ca[)Ut abrumpere ut Iohan[ni. Sl illic non gladio, tarnen hie mit
10 t)un9cv, jamcr, not. Ideo bcfdjidcn uu» ut Laz|arum unb gcöen bic fei in
sinum f)iü., ut nou acquirat aquae ttopiftein. Et Laz[arus k. tvix lonncnS
nid)t anbcvy mac[)en, quam est, non tjoven. Si contra hoc praedicanuis,
dieunt Nos cos trogen unb t^un ha§ ^oibbcrfpiel, Et d|icuut, man lool|lc fic^
Iviibbcr fie fe^cn, ^erfjcf)cn. S)a§ tft ber bandt, quem aequisivimus, quod
15 pracdicavimus contra discordiam seditionis. lam dicimur, quod simus domini
et velimus vos pedibus conculcare, jo fol§ fein, Sed ha^ tft nil^t bie meinung.
2 nach crevisse steht ideo S2> 5 über anno steht 30. sj) S nach libentor sieht
vcllcnt sp gladio c in persecutione sj> 9 gladio mit S bempfften dureh Strich verh
11) mcinung mit pedibus durch Strich vcrb
') fuftu^cr sonst fu^tiobct vgl. Unsre Ausg. Bd. 33, 679 zu 228, 3SI39.
N] tanta est impietas, ut aliqui praefecti cum rusticis confederati '^a'Ben hcid,
ut fere possimus dicere: Diabolus olim in tüt)n(Jdn, nunc in rusticis et
nostris vexat nos. Externi hostes nos hactenus vexarunt. fetten un§ gerne
20 gefreffen 3C. tarnen pacem servare debeut. 51'^ue lot)rbt meljn ^err Verfolget.
(^§ bvuden ijn feljnc el)gnc lelutljc unb bic armen Pfaffen tretten fie ml)t
fuffen, n^mpt baä 6rotl) aii^ bem manlle, fcfjelben unä uff§ ergeft. Adversarü
igne et gladio, |)te m^t junger, iammer unb not^. S)rum6 muffen toljr un§
fd^iden. Habebimus nostra praemia. Uli impii divites venient ad inferos,
25 ad galgen. 2ößl)r !unnen§ nic^t anberB mad)en, si illos admonemus, f5o
mel)nen fie, tt)l)r Inollen fie trocjcn. Zvoc^t fie ber teuffei.' ®o§ tft ber
band, bcn tul)r entpffangen, qui nos Papam Germaniae'-^ et dominos suos
calumniantur. @ö ift nirf}t, ba§ fie \>a§ ernftlit^ lüiber un§ rebten. Sed hoc
est Studium illorum, ut eo perveniat, ut haec, quae ipsis placerent, loque-
30 rentur, si nou fit, fame nos impuguaut. Haec ingratitudo superat Thyran-
17 bo§ c in äctretibc ^ctffen fteVigcni sp 18 Satlian in impiis rusticis iam vlvit et
enangelion uoxat ro r 22 un§ (itt^t) 23 über §ie st-eht Nostrates 24 nach Habe-
bimus steht vtrique sp rh 26 über meinen (iD^r) steht fdöutbigen bni sp über toi)« bis
ttocjcn steht mb l)t bcucjfc^cr ^et loerben np Segnet ro r 29 über Studium steht intencio sp
über (juac steht praedicatores sp
') STtocjE fie ber teuffet vgl. Unsre Ausg. lid. 33, 677 zu S. 111, 34. ^) Lutlier berichtet
also selbst, daß man ihn 'Deutschlands Papst' gcsctwUen habe. Weiteres s. Nachtr.
Sutfjerä SäJerte. XXXIV 34
530 ^pHbigten be§ ^af)xe% 1531.
R] Sed est faavutnB 3)0 t^Ult, ut praedicaretur eis, qiiod vellent ipsi audire ober
gciiomcn bie guter, Et tro|: siciit facimus, fpritf), haö gut fei), Iro n^t, fo
t)ungcr§ geftorbcn jc. Sicut ipsi gladio non gecnbet ic. ut ikiu abstulerint
q[uieqiiid K. Sic etiam isti non jc. videb[uut, loen fte ba§ l^eHifd}, orabo,
ut veuiat semcl iudicium, haB rusticis et nobilil)[us 311 tjO(i) JC. lam con- 5
veniunt, ut principcs ftcurcn. Sed dicam ein fegen bruBer.^ Nos volumus
pati, ut coneulcent nos pedibus, donec audiant: 3)u in bie ^tl et careto ein
tropfilein tnofferS vos. Sic P|au[lus dicit, er |ab muffen leiben persecutioncs
externe et interne. Externe sensitnus et praesertim priuceps noster. ^lUliüenbig:
qui deb|ebant esse eius columnae, '[)engen bte ^Jofen onberflOO^ Unb t^un i"
^^m erger, loir tnuffen§ mit ^"^m tragen, bte finb bie rechten 'garten fopffe,
non inspiciunt Lazarum miserum, ulcerosum, qui tantura cupit ventrera jc.
Et canes jc. In aliis priucipatib[us ftellen ftd^ freunbU(^cr gegen Sajaro
quam nostri, Hactenus est nostra praedicatio.
Dicenduni, quid Sinus Ab|ra[hae, tjcl unb qual. Sed non necesse ut is
quisque aufftecC^e.^ 6^riftu§ l^at§ mit buniiel Iniort gerebt. Nostra res
consistit in fide. Si crediderimus et patimur propter eum, quod in fine
nostro gefielt bie angeli, qui füllen un§ tragen in feine fc§o§, ut hie dicit
textus. Ibi Christus indicavit officium angelorum, ha§ fie f ölten furen unb
5 über ^o(^ steht fc^toer sp (Kgo) lam 7 donec über (vbi) Sl9 P|au[lus bis
Externe unt 10 nach anbctfloo steht ^itt sp 13 nach fteUcn steht fie sp 15 Sinus
Abraliae sp r 19 Officium angelorum sp r
') dicam ein jegeii bruber ironisch; vgl. DWib. 10,1,109; vgl. auch Unsre Ansg.
Bd. S, 139, 21 bie loelt tann i|t hin (egcn Quff fptcdjen. ^) Ijengen bie 9Ja|cn nnbetfuio.
/Sons« üblich 'die Nase in etwas stecken D Wlb. 7, 401. 'J aujftcc^e (N Z. 29 hat dafür
QU^fed^ten) ivohl s. v. a. seine Meinung darüber verteidige, zur Geltung zu bringen sucfie.
N] nidem. Et tarnen sicut thirrannides non obfuit. Ita ingratitudo foI§ oud^ 20
ni(|t bol)^n Bringen. S)ie ^atncrn laffen öon tjrer untugent nid^t sicut
tempore Sßljl^elmi, bo muften fie fic^ laffen brucEen.^ Et nostri follen ^n
abgrunbt ber l^etten faren et ne guttam aquae Imbere. Ita apostoli interne
et externe vexati sunt. Ita si nostrum Euangelion interne et externe vexatur,
Noster dux ab exteris impugnatur, Interne a suis molestatur. £)ie felBigen 25
^artte !o;)pe, bie ßuangelifi^ fl)nbt, Uli negligunt omnes, quibus sua officia
debent. 6§ fe^ al^o. 3l6er et)n t)ber fc^itfe fic§ bre^n, ba§ er Iet)be.
Muha esseut docenda, Quid sinus Abrahae et infernus, sed non est
opus, bQ§ et)n ^ber luolbe an^fee^ten.^ Cum Christus non expresserit, cre-
dendum est. Sufficit scire pios credentes et misericordes ab angelis post 30
mortem vehi ad celos. Hie indicat Christus officium angelorum. Sß^r
21 tjxt Neque thirannides neque ingratitudo Euangelion expugnare debet ro r
25 molestiatur SOßl Sufficit bis celos unt ro Angelorum officium ergo pios ro r
') Gemeint ist wohl Herzog WiHielm von Sachsen; vgl. Erl. Ausg. 23, 297. ') nii§=
fedjten d. i. entscheiden vgl. D Wtb. 1, S55.
5?t. 57 [18. 3imi]. 531
R] ubm gegen ben armen, qui moriuntur, non lücrben Ijin au§ faren an geleip
leutcn, statim ubi cxivimus e corpore, non permittunt nie Satjunae. Sinus
Al)|raliae fuit isto tempore, ba 5t6|ra!^ant ift in die proniis[sionis, ba fie
lüol finb non in morte, sed in vita, qui ic^ mic^. Nos in Ciiristo
5 suni[us. Dives non fi^ct, quod angeli. S)o Itietben oud^ bte 2[eufel ÖOtn
Sucif[er Befielt fein, ut quando isti auffaveu, ut in afigrunb bcr IjeÜcn jc.
Si cred[erenuis lioc verum, tum esset nobis mag[na consolatio, qui putimur
interne et externe, solus sinus frolid), quod hab[emus pro|picium deum, qui
eustodit nos per angLclos. 'Ange[lis' ps. S)ef fdjal ift aljU tüolfeil Jr. toa§*i-9'.
10 ift, quod rusticus nie plag, nierdat unb @c^ar['^anä pedib[us? e§ ift Uicl JU
hJCnig ad hunc tlies[aurum , quod angeli 2C. Sic nos cog[itare deb[enius,
h)en§ ben gar 6o§ ift in Sch^wermeris, rusticis, e» ift um6 ein f[Ietnc jcit jc.
liaberaus fortiores et fLirmiores geifter, qui unfer mit ffei§ ann^emen unb Inartcn
auff un§ K. ista est fidclibus ein gtvoffer troft. (Sc^[lt)ermer öerbint, quod
15 Sat^an eum reit *, deinde fomen bie 2;[enfel unb reiffen ^'^n bie I^eE jc. Ipsi
non crediint, sed volunt exp[ectare ut dives. Nos etiam non credinius, sed
tarnen incip[inuis. Si perfecte, tum esset nobis risus, quod interne et
externe 2C.
213 Sinus Abrahae sji r 4 qui bis mic^ fehlt F ] ein Wort unlenhar
13 P hat über firmiores stehen fideliores
') ©ßtnn eum reit (unten Z. 29) vgl. Thiele Nr. 484.
N] hjerben ni(!§t ou§ bifer tnelt on glc^cjlcutljc faren, sed aderunt angeli, qui
20 nos tuentur et ducent in 2Ibra^am§ f(^o§ i. e. S)a§ fie tüol faren, sciiicet
uon sunt in Inferno, sed in vita eterna. S^a§ ift gnug. SBenn dives eciani
nioritur, ibi nuUus est angelus, ^onber bo toerbcn bie teuffel öon Sucifer
gefanbt fet)n, qui eum rapuerunt. Si haec crederemus, maxima esset consolacio,
scientes in affliccione nos regi dei benevolencia ab angelis in hac vita et
25 post mortem. S)er fc^acj ift feo gro| gegen bifem armut be§ Bauc^g. Quid
est, si esurire et pati cogor, si hoc econtra sperandum? 2Ba§ ift ml)r ba§,
ba§ mid^ ber teuffel m^t fuffen trüge et rex Franciae me honoraret? Ita
nihil est a mundo persequi et ab angelis honorari. 6§ ift umb e^n !Ie^n§
jut^un. Econtra fc^ar^an» getotjnnet bo§, ha§ ^n ber teuffel l^ie ve^ttet,
30 deinde eum rapit post mortem. S)a§ 'ijüt er mt)t fet)nem fd^arren unb fracjen
au|gericf;tet. Sed hoc non credemus, nisi experiamur, pauci sunt, qui hoc
creduut et moriuntur illo.
20 Sinus Abrahe ro r 21 in (1.) über sunt 26 über SOßaä steht Similitudo sp
Non sunt condiguae passiones huius seculi futurae gloriae ro r 27 über teuffel steht
\)m' ifa\oz s/) trüge c in trcttc sp 28 über et steht econtra sp ftcl)n§ (t^un) 32 danach
steht Reliquam partem buius euangelii (inuenios) Vesperi praedicatam inuenies inter
postillas ro infia foLÜo 469 scimarz
34*
532 5prcbigten bc§ 3nT)re§ 1531.
58. 18.S[um 1531.
^rcbißt nm jtweitcu Sonntag naä) Xrinitati?, natf)mittag§.
R] A prandio.
Hodie aiid[istis de divite, qui deseruit miserum Laza[rum, Et ecoutra,
qiiod dives desertiis mit allen f(i)Qnben et desertus Laz[ariis mit QÜen e'^ten
angenomcn, Et quod La|zarus mortuus et dep|ortatus ab angelis in Abra[liae
sinuin, ubi datiir uobis .solatiura, si iu Christum cred|ideritinis et nomine s
eins patimur, certos socios hab|ituros, qui nos certissime füren in feinen
fc^O§. Is art[iculus bene notandus, quia multi sunt iam, qui non cred|uiit
esse resur[rectionem a morte et vitam post haue, quia papa, Episcopi non
credunt et apud mag|nos ^onfen^ est dubium, an vita sit post hanc. Si
etiani audjiunt in scripituris, tarnen est illis ac iocus jc. Ideo iste locus lo
notandus, quod sit futura vita. Hie in terris commisit praedicatorib[us,
parentibus unb obcv!|eit nos, qui habent befel^, ut unfer tüatten, et maguum
donum, quod nobis et ventri nostro fo biet ^utter fieftelt. Sed ad fut|uram
vitam '^ot er biel m^er Befielt. Ubi ista v|ita finita, quando deserunt parentes,
praedicatores unb oBert[eit, tum alia est societas, qui sunt angeli et in locum i5
1 unt ro 3 mit aBen fc^anben über et desertus Laz[arus über desertus 6 nach
feinen steht Christi sj) S a über morte 11 über commisit ste!ä 1 s^j 12 über nos
steht 2 sp 13 nach glittet steht ^att sj»
•) magnos ^onjcn vgl. die. Erörterungen in Unsrer Ausg. Bd. 10^.507 zu 21,22.
N]8uM6,29 'Habent Moysen et pro[phetas.'
Audivimus hodie in euangelio, tüie 6ct)bcr enbe ift '^inauS gegangen,
Divitis et Lazari, unb ber tejt, ber bo flerlic^ fielet de morte Lazari et
portatus sit in sinum Abrahae, est consolacio nostra, scire, quod habeamus
gutte gleljC^Ieuf^e, propter iilos, qui adhuc duiiitant, an sit vita etema et 20
futura post hanc. Quam ber ^et)Ige öater 5Papft^ et omnes Magnates non
credunt. Nam racione volunt mensurare. Ideo hie locus indicat futurani
vitam esse, boruff man m'^er tcagen fol ben uff bife lefien. In hac vita
habemus obedienciam parentum, praedicatorum, magistratuum. Summa: @§
ift aüe§ uff ben bauä) geftelt. Sed futura vita uff ba§ ift mef)r gefielt. Ibi 25
non erunt parentes, praedicatores, alimoniae, sed aderunt angeli. Ergo sie
16 ro darüber steht Epistolam prime dominice inuenies sub enangeliis ro Posterior
pars Euangelii vesperi praedicata ro r 19 nach nostra steht scilicet sp 22J24 ideo bis
praedicatorum unt ro 22 fundamentum articuli de futura uita ro r 24 unten am
Seitenrande steht Testimonium scripturae dicit aliam uitam ])ost hanc futuram ro 25 nach
Qtle§ steht ijn bifem leben ro Ad futuram uitam nuilto prestanciora sunt quam ad haue
uitam ro r 26 über alimoniae steht uictus et amictus ro
') Vgl. unten S. 633, 32.
m. 58 [18. 3uiii]. 533
R] illorum 8 tictcil. Hoc discenduiu ex lioc loco, iit höh diibiteimis de lioc
arti[(:ii!o. Et idco Icxitior, ut bcn arti[fcl an,5cigc, ii[iinniiiiMtn sit fiel) linä
leidjt, tarnen quia viilt ein jold) lucfcii .'C. Si alia vita uou fiitura, tum
angeli non essent uec officium hoc hab|ereiit. Qnando vacca aut alia bestia
5 moritur, uon adsunt angeli, sed de natura luimana jc. quando homo moritur
iu fide, habet alios Iel)ter pro praedica[toribus 3C. Vacca et aziiuis uon
indiget praeter honiineni. Cum ergo d|icit Laz|arum ductum ab augelis Et
divitem, quod geriiffctt gfjcn l^tmel unb Begert ein toaffev tropffen, ergo
ccrtuni, qnod I)eiiicfjer leben post hanc fnv bie plos. Et econtra pro iuipüs }c.
10 Ne gering acfjtcn istum art[iculum, (j[uanquam satis esset, quod Christus et
alii cum eo resur[gant a niorte. Imo qui ante cum mortui sunt, hab|ueruut
angelos, qui in sinum Abra[hae, nisi quod ipse clarius an tag itCiäjt unb
berfunbigt. Ergo vides uon bcstiam jc. sed tantuiu Lazarum ab angelis
getragen, dives öoni S^euffcl gefurt, ut cog|ites, quid secuturum: aut angeli
15 tüerbcn un§ fnrcn aut diaboli. Ego multos audivi nngefc^idtt rebcn de art[i-
culo. Et Pap[a conclusit, ut credatur, quod vita non moriatur ^, si crcd|erent,
1 über 3 steht praedicatorum pareiituin potestatis sp 9 nach quod steltt ^oBc sp
11 über eum sieht Christum sp IJ nach angelos steht duces sp über sinuin steht vt
Lazarus sp über ipse steht Christus Sji 16 zii, vita steht sit iinmurtalis s/) rh über
moriatur steht anima est immort^alis sj)
») Unten Z. 30.
NJ discamus fundamentum articuli de futura vita, qui uegligitur in mundo unb
tvtji Be^ nn§ eljnrcljffen. Nam si non est alia futura vita, nuUi essent angeli.
S)en es fteljet nic§t angelos adesse, si vacca aut auimal aliud moritur, sed
20 in morte pii Lazari bo feinbt cngel on eater§ unb prcbigcrg ftabt ic. 2)ic
lue, cfel, o(^§ bar ff feljneä engel§ nid^t. Sed hie Lazarus illorum auxilio
utitur et dives hoc uon habet. Sequitur ergo, ha^ eljn fc^oncr leBen ift bor
bie frunxmcn unb eljn geringer leBen bor bie Bo^en. Ergo bouum est hunc
locum esse testinjonium vitae eternae et damuacionis, scilicet qui ante
25 vixerunt, esse in alia vita. !Da§ ift fc^on ber!unbiget, ba§ ift et)n§, bo§ t)r ^c
fe^et, nic^t pecora habere angelos, sed Lazarum. Scientes non expectandum
praemium a mundo, sed alia vita erit praemium nostrum. Nam utriusque,
tam divitis quam Lazari habes exemplum. Hoc ideo loquor, ut hunc
articulum non contemnamus. Nam video hodie raultos esse, uegligere hunc
30 articulum, et Papa ante 14 annos determinavit credendum"^, quod signum
est, quod nuuquam crediderunt neque Euangelio longe ante audierunt.
20 Angeli ad futuram uitam hominibus seniiuut ro r 25 in in 26 über habere
steht et auiinalia irracionalia ro 31 ante (. . .)
') Luther meint den Beschluß der S. Sitzimg der 5. Lateransynode (1513—1517) —
17. Dezeniber 1513: hoc sacro approbante concilio dainnamus et reprobaiuus omnes
asserentes auimam iutellectivam luortalem esse. Acta Conciliorum etc. (Paris 1714) IX, 1719.
534 *l}rcbi(itcii bc-3 ^atjtcs 1531.
R] nou sie couclus|issent, quo iiidicaut, quod Euaugeliiira uunquam leg|ei'int aut
audierint.
S)al i[t cin§, baS anbei" ftud ift boa, quod petit, ut mortuus mittatur
Sut. 16, 28 et praedicet, ue veniaut in locum 3C. Ipse: 'Habent.' Econtra ipsc: 5Jlofc
pvcbigte finb nichts. Si vero spiritus jc. Xam papa iam iteruni iuil auf|= 5
bringen ha§ fegfeuer unb polftcr geifter. Ideo notandi isti loci. Ibi vides
deum non pati velle, ut mortuus asceudat unb gl)e^e ^tn unb pvebtge. Soffe
hoäj, inquit dives, Laz[arum ^tn gt)en, S|anctuni virum jc. Ipse tueift ad
verbura Mo[sis et prophetarum. Ideo bte polfter g|cifter, qui poscuut aliquid
Siit. 16, 29 pro se fieri, illis respondeudum : e§ ft^et gefc^riBen: 'M[oscn et pro- lo
p|lietas.' §ic veirf) 6egevt, ut praedicetur, quid ipsi facere deb[erent. Ipse
vult dispu[tare. 2)a mit lüil er gering machen praedicatiouem Mosi et pro-
p[hetarum unb bie erfd^einung poltergeifter fterder tnadjen. Sed l^eift: Si
non credunt, raultorainus, si }c. quia isti adeo contirmati, ut qui non credat
eis, nee credat omuibus angelis jc. ut certe loir foEen ni(^t inijtx toiffen is
uec debemus quam eam doct[rinam, quae est verbum dei, quae geftifft unb
gegrnnbt per s[piritum s|anctum. Si quis vult aliud, videat, nt eonfirmet,
quod vero fol bienen ad salutem, vitam, nolumus hie spiritura audire, si
etiam esset Gabriel. Possum pati, ut quis dicat, quomodo Romanae sedi
et Turcae fol g'^en, ferrem ut in Pap[atu. Si irem Roraam, tot Missas jc. ^n
bie ftnb ni($t gerieft auff loelt fad^en, sed eapit[alem art[ieulum füren, qui
4 über veniaut ste/tt sui fratres s^> Mosen habeiit sp r 6 Jjolftei: c Mi jjolttei: s}}
7 über pati steht leiten IV polfter c in flottier sp 10 vor Mlosbu steht liabent sp
11 (SlBer toetl) §ie nacJt §ie steht bet sp 14 noch credunt steht Mosi et proiphetis sj}
N] Altera pars. S)a§ er fol ben tobten erlüeäen, ut admoneat fratres suos.
Sed negatur Uli et tarnen non desiuit orare. 9icl)n, habent seripturas, sicut
hodie Papa iterum incipit ^^olter gct)fter unb fegfctoer. Summa: @ot bcr
l^err hJ^l§ nic^t leiben Mortuos resurgere et annunciare. @r itJe^ft ftC Jtt) 25
Wofen. Sie folter geljfter, bie bo f orbern, lt)a§ man für fie t^un fol, htn
fol man tejt üor bie no^en fjalten.^ Xam in Mose et propiietis habemus
nostram doctrinam. Ita hie dives vult cercior fieri et vult, ut disputet cum
illis mortuus q. d. D^o e§ ift uic^ts 5Rofe§ unb bie |)rop%ten. @r tot)! bte
polterge^fter ftercfer machen benn 5Jtofen et prophetas. Sed ego dieo: Si 30
quis his non crediderit. 6§ ift toerIi(^ tnar. Nam Moses et prophetae sunt
miraculis contirmati. SSet) bem tüortf) tnoHen tDt)r bletiBcn. 3)a§ ift §0 oil
gefagt: lot)r tDoÜLen bet) ber fc^rtfft bleljben, bie beftettiget ift in tempore
Pentecostes et miraculis, si novam doctrinam voluut afferre, i)a§ beftetigen fie.
26 SKoien. (SBa§> SBon poXtn gctjftetnn ro r 29 Moses et propliete omnib[us
apparicionibus prael'erendi ro r 34 Beftetigen fie c In foKen fie ficftetigen ro
') bor bie nafeen "galten so auch sonst bei Luther, z. B. Unsre Ausg. Bd. 12, 641, 18;
cUmlich icie untei bie 9kfc ftofeen, vgl. oben S. 490, 1,
mx. 58 [18. 3mii]. 535
B] est Cliristus, et tluciiiit iu opeia, ba fprid) nein jU, scd lialjciil Euanguli.sta.s
et ApostoloH. Si voliint couqueri, (jiiod öcrftlimbt, \it) l)()r fdjab. Cliri.stiantis
non potiiit d[icere in vita: fido meo ieiunio, operib[us, multotuinus post
inortein. Et taiueu pap^a vult defendere, quod |oI satisfacere pro peccatis
5 unb im fegfieuer bemalen. Christus vero dicit, quod sit öergebung et (pii
mortuus, liberatus a peccatis. 2)ie polter geifter ^aben bie ftifft angcrici^t,
quia postularuut opera, qui sunt diaboli. Si enim esset demortua aninia
vel Christiaiia, d[iceret: nou oro, mi frater, quod pro nie oras, sed accepi
Sac[ramentuni , absolutioneui, mihi remissa p[eccata, sura finb Christi et
10 frater, sie d[icit Clu-istianus : Si douata omnia, maledictus tu, nou cupio
tuuni 6it[ten. Sed ipse sie: ■^ilff mir tuis missis, pereg[riiiationibus i. e. fo
bein mc§, \cdpah tijd, fo ireix mein Gfjnftu», Sauff, absolLutio gar nichts.
Ego d[icerem: a^ blt I|te6[eö felic^cn, iam negas Christum mortuum, quem
])rius confessa. Tu non anima, sed dial)olus leibig. S|piritus s[anctus tan
15 JDCtfagen, ba» Ia§ id) gefi^cn, sed uulla reveiatio toitb fagen, quomodo
3^4 meo b!s mortem mit
N] 3i$ ion» tool Ic^ben, si venerit propheta de externis rebus, sed bie polter
geifter, bie bo nic^t uff toeltlid^ fa(^C, ned ut homines ab articulo iustificaciouis
Missa, leiuniis, Balneis abducere, bte leljbe ic^ ni(^t, sed dico: Si vis scirc
salutem, disce ab apostolis et euangelistis, non ab Ulis spiritibus. ©ie ftnbt
20 nid^t gote§ ge^ft, ^unber ber leBenbige teuffei. Nam scriptura dicit Lasarum
non resurgere et praedicare, sed demoustrat illos ad scripturam. Valeant
)JoItergel)fter, qui praedicant Missas, ieiunia. @§ borff le^n f rumer menf(^
operum iusticiam praedicare, multo minus post mortem. Ita hodie adhuc
Papa uos urget suis Bullis credere purgatorium et remiss[ionem peccatoruni
25 operibus. ®ie i^abm un§ burc^ bie tnerd feo loeljt gefurt, hai lDt)r iusti-
ficacionem gefud^t ^a6cn. Hinc exstructa sunt Monasteria et omuia edificia
et census. Summa: 5polter 9et)fter fl)nbt teuffei, si sunt spiritus Christianorum,
dicerent: SLieber bruber, ic^ bljt nic^t, bau blB üor mid^ b^tteft, gracias ago
deo, qui me salvavit baptismo et suis meritis, non indigeo tuorum operum.
30 Damuatis autcm nihil prodest oracio. Valeant bie feien, qui opera exigunt.
6l) blü libe fecle, toljlftu 6^riftum nodj bem leben öerleugnen, quem in vita
confessus est? ^ßfui btc^ moIanbt\ bin teuffei, ber bto bi(| ^n bie Jjerfon ber
öcrbampten feien fteEcft. Nam sathan potest Nos mt)t offenberlid^en offen=
barungcn unb ml)t l)el)mlic§en erfd^etjnungen betrigen. Ita S. Agnes Luciae
16 3c^ bis si unt ro 1TJ18 Contra spiritus petentes opera satisfactoria ro r ISjSO Si
bis goteä ti)U ro 23 nach praedicare steht in uita ro 28 unten am Seitenrande steht
■PoItergOjfter f^nbt tcuffct negantes Christi merita ro 29 Spiritus piorura non quaerit opera
satisfactoria ro r 30 nach oracio steht nee petunt eam sp
') 5Pfui bic^ molanbt vgl. oben S. 46, 21; 342, 17, wo iveiterc Nachiveise.
536 'iSi''bi8U'ii bei 3aI)tc-3 1531.
Kl front llicvbcil conini Hngues a])))(aniit Luclae*, .si vcxa f.s<, bie fcIBigc
cijd)ciiuins la§ idf) Hctöcn uiib bev gleirfjicn, quia tr)uu iiicfjt frfjnbcn Imic
art[iculo. Secl talis, h)ic id) bcr fei jol f)elffcit, bau I)eift 6[)riftum t)Ct=
Icuginen. Non dicendum in niorte: P^go tibi coiiiniendo aniinam tot K. Sod
•sie: Ego me tot ut Christiamis fido, quod baptizatus, qiiod Christus mortuii.s, 5
et morior iu eins nonieu et verbum. Et in altera vita barff icf) nic^t tn'^er,
quam iit Christus adsit suis ang[elis. Lazarus alioqui luer JU arm ba,5U,
ut fccl nie» contra purg[atoriuui Befielt. Ibi nulluni ]3urgatoLriuni, sed balb
augeli. Sic cog[ita tibi non purg|atoriuni et satis[factionem bir auff gelegt
Inei'bcn, sed te ang[elos portaturos iu sinum Ab[raiiac, modo es Christianus jc. i"
Et nianifestatio de eo, quod qui in eum credit, fol feiig lücrben JC. ha tnit
lüirb er afier ju nid^t, quando cogLitat: n)a§ ic^ nic^t from gnug Bin getocft,
ha§ tnil id) aufrichten tnit ftifften. Gerte Laz[arus lein feelmeä geftifft, sed
mortuus iu ulcerib[us. Vides ante Christi nativitatem Laza[rum statim in
Siuuni Ab[rahae gcfaren. Vide, irie bu treulid) 6'^rifto bertiraueft unb »
leibeft pro eo et b[ona o^pera uBeft, post fide: tum ne eures, tnie e§ bit fol
gl)en post mortem. Cura tarnen, quomodo his credas et patiaris. Postea ifta
fc^on fieftelt, ha§ bu Iein§ purg^atorii folt geloarten, sed ang[elorum. Qui
docent purg[atorium , rapiunt te ex ang[elorum manibus et volunt te fe^en
1 ] reg auch von P nicht ergänzt
') Es ist wohl die Erscheinung der Agatlm gemeint, rgl Legcnäa aurea cap. IV.
De Sancta Lucia virgine (ed. Graesse S. 30). Über Erscliünungen der Agnes vgl. a. a. 0.
S. 116.
N] apparuit. Tales appariciones Ii§ ic^ no(^ gefdje^en, quia non multum obstant 2u
fidei. Sed illae appariciones, quae exigunt opera iustiiicatoria, sunt sathan.
Valeant moribundi. Sifiei;, tücn ic^ gefterte S ^0 tljun mt)r fo bil nacf}. 9tel)n
iam Christum negasti, sed dico: ^y(^ ftcrbc bo^ljn. £a^ al(e§ '^Ijnter mljr.
Confido in Christo et misericordia domini. fetten felmeffeu, Tricesinii^ folben
gelben, unde sumpsisset Lazarus pauperrimus? et tarnen mox ab angelis est 25
in celura sublatus. Summa: tides nostra heret in Christo, illa reddit nos
letos. S)en glauBen foEen tn^r nid^t jh) nickte mad^en, sicut illi faciunt, qui
volunt suis vigiliis et Missis satisfacere, h3a§ fie '^ic nic^t ausgerichtet l^aBcn.
Eespondeo: Lasarus hie mortuus est sine exequiis et vigiliis, sed in doloribus
et pace est et ab angelis susceptus est. ©il^e pi, "ba^ btti§ ^ie l)m IcBen so
nic^t öcrfeumeft fide et vita, bornoc^ la^ cl)nen anbern bie ^orge, quia iam
procuravit deus te esse ab angelis deportandum. Papistae lüoEen bic^ au^
20 über gcfc^e^en steht ^inge^cn sp 22 Mors impiorum et piorum ro r 25 Lazarus
nuUus exequias et rnissas habuit ro r
') geftcrbe verstärkte Form von ftcrbcn, rgl. D Wtb. 4, 1, II Sp. 4227, ivo weitere Belege
atis Luther. -) Tricesimi erg. dies, gemeint die um 30. Tage nach dem Tode oder Leidieti-
begängnis abzuhaltenden Seelenmessen; vgl. Wetse und Weiler, Kirckenlexikon Bd. 10 S. 1067.
9ir. 58 [18. 3uni]. 537
K) in j)iirg[atüniiu). Ideu niane cum verbo dci, iioii credcudiiin spiritui itilb
crfrf)Ctllling vcl revel[atiiiiii in ait(iciilo fidei. Si talis: cras UnrbS vcf^Cll K.
Sed i-i (juis docet: fo milftu tljUll, .si talis veiiit, fol cill mir cill tüimbcv'=
3ici($cu mitfiringen, quia Christus nou vuit {)dbcn. SBaS Ici luib leben
5 nntvifft, haä 1]at satis M|o.sc et piroplictac gefcfjrietcn , multo plus in novo
teHta[mento scripsit, qui vivendum, crcdcnduni, nioiiciidum, patienduni. Si
autem dominu.s ultra ista V[ult aliquid manifestare, hü^ tt)il \^ n\d)t ftvnffeil,
fü ferne, ba§ icf; mein troft nid)t branff fctjC. Multae prophetiae, quae (li.\|eruut:
fo, \o joly 9f)Cn, si nou credidi, non crravi, quia noii art|iculus fidci. Sud
10 iiic uon fc^er^, qui docet me, lüic icf) fol l^tc licticn, gleuBcn unb btjort. Sive
sit iu specie Gabiielis sive dei, daudani oc[ulos et dicam: 2rol bid), "X|Cnfcl,
((uia liabeut Paulum et Euangelia, (piae satis d|icunt, quomodo vivoiiduin.
(^ott lüirb mir nicfit ein fonbcrlidja matfjcn, sed loirba laffen bl[ci6cn bei)
bcm gemeinen Guangelio, 2auff, Sac[ramento. Ideo moneo, ut hunc art[i-
15 culuni etiani noveritis. Potes d|icere, <juid contingere possit Cesari, (piod
veiiiet t'anies, pestis. Ista sunt externa unb Iet)t nid)t mac^t bran, sed qui
voluiit dicere, qui vivendum, ut cum deo Beft^e et cum morte et diab[olo
ringe. Ibi renitendum. Ibi fides, (piod credendum in Christum, per quem
1SI538, 4 Gaudium est augelis in coelo super vno !C. Locus communis est de pueni-
teutia. Ibi pniodicator non solum debot dooei'e quid sit poenitentia, et partes eins dilig[enter
explicarc, sed etiam exbortari ad pueniteutiam homiues et fiuire praedicationem in aliquü
afl'ectu Hoc est fide K. sp r
N] bcr cngeln I)enbe ntjemen unb uff ^ren lucrdcn bleiben. Valeaut illi. Ergo
Sü cum vcrho senciaraus, si spiritus aliquis diceret: Cras pluvia erit jc. illiim
lerrem. Sed talem, qui docere vellet et opcra exigere, ben Iet)bet bie frfjrifft
nic^t. lila docet, mie blü leBen, fterfien, glcuBen unb f^un folft. In aliis
rebus externis propheciae nou impugno, >^albe§, Joer bo luit. Sed de vita
et morte et operibus geljort aücljne ber fc^rifft jtn. 3*^ h3l)l§ öon ben poltet
35 gc^ftern nic^t lernen. Ego non susciperem, si veniret in persona Gabrielis,
Christi et dei, §o fpri(^ : S)rol "iÄi), tenffel, got Itljrbt ml)r nid^t e^n
fonberlic^S madjen, sed circa communem racionem sui verbi lüljl criS ml)t
ml)r machen, sicut cum aliis. Sie fc^rifft lernet mitfi unb alle, iüie tol)r
leben unb fterbcn polten. S)ic |3oIter get)fter tnoUcn el)ncm ^bcn cl)n Bonber=
30 Iic^§ mad^en. Facile ferrem, qui de Cesaris eventu, de Saxo[niae reguo, de
pestc, fame et eventu mundi praedicare volunt. Sed qui nobis vivendi et
salutis modum praescribere voluut, bie tut}! \6) nic^t ^aben. ^C^ tol)l bcl)
J9 unb (jum) unten am Seitenrande steht Pii bene niuere debent deo et angelis
mortem comnnttere ro 22 docet (uitam) 32123 Modus uiuendi credendi moriendi ex
scriptura discendus ro r 2S/29 Sic bis goUcn ttnt ro 28 mi(^ (aVi.) 30 Spiritus et
appariciones exteruarum rerum fidei non obstant ro r
538 $tebtgteii bc5 Sn^tei 1531.
R] habeo r[emissionem p[eccatorimi, mors fol tob, ^^ fol ßa3[QVU§ fein, q[iian-
quani sim peccator ut Laz[aras, tarnen iustiis, qiiia cretlo in eum. Si diutius
vivo, faciani b[ona o[pera. Quod autem revelatur pro niiimlo et regnis
mundi, tft prophetia minor. S)q§ ift capitalis.
NJ ber fc^rifft BIcljBcn. äL>a§ über bag öov bic todt picopfieqit)t hJ^rt, ha^i loffcn
iDljV gefjClt, bo§ tft prophecia mundi. Haec est capitalis prophecia, Bc^ bcr
iDoÖcn töljr blcljbcn.
59. 23. 3unt 1531.
^rcbirjt am !tngc Dor ^o^anniö bc§ Käufer?, itnrf)mittag§/
II] In Vigilia S. lohannis Baptistae.
Peragitur hodie festum S. loh^annis bap[tistae, ut scitis, ideo, quod
ista histo[ria vel verba S. Ioh[annis bei) un§ Weibeit et ut ag|noscamus, lo
volumus für un§ n'^emen feine 9ian[3e legenb, ut Luc|as describit. Sic
Siir. 1, 5 scribit Luc[as in 1. e[apite: 'Erat in dieb[us Herodis'jc. Ut opprobriuni
a me ic. dividemus lnsto[riam in 3: 1. de concep|tioue, nativitate, niorte.
S)a§ tft ber Iiiebe @. ^o^onneS ber fr|om man, quem vo]|uit dominus in
Christianitate belanb ^aben nnb ongefeljen pro spirituali S|ancto, quia extra is
Christianos ein öerac^ter, berfpotter unb evmorbet man fein ntuft, Ideo servare
vol|umus hoc f|estum, ha^ toir be§ 5)lany ttid^t öergcffen. Hactenus cele-
12 Erat in diebus Herodis Sacerdos jc. sj) r 13 nach 3 steht sermones sp
') So gibt N an.
N] IN FESTO lOHANNIS BAPTISTAE.
'•3JtQn begefiet ha§ fcft be§ f)ct)|Iigcn ;3o|f)anney be§ 2cuffcr§ brumb, ha§
bie felbigc gefdjid^t bei) un§ gctrl^cben nnb erlaubt fcljn mochte unb fcl)n 20
^ubf(^§ anipt öou allen gelobet tnurbe, ideo illam bis diebus praedicabimus.
2iir. 1, 5. 25 Ita scribit Lucas c. 1. 'Temporib[us Herodis.' Legit totam bistoriam.
'Respexit dominus me' jc. 3Q3l)r lüoKeu bi^e {)ifto[rie tet)len in bre^
prebigt: De concepcione, Praedicacione et Morte. S)a§ ift ber übe ©[anct
Joanne», ber frume man, ben gott ^at l)n ber 6riften'^el}t tuoHeu betont 25
machen, ut iUi praepararet viam. Nara alioquin est homo iuterfectus et
impius. S)a§ h)t)r bei mannc§ nic^t Oergeffen, sicut hactenus Choreae et
coronae textae sunt, ut ilhid gaudium perficeret. 9l^U bie freube toer nic^t
18 ro Vesperi in uigilia ro r 24 nach Morte steht loanuis sp 25 bett c in
toctc^cn sp 26 mad^cn über (^ot) 27 nach impius steht estimatus sji 27J28 Choree
et leticiao huius festi ro r 28 über corouae textae steht uaria gaudia celebratLionis sp
51t. 59 [23. Suiii]. 539
R] b[ravimus mit coronis unb giirtclll unb trintfcil, fürte hiiic, (iiiod textu.s
clicit: 'Multi.' '^ä) la§ gcfc^Letjcn, »«^ c» ift ein liielt|l[ic^ fimibc bvQU§»"
iDorbeit, ba-j man naä) ©. ^ofjLfiii'ica lüdjt öicl gefragt. Et doinimis canit,
ba§ er nid^t geklagt ift inorben mit anruffcn et jc. alii leguntur multa fecisse
5 niira[cula. Is uiliil ante et po.st mortem. Et ne piilvi.sculus remansit de
os.sib[us eins, qnia gentes omuia öcrbranb. Dicuiit habere eins caput et
dig|itLos. Si est verum, mag|num mend|acium. Ipsius concep[tio et iiati-
vitas sie est öer!|Unbigt ut miUiu.s k. nisi Christi, sed luuft tcft er l)t)n unter
gtjen unb nimpt fic^ fein fo toenig an, ut fo :^oc^ er fic^ annimmt feiner
10 geBurt. Est cousol|ationis pleins[sima histo[ria. Non feriamur Ioh|aii[nis
festum propter eius Sanetitatem et faciamus eum idohim, benn e§ g'^ct t)f)n
nid^t an, man fieiert ijm nic^t unb man ^offirt ij'^m nii^t. Sed hoc bie feljr:
foüen loben d|ominura pro isto Ioh|aniie pro g|audio et trunue, quod habetur
liodie. Huc ordinetur, ha§ fie gegen @ott ge^e, ut cor uostrum gaud|eat
15 gegen U[nferm l[ieBen f)[err ©|ot, quod hunc sinit nasci, ut angelu.s jc. Multi
forte externe, ut in Pap|ata mit tanken, coronis, sed hoc nou verum gaudium,
bie h)ir ba Don ^aben follen, sed quod datus mundo i. e. debemus fctjern
2 Multi in nati[vitate eius je. s/) r 4 nach et steht miraculis sp 5 Is c in Iste s^j
( Conceptio
et «Jer post 6j 8 ehis (2.) bis est unt Caput IoIian[nis s^j r 6'/y Iolian[nis j Natiuitas sp »•
( Mors
lOlll Cur agamus ferias S Ioh[annis s}> r 11 festum (non) et c in ne sp 12 nach
hoc steht (ot sp nach fet)r steJU fein bo§ tnir sp 16 nach externe steht gaudent sp
N] Bo^C, si sincere in illius memoriam facta fuisset. Sed fuit fortassis terrenum
gaudium. Et ille loaunes non est miraculis insignitus. Waxi \V)et)^ nic^t bon
2u fcl)ncn toerdcn, ne idolum fieret illis sicut in aliis sanctis. Ita ille homo
est occisus et eius cadaver est omnino concrematum. Valeant, qui eius
caput gloriantur. @§ tt)l)rbt be§ !^et)Iigen geturt §o trcfflid^ öertunbigt aU
!eijne§ tjeljligen. (Sot "^at ijn m^t ber geBurt gro^ an, sed deinde ita
negligitur, quasi nulluni habcret deum. Ideo agitur hoc festum, ut illius
25 historiam sciamus. 3ticf|t umB fcljnet loljÄeu, feunbern ba§ t)r toiffet, Wxt \)x
bie freuben foEet anlegen. Nemo colat ut idolum loannera. S)en e§ ge'^et
l)n nid^t an, e§ gilt t)m nii^t. Sed haec caussa est, ba§ totjr unfern Ijcrgot
loBen unb banden uniB ben 5)tann, quem nobis dedit. Huc dirigantur
omnia gaudia et leticiae. Nam multi letati sunt in illius partu, sicut sub
30 papatu factum. 3{Ber boä ift noc^ nidjt bie rechte frcubc, sicut iam (pii
18 über illius steht uerbi sjy 20 illis c in ex illo sp 20J21 Ita bis concre-
matum unt ro loannes non est illustris miraculis ro r 22 gcüurt (est) 23 über a\\
bis ita steht lofjeit angeben in morte sp 24 über deum steht defensorem S2> 27 Gaudium
huius fest! ro r 28 quem nobis dedit sp über (gla) 30 qui (gla) iinten am Seilen-
rande steht loaunis natiuitas celeberrima fuit fedissima eius mors ro
540 5Ptebigteit bei ^ai)xei 1531.
KJ ba§ Qm>)t, quod Ioh[aiiues gefittt, unb bcn liefen finger uiib niunbc, quo
indicavit testa[nicnti, aguiim, ut praeilicemus clonuiii unb goB gcfc()icn(ft
ilei, feiu lüovt, pvcbigampt, qnia in hoc Iuli|auue feiern luiv aüe prebiger,
3ft ein Pfaffen feft et ipse sacerdotis filius. Exter|ne perseq|uuatur pvebig=
antpt liostes gladio jc. interDe apiid aniicos, ut nemo vilior, quam qui ]irae- s
dicat et discit verbum, ut sunt f c^llltneiftcv , botet, mutet" et qui jung bolä
3ie()en et q|uotquot offentlid) Be!ennen, bct felBen feft Begeben ^eut, et hoc
est gaudium, quod deus istos ded|erit. Coram mundo nihil, nou est ein
gitoffct öettKjctet quam Iüh|annes. Cum ergo mundus conculcet pedibus,
coutcmnat, ttJoUcn tt)it unfet anipt i. e. munblid^ ptebigtoott fel6§ ein mal i»
'J"'"-!"'!" fetjtn unb un§ fclBcr loBcn, c'^tcn, Cum ipse neu. Sic Pau[lus Ro. 15. 'Cum
sim Apostolus gientium, mu§ iä) mein' IC. omucs, qui mit bem toott @|Otte§
limB gf)en, dicimus, quod simus bie gitoffen l^eiligen. Si omnes docti
jufamen fomen, ifti nic§t§ gegen iin§, muffen einmal ftolsitcn, dicimus:
!Diattt).ii,ii'iuter uatos' k. Ioh[annes i.e. botet, mntct, ptebiger, pffartt)er, fc^ulimcifter '^
et qui E|uangelium pf(on|en unb t)nn bie leut treiben, hi sunt Ioh|annis
gliebmo§, munbe. Pro iioc g[ratias a[gamus deo, quod istud os, finget et
1 nach gefutt steht t)at sp ll2 unb (1.) bis agnum unt 4 SPfaffcn f eftc sp r 6 discit
c in docet sp 7 über Begeben steht Wh sp festum eorum qui Euangelium docent sp
9 über )azxxiiiitx steht proditor sp 11 über ipse sieht mundus sp nach iion steht faciat sp
15 c in 11 sp Ko. (15.) W.spr 12 nach mein steht ompt toben sp rh 15 über natos
steht raulieres sjt löjl7 mutet bis munbe unt 17 über a^gamus steht agere sp
N] laudare debemiis deum propter loaunem. 2Bt)r ptcl}|en ha^j ompt uub bcn
finget 3bQlltti§, quo demonstravit Christum. Nam liodie oportet uos in iiio
loanue praedicare et demonstrare. 6§ ift cljn pfoffen fcft, eljnc» pfüffcu §on. 2u
Nam hoc ofKcium praedicandi est infensissimum mundo, externe gladio,
interne falsi.s fratribus. Omnos doctores, praeceptores , pedagogi, prae-
dicatores, Confessores, bic f^nbt oEe ptebiget bes felBigen feft, tooEen lü^r
feljten propter officium. Nam illc loanues sanctiss[imus est ineptissime et
impiiss[ime occisus. Ita et praedicatores. Ideo necesse est, ut illius prae- 25
dicacionis encomion semel in anno celebremus. S)en bie noc§6ot f^nbt un§
siöm. 11, 13 ufcel getottenS ideo ipsi extollamus, sicut et PauUis eciam extollit contra
omnes adversarios. Et nos dicemus: \ot\x ptebiget, bater, fd^ulme^fter 3C.
fljnbt bie gtofen '^eiligen. Nulla sanctitas huic similis. 'Non est maior inter
natos mulierum' ut jiraedicatores. Nam omnes doctores, ptebiget fljnbt 3"
©. 3oanni§ gl^bma§ unb ft)nger 3C. lüljl un§ bie tuelt bctfolgen, au|!^ungern,
20 Vsus illius festi encomion ministeiii uerbi huius ro r 22 nach fratribus steht im-
pugnatur sp 23 f>)nbt (^ie) 25 et (omnis off) 28 ivy.ofiiov predicatorum ro r 29131 Non
bis fljnger unt ro 31 fideles praedi|^catores pedagogi parentes in officio loannis sunt ro r
') bie noc^born f^nbt ung ubel getatten vgl. Unsre Ausg. Bd. 33, 685 su S. 512, 40 — 513, 1,
9fr. 59 [23. Sunt]. 541
R] tarn fo Q[XO§ leut ut homo. Si miintlus nos perseq|uitur, conteninit, öet=
l^ungert, fo loben lüir un§ felBev, non nostro testiinonio, Sed dei, cui tarn
fo biet bran ligt, ut hmdet. Quid mihi ergo, ha§ tntd) bie fc§art)|anfen jc.
loev nticf) nic^t achten lt)it, ber loS unb i)\an& l)nta ber SieufcP: <iuid curo
5 honorem, qui auff erben tft? nolo curare. %ijim inii; fein band, habeo alium
dominum et os domiui, scilicet, qui me iaudat, qui dicit: quid curas, quod
te mundus contemnit? non digni, ut praedicatorem laudent, videant, qui
g|Otte§ hJort füret. Ideo frag nichts barnac^, habemus laudem . aliam , dei,
angelorum, ut hie Gab|riel dicit Mag|num futurum lohannem k. Cum ergo
10 deus landet nostrum verbum, sat laudis habeo et nunquam edioi potest. Si
totus mundus !^er feme et laudaret gegen uni angelo, qui dicit: bcr fol g|ro§
fein, @§ toer eitel ftand^ l)!^r prei§. Cum ergo in hoc of|ficio invenimur
Ioii|annif3, fo foHen contemptores verbi ni(f)t anfel)en, büB h)ir un§ brumlj
6c!unttncrn. Ipsi nobis non fac|iunt ignominiam. Si pius praedicator es,
15 l^eift bein namen 'Magnus coram deo', non coram mundo, sed niliil vilius,
.sed öerbampt, öerfludjt menfd^. ©e| bu ha§ bargegcn: 'Erit magnus' jc. »»f. 1,15
non frustra, 'coram domino'. ludaei hielten nirfjt biet öon tjijVX. Diceb|ant
2 fcIBet bis testimoiiio unt 5 qui c aus quae über honorem über Xi)ün steht ai sp
5 vor liabeo sieht tunc sj) 7 vor videant steht vt sp 9 Ilic erit magnus sp r
13 Ioh|anues nach foUen steht loir sp 14ll5 Si bis nihil unt 15 nach vilius steht
coram mundo s^) Magnus coram deo sp r
') band l)m§ ber Teufel vgl ünsre Ausg. Bd. 33, 677 su S. 111, 34. -) flandE
(unten N Z. 26) vgl DWtb. 4,1,11 S. 4201 unter 'Gestank'.
N] nos ipsos laudemus non nostris verbis, sed dei vcrbis. 2öa§ ligt bar an,
ob ®(|ar'^an§, Utulcen\ paWx ntljt fuffen trebt, si deus me ita honorat?
20 äBa§ frage ic^ noc^ ber e'^re? Alium habemus remuneratorem , deum et
verbum. 5)?t)r ligt nid^t an ben faulen mobenfeden. Non sunt digni, ut
honorent unum praedicatorem aut unum Christianum cognoscant. Sß^r '^aben
e^nen anbern r^unt: angelorum officia et ministerium habemus. Et quo
scimus deum nos honorare et laudare hoc festo, %o tfob iä) lobe§ gnug.
2a Quid tocius niundi honor maximus est erga praedicatorem gegen bifeu lob
gote§? ^a e§ lt)er e^ttel ftand. Ergo cum simus in hoc officio, con-
temnamus contemptores unb hJOÜen eljneu ntutf) faffen, illorum gloriani non
respicere. SSiftu öater, mutter, fc^ulmeljfter, pfar^er, tuum nomen erit
altiss[imum, non coram mundo, sed coram deo. '@r h)l)rbt gro§ f eljnaut. 1, 15
30 öor htm l^ern.' Coram enim mundo eum increpabant sathanicum. 311^0
23 Mundus non est dignus honorare unum praedicatorem ro r 25 nach maximus
steht eciam (si) si rosis libiis et omnibus lionoribus mihi occurrerent sp unten am Selten-
rande steht Tanta siuceri praedicatoris ghjria est coram deo ut tocius mundi gloria fetor sit
crga eam ror 27 Consolacio praedicatorura ror 30 Erit enim magnus coram domiiio ro r
') SRuIcen d. i. ungebildeter Mensch, Grobian, vgl DWtb. 8, 1478 unter 2, ivo weitere
Belege aus Luther; vgl. dazu auch Pouchs Slg. 3' S. 131 9iul^ 9tbam.
542 ^tcbigtcn beS ^atjxii 1531.
R] habere eum daeraoniimi, sicut adliiic fit et oportet. Si igitur soliciti, loic
man un§ folt ^te fctjcrn, @o Inurbcn r)ie bicfer ti)X ücrgcften. Si vero oh
oc|ulos ponis et d|ici.s: deii.s mens dedit mihi verbuni, scio, syncere, rein
Icrc, fcefcnn coram mundo, tum es ein ^ofifertigcx '^eilig et es ijnn ber e'^r,
quod Gab|riel de te dicat: Tu magnus, Sed interim parvus coram mundo
i. 0. fdjabt nid^t, si tautum niag|nus coram dco, tum fol biv Irol öergljen bic
Illft linb fiegirb, ut coram mundo girog, nee te fie!|Ummei"t, quod contemnaris:
quid, quod ein (?fel, falo contra me surgit? sed econtra angelus. Sic fit:
si nos contemnunt, nos eos centup|lum jc. Ipsi 'ijdbm betl forteti, quod
voutrem et bonum habent, Nos deum et ang|elüs: qni alterum liic teujcf)et,
vid|eat in fine, q|uanquam et hoc txiax, quod contempto|res ntt^t Itngcftrafft
filieiben et Euangelium nidjt ungcetivt, quia, quando verbum Euangelii adest,
tum jureifte muudum ju tvillliern. Sic tiet istis, qui iam contemnunt. @§
fif)ct mic^ e'bert fo an, quod aliquid veniet in Germaniam, ba§ äuriffen ttJtrb,
t)a§ auff eint Ijauffcn ligt. 5)tan hJiI nic^t baju tljnn, princip[es, Episcopi
funben§ faffcn, ubi praedicatores t)in lucg, Inirb» g^en. Inen fie benn ju
tvnmevn tüollen gt)cn. ^ä) !an§ nid^t Joeren, fie toollen nic^t tuetd^en, sed
expiectabunt, donec pedib[us conculcentur, q|uauquam cog|itent conculcajtores
20
1 Daemonium habet sj) r 2 nach loutbEn steht ton sp 3 nach scio steht quod sp
5 Coram mundo panius sp r 12 nach ungec^vl steht Btcifiet sp 13 Euangelium vastat
regna sp r 16 foffen hls g^cn unt nach g^cit steht fiel sp IßjlT Germaniae magnum
periculum imminere sp r
N] mu^ gefc^el^en. Si autem tales essemus stulti, ut velimus mundi laudes respi-
cere, §o inuften lüljr ber e^r öevgeffcn. Tu autem die: Deus dedit mihi hoc
officium docere meos liberos, faniiliam, popuhmi. 2)a§ toet)§ ic^, ba^ Xt^t
unb loav ift, si hoc credis, §o trl)tft bh) l)n ben r'^unt, quod Gabriel te
laudat. Si eciam mundo non laudaris, §o h)t)rftu nic§t gvo^ achten, si dei
laudem habebis. Sh) tokft if]cne efel unb feit) Irec^cjen nic^t ad^ten öor
bifem engel gefang. Ergo fie !unnen un» nidf;t ^o gering acE)ten: nos multo- 25
magis illos floccifaciemus. Ipsi divites sunt unb ijobin ia§ borte^l, nos
autem bonam consoienciam. In fine videbitur cuius toni."^ Quamvis haec
ingratitudo in hoc mundo non potest non puniri. ^c^ ijob forge, ba§ foId^C
gotlo^e 6n6en mit buc§fen, pulber äufprenget Inirbet. @a fi^et niid^ eben an,
alö Seucjfd^Ianbt not folbe te^ben: Priucipes et Episcopi negligunt suas 30
administracioncs, negliguntur praedicatores. 6§ tr)t)I jh) brummcrn ge^en.
S)a» Guangetton lo^rbt "blellBcn. Igitur nos volumus hoc Euangelion prae-
22 credis (tu es) 24 vor c[et steht UnbangJBavn sp Tocius mundi contemptus ift
e^n feto Itcd§3cen ro r 25 un§ über nic^t 30 Ruiua CJermanie ante fores ro r
') In fine videbitur, cuius toni ryl. Unsre Ausg. Bd. 33, 677 zu 8. 119, 37/f; Tisch,
reden (lierausg. von Förstemann und Bindseil) Bd. 1, 12,
«Kr. 59 [23. 3uni]. 543
R] se Eiiangcliiini, sed fiet contrariuin, toil» nicfjt anber§ fein. Nos voliumiis ein
fiveube bruber l]aben et g[ratias a[gere deo, donec vivimus. ^d^ jef)e ioä)
lüol, (|iiod E|uangclium nostnini destruet coenobia Episcopatus, quia ipsi
superbi, Hed nostnini vcrhum siiperbins, tantiim potestatis habet, nt nun
5 patiatur. Videbo, qni praevaleat, fo toevbctt ©Ott et eius verbiini nbiX=
poltevn.^ Cuius vcrbum dioit: 'Et nunc reges.'' 3^1 "Od^ lang nidjt. EtW-s.'o
uostri, qni nobiscum sunt, tvettcita ail^ mit fuffcn. Ipse niinatus, qnod
verbum jureiffe nii^t Ijauben, xod, sed regna, principatus orbis ter|rarnm,
S5iftf)intl, lanb unb leiltc.^ Posten dicitnr: est de Euangelio. ^a bu foU»
10 ha üon Mafien. V|ult lioc nomen fioBen: vult destrncre, quia non volunt ei
cedere. Dens fol unter fujfen ligen k. S)a et toolt S|odoniam umbfern,
prius ^olt er £ot^ erau§. Ubi exivit k. Carte Loth toax urfoc^, qnod ]ieriit
C'ivitas, p]t verum: quare coutem|pscrnnt eum et vocarnnt stultuni? Ideo
ntuftcn fie ha^ tfahcn et ultra l)el|Iifc() fcuer. 3(a freljlic^ ftiinb« bejfer, ut
15 d|icunt, in mundo. (Sben barumfi, quod Euangelium fomen ift, fol§ lltiel
3ugf)en, quia v|ult venire et gratiam dei ju'aedicarc unb bir geljorfaut machen
ho[mines, et ideo fottu§ t)ry tljun K. Si postea dicetis: est culpa Euangelii,
fo leug'^t ijijX ut iofitoii^ter, qni nolnistis audire et obedire. Sic fecerunt
Roraani: ubi Apostoli praedicarunt, faf)e u|nfer !^[err ®|ot ju üj ^unbert
5 nach fo ste/it fie sp 6 ps 2 s/i r 8 Euangelium est causa cur Imperia dissl-
pentur sp r 12 Lotli über (deus) Lotli «/) r 14 über ultra steht btuBcr sp l'J Roma sp r
') ubetpoltern vgl. Unsre Ausg. Bd. 8, 685, 36 nitt ubirpoltcrn noc^ über nimpcHit.
') lonb unb leute vgl. oben S. 478, 17.
N] 20 dicare et canere. Alii persequantur et furiant. S30 ift ha'^ ttJOtt §0 ftolcj
unb h)t)l nichts leljben. Ego videbo, utrum vincat: si euangelion con-
culcabitur, non arbitrabor deum. Nam scriptura dioit: 'Erudiniini vos, syi. 2, 10
principes' jc. aber Ircrbet unterg'^en. Summa: gotS tuort lt)t)rbt i'm re^ffcn
non stabuhim, sed regna, principatus, Episcopatus. ^nt n'^ainen gotcy, blü
25 toilft al^o Mafien, blo tuilft got unter bie fuffen tretten, ba» hJ^I er nic^t
leiben. Ita deus cum voluit Zodoniam submergere, eripuit Loth pium.
Uli potuissent Loth accusare, cuius fuga hoc factum est. SBarumB brudtcil
fie ^n? Ita hodie nos premunt. '^a Jren ba§ ©uangelion nicfjt !unicn lücr,
c» ftuiibe Irol Befjer. 6§ ift Jrar. £)a§ euangelion iDl)! goteS ef)er gefialtcn
30 ^^aben, si non vultis obedire, occumbetis, unb ift nic^t be§ Guangelion fc^ulbt,
^unber caussa est impiorum. Ita Roniani calumniabantur verbum et per-
sequebantur longo tempore, §0 gingen fie jtö brummem. @§ ift red^t:
22 nach deum steht esse ro unten am Seitenrande steht Atteude tocius mundi ingra-
titudinem aduersus uerbum Sed uerbura illi non cedet. Srumb iDljrbt fie tnuffcn jto bvummetrt
ge^cn ro 24 nach stabulum steht aut domum aliquam priuatam sj) rh Verbum dei cou-
teret Regna principatus je. ro r 26 Zodomam voluit submergere 27 (®e§) SSBatumb
(Wölben) 32 nach briintmern steht Verbum autem permansit sp
544 !l?rebigten bc§ 3a^te§ 1531.
R] jar, quib[us multa occisa milia, postea fcitt ev 9tom ba§ oBevft jum untcvftcn
et postea culpa fiiit Euangelii. Benc. Euangeliiim venit Roniam: geb|etttft,
fe^b ge^ovfam jc. Sic nobis continget. S)ie 5Runcf}e, pfiaffen, qui contra
Euaugeliura toben, bte Rollen fjevunter et nemo teeren, et d|icent: ba§ l^aBen
\mx bom Sirnngelio. Bene. See! bantit bcvbient, quia vi.s|itavit te dominus, 5
ut ag|nosceres se sal|vatorem. Sic giengs ^eillfalem : si fpert fte^ et non jc.
iDMtii).24,2ipse: 'nou kpis super' K. Sic h)il ber ^oinne» unb bQ§ l|ie6e eble hjort,
f|uo(] qHc fireube, gnab, bann[f)cr3ig!eit Bringt, Jtiil, inquam, nic^t geachtet
*i- 2, 10 fein, berfoligtu, et tarnen ideo missum, ut, sed ut Reges intel[ligaut i.e. et)rt
ba§ verbum dei, ncmpt§ an unb toft mä) leren, vel vestrum iudicium: i»
peribitis de via 3c. £)o§ tan man nidjt tücrcn ic. jtö §ieruf[alem, ©obioma,
lloma JC. cum ergo non sit gelt)ef)rt 2C. Sicut ergo aug|elos misit So|doLmam
unb t)oIet etlicf) erau§, ut isti cum ^auff nit fd)eitter jc. sed tantum con-
temp|tores. Sic semper fecit. Romara noluit umbftofjen nisi niissis Apostolis
et Episcopis, qui ex ben fern erouä lafen unb lieffen bQ§ ftro iu stabulo, 15
ubi 3c. Sic iam bet) un§ trifd^t er, adducit ha^ l|ie6e fürnlein et Loth et
adducit, ubi oufgetrof)d^en, fo Ijuttc ftro et palea. Cum ergo mundus non
1 nach milia steht martyrura sj) 4 nach nemo steht jot§ sp 5 nach bamit steht
l^aftu§ «;) 6 se c in ipsura sp lerusalem sp r 7 nach super steht lapidem sp 9 nach
fein steht sei man sj) nach ut (1.J steht non (vt) contemnatur s^j p's. 2. sp r 10 ps. 1. spr
12114 augielos bis prius unt 13 über cum f|Ouff steht mit bem sp nit c in JID sp dar-
über steht nici^t sp Euangelium scquitur vastatio JC. sp r 15 ex mit 14 Romam durch
Strich verb nach ex steht Roma sjy 17 nach aufgetxoffd^en steht f)at sp nach ^Utte
steht \\S) ba§ sp
') = sich.
N] Roma, tu debes obedire. Nolo. Oportet te facere. Ita hodie contingit
nostris impiis adversariis unb foüen bornadj fagcn: @» ift bc§ ©iiangclü
!D!atti). 24, 2 f (fjult. Non: quia noluisti tempus visitacionis agnoscere, to^lftu nic§t, §0 20
§ol nirf;t el)n ftet)ntet)n 6let)6en. Ita hie loannes et hoc officium iiodie
omnino impugnatur et negligitur unb ift bo(^ nic^t brunib gefc^iät, ha^
¥1. 2, 10 Iel}ben fol, sed ut alios exhortetur. 'Enidimini, qui iudicatis terram.' Sin
minus, peribitis de via. S)a§ iüw man icjunbt nic^t teeren sicut Lotii,
Hicrusalem, Babilon, Romam, bo tjat UtOUS ui^t tunnen teeren, ideo prius 25
deus segregavit pios ab illis et deinde illos omnes perdidit, ita noluit
Romam perdere, nisi optimos nucleos et praedicatores seiunxisset, bo ftacft
er bie fc^eune an unb brafd) 'ba^ ftroc au|. Sßen er ha^ liebe fornletin Quf=
gebrofc^en ^at, §0 fjutte bidj, ftro unb fpan. Ergo hoc festum celebremus
19 Omnes Morias ro r 20 nach visitacionis steht tue sp 21 Regna et principatua
contra uerbum insanientes perierunt ro r 23 leiben fot c in IjmanbcS jc^abcn ^ol t^un sp
28 unten am Seitenrande steht Contra inipios 2Ben ba§ ©uongelion nidjt fumnien Wer, ßo
ftunbä iDot tejfcr Deus prius suos eripit antequaui impios pordat ro
9lt. 60 [24. Sfuni]. 545
R] ag|noscat, nos ex corde ag|noscamiis beneficium dei, qnod dedit nobis bfl»
I|tebc verbum mihi ju prebigeit et aliis et vobis ad audiendum, et quod iam
lioijet erleuchtet f|nam onines g|entes et omnes doctores, quia istani lucera
b:ibeimi.s, «jiiae est contra mortem, Sat[anam et dat regnum domini et omnia,
5 quae habet: qnis posset laudes numerarc et virtutes verbi? P|aii[lus vocats 9i".9, ir.
ineiiarrab[ilem thesaurum. Sic inspiciendnm istiid festum, qnod g|ratias
a[gamiis deo für bie eble jungen, os et quod ipse 1. praedicator in novo
testa[meuto, a quo geftifftet ministerinm novi Testa[raenti et dig|ito mon-
stravit. Ideo festum fet) gerid)tet auff @|ot» h)ovt unb prebigampt. Angelas
10 prebigt 1]n ein fd^one, teerte prcbigt, loqnitur de vera sanctitato, quare
SloIJLanne» gefeiert toirb.
3 Commendatio verbi sp r 5 2 Cor 8. sp r ßj8 istud bis geftifftet unl
N] jh) bonöen unb loBen ba§ liBe prebigampt, Cum graciarum aceione cogni-
cionem dei, quod plus seimus quam tocius muudi sapiencia. Nam hie est
sei et lumen contra tenebras et mibes mundi. Hunc thesaurum uon
IS possumus esprimere. 6§ muften Qubere prebiger fel)n, sicut et Paulus dicit. 2.sfot 9, 15
Ergo in hodierno festo laudemus et gracias agamus pro ofKcio loannis, t)or
jel)nen fl)nger, junge unb ftt)ntme, quibus nos ad Christum duxit. 2tl§o §ol
bi^ feft gerichtet fe^n uff bi^ eble fd^one antpt ^oannil.
•Nunc sequitur textus praedicans loannem propter hoc ofücium.
14 Vsus illius festi ro r
60. 24. 3uni 1531.
prcbigt am ^o^annistogc.
R] 20 D i e I o a n n i s.
'Et Elizabeth venit' 3C. Heri aud[istis', mi ch|a[ri, quod hocüiit. i,s7
fejstum Ioh[annis feriamur nou propter Ioh[anuem , sed propter g|audium,
prebigampt et Euangelium hjiEen, et (|uod not fe^ ju h)iffen unb ju Be'^olten,
'j2 Cur agamus ferias Ioaii[nis »•/) r
') Vgl. oben S. 5S9, 13; 540, 3.
N] In die loannis.
25 'Elisabet autem impletum est tempus pariendi et peperit' jc. Sut. i.o?
©eftern i\aben tt)l)r ge'^ort usum illius festi non propter Ioa[nnem,
^Onbern propter otBcium praedicacionis et Euangelii. Necessarium est scire,
2^/25 ro
Sutfterä SBetfe. XXXR' 35
54G !Ptebifltcit bc? So'^tcS 1531.
R] qiiod ideo feriemiir, quia tempus veniet, ba§ monS liergeffen tuirb unb tüibbcr
anvid^ten toi'i(i)t itnb t[0ll ', nt antea ex S|ancti.s fooimus idola. Ideo bene
notanduni unb fol auä) oHe jar get)rebigt, cur ferienuir, qiiod deiiin loben
mit fireilben, qnod contig|it nobis Euangeliiim unb J)Vebigamt)t et feriamur
nosipsos, cum vic|iui uostri fo uM geraten finb.^ @§ ttitl ha {)in, bQ§ mit 5
fnffen bruber lauffe, qui V|ult ba l){n "Eomen, ut contomnauuis praedicationem
et praedicatores, et hoc ie'qhi, 6elj ben l)o'^en unb nibei'n ftl)enb. Tuui verum,
ut veuiaut, qui fdjcnben ttctjb unb ünber, et seducant corpora et animas.
Doncc vero vivimus, volumus grati esse et ag|noscere max[imam g|ratiam
be§ Iiteben ficiUgen 6uangeIion§. Hoc heri d|ixi. lani loollen tuiv für un§ 10
n^cmen de officio unb toefen, opere S. Ioh[anHis, quod est, de quo iactatur,
sut. i,i3ff. est ^ircbtgantpt. Angelus: 'Nascetur fil|ius et voca|bis.' 'Is magiuis' k.
'Viuum' K. 'plenus', 'et praecedet' jc. et sicut Elias, 'ut corda' k.
Ibi audis, quod Ioh[annes uon aliter iactetur, quaui quod jol ba§ prebig[antt
füren ut pater jc. i. e. ioirb geprctfet am ^od^ften jiropter officium et ut 15
dixi, quod feriemur propter lioc officium. Quod vero additur, (juod vinum et
.9 nach geprebigt stehl Werben sp 5 nach bo§ sieht mon sji 9 über vero sieht
nos sj) 12 über Nascetur i(s voca\\)is steht Ecco vxor tua pariet s^j Officium loannis sp r
14 non sp über loliLaiuies 15 über i. c. toirb steht Et tu puer propheta sp
') toridjt unb toi geiüöhnlich in iimgehehrter Folt/e vgl. oben S. 475, 15. -) viciiii
nostri fo übel geraten finb (unten Z. 20\%1) vgl. oben S. 540, 2GJ27.
N] cur ferietur, nam continget oblivio, )ia.^ lt)l)r ben ^el)ltgen loerbcn fet)ren,
sicut hactenus imploravimus, "^oben abgotter brauS geinac[)t. Nota beuo
et cur quottaunis feriari, baS ltil)r 6cge!)en banttcn, loBen niljt freuben, Uia»
un§ hmö) ba§ Übe ßuangelion geratten ift. äßet)I unö bie nad^barn übel 20
geratten ftinbt et omnes contra uos sint, ideo extollamus hoc ministerium,
h)el)ls geburet. Ipsi iiabebunt suum praemiiun sub papatu et errores venieiit,
ben fegen follen fie baben. Nos viventes gracias agemus huic officio. 9lbue
tüoUen tuijr t)ornt)emen öon bem anipt unb loe^en S. loannis. ©eljn tü^efen,
quod ho[die gloriatur, est ba§ prcbigampt. Ita augelus dkit: fiiius tuus 25
siiM, 15 'Magnus erit' jc. Legit iterum verba it. So f)Oret t)r, ha^ 3»0||önne§
nid^t auber§ öer!unbiget ioljrt, ben bog er fol :prebigen, sicut pater eins
siit. 1, 7e Zacharias dicit: 'Et tu puer propheta.' Ideo ]>ropter hoc officium lau-
dandus, sicut et feriamur propter iioc officiuui. 2)a§ er hü^ barcjlo fecjt:
sin.i, 15* Vinum non bibet', ntOC^t elJU flugling bo ^er faren et cum laudare, sicut so
17 über nam bis bo§ steht ben (nj^) man tt^rtä toiber Borgeffcn sp IS Festum hoc
non patrocinatur sanctorum sufl'ragiis ro r 19J21 bo§ bis extollamus mit ro 22 vor
geiuret steht Bn§ sp 25126 Vita et officium loannis ro r 27 Bertunbiget aber (gcprebigt)
29 barcjltl über fccjt 30 nach Vinum sieht et siccrani sp unter Vinum stehl nihil quod
de uino nascitur SJofincEcn toeljncffig it. xp unten nm Seilenrande steht loannes propter
officium suum maxinie celebratiir ro
9h. 60 [24. 3uni]. 547
R] Sic|erain k. mod)t ein Hugling dicere, quod ger^^ümet, qnod nee 9{ofin effig
et q|uicquid de botris jc. tüte gefeit bil ba^f quod ab abstinentia laudatur,
et vos praedicatis, quod non iei\inanduni jc. Nos neinini tüeren. Si Vöitt
i>\d) jo polten ut loliiaunes: non bibcre vinuni, non edere carneni et in
5 desertum ire unb "^eten l|QmeI§, (luis hJertjct bir§ ? Bonum esset, ut ieiunare-
nius JC. et libentcr vclim, quod Cusar, princ^eps singulis Hebdo|ma[dil)ns k.
Sed no.strum ieiuuium ba l)\n gefegt, ut no.struru p|eccatum austilgen K. ut
erat cultus S|anctorum. Ieiuuium Ioh[auuis ift bo ^in ntC^t gericf)t. @§
ge{)ort ein gcfc^iclter fopff unb nackter leib ad Studium.^ Et velim, nt
10 corporale ieiuniiuu Htatueretur, ut illo vel alio vespeii non ederotur. Slbet
\d) tüils nic^t gerieten, Si isti non fa|ciunt, quibus regitncnt '6efoll)en.
S. Ioh[annes non descriptus est bonn fc^Ictfjten foften, Sed de Naza[reorum
ioiunio, qui voluit deo jc. 9lam fur fid^ 4. 6. JC. Turca suscepit gu cinet
ciuigen tuonljeit apud Iud[aeüs jc. et tarnen non ba t)in gerillt guüerbienen
15 obla§ peccatorum, sed ba mit @ot loben unb tijxen. Sie fol 3lo^|annc§
toerbcn ein eiriger Siagarener. Et P|au|lu.s l)at§ auä) ein geit lang gefurt^p«. 21,2c
1 über iiec steht vsus «7) loannes ab abstinentia coniniendatur jjj r (1 iinr/i
Hebdo|nia[dibus steht aliquem dieni iciunii statueret sp 7 vor bo steht ift sp rh nach
utC2.^ steht quoque sp 8 Cultus Sanctorum sp r 10 leiunium Nazareonim sp r 13 nach
doo steht vovere .sp 14 tiach tanien steht Wax s/i 1C> Acto. 21. sp r oben am Heileii-
ram.de steht S25ev prieftcr t>nb fratocn f^enbct jc. sp
') Vielleielit schwebte Luther das Sp^'idiwort vor: 'Ein rollen- Bauch studiert nicht
gern' Wander 1, 248 Nr. 79.
N] Papistae dicunt: ®o, bo, Abstiueneia laudatur c( tu non jiraedioas abstinen-
ciani. Respondeo: 3Bi)r ltj()erenu nict)t, lxil)ltu biet) qI^o l)altcn, toer berbeut
bt)r§? si vis ingredi desertum, fore Ijnuuei" f)l)n. Nos eciani ieiuuium prae-
20 dicamus unb iB^er Itol gut, ut faccremns, si. Optimum esset Cesarem, jmn-
cipem imperare ieiunium, ba^ lücltlic^ bliebe. Sed ilia impietas ieiunii neu
est ferenda sieut sub papatii. Nam el)n studens, praecipue in theologia debet
ieiunare. S)q§ utu^ Jterliil; fel)n, toie lüol id^ hiolbe, ba§ man lel)plic^c
foften all el)ne toeltlic^e orbenung outf) t)ilt, lioc vesperi non edere, hos
25 cibos non edere, 2)aä man ba'i gefljnbc l)nl)albe. Sed ego non iubeo et
inipero, sed ad magistratum pertiue[nt.
Ita liic Joannes fecit secnnduni legem Nazareorum. Ubi quilibet
tempus sibi determinabat, 4 hebdomadas, dimidium annum unb entleibet
fid§ bon aEen. Hoc eciam Turca liabuit. @§ toav bo ^^n gerid^t, ba§ mon
30 h)olt got nil)t e^ien, non iu remi8S[ionem peccatorum. Ita loannes nihil
17 De abstinencia loannis ro r 20 si (ftum) 21 über ieiunium steht duorum
dierum in bebdomada sp über impietas steht iusticia sj) 24 Externa ieiunia a Magistratu
statuenda ro r 28 nach hebdomadas steht ant octo K. sp loa^nnis absti[nencia secundum
legem Nazareorum ro r
35*
548 !Ptcbigtfn hei Sa'^tc? 1531.
R] istiim toctfc, Christus nou: edit, hfibit, clormivit unb gelüont iit ein gemeiner
tnan, sio vestltus. Ioli|annes uon est talis, ut imitcmur cum, nisi vocati
per verbuin dei. Si vero vis facere, nemo toev^tS, modo nou facias cultum
braus, meritum, gje^. Si vero vis, ut fopff gcf(5^|oren fet) unb toein f})oren.
Hoc dico, ne iaetent, quod Ioli|anues non bib|it jc. fafte t)tuer ^in, sed 5
ieiunium non sit cultus, sed forberung ad of|ficiuiii, quod habeo. @r |ol
Siir. i,is's[piritu s|ancto erf[unet.' Ad quid? uon ut magna mb'a[cula fa|ciat
unb ein itrnft fjeilig luerbe, ut legendae Sianctorum, er Bettet, faftet, goB
olmofen. Sed ad iioc plenus S[piritu s|ancto, ut praedicet. 5luc^ ba§
^lajoreifcf) ampt, quod non b|ibit viuura, ift ba t]in gerieft, ut, quomodo? 10
i.'uM,t6f.'Multos', unb toeiter [treid^t 3C. 'In spiritu' jc. 60I fein ber rec^t 6lia§
et praecoderc 3C. ut convertat. Hacc est praedioatio Ioh[anuis. '^a, ba ^er
öerbint er, ba^ man l)^m ben !opff aBtan|t^ et quod coutemnitur unb gej(^oIten,
»dittii n,i8(|uod hab[eat diab[olum. Si in duris vestib[us isset unb Ijet fauer gefeiten
2 nach sie sieht etiam sp 6,7 Et replebitur slpiritu sancto sp r 11 tetia? (?ein)
11J12 praecedet eum in virtute et spiritu Eliae sp r V2\l'i nt his fopff unt 13 nach
Qe\ä)oUin steht toetb ^'ide Tomuni -J7 aiiiii'
') obtan^t (unten Z. 29; S. 550, 21) DWth. 1, IST ohne Beleg. '•) Dieser Band
der Rörerschen Sammlung ist versdiollen; vgl. Unsre Ausg. Bd. 23, 665.
N] vitis, toe^nber, 9{oft)ncn suo elatis tempore edit. Sed Ciiristns non ita fecit, 15
sed communiter vixit edens, bibeus, £)a§ man fol fel)en, ^OOnneS \t\) al§
e^n ^onberltc^er S'iajareer, uon nobis in exemplum. Si vis facere sponte,
fac sine lege et e.xemplo. Si vis te abstinere, ut fias gefc^idEter obber jtt)
fparen, fac. Valeant impii papistae. Sage, loaS man tt)t)I, lühannes ieiuuavit.
gafte ijmmer t)^n. S)a§ folftu nic^t bol)l}n Brengcn, ut illo remiss[i<)nem 20
peecatornm acquiras. S)lt) !anft bic^ m^t fafteu unb bet)nen toertfen nic^t
yiit i.i.'i bo^ljn Brcngen, ut deimi recoucilies. Deinde dicit: '@r §oI ml)t bem
()el)Iigen getjft erfüllet' K. SBarCjlO? Non ut miraeuia faceret, ut in
Omnibus legendis ;^at al§o ötl munbercjel)c^en gettjan. Hie est scopus
legeudarum. Sed hie Joannes spiritu impletur proptcr officium praedicacionis. 25
Nam multos debet convertere. Nam iste debet esse Helias, qui couvertere
debet 'corda patrum ad filios', sicut textus et Euangelistae et prophetae prae-
dixerunt. S)a§ ift 3oonni§ ampt. "^a ha ^er tjerbint er, ha^ t)^m ba§
^tMpi tlil)rt aBgetancjt et damnatus a mundo. Nam si ingressus fuisset
hypocritice et tacuisset, optime laudatus fuisset, sicut monachi icjuuber bie 30
16117 loannis uita exemplum non lex ro r 22 ntllt (Waj) unten am Seitenrande
steht De absfinencia loanuis secundum legem Nazareoruni De ieiunio eiusque utililate et
ordinacione illius ro 23 S33arC3tt) c in Cur liabuit spirituui sanctuni sp 24 nach legendis
steht scribitur Set ^etjUgen sp 24J25 Scopus legendarum ro r 27 I'ropter officium
Ioan[nes spiritu s^ancto repletus ro r 29 ingressus fuisset e in mansisset in dcserto
uixisset sp 30 narlt monachi steht laudantur sp nach bie steht ben sp
9lt. 60 [24. 3[uni]. 549
R] unb geljangen ben !|Opff nt ein parfiufjer, tum fuiKset in admiraitione. Si
potuisset Sanctus talis esse jc. Sed quia v|ult praedicare et convertcre filiios,
hoc noii leibltcf), hjurbe tuol el)er ein "^ur finben, qnac ei collum jc. laai
etiani incipiunt. @^ man mu§ nidjt laffen auff fomen, ut non bcn Sann
5 ufeei" 3C. quod tinient, fiet, ut scriptum. Ego non faciam. Ego sie distrihni
Rcgiia 3C. Post HOS vcnient, qui tc maled[icent et pedib[us conculcabuut,
et t)on unnu^en, untud^tigcn leuten continget et qui non digni, ut calceos jc.
5Jlan j^sric^t olfo: Sßer prieftcr unb fratuen fi^enbct, bem gfjets mmquam
looL' 1. f(^enb[et prebiganipt et totum genus humanuni. 5Jlan loirb \}l)m
lu feinb, quia vult eouverterc K. \)a?^ ift nii^t leiblicf), tamen puto, e§ fcl) lool
getl^an, t)a, sed ba '^abbert man brufiet, qui rec^tfi^iaffen. Bonum convertere
posset JC. Sed ba fd^eibet unb ftoft ftc§§. Papa potest a me pati, quod
lib|enter velini euni et suos convertere ad deum. ^a t)On '^cr|en gerne. ^0
fo muft t)ijX nid}t fo pvebigcn, sed fidere uuda misericordia, desp|erare a
2 vor fil|ios steht ad sp 7 nach et (l.J steht hoc sp »ach continget steht tibi s/)
qui c aits quibus tibi S/9 SBet bis 1. unt 9 JJtcbiflQtntit über (pticft) über et steht
2 sp 10 Vt coiiuertat corda patrum sp r
') äßet pticfter unb fratocn jdjenbet, bem gl)ctä nunquam tnol (unten Z. 22) vgl. Thiele
Nr. 11, dazu S. 423.
N] 15 Icut^e ijOben ba§ ntaul gef C^ntirct. ^ Si permansisset in deserto et ieiunasset,
tunc nihil accidisset mali. Sed praedicans occiditur. Ita hodie impii dicunt:
non perniittamus uostros praedicatores dominari, alioquin nos urgerent.^
Respoudeo: Sei) ber teuffei beljn !^err.^ @§ iDl)tbt b^r gefd^e^en, quod times.
Nos nohimus facere, nos veneramur magistratum, sed tu ales, coles, ben
m to^rftu ^'^n nicfit bie fuffe luafc^cn, impiissimos, cum autem optiraos con-
temnis. 5tI^o t^ut SfuncEer .§an§ unb §einnc^ fticä pauern.* Summa: pro-
verbium: 2ßer f rieftet unb froloen fc^enbet, bem gel^etS nl)mmer me'^r lool.
ßi e§ l^ilfft ntc^t. Nos veneremur verbuni. Safe fi(^ Runder •'panS, ^ikj
palüer f cremten: eveniet, quod contingit. Haec autem caussa est persequucionis:
25 'Convertet corda ad dominum deum.' S)al ift nic^t fe^n, hü§ tan bersut. i.is
teuffei nid^t leljben. 3)tlid^ tet)I In^I red^t fet)n. Omnes quidem fatentur
15 Muiidus uitara piorum t'erre potest sed doctrinam ininime ro r 16 nach nihil
steht ei sp praedicans c in propter praedicacionem sji über impii steht Lignei 17 nos
urgerent sp über (dominarentur) IS ©£^ bis ^ert rh 19 vor facere steht hoc sp nach
magistratum steht et discernimus regnura mundi a reguo Christi sp 20 über nid^t steht
muffen sp nach ttafci^en steht Dnb tuffcn sp Contra eos qui timent praedicatores damna-
turos ro r 21 §eintic^ filcj ^louctn c in f^tcj potnct sp 24 nach eveniet steht ei sp
26 Omnes bis fatentur c in Totus quidem mundus fatetur sp
') ba§ maul gcfc£)mitct vgl. oben S. 311, 17. ') Diese Worte hesiehen sieh auf
Lutliers Streit mit dem Zicickauer Bat; vgl. die Einleitung zu dieser Predigt. ') ©eQ
ber teuffcl be?n ^err vgl. oben S. 89, 5. ') gitäboucr vgl. D Wtb. 3, 1634. Vgl. auch
Unsre Ausg. Bd. 32, 568 zu S. 485, 2.
550 iptcbigtert be§ 3at)rcg 1531.
R] fiducia vestra. Ibi pap[a: Tu uou vis ine convertere ad deum, sed diab[ol(ini.
Sic si ad alios: Sic fiic: er fc^tlt un§, quasi non ftom, '^elt un§, quasi simus
befert ad diabolum. Nolumus hunc jc. ipse quaerit, lote et unfet junöer
unb ttieifter toerbc. Omues 3io^flnniter, qui sunt eins ordjinis, qui docent
in düinibus, iu scholis, sunt meri Ioh|annitae, quia fatentur et docent, bxutttB 5
muB mon feinb fein. Tarnen multi gaudeb[unt, qui lib|euter habent doct|rinam,
frolid^ bruBer unb feiert leiB unb IieBen bran et potius 20 mundos amittereut,
Et fatentur se nonduni conversos, fulsas fid|ucias sc habere. Ideo d|icunt:
bu lieber Sfo'^anmter, bu fagft mir uä)t. Isti patiuntur Ioh|anuem, bie anbern
auM, le^Qg ge^en. 'Israel': qui iaetant se Sianctos esse, foHen crft ^oreu, quod lo
diaboli sint. Et hoc befereit tüirb ^0 JU g'^en, non ut alii pro|phetae, qui
Siir. 1, 17 etiam converterunt, sed 'praecedet in'. Non erit persona veteris Heliae,
sed verus et is, de quo scrip|tura dicit, quod fur| ante dominum JC. quando
iara intraturus portam, hJtrb einer ba fein, qui viam praepararet, ut possit
iutrare. Sicut priuceps qLuauquam domi iu arce, tarnen habet hie nuncium, is
1 nach sed steht ad sp 4 lohannitae «p r 6 nach man steht ^^n sp nach
doct|rinam steht loetben sp multi in iiatiuitate eius gaudebunt sp r 9 über mit Xtäjt steht
tua praedicatio est vera sp 10 über Ia§ ge^en steht quia amputaut ei caput sp Et multos
filiorum Israel ic. sp r 12 Et praecedet eum in spiritu 2C. sp r 12 nach quaudo steht
dominus sp Heliae sp r
N] convertendos esse impios ad deum. 2)a§ !an ber S9apft Unb S5tf(^off, bic
lafjen§ gerne prebtgen, ut convertamur ad deum. Sed cum dico: Valeant
liypocrisis et propriae iusticiae JC. bo§ !an ber teuffel uub Sapft nic^t
leiben. Ita si arguitur privata persona, ut convertatur, reclamant: Nolumus
hunc praedicatorem. ®r h)l)I unjer juncEer lüerbeu. 3öt)r iDolIen t)n au|= 2u
■jungem obber ben !op)5 aBtanc^en. Ita contingit oHen ^oanmtern, scilicet
illius ordinis sunt parentes, pedagogi, praedicatores. £)en UIU^ man fe^ubt
2ut. 1, 16 jet|n. lUud confitentur verbum. Non solacio sequitur. "Multos filiorum
convertet.' @§ Jüerben ben nO(^ Ütl fe^n, qui 10 mundos propter hoc
relinquerent. Uli dicunt: Ego agnosco ineum peccatum et imbecillitateni, 25
£uM, isilli sequentur lohannem et diligent et vcnerabuntur. '@r jol btC f^nbet
Sfrael Beleren i\a got.' 2)a§ tft fc^enblid^, quod ille optimus populus
dei peniteucia indigeat. 2)a§ Beferen Jti^rbt al^o juge^en: non ut alii pro-
bat. 1, 17 phetae, sed 'ipse praecedet in virtute Heliae'. Non erit persona Heliae, sed
erit verus Hellas officio, ut angelus dixit: filius tuus erit, qui praecedet 30
16 Mundus fert praedicacionem penitencie, sed suam non uult relinquere sapienciam
iusticiam ro r 17 convertamur c in praedicemus conuersionera sp 22 2)cn 3o!§annitcrn
mu6 alten %o flehen ro r 24 nach hoc steht uerbum sp 25 relinquerent (quamuis)
nach imbecillitatem steht et opus est ut conuertat sp 27128 ille bis indigeat c in illi
optimo populo dei penitencia praedicari debet sp Conuersio sancto populo Israel prae-
dicanda ro r 30 über angelus steht Gabriel sj)
mx. 60 [24. Simi). 551
K] illic praesideni. See! Ioh[annes est is servus, qui ouff bem ful ante doiuiiuini
l^er trabt, bcr furtrab linb tvomctcr i. e. (luando istum auditis pracdicart',
scitotc dominum adesse. Iste cloretic^ctt ^ ift ftljmm lohannis: omiii.s sanctitas
et prophetia cesset et ipse dominus statim folgt auffm fu§. Sic eins ofBciiim
s gliet uticr aüe proifj'^eten, (luod Elias est domini, qui \enire debet für feinem
üold. Ibi discriraen inter Ioh|annem et omnes pro|phetas, qui ctiam con-
verteruiit pop|ulum. Sed non solum conrvertit, sed etiam bcr furtrab K.
Quomodo via paretur, audistis. ^ft eitel ^[U^ prebig, quae f|acit, ut caput
amittat, quia Iob|auni iu tot^i ludea fol tj^nt nicf;t§ gefallen. 310 f)of)cn=
»0 }3|rieft[er, sacerdotes, viros, mulieres: esti.s in peccatis, morte et niiiil Itcrb,
quicquid facitis. S)a§ ift öerbieflid^. Si neu dicitur hoc, non potest dominus
venire. Si vero praedicat magistratus, ut tum ludaeis vid|ebatur, si verum,
muft l)f)r jiidai.smus ju grunb gljcn. Sie bodie papatus jc. Si Ioh|aniies
gcbcmpfft lotrb unb ber Ijopff abgefd^Iaigen , tnag giltB? er ntmpt baB gan^
»5 3ubifi^ xää) mit fid^. Neu fc^im^ff, quando ipsi untcrgbeti, nfjemen it.
4 Officium Ioan[nis sp r 6 über Doli steht f)txm sp Discrimen inter loaniiem et
alios prophetas sp r 7 über non solum sieht lohannes s}} Parare viam sp r 9 ^^m
eingeklammert sp 10 nach mulieres steht sie alloquitur sp nach nihil steht ift sp
praedicatio loannis sp r 15 über unteig'^en steht praedicatores pii sp
') ctaretitl)cn s. v. a. Trompete; s. DWtb. s. v. flatct.
N] unb ttljrbt jum t'^ore bor t)m re^n ge'^en. Sicut principes habent suos
nuucio.s, Ita sunt omnes prophetae praecedente.s. Sed Joannes ift ber nel^cfte
trommeter q. d. toen i)r ben ^on toerbet feigen, scitote principem adesse.
Non est expectandus, sed est praesens. Tunc abrogabitur Moses, facessat
L'o sapiencia mundi et gloria Ioh[annes: S9^n ber Dorbraber. Hoc officium est
gloria loannis excellens omnes alios prophetas. So mt)t ift unterft^^bt
gemacht inter loannem et prophetas, qui eciam occisi sunt de penitenciae
praedicacione , sed Joannes est praecursor, de illo officio vide in Adventu.
@§ f^nbt bo^e ^rebigten 3oannt§, machen, haB er ben !op öcrleuret. Nam
25 ille Joannes omneni Israel et sanctissimos confundit et peccatores arguit.
3)r fe^t fcf)elcE, buben k. Si hoc non praedicatum fuerit, §o tan ber ^err
nid^t fummcn. Ideo penitencia et lex prius praedicanda. ®a§ funben bic
^uben nid)t let)ben neque Papa vult audire et dicunt: ^^i^x tot)r toolben
toeljc^en, toolben e'^c aE§ jh) grunbe geben. 9lbue to^rb 3!oannei ben !op
3u t)orlt)ren, §o fol S)euc5fd§ lanbt mt)t jto grunbe gelten. Si veneraremur
18 über ßon steht loannem sp 3''ftnnc§ ber nc'^ifte trommeter et praecursor excellens
omnes prophetas ro r 19 über expectandus steht futurus sp 22l2:i de bis praedicacione c in
projjter penitenciae praedicacionem sp 27 Legis praedicacio necessaria ante Christum ro r
unten am Seitenrande steht loaimis praedicacio dura est piis hypocritis 6t mu6 OU^ je^ll
^cut)t bruBcx tafjcn ro r 29130 3I^ue bis ge^cn unt ro
552 iJSrcbigten bc« 2ai)xei 1531.
R] Itaq[ue suseip|iatiir vox Ioh[aunis, qiiia adiert dominum, nou tyrannum, sed
qui est sal|vator, redimit a morte. Sed uon venit ad vos, ubi tales, quod eo
nou indigeatis, ut si auff bir fettig fte'^eft, Et tan nt(i)t §elffer fein, tocn bu§
fein tnttt. Idee Ia§ betn Ije^ticEeit faren unb toogS auff ^^n. Ipsi: nou
aud[iani te, vis nos sie daninare jc? Sic facit supcrbu ratio, quae nou s
aut. 1, 76 patitur 2c. 'Via doinini', quod iu nobis tebe, pvcbige, leibe, ut omnes prae-
dicationes nostrae flieffen ex donifno, ba^ teibet ßai:p^[a§, ^a6ft, natur nid^t,
sed pius suscipit cum gaudio et g[ratias a[git unb tevnen t)i}x me'^r ba öon.
iiui. 1,17'Ut convertat corda.' Quid hoc? Luc[as !§at§ ein luenifl öerenbert: 'et
incred[ulos ad sap|ientiam' Jc. Et per hoc exposuit Textum. Propheta 10
scribit, quod sua praedicatione aßg JU re(f)t Bringen JC. ut et Christus, sed
scitote, quod venerit i. e. 3[oI)[anne§ fanb haä 3ubent!^um fo jutrent, ut
omnino gefattcn a prima fide unb auff ein anbern f^nn geraten. Ideo fot§
3iO%anne§ lüibber jlti red^t Bringen, ut filii sine iutel|lectu fic^ ad patres jc.
econtra. Alioqui patres toarcn from, sed (Saip^aS gefurt, ut a recto ber= 15
ftonb, ut omnino erant seducti ut inter eos gentilcs, qui non cred|ebant
res[urrectionem mortuorum, ut Sadd[ucaei. Ideo Ioh[anues veniebat, ut a
gentili U)efen, et venirent ad sap|ientiam patrum, qui fid|uciam iu Christum
6 in über nobis Via domini sp r 10 Et bis Textum unt Vt conuertat corda
patrum sp r 14 v.ach intel|lectu steht vero sp Ißj]? ut omnino 6»« mortuorum unt
N) loannem et eins officium, e§ §oIbe nic§t Öortre^Ben. Est dominus mitissimus,
qui vult iuvare, consolari, docere et tua impia corrigere. Ad Christum te 30
ducit, omnes fiducias reiicit. S)en got tan nic^t ^etffer fe^n, si tu non vis
tibi iuvari. Ergo dicit: si vis salvari, difBde in tuis. Respondet racio:
auM,76©a§ la% ic§. S)ie nerrt)n ift §0 ftolcj, tan nid^t leiben, ut humiiietur. 'Via
domini', ba§ er t)n un§ get)e, toonbel unb \Vtjx£e et nihil nostrarum virium
gloriemur. S)a§ ift be§ ^ern tuerct, hoc non potest papa, mundus ferre. 25
£ui. i.nPii autem suscipiunt. 'Ut convertat corda patrum' JC. 2Ba§ ift ba§
bor et)n tejt? Lucas mutavit Hebrais[mum prophetae. 'Incredulos ad
pruden[ciam iustorum." Summa: propheta dicit: @r iD^tS oEe§ tüiber
jh) rechte Brengen i. e. ba§ gancje 3froel toar at^o jutranbt, ut nulla religio,
iura florerent. ^oauneg §oIbe fie h)t)ber §lt) rechte Bringen, ut patres et filios 30
concordaret. Patres fuerunt pii, credentes promissionibus. Sed tunc decepti
ab Anna, Caipha, bQ§ fte gor '^el)ben hJareu. Saducei, qui non crediderunt
resurreccionem. S)a§ folbc 3iol^onne§ teren, ut peniterent ab impietate et
19 nach ^olbe steht önS sp Mundus non uult audire uerbum ideo perdit ro r
20 impia c in peccata sp 21 Lex omnera fiduciam nostri confundit ut deus iuvare possit
nos ro r 21J22 vis nach tibi gestellt sp 22 nach tuis steht rebus sp 24 nihil c in
non sp 29 i. e. (loannes) 31 loannes conuertere debet Israel dispersum ro r 33 peni-
terent c in reuerterentur sp
9lt. 60 [24. 3uni]. 553
R| col|locabaut. 'Et ba mit bciii .sjcrrn' i. o. öoldE, ba» tui^ ift diomino 3usut. 1, 17
biencn. P|aii[lu,s: (|iii non (UTiluiit et fi(l|unt niisericordia, sed ftl)en in
()l)orib[iis, .sunt inutili's ad honinn op|us, quin ubi anii.seriint fidem vel
n^amen affetüii|Crtl' für fid) i.e. elect|icia ut rai)|i.stae, .sed ubi ded|erunt
5 elemo[synas et alia vera, faciuut sie, ut melius non feeisse, quia ideo, ut
fiarit (loniini alioruin, Per hoe (ipus fiant dii unb ergcr vel ,«cort[atoribus vel
affentti[ertf ' vel vult ein G)|ott mit hierbcn. Ideo dieit P|aii[hi.s: sunt untüchtig, xu ms
Ideo scio esse in toto Pap|atu eitel gaildeliDCldf, quia sunt 'adokinii'* i.e. ba^
bcr .ÖjCrr funiie blirc^ fie prcbigcil, operari et laeere Vera opera, tvoftcil, 6ctcit,
10 leiben et ouinia pro|ficiseautur e.\ recto corde. Si ]d)On ÖCrloven praedicatio
vel opus, tarnen non jc. Talis ift bojU ertnelt ad b[ona 0[pera ut instrunientuiii
bonum magistri, ut operetur per illud. Ioh[annes talcin pop|ulnm 3li6cV|eitet:
eruut instrumcntuni, per quod d]ominus libeuter evbeitet, tvoftet 3C. et lii
non fidunt suis gaucEellnerdten uec guten, sed domino, (juem praedieant,
IS Audis etiam ultimo, quod dominus non velit venire, nisi praecedat
tuba, contra Sch[wermeros, qui dicunt: externum verbum non mac^t from,
ll2 parare domiuo plebem perleetam sj) r 3 nach ad sieht ouiiie «;) nach (ip|iis
steht reprobi sp 4 nach elect|icia steht opera sj) Titum. 1. sj) r 5 nach alia steht
opera sp 8 plebem perfectam sp r Sj'J ba§ bis picbigcn tmt 12 nach loh^aiiues
steht ^ot sj> 16 Kxtemum verbum sp r
') affciiWercf öfters bei Luther, s. B. Unsre Ausg. Bd. <J, 410, 27. ^) d. i. dSöxt/ioi
vgl. 1. Kor. 0, 27; 2. Kor. 13, .5—7,- Tit. 1, 16.
N] hypocrisi et coufugerent ad Christum. Haec est conversio. '@l)n gevuftetauf. i, i?
bold.' 2)eg nucj ift bem ^ern po binen. Nam Paulus dicit impios e.s.se ju. i, ig
'reprobos ad omne opus bonum'. Nam amissa fide oninia mala faciuut, sicut
20 totus papatus est, si elemosinas dederit K. §0 i^un fte, ba» Beffcr Jücr WqS)
gelaffen, quia suam quaerunt gloriam corani mundo, tüiE e^n atgot ItJevben
et calumniantur deiude eos, (juibus dederunt et ita peiores suut quam public!
peccatores. ©i fl}nbt BuBen, non possunt dare gratis et ingratis. Summa:
omnia opera tocius papatus ft)nbt geMlDCrd.^ Pii autem sunt '6t)n geruftet
25 üold', per quos deus praedicat et bene operatur consolando, orando, docendo,
•ferendo, et omnia contigerunt bono corde. Et si persequuntur, dicunt: Deo ad
laudem feci, Non propter numdum. ^ii) lDt)I§ umb t)rei; unbanÄ nid^t laffen.
Haec est serenitas illa Christianorum. 2)a§ ift t)t fct)n ruftgeui^, optimum
instrumentum, bo burc§ got tüljrtlt, nic^t eljne ruftige Bart^e^, qui nihil boni
30 faciunt. S)o§ ift "ba^ ant))t @. ^oattniS.
17 In plebem perfectam ro r 19 mala faciunt c in opera mala sunt sj) 21 t\)n iiher
aigot 22 über eos steht ingratos sp Mundus et papatus reprobus ad omne opus bonum soli
Christiaui populus perfectus ro r 25 Opera mundi attende econtra et piorum ro r 26 über
coutigerunt steht faciunt sp über bono steht sincero sj) 29 nach bort^e steht noä) be^t sp
') geteUtoctcf = gaudcltoerd vgl. oben Z. 8 u. 14. ') tuftige battf)e d. i. rc
Axt, Streitaxt; vgl DWtb. 1, 1143.
554 q-Ucbigtcii bcä ^ai)xt^ 1531.
B] idoo inilö ntnn troy groffcrS JC. Iste error rt§ gerne ein ut jc. Ioh[annes non
Aiit Spiritus, sed oorporalis honio, ex patre et matre venit sacertlote utroque
linb letpilic^ vocem habuit. Dominus, audis, non venit, nisi praecedat
Ioli[anDes. Idee nou crede SchLwernieris, qui docent, per meam devo|tionem
cogjitem venire ad dominum. Ioli|annes est tuba corporalis, cuius vocem s
audis i. e. ^jrebigotnpt, dominus non venit ad nos nee econti'a, nisi aud|ierimus
vocem Ioh[annis. Si boS furtrabcn unb twtneten nidflt ba, neq[ue d[ominus
adost. ©oltu ergo Christianus fein, oportet aud|ias vocem, praedicationcm
Ioli|annis exteruani unb Itjixb nic^t niibcfg brau§. Est ein fro^ltd^ bing,
dura eram monachus, jolt i(^ aucf) ein mal vel 2 ben !^al§ 3C. per specul|a- lo
tiones voleb|am ascendere coelum. Audi: Ioli|annes fol für bellt !^|errn t)er
gl^en, oportet verbum aud|ias, antequam gratia jc. Ioh[annes ift per verbum
s;ur. 3, 23 iiei in matenio utero gejeuget et Luc. 3. h)en§ mangelt, left er e'^r ein engel
e coelo, qui verbum für ^er prcbigt. Ideo fe|e istis seductoribus für bic
äugen, qui ift I^O^er, groffer quam tu, qui plus hab[et spiritus quam tu. is
Dominus venit praecedente jc. Si omnes ang|eli venirent et praedicarent,
S 1
1 Broffer§ loa§ 5 vor eog|item steht vt sp vor ad steht me sp 5l6 C'omnien-
datio verbi vocalis sp r 15 nach äugen steht 3[o^[onncm sp tu (loh:) 16 nach prae-
cedente steht 60 sp
N] Ultimo Notate: Christus non vult venire sine praecursore. Valeant
Rotteuses contemnentes verbum, quod nihil sit. Nam ille error hodie
maximus est. 5let)n ba§ feft h)t)rbt fic lernen. Joannes trat le^n ge^ft,
sed natus bon et)nem Pfaffen unb <3feffl)n. Ille praedicavit vocali verbo. 20
Ergo die: ^c^ gleute ntc^t, haS ber ^crr !mn, nisi Joannes praedicet. Valeant
somnia Auapaptistarum, qui speculaudo eum expectant. (&t)!^e Sfoonnem,
tooe er prcbtget. Summa: bto lumpft 3un l^ern ntd^t unb er gu bljr nt(^t,
G» fct) ben, ha§ bu ben trometter l^oreft. Ergo si vis credere et salvari, fo
mu§ ba§ ©ufferlic^e, Gufferlid^c luort |oren. S)o xä) et)n monc§ toar, specu- 25
labar in celum. ^ä) folbe ou(^ ben ^al% geBrod^en Mafien. Sed tu, optimc
homo, Apprehende verbum et officium loannis. Nam Joannes ipse non
potuit ad deum venire nisi per angeli verbum, quo eciam conceptus est.
©30 genalü mu^ fel)n, tt)en§ mangeln folbe ba§ toort, §0 mufte e^er e^n
6ngel öom l)t)mmel errol6e. Valeant Rottenses. Ulis oppone illam imagiuem 30
loannis, gel)ft l)t)n, ge^ft l^er.* Ego video loannem et Christum, qui maiores
sunt tuo spiritu. Si ipsi autem praedicare volunt verbum sincere, audiant.
17 venire (misi) ITjlS Ultimo bis coutemneiites unt ro Ooutra Anabaptistas
iierbi contemptores spiritum iactantes ro r 22 über expectant steht contemnentes uerbura sp
©^^e (bcnnoc^) (woe) 23 n (2.) über (funt) 2i) Wcn§ bis toort c in e^et ba§ Woxt
mangeln folbe sp 30 unten am Seitenrande steht Verbum dei vocale non uegligendum
sed diligeiiter et necessario amplectendum ro 32 Adhortacio ad uerbum ro r
') ge^ft \)r)n, ge^ft ^tx vgl. oben S. 370, 13.
!)Jr. 61 [24. Suni). 555
R] nollom iiiiclire, lucil iä) bn§ tüott Ijabc. Ideo jeib getüoviiet, iit innneat in
rec|eiiti memoria, (iiiia .satan noii (juiescit jc. Corte dominus l)at im fl)nil,
ha^ er toil cttoaS u6cr Inffcn gfjcn, propter nostram in^M-af|itudiiicni, sed
donec vixerimiis jc.
3 nach u6ct s<e/i( Bnä P
N] 5 ©cl)t gOuavnct liov bcn geljftc, satlian vij^Mlat. 6v Itiljl tunä anrid^ten, loeljl
er fifit, bai tol)r fcljii loort ücradjtcn, toljrbt er lua§ furncmcii. Nos oremns
deuni, iie efliciat.
61. 24. Sitni 1531.
^rcbigt nm ^o^rtnmStogc, uarf)mittag<S.
R] A prandio.
Hacteuus aiid[istis heri et hodie de S. Ioli[anne, quali.s fiicrit prae-
w dicator et propter off|icium eins |o ge^ireift, ut hoc fjestum Be^alt^en JU et)r
unb Iiobe be§ I|ie6en inort @ot[te§, (piod per iiimc cepit. Et quae fuerit
eins praedicatiü, aiid[isti.s ^cut ein ftud et per totum annuni. lam 3. acci-
p[iamus fein enbe für un§, quid ded|erit ei mundu.s et quid per iioc meruerit.
Sic scribit S. Mar[cu.s: '.^erobc§ oBer.' S)o ligt er. Heri et iiodie 3«ot'- e, n
15 aud[istis, quid praedicaverit et qiiod initium sit omni.s pracdicatiouis in novo
testa[mento, ut Christus met dicit: 'Lex et p[rophetae "Mafien regirt usq|ue' jc. ^""""'1^
a Ioh|aiine ift ein neu rcgiiment toorbcn unb ba^ l)md[xc\ä) fo bcrfiunbigt,
ut man fic§ brumb 3C. ■Sjci"!*'^ ift fei" gcburt gelneft, (luod auguhis e coelo
U Mar. (>. np r iö In sep: sp r 16 Matlli. ll..',^);- IT rur (o slchl Itlitb
gcbutt (gcputt)
N] Ve^peri.
20 Audiviinus liuiu.s fe.sti racioneni de loanne praedicatt)re, cuius officii
caussa celebratur festum ju et)re unb lote bem t)el)[ltgcn üben inorttje. Nam
ilie prirao incipit EuangeHum. 3i}a§ feljn prebigt ift geluefen, ho(Hc partem
audi.stis et per totum amium auditis. Nunc finem et mortem iUius videamus,
h)a§ er öorbinet ^atte. ©30 fd^rel)6t fant 2Rarcu§: 'legten ijn Ijn et)n grab', roatt. e, 29
25 bo ligt er. Hactenus audivimus nativitateni et praedicacionem, hin er ift
primus omnium praedicatorum no|vi test[amenti. 'Nam lex et prophetae wotti). u, 13
usfjue ad loanuem', bon 6. ^oonneS an ift e^n neh) regiment tourbcn et
regnum dei vim papsum est. 5tf)Ue gl)et§ bem Itbeu manne, sicut iani
audistis ia leccionc. §crlic§ ift fcljn geburt ex graudevi.s pareutibu.s, eciam
19 ro 34 nach er steht m^t ieljnem >oottt)C Bnb ttelo sp über 3)Jatcu§ sieht c 6 sp
De Morte loannis Mar: 6 ro r 2'J nach §etlic^ sieht et (piodigiosa) miraculosa sp
Celebris loannis natiuitas ro r
556 5Prcbigten be§ 3nl)ie« 1531.
R] praedixit Zach|ariae, quod niaguus, et e sene unb unfruc^tBiar ftOU, et qui
eraut 6el)be pricftcr, et sie tft l)^in ba§ ^jrebigampt angefcorncn aU ein etbe,
(|iiia sie ordiuati sacerdotes, q|uot(jiiot ex Aaron, muftcn ha^j prcbignmpt JC.
dcindc nou solum habuit öom redeten EvBftam, sed ex ionbierlic^em Befolg,
quod angehis venerit et praedixit, et Iel)t U[itferm ^^[nx ®|ott groS bran. &
am. 3, 2 Et postea tompt noc^ ein anber Bcfel!^ in 30. auno vel bo er nodj jungci",
l)raedicavit Qin Sfoi'ban t'On einer C|ivitate ad aliam. Ideo triplex: öon
Sei 40, 3 bntcv unb niuter erat praedicator, ])er Gal>[rielem aug[elura, Esa[iam. Is prae-
dicatcir hü er§ iDoI aufrtd^t unb ba§ befte, hJtrb ^Ijm ber lo!^n, ut ei caput jc.
nt(f)t quod für gerieft et audiatur, sed carnifex venit in carcerem. 5Run •"
fönte nil)er engel et praediceut k. Inte !unbe boc§ ein fc^intfjflic^er cnbe unb
fd}ciibl[t(^er. 6I)rtftu§ '^at nii^t |o fjerlic^ 3C. quare moritur ber gros treffl[t(f)
I)eilig? Ideo: Philippus erat Herodis frater, qui hab|uit ein fc^ouc firotu et
erat raeretris et dilig|ebat mariti fratrem, et hab|uit ein totster, bie !unb
tnn|cn, bie betlbe, ^ur unb Soc^ter, deserunt maritum et patrem JC. Si is
Ioh[auiies praedicasset, quod voluisjset Herod[es, et dixis[set: bu, §erob|e§,
2 itljit prieftet unt ro Ex tribu Leui ro r 4 über habuit steht Johannes «7)
Vücatio loanuis sp r 7 über friplex stellt vocatio sp r me oportet miuui illuni
crescere sp r 9 vor ba§ steht auff sp 10 nid^t bis audiatur unt 11 nach mtltt steht
ber sp nach lunbe steht et sp 15 nach patrem steht arguit loanlnes hos sp
N] ex sacerdotali progenie, ha§ t)tn ba§ ^jrebigatnpt tjxn ongeBoren Itmr bon
rec^t, uficr ba§ rec^t ijat er haS ampt ou^ eljnem feunberlic^en bep^el
Qngcnummen, S)a§ unferm l^ergot öil on bent manne gelegen tft. Deiude
natus 30 anuorum vocatur ex deserto ad lordanem, hinc inde praedioans. 20
3cf. 4u, alta triplicem liabuit praedicacionera: a progeuie, a nuncio augeli, ab Esaia
l)ropheta. 2)0 cr§ u^h) l^ot aufgeric^t, h)t)rbt ijni feijn lf)on, f(^Ied^t t)n ben
top ab unb borjtt) ^et)mlic§. ^Jl^ue fummen nte'^er engel et eum praediceut
inaguum. SBie !unbe boc^ fc^enbltc^er au^gang fummen noc§ ^0 l^erlic^en
aitgnngc? 2Bie ftl)r6t ber fromme I)el)Iige? ttarumfi? Respondeo: Um6 eljuer 2.',
f)Uren h)l)l[len, quae reliquit maritum et habuit iam cum Philippo filiam.
Sie felbtge f)ure unb totster Rotten ^m jum tobe Brengen. Si loannes fuisset
probus, debuisset ad placitum loqui, §0 Inerc er ^etjtig, sed quia noluit
connivere, sed arguebat, £eft |)erobe§ ni(^t rec^t fel)n, §0 mu§ fic§ 3oanne§
tier^unbigen, qui aperte illum arguit. £)a§ ift @. 3[oonni§ ^unbe geteeft, bo» 30
19 on c aus bran 19120 Deinde natus c in Post natiuitatem s/) Certiss[ima
loaiii^nis uocacio ro r 23 über ^^nc fummen steht Ironice legendum sp 24 magnum (Ph)
{progenie
nunoio angeli ro G^ncn fernen
prophecia Esaie
bffBong l^at Joannes ober c§ geftet »bei ou§ Bor ber Weit ro 27128 Quia arguit loannes ideo
occlditur ro r
9h. Ol [24. 3imi]. 557
R] f)nft recfjt, «|iiof1 abstulisti fralfi nxurcin vt filiani }C. sod coiitrariuiii: bll tf)llft
llid^t recf)t, quod auffens eo etiaiii adliiic vivonte, [o mu» fic^ 3ot)|nnne§ 061'=
funbigen, et q[iiaiiqnaiii muft offcntI]i(^ greiffen, quod iion uni'cdjt getljan.
Hoc est pjeccatiun, quod commisit iiiiqnam in terri.s et quod uoii tacuit,
5 tan§ ntaul uic^t ()alten ncc Herodi ein toentg ^eud)len. Si hoc feoisset, tcct
er gar fjcitig. Scd lioc powatum ift iinOergeBlicf), ut videtis. .Si(^ gt)et§ ]\v:
bie ()ur lleroidias tüirb l)t)m feiiib. Sic toeiä l)t)m iiirf^t ju jufe^en', bic
gian^e Inelt Ijieng on ifym et Pharisei funben im nicf)t§. Ipso mi.ssus, ut in
tota reii|i(iiie pracdiearet, ideo erat Papa, quia praeeedcre deb[f'bat dominum,
10 ber §erobie§ leufft JC. Non erat ordinatus ab ipso iiec Caijjha, 8cd ex
utero matris gebracht prieftcrampt et deinde vocatus, loie jolt er l)I)m tf)un?
§erobiC§ feit Ijljm Ijnil locg, et est ea causa, quod dicit Herodi: non ift
rei^t K. ha fert fie ju meretrLx, rtei'j !ein anber mittel. 6§ toax ein t)eib|ntf(^c
toeije, quod quisq[ue invitabat in natalitio die, ba tnar an gelegt bcr !arn'^
'5 mit ben üi perfonen: Herode, ^ur et filia. Sag toirb§ befte fein, toir funnen
ni(^t mit gl^m))ff jc. Sic faciunt: tüir tüotten bie me^ juxid^tcn, quando
3 über q[uanc|uam muft steht (oie iDOt man§ sp 7/8 diabolus fidat niultitudiuem sp r
8 fl zunächat erg zu grofje über nid^ta steht t^un ap 15 nach tunnen steht fonft -q)
') toet? tjijm ntd^t ju jufe^cn (/. h. hat kein Mittel (unten Z. 13) imd weiß keinen Bat,
tcie sie gegen ihn vorgehen kann. ^) ba loat an gelegt bei tarn (unten Z. -Jtl) vgl Wander
2, I14li Nr. (14 (*ilicii (arten anlegen, i^atren hier s. r. a. factio, conspiratio D\Vtb.5,22G.
So auch de Wette, Briefe 3, 48 bofe bie iErucfer unb 5}nd)füt)ret einen Rarn über iinfcte
®tucfet gemotzt.
N] et nic^t ha§ maul !unb falben, fan §erobe§ nie^t Ijenc^Ien unb bie ^ure fe^en.
Si hoc fecisset, sanctus fuisset, .sed iioc peccatutn est irremissibile. Sjo
ge'^etS n^ue jh), bie ^ure iDl)rbt l)m fe^nbt, fie lüe^^ t)m nicfjt äujufecjen.
20 Nam totus mundns herobat in lohanne. Neque ipsi loauni licel)at tacere.
Nam ipse erat ber gencral Stopft * t)m lanbe. @§ loar l)l)m angeborn, vocatus
nid^t ml)t fappen unb platten, tnie folbe er t^un? bic auberu muffen ftt)l
fd^tre^gcn. Sed quia Herodcni arguit, bo ^cbt fic^», bo fcrct bie l)ur jto,
quaerit iudicium. Nam Herodes celebrabat natalicium diem, löie man fiel)
2.5 un§ ben n^amen Uorft^endt.^ Ibi Herodes, Herodias et filia tres personae
fiunt unum unb legen el)ncn !arn an consulentes. @§ totfl ni(^t mtjt glimp
fe^n. Saft bie to(^ter tancjen, bie mu^ borgf)en, ut omuibus piaceret et
laudetur ab iliis, tneu ba§ gefcf|et)cn ift: Sto bift el)n fc^onc mecje, S5l)tte
17 nach l^u« steht nic^t sp 21 erat (Generalis) ^^m (ntc^t) 24 nach diem
3)e§ [ Herodes
sieht Mos illius regionis erat sp 25 leuffelä brcl)= l Herodias ro r 27 nach öotg^en steht
faltigtLEit ( filia
Bnb ba§ gancjc ftotnenjimmcr ernodö */' 20 nach ift stelU tum dicam sp
') genetal Sapft eine im DWlh. nicht verzeichnete Wortbildung; verstärktei- Ausdruck.
') toie man beij un? ben nf)nmen öotfdjenift = Namenstag feiert (an Stelle des Geburtstages).
558 $tebigten be§ 3at)te? 1531.
R] eilimiis, bibimus et ipsa g'^et im tan| et sequuntur pedissequae, ut accedat,
et Ia\idct eam Herod[es propter vestitimi K. et tota aula assentiatur: tu, bu
Bift ein \ä)om Jne^, bit ettoa». Ego dabo auream fef^en, sed ipsa tuuc
instrueta: non hoc vel aliud. ®in Jne^ fol jo hä fein in aula petere talis
vir! Caput? Ipsa nou potuit Ioh|annem uxnb ben ^al§ Bringen quam ])er 5
filiam. iytuc^§ I)er, dicit Marcus, ut v)d|eatis, quam ipsa geeilet, seuiper
tiniuit, quod aliqui Herodi au§ bettt f^nne JC. bie filia mu§ eilen unb la§
bita ni(f)t onber» geBen quam in parop[side auff bein eigen {)anb, ut ja nicf)t
ajiav!. G, 2r, entgel)e. 'So bolb': e§ modalen bofe äungen ha ä)Dif($en lomen, qui t)er=
l)inbern. Et ift ein gering bitte, ©o ift§ bem man gangen. So jc^impfflidj i«
gl^et man mit ^"^m umb et dat ei ben lol^n. ^c^ teil 6I)viftu§ jdjloeigcn,
(pii Christus est filius dei k. Non mirum, quod deus propter istam mortem
lie§ t)imel unb erben t)nn einanber g!§en. Audis, quod tarn from man, quem
lib|enter audit Herod[es, fo f(f;enbl|i(^. Si isti fo g^et, quem deus, angclus,
Christus fo feiern, ba§ tjijm fol ein üerjitoeifelte I)ur ben ^al§ abtanzen ^ unb 15
fo leid^tfertig mittitur carnifcx, ioirb Ioh[auni fein getoeft in carcere al§ ein
l)unlein. Quis v|ult deo fidere, ba§ er fid§ fo ftelt, quod permittit deus ben
man fo greulid^ in mauus impiorum lomen, ba^ man lein regentourmilein
2 1
3 dabo (the) letzen auream 5 über Ipsa steht meretrix sp y nach qui steht
mochten sp 12113 vt certe postea secuta vastatio regui ludeurum sp r
') Vgl. oben S. 648, 13.
N] h)a§, leiten bnb golbt, falber JC. et illa debet petere eaput Io[hanuis. 6^n
foldje amec^tige jud^er* §ol ^0 led toerben et illius hominis caput petere. 20
wair.6,25®a§ :^aben bie euangeliften WoH gefe^en. '2^ bijt, bh) toolft ml)r§
balbe.' Describit vehemenciam mcretricis, ne impediatur, mel)l§ ber lonig
t)m ft)nn ^aben, ha^ man§ ni($t loere, unb la^ b^r§ \^a t)n bet)ne eljgene
^anbt geben. S)a§ ift l)ie lool bor^icjljrt fe^, ut habeat in disco. 6§ ift
cl)n fd;ledjt bing umb 100000 ft jto bitten quam de hoc capite. £)a§ fe^et 25
l)r, ma§ bem manne gefc^e^en ift. ^ä) mt)l 6^riftu§ fd^toe^gen, qui filius
de! crucifixus est. SBen aHetine be§ man§ tobt bebac^t mi)rbe, Non mirum
totum mundum perire. lUe vir iustissimus debet a suo rege amicissLimo
occidi. äßa§ lOoEen m^r bod^ f^un, si videmus talia exempla an bem
S. Joanne, bem et)n ber jtoel^ff elter l)urnbal! fol ben lop abtancjen? Ibi m
loauues occiditur tanquam avis aut gallina. Tlan ^olbe eljnen regenicurm
nic^t alfeo tobten. Summa: ba§ ift ber band unb l^on feljneg tretoen amptä.
Ergo si vis esse Christianus et praedicator, §0 rt(^te bic^, ut paciaris. £)o
20 über \U(^ec steht bo§ tn^t§ 90t »OTje^^C "P Consilium Herotlis cum merotrice ro r
26J27 Mors loannis pena digna ro r 28 nach muiidum steht fuiiditus sp
') juc^ci: (R oben Z. 4 Jiat dafür me^) nicht im I) Wtb. ; vgl. ünsre Ausg. Bd. 6, 308, 35
tuen jundet Qd mit feiner jiic^enn tompl, wo Ecks Schrift 'de primatu PelrV gemeint ist.
[Wohl = Dirne; rgl. Schneller, Bayr. Wtb. jucEet = loser Mensch. 0. B.J
9lt. 61 [24. Siini). 559
R] fo fol tobten? Hoc est nostnini cxompliim et omniiini praedicatorum. Si
vis Christianus esse et praedicator, ric^t hiä), ut pro omuib[iis tiiis hencfactis
jemertid^ gefd^enbet 7C. qui fo Inol gebicnet et mundo gefplffeu. 5tu I)elff bit
ber Scuffcl. Et ultra hoc ber fcfjciiblicf), tiei;f(|ud;te fc^etiu \üd)t iiodj glimptf
5 ha bon, quem lib[enter audivit et usus eins consilio unb furf)t. ^ä) ^ab
tucrlii^ ein eib gcjc^ilnorcn: Si otiam dimidium jc. Bei) ®|ott, hn \oU ic. Sl)
bu ()eiligcr to. §crobLeö, >vicl($er ein giroffer ©otöbienft ift ba§. ^ä) ijab
gefc^llüorcn Ut) ®ot, bu. Ideo !unber m(i)t u6er, er muftc ©ot bcn bienft
t)alten et Ioh[amiem tobten. Di.xcnmt ass|ideutes: vestra Regia maiest[as
10 fecit iusiu|randum. Sic in nomine domini crucif[ixus filius dei et onines
Sanoti. Et tarnen deus non videt. Sic persecut[ores Euangeh'i [ollen ^etffen
in Bon tliun loh. IG. Nos Cln-istiani muffen ben n'^amen ^a6en, quod simus3ori. ic,2
bic öerjilüeiffelten bofttjic^ter , econtra impü finb @ottc§ bienev. Si Christi
passio non esset, fol ^tmcl unb erben fic^ entfe^t fjaöen prae ista morte.
« 2et)pifcf; ftelt fid§ U[nfer ©ott jun püs. Non fidimus eo et ipse facit, ac
nos non ag|uosceret. §erobe§ nta(^t§ tnit ^!^m, toie er luil. Et Ciiristus
uhi audivit hoc, cibat 5 niilia. Ego dedissem eis l)|eKifc^ feuer."^ ©ie Voerbeu
fid) fel|am oneinanbev nnfel)en .§erob[e§ mit feiner l^urn'öraub et Ioh[annes.
1 Exemplum praedicatorum IIoo fit in omnibius vitae generibus sp r 4l5 fui!§t
bis Don tmi 6t) bu frontet fc^ott sp r 0 nach diniidium steht regni fo ^ett id§§ tfalUn sp
S nach bu steht Derj^tDCifeUer fd^aU sp 10 In nomine dei sp r 11 über Kaangelii joUeil
steht et occid apostolos sp 15 über eo steht in eum sp)
*) tjeUild^ feuer (unten Z. 32) oft bei Luther.
N] ligt ber aller Befte )3rebiger, qui voUiit onuiibus servire. 5lf)ue l^elffe btjr ber
•-'0 teuffei. Et hoc est niaximum, ba§ bcr 33o^eit)ic^t |)erobe§, qui cum fatebatur
pium, iustum et sanctum et illius consiiiis utebatur, occidit eum. 3t6er er l^at
etjnen etjbt gcfi^ttiorcn. £en mu§ er Italien. @r mu§ ben f)e^Iigen nt)amen
gote» e^ren, quia im-avit, unb mu^ ben liBen ^ioanncm Joppen, er toere fünft
3um teuffei gefaren. S)o Iterben bic rabtleiit^e geratten Mafien: ©nebtgfter
25 Jonig, t)r f öltet e^er 100 000 3oQnne§ tobten quam transgredi iuramontum,
propter quod peccatum deberet tota regio puniri. 3ll|o muffen bie Öor=
Jlne^ffelten fio^etoic^ter sub speeie pietatis debent nos persequi loaii. 10. Soo.is, u
Nomen nostrum est Heretici et impü. Uli sunt filii dei, Irien fie un§
erttturgen, ^aBen fie got el)nen binft getf)an. Ita videtis, ttiie leppifd) fid^
:io unfer got [teilet, Int^r foEen uff l)l)n öertralneit unb er ^ol t^un, al^o loljr
nie geBorn tüer[en. Il)i non agnoscit loannem, sed post mortem illis dedit
illis cibum 4000 man. ^^ toolbe ^n l^eEifc^ fettr gegeBen ^aBen. Sed in
19 nach omtaibus steht et toti mundo sp 21 consiiiis über utebatur 22123 Sub
speeie relligionis Herodes occidit loanneni ro r 25 e^er über {\)x) 31 nach loannem
steht tanqiiam nullnm concionem de eo fecisset sj) 31)32 dedit bis 4000 man c in cibauit
5000 uirorum 5 pauibus np
560 5Ptebtgten bc§ 3al)W§ 1531.
R] Si posseraus credere, si voliumus Christiani esse, loft un§ toolgefatfcn, netnpt
für liebe. 3c^ Bin nicf}t fo gut ut Ioli[:mnes et Cliristi filius, \o ift§ Ie(f;er=
lid), (juando jc. Conclusio sit ha bon: ba§ ©uangelium fot ein foId^§ enbc
n^emen, bo» man brenne, "^enäe, unb tro[te man ftd^, e§ tft fo gangen bem
Srometer G^riftt, ipsi Christo jc. nemo eum honoravit, quam bie t)|n '■>
Begirabcn. Idee muffen iüir gebienöen, quod alia vita sit quam haec ])rae-
i.sfov. 15,19 sens, alioqui sumus 1. Cor. 15. Ipse ftirfet fo fc^enblic^ unb ift @otte§ brein
lomen. Sic muffen trir bem $Pa6ft bie e^r laffen, quod persequitur Euaiigelium
propter deum. Sic Iud|aeis, quod crucif[ixerunt propter deum. 6§ tl)Ut
eim Ine^e, quod cogatur pati et ultra hoc fpot l^aben, nomen hereticui«. m
,3o^[oune» fc^lueigt ftill, sed fjat mit fic§ genomen totnm populum. Si nos
opprimimur, fo toerbeu fte mit gt)en, quia sie mu§ fein. Si non loil ®ot|te§
toort leiben, fo nim{)t§ jc. quid fecit ber from 3iof)anneu? nihil, er ftrafft
!^|urn unb buben. Postea mu§ bie lere lohLannLs et Christi. Sic iam cum
4/5 unb bis nemo unt ro 6 oben am Seitenrande und an der Seite steht 28 luiiii 32
P[bilippus M[elanchthon Matth. 16. Euangelium de S. Pet^ro et PauLlo 1. Locus est de Eeclesia,
quae est ea, quae habet Confessioneni : Tu es Christus filius dei viui. 2. Deinde est pro-
missio quod durabit Eeclesia in medio inimicorum, Et portae inferorum, iuquit, non prae-
ualebunt jc. Portae significant magistratum seu poteutiam. Nam in portis hoc est in turrib[us
vt etiam Ilomerus dicit conueuiebant principes Ciuitatum et ius dicebant. Sic in ps. Attol-
lite JC. i. e. vos regna et principatus mundi K. 3. est de officio Ecclesiae seu de potestate
Et dabo tibi claues ac. sp 7 1. Cor. 15. sp r 8 muffen bis bie unt quod (praedicat)
10 nach eim steht lool sp et (econtra) 11 ftiH (So^) 12 Si non c in @o man ntd^t sp
13 nach nimpt§ steht mit fic§ sp 14 nach Christi steht »Ber ftc^ nemcn sp
N] futuro videbimus §erobe§ ml)t feljuer braubt traben. Speremus et credamus, n
loljr muffen un§ brcl)n fc^iiJen. ^^ä) bl)n nicfjt |o frum al§ Joannes unb
ß'tjriftuä. 3ft» i)f)n lec^erlid^ Iniberfaren, et milii coutinget. Summa: ba§
©uaugelion unb liiie prebigam|)t ^ol foli^ enbe n^emen, Inenden, rabebrec^en.
S)a§ ejemjiel §oI unö troften Christi, loaunis et apostolorum. £)rumb muffen
lt)t)r t)n et)n anber leben fe^en, «i non credimus, tuuc loquemur plaeencia. 20
Nam si Joannes ita est occisus, sanctissimus, §0 muffen h)t)r§ oud) getoartteu.
Sßir muffen fjjred^en: bie 5papiften berfolgen ba§ 6uangeIion umb gote§ h3t)Een,
sicut lüde! Christum propter dei favorem occiderunt. 6§ t^ut lü^e,. ba^
man ben fc^aben mt)t bem n^amen §oI trogen. 5lbcr e» mufe aI§o fe^n.
S)e§ üben ^oonnis ^eupt ift el)n letoffig "^empt. 3tber töerben fie un§ nid^t 25
Iel}ben, %o muffen fie mt)t, tooEen fie nid^t un§ m^t loffen leben, Rotten fie
ouc^ nic^t effen. Valeant, qui clamant: loannis praedicacio et Euangeliou
15 nach videbimus steht quid sp Mafien c in iD^tbt lel)ben sp 16 unb c in ebbet' sp
18 nach tabebTec^en steht brennen sp 21 vor sanctissimus steht qui erat sp 23 Vide
quam misere moriantur pii curam mundo sp r 25 nach ift steht loie sp 26 nach
m^t (1.) steht »ntevge^en sp nid^t (m^l)
9lr. 62 [2. »Uli]. 5G1
R] Euangelium vencrit, ift eitel lingiUld iiiib l)evl}cl|cib, Swl ut inspiccretur
hoc, quod Euangelium non suseipitur. Tantum insp|icitur bie ftroff unb
plage, bie ücvfotigiing, contemptus ICnaugelü uoii, (fuangclium inivb fid) Inffcn
fagcn: nobii^ gcjc^irfjt unvedjt. ;5ol)iQnue§ tnirb (juitlem gcfopfft, sed xmd)t
'• lool et praedicatur jc. ot Hcrodes foetet, et is deus iam ^unbett toufcnt
Tneulev aperit et totus muudus canit de Iolian[ne: ubi vivu.s es jc. Sicut
praesens Ioh|annos in earcere, iam mundus blasp[iieniat, anfpcuet. Horodcs
non cred|idit, donec exj)eriretur. .Sic nostri seculi coutcmptorcs expcrientur.
3 fid^ c in fie sp 4/ö (ii UJirb l)f)m tcic^licf) iDibbcvftatet s/) r
N] i'id)t nimor an. Xou est verum. loaunes fd)i)lt fjurcu unb IJn'ücn, bie
lu nemcnu nidjt an, fie toollen bie fc^ult unb ftvaff bcv ücvfolgung unb unbangt^
nid^t erlennen et vohmt verbum calumuiari. 5(tev ha^ ©UQngclion )ul)vbt
cvburd) rcljffen. loauncs clamavit in apostolis unb .'öc'^''beö ift nljue tobt
unb ftindt greulich, bent foUen nl)uc 100000 teuffcl el)urcbcn, qui unum
loannem noluit audire. Tm ^oaimtm §oI äße tüclt jlu fdjveljeu unb ben
ir, .^erobern 3I0 fdiclbcn, ber ba^ IjeUifdje fducv' f)aben. Ita contingit impio et
ingrato mundo. S)a§ fei) öon bifcui fcft unb [)[eiligent prebigtompt gcfngt.
IJ nach lo.aimes sieht postea sp 13 nacli qui stellt |)rius sp lü narh fjnücn
steht h)l)vbt m»)t fcljiicr ütautf) sp
') f)elltftf)c fetucr vyJ. oben S. 55'J, 17 u. 32.
62. 2. 3uti 1531.
•prcbigt am Xagc SDinrtä ^ctmfudjung.
R] Die Visitatiouis.
Hodio peragitur f|estum visitationis U|ufev I[iebeu f|ratDCn, unb cj|uan-
quam papa nit^t bei' tncinuug fjat eingefieijt, ut nos perag|imus, cum vcro
•20 sit iiistoria in Euangelio fund,ata, nolumus ex ea idol|um facere, sed ut bie
feljet gtf)t Jlt) bei" e^r ®otte§. Alioqui non suscip|eremus, si folteu eam
invocare, ut per Turcas iret ut per montana.' Et btt ^in rillten, ut plus
pracdicemus deuni quam ho[minem, qnia quisque putat se adsccutum. Idco
muffen ninferm l)[CXX ©[Ott bie 3ot)|1"llitcr ]aud|are et g[ratias a|gerc pro
25 niax[ima g|ratia, quod deus dcdit baä ^JVebigamfit, ut P|au[lus v^umöt, quod
sit of|ficinm bei' tiClf|6nung et quod praodicot lalc verl)um inter dcum cti.Bor. s, is
uiunduni. Hodie g[ratias a|gere del)|emus bo fui', haä ba§ lt)|OVt fo ein
17 Die nber (In \'igilia) 20 über ca sle?it Maria sp 22 Et c in Seil sp 24 vnr
bie steht fut sp
') Vgl. Umre Ausg. Bd. IT ', 20.
Siit^ctd ÜHJcttc. XXXIV 36
562 !Ptcbigten be? 3at)rc8 1531.
R] 9|V0ffe f rafft l^at et non fo ein bloS lebig ltt|ort ut Immamim, qnia liie
aiidis, quod 3o^|0""C'° ^••^^)i-''^ leBcnb|ig iinb feiig in muttev ntei-o, et nihil
accedit quam vox M|aiiae, quia hie dicit. Ubi vox ipsa K. niliil fecit,
benn fie lcl)t)Ct bic ovljreu, Et ipsa Maria tantum dixit jc. fit, ut saliat. Hoc
et similia exempla notanda contra Rot|tenses unb bie uBerbvilfifiger getfter, '
qni geten fuv tji)X gcifterel) et d|icnnt: ttia§ lan§ V|erbnm f^un? Ideo
volumus ih^tnm art|iculnm cel|ebrare, c'^e btf spiritibus etltr'^eumten eorum
blasipbemias, loolt Jüiv cijX ttod^ ein fct)cv 'galten, (piia e§ ift ftc^ ,511 üerinuttcn,
quod non eitcl fiolfcf) ifiX^, sed iiu» ang[eli evforftfjcn. Istis 311 t|ro| unb
toibbcv et Sat|au. Ibi vidcs externum verbuni sequi fo ein g|Voffe gelnalt, i"
Et est mnnbli(^, ideo non fistula, sed ore. ^ft ex Naz|areth in Inda in
donuim ad El|izabeth. Ibi aüe« leipltd^, mater ctiam loquitur lei})]lt(!§ unb
munblid) et sequitiir ista getualt, ut ^njjfft, antequani nascatur. Sed d|icunt:
verbuni non fe|cit, sed n[nfev 'i)[nx @[Ott et s^piritus s[anctus fecit. Alii
aud|iunt et non faciunt. Bene, sed dico, ba§ man iionorare fol fo 'ifoä) >■'
verbuni, quod per verbuni velit dare. Non querendus deus mit geb|an(fcn,
specul|ationibus ut in coenobiis, quod hie facit non sine fpvec^en Matris et
honiine Eliz|ab[eth. Si possem d|icere: Aqua nihil facit. ^a fvcljlid^, sod
gleic^lDOl 6ef0|l^en. Sic mea praedicatione non possum tibi fjideiii fc^affen,
Et tarnen non venis ad fidem nisi per ampt et eiusdem verbuni, quia deus 20
sie ord|inavit. ®a§ ift forte exempkini, quod puer, qui nou habet rationeni,
salit, et totuni venit per Operationen! verbi et "^orcn. Sed aiunt factum per
niiraculum, quod saliit, Non sie fit cum aliis pueris. ^a, IlieBei" gcfel, @§
ift ntC^t aüein mira|culum, quod saliit, sed etiam tarn raag|num niira|culum,
quando nocl) bem verbum erig|it fidem ut illud 3C. Nam rec^e bll», quid sit 25
credere liominem: Est malus mira|culum einen alten funber JU Befeven quam K.
quia honio est captus laq|ueis diab|oli, qui fo tnec^ttg, si omnis mundus,
oEe angeli et creat|urae nihil contra cum, non tueic^t a corde, quod Befeffen
3 nach ipsa steht salutationis sp 4 bic <■ in bat bie sp nach saliat steht iufans S2)
7 nach teir steht bcn s;j nach einr^cumtcn steht et sp 8 blas erg zu blasplieniiis 9 nou
c in nihil quam sp sed c in et sp cifotjd^en erg zu jucvfovji^en sp. oben am Seiten-
rande steht Conueniunt Maria, Eliz[abetli, Simeon, coUoquuntur non de praebendis vt papistae,
sed de diuinis reb^us et gaudent promissa inipleri. Item Eeclesia semper est paucoruni
bominuni et qnideni in speciem nihil! sp 10 nach >t>ibbcr steht ipsis sp über sequi stellt
tjolgcn sp nach gelBtttt steht tmb ttafft sp \'erbum externum sp r 11 nach 3ft steht
gangen sp 12 nach aUc§ steht fit sp niaria enim luquitur ad Elisabet leifcUc^ sp r
13 sequitur] se' fälschlich zu sentit crg sp über ^upfft steht infans sj) Obiectio sj) r
n über fprec^en steht verbo sp nach fptcc^cn steht Mariae sp 18 über bomine steht
iufantem sp 19 über 6efO|'('^en steht ift verbum tinb sp 20 über veuis steht (vocat) sp
über per stellt buxä) über eiusdem steht ministerii sp 22 vor i)OXCn steht blirc^ ba§ sp
über alunt steht dicunt sp 24 über tarn steht ideo sp 25 über blll steht boä sp
26/27 über quam bis captus steht ben ba§ ein mcnic^ gebovn sp 27 nach mti^tig steht ift sp
28 nach crcat|iirae steht cssent sj) über cum steht Satanam ■fp über quod steht ba§ n sp
5lr. 02 [2. 3util. 563
Rj l^at mit funben, ungilmdE et potestate mortis, Iln tan f|cin mcnfcfilicf; crca|tnra
et angt'ü non jiossunt iit creaturae, et tarnen fit per amecf)tifl limflfcv, iit
(l|icatiir verl)uiii unb fc^afft tantani ])otcntiani, iit bvic^t dco .sccuii uibbcv
dii feilt fltoalt, .sapiieiitiam. Si lioe fit in Jolijanne, iioc niaius, si niiilti
r. convertuntur, si mnltae Civitates, Reg|ioncs, ut P|et[rii8 3 mil|ia, qiii corte?ipfl, 2, 41
crant captivi diab|oli, non potjuernnt aliter rogiitare, rjnis soljvit? 5)}i;tjVU§
t[)ut nid;t miia, left fein lD|ort fdjQÜcii unb rcbt munblic^ mit Ijfjn, et
auci|iunt et fit haec potestas. Nonne niax|ima potestas? quod Sat|an in
3 iiiil|ibus hjetfgeftoffcn ut e e|oelo, ut dielt Cliristus Luc. S)a§ lounbev iftsur. 10, is
10 fo gmein ut ^xa§ unb filctter. Sic iiic cum vidctur, quod multi lio|mines
convertuntur unb itiagen l|ei6 unb leBcn, non miruni. Sed quod loliiannes.
• Ideo muö unfer ^ler giott) bte fleinc tounbcrjicidjcn Bel)nlten, quia mag|noruni
obliviscimur. Assiduitate viiuerunt, inquit Aug|ust[inus.'^ Primum niira[culum,
(|Uod 5 miiia, maius, quod ex arena per totum mundum dat. Ideo bcf)clt
LS cf xfym ctto|o |onb]erli(^ ein !|lein jeid^en, ut per lioc in mag|na ducat. Est
mirum, quod salit, sed maius, <|uod Ioli[annes praedicat et convertit )c. Et
Pc't|rus 3, et quod Ejuangelium ])er leves persona« fol folc^eS lüefen antidjten,
ut omnes Reges reniti k. Totus Papatus contra nos et Sat|an cum omnibus
portis jc. et tarnen E|uangelium manet et firniius, ha§ jiljet man nidjt nn.
20 Ideo nihil est dictum, ut Sop|l)[istae, quod lioc mira|cu]um cum Ioh|a[nnc
et Pau|lo non, quare istum loeiS mit bir unb mit non jc. oportet sie con-
vertaris, ut P|et[rus et P[aulus felber sie gebeut. Ic|circo exemplum : fein
6e!eriung et fidcs bog fol fein exemplum. Si hoc, oportet hoc mirae|ulum
mecum et tecum fiat, quod cum P|au[lo. Ioh[annes puer uou tam fo gctöilltig
25 sub diab[olo ut nos. Si ergo Euangelium convertit alten menfdjien unb
lieBev 3e^en mal ein jungen, quia non tam multa bofj^eit et ibi r[egnum
SatLanae nicf)t fo confirmatum, quia nemo fcuver JU Beferen quam alte. Ideo
exter[num verbum in Ijotjeu ertjen l)QUen, quia indicat, quid possit: per
2 über possunt steht ^Jtebiger sj) 3 über potentiam steht potestatem sp 4 maius
(plus maius) Acto. 2. sp r 6 nach sol|vit steht illos sp 8 nach potestas (1.) steht
verbi sp 9 vor Luc. steht in sp Luc. erg zu Luca sp 10 (Fides Mariae) r 11 über
mirum steht est adeo sp nach Iol)|annes steht in muttcrtcifi §u))ffte sp 12 magna mira-
ciila assiduitate vilescuut sp r 13 Primum c in poiiit sp Aug[ustinus sp r 14 mich
milia steht hominum 5 panib|^us cibaait sj) nach dat steht toxn bvot^ ftucf)t sp .5. milia
conuersa sp r 15 mag|na c in imaginationem sp 16 nach salit sieht Johannes Sj)
17 nach 3 steht milia conuertit sp nach personas steht conteniptas S2> IS nach reniti
steht non possent sp nach Papatus steht ift sp W nach portis steht inferorum sjt tQ§
über firniius 20 nach niira|culum steht fuerit sp 26 tietict durchsir sp nach mat
steht c^Ct sp 2TI2S confirmatum bis exter[^num unt
') ed. Migne 3, 1450 (In loh. Ev. trad. 8): Sicut quod miscrunt ministri in liydrias,
in vinum conversuiu est opere Domini; sie et quod nubes fundunt, in vinum convertitur
eiusdem opere Doraini. Ulud autem non nüramur, quia omni anno fit: assiduitate
aniisit admirationeni,
36*
564 !15rcbigtcn be§ 3n'^re? 1531.
R] illucl facit mcra mira|cula. @§ gilt m($t b[rQUcn Vxn, geliert^, sod maius
(jiiid: viilt aiiimam rcdimere a Satjaiia et salvare. FA Ia§ bie f)eiIofcii narren,
c|ui disiputaut et discermint dei potentiam et verbum. Qiuuulo aiidis lioo,
vcrbiun dei, tum discer[ne ab o[mnium hominum verbis. Verum: aqua
a(|ua, scd quando dicitur verbum dei, Aqua dei, baec hominis aqua. 8i dei s
verbum, oportet ipse loquatur, alio(pn neu suum verbum, oportet adsit et
!|rafft gebe, cui vult. Sic liic loquitur per os virg[itiis unb trifft ^oflLfinnc^-
Ibi g'[)et auff lefien, felttfett unb gtict unter contrarium: per narrljeit x\ä)t er
nn gered)[tigfeit, S)a§ ift ein», quod habemus verbum et etiam agpitionem
eiu.s virtjutis unb firofft, quia deus rebt» fcl6cr. Ideo non fo JU 'falben, lo
ac Papa, !onig rebt vel sap|iens vir. Sed t^eift @ot§: ipse loquitur, ergo
W.33,9adest et potentia et verba eius plana !rafft, dicit Sal[omo: 'Ipse dixit et
facta sunt.' OBg nu nic^t omncs annl)emcn, nou k. qui audit et suscip|it,
ber tuirb gIcuBig et a Sat[ana lib|eratur.
2. quod S. Eliz[abeth greifet fidem Mariae. Ibi Eliz|abeth non sohmi is
vivificatur unb frolic^ cum puello Ioii[anne, sed fit propii|etissa et ein giroffe
gelualtigie nted^tjig prebigeriin. Vide, quomodo ber salutatio l)t)r oc|ulos
9ut. i,42ieucf)tet. Dicit: 'Beued[icta.' Quis dixit tibi? funb» am leib nidjt mcrtlen,
quia ju frU|e, Et tameu fo fortiter ;^er rebt, ut fere fiiius, qui digito jc.
quia toeifaget auff» ^lerrn muter unb trifft ba§ lemletn quc^. Num nou 20
max[ima vis? ipsa et fiilius toirb frolic^ et proplietat: Est mater et dicit:
tregt meum dominum, et alia praecouia usque ad Te. £)a§ ^eift gep|rebigt.
Ibi fterät fidem q. d. 5tc^ quam bene fecisti, quod cred[idisti q. d. video,
quam gravis pugna, antequam lioc cred|idisti, ut fieres mater et doraini
dei JC. £)a fol fii^ ein I)er| taufent k. quod mater futjura dei filii, qui 25
creavit jc. @iner jungfiralüen ju gljeubcn, quod mater sit domini ipsius.
Ibi exemplum fidei. Ista duo tnunber praedicamus, sequitur glauben, pro-
phetia et q[uicquid dei est: @in !^err über al§ mit einanber, magua fid|es.
lam d|icunt: ad Turcas. Et divites d[icuut: Ego librum habeo, possum legere,
non indigeo pfjoffeu uub prebiger. Ego darem ij digitos, hjenn laß fo tüol an
funb ut 3C. Fuit certe magna f[idcs et tarnen getoantft. Nam (juando
amisit 3 dies, id^ mein ja, er ijob ba felb» gefuncfen Et am g^roften ftud,
am gl[auben gefeilt. Nam quid fi^rcibcn aliud, quam mangel am glLauben
.Sfor. 10, 12 ^at. P|aulus ipse met fatetur: 'qui stat, vid|eat'. Rot[tenses nesciunt. Tu
g[ratias a[ge, quod liabes infirmam f|idem, quia in pater noster: *ne indiicas.' 35
Amen. Donec manet Tentatio, non es firnius, quia tentatio venit a Sat|ana,
Ij'J sed bis ta§ nnt 2 aniinam redimere a Sataiia redimere, saluare sj) r S llji
l'is unter unt iC^" *" ^2 Sal eri/ zu Salute «p 13 2C. c m fc^abt sp 16 nach unb
ütehl loirb sp nach et steht (tftut) ap 17 über bet steht ista sp Benedicta tu sp r
l-'i leuii^tet erf/ zu erleuchtet sp ror tunb§ steht fie sp 19 nnrh fere steht postea s/i 20 ouff§
bis a\iä) unt trifft agnellum sp r 27 Exemplum fidei in Maria sjir 29 über d|icuiit ad
Turcas steht eaut et praedicent fidem sp 32 über er steht fides sj) 33 nach (juaiu steht quod sp
mx. 62 [2. 3uliJ. 565
RJ Mimido, canif. 8i ilomiiius nun (niol[idic ba mit ftcrtf|t, Incipit (iiiidem
fulies, .Süd ui)()rtet nos Uiad))cu buvd) ci)tcl fturiittoinb. ©o ijatä U[nfcr l|tc6cn
firaucn fclBcv qangcn, i|iiando amisit ;> dies, et in cruce. Et P[etrii.s : ^»t- 2. «
'Crei^cite' 3C. Fides muS fehl tugeiit crfiir k. Non est iit copLitet sibi -• *"" a. is
5 quis: scio Christum natimi, Sed oportet eum fc^ ju cim cinfrfjicffcn muudi,
carnis, dial)[oli, 9iftt[igc iiarf;vcbe, baS cv ha ft^e nit riige iiiib lücr()re fiif)
et d|icat: ^d) fulc citcl 30111, funb ,'C. ul.i ineimi aiix[ilium? non video, tniii
vid[ebis, quando mtc^ Q:ificf;t, ut pater noster dicit, et tale verbiim tani
forte, iit jufteilf) meos ininüeos ut palea corani vento, (juando seniel factum,
10 redit cras usque in bic gruben JC. Ideo ne sijias fid[eni ein faule geb|an!cn,
sed ein fempffev, qui ligt ju felb 3luifc^[en fcinb terriestres unb l)cEifc^, et
nihil faciat, quam la» bic of)rcn Ijei; gt)cu. Sic fjat, inquit, bie mutet' gcb[ad)t:
Ego virg[o, niiiil de viro scio, ((uomodo reumbt fid^ä, ut fc^[loangcr U)crb?
Si aDg[ehis nic^t ei'au§ geriffen, nunquam, qui: noH haec cog|itarc. 8[uiuina
15 s[uuiiiiarum: uou iiupossibiie hoc verburu cordi 3C. Ibi ^at fie muffen fe()cn
t)l)V mutteif(f)afft et filiuni et tarnen nihil vidit et aud|ivit (juam angcli
verbuni. Si dix[isset: Non sentio hoc, audio quidem, sed seutio me virg[i-
neni et non viruni et mit mir jugtjen ut alüs lucibem, sed tl^ut !^inlüeg istas
cog[itatioues et heret in verbo et sie gravida statim. Sed est dei nnra[cu-
30 lum, bcnejficiuiu. Et tarnen noluit facere nisi pi'aevio verbo. Ergo facit,
ut ba§ lüort gl)e. Ergo audieudura E[uangelium, ut discamus ista inira[cula,
(j|uauquam infinne ergreiffcn, ha^i verbum dei ift brumB nic^t f(^tOQ(^. Est
niax[imum disc[rimen iuter fidem meaui et verbuni, lueam infirmitateiu et
eins I[raft: utcunque infirmus, tarnen g^ct§ burd^ mit feiner eigen ffraft.
35 ^id) fol nid)t 3lU[eifeIn, quod hoc verum, ha§ bo§ lv)|Ovt gotö mit fitfj bring.
6§ ift I[ein jlüLi^itst hxan. Sed ego: qui credit, ift tool ein Uicnig fd^[lüacf),
sed tarnen hereo in eo, Et tarnen dico: si etiam non credere posscm unb
f offen, tarnen est verum. 2)a tjat U[nfer %err ®[Ott luft JU, (juando nos
iufirmos fatenuu' ij. Cor. 11. Nota bene istura: 'Virtus in iufir[mitate'. ^'(j^ 2. Rot. 12, 9
■io tan mein f|rafft nidjt, vos sitis infirmi, fit quando firmus tum cauit. Si
quaudo infirmus, Fides talis est, quae fid§ !^elt an v^erbum dei, quod est
omuipoteus et deus facit, quae loquitur. Et non V[ult scire, luic ha§ tinh
fol JC. sed tantum ut hie: 'ßeata', öerfnct)^, qualis scieutia, non iactabis tcMuM, 45
de tua scientia.
213 cljtel bis quando iiul fules exeicita appreheiulit 47» r 3 et c hi Paullus sp
l'J in iil/er Iieiet 21 über gl)c stcld tout K[uaiigeliuni über audienduiu
566 tpvebigten be§ 3al)vc§ 1531.
63. 2. Suli 1531.
l^Jrcbigt am ^Jngc ''Maviä .»pciinfu^iiug, nndjmittng?.
R] A PRANDIO.
Hod[ie aud[iviniii.s, qiiomodo iu Euaugelio nol^is propoiiatiir Exenniliim
de verbo dei et fide, iit disoamus verbiiin l^cV|licf) Ultb t)Ocf) Ijaltctt, ((uia
conclusiiiu, quod nihil accip[inius divini nisi per voc|ale verbiini, Et ut no.s
I)UttCU ab istis gcift[crn Ullb offenbiarung et quae faciunt siuc verbo dei. s
vin. i,46Aud|ieimis DoHmb 'Magnificat', quod bic l|teBe Sunsfvalü fingt.
i.'iiM,4r. 'Magnificat.' Hoc C|anticiini, quod dicitur 'magnificat', quod ceciinit
Maria hodie hitj @I|t3[abett), quot|idie canitur et bene tucvb, ut bis canatur.
Ideo et nos cantabiiuus et aliud. Non gljct mit geringen geb|ancfen umb bic
I|ie'6c jungfirau, canit ex 1. praecep[to erau§: S)u folt furdjten unb Ue~6fn, «o
Et faft§ rcgimcnt dei i)nn f|lcin fprnc^, Et frolid^ Scfnng onuiibus, qui gering.
3ft bona pietrix unb fengcrin : bene dep|ingit et op|tiiiie canit de deo, quia
dicit deum, (jui iuvat ben nibvigen unb juBrii^t, tnaS g|vo§ unb ftol^ ift, unb
ninngclt huic cjautico nid^t'3, h)oI gelungen, e§ feilt aüein nn bfjenen, bie So
bn^u feigen, Et possent exp|ect|are, sed illorum pauci. Quibus gl;It !^al§ unb is
fragen ^, illi rident. In omnibus pap|isticis ec|cle.siis canitur, sed nemo
credit, donec experiantur. Si incipis a condito mundo, videbis, quod q[uod-
cunque gestnm, l^aftä in hoc c|anticum gefaft. Sicut raundus poltert cum suo
verbo, sie ipse cum mundo. 1. ^ä) loBe unb p|reifc meum deum, Et lüel)§
nidjt i)oä) gnug bon l)ui ju fagen Et gefeit mir öon t)er^cn iool unb Bin fro 20
siiM,48u'6er l)I)m. 'Res|p[exit' bic armut ficincr mogb. Ibi a[git gjratias et
c|anit mit froI|i(^cm corde de beneficio ei exhibito. Res|p[exit, ba§ iä) ein
gering arme me|, ba§ Inirb mein c'^r fein, ba öon toirb man mid^ greifen a
gejneratioue in geperationem. Non iactat meritum, virg|initatem, opera,
meritum, item, quod nata a reg|io ftam unb 6I|Ut Saöib et quod homo 25
nobilis: mä)U ufieral, sed quod ein arm, elenbe birn, et fuisse Cesarum
filias et Regum, quae houore hoc dignae, sed non eis Begegnet. Sic se
iactat super omues virgjiues et mulieres, et tarnen se non iactat, nihil in sc
invenit. Sed dicit: ba§ ift mens honor unb !^er|l[ic^!eit, quod me respex|it,
est eins gratia et misericordia, (juod ad hoc elegit, ut mater fierem. Non 30
gloriatio de toirbig|!Leit, ta fomcn Inir nunquam '^in ad rechten frib, freubc
et b[onam con[scientiam, nisi sit in corde cognitum, quod omnia ex dei
10 1. praecep[tum »73 r 11 nach gering steht jc. finb sp 14 vor hjol steht ift s2)
15 über quibus steht Regibus 2C. sp IS ^oftä c in ^at§ sji 21 Respexit humilitatem
aucil[Iae sp r 23 Ex lioc beatam me sc. sp r
') s^lt fjaU unb frogen vgl. DWtb. 4, 2, 247 und Bd. 5, 1959 unter b y. Vgl. Wander
2, 283, Xr. t^-J: 'Er wagt Hals und Kragen . Vgl. auch Unsre Ausg. Bd. 6, 275, 10 Es gctt
ol» obbet mantel; Bd. 16,169, 2 inuft im gelten ben \aU.
^iv. 0:5 |2. 3uiil. 567
1>| niisericordia et giralia coiitigerint gratis. Si lioc iiianct , (|uii(l vcilu ;ili(|ui(l
corain eu esse, ei" tctby bod) nicf)t, 11t sc(|iiitiir, sive sap|ieiitia, poleiilia,
divitiac. Ista uou cifveilCIl h(i[niiiu'iu uec b[oiiaiii con[scioutiaiii. 6§ ift cill
t)od^ c|anticuni, attameu tractanduin. Qiii int('l|ligit, iiitcllig|at, qui noii,
5 discat. ©tnb bie f)of)CU prcbigt et verba, quac afyen ex 1. praecep|to, (luae
indicant, q|uicqiiid liabenuis, a deo venire, et dictum contra ftoI|en t)off|CV=
tigcn JC. et in eonsolationeiu, qui ut ipsa canit, ut se vocat ancillam,
niinistram. Significat enini Tex|tus, ba^ m(f)ts ift für bcr tDClt, Sic dei reg-
[nuni, Sic ag|it. I[)se non luft Ullb litcb ad jiotcutes, superbos, sed eins
10 nüsericordia est apud eos, qui geling, uidjtä, elciib, traurig, äöie funb mau
Ijcrlic^er loben unb preifcu? et dignus hac laude, cum sciatur, quod se an=
ncmc tulium. Se ponit excnipluni: Ego ein geriugeg, nichtiges tncib|lcin.
Tota t)crf(I)|afft l}()m ^ubenttjum niliil de nie novit. Sicut nicciun facit, sie
.senipcr fecit, sie dixit unb '^elt§, (Sr !^at cum suo filio erzeigt, crucif|igi sivit
15 et fecit dominum Caipliam 3C. qunndo incipit, ntTtlbt ein regnum IjiutüCg,
econtra. Num deus prohibuit, haä Viian fol geloaltig fein? non, habjeantur
divitiac, h)eif[)cit. Dictum est de hoc, quod mundus vocat sap|ieutiam,
potentiam JC. quod regna, priucipatus, docti, sap|ientes, bonae loges sunt dei
dona, divitiac, effcu, t|rindEcn, ticibcr, iiau^, ^joff, etiam David, Sal|o[mo,
20 Gores imperaLtor fuerunt max|imi et potcntis[simi Reg|e.s et iiab|uerunt
potentiam et sap|ieutiam, quia sine ea mundus non regitur, et leges sunt
mera sap|ientia. Ubi iura non habentur, gtjetS uBer unb über. Ideo oportet
sit sapiientia. Si haec (!t potentia et divitiac, quarc ergo sie canit ista
3 nihil esse? bic le|erin. Ex hoc posset quis accipere et dicere, quod istis
25 non iudig|eamus. Dominus hjirfft exter[nam lD|etf|cit, guter ^nu bie ra^JUä."-
Est ei ein !|lcin \ä)a^, ut uni det 20 regna. Est ac dominus suo servo det
20 ^. Coram mundo ein g|ro§ anfe^en, (luod det tot reg|na T|urcae, sed
coram se nihil. Sed hoc bofe, quod ho|mines in mundo non possunt uti
istis bjonis. Ipsi semper addunt itnffat, nempe t)i)X bermef|fenl)[eit uub
30 ftolj. Contra hos loquitur, ha^j fiub bie gelnaltjigeu, qui in sua potentia
bo(^cu , sie qui per sap[ientiam suam podjcu brauff uub auff reic^itumb,
hoc tan mundus nic^t laffen. Si fo ,5uging, ut rcic^itum, pot|entia et
sap|ientia ut David, folt einer lieber ein bctler fein, Et ego lii)[entius velim
esse mend[icus, fo finb fie l}l^n antomnten. Sic fit omnibus, (jui hanc pote-
3 nach nee steht facluiit sp 8j9 ho.^ bU reg|num unt 8 über ift für steht virgo
iDcitcr sy) 10 nach mä)U steht finb sp nach man steht öSott sp Et niisericuidia eins sp r
11 Si cupis acquirere magiium dominum qui te diligat IC. sp r 15 Sapientiam potentiam
non esse res raalas sp r 23 nach haec steht esse pulest unb btuBev sp 27 nach mundo
steht 5otä sp 29 Homines abuti sapientia, patientia jc. sp r 32 nach ut steht aliquis
■vteretur sp 33 sap|ientia (fein) Dauid sp r
') toitfft i)nn bie ropui vgl. Unsre Aiisg. Bei. 17 \ 335, 11.
568 iPi-ebiatcii bcä ^a\}xci 1531.
R] f^tatt'iii :i deo et iion utuntur. Priuceps uoster. Muudns ncscit iiti dei
<l(mis, tnii einer nit^t tivaucfjeii citi§ ]adä !orn. Sic ein fifjcfcic^ter bojf)ev
fdjoffev, gvaff maä)t fidj fo befdjteffcii ^ Sic civis, e§ fei) ha5 gut ]o gering
C'j fcl) jc. Nolo dicere de Eegibus. @ut ntarfjt mut^, dicitur, getrau facit
tvoljig, sapientia riif}t jamer an unb feieret). Virgo braloct unb toarnet, '•>
iioii Ijilfft. Econtra cousolatur, pariim f)ilfft. Sic g^et§ jU in mundo, quod
omnes ftol^en unb trogen, g^cn elenb unter et communiter mas[ima bona
fernen nic^t ouff erben. Sic sap;ieutes toerben jtn narrn, 9tottengieiftern, Et
corani oculis vide.s, quod isti veninut in» regjiment, qui ^nn ber fc^ul, venit
Ijnn ba§ ort, ubi graff k. i. e. dat poteutiam, divitias, ttjeif |{)eit , rec^t, sed lu
!an nidjt leiben, et uon vult, ha§ brauff tro|e unb Boi^c, sed ideo, ut fidas
eo et bene utaris istis. Si facis, adsunt omnes Sat[anae hie, sap[ientcs,
divit[es, potentia scilicet. Si noster piinceps ju ®[otte§ e^r ixauä)t , tum
cog[itant omnes priucipes in mundo se hie invenire ein raube. Si bonus,
oportet se et unä tun bie fii)an^^ jc. Sic fein gelt. Sic si ego doniiuo volo is
servire mea praedicatioue, mundus non vult nee polest pati. Si quis b|onus
rusticus, lebt er auff fic^ all fi^^en*, qui circum. Sic si bpnus }3rebiger,
t^unben fie l)f)m aEe blag, facereut. Qui imic domino vult servire, iaä
ftl)et bem S|euf[fel offen. Ibi, qui potentes, divites, sap[icntes, fiunt bie
cleilbcften, ut in terris sunt. Nou fuit elenber mendicus ut David iu medio 20
regno, potjeutes, sap|ientes, quia r)engen fic^ an l}l^n aiic fetnb in regno,
filius, feine retl)e, untertt^an, quibus dal effen, t|rincfen et ut pater, quis?
ber leibtge S^ieufel. Quid ergo aliquis faceret? satis habeo quidem, sed non
miscrior mendicus. S)e§ trofte bid^ ut hie. Nou in8j)icit, h)ic sap[iens,
potens IC. einer ift, sed tnic cleub er ift et undique geplagt. Sic respLexit 'js
David, sie Mariam. Sic est deus ber. red)ten elenben, geplagten lente, sive
coram mundo JC. Ergo loquitur de bis, qui ftd) bruftcu unb hjollen ge=
fnrd)tet fein, ut t^t bie loelt gl)et, «jui potens jc. unb tan ben anbcrn unter
truden, facit. Si jjrudens et aliuui bctriegen JC. Isti sunt sap[ientes Jc. qui
aljutuntur, ut se fajciant deos. Sed talem deum, qui ein toenig 3ufit)et. Scd au
übet. Hi sunt 1. sap[ientes, qui Ijoffertig sunt öon t)cr^cn. Qui laffcu
1 non utuntur c in abutuntur sj' ^ fut ffier gut Sut moc^t niut »7) r
2 potentes
öj? 1 Sapientes s/) r 7 nach omnes steht qui $ji lOj 11 i. e. bis ut mit 10 nach dat
3 diuites
steht deus sp 11 nach ideo steht dat sp 15 über domino steht deo sp 18 nach plag
steht onlcgtll s^j J9 nach sap[ientes steht sunt «;) 20 Dauid «^) r 21 Absaloni s/i r
27128 Ergo bis loelt unt 28 unb c in bei S2> darüber qui sp 30 nach deum steht
liabemus sp Fecit potentiam ic. sj) r 31 nach toffen steht fic^ sj) 1. Superbi sp r
') mat^t fid) fo befdjicfjcn vgl. oben S. 185, lOjll; Unsre Ausg. Bd. 30, SO, 2; vgl. mich
Thiele Nr. 165. ^) &üt maä)t mut vgl, die Ausführuttgen in Unsrer Atisg. Bd. 29, 710
:a 184, 27; ajich Bd. 32, 459, 2; 17, 261, 4; 435, 27128. ') inn bie ]ä)att^ erg. gebe vgl.
Unsre Ausg. Bd. 10^, 153, 18. *) filjen vgl. oben S. 549, 21.
92t. 03 [2. Sali]. 569
H] buitden, (juad volint lioiuinilms fjclffcn et icg|Uiit sno capiilc, (|[iiic(|nicl
putaut, bie ii|nfcnn f)iciv ©[ott luoUcii ein ictjiinicut ftcßen, bic feilen, uiib
Q^lbt tn§ quick'm in iiiaiuiiii, ,'^eJ (|iiaii(lo lüüllcil blcUlff ftüljilCll, fü tlimpt Cl"
bic failft ha 311 Unb jcrftveuct. Insplce R:eg[iuiiii R(i[maniiiii, Ac<;|v[ptiactiin,
5 Bab|y[lonicuni. Sio iiiveiiis, quod Ma|na omnes liisto|rias et exempla iu to|to
mundo jufameii (^cttac^cn. Sic fiutfjcn aiiff l)f)r !Iitgi^[eit unb '[)eil|i9![cit.
2. ftüft er cra6 k'. i.e. \o gvo» fietjfcv, toniq aclucft, si gcDudjt aiiff suam
potentiam, hal)[uenuit ein cnbe. Ut R|ex Bab|y[Ioniae tro^t totuni niunduni,
dominus mac^t ein tut bvau§, ut 7 annis jc. postea uln edit gramen, f(f)rci6
lu Cl ein anbei' lieb. Et iiodie ob oc.ulos videmu.s. S|umnia: cv luils nicf}t
leiben, ßr Icfts tnol ttjrannifirn iinb filjet ju, sed k. Sic hodie oben auS
nivgcnb' jc. Sic hodie faciunt K|cg[cs, priucipes, f(f)art)|Qnf[cn uub cifen=
fii'cffcr '-, h)cr» ev^avten !onb ^ t)tii trotjen fol 311 bobcn 3c. Ecoutra qui
.snccumbunt. @ä mit» fönten, ut loseph reguet in Egyp[to, q[uanquam ^off=
15 imciftct in Carcereni cou|iciat, Christiani conculcentur pedibus, fic muffen
Clfui", occidemut marty|res. Coram deo ni($t leiblic^, ba§ man tio^e ueque
auff sap|ieutiam jc. Ut sequitur i. e. ^3Jlo(^t 9{jcic^ leut ex aim, et econtra.
Et hoc videmus iu Gerjmania, taceo histo[i'iam: quoties ditis|.simus fit
paiipcr? Et non vcnit ad 3. liacredem*, econtra scrvus 2C. qui est divew
20 unb Uiil trogen, er mnö jId boben k. quia Magnificat canit. 2)0» credit
mundus nid^t, qui est sap|ieus, pot|ens, non credit, donec experitur. ludaei,
Babjy[ionii, 3iomer, Pa|i[atus, principes, uobiles, Bürger unb S?aucrn, Vidcbo,
an ba§ ^Jlagnificat falfd) ntad^en. ipfiaffcn, 6if(i)[öfe, fd^arr^ionfen, biauern,
Burger las fi(^ trogen, eö [)eift: bie getoaltigen l)erunter. ©ie ^at t)^r bicl
'-'5 ubcrfungeu et istam catervam miseram aud) f)in unter fingen. Ci[naiiquam
non credatur, tarnen dicetur: ubi M[agnus Alex[ander? Sie: ubi pfaffcu,
rcic^[en Bürger, SBauern et principum et Regum Sieidjitnmb? quia hie. ®^c
ef)rä leibet, nimpt cf)e lucg, quod dedit. Ul)i l)in lueg potentia, sap[ientia, fo
linrb man clenb. 5lrmnt tDt)c tf)ut, sed gut mad;t l)oc^mut*, et est verum.
■M Ideo oportet unö ben !ropff aufrciffe*^ et nobis jufd^idcn pestem, ghidium,
3 über flifct steht deus s/i 4 Imiierium Ko[maiium sp r 5 vor omnes stdä
l^at sp Tis Deposuif potentes K. sji r 10 lieb c aus tiei^t Nebucad Nezar sp r
14 loseph sp r 16 vor nic§t steht iftä sp 19 S c in tertium sp Esurientes
impleuit boiiis sp r 21 ludaei sp r 22 über Pap[atus, principes steht nolu|erunt
[danach credere sp] donec ex|perti 24 über ©ie steht 53lario sp 25 vor istam steht
loitb sp 30 ben tro^iff aujreiffe] ben totjff ofireiflen P
') oben QUi nitgenb ery. an vgl. Wander 3,1085 Nr. 16: gt ift oben ül unb nieme-n a.
Auch unter Cbcrtau-3 Nr. 1—4. 7. S. 12. 13. Vgl. Unsre Ausg. Bd. 30,107, 2l3. ') \ä)ax--
(janfen unb eifenftefjer vgl. Unsre Ausg. Bd. 33, 684 zu 486, 12, ivo weitere Nachweise.
') hjero ev'^otteu tonb rgl. Utisre Ausg. Bd. 17, 201, 10. *) iion venit ail 3. haeredem
rgl. Unsre Ausg. Bd. 17, 518, 10; 16, 517, 7; Tisch: 1, 266; 3, 212. •") Slrniut tolje tfjut,
sed gut madjt I)od)mut vgl. oben S. 568,4; Unsre Ausg. Bd. 12, 136, 24l25. ") uni ben
ftopff aufrcifle nicht bei Wander.
570 T'Vthiflitii lii''5 3nI)ri'-3 1531.
R] nliixiui tnn uidjt bcmutigcn. Eeontra qui in Qvmut iinb clcnb finb iinb 90=
Icftert tücvbeil, liabeut hoo, <jiiocl deus conim sit imb [idj 1)()VCV niiililllpt.
Si lioc credere possent, crux faciliiis jc. Mihi ein üciucr jdjabc, si divitcs
et pof|entes et sap[ieutes k. me persequuutur: scio deum meum, ecoiitra
alids tres, cum is potest plus dare, (iiiam ii omnes 3 habent, et sie, ut ipsi s
3liftieticn, et ego manebo. Tic jpVlldjC fillb lüai()affLtig, cauticum non inen-
tietur. Exemplis totus niundus plenus et ob oc|ulos. Ergo qui bcmutig,
inaueat, alii ju fc^cittci'll llllb toben et postea quaeruntur: Uiir X)abm btcl
guty gctfjan et jc. man jol istis tribus nidjt bandEcn. Si Christiaui sunt, \ijüö
1)1)1! llid^t. Si uon, gcfc[}|td)t t)t)n lauvx rec^t, quia quaerunt per iioc, ut 10
ipsos fcl)VC Itub antctc- Ideo si pcdib[us conculcautur, beue fit, quia suuiu
hoiioreiu quacsierunt et aliorum opprcssionem. Hoc est c|auticum, quod
c|anit luater de regno suo in mundo. Est misericors deus niiserorum, bie
imtgcu frclid) fein, quia nullorum deus quam ipsorum. Item ne timeant a
potentib[Us, habent potentiam, quod velit deiicere. Si hoc credere possuul 15
et canere C[antieum in corde, possunt ferre, quia sciuut canere eum: bic
ftjeifcn jn fti-eucn unb bic nrmcn ci-rjcbcn. Ipsa cecinit et manebit. 3)al
left ftud h)il iä) laffcn ftf)en, quia man prcbigt baa gan| jar ha bon.
1 nach lan steht unä sji üben am Scitcnrande und am Bande steht Christus deus
et homo 1. quia Eliz[abeth vocat eum dominum suum, deiiide virgu est eius mater, ergo.
Sed ad quid prodest, quod nouinius eum esse dominum? Ad hoc, q\iod scianius eum talem
esse ut uos sanclificet. Sicut loh^annem in vtero sanctificauit Luc. 1. Adhuc in vtero dein
Elizabet dat sLpirltum sanctum je. Contra Auab[aptistas, qui uegant pueros non habere
spiritum sanctum uon credere Gen. 17 Sinite paruulos. Uli dicuntur seruare pactum jc. tarnen
non liahent racionem. ^■nde iustificamur? E.\ auditu verbi vt ElizaLbeth. Ecce postquani
audiuit, saliit !C. Auditus per verbum. 4. charitas sp 6 über juftictcn steht ventus s;;
S nach alii steht gljeil sj) 13 über suo steht dei sp l'jlS et manebit über Sa§ tcft
64. 9. 3uli 1.531.
■sPrcbigt am 5. Sonntng uact) XrinitntisJ.
R] Dominica 5.
Hoc Euaugelium quotaunis aud[itis et facile Euangelium est. Habe- 20
mus ij ftutfc. 1. est exemp[lum fidei gegen bie 3eit|I[id}cn guter, 2. cxemi>hmi
19 Lucae 5. r
N] DOMINICA QVARTA POST TRINITATIS.
Siit. &,i 'Factum est autem, cum turba immineret ei, ut audiret
verbum dei.'
S)l)§ ©UOingelion quotannis habitinn est et est darum, ideo propter 25
estum breviter expouemus. 2ßl)r ^aben ij ftllcEc. Primo Exemplum ijt bei
22124 ro 33124 LVCE \ ro r
3lt. 64 19. 3uli]. 571
K] fidei eternoruni, (jiiotl lii, ijtii fottcit K[)rii'tiim f)aUcn, foKcti tiic^t [junget
ftcrbcn liic in terris et aeter|uan) vitam etltcrbcii, nisi qiiod iu diiobus ftüde
miiö öorf)cr gfjcn ein not. Petrus cum sui.s lal>i)[iavit lotain ot nihil fc^et,
])ostea tarn iiuiitos ])i.Sjces seine), quatituiii v'ix in diiuidiu anuu. Sic in altero
» ba er fol in eter[num gut ticttcn, agnoscit pecca[torem et dicit se iudignum.
Ibi non .soluni reniittitur ei peccatura, sed ut piscator jc. Haec 2 .sunt iu
hoc Euangeiio, de l)i.s loquemur.
1. (juod dicit Petro, indicat, quod tantum v|ult dare ad edendum, ha§
er nici^t fol [junger ftcrben. Si ein Inenig ticrjeuc^t et uon statim dat, Uunen
10 adco vult rci(^[i(^ dare, non tantum pro nostra persona, sed quod oiiine.s
ita, ut naves jc. Sic in principio Eccl&siae tvaim bie 6[}riften fccr arm et
Piaulus coactus fieri ein terminarius et marty[res muftcn frieden Ijnn fteinriS,
non dabat ein btffen, inio auferebantur eis omnia, unb [ei6 unb leben baju
inn fa[)r, pracsertim praedicatorum. Postea ditavit f^jMscopos et I'apias.
»5 Cum erant pii ut tempore Cyp[riaDi, tantum hab|ebant, ut dividerent et
cib|areiit paup[cres. Hine jpital unb üofter. Sic dominus nescit modum.
6^e er onfefjet ju geben, appa[ret, qua.si velit desercre. Sinit pi.scari Petrum
3 nach suis ute/it sociis sp nach totain ete/U noctem sj) ö nach agnoscit siekl
se sj> 6 a Cir* Petri personae sp r 8 nach Petro slelU duc in altum sp 11 Iu
primitiua ecclesia Christiani fuerunt pauperes sj> r 13 vor boju sieht toat «p 14 über
fa'^t stetu periculo sp 16 nach Uiuc sieht orta et edificata sp r 16117 über dominus
bis er sieht aut nimium dat aut omnia subtraliit sp 17 S^e bis geBtn unt
N] glauben» ad temporalia et secundo ad eterna bona. Summa: qui verbum
diliguut, Bo[len nic§t [junger fterben. Videtis Petrum et apostolos tota nocte
2u laborare, nihil capere. Sornad^ fetjet er me^er, ben er fic^ Dorflj^et. Xor=
nod§ bo er |oI ijn eijn anbcr antpt unb [eben fumtnen, lo^rbt er etjn §un=
biger menfc^ unb tnljrbt baruber xer^d^lid) begabt.
Primo ber ^er jceljgt 6. 5ßetro, bos er %o ö^l jueffen gebe, ba5 er nidjt
!^unger fterben feot, ob er toot berc^euc^t. 'i[[feo iftä tjut anfang ber 6riften=
2* l^eljt gegangen: semper erat penuria, atßo ha^ 5pau[u§ ntufte Terininarios
galten. Ita martyres occultabant se Ijn fteJjn ftufftcn et esuriebant, ita
Omnibus Christianis contigit. Sed cessante verbo papatus factus est dives.
Sed temporibus CN'priani et praecessorum fuerunt tarnen hospyttalia et
elemosinarum copia. 2[[§o ^ot un|er l^ergot feljne maße. Aut multum aut
30 minus largitur. Apostolis tota nocte laborantibus nihil dat, deinde copiam
largitur, ut hie videtis, quando in illius verbo recia immittunt apo.stoli, 6r
18 nach temporalia steht bona sp ISjäO Summa bis capere unt ro Status hnius
Euängelij ro r 23 mcttfd^ über unb 2rf gol (onb) 2.5 wkH geflongcn slthl ubi sp
28 Sed c in Quamuis sp 29130 über Aut bis minus stellt 6r gibt ontttcbcr JW Bitt obbtt
j«o loenig sp SBngci ^ergot g^bt onttoebei jto oil obber jio totnig ro r
572 iPrebiglcu bc3 3al)rcä 1531.
R] cum aliis totam iioctom, et die 2C. aujticttcil, luaffcf)Cll lic|e. Et iiKl|icat
auf.5, shauc iucTeilulitatcm, cum dicit: '\wr totam', sed nu: gcvct», fo 9C|rct§,
feilt§ 2C. 3)a finb alfo getreten rjcrnadj Mai-ty|res. Sic fit hodie: cu ftclt
ficf) cum praedicatoribus et ministris verbi, quasi fame pereant, quisque
VCUft ba öon, Rustici, nobiles. Mim'.stri coguutur edere micas, bibere aquas. s
Sed veuiet tempus, quando Sat[an fid^ bcvliilct ^ unb berfaufet '\ bog 6^riftu§
IM 24, 1 loirb fogcn : Ego etiam d|omiaus in terra, 'domini est terra et' jc. gta§, Baum
*i.8, 8ct q[uicquid vivit, \ä) tüerb mit meinen and) ba üon fvcffcn. Sic in 8. ps.
'Oves' 3c. Sa» fol aitc^ in 6£)viftu§ retc^ mit ge^orn, sed e» fol öor ^er
gf)en ein ungl[uc£ unb not, ut Pet^rus jc. qui funbc ber toHen loelt unb '«
tdjai1)janfcn .^ufcljen unb licu fii^ reifjen unb gar fra§ fein. Dominus lan
jlDCl) uaves öol pisces et ut rctlie 3C. Si vis Clu'istianus esse et nou iu
))erioulo ft^cn, büä er not unb faf)l', tameu fiet ei, ut ista patiatur. Quando
uos cap|ut gelegt, tum veuient meliores ho|mines, quia Christus nou iDtrb
i>a§ ©nangclton laffcn ftncfcn. 6i' lefty anfechten, veniet tempus, ut unum is
pasto[rcm »juaerant ubci 20. oü uu'il, qui iam d|icunt se velle praedicare.
Über iij locpiemur aller. Iam fperren fid) mit iij gulben, postea mit ^unbert
1 über die steht .... sp nach je. steht et diffiderites prorsus sp au|tt'citcil c in
trettcn fie ou§ sp vur nefec steht bie sp 3 zc. c in (o feiltä sp T über etiam steht siim sp
10 nach unb (2.) steht bcit sp lljVi uilb (l.) bis baä ant 13 patia(ii)tur Ij tempus
über ut IT nach iij steht ior sj) Iam (foB)
') fid) »erfütct cl. lt. wenn sein Zoi-n ahr/ekühU ist vgl. B Wtb. 12, 692. *) lictjaufet
d. h. anfyehurt hat sa sausen, vgl. D Wtb. 12, 104'J, wu tveittrc Belege ans Lutlier.
N] toogta uff l)f)n, nou multum habebat fidei. ^cjt ftclt fid) oud) al^O : Minislri
vcrbi esuriunt, Ru.stici et Nobiles omuia rapiunt. @§ ift be§ (Suangeltt
?Jf. '^4, 1 Irelj^e unb art^, e§ mu^ {junger letjben, sed sequetur deinde copia: 'Domini 20
est terra et pleuitudo eius.' ßljber Rundet, lä) fitju oudj {)err l)n ber lüelt,
W-8, s^r toetbetS uii^t alleljne freffen. 'Oves et boves' 3c. fljubt mljr oudj gegeben,
aber e» mu^ oor!^l)n et)ne not!) fnrfommcu, toer ftc^ boret)n fc^tden funbe,
It^ bie fi$art)anffen unb patoer pc^ffen unb freffen, et posseut in Christum
videre, qui potest nniltos pisces dare. SßerS nidjt !an, habet duplicem crucem 2b
unb mu§ bennod^ not leiben, sed cum alius mundus erit mortuis iIHs impiis,
aiii graciorcs venieut et promovebuut Euangelion. Ita ut Christus dicit:
^d; bt)n oud) el)n l)er, et 30 miiiiaribus quaeretur parriocluis. Iam dicuut,
fie borffen !el)nc» pfarljer». Deinde eum ex louginquo quaereut. llnfcr
19120 nuten am Seitenrande steht Euangelion primo peuuria et fame impugnatur ru
20 c§ über niu§ 7iach copia steht iuxta psalimuni sp rh 21 vor S^icr steht et (licemus sj>
24125 C'onsulaciu piaedicatorum paupertate pressurum ro r 25 nach ton steht ille sp
26 über bciuiod^ steht mala couscieucia sj> 2ü {>arriurchus 29 quaerent c in uocabuut sp
«Rr. 64 [9. 3uli]. 573
R] gulbeil Cl" ailu bC3alen, non utentiir, vcniet pestilcntia. ütcuiujuc interim
patiamur, tarnen habeiims naves plenas. S)Q§ ift ein§.
Sed tarnen ftfjct l)ie, qnod Pet[rns labjorat. Dare v|ult dens itnb bcn
reid^eu fegen u6er unS fpredjcn, sed non sine laboro. Dominus potnisset
5 pisces in navcni 'bringen sine miiije unb er6[eit. Sed Petrus muftc fein
officium tt)Un unb ha§ ne^ JC. Ibi dat statim benedictioncm , ut rethe 2C.
veniunt pisces in coiiia. Ideo dieo: quando not nnb linngcr leibeft, 1. nitnb
ein f)anbln[evf für bic^, tf)UC etlna§. 'Manns scd|nlürnm parit divitias.' 6iu£vv. io,4
menfd^, ber fleiffig erbeit, dominus dat divitias, non quod labor, sed est
10 benedictio, quod aliquis obedit. Econtra vides, qui tag unb nQcf)t mit
fcf)h)et'5 et tamen vix paneni. Alius est, qui rnglic^, bent fc^neict» jlt).' Alter
est in opere, quod laborem suum facit, ber fol ein Betler blieißen per totani
Vjitam nnb ftc^ ntuf)en. Sed quod labor, quem facis, placeat deo jc. Sic in
Omnibus Inubcn : ubi bene laboratur, terra nniltum dat, non ut hie in ben
ir. iDcnben, tantum quaerit, ut hab^eat, unde ventrem. Si quis veuiret unb fein
6auete suum agrum. Ideo eitel fanlfreffige- lente. Dens fjat ein gefallen,
quod bene colimus terram, et fixciamus, q[uicf|uid ge[)ort in cin§ Banrn ^anJ.
3 über Pet[rus bis bcn sieht et quod dominus iuljet emn niitteie retlie sj) dciis dat
per laborem S2> >" ^ ''i^'" niu^e steht rcti sp (! über }C. steht aujfwetffcn sji OjlO über
quod bis benedictio sieht quia Pet[nis per totam noctem sp 11 nach luglic^ steht evficitet sp
12 In sudore je.
') bem ft^neiet» jlo r(jL Thiele Nr. 71; Wander 5, Gö5 g« jd^ncict 311 loic bie glirgfii
im ©omnict; ri/l. auch oben S.3H9,15; l'ischr. Bd. 1,2G9. ^) fnulfteilige (unten Z.-Jlj
sehr häufig hei Luther; rgl. DWth. 3, 1373, wo zahlreiche Belege aus Luther.
N] fi^ar'^anfien lut)rbt Ijic unb bortf) bie ^3eftitenc3 3C. Ineg! nliemcn. Nos copiam
luibebimus. Item Iren got gleljc^ 3)üuc U)elt ()cttc, tiujl er bie feljncn nid)t
20 laffen.
Preterea videtis Pctrimi laborasse. @ot »1)1)1 !et)nen faulfreffigcn luanft
l^aBen. 3!)ie fifc^c f^etten tüol tonnen felber l)n§ ncc^ lauffen, sed vult laborai-e,
deinde addit benedicciouera. Scljbtä bh) not^, nljnt et)n artest öor bidfj, ne
sis ociosus: habebis benediccionem. Ita Salomon : 'Sedulorum manus ])arant epr. 10,4
25 divicias'. 5Uc^t ha^ bie !^enbe tf)un, fie ft)nbt 3ID geringe, sed dci benediccio.
Nam nuilti laborant sedulo: parum liabent, alii parum laborantes ditcscimt,
quia ille in suo labore fidit, ille autem in deo collocat spem. S)lü folft bie
et)ere beni fegen gcBen, ha§ got tljucn )x)tjl. Hoc vidotis in omnibus ic!j;ioiii-
bus, ulii alilji plus alibi minus fructns capitur. ^it tjn bifciu loenbifc^en
30 lanbe ' nemo bene laborat, niemanbt fan fet)n eöer rec^t batüen, feljner gan
18 über sc. steht önb f^toetbt sp 19 nach tjMt sieht noä) s;) 21 Laljorcni a noljis
exigit deus ro r 22 nach sed steht deus sjy 23 bto über (loljr) 27 unten ata /Seiten-
rande sieht Laborandum et tarnen dei benediccione ditescimns ror 30 In pigros rusticos ro r
') Vgl. hie)':ii in den Nudiiriigen.
574 5prcbig(cn bc§ Sa'O«? 1531.
R] i.a'UiKi,29 1. Gen. 'Siibiicite'. ©o geljen» ha ^tn, si tantum habet ad edendum unb fraget
imb fimbcn ba§ lanb 3 vel 4 vcic^en k. QB ttnivbc bicl gen«, Inelje, ijunix
iiiib torn. Sic pi.sca[tores, qiiaudo ein c) i)abcn, ba§ fie fönen k. ba§ finb
leffige feuft, fie bvtngen armut et nihil quam feu unb freffev. Vides, (piod
doo i)la[cet, quando qtiis fidj anntntpt fein§ arbeit. Et dicit: Ego sicut s
fdjufter 3C. volo lab[orare unb froUcfiem cord[e t^un, tum addet benedictionem.
Oportet ad cere|vis[iam: ite et mauete mondici. Sed disce tu, quod Pet[rus
oxteudit rethe, et neu gravis labor, et placet deo et tarnen pisces ju etWl
exemplum, quod omnibus fidelibus lab|orautib[us vult dare beuedictionem
per suum lab|orem, er tuil nic^t freflid§.^ Ego oportet praedicem, scribam lo
et quisque fa[ciat suum of[ficium, aucilla 3C. S)a§ ift 1. exeuiplum, quod
indicatur Hon ber jeiti liefen narnng, quod Christus velit suos alere, qLuan-
(|uaui öor t)er IC. et q[uaiiquaui ein jeitlang IC. sed ablatis impiis beue
iiabebit Ecclesia.
2. ha er !ontpt 3unt gieiftlic^en vel eirtgem leben. Ubi Pet[rus videt is
copiam pisciuni, iucidit ei nian[gcl unb un>Dirbig|![eit suae personae et v|ult
diffidere. Prius audivit domiuum et nihil spei hab|uit acquirendi teraporalis
1 Gene. \. sp r 4 Seifige fcuftc sp r 4/.5 Vides bis orteit iml 5 über orfieit
steht ampi§ sp 6 nach unb steht mit sp über addet steht deus sp 10 nach fteftic^
steht 'Mafien sp 2. The/. 3. sp r 13 über bor stellt not sp
■) ftcftid) D Wtb. 4, 138.
N] bcm anbern gutg unb nientanbt totfi ba§ lanbt xeä)i batoen, ideo non additur
i.!mofci,2sbeuediccio. Nam deus dixit Genesis primo: S)ie erbe ^ol eUicr fetjn. Subii-
eite eam. ©encEt unb batüet fie. Nos autem irapii tf)itn al^o, ha§ h)t)r 20
aUe^ne bic not^ be!ummen unb batncn» nic^t rei^t, treu fie eljn Incnig ^aben,
non laborant. S)a§ ftjnbt faule feufte, bringen armut unb fl}nbt bet^Ier.
föot Ijat aber luft, ha§ man fiel; fel)ne-5 aäcü unb U)er!§ anntjutpt unb t^ut§
Utt)t froti($ClU ^ercjeu, tum sequetur benediecio. Si autem oeiosus et bibulus
PS, ^0 lin)rftu ea Inol f^nbcu. Spetru» nt)mpt ober fet)n necj junt ejempel 2i
aller treloer arbetjtter, quod deus dabit benediccionem. @ot liH)I ni(^t faul=
fref^ige ^ teufte ^aben. ^c^ mu^ lefen, fdjre^ben, prebigen. Ancilla, servus k.
suum officium facere debet. S)a§ ift ha§ (fjempel. Deus vult suos nutrire.
£)b fie tool gepanc^erfegt- luerben, discant deo fidere.
Aliud exemplum internae beuedicciouis. S)o ^etru» gelüar tot)rbt illius 30
thesauri, videt thesaurum dei benevolenciae et sua peccata et pellit a se
Christum. Hoc prius nou fecit. @r fulet e§ nid^t. lam autem sentit.
I8I19 Terra diligenter colenda tuuc sequetur benediecio domini ro r 20 impii c in
pigerrimi sp 24 tum über sequetur 27 über 3^ steht D M sp Jjtebigen über Ancilla
29 nach discant stellt tarnen sp 30 benediccionis über (internae) 31 Pauor Potri ro r
') fantfrcjfeige rt/l. oben S. .57.?, 16 u. 21. ■) gcpancjerfcgt '/. i. ycreiitigt, yeliiutcrt,
sehr oft bei I/iither, ~. B. Unsi-e Ansf). Bd. 9, 045, 12; 15, 560, I2; 10, 232, 14; S. 276, 16;
Bd. IT', 236, 15.
Ih. 64 [9. 3uii]. 575
R] vel spiri[tualis boni. Ibi noii timet, sentit p|eccatum, iion novit ]U'c|catiiin.
Sed ubi videt thes^aiirum et benedictionem, videt ein g[l'of}en monigel. Ibi
in cor f^tccfjt Ijm pcccatum. SBcg, quia pcccator, nani stnpor jc. S)a fol
5Pet[rUu aliiis vir lücvbcn. lilic audivit dominum et accjui|sivit pisces. Ihi
5 foI ei ein gLVoffcr mau loevben et acquirere bona spiritualia tarn diviter, ut
aliis. Sic fit: antoqnam acqui[rat gratiam, oportet g|eiftliif) Ijurtgcr sentiat
unb erfdfjjvctfe et v|uit fugere a domino et quaerere. Sicut in jeit(lidjem
praccedit tjunget", Sic in spi[ritiiali. Nos lib|euter iiab[ercnuis contrarium,
ut prius satis, Item essemus sancti. 2Benn einer reid§ ift, tan be» ^unger§,
10 sie qui fvolid^, quia er fpot ber funbe. Sed in l^ungcr exp[ectare debeo
cibum. Sic in con[scientia. Tum fit, ut scriptum, ut accip[iat gratiam non
tantum pro se, sed aliis. 'Exi': num uon habcs aliam causam? Prius non s.'ut. r,
dLxit, quando cepit K. sed quia est pecLcator, hüü ift eine fd^anb, urfac^ toer
lool jdjloeigen» tnerb. Sed con[scientia misera neu aliter facit. (SBcit coram
1-' eo fugit, qui v[ult dare gratiam, ad quem mit parfuffen occurrere ex fine
mundi, et tamen in navi eum iiabet et dicit: toeg, hJCg. £)a§ ift natura
con[scientiae territac. 6§ leufft öon @ott unb fc^euct fid) öor ^l^m. Sed
non rcc^t. Si es in not, uoli facere ut impii, (jui non habentes cibum blas-
[phemaut dcum. Sic liic similiter: quando not est, peccatum, non f(ie{)e, uon ^ei§
20 t)^n öor bir lauffen, sed dura, dura et expecta gratiam et consolationem. Tum
'. ^ '
3 in über cor über S33eg sieht discede sp 8 junger praccedit danach sieht not .</J
9 nach prius steht daret sj) nach Item ste/ä vt sj) 14jl'i Sien bis gratiam unt 18 nach
uon (1.) steht ost sp
N] Videt magiium coram se, bo fcHct t)^m fct)n 6o^e§ IcBen t)n fet)n fiorcj.
■D lücg, tocg, Ego sum pcccator, quia omues timuerunt. Jo ^ol 5pctrUy Cl)n
anber get)ftlic^ man hjcrben, scilicet piscator hominum. So ge^et§ eben al^o.
Antequam remissionem peccatorum, scilicet sanctitatem accjiiirunt, oportet ut
25 habeant famem et desiderium. S8or^l)n muftc äet}tlilä^ junger fe^n ante bene-
diccionem. Hie ante iliam regeneracionem desperacione opus erat. S)en
tuen el)ner gutte tage ^at, fan ber uotl) tooH getüart^cn. Ita in consciencia
est. ^i^ i""B öor ben freubcn be-S gctniffeuu tior not^ 'f)a'6en, deinde seqnetur
consolacio. 'Domine, abi.' gt} ^aftu !et)nc urfac^ ß^riftum a\x% 3utrel)beu?s.'uf. :
3u S)a§ ift et)nc ft^enblic^ urfad^, sed est vicium conscienciae repellentis illum,
qui iuvare vult. Haec deberet ab occasu ad ortum currere. 5J^UC f)at§ t)n
bei) \\6) et eum pellit. Haec est natura conscienciae pavidae. %\t Iljffc 3Ur
loelt cnbe Oon bifcm 6()rifto. @§ ift aber nid^t xt^i, sicut nostra con-
sciencia laborans nuirmurat. Non est rectum. .§att feft. ÖC^fe ^" Tlid^t
21 nach raagnnra stellt et sanctissimum C'liristum sp bo üher (onb) 2J nach
omnes steht apostoli sp 24123 C'onsolacionem iiecessario praccedit pauor ro r 2K be§
vier gcloiJienS 29 abi c in discede a mc sp (S^viftum über auß 3/ Ilaec c m Paiiida
consciencia ad Cbristum sp 32 Natura conscienciae fugientis denm ro r 34 über
nnirniurat steht contra deuin sp
576- iPtebtgtcn bc§ 3nf)TcS 1531.
R] statin! and[ies ciu troft fpntd) et consol[ationem: Coufide jc. Dicis tc
qiiidern pec[catorcni. Est veinni. Sed f|nia fatcris, nolo liabere te pro
pecca[tore. 5)n§ f)eift ciu atifolution jpredjcn. Et uon 8olum eris ein front
man, sed eris Qpoftel et alios illuminabis, ut ad alios possis d[icere: Noli
tiniere. S)Q« fol fein bein nelo !^anb|lncr(f, faciara te alium piscatorem, s
quam hactenus fiilsti, et ibi pliires pis[ces K. Ibi uou soliim fit Ijcilig man,
sed l^eilanb unb troft[er. Postea faciunt 2 naves i. e. (Sljriften'^eit ex genti-
b[us ex Iud[aeis et retlie, öiel rottcngciftcr !omen bvcin, bic ha§ ne^ k. tarnen
multae animae manent in rethi, alii cv auffen submerguntiir. Ibi duo
exempla 3c. non quis credere posset. 6itcl not unb angft ante pauem, Et i»
peccatum ante gratiam. Pet[rus hie phis acqui[sivit piscium, quam ausus
optare et dedit plus quam in duab[us navib[us. Sic ego oro, ut ba§ iä)
modjt from lücrben. Non solum hoc, sed uBerf c^utten , ut totum mundum.
S)a§ tft fiefjev befeuert quam Bebac^t.^ Ipse plus dat quam unfer Bcbac^t k.
quod fit apostolus uub f)ilfft aKer tticlt ift ein Befeuert bing. Ideo docet, ut n
domino fidamus, Beibe bcr fpeife pro ventre et gratia contra p[eccatum, ut
non solum hab[eamus pro nobis, sed etiam toti mundo !unen ^elffeu, quo
vult uos retten, ut ei lib[euter credamus, quia et "^atS fietoeift, Betbe cum
piscibus et officio, quod iniunsit Pet[ro.
lOjll Sitcl bis quam unt 14 tft Ua quam unt 10 über officio steht ftotntcit sp
') SBcffet fcefc^ett bcn gebodjt (toiien Z. SOjSl) vgl. Wander 1, 320 Nr. 7 3c^ ncme befeuert
für bebod^t; ühnlich Nr. S.
N] h)cg lauffen, sed ora et permane, tunc habebis consolacionem unb abso- so
v'ut. 5, 10 lucionem. 'fjurc^te bid) nid^t' q. d. £a| bo§ fc^recfcn faren. Ego nolo
te occidere. Si sentis peccata tua, recte est. Sf)viftu§ lot)l fie dbcx ntc^t
fe^en. Stlfeo Jt)t)I er ha^ geluiffen troften, ut dcinde uon solum probi, sed
eciam debemus esse apostoli alios consolaturi, unb lol)l anber fifdjcr tnai^en,
bie fol man öil m^er fifc^ fafjen bcnn öorl^ljnn. Ita non solum efificimur 2i
sancti, sed salvatores mundi. Ibi erit copia ad rupciouem reoium. ®od^
fummen feie Jto lanbe. Ita hie habemus duo exempla, ha§ got reljd^Ui^ tütjl
geben, toer§ nur erharren !an.^ 6§ fc^e^net gto tiil obber jto Juenig, ....
cssemus. Petrus :^et elju jcuBer Pol gebetten. ^Q iool et)n groffcn f)auffen
dat, deiude eciam .s|>iritualia bona veniunt. 2}a§ ijtt)\t iBeffer Bcfrfjert ben 3o
9ebacC)t. Petro feinbt bie [fifd; Befeuert. 6:5 ift brufier etjn unaufprc(i|Iid)
erempel, quo deus vult uos docei'c tcmporalibus et eternis bcncdiecionibus
fore divites, S)a§ iDljr nic^t allct)nc Oor un?, feunber öor anber gnug foüen
^a6en, S)a§ er un§ lere, ba§ to^r t)m lernen getratocn unb gleuBen. Haec
est summa huius exempli. 3^
20121 über absolucionem steht ameiiissimnm sp 22 (iii^) Efjtiftu^ 2S . . . .] ein
Wort, an dem korrigiert ist, unlesbar 2!) vor c>)n (1.) steht taumct sp ^a ttol Cljn c. in
Dnb er trigt cl)n fotei^cn sp 30 über ^eljft Kteht socundum i)ronerliiiini -tp 3)a§ Sejc^ert ift
ticijcr bcn bj geborte ro r .311-32 ift i(< csrniVel unt ro .34 ^nbcn über ((el)ben)
') »Dcr§ mit et^nrrcn fait vgl oben S. 569, 1.3.
9lx. 65 [9. Siili]. 577
65. 9. 3u(i 1531.
^rcbigt nm 5. Gountag und) S^riititativ*, nadjmittnßi^.
K| A ])ruii<lio.
1. Pet. 3. 'In corde vestro'. Hactenns. Haec Ep[istola adhoilationis, '• *"" s. '^
per quam Pet[riis omnes Christianos, quid facere deb|cant, ubi credcntos
facti, Et enumorat naä) einanbcf f,riictus et b|ona o|pera, quae facere deb[cnt,
5 et qui fruetus sequi apud omues Cliristianos, Si modo Christiani et fidjeles.
Et qui iptos f|mctus et b[ona opera non exliibct, huius fides falsa et iion
verus Christianus, et istos f[ructus dividit in 2 teil: 1. quos imtcvtionbcr
Christiani exhibere, 2. quos erga inimicos et persec[utores. So§ fitib
ij tligent, ut quis se novit 311 ()nlbett erga amicos et inimicos, bo» cv liiert
10 anlauft, sed ein unftrefflit^ leBen füre. 1. fratres inter se trachten bnrnad),
bad l)re mcinung einerlet) unb jl)nn, bQ§ ift max|imum, ha bie Ijibcn 3Ipo[ftcl
braufi bringen post plantationem fidei, ut man bleibe in una fide, doct[rina,
jl)nn, raeinung. Pau[lus sepe: feib forgfeltig, ut servetis unitatem spiritus,'Jp').4, :
ut in uuo spiritu maneatis et nulla difl'erentia sit in spiritu. Coram mundo
15 externae sunt differentiae personarum et ftenbe. Vir non potest sinnil esse
3 nach Pet[rus steht adliortatur sj> 5 nach Christiaiios steht debeiit S2) nach modi)
steht sint sp 6 nach falsa steht est sp 8 nar.h e.xliibere steht debent «p 10 \'iia-
(2) (1)
lümcR sp r 11J13 ba§ (1.) bis ft)nn unt U t)rc c in fie einerlei) mcinung nach einerlei)
steht fei) sj' nach ft)nn steht Mafien sp 12 über plantationem steht doet: S2> 13 nach
sepe steht dieit sjj Eph. 4. Vnum corpus Spiritus In Cliristo non est graecus sp r
N] EPISTOLA EIUSDEM DIEI I PET[RI 3.
'In summa omnes sitis unanimes, similiter affecti fratcrna i.';;ctri3, s
praediti.'
3uöiel uff eljne pvebiget l)nn bcn Ije^ffen tagen. £>a§ ift et)n bcrmnn
20 Briff, quo nos Petrus admouet, quid facienduni sit credentibus, et opera
enumerat, quae sequi debent veram fidem. SlBer ftd^ bundt, nic^t bon notf)cn
bifer luertf, ille uou habet fidem. Duplicia haec opera sunt. Primo: So
ntl)t ttit)r un§ fclBer bemutigen. 2''°: Quomodo ah'is succurremus, scilicet
lüie )x)t)x gegen freunben unb fe^nben fte^en fiol. Dieit: 'Estote ©Ieic^=
25 fljnnig', S)a§ ift ha§ gtofte, quod urgent apostoli, ut permaueamus ^n
e^nem f^nne, gtau6en, lere, lüortl)e, sicut Pauhis dieit: Estote solliciti, ut s;jiiii. 2, 2
sitis uuanimes. S)a§ ift: l}n el)nem geljfte t)Icl)6en. Externe .seeundnm opera
I6II8 ro 20 über faciendum steht hien iDljr bcn gtcubig |el)n sp Status epistolao ro r
21 nach bundt steht e§ fei) sp 22 Diuisio ro r 23 fel6ct c in gegen ben Bnfcrn sp
24 iDtjr (onS)
£utljer§ aBerte. XXXIV 37
578 Sprebigten be? Saljrcl 1531.
R] vir et niiilier, servus doniinu.'?. ®§ nnifioil tlicibcn bic lingjlcidjcn ftetibe
liiib ^mptcv unb l)cift nirtjt ein ftaiib, sed varii. Sed illos viu-ios stalus
tan faffen l)n unam imitatem spiritiis. Siciit corpus habet varia mcmbra,
oiiiuia mcmbra non possunt esse ociili 3C. Sed oculi sunt oculi et quod-
libet per se et quodquo inembrum habet uiitcvjc(j|icblicf) ampt, et tameu ein 5
libin, txanä, fpeife nnb crljclt QÜe mombLra et uuum corp|us, q[uanquani
varia membra. Sic etiani quanquam Christiana ecclLesia hab[ct varia oftieia,
nihil impedit. Tantum hoc videte, ne vos jutvctlt et facialis maildjcrtel)
glciuBcn, jcctcn unb gcpct. 1. maueat Christianus factus in spirituali einicfcit.
S)ilC' jel) ein fl)nn, ut vir idem credat erga deum, quod mulicr, ])raedieatf>r, lu
quod auditor, Saxo, quod Duriugus, Francus, quod Hispa[nus. Sicut tu
credis, sie ego. S^nS ift niax|ima eura geUieft Apostolis: ipsi o])timc vide-
runt et nos, quod max|ima prudeutia, ut maneanuis i)nn eint l'cdjten einid)cn
®.<i. 3, 28 luejcn , filankn. Ibi onmcs glcicf} k. llji P|au[lus Gal. ^ni öciftl[icf)en
Uicjeu Non est vir, non Itahis, germanus, quia isla omnia externa. Sed in 15
hoc puer ut vir, quia non habemus aliud Euangelium, quod praedicatur
viris quam mulieribus. Idem Bap[tisnuis datur filiolis et filiabus. ©1 ift
2 In pap: diuer: s;j r öjG et (2.) bis q[uaii(iuam unt über t.nnieii ein teteil
steht 11011 iiiuideiit iiiutuo sji Oculiis iion superbit contra sp r S über et steht ne sp
Sl9 niQlllijcvlcl) bis ^tpd unt V pot: cogit: quis adeo slullus vt dcficeret a vcni fide jc. et
taiiicii posIfa factum K. s/) r 10 fljnn bis deuui tint 12 sie bis niaxiinia unt über
max[ima bis gclucft steht quia diaI)o[lus cam dissint fsu] sp 13 nach nos steht videnius sp
über prudeutia steht fünft sj) 14 Gal. 3. sp r IT Epli 4 sji r
N] non jiotest esse. Non polest esse vir et nuilier, dominus et servus idem JC.
Sic ungictjdjen ftcnbe unb cmptcv muffen ileljben. 6» t)el)ft ntand^evlel) ftanb
unb onipt, Et tamen illa diversitas in unum spiritura congregatur, Sicut 20
diversa membra per se sunt diversorum operura. @§ tan uic^t qIju gte^l^
el)n glibt fe^n. Tamen est unum corpus, uno cibo et potu K. refocillatur.
Ita in mundo. Ecclesia habet multas condiciones et externa opera, tamen
debent esse idem spiritu, Ne alius sie alius sie senciat. Atque hoc est
praecipuum, ut simus concordes. Saft un§ cuffcrlid) fe^U, tüljC lüt)i; iDoHen, 25
modo in spiritu simus et fide unicordes. Ita servus, dominus, Advena,
indigena, S)ie utuffen bo l)in glauBen jufamcnfnmmen. Hoc videnmt apostoli
et nos quoipie videmus, büä bie groft fünft ift l)u rcdjtcv cl)ni9!icl)t Bletjben,
,3,28sicut Paulus: Ibi non est servus, dominus, Scyta, Hebreus, Maritus, uxor.
IS esse (1.) c in fieri sj> über 2C. sieht et eiusdem uoluntatis sp 20l21 Diuersae
condicionis homines eiusdem tamen spiritus ro r unten am Seitenrande steht Vnaninies
in spiritu et fide esse dcbcmus non potest fieri in extcrnis condicionil>|US et operibus ro
22 Diuersa corporis membra tamen eiusdem uoluntatis sunt ro r 28 ift (HcljOen) 29 Ibi
c in Gal 4 In Christo lesu sp In Christo neque dominus neque seruus nequc maritus
nequc uxor ro r
•ülx. 65 i'j. 3iili]. 579
K) iiiiii fides, ein gcii't[lid) f)eiL Et istain adtnoiiitiniiriii ticibeii luiv aiui)
(luo([idie, iie patiainur rottas in uostro Tjaufieil, ut cgo iion aliud credaiu
(|iiam tu et tu quam ego. Apostoli uou fVustra tvclBcil nuff bic (^ciftl|id)c
cinicf'cit, quia vid|crunt et pxperti, (|uain 8at|an l)l)i; ]ü feillb, si maiiorct,
r. lourbc ©at[an fo mat. Idoo facit Rott[as unb äcrrcift istas unitatcs
.spii-ituales, quod Pa|)[ista et Tuijea alitor credat, fevct ciu iqlirf)Cl" !lufttiiif\ CV
etil unb ricfjt iiovam doct|riiiam. Wan iitiiy gcjrfjieljcn lajieii. <iui uon v|ult
fillclBcti, fiuc. Tarnen veri Christiani bl|eifeen bod) in ista spirituali uuitate,
qjuauquam non in uno loco, sed alius in Pcrsia, Grccia, tarnen (inod is
10 credit, et ego de fide, baptisnio et manet spiLritualis unitas. Tdeo eaveuduni,
ne jloiitvacfjt nnitcfjtcn, ut iactare pos[siinus nos esse uiiani cc|clcsiam
Catli[olieam. Si una ista unitas juvtvcimct, fo inu§ bie eilt ein l)uv fein,
fol bie anbcv ein firome fvnto fein. Hie 1. fruetus, ut man ftd) ,^ii fnnt
l)altc nnb ein einigen it)nn l)a6e Ijnn gciftl[ic[)en fot^cn. ^sn Ieipl[irfjcn non,
15 quia faber, rusticus babent alias cogit[atioues. 'DJtitle^ibig': fieine tugent '•*'"' '■
1 unten am Seilenrande stc/it \'nit.'is spiiitus sjj r 2 oben am Seiteurande stellt
Viiitas Spiritus vide fol: 219 b.' 2=^ vucatio et fol 221' viiitas Spiritus sp 3j4 et bis
cillicEcit unt Vnitas Spiritus sp r 1 nach maneret Meld spi[ritualis coiicordia sp 7 nach
cIoct|rinam steht an sp ISjlö -1. bis faber unt
') Dort steht die Predigt vom 17. Sonntag mich Trinitatis, nachmitl(ii/s. Siehe
Un^re Ausg. Bd. 34 ^.
N] %o ift !ne(^t luie Ijer, man Inic fralnc. Quia nulluni aliud habet euangoliou
servuH (juam dominus jc. 6v i[t nljiimal et)n glanöc unb el;nitcl)t. ideo
oraudum, docendum, baS \v\}X iücf)t 'Kotteil unb fectcn, sed omnes idem
credamus. Nemo aliter quam ego et ego non aliter quam tu oremus. 9Jid)t
■M umB fünft tret^Ben bie apoftcin uff bic|e cl)nt)(ict)t. Nam vidcnt et cx])erti
sunt satlumam maxime haue insectari. Nam si baee durat, ^o lüljrbt ev
balbe matl), sicut sub Papatu videmus divei-sis erroribus interire hanc con-
eordiam. Ita hodie. 3)en ei !an§ uirfjt Iel)ben. Permanebunt tarnen pii in ilia
coueordia et si diversis regionibus, tameii concordes in illo spiritu et fide.
2s SarumB ift gcrebet, ut simus cauti a Rottis et gloriemur Unam ecclesiani
Katholieam. Ubi est discordia, Ibi non est Spiritus et ecclesia, sed est
nieretrix. Haec est primus fruetus scilicet esse unauimes in ecclesia. In
cxtcrnis quilibet sit, ut potest.
2''" dicit: '(5ct)t mt)tlel)big.' Hoc signifieatur: si sumus Christiani
M nnb löottcn über bcr etjiiifcljt f)alten et noUemus Rottas, ^o lt)l)vt man unö
J8 nach tD^r steht Bn§ s]> l'J nach oremus steht credamus sp 21 über haec sieht
coiicordia sp 22J23 Concordia et unitas sathane odiosissima ro r 26 Ubi (illa) Ibi
(est) 27I2S unten am Seitenrande steht Coueordia Kcclesiae uiuculum et Sathaue pestis ro
29 Similiter afTecti ro r
37*
580 5l.U-i'binlcu bc-3 Soljvt'ä 1531.
R] Clirisliaiionim. Qnuiulo Cliristiuiii flicti imb T)altcil ubtx bcv cilttvcdjtic^Cll Icvc
Unb Ölfllllj einig, se<(uitur, quod satau ail>;it et criix adest, ut (juaorit, ut iio.s
juticnuc nuiudiis vi et gladio, Sat|an, ßot|tis, tum fit, ut is in carcerem jc.
t)cncfct, ticrti-jcnnct, ei'>0|itrget. Ideo iste honor g'^et nid^t ab an öerfiolgung.
S)ay ift bcnn fcfllucr, ut Iiodio vid|emus ob oc|ulos, quomodo bie av|nicn s
I|Ciitc Hciingct, Oerftoffet, l'CVtreiBct, auforuntur domus, bona, quia volunt
©uaiigclifd) fein, ja !c^cr, ut dix[eruDt Iud[aei de Apostolis. Ibi Christiani
tales siut, ut cog|iteut: is homo patitur propter meam f|ideiii. Quod ego
credo, is etiaai, ipse patitur, ideo fol iä) liüc^ f|cine§ Iciben§ ann^^cmcn et
cog|itare, quod mihi fiat, ut in corpore: )t)cr mic^ auff ein fu§ unb auff§ lo
mnnt bvit mir 3C. Si bte üietn jc'^cn, bn§ maul fc^reit et omnia membra
uiuniui[raut. S)a§ unum niemb|ruiu jjatitur, alia omnia n^cmcn fic^ä QU,
utcunque parvum, unb l)iltft, forgt unb tl^ut ba3U. Ubi musca am o^r, f(uc^§
bic I)anb vel eUcnBogen vel motioue cap|itis. Sic omnia membjra fcfjfe^U mit,
(juaudo unum jc. Sic iu Civitate bene ordinata: trer beu geringftcu fiurgcr i5
angrcifft, Ipsum consulem et totam Civitatem jc. Sic v[ult Pet[rus, ut
Christiani toerbeu gebtffen unb geplagt, iaB fte fic^ be§ Ieibcn§ an ntjcmen,
ue d|icaut: la» i^n letbeu. Si aliud nou potes, ora pro eo, quia est viuctus,
1 über galten bis tcre steht quando male babent in corpore, re, faina sp 2 iiacli
unb steht finb sp In hodierno Euangelio cousolatur Christus pios non defuturum illis
paiieni K. sj) r 3\4 über in bis erH)|Urget steht non propter adulteria seditionem sed vni-
tateni sp 4 nach crtt)|Utget steht loirb sj) nic^t (an) 5 quomodo c in Wie tnon sj)
7 über tt^et steht loan. 16. sj) Eb. 10. si> r ö'/^ "^^'' meam bis credo steht vt memljrum
condolet membro r 10 über ut in corpore steht vt Christus Acto. 9. Pau[lus Col. 1. sji
Act. 9. SJ) r 11 Si (auff) 13 über parvum steht membrum sp 15 ben c aus bcni
17 Christiani c aits Cliristianos vor an steht üntctnanbcr s/) 18 quia mit potes durch
Strich verb
N] fcljnbt. Hinc Rottae hinc Tliyranni venient. 2)o hJl^rbt man murgen JC.
Summa: haec doctrina exquirit persequucionem a sathana et mundo, ba§ ift su
fc[)mct)cr, sicut hodie homines vidcmus expclli et multo magis apud Apo.stolos.
3)o I)aficn fie alle muffen 9fottif(^ unb fecjerfc^ fel)n, Ido moEen bte leut^c
i)\)n, qui ita fugantur? Do foüen bie ßriftcn gebenden, quod talis patitur
propter illorum fidem, et debent cum illo pati. Nam omnia nicmbra com-
paciuntur uni membro. %xd micf; cljucv uff el}nen fu^, ^0 rumpt ftc^ bie 25
nafeeS bie ougen tfiun fic^ jU) jc. Siüe gliber fd^ret)en unb ni^emen fi(§ be§
cl)nigcn glibe§ an. Si musca aurem impegerit, §0 f^nbt bte tjenbc albo.
Ita omuia membra imi compaciuntur. Ita in politia et urbe contigit. 3ä5cr
e^ncn bürget angreifft, alios ledit. Ita vult Paulus inter Christianos, ut in
ecclesia paciamur, ba§ h)^r§ ni(f)t ^0 Icl)($tlt(j^ bo f)^n fc^Ia'^en. Si non plus 30
26 Omnia membra uni compaciuntur ro r
') riimpt ft(^ bie nafee sonst bie 5!aie rumljfcn :•. B. Unsrc Aiinfi. Bd. 16, 451, 26;
Foachs SUj. 3\ 6'J. Vgl. Unsrc Ausg. Bd. 6,37 loie fid) bie natur ta gegen rümpfet.
5Jr. 65 (9. Siili]. 581
IM laä birfj'j iamcm iiiib fulo feinen }cf}nicvtjen, I)ulffc int mit tioft, gebet. Sic
Cliri.stiaiui.s fot ftd) bc§ anb|crn annfjcnien inu feinen leiben: Ivoft in ainfev
lieber f)cn'. Item fiructus Cliristianae convers|atic)nis: ein iglidjer aä)tt bcö
anb[evn leiben ut sniipsius. '93rn|berlicf)': ut alter! alter honefieia exli|ibeat i.'Pdria.s
5 unb mit eim anbcrn lek fvciiublicf) nnb bvubierliif), ubi alter altcrins opera,
iit det unb vabt, qnia multi Christian!, qui nihil lel)l)en, sed tameii füllen
tütr untcvnanber leben '6nib|crlicf), ut non beiffcn, öerndjtcn ben nnbevn, seil
tl)ne hau befte unb l)aU l)()n iyf)nn el)ren. Tu idem hahe-s, <|uod Ego. Ideo
te in honore habebo, quia euudcm baptis[mum et verbum, Ideo houoreinus
lu nos invicera nl§ ein mitcrten regui, quüd exp|ecta[niu.s per bap|tismiuii.
'3cmcvl[idÖ': erga isto.s, qui sunt iuter nos gebrec^üd), quia nunquani f cl)lt, i- *"" 3, «
(juod quidam in fide et moribLus ge6red)|li(l) fein unb leiblid^ gebirecljen,
avmut, franäeit, peftil[eu,^, fie6er. Et si ab inimicis nihil mali, tarnen l)aben
Jöiv an fcf)affen mit fdjltjac^ieit, gebrcdjLtidjen bivubci-n unb fdjilüeftern. Is
'■■' habet tentationem fidci, spei, is obsessus, is peste lab|orat. Ideo, inquit,
sitis 6arml)|eräig, laft euc^S jamevu unb ju l)evljen g^en, quando videtis
alterius jamer. Non sie: U)q§ frag ic§ baruact}, Si paujier Be!|ummcvt? quid
1 Matth. 25. Eb. 10. sp r 2 nach tcibfil steht iliceiulu sp 4 über suiipsius steht
siuim s^) 5 über opera sieht indiget sp Uocti erga iiidoctos, firmi erga infirmos sp r
7 nach fiCTO^ten sieht einer sp S über liabes, (niod steht o frater sp Paul: Ones: sp r
11 über Seii'ct'l'tf) ''f^'' (nüttcibig) sp IT über jamct sieht raiseriam sp nach sie sieht
dicas sj) nach pauper steht indiget sp
N] potest, 2a% bl)r§ leljbt felju, trofte, liettlje liov l)l)n unb n^m bxä) felju an t)n
fcljncm lel)ben. Ita ut si alibi sit, compaciaris, ores pro illo. S)a§ ift ober
•jo ct)ne§: 5Rl)tlel)btg fel)n.
Tereio: 'Srubei'lic^.' Sicut fratres seinvicem diligunt, £)b§ glctjcl)
ni(f}t bie lel)benbe fcl)n, sed tarnen cum omnibus est bene et fraterne vivendnm,
unb foUen un5 felbcr ni(f)t bet)ffen, 9lffterveben nic^t et dicamus: Tu illum
habes thesauruiii et dona, quae cgo. Elgo te honoro in Christo jiropter
•j5 Christum. Ita et tu erga me. St)n ttli($er eljvc ben anbern als eljnen ml)t=
erben gotte§.
4. 'SSarmi^^ercjig': füllen üucf; ml)t ben gebred^ltcl)en gebult t)abcn.
Nam non potest ecclesia esse abscpie iufirmis fide, eciani habebit uli()Uos
conturbatos: cum illis pacientcr et raisericorditer .vivendum. S)o lr)l)rbt man
■M ouc^ euffcrlitf) trangf fel)n. Ad illos respiciendum ut fratres. 9Jid)t nl|ü:
3ft er frang, betrübt, arm, toa§ geljct mtc^S an'? 6§ t)ctjft: "Consulaminii.iiKfi, s.u
pusillanimes', sicut Paulus dicit: 'Quis infirmatur et ego non uror?' @ö 2. Sot. 11,29
19 über sit steht longe aljste sp 21 Fraterua cliaritate ])raediti ro r 24 Alteriie
• C'liristianoruin ueneraciones ro r 27 Misericordes rv r 29 über conturbatos steht
inipacientes ac. 67) 30 über !rotig£ sieht not^ IcQbcn s/> (man ut) ut 32 Quis infir-
matur et ego uou uror ro r
I
582 ^Stcbigtcii M ^aljteä 1531.
H] 1. «Wi- 5. 1 ' ad lue? (S§ I)cift: 'Consolamini i>ii.sil[lanime.s, coiripfite j)e|c[catore.s'. 'Ego
3. fliH. 11, 28(iiiiiiil)ii.s\ omnitim gcBiVCC^cn ift mein fel)I, ümniuin ift mein, (]iiaiKlo alk'ri
est, biincfct mid), cu fei) mir. S)aö ift ein fein öoW, Cluistiatii isti sie
vivuut. Scd ista 0])era habent tein anfef|en , muudus non videt, quod
liab]eainus mitleiben cum nostris, (jui ge})Iagt in aliis prinjeipatibus, nihil, s
({Uod alias consolatur 3C. Sed sl <juis cappam et in desertum et aqua et
paiie ieiunaret, ba§ toer ein opus unb ftcdjc ber fon bic äugen. ^ Vidit
Apiostolus, bau ba^ narrenhj[crd luurbe bic rec^|tcn firucfjte auftilgcn, ideo
nionet, ut in unitate Spiritus. Hoc utile, et annf)emen, qui patiuntur et iibi
gebrcil)|lid;, bie opera fdjcinen ntd)t et indignus mundus, ut vidjeat. lu
i.«ctii3,s 'greunb[lii^.' S)a§ jeutjet er ju bem anbern teil aufer ber 6'^riften=
Ijcit. In Christianitate gicicf) geftnnet jc. "6rubcr[Iid), ha?-' Inir un§ nii^t unter
aiibcr Ueradjten, ba§ ir nid)t ('itter, ,5ornig i. e. eiga iuimicos, (pii nou Cln-i-
stiaui et persequuntur verbum, ut frcunbl[i(^ I)alten, ni(^t rad^gtrig, nt(^t
un§ erjurncn, nii^t fdjelten, flndjen, non lualum malo jc. tt)nt nic^t malum n
opus pro tualo, leiben lieber einen fd)abcn. Defiuitio: summa suinmarum est
patientiae erga inimicos liabere virtutem, quae est patientia, ut patiamnr bic
b|ofen InerdE et opera, quae nobis faciuut, foHen nicC;t 6[ofc tncEe bctoicifen, ut
1 1. Thes. 5. S2> r 3 nach isti steht quae 47) 4 über !cin anfc^en steht nun
vidciilur sp ö nach nostris steht fratribus sp über geplagt steht vexautur sp Cuinpa-
tiarnur nüttcibcn sp r 6 über consolatur steht aliam s-p cappam bis desertum unt ru
7 ftccfic ber Sonnen bie augeu au§ P 15 über jc. stellt öergetten sp 17 patientia sp r
') flctfic ber fon [in bie] bie äugen weder bei Thiele noch hei ^]'(nl(1er, wohl = blendete
(sogar) die Sonne [0. B.J. — P ergänzt abe>' ftcdje bet fon bie angcn au».
N] bcud^t t)f)n, C§ feiet unb ge'^et Ijlin an. Ita debet Christianus esse, sed illa
Opera non fulgent, mundus non videt nostram ml)tlcl)ben, troftcn 3C. ml)t -m
bcn anbern fnrftentnmen. Si plattam, kappam, ieiunia ferrem, ba3 tourbc
frf}el)nen. Ideo apostoli beue viderunt, quod talis liypocrisis illa vera opera
dcberct cxtinguere. Ideo tarn diligenter doceut interna et vera opera. Sie
rccfjtc gel)ftUcf)e iDcrä bie f(f;e^nen nic§t et mundus non debet illa videre.
i.^Bctti3,ä 5. 'grcnntli(^.' 9ll)uc fjetit er an unb ,5ccu"^ctij jum onbcrn tcl)I 2:,
auffer ber 6^riftcn^el)t. Hactenus de ecclesiae opcribus erga fratres lo(|uutus
est. Nunc dicit, ut cum oranibus siraus frcunbtUc^, nic^t 6l)ttcr gegen unfern
fcljnbcn unb persequutores, Ne illos lacessamus, ^unbcr ml)t l)l)n frcnntlid)
leben. fiel)be liOer, ben ha§ bh) fc^abcn tljuft. £a§ anbcr nbel tl)nn. iBittt)c,
fcgne bin. S)a§ [)el)ft applicare pacienciam. 3Bt)r foUcu un§ nic^t recfjcn nucf} -m
bljtter fe^n, foEen non 6o§e§ iDunfdjen unb fprecfjen: 5Bcrgebö l)m got. Ille,
21 über furftcntunicn steht suli lliirannis sp \'era opera non fulgent ut liypocritica ru r
22 (sed) Ideo 25 "Hijat über (6v) 31 unten am Seitenrande steht Quomodo cum
iuimicis et persequutorib[us uiuendum ru
9lr. 65 [9. 3uli]. 583
R] isti nolns, ncc fdjcltcu nt ips^i, sed: Hergcbo im ©ot, Öot Cvlcildjtc 3C. nt is,
(liii mihi niale(l|icit, einen icgcn bn fnr fricgc et 1. doo jiratias, et si Oeborff
ntcinS bvobS, iit dem, non, quia vos: h)a§ \xaQ,t \)i)X bnrnac^? qiiia hciipdicti,
vos liabctis liaoroditatcm, fjiiam non possimt acqiiiroro. A^os estis filii beiio-
i dietionis: \va§ funcn fic eucf) fcfjabcn suis gljfftigcn niculcr «nb feuftcn? Idco
beuedicite vos, laft fic JC. quia liabctis jh) üor istum thesaunim, quem ipsi
non noverunt nee piitant. Hoc max|imnm sol[atinm in tempore irac.
Dens dat, ut ad ag|nitionem veniant unb an leib linb fcl fctig 3C. Hie posset
qiiis: cur ])raedieatores sie jif)eltcn et Cliristns et Apostoli? l'ct|iMis doeet Jtw. r,, a
10 liic. Vui- mcntii'is s|])iritni sancto? Gin ficinev fegen. Et in Actis ex c. IJ'.sim. is, lo
''^Iniptnian est alius vir (piam simplex, prebigcv aliiis quam qui iioii prae-
dicat. SBenn man mir findet pro mea persona, d[ico deo gratias, sed qiiaiido
mein ampt, mcum ba])tismum, Sacra[mentnm nnb luit mir bie Sanff, pvcbig
<'t vcrbum et q|iiicquid domini, bn ticrbam[me, flucfje, boa bcr t)immcl mag
IS fvadjen. Qni meam personam tangit, monm gut, ba \0\l iä) bir nirfjt feinb
bvumO fein, sed quando vis doc(|rinatn unb ampt ang|l'ciffcn, dico: dominus
sauctiijicet nomen et nialed|ieat tuiim, Et sunm regnum k. qui cnim meam
Slauff 3C. ber greiff mein erfie unb fegen an. 3)ie Siouff et verbum bic ift
mein fegen, istum vis auferre. Eo ablato nbi accipiam benedictioncm? Ibi
J/2 sed bis mihi iinl 3 nach vos xtelit dicatis .7) 314 quia bis liaercditatcni wil ro
7 pntnnt] curant /' .S' über ag|nitioncni stclil veritatis xp über 7C. xlrlil loevbcn sy
Occupatio Quilj^us Hceat maledicere xp r 9 nach quis K/ehl dicere ro II) /'/aiictiii
darüber Acto. 5. np 12 13 Officium persona sp r IT noeli nomen sielä suaiii xp
IS nach Souff sieht vcibnm Dnb focvnmcnt ro
N| 20 qiii milii maledicit, ^ol ben fegen baöOV fviegcn: Deo gracias. Haec est
summa illius textus. 'Ad hoc vocati estis' q. d. iüa« fvagt l)r bavnocl), i.';'ctrift,9
si maledixerit? iam vos estis benedicti et heredes bcnediccioiiis. SiJn?. tonnen
fic eurf) fc^abcn? Vos tum habebitis iilam hereditatem. 2a% fie ftuc[}en:
fcgnc bio et cogita: Saß t)n ftudjcn, toben, ^d) lnl)l ijme lüunfdjen cl)n gut
25 ^üX. Queret aliquis: Cur Christus apostolique ffudjcn? Ita Petrus Act. 5. ''W J. 3;
et 8. So fi^ilt et, bo§ trar tncrlid) fe^n fteunbtlid;cv fegen. Respondeo:
ßljn amptman ift el)n anbcv man, ben id^bljn: si persona ledatur, fercudum
est. ö)ret)fft man nü)r ba3 ampt an, verbum, sacramentum, bo toivbe id)
f(ud;eu, ba» bei f)l)mel fradje. Si personam ledit meam, tunc vitam meam
30 et conversaeionem (quod nihil est) ledit, si antem officium meum, verbum et
sacramenta et Benediccionem frangit. S)a§ !an \ä) nid;t tetjben. Sßl)Itn mt)V
bic tauff unb Inortf) gottc§ angreiffen, violas mihi benediccionem, baö tiH)!
id) nid)t leljbcn, fjunbcv tt)l)l hxä) 40000000 mel)Icn unter bie f)elle ftudjen.
22 Cliristiani filii bencdiccioiiis ror 2.'! Qiicslio rn r 2ß (etjn) feljn 27 (iä)) id)
Christas apostoli et praedicatores ex officio malediciint ro r
584 5ßrebigfcn beä ^a^xe^ 1531.
R] d|icendiim: vos Episcopi estis diaboli, Iric ir, quia ibi opus ampt§, non
porsonae. Ego praedicator, doctor, iit liic non taceara, sed positus, nt istam
bcnedictioDeni evi^alte itnb nt^t unter ge^e. Ideo dico, quaudo dicit Pet[riis,
ut non maledLicamus eciam eos, qui. Quia mundns sie: Si iiie unuin
2cuffel, alius 10. Sic nos non. Scd si dicit: habe pestem, Ego: habe ctU *
g|Ut jav. Sic inter Cln-istianos erga inimicos. Scd praedicator et vcgcnt:
^ä) mu§ ntc^t fcfjtrtetgen, quando mihi qnis blasph[emat Euangeliuni, bap-
[tismum. Ut in Civitate nnus Civis fol bcn Qnbern nii^t fc^(al)cn, sed alter
oat ad Iud|ices. Qui percntit, t[t reus. Ibi Iud|ex fol uii^t lt)oI, sed ii6el
tf)Un, quia officium reqnirit, nt male faciat isti, qui iniuriam fecit. Alioqiii i"
fd)lagc feiner ben anbeten toibber. Sic in domo. Si servus peccasset, et tu
jolt ha'4 baret nbn'^emen. Sed baS unus servus alium fol fd^Io'^en et ancilla
vanffcn 3C. postea fem ber "^err I)ev, et d|icit: noli facere, nolo unb fc()lQ^en
I|eutc auff maul bo JU. Ibi non tantum homo simpIex, sed dominus, toeu
bic empter an g'^en, bie @ot geten, bie Ia§ nur ge'^en. ©onft ut invicem is
dennis bonum pro malis. Hi füllen bie fructus jein Christianorum. S)a§ ift
ber gan^ Sestu».
1 nach ir steht ge^ct sp nach omptä steht officü ro 5 Scuffcl c in cliaboUiiD,
iiiipiecatur luuc ro nach Ego steht debeo dicere ro 6 nach inimicos sieht ageie opoitet ro
11 nach Sic steht etiaivi ro 14 non (sol) nach dominus steht donius sp
N] Meum est defendere illam benediccionem, ne violetur. ©en bo tft§ ompt,
nit^t meljn perfon. Hoc ideo loquor, ne quis offendatur, sed huc respicit
ad morem mundi. ^uc^t man et)nem 1 teuffel, §0 f(u(^t man l^unbert 20
barlüiber. 5Jtan ^ol fd^tncljgen. Sed si sum praedicator, §0 fol id) ni($t
fd)tret)gen. Ita si alter civis alterum leserit, ^ol er fd^iretjgcn unb bem
ridjter tiagen. 3l6er ber xxä)kx ^ol nirfjt fd^Ujetjgcn, feunbcr üon amptä tuegen
ftraffen. 5J{an ^ol nic^t Iel)ben, ba§ et)n fncc^t ben anbem jc^Ialie, unb ber
[)err i)m '^au^e foIbe§ t)m lt)oIfprecf)en. S)en f]errn mod)te ic^ nic^t t)n ber 21
ftabt unb '^au|e ^a6en. (är (}at cl)n ampt u6er feljn gejt)nbc. Ita mater-
familias eciam alia est persona quam aliqua mulier privata, et persona
privata bte fol te^ben.
25 unten am Seltenrande steht Pi-iuata persona ferro debet Publica antoni malcdicere
et defendere ex officio ro 26 Paferfamilias dominus suac faniiliae rn r
9?nd)trngc.
Zu, 8. 22, 7 Vidi eos. — Die Bibelprotokolle 1539 werden in Unsrer Ausgäbe Bibel 3
{schon im Bruch) erfcheitieii. Die betrcfl'oide •Stelle Cod. len. Bos. rj 24'^ Seite 173 •^ su
pror. 27 leintet: Coloni.ae l)il)i vinum quoil peuetrabat in uicnsa mamim. 3d) I)atle mein
Ictcn (nng ff in folrf)cii similom ['^J sie oleum .... — Wann kann Didher in Köln ge-
wesen sein? Doch wohl als Mönch, Perfekt und Phisqnanyierfekt weisen ja auch auf
ziemlich ferne Zeit. Bei der Stelle in den Bibelprotokollen wird die Frage nochnah sur
Erörterung kommen. [0. Echt.]
Zu S. 40, lö. tel)iicn bangt batcjlu Ijnbcn. — An obiger Stelle wäre der Sinn dann
doch xenhl: man dankt ihnen nicht, xceil sie es nicht freiwillig getan haben, denn sie
müssen, ob sie wollen oder nicht. fO. B]
Zu S. 44, 21. taujent. — DWtb. 11, 218 erklärt Hausend' in Ausrufen eupliemislisch
für Teufel, 'wohl im Hinblick auf den Tausendkünstler, wie der Teufel oft gcnimiit irird'.
Vgl. aber auch die weitere Wendung Unsre Ausg. IG, 618, 26 l)nn laujcnt tciifcl namcn.
Zzi S. 58, 39. — Gemeint ist 'einen der wirklich Narr ist, mit seinetn Stande aus-
söhnen, ihn Freude beibringen durch das bunte Getvnnd, auf das er noch stoU ist.' Es
würde demnach der Ehestand, der sonst gar nichts Verlockendes an sich hat, durch das
sexuelle Moment anziehend gemacht erscJmncn. Vgl. auch das Sprichwort 'Jedem Narren
gefällt seine Kappe'. fO. B.]
Zu 8. 62 Anm. 3. — Zu der Anschauung vom Teufel ah Störer des ehelichen
Friedens vgl. noch einen iceitcren Beleg. In der Steyruaschen Ausgabe des Großen Kate-
chismus (15.31 >) ist zum 6. Gebot eine Initiale geschnitten, die darstellt, wie der Teufel
zwischen ein liegendes Ehepaar ein Geschoß (?) wirft, oder mit dem Blasebalg dazwischen
bläst. lO.B.J-
Zu S. 80, 24. — erh)ijd)flcr muß Lesefehler sein; nach dem Zisammenhang und der
Ausdrucksweisc (es ivechseln die Personen i^ und bu in R, er und bu in N^ ist zu er-
ivarten: er (ber junge (SefcHe) Ijat bic jeljt (ju harten), leljbe (bu) eljn jtjnr, jtDel), brct), big
bu 'jum 3'eI fainmft' (bei N vincenili 3 anni^,- vor unb trage bie trant()cit erwartet man
einen zweiten Imperatir; da im folgenden 'harren' gel/rauclit ist, so scheint mir die %ealtr-
scheinlicliste Lesung: tel)be ... bife tv. (fi) crlnift^cft, f)ar(,r) unb trage ... [0. B.]
Zu S. 107, 8. bleibe ^nn bcm 9legifter. — Die Redensart ersclwint tviedcrum S. 354, 25.
Zu S. 118 Anm. 2. — (e^en = Lektion (DWtb. 6, 801 nicht aus L. belegt), vgl. uiüen
Z. 15. [O. B.]
Zu S. 119, 10. 20. — Über das Bild des Schiffes vgl. zu S. 133, 1. 12.
Zu, S. 124 Anm. zu Z. 18. — bu bift ju ijoä) geborn wohl bu ftel)ft ju T)od) nU Cf^vift,
vgl. Z. 21 'Es chri.stianus' und oben Z. 5 3d) bin ,vt gut bnjn. fO. B.J
Snt^er§ aBerte. XXXIV 38
586 9lQdöträgc.
Zu S. 133, 1. ]:>. 6()viftii'3 ift tiod) im jdjiffe. — Vgl auch S. 119, 10. 20. Hier ist
jedodi das Bild von dem Gitindtexte der rredigl Matth. S, 23ff. (Christus im Schiffe
schlafirul und der Sturm auf dem Meere) abijenommen.
Zu S. 229, 3 (rgl. andi S. 301 Anm. 1). Viele Poraeranus. — Hierüber vgl. die
Nachträge am Ende der zweiten Abteilung dieses Bandes; desghiclien auch die Einleitung
am Ende des Gesamttextes der Predigten ebenfalls in Bd.. 34, 2. Abteilung.
Zu S. 273 Anm. 2. — Lutlier zitiert gerne dies Lied oder Stellen daraus oder spielt
darauf an; außer den Stellen S. 274 und 275 vgl. z. B. Unsre Ausg. Bd. 17^, 78 und 1S9.
Zu S. 280 Anm. 2. Augustinus. — Hierüber vgl. die Nachträge soivic Einleitung
am Ende der ziveiten Abteilung dieses Bandes.
Zu S. 295, 16. 31 tjxm gefältelten le'^cn fgefamleten le^en vgl. S. 298 Anm. i) vgl.
Nachträge in der zweiten Abteilung.
Zu S. 355, 2. Enthalt diese Stelle vielleicht eine Schreibirrung, ist unbond, ^on unb
fpot gemeint? [G. Koffm.]
Zu S. 306, 25 äccppen = Ziipfen erscheint aber doch nach Fffrm und Zusammen-
hang nicht ganz ivahrscheinlidi, jcppcn tind jd^lcloetu sind eher Verba (beine der Handschrift
u-iire dann = beinern^, jeppen vielleicht zu bayr. äepfen gehörig, unentschieden handeln,
jdjteloctil zu ndd. jlüien = schleiclien, leisetreten, rgl. oben Z. 12 opere, j. loul jd)I. wäre
also = mmützes, kraftloses Tun? [0. B.]
Zu S. 379 Anm. 1. Ber Band, lodcher von Rijrer oft als Colloq. zitiert icird =
len. Bos. q. 24'^, ist erltalten. fG. Koffm.]
Zu S. 413, 7. Dietrich von Bern. — Weitere Ausführungen rgl. Unsre Ausg. Bd. 18,
178, 10 qQ? toenn iä) qub 2iictrid^ boit Sern tDottt ß^rifium mad^en unb au§ bcm Olljfen, mit
bem et ftret)tt, ben leuffcl unb au3 bem shiatge bic bemut, auS jeincm Giefcngnio ben tob (Sljtifti;
28, 125, 11 ein gejc^nie^ ut loqui solent liomines de Turca vel de 3)ietrid) 6on betne;
29, 484, 23 f. quasi esset fabulae vel Sictridj und Z. 37 pro fabula estimatur jEittevidjä
öon Söern.
Zu S. 474, 27. S'o» tonbe mid) Batcr jdjneljbcr loot lernen. — Nicht sjn-iclm. sondern
aus dem Zisammenhang entstanden, liater vgl. 'Gevatter Schneider und Handschuhmaclier\
Zu S. 513 Anm. 2 quae. — Offenbar auch bei P nicht i'erstanden (s. d. Lesart zu
Z. 4); vgl. aber Wander s. v. qua 1 — 4, wo que ein Hindernis oder eine Einrede bedeutet;
jetzt noch 'sein Ka dazu geben. fO. B.J
Zi S. 522, 10. 29. xiuä) und t)au% bei tauc^S. — Z. 10 scheint auf ein Sprichwwt
angespielt wie Wander Rauch Nr. 8 ber bei 9iaud)8 gehio^nt ift , ber lefet fid) einen {[einen
Mond) nidjt beiden. Der Satz läßt bei der starken Kürzung keine Konstruktion zu. —
Z. 29. I)nu9 be§ rnud)? wohl = Raurhhaus, Räucherkammer oder (so noch in Österreich)
Stube, in der auf ofj'enem Herde (ohne Kamin) gekocht wird. [0. B.J
Zu S. 529, 27 Sentfdjlnnbä 5).5npft rgl. in den Nachträgen in der zweiten Abteilung.
Zu S. 573, 29 \)\\ bifem menbif^en lanbe vgl. in den Nachträgen in der zweiten
Abteilung.
Rapier »on ©ebvüber Saiiliii in ipfuüingen (SBütttenikvg).
i\
BINDING SECT. MAY 1 1981
/
PLEASE DO NOT REMOVE
CARDS OR SLIPS FROM THIS POCKET
UNIVERSITY OF TORONTO LIBRARY