Skip to main content

Full text of "Werke. Kritische Gesamtausgabe. [Hrsg. von J.K.F. Knaake et al.]"

See other formats


;  S"fe. 


öa. 


.\,«.^«^V"^^^^-vX\,'i 


ßl? 


h 


^^  0  r  in  0  X  t 


Jie  '^Ucbic^tcii  bcä  "^al)Xt§  1531,  bic  in  bcm  üorlicgenbcit  i^aiibc  'M 
3um  9ltibnic!c  !omtncn,  finb  fo  3at)lvci(I)  —im  ganzen  113  — 
iinb  bind)  Uiclfarf;  boppcitc  ÜBerlicfcvimg  fotuic  audj  biird)  l)cv= 
idjicbcutlidjc  T'vudlcguug  im  fcd),5ct)utcn  3at)rt)uubcvt  räumlid) 
fo  iimtaiigreid),  ha^  ciitc  äci'Icgung  beä  äninbcv  in  jlnci  Untcratiteilimgcii 
iiotlucnbig  lourbc.  Sic  erfte  StbtciUtng  tviiigt  bcmimd^  bic  Sprcbigtcii  1531 
big  5iv.  65  einfd)licf3lid),  bte  3h3cite  2lbtciluiig  ben  5Keft,  baju  bic  Einleitung 
]m\  (äan^cn  folüic  ju  ben  cinjclnen  ^prcbigten,  cinjdjlic^Iid;  bcv  Sibliogvaptjie, 
cbcnio  nod)  Incitcrc  ^Jiadjträgc  auä)  ,]n  bicfcm  33anbe,  bejonbcrö  luciin  bicfc 
^Jlndjträgc  fidj  uäfjcv  mit  ben  5tuöfü()tungcn  bor  crft  in  bcr  jtucitcn  'Jlblcilung 
folgenbm  Einleitung  bcvüt)ven.  Unter  JJr.  8  erfdjeint  Ijicv  bie  ^^U'ebigt,  lucldje 
bcm  üon  $p.  ^pietfdj  Unfie  3(u§g.  32  @.  LXXVII  ertoärjuten  unb  bcbanbcltcn 
Ä'nao!efd)en  Sßenner!:  '1531  12.  Januar,  gutfjer  pvebigt  über  ^JJlatt).  5, 
fieljc:  ein  tiiiftlidjcr  Untcrrid^t  1541'  cntfpvidjt  (ügl.  and)  5lnd)träge  »b.  32 
©.500),  fo  bnjj  ba-5  Suntcl,  »uelt^eö  bi^ljcv  über  biefer  ä>emevtung  lag, 
nunmebr  aufgebellt  eifd)eiut.  (ferner  bringt  unfer  5ßaub  ©.  22  3-  7  eine 
neue  intercifante  9Jiitteilung  ^ur  Siügrapbie  Öutl)erä,  eine  ^iemertung  über 
einen  'ilufentljalt  in  Äöln,  bic  bem  ©inu  nad)  aud)  im  iBibdpriitotoU  1531» 
(Xcutfd}e  2?i6el  i^b.  3,  im  Xrud)  lüicberM)rt  unb  bic  nod)  Jncitercr  Erörterung 
bebarf  (ügt.  aud;  5)iad)träge,  fietjc  unten  ©.  585). 


IV  ÜUtlUDVl. 

Tic  .riovnii'Jcvit'c  bor  ^HTbis^tcii  Iiii'\  Uncbcr  in  beii  ticUHi()vtfii  .sjiinbcu 
1>.  'i*iicil)Uialb«,  bic  fpradjlidjcn  ^'^iifaiiunciiftcllungcii  iiiib  l'cvovtcii  ki  bcii 
(■(cbnicftcii  ']>rebiiitcn  {l)iev  ''Jh'.  G  iiiib  8;  f.  niuf;  3toeitc  'Jlbtcilung)  ftnb  tüicbcv= 
um  lioii  'lUnfcffor  Dr.  SSrenncr  geliefert,  bcr  auä)  fonft  bem  SSonbc  fovt= 
Iniifciib  feine  JoevUioüc  Untcrftiil^nnti  lief),  ebcnfo  )me  i'^tn  D.  ßoffmancä 
funbii^e  Ulitteilnngcn  nirf)t  fel)lteii.  Tic  tnHiogvapI)ifd)cn  eingaben  (,5.  iß.  ^n 
■•Jir.  ()  unb  ^Jfv.  8)  fiiiben  fiii)  in  beu  (ännlcituugen  311  bcn  einzelnen  ■|^l■cbi9tcu 
in  bcr  ^tDcitcn  ^Ibteiluiig.  Sei  Sefnng  ber  Äorrelturcn  louibc  iä)  tDicberum 
Hon  \h:  bc  ÄU)l  nntcrftü^t. 

33  eil  in,  md  1908. 

äaü  2)rcfdjcr. 


SH^Jrtlt. 


Seite 
iBoitooit III 

^Uxbigtcn  bo§  ^al)xe%  1531.    C^vftc  Slbtciliiniv    .ficrniiSgegc&eu  bou  ©.  a?Hd)= 

rtalb 1 

(babon  fcfjon  im  16.  3af}ri;inibcrt  gcbvucEt: 
9tr.  G.     Cfine  .Oodj^citpvcbigt  über  bcii  Spnicf)  ^cbv.  13,  4      .     .       50 
9iv.  8.     CSin  tvoftlid)  untcn'td)t,  Uiie  man  fic^  gegen  bcn  2;i;vnnnen, 

fo  (ffjviftnm  unb  fein  SÜoit  üevfolgen,  Ijaltcn  folt  .     .     .       83 
•twanSgegebcn  lion  &.  5Bnd)lualb  nnb  D.  JBvennev.) 
^tadjhäge 585 


1. 


^^^rebiflt  nm  Xnfjc  bcr  Sßc|d)ncibung  frülj. 


1.  Sanmn-  1^>-'A. 


R]  Die  Cii'cumeisionis.  . 

reve  Enang[elium  est,  ideo  et  brevem  eoucioncm  faciemtis. 
''Mitin  f)cift  liodiierniim  diera  bc§  ^Iclücnjarftafle,  q|uaii(|iiaiu 
uo.s  Cliristiani  nostrum  nehJCU  ^\ni'ftag  anfangen,  sicuf  cciam 
scribitur  'Anno  nativitatis',  boc^  lüollen  loir  biefen  n|elüen 
jarftag  Ijinlreglnci'ffen,  q  anquam  inceptus  a  Ro|manis  et  ln"c 
mos  niausit  apiul  nos,  sub  tempore  Rojmano  sumns,  Et  alia 
mnlta,  ut  ^^iriftcrcl;  unb  23abftum  ein  9iro§  ftucf.   Item  sucun- 

dnm  morem  Ro|manorum  horologinm  et  dieruni  appellationes.  Cum  vero 
10   in  imuc  diem  {}at  gelegt  festum  C|ir|cumcisionis  domini,  est  Biüid},  nt  de  eo 

praedicemus. 

2   Breve    bis  concionem   sp   für    (Euaiigelium )  4    zu   anfangen   sieht   ont 

C^riftogC  sp  rh  6  über  a  Ko|manis  steht  est  anuus  sp         nach  Ko  manis  steht  Kalendis 

lanuarij  sp  T  ztcischen  nos  und  sub   steht  Germanos  Weil  mir  sp        sumus  c  sp  in  finb 

8  unter  SaBftum  steht  papatus  sp  Item  durcTistr  sp  dafür  Item  quod  sj)  9  unter  appelFa- 
tiones  sieht  retinuerimus  sp  Cum  c  sp  in  äöeit  S/JO  über  vero  bis  diem  steht  man  ober 
aiifi  bcn  tng  sp         10  est  c  sp  in  3ft§ 


N]  IN  DIE  CIRCUMCISIONIS  DOMINI  LUCE  II. 

;an   {)et)ft   bife   tag  be§  9Ielt)en  j^or§  tag,   in  qua  circumeisio 

Cliristi  agitur.    Sßtc  inol  \v\)x  ^l)x'\]im  6ege{)en  nnfern  nelnjarS 

tag    atn   (5£)vil'tag,    tarnen    illum    non    reiiciemns,   <pii    a    moro 

Romano  huc  venit.     ©olben   Itiljr   all   ba-J  lucg  trerffeit,   baS 

Oon    ben    f)et)ben    t)ev    fummct,    totnm    ins    civile    et    Papatus 

rciicienda   essent   jc.     Dies   liebdomadales  Martis,   lovis  jc.  esseut  reiiciendi. 

2>a§   ge^C   feljnen   h)eg!.     Sed   cum   in  Inmc  diera  festum  Circumcisionis,   de 

20  illa  agenous. 


12  ro     Postquam  completi  sunt  dies  octo  ro  r  Ujlö  bai  9icmiaT§tag  oon  iRf)omcrn 

^er  ro  r 

aut5er§  aBette.  XXXIV  1 


2  ifircbigtcn  bc«  Qa'^reä  1531. 

R]  2  Circumcisiones:   una  vetus  Iiid|eonim,  altera  domini,   qiaiiquam  duac 

9ei(f)ct)cii  an  bem  f|lci|rf)  imb  l)nub,  tamen  adeo  h)eit  öon  einanbev,  qiiantiim 
c|eliim  et  terra,  qnia  iiuilto  alia  persona,  qiiae  hojdie,  alii  iit  terra  stint,  is 
ut  caelum  lueet. 

Iiid|aeoriim  cir|cumcisio  est  fceftitnpt  in  scripjtura  et  ^at  beftintpte  jeit,  r, 
1. 3Ro|.  17,  i2f.  ut  duraret  ad  luinc  piiernm.  Gen.  18.  Oinne  mascul|iuuiu  de  suo  semine 
et  servorum  et  q|uicquid  de  faniilia  Ab|ra[liani,  ha^  folt  Qlle§  JU  Tlial 
bc?d^|ntttcii  tüerben  die  8.  Et  fo  »olt  ev  ein  fiunb  mit  l)l)m  machen,  nt 
omnis  ma.sciiiiis,  qni  liab|eret  hoc  signum  an  bcv  {)aub,  ber  fol  l)nn  bei" 
licrfiQinlung  fein,  nbi  dens,  0)|ott  Ineve,  bo§  in  Circumcisionem  nii^t  nEein  10 
ge()oiteii  bic  blutsfveunb  Abra[liae,  sed  q|nicquid  ad  eins  domuni  Qet)ort  i.  e. 
.sive  veuerint  ex  gentibns.  Ideo  non  gloriari  possunt  Indei,  quod  ip.si  soii 
pertineant  ad  promis|sionera,  Sed  ibi,  ubi  1.  imponitur  6unbe,  statim  tüirb 
eingebunben,  ut  servorum  tilii  Jnerbcn  9e3elet  in  fi^ar,  ba  Ab[rahae  Hut§= 
I|inber  ^tn  getjovn,   et  lioc  fit,  antequam  Isaac  nascitur,  ba  bei"  bjunb  auff=  n 

1  über  2   steht  Duae  s/)         unter    una   steht  sunt  sp  nach    domini   steht  Ihcsu  sp 

Duple.K  Clrcumcisio  vetus  ludeorum  nova  Christi  s/)  r       duae  durchstr  sp  darüber  ambae  sp 

2  adeo  durchstr  sj)  darüher  tarn  sp       nach  Weit  steht  finb§  sp         3  über  ten-a  steht  distant  sj> 

über  quae  steht   est  sp  unter  alii  ut  steht  circumcisa  !C.  sp  5  Circumcisio  ludae- 

nrum  sp  r  über  ^at  steht  ein  sp  6  über  duraret  bis  puerum  steht  vsq[ue  biä  auff  biä 

linb  sp        18  c  in  11  sp        über  Omne  steht  A.  sp        Gen.  XV 11.  sp  r       über  mascul|inum 

steht  2  sp     über  suo  steht  .1.  sp     über  seiniue  steltt  Abrahae  sp       7  über  servorum  steht  2  sp 

7jl2  circumcidetur  [darüber  steht  3  sp]  ex  vobis  et  circumcidetis  carnem  praeputii  vestri,  ut 

sit  in  Signum   foederis  inter   ME   et   vos.    Infans   8   dierum   3C.  omne  masculinum  in  genc- 

rationib[us  vestris  quam  vernaculus  quam  empticius  et  qui  non  fuerit  de  stirpe  vestra  jc.  sp  r 

8  über  8.  steht  octauo  sp  12  über  ex  steht  (lud)  sp        über  Ideo  non  gloriari  steht  siue 

ex  familia  eius  sp       12ll4  non  bis  ut  unt         13  über  promis.sionem  steht  Abrahae  l'actam  sj) 

1.  c  in  primum  sp         über  imponitur  bunbe  steht   statuitur  pactum  s})  14  zu  filii  steht 

et  empticii  ex  gentib[us  sp  rh       über  ]ä)ax  steht  bie  sp 

N]  6§  fl)nbt  Jtoue  Befc^neljbung :   una  est  ludeorum,  altera  Christi,  quam- 

vis  utraque  facta  est  in  carne,  sed  diversissima,  quia  alia  caro  Christi  quam 
i.8JioKi7,i2f.  ludeorum.  ludeorum  circumcisionem  vides  Gene.  17.  S)D§  ift  el)n  ^axbt 
gebott)  getocfen.  Durare  debuit  usque  ad  Christum.  Praecipit  enim  Moses: 
(iljn  itUcf)C  !ncblet)n  sive  domini  sive  servi  filius  illc  circumcidi  debuit  oetavo  2o 
die.  Söer  \iä)  Itfje  befc^nel)ben,  ber  folbe  t)n  bifer  Cerjamlung  gote§  erfunben 
loetben.  Ita  in  hoc  pactum  circumeisionis  non  solum  pertinebant,  qui  ex  carno 
Abraham  erant,  sed  et  servorum,  qui  fuerant  gentiles.  Valeant  ludeorum 
gloriaciones.  Sen  ber  bunbt  am  anfang,  bo  er  noc^  nein  lüor,  pertinebat 
non  solum  jlo  3tbra{)am§  blutfl)nber,  feonber  jlü  ben  f neckten.  Xam  Isaac  w 
diu    post    verum    Abrahae    scmeu    circumcidebatur.      Circumcidebaiitur    filii 

16  6§  bis  Chri.>:ti  unt  ro  Duplex  circumcisio  ro  r  21122  Säex  bis  Ita  unt  ro  21  \iä) 
r,  aus  h\ä)  Circumcisio  Veteris  tcstamenti  non  tantum  ad  ludeos  pertinebat  sed  et  filii 
seruorum  circumcidebaiitur  ro  r        22  Pactum  Circumeisionis  ro  r 


«Rt.  1  [1.  gonuar).  3 

R)  Cieric^t,   1.  eircumciclitur  ex  ancilla  Ismael  et  pncri  servornm,  Isaao  bcr  r[Cc()te 

t^vbe  fompt  lang  luid). 

Nos   de    illa  Cjircumcisione   habenius   bie   figur,    ejetnpel,    nt  Omnibus 

istis   utendum  ad  excmiiltim  tidci.     Non  opus,  nt  cadem  opera,  scd  oandcm 
•''   obed|ientiain  et  fideni  habere,     (^nia  Cireuincisid  f)0V't   auff  6el)  bcn  t|illbci"n, 

alioqui    si    non    redemisset    nos    a  Cir|cumcisione,    nuiftcn    lüiiö    nod;  nUc 

nn  n()cmen. 

Exeniplum,   quod   nos   de  ea  habemus,   est  hoe,    quod    deus   jcigt   suis 

operibus,  quam   nevrifcf;  er  bic  facf}  angrcifft  bcn  Iciiten  3u£)etffcn,  '^eBt  ein 
m  ioW}en  6unb  an,  ba»  manö  nicfjt  ncvrifc^er.     Et  Indaicus  popvilus  fo  t)cracf)t 

gelücft,  praesertiin  a  Ko|manis:  'Rccutita  gens.'i 

Et  est  ein  lec^crlitf)  gepot,  barüon  toir  nic^t  gern  rcbten  unb  gebencfen, 

nt  puellns   8   unb    fonberlicf)    nt  Ab|ra[l)am    adultns    eircumeidatur,   et   qui 

vol|uerunt  accedere  ad  Iud|aismura,  ha  iftS  ein  giro»  crgexiic^  bing  gctncft, 
li  has  ift  ein  erempel,    quod  deus  bie  t0|clt  ]üx  Ükrrin  mac^t   et  quod   ipse 

1    1,  c   in  piimum   sj)  älier    circumciditur    stellt    .1.    sp  über    ex    steht  .3.  sp 

über  ancilla  steht  natus  sp  über  Isinael  steht  2  sp  über  pueri  servorum  steht  item 
empticii  seiui  sp  Ismael  sp  r  2  über  fom^it  steht  13  iar  sp         über  nac^  steht  et  sj) 

4  nach  opus  stellt  est  sp  4j5  über  opera  bis  obed;ientiam  steht  fatiamus  quae  circumcisi 

Iud[aoi  sp  5  nach   habere  steht  debemus  quam  Abraham  sp         zu   ouff  steht   nato  illo 

filio  [darüber  infante/  quem  angelus  vocat  Saluaturem  sp  rh  6e^  bcn  t  intern  durchstr  sp 
Ci    über    non   steht    Christus   sp  S    über   ea   steht    circumcisione   sp  über   jciflt    steht 

ostendit  sp  10  nach  ncvvijc^ct  steht  tunb  erbenden  sp  über  \o  steht  ift  btumb  47» 

11  nach  Rolmanis  steht  a  quib[us  ignominioso  vocabulo  sp  rh  nach  gens  steht  appellati 
sunt  ludaei  sp  Recutita  gens  sp  r  lä  est  durchstr  sp  darüber  certe  e§  ift  sp  12113  rebten 
bis  eircumeidatur  durchstr  sp  dafür  teben  nod^  baran  gern  gebenden  ba§  ein  tnefitin  bon 
8  togen  tinb  fonberUd^  %ixaiiam,  bcr  nu  99  iat  alt  War,  folt  an  bem  ort  Befc^nittcn  njevbcn  sp 
13  nach  8  steht  (dierum)  sp  13,14  über  et  bis  accedere  steht  postea  alii  omnes  S2>  14  bo 
c  sp  in  ba§  ift§  c  sp  in  ift  über  g  toä  bis  bing  steht  in  ea  parte  circumcidi  sp  15  über 
bo§  steht  apud  geufes  sp  lül4,  1  ntac^t  bis  g^etä  unt 

•)  Vgl.  z.  B.  Maiiial.  7,  30;  Fers.  5,  1S4. 

N]  Agar.  De  illa  circumcisione  nihil  habemus  nisi  figuram  et  exempinm. 
Sicut  de  Omnibus  historiis  et  fignris  veteris  tcstanienti  nihil  habemus  nisi 
exemphim,  ut  eandem  fidem  et  obedienciam  accipiamus.  ß^riftity  int)t 
iel)ner  befc^neljbung  gibt    ber   jubcn   bejdjneljbung  S>alete,    ita  ut  nos  liberi 

20  simus.  S)a§  epmpel,  quod  nos  de  Circumcisione  Christi  habemus.  äÖie 
fi($  (ffjriftus  ^0  ncrifcfj  anff)af)et.  Nam  ipse  inter  geutes  vult  circumeidi, 
propter  quam  circumeisionem  Indei  gentibus  fuerunt  irrisibiles.  (5»  ift  cl)lt 
nevrijc^  3cet)c^en  getöiB  ^onbevüdf)  öon  ben  alten  Icuttjen  aU  Oon  ?lbval)aiu 
et  gentiles,  qui  senes  couvenerunt  ad  Indeos.     S)a§  ift  etjn  erempcl,  ba-?  got 

16    Exemplum    Circumcisionis    Abr.ihae    ro  r  21    ludei    a    gentibus    derisi    ro  r 

23123  Gä  bis  netrifc^  unt  ro  24  über  sene.s  steht  Proseliti  ro  Dens  suo  nerbo  et  opcribius 
carnis  sapientiam  confundit  ro  r 

l* 


■4  ^Prebigtctt  bcä  Sn^tc?  IftSl. 

Hlfuvflibt,  jol  l)l)v  nirijt  iicfciUeii,  ocontra.  Sie  (^fjcty  mit  allen  ([c]\(\}m  iiiib 
I  ![)»r.  1, 21  (^cpottcii ,  iit  ratio  mii§  [lä)  brau  ftofjcn  iinb  cvgevn  ut  ad  1.  Cor.  1. 'Cum 
imiiuliis  in  sapieutia\  Quid  stiiltiiis  posset  |)racdi|cari  (|iuiin  quod  liodie, 
i|iiod  8iib  Plane  et  v|ino  sit  verum  corpus,  sanjguis?  Quid  hifjcn  b|robä  et 
S^iruncf  llicinä  t)C{ffen'?  Num  istis  ad  celum  ine  veheris?  Si  Ab|rahara  di.\|isset:  •'■ 
An  non  iiabes  aliud  opus  quam  hoc  stuitum,  ut  bcne  fa[cias?  Sic  de 
bap|tisnio  dieuut.  Sic  potui.s|set  Abirahara  dicere:  Quid  ^ilfft,  ba§  man  8. 
die  ein  fold^e  !|Iein  ()eutUcf}'  tueglfrfjineit  ?  Ita  tunc  Eva  discop|tabat:  quid 
utile,  quod  i.stani  arb|oreni  proliib|uit?  ha  ging^  ha  I)in.  Sed  eö  {jeift: 
quando  audis  deum  loq|ui,  praecipere,  tace  et  procide  in  genua,  quia  l]atS  lo 
l)efd)I|offen,  ba§  omnes  homines  sunt  stulti,  caeci,  mendaces,  66fe  et  adeo, 
3«.  17, 9  bog  fie  fcI6§  iiid^t  erfef)cn  tonnen,  ut  Hiere. 'quis  inilg  erforfdjen?'  Cum  ergo 
un§  pro  stultis  !^elt,   debemus  istis  verbis  credere  nnb  nnfev  lueii£)eit  nibber 

1   über    gefallen,    ccontia    steht    (q[uicqiii<l    ipso    statuerit    muniliis)  sp  zu  econtra 

steht  wa§  bie  Welt   futninit)t  gefeilt   im   auc^   nic^t  sji  rh  2   1  Cor.  I.  sj)  r  3  quod 

liodie    durchstr  sp   darunter   fol   sp  4   Caena   sp  r         über    sub    bis   san|guis   steht  vel 

potius  in  p.ine  et  vino  in  Sacra[meuto  sp  über  sanIguis  steht  et  sp  unter  san|guis  steht 
Christi  sj)         über  Quid  steht  Ratio  dicit  sp  5  über  nie  steht  itingcn  sp  6  über  An 

steht  ad  deum  sp  ut  c  in  quod  sp  dazu  sit  signuiii  foederis  inter  Te  et  nos?  sp  bene 
fa[cias   durchstr    sp  7  nach    dicunt   steht   bodie    ignominiose    Num    aqua    purgaret    nie 

a  peccatis?  sp        bap:  sp  r        vor  8.  steht  om  sp  S  die  c  in  tog  sp        tunc  durchstr  sp 

darüber  cum  sp  discep[tabat    durchstr   sp    darüber   diabolus   disputabat  sp  Ena   spi  r 

9  über   istani   steht  deus  sp  über    probib;uit  steht    Cieu.  3.  sp  über   bo   steht  fie   c§  sp 

9111  Sed  bis  mendaces  ujit  10  über  tace  steht  aliquid  sp  quia  durchstr  sp  darüber  benn  ev  sp 
11  Omnes  peccauerunt  siniul  inutües  facti  sunt  !C.  Oinnis  homo  mendax  sp  r  12  über  bo§ 
steht  coiTupti  sp  nach  fonnen  sieht  ir(e)  Berbetben  sp  lere  11  sp  r  13  über  un§  steht 
©Ott  sp      6§  ift  bo§  1)ex^  ein  tro^ig  »nb  beijagt  bing,  «cv  fon  e§  ergtunben  ?  sp  r 

')  tjeutlic^.  -litf)  gewöhnlich  die  Biminutiveruliing  im  Plurul  ide  noch  heute  in 
Franken;  s.  n.  Z.  20. 

N]bie  it)clt  jur  neiirtjn  lril)l  machen.  Ipse  tantum  hoc  vult,  quod  sibi  placet, 
non  quod  racioni  placet.  Ita  in  orauibus  fidei  artieulis  et  dei  operibus  ii 
i.sor.  i,2iaccidit,  ut  totam  racionis  sapienciam  confundat  1.  Chor.  1.  'Quia  cum 
minidus  sua  sapiencia'  jc.  Quid  stulcius  Sacramentario  potest  dici:  sub 
pane  corpus  K.  Respondet:  Sßaä  hJ^Itu  nti^f  Tnl)t  tt)mm  ftud  bvotl)  £)elffen? 
Ita  Abraham  potnisset  dicere:  fanftu  mic^  nidjt  burc^  et)n  onbcr  tucrg!  feiig 
machen?  2ßo§  ^tlfft»,  ^o  man  etjn  fteljn  (lefötlcljn  Ineg  f(^neibet^  3Ä5a§  20 
nnc^etä  ?  jc^eljnetä  boc^  nit^t.  Ergo  non  est  verum.  Ita  conclndit  racio. 
6§  ^e^ft  aber  al|o:  Deus  ita  dixit  et  conclusit,  ergo  adoremus  illud.  Omnes 
Interim  homines  sunt  stulti  et  ])ravi,  bie  foUcn»  nic^t  evferjeil,  loavumB  CVs 
tt)Ue.  Sße^I  \v\.)t  \old)C  narren  fel)n,  debemus  nostram  racionem  captivare  et 
verbo  credere.    Ita  si  stuitum  videtur  panem  esse  corpus,  §0  iltt)|,  ba§  fel)ne   25 

15  placet  über  (pertinet)  16  confundet  18  Rationis  iudicium  ro  r  19  dIci 

24  Sapientia  liuniana  in  ucrbo  dei  captinauda  ro  r 


9it.  1  |1.  3aiiiiatl.  5 

HJ  legen,  «luinl  «Icus  dat  cioipiis  pjaiic  et  vin|o  et  (lii-i(:  )ol  felifl  lueibeil.  (inarc 
dicit?  (juod  siin  stultus.  Sed  uolo  esse  et  iudico  dominum  unb  fe^e  l)t)m 
mein  saj>|ietitiatn  311m  'lUcfliftcr  S  ut  sie  faeiat.  Sic  Abiraliain  potuisset  ilicerc: 
Est  stulta  res,  bil  mcincft-j  nidjt,  sed  piito  ex  carne  in  spiritiini  traiiciiduni. 
s  Sic  ho|die  nostri  Sch|wermeri  faciunt,  Exempluni:  @ott  bei"  I)|eri'  gibt 
ncvvifd)  opera  fur,  (pii  vult  Ciiristiamis  esse,  fiat  stultus,  sinat  dei  verhiuu 
Uiavl)eit  fein.  Ideo  potestis  iutelligere,  baö  5l6|va()am  ein  feiner  23abft  fei 
geU)cft  et  quod  multos  habu|erit,  qui  secum  cred|iderunt  in  deuni,  qui  tain 
nerrifc^  Bnnb  gegeben  i)at. 

•0  2.  Sic  t)at  CircuMieisio  nicf)t  lengev  locren  quam  bn§  gefets:  '(>  tag  f oltn  a. »iok  i»,  u 

erBeiten'  et  7  foltu  feiern,  über  biefen  ß.  nnb  7.  ift  ber  8.  tag,  ift  ein  anberc 
Cir|cumcisio,  de  qua  loq|uitur.  9)lit  biefer  C|ircumcisio  ijat  U[nfer  ()|err 
angefangen  fein  ampt  unb  angrieffen  bie  f)ot)en  lüort,  bic  tion  l)f)m  gefungeu 
finb,  311  erfüllen,   ut  angeli   praedicatio   et  Simeonis,   (juod  nou  sit  Rex  in 

1  über  Cjorpus  stellt  suum  sp  wo;'  j)[ane  steht  in  sp  über  et  (l.)  steht  sang[uiuem 
iu  sp         nach  dicit  steht  eum  qui  vtitur  illis  et  credit  vt  verba  sunant  sp  2  über  esse 

steht  tätuus  sp  3  über   sie  faeiat  ste!it  Wie  mir§   flefeüt  sp  3jS  Sic  bis  habu  erit  unt 

4  über  res  bis  nid^t  steht  circumcidi  in  ea  parte  corporis  sp        über  ex  steht  te  velle,  vt  sp 

5  über  gibt  steht  ein  sp  6  über  opera  steht  WercE  sj>  über  qui  steht  dicit  «p  «ier 
Christianus  esse  fiat  steht  C'hristianus  et  sapiens  sp  7  Ideo  c  in  Ex  ap  (/asu  lioc  sp 
"\8  über  SaBft  jei  gclueft  steht  Sifi^off  prcbigci;  Wirb  sp  fei  er/j  zu  (ein  sp  8  multos  steht 
in  domo  sua  et  ex  vicinis  gentibLus  sp  rh  10  über  Icnget  steht  foHen  sp  2.  Abrogatio 
Circumcisiüuis  ap  r  über  geje^  steht  3.  praeceptum  sp  (6)  7  7i  tVier  ift  (1.)  steht 
tag  s^J  tog  ift  [ift  durchstr  sp  darüber  bnb  «p]  ift  i2  «ie»-  iDlit  steht  scriptura  s/< 
J3  über  angefangen  steht  (S^rtftuä  «;;  zu,  Wort  steAi  Ecce  annuncio  vobis  gaudium  magnum, 
quia  vobis  natus  est  liodie  Saluator  K.  Quia  viderunt  oculi  mel  Salutare  vel  Saluatorem 
tuum  je.  sp  rh  14  über  quod  non  sit  steht  eanticura  festantur  sp  nach  Hex  steht 
allein  sp      nach  in  stelä  beni  sp 

')  je^e  l)^m  mein  sapieutiam  jiim  iKrgiftei;  sonst  nicht  belegt;  der  Zusaininenluinjj 
erfordert  den  Sinn  „zur  Norm,  Richtschnur  aufstellen",  der  aus  der  Bedeutung  von 
Register  =  Schnur  zur  Reglung  der  Orgelstimmen,  sowie  aus  den  technischen  Bedeutungen 
(s.  DWth.  s.  r.  Register  Nr.  liff.)  abgeleitet  werden  kann. 

N]  15  nar^eljt  ift.    £a§  got  iingeurtet)let.    @r  loel)^  fieffer  ben  blu.    2)tti  barfft  l)l)n 

nii^t  labt  geBen  uitb  auft  bem  fleljfc^lic^en  per  allegoriam  getjftlicl;  auflegen. 

Summa:    llnfer   Ijergot  gibt   nerrifcf}e  ercmpel  fur,    ipii  illum    imitari 

vult,  ber  beng,  hai>  er  öor  feljnen  eignen  ougen  jum  narren  Jrerbc  et  captivet 

suam  racionem.    Putas  in  Abraham  et  suis  servis  sapientibus  haec  non  eciam 

■jo  fuisse  stulticiam?  tamen  captivavit  suam  racionem. 

Secundo  Octavus  dies  excedit  septimum  diem  sabbathi,  quia  sequitur 
octava  dies.  5)tl)t  bifer  6efd^nc>)bung  l)at  got  angefangen  fetjn  tuerg!  unb 
aiJlpt.     Nara  hie  decantatus  salvator  et  Lumeu  gentium,  Rex  tocius  mundi. siur. 2, 30. aa 

IT  Summa  bis  fm  unt  ro  am  Seitenrunde  unten  steht  Deus  stulticia  uerbi  sui  et 
operura  suorum  racionem  nostram  cunfuiidit  ro  21  Octauus  dies  ro  r  23  Keguum 

et  poteutiam  suam  orditur  Christus  circumcisiouc  ro  r 


6  ^Ircbigteu  bc§  3nt)vc-3  1531. 

Kl  geringem  öolcE  ludiacorum,   sed   coram   t()|to  imiiulo.    SaS  l)el6t  cv  mit  bcm 
crfteii  Inevct  an,  quod  sinit  se  oircumcidi,  gvcifjt  om  cr[tcn  in-S  gefeli. 

Num  sua  Cir|cumcisione  abrog|avit  legem  Cirjcuincisionis?  Imo  tjotam 
legem,  quia  Circumcisionis  lex  data  ii.«,  qiii  in  peccatis  fc^ulbtg  lüiiven.  Lex 
Ijatite  über  l)r)n  nicfjt  jugclnctcn.  Est  dominus  legis,  unter  Irelc^cS  gef|6rn  s 
allein  t^ervi,  non  dominus  i.  ö.  ijui  sunt  in  pjeccatis  concepti  et  nati,  scd  cpiia 
ipsc  onc  funbe,  ideo  haec  lex  t)at  !ein  r|ed)t  an  l)f)m,  sed  lex  öergircifft  ft^ 
an  t)l)m  et  e»  greifft  l)l)m  IjnS  maul  ^  et  aufert  ei  potestatem.  Potuisset 
potestate  ei  t)n§  maul  gvciffeu  se  caussans  dominum  et  nemo  l)ette  l)t)m 
bnrfft  brcin  rcben,  sed  mit  bcmut,  lieb  nobis  in  exemplum.  Non  indignisset  w 
lege  Circumcisionis  uec  mori  noc  burfft  parentib[us  ge^oifam  feilt,  unb  t)ctö 
rrc{)t  unb  fug  gctjaftt  ])ro  sua  persona,  Scd  mir  lucren  unter  bem  gfe|  Blieben. 
Idco  l)at  er  fidj  cruntcr  gclaffcn,  l)üt  uns  crlucrgen  mit  bem  bicnft  unb  mercE. 
©ai.  4, 4  LTt  factus  sub  legem,  ut  non  se  stibiecisset  legi  sua  causa,  sed  hab|uisset  ailt 

l)eil|igfcit  one  ge^orfam  legis,  sed  hoc  ins,  «piod  ipse  ad  l|egem  '^at,  gibt  er  i» 

1  aber  Botet  stellt  itx  si>  luil^aeorura  er//  zu  Rubelt  sp  über  to|to  bis    mit  .ilelit 

Lumen  ad  reuelationem  geutium  sp  2  quod  c  in  ba§  sp       über  sinit  steht  er  fid^  Icfft  sp 

4  über  in  peccatis  steht  concepti  et  nati  et  sp  5  über  ^al\tt  steht  ain  sp  Quib^us  data 
sit  Circumcisio  sp  r       über  Est  steht  enira  sp       über  h)cli^e§  steht  (gcfe^)  sp  7  über  one 

steht  erat  sp         über  on  steht   JU  sp         über  lex  steht   quia  sp  8  zu  Ij^m  steht    circum- 

ciditur  iuxta  legem  vt  alias  infans  sp  rh  et  c  in  Ideo  sp  c§]  est  est  c  in  ipse  sp 
i)  naih  potcstate  steht  diuina  sp        ei  c  in  legi  sp        über  se  caussans  steht   otS   bcä  ©cfe^Eä 

dominum  c  in  dominus  sp  10  über  mit  steht  er  IjatS  sp         über  tie6  steht  1.  sj)  dazu 

aujgcrid^t  siibdit  se  legi(t)  et  circumciditur   sp  non    '■   in    etsi   sp    dazu    omnino    neu   sp 

11  über  mori  steht  oporteLat   eum  sp         über  burfft  steld  ^ette  sp  12  nach  persona  steht 

non  parere  legi  sp  Sed  bis  i^al  unt  über  gfe^  steht  fluc^  be§  sp  gfe^  c  in  gefe^eS  sp 
13  erlocrgcn]  ertoorten  P      dazu  libertateni  a  lege  sp  rh         14  Ut  durchslr  sp  darüber  (sit)  sp 

narh  ut  steht   eos  qui  sub    lege   erant   redimeret  3C.  sp  15  nach  l^cilligleit  steht  quam 

legis  [soj  exigit  sp 

')  grciffl  Vil)m  X)n~  maul  »///.  Unsrc  Ausg.  Bd.  17,3'J0,10:  401,27. 

N]  S)a§  I)ebt  er  mt)t  bem  erften  Itiergf  an,  ba»  er  fidj  left  befc§net)ben  unb  mirfft 
ftc^  unter  ba§  gefecj.  (?r  grctjfft  jum  erften  ha§  gef^cj.  Nam  I^ex  de  circum- 
cisione  nihil  iuris  in  illum  iiabebat  et  hoc  opere  abrogat  totam  legem. 
Nam  non  dominus,  sed  servi  sub  legem  pertinent.  Christus  autem  dominus 
peccati  et  mortis,  dominus  eciam  est  legis.  S)a§  gefecj§  öergrcl)fft  fid^  an  20 
l)l)n  unb  er  miberumb  gretjfft  er  ha?>  gefec3  an,  nidjt  ml)t  geloalt,  feonber 
ml)t  bemut  unb  Übe.  S>or  feljne  perfon  bette  er  gcfagt:  Stbe-i  meffer,  freucj  2c. 
blt)  l)oft  nic^to  an  mljr,  id^  bl)n  bet)n  [)err,  sed  nos  adhuc  sub  lege  fuisse- 
mus  subiecti.  Torumb  l)at  er  fic^  crunber  getoorffcn  unb  uncl)  el)nmoI 
<sai.  t,  4  uberlüunben  nostri  caussa  factus  sub  lege  Ro.  3.    Sie  felBige  ul3ermi)nbunge  25 

17   6r  bis  gcfecj  unt  ro         gcfccj  (geben)  21   t'bristus  über   ab  onuii   lege  nostri 

caussa  legi  subicctus  ro  r        23  (pro)  sub         24  \\ij  (uoc§  einmal) 


9h.  1  [1.  3nrmni:].  7 

K|  Utl'3  et  ilicit,  i)11(k1  lex  Circuiucisionis  fol  iieiniiRMii  in  icnis  biiibcn,  <|iiia  id) 
\]{)x  iiicfjt  fcf)ulbin  flclucft  ]'i\}  I)ültcii  iinb  (itcidiUiot  nii  im  {]ahi  c\c[)altcii. 
Idco  ift  iiiii  bno  gciclj  uiib  Cjiiciiiiu'isio  fdjulbifl  luovbeu.  Iik-u  tini  an  mii: 
{jcnget,  bcm  \v\l  ic^  öom  gfe^  et  Circumcisio  t)elffcn. 

5  9(6|val)am  hnnpi  unter  C|irciimcisioncm    ut  peccator,   is  auä),    std   ii( 

(jui  legem  ,5Clieu[t.  Est  ergo  dives  nijatena,  qua  praedicandiim,  (jiiod 
Christus  liheravit  nos  a  lege  C'ircumcisionis,  qua  oppressum  seinen  Aljjraliae. 
Si  a  lege  liberi,  ergo  a  peccatis  et  morte.  Quod  autem  hoc  neces|sarium 
fuerit,  nt  sie  a  lege  liberaremur,  dicit  P|aulus  rationcm,  quod  nemo  venerit, 

lu  qui.  (jal.  ein  ftol^er  fprucf).     Ipsi,  qui  circnmciduntur,  I)clt  tcinci"  gfelj,  sunt  ew.u.  b,  u 
circumeisi  seeundum  carneni  et   tarnen   non  servaut.     Ideo   urgent  vos  tales, 
ut  !^clffen  jur  fcIirfjCit  per  leges.    Dens  diljigendus  prae  omnib[us:  da  unnni.' 


3  über  tj^ix  stellt  6in§  sp         on  im  c  in  subicci  ine  legi  xp  3   nach  lootbcn  stelU 

bai  et  fid^  Ort  mit,  feinem  |)ettn  Dtrgriffen  ^at  sp        4  nach  Menget  stellt  mit  bem  gtouicn  sy» 

gfc^  '■  in  ÖJefc^e  sp       nach  f(etffen  steht  ba§  in  nid^t  öetbommcn  fol  k  sp  ö  nach  unter 

stellt  bie  sp         nach  is  steht  puer  lesus  in  speciem  sp  6  nai-h  jerreuft  steht  vt  iiiuoccns 

et   dominus  legis  sp  Gj?  qua   bis  C'ircumcisionis   c  in  de  qua  aliquot  horis  praedicandum 

esset,  quod  Christus  sub  legem  l'actus  liberauit  nos  a  lege  Circmncisionis  et  morali  sp 
7  nach  semen  steht  fnit  sp  8  über  a  steht  autem  sp  nach  liberi  steht  sumus  sp  nach 
ergo  steht  etiam  sp         1.  Cor.  15.  sp  r  9  über   sie  steht  hoc  modo  sp         zu  rationem 

steht  Gal.  3.  G^riftuä  ^ot  sn§  crlöfet  »on  bem  fluc^  be§  ©cfe^ei,  ba  et  Itiatb  ein  ^uä)  fiit  bnS. 
Quud  autem  Circumcisio  non  saluat,  subdit  bis  verbis  cap.  5.  So  it  eud^  iefc^neiten  laffct.  fo 
ift  cac^  ßfiriftuä  fein  nulj.  Item  tuet  fi^  Ijcfc^nciten  lefft,  bet  ift  fc^ulbig  noc^  ba§  goiitjc 
gcfcljc  ju  tl)un  »nb  ca^.  6.  Sic  fclbä  bie  ficf)  bejdjneitcn  laffen,  Ijalten  baä  gefclj  nid^t  ic.  sp  rk 
'JjlO  quod  bis   qui  durchstr  sji  darüber  qui  circuniciditur  sp  10  ein  r  in  baä  ift    ein  »7/ 

Gal.  6.  sp  r  über  gfe^  steht  boS  sp  11  über  circumeisi  steht  quidem  sp  über  servant 
steht  legem  sp  12  nach  ut  steht  obseruatione  legis  eud^  sp  j)er  leges  durchstr  sp  über 
Ueus  steht  Si  impossibile  est  sp  nach  omnib[us  steht  e\  toto  corde  jc.  sp  nach  unum 
steht  liomineni  qui  faciat  sp 

')  d.  h.  gib,  nenne  mir  einen  einjigcn  sva.  es  yibt  keinen,  der  Gott  über  alle  IMnije  liebt. 
S.  u)iteit  Z.  2-2ff.     Der  Ausdruck  stammt  aus  den  Dispntationen. 

N)  Qxbt  n  unä  abrogans  totam  legem  q.  d.  ^ä)  bt;n  be»  gefcCjjä  liiert  jdjulbig 
gclncft  et  tarnen  iili  subiectus,  bomtjt  ift  ba»  gefccjS  m^r  fc^nlbig.     äßcv  fid) 

15  Jrt)  mljr  l0l)rbt  falben,  erit  über  ab  onmi  lege  circumeisiouis,  sicut  qui  ad 
Abraham  pertinent,  pertiueut  ad  circumcisionem.  Ergo  commemoracio  huius 
festi  est  memoria  nos  liberatos  a  lege,  quae  presserat  Abraham  et  suos. 
Si  liberi  a  lege,  liberi  sumus  eciam  a  peccato  et  morte.  Saä  tO^jX  abtX 
cvioft   fct)n,  indicat  Paulus.    Nemo   venit,  qui  circumcideretur.     Circuracidc- (gai.  r,  13 

20  bantnr  qnidem  unb  ^iltcn  bocf)  bic  bcft^ncljbnng  nit^t.  Ita  legibus  homines 
cogebant  sub  peceatum.  Lex  dicit:  Non  concupiscas.  Obedire  magistratui. 
Diliges  deum  k.     &'\h  mt)X  Cljncn,   qui  possit  dicere  vere    se  hoc   praestare. 

13J14  3c6  bis  mtjx  imt  ro        21  NuUus  legem   explere  potest  ro  r 


g'  ^Jrebigteii  be^  Sa^vc?  1531. 

l>lNiin  ciiiiciiiiiscjos:  (l;i  imuiii.  Accipc  l'aiiiini,  C|ar(linak's,  F][)is('(i])u.s,  \irg|iiius, 
frallH'tl,  qui  il|iciint  deum  (]il|igere  ex  toto,  tnn  l'on  l)n^  flcl)orfaiU,  non  liabeo 
(Sai.  3,  lu  bofc  luft.  Quid  ergo  est,  quod  haec  doct|riiia  non  I)oI)cr  fompt  (]uam: 'niale- 
dictus,  (jui  non  luanserit'.  Sic  urgeor  in  .statuni,  ha  iä)  DcrfUiC^t.  Paulus: 
Si  talis  lex  data,  (juod  homiues  per  legem  iustifjicareutur,  tum  cerle  hoc  s 
!i(om. 7, 1(1  ideni  diccrem.  Sed  nemo  liomo  jc.  Ideo  dielt  esse  legem  ad  mortem,  6r 
inuC'  bntiiter  nerbampt  Uievbcit.  Ideo  oportet  alia  doctjrina  veniat,  «[Ua 
dil|igan)us,  qiiia  feillS  gehalten,  donec.  Obediens  parentibus  non  eaeditur  JC. 
Sed  si  leib  tljut  i)arens  k.  nemo  fiHus  in  torris,  qui  ex  eorde  hoc  prae|Ceptuni 
Ijaltc  JC.  So  mait  bie  Icrc  iüd)t  tje^ev  bringt  beim  ins  gcieljc,  fo  ftnb  toir  lo 
lieilorcn.  S)od^  si  talem  hab|ei'em  legem,  quam  possem  f)Qltcn,  tum  dicerem: 
C'hriste,  barff  beiner  nic[)t,  ([uiu  vera  iustitia  ex  lege.  Si  faceremus  opera 
in  lege,  sed  bamit  iDiirben  luir  nic^t  befteen.  Ideo  f)o^er  lere  supra  legem. 
Christus  est  circumcisus    et    non    fc^ulbig.      Ideo    abrogavit    legem    penitus 

1  nach  unum  xteht    qui   i'ecerit   sp  2   über  deum    sieht    se  sp  3   nach    luft 

steht  3fl  feu  f(i§enbtid§ct  ^euc^tcv  Dnb   falfd^er  Zeitig,  dicere  et  facere  longissime  diffei-unt  sp 

nach  d(jct  rina  steht  de  lege  sp  nach  quam  stellt  quod  sp  3j4  maledictus  <■  und  erg  in 
nialedictioni   iios   subiiuit   cum    dicit   Maledictus   omnis  sp  4   nach   urgeor  steht  a  Papa 

et  suis  sp  ba  c  in  batin  sp  nach  tierftuc^t  steht  (bin)  mu§  fein  sp  5  über  data  steht 
Gala.  3.  sp  über  quod  steht  esset  sp  6  nach  nemo  steht  legem  seruat,   imo  lex  iram 

uperatur  et  peccatura  ostendit  et  damnat  nos  sp  über  dicit  steht  Paulus  sp  nach  mortem 
stellt  et  eius  ministeiium  vocat  ministerium  mortis  et  damnationis  2.  Cor.  S  sp  7  qua  c  in 
quam  sp  danach  legis  quae  praecipit  sp  8  dil  erg  in  diligas  S}>  danach  dominum  deum 

tuum  ex  toto  corde  tuo  et  proximuni  tnum  sicut  toipsum  sp  über  (cinä  steht  toit  ^abcn  sp 
8jl0  obediens   bis   bringt  unt  8  über   obediens  steht   puer  sp  9   Sed   durchstr  sp 

nach  parens  steht  castigat  sp         praecep^tum  sp  r  10  nach  l^atte  steht  Honora  paren- 

tem  sc.  sp  li  über  botff  steht  xä)  sp        vor  ex  steht  est  sp         nach   Si  steht  etiam  sp 

13  sed  c  in  |o  sp  über  sed  stellt  praecepta  sp  bamit  bis  loiir  c  in  hjutben  loit  bod§ 
bamit  sp  beftccn  <•  in  Befte^en  sp  nach  Ideo  steht  muä  ein  sp  nach  legem  steht  {omen 
nerape  sp  14  non  durchstr  sp  darüber  ttot§  boi^  nic^t  sp        nach  fd^utbig  steht  lueit  ober 

ba§  geicfe  fiif|  an  im  »ergriffen  ^at,  mu§  im  ^er  galten  unb  att  fein  rec^t  »erliercn  jc.  sp  legem 
(■  aus  leges 

NJSßag  ^Ufftg,  bos  blü  lüül  treljbft  bie  Itergf  bc5  gejecjS?  Nam  Paulus  dicit:  a 
- öni.  3, 21 'Si  esset  data  lex,  quae  posset  vivificare,  ita  esset  iustificacio  operum'.  9(ber 
nf)lu  ift  leljn  menfd)  uff  erben.  Ideo  est  lex  mortis.  3Ben-3  blctjbt  bei) 
menfd;en  locrgf,  ift  imperfecta,  ^a  ic^  bl)n  büter  unb  luutter  gc()orfant,  si 
benefacit,  si  tibi  malefacit,  bo  fic^,  toie  bin  gef)orfam  bift.  Nemo  in  toto 
mundo  sincere  diligit  parentes.  Summa:  2ßen  man  bie  lere  ui(f)t  \)o\)tx  fall  su 
brengen  htn  Ijns  gefecje,  §o  fl}nbt  lül)r  öertoren.  äBen  inljry  tunben  siucerc 
t^un,  tuuc  pos.simus  dicere:  ß^rifte,  ble^b  bot)el)ine.  Sed  quia  non  possumus, 
veuit  alius  perfeccior,    Christus,    ille  abrogavit  legem,  peccatum  et  mortem. 

15    unten  am   Seitenrande    steht   Christus    legi   subiectus   ut   nos   a    lege   redimeref  ru 
20J21  2Ben  bis  Bcvloten  uiU  ro  i3  Captiuj  sub  lege  per  Christum  liberamur  ro  r 


*Jit.  1  |1.3Qiiunr].  9 

I{|  et   (licit:    Ciiin  m)ii  possitis  legem    faccre,    iit  !r;ilvemiir.      FA   (niiiios  siil)  lege 
iDiffcn  nic^t,    iPte  fie  mit  @ott   brau  finb,   (So  t[)ue  einer,    )oa§   er  tooUe, 
semper  cogitur  d|icere:  Nescio,  an  gratum  dco.    David:  'Delicta  quis  Intel  ligit?*i- 19,  i3 
Ab  üccultis'.    'Ne  intres'.    'De  prot'undis',  'quia  apiid  te  propiciatio'.  w'uu'l  4 

5  Nemo  djicere  p|otest:  ^nx ,  iä)  bin  mit  bir  Uiol  bron,  quod  hoc  vel 

illud  opus  fecerit,  sed  mu§  forg  t)aben.  Cum  ergo  lex  nos  sie  captivos 
teneat  et  lex  dominus  et  servi  nos,  Icft  iinä  ni(f)t  gelüiffcn  ^abcn ,  sod  imer 
l^inbert  cordis  laetk-iam,  Ideo  oportet  ali()uid  altius  liabeamus,  baä  unö  ,^U 
frieb|en.     Quod  tu  non  faeis  legem  et  ideo  gefangen,  etiam  circumcisus  non 

10  es,  Ideo  veni    niib   Inil    mi($  Inffen  bcfdjinciten,   d|icit  ad   legem:   nihil  tibi 
reus,  o  lex,  greifft»  midj  unjcfjulbigicn  an,  cum  sim  dominus,   nimpts  mir 


1  et  dicit  über  penitus      über  Cum  steht  ad  nos  sp       ut  salvemur  durchstr  sp  dafür 
multominus   saluari  per   eain  sp  rh  über    siib  steht   qui  sp  über    lege   steht    sunt  sp 

3  über  gratum  steht  acceptum  sit  sp  zu  deo  steht  Imo  lex  plaue  cuiitrariura  eft'ectum  liabet, 
nempe  quod  peccatum  ostendit  et  occidit.  Hiiic  Dauid  orat  Non  intres  iu  iudicium  cum 
seruo  tue  Item  sp  rh  4  nach   occultis  steht  meis   munda  me  sp       über  profundis  steht 

Si  iniqnitates  sp  nach  proplciatio  steht  est  sp  5  über  quod  steht  propterea  sp  6  ?org 
c  in  Beforgen   darüber   \\ä)   sp         tjaben    durchstr   sp  7   über   dominus   steht  noster   sj) 

nach  dominus  steht  sit  sp       über  servi  steht  2  sjt        nmh  servi  steht  legis  s})        über  nos 
steht  1  sp        nach  nid^t  steht  freubc  nod^  ein  gut  sp        itner  erg  zu  imerbat  sp  8  nach 

altius  steht  maius  et  melius  sjt        nach  liabearaus  steht  quam  doctrinam  legis  s^»  0  nach 

ftteb|eil  steht  ftcUe.  Illud  est  Euangelium  de  Christo  qui  l'actus  est  sab  legem,  ut  nos,  qui 
sub  lege  eramus,  redimeret  sp  vor  non  steht  ergo  sp  nach  legem  steht  etiam  circum- 
cisus Gal.  6  sp  gefangen  durchstr  sp  darunter  seruus  et  captiuus  legis  sp  9jlO  etiam  bis 
veni    durchstr  sp   darüber   venit   Cliristus    dicens   Ego    legi    me   subiiciam   sp  10    nach 

1)e\i^ntHm  steht  hoc  facto  «;:>         10ll0,4  dicit  bis  ulla  !(?!<  JO/72  nihil  bis  reus  ein  Ego  o 

lex  tibi  nihil  debeo  et  tarnen  tu  sp  11  über  unfc^ulbig  en  steht  innocentem  sjy        über 

dominus  steht  (tec^t) 

N)  nie  dicit:  Sße^l  ^r  öon  ^erqen  nid^t  ba§  ge^ccj  fonnet  falben,  nullam 
potestis  habere  liberam  conscienciam  erga  deum.  SSJen  fie  gIet)C^  ctoig  l)ii 
l)eren  ^embben  ligen,  tamen  non  possunt  dicere  deo  satis  factum.   Ita  David: 

15   'Ab  occultis  meis  munda'.     'Ne  intres   in  iudicium' jc.     "S)m   fio   bit)   tühlbt  «f.  i'J.  13 

,         5PI.  143,  2 

ba§  fe'^en  an,  lt)a§  feunbe.''  Ita  dicit  pavida  consciencia  lege  perterrita: 
äßeljl  h)t)r  ^0  gefangen  fel)n  unb  fnnncn  nit^t  ran§  unb  t)crf)t)nbert  letam 
conscienciam,  ideo  alcius  illiquid  habeamus,  boS  un-j  hai  gefecj  ?fi)  rec^t 
brcnge  q.  d.  Christus:  ^ä)  fjabc  bic§  bon  bem  gefecj,  bormit  bu  gefangen  bift, 
2«  erlöset  hoc  opere,  quod  me  subiecerim  sine  caussa  innocenter  sub  legem. 
äßcl)I  fic^  iai  gefeq  an  bem  unfdjulbigen  öergrel^ff t ,  fol  bl)rä  ,5h)  gut  uber= 


14  dicere  über  possunt       15  !C.  2)6  Stn     über  ben  ßo  steht  psal  128  ru       19110, 15  <[.  d. 
bis  ubcrBJunbcn  unt  ro        19  bit  über  gefangen 

')  Aus  dem  Liede  'Aus  tiefer  Not  schrei  ich  zu  dir':   Wiann  fu   bu   loilt  ba§  fctjett 
an,  lonä  funb  unb  untecl)t  ift  gctf)an,  »et  fonn,  tjctv,  fut  bit  bleiben? 


10  Ihebigten  bei  3o^tc^  1531. 

IM  mein  uiifdiulb.  lilo»  luU  id)  bk  aiidj  bciii  icd;t  iicljmen,  Kt  dicit:  fgo  lüt 
bebavfi  mein»  rcd^tä,  sed  (|nia  haben  aliud  ins,  quod  lex  ftc§  borgiiiffen, 
idco  dono  tibi  ddiiuni.  Ciui  crudunt  iu  Christum,  non  damnantur  C|ircuni- 
cisionc  aut  lege  ulla.  Sed  habent  Christum,  qui  libertatem  legis  donavit, 
quod  dei  lex  mir  nic§t-3  I)ilfft.  2)a»  er  um  olfo  fleijbctc  uitb  fc!^muc£|te  iu 
feine  loercE  iinb   in   fein  erfuEung  legis,    boburd^  loirb  bjenn  con[sciei)tia  ,510 

sHöiii.  7,  l;4 i.  red)t  gefiradjt  lüirb  Ro.  7.  Dico:  mea  e|ircunioisioue  et  dil^cctioue  erga  dcum 
x[ä)i  iä)  ntd)t§  aus,  Sed  Christi  iusticia  unb  unfdjulb  bas  ti)nt5.     Ito^  betn 

üJüittii  3, 17  gef e|,  bas  tabbelc,  cum  pater  dixjerit:  'hie  est  filius  m|eus\  Si  ergo  difHdo 
de  mea  probitate,  tamcu  non  de  Christi,  qui  habet  tcst|imouium  de  deo,  ba 
l'alu  id)  auff  einen  glüiffcu  grunb,  ba  fomc  id)  benn,  Ineipio  denm  dilig|ere 
et  prox|imuu),  fo  üiel  id^  tan,  tum  I^oBe  ttf}  ein  toftlic^en  fc^irnt.  Prius 
putabam,  id}  niufte  boS  gefeti  ()attcu,  lam  scio  impossibile  esse.  Ideo  '^olt 
mid)    an   bcn,    berS   fo    rein  gehalten,   ut  nihil  supra.     Tunc  facio,   quod 


1  nach  unjd^utb  steht  bnb  tei^t  s;;  nach  nehmen  sieht  iai  bu  ^aft  ju  allen  3Jleni(^cit 
5Iu  ater  hjcil  i^  sp       Et  dicit  ego  durchstr  sp  2  quia  durchstr  sp       nach  ius  steht  2al 

iid^  bog  gcje^  l^at  on  mir  »ergriffen,  baffetbc  mein  Siedet,  ba§  id5  bem  gcfc^  vX^ii  fc^ulbig  bin, 
fc^cniie  id^  bir  k.  sp        2j3  quod  bis  donum  durchstr  sp         2  über  »orgriffen  steht  an  mir  sp 

nach  Borg  riffen  steht  (fjat)  sp  3  Qui  c  in  Quicunque  igitur«;;  5/J  C[ircumcisione  c  in  lege 
Circumcisionis  sp        C'redentes  in  Cliristum  liberi  a  lege  sp  r  4/5  qui  bis  l^ilfft  durchstr 

sp  dafür  qui  factus  est  raaledictum  vt  nos  a  maledictioue  legis  liljeraret  Gal.  3.  sp  6  con- 
l^scieiitia   vegradierl  darüber  steht   bal  gcltiffen  sp  7  toirb  bis    Oico  durchstr  sp  darüber 

und  am  Hände  Rom  5  lustiiicati  fide  pacem  babemus  Et  8.  ®a§  bem  geje^  ttnmügtic^  toar, 
bog  t^ct  ©Ott  »nb  fanbte  feinen  Son  in  bcr  geftatt  be§  funbtic^en  flcifc^?  »nb  »erbanipt  bie  funbc 
im  fleifc^c  burcfi  ©ünbe,  auff  bie  gcre^tigleit  »om  gefc^  crfobbert  in  fin?  erfudet  Würbe  ic.  Cum 
igitur  diaiiolus  nie  perturbat  et  per  conscientiam  terret  magnitudiue  peccatorum,  dico:  Mea  57) 

nach  c|ircumcisione  steht  obseruatione  legis  sp  dil  erg  zu  dil|igentia  sj>  9  über  tabbclc 
sieht   c§   in  s^J  nach  m[eus   sieht   dilectus,   Hunc   audite  sp  10  über  probitate  steht 

iusticia  S2>  12  fo  bis  tum  durchstr  sp  darüber  bnb  too  mirä  noc^  feitet  sp  13  nach  esse 
steht  vt  seruem  legem  sp         14  über  nti^  sieht  ii^  sp       nacli  gehalten  steht  l^ot  sp 

N]  ttiuuben  fel)u.  5ll|o  f)a'6c  \ä)  bl)r  3h)  gut  folc^  rec^t  uberlüuuben.  Prius  u 
habui  pro  mea  persona  legis  dominium.  9l6er  bh)  folt  ntel)neS  re(^teS  geuiffeu, 
hai  i^  am  gefecj  ^abc.  Ita  Christianns  iu  sua  ipsius  probitate  desperaus 
vestit  se  in  iusticia  Christi.  £)o  fau  er  fpret^teu:  §6re,  bcf cf|uet)bung ,  t)or= 
cjeljttcu  loarbt  l)r  uufer  I)err  et  premebatis  nos.  2Gßl)r  ItioUeus  umbleren. 
Tu,  eircumcisio,  nihil  vales,  tua  opera  nihil  praestaut.  ^cfuä  ö^riftt  Inert,  20 
Bcfc^nel}bung,  frumfcl)t  ftetjet  Hör  mic§,  ber  ift  basi  übe  !l)nbt  dei  patris.  Si 
ego  sum  ])eceator  et  infirmus  sub  lege,  ©30  ()obe  id)  eljueu,  ber  l)at§  getljau, 
ber  l^ats  uberlDUubcu.  Prius  laboribus  intinitis  laborabam.  9J^ue  l)albe  ic^ 
mid)  an  bcn,  ber  |o  retjue  ift,   ba§  er§  erfüllet  Ijat,  'iiai  utd;t  el)u  I)crlel)u 

15  fotd6(§)       16  mea  (iiitor)       persona  m  legis 


'Jir.  1  [l.SoiiuQr].  11 

U|  facieiiilimi,  Et  iioii  iicicet,  .si  iion  facio,  (jiiod  lia'ifiKliim,  jo  lUCl'bcil  lllltci" 
bcnt  tedel,  fjni  Christus  jc.  Sic  sum  rein  unb  unfc^ulbig  ut  sol,  sed  proptcr 
Ciiristimi,  Et  dico:  C|ircumcisi()  et  onines  l|ef>;os  I}a6cn  llllnu6  ÖOn  lUtl".  ^cf) 
bavff  nidjt  rcdjcnfc^afft  geben  ulli  legi.     Sed  nncf)   bcm  \d)  vivo  in  e|anie  et 

5   sang|iiine,  ba  fprcd)  id):  Sentio  nt  P|aiilus  et  fiirt  mid)  ba  ,5U  gefangen.     Sed 

seeiindum  cor  et  fideni  tf^ue  id)§  bcnnod)  nidjt.     Cum  caro  jurnet,   Ijebt   bei «hüiu. 7, 23 
glaube  an  unb   toilS  nid)t  l^aBcu.     Et  sie  Cliri|stiana  iust|icia  Hci6ct  rein 
unb  gauli.  Et  tarnen  bu  folt  ge£)Ovfain  fein,  dieit  cor.    Sic  cnini  cog|itat  cor: 
Si  dominus  fecit   hoc,    ut  filiura  dederit,    Num   non    iteruni  diligierem  deum 

10  ex  corde  jc?  et  Hnrb  luftig  unb  fircunblid)  ei-ga  piro.ximuni.  Siefj[iic  post 
iusticiam  per  Chri.sturii  incipit  im|)lelionem  legis.  Q|uic(|uid  ante  non 
impletnr,  inirb  t>erf^(ungen,  qui  liberavit  nos  a  lege  naä)  bem  getoiffen.  Si 
cretlo  in  cum,  possuin  cum  Indaeis  circumcidi  vel  non,  libero  cordc  aliis 
iu    obseq[uiutu.     Sed   quod   nitor   Circum|cisione,    bciä    Inil    ic^    laffeu.      Sic 

1   über  faciendum    steht   diligu   deuin,   iJioximum  sp  non  (2.)  <:   bi    quaudoq[iie  nj) 

darüber  nou  sp         nach   faciendum    stellt    modo    in    Christum    oredam  «^  -J  tcäct   bis  k. 

dnrr/istr  «p  darüber  ©<f)Tcin  qui  est  Cbristus  jugcbcdft  bnb  nic^t  3U9ercc^nel  sp  rein  unb 
unidiulbig  '■  in  onji^ulbig   6nb  «in  sp  3  tiach    Christum  steht    in   quem    credo  sp       unter 

dico  steht  laeto  corde  sp  unter  Bon  mit  stellt  sum  liber  ab  eis  per  Christum  sp  4  vivo 
durchstr  sp  dafür  nod^  lefie  sp  ö  über  ut   steht   (stimulos)         nach  P[aulus  steht  Kom  7. 

peccatum  sp        über  et  fürt  mic^  steht  Rom.  7.  peccatum  sp  9  nach   dominus  steht  ex 

mera  misericordia  sp       über  dederit  steht  nobis  sp       über  iterum  steht  vicissim  Sji  10  et 

c  in  I)eniq[ue  sp  nach  toirb  steht  loirb  bcr  5J!cnf^  sp  erga  piroximum  c  in  gegen  fciiicni 
prc'xinio  sj)  11  über  per  steht  qua  sj)  über  incipit  steht  vestitus  est  sj)  IJ  nach  l)er= 
fd^lungen  steht  non  imputatur  propter  fidem  veram  in  Clirislum  sp  (Priraum  ergo  über)  sp  r 
13  nach  non  steht  circumcidi,  possum,  inquara,  sed  sp  14  nach  obseqluium  steht  vt  Paulus 
circumcidit  Timotheum  sp  nitor  durchstr  sp  darüber  debeara  niti  sp  nach  laffcn  steht 
nee  me  vrgeri  sinam  vt  circumcidar  sp 

N]  15   unerfuÜct   fcl)n,    et   si  ego  sim  infirmus  et  tmn  lahorem  et   imperfectus   siin 
in  illa,  ©30  b^u  iä)  boc^  in  6'^rifto  frei)  unb  Icbig.    ©30  bil  aU  el)n  6l)riftcu 
I)et)ft,  %o  ift  er  gar  reljn.    5Jac^  bem  ic^  nod^  leBe  l)m  flet)fc^  unb  blut,  ibi 
per   legem    videmus    nostram    imbecillitatem,    ut   Paulus   dicit: 'Video   aliani  3(0111.7,23 
legem    in   menibris    meis  Captivautem    me'  jc.     ^d)    fe[)e   iDoI,    \va5  id)   bl)U, 

20  h)ic  ct)n  faul  gefel  id)  6l)n,  tum  fidcs  me  ad  Christum  ducit.  Interim  nos 
exerceamus  nos  in  lege,  ut  ex  fide  charitas  et  dileccio  in  deum  incendantur. 
Beneficencia  in  proximum  oritur,  ®oS  id)  al^O  luftiger  Irerbc  burd;  bcil 
glauben  ^to  bem  gefecj.  2Bag  id)  aber  nit^t  !an  üorbrengen,  Eo  pertinet 
Christus.     Haec  est  efficacia  circumcisionis  Ciiristi,   qui  nos  liberavit  a  lege 

25  sua  circumcisioue.     Esto,   quod   externis  operibus   legis  versemur,   tameu  iu 


16  ©30  (1.)  (^06)  Domini  legis  per  Cliristum  ro  r  16117  Sjo  (2.)  bis  gar  unt  ro 
17  über  rcljn  steht  bic  gancj  sp  22124  S)o§  bis  liberavit  unt  ro  22J23  Quomodo  alacriores 
ad  legem  üamus  ro  r         24  Efficacia  circumcisionis  Christi  ro  r 


12  !t?tcbi6tcii  bei  3at)rc§  15:^1. 

li]  cum  uuiiiibii.s  l(jg|ibu.s  lacio.  Ergo  thmiiiatn.s?  Nun,  .seil  l)alt  lllid)  QU  bcil, 
([ui  legem  implevit  et  scio  voI|untateiii,  cjiii  in  cum,  tfttltc  mit  l)^m  btc  t)CV= 
fampten  Iet)cn. 


1  nach  leg|ibus  steht  lacio  sp       vur  lacio  slclit  iinUaiii  s^)       naih  lacio  steht  cuaclus  s/> 
über   (lamnatus  steht   es  sp  J  nnrh   vol|mitateiii  stellt   dei    esse  vt         über    euni  stellt 

ciedat  sp        vor  bie  steht  in  sp 

N]  illi.s  iKin  fitlamiis  tan(|uani  porfecti,  ^uiibcv  h)l)l'  hloKcn  unS  ^\V  Gt)l"ifto 
t)altcn,  baä  toer  au  bcn  fjon  glOofit,  §ol  cloig  lebcu.  Scr  jol  l)u  bic  üci-= 
famletcn  H)eu  ml)t  bem  §ou  cljntretten.' 

[Secuiidam    liiiiiis    Euaugelii    partem    vespcri    praeilicatam    de    nomine 
lesu  vide  secundo  post  liinc  folio.J 


Tis  ro      daneben  steht  2)cv  ollet  Woben  6t  sp 

')  Vgl.  Uiisre  Au.sg.  Bd.  IS,  100,  17.    Der  Ausdruck  bedeutet  hier  =  soll  als   vull- 
icertii)  unter  die  Seligen  aufgenommen  iverden. 


2.  1.  SonuQt  1531. 

^rcbigt  (im  Xngc  bcr  SBcfr^ncibiiug,  imrlimittag?. 

R]  A   j)randio. 

H|odie  audjistis  1  ftucE  de  E|uangelio,  nemltd^  de  C|ircumcisioue  domini,   w 
quoiuodo    in   ea  indicatur,   qnod   ilia  ciircumeisio  et  lex   et  aliae   abrogatae 
et  alia  Circumcisio,  befl^albeu  toir  ha?/  felBtge  feft  f)alteu,  laffcu  h)tr§  auc^ 
HeiBen,  ut  g|ratias  a|gamns  puelio. 


10  l  c  in  ba§  crft  sp  11  na<h  quomodo  steht  scilicet  sp         indicatur  c  t«   osten- 

datur  sp  C[ircumcisio  et  c  in  circumcisiouis  «p  nach  aliae  steht  leges  sp  12  über  et 
steht  sint  sp  alia  Circumcisio  durchstr  sp  dafür  quod  alia  Circumcisio  sit  domini  quam 
ludaeorum  sp  r        reit  bis   auc^   c  in  toffen   hiirS   auc^   ein  feft  sp  13  nach   puello  steht 

qui  uos  a  maledictione  legis  liberavit  lactus  pro  uobis  maledictum  sp 

N]  Vesperi    In    die   Circumcisiouis   domini. 

Audistis    hodie  Circumcisionis    et   legis   abrogacioneiu.     Secnnda    pars   is 
De   uoniiue   imposito.     Scr   ©unngclift   trl)I   ml)t    foubetlii^em   flct)^   nic^t 
allcl)ue   bic  Befifjuclituug,    feonbev  oud^  bcn   nameu  (^[)rtfti   bcfi^re^ben.     Et 
illud  nomen  divinitus  datum,  uon  forte  datum,  quia  deus  hoc  nomen  voluit 
iniponi. 

14  ro  r 


mx.  2  [1.  asonunr].  13 

R]  2.  pars  Eiiangelii.     Euangolista    praoeip|iie  dil|igenter   descripsit,   (pioil 

puellii.s  non  solum  ciicuracisiis,  sed  etiam  nomen  suuiii  suscep[it,  quod  nou 
taiitmn  impositum  ab  honiiiiibiis,  sed  a  deo  ordinatiini  uilb  gefegt.  Itl<'o 
aiigeliis.  Idoo  lioc  iiidicavit  L|iieas  tarn  dil|igeiiter,  ijiiod,  imtecniaiii  coiici- 
'■>  pei-etur.  Do  hoc  nomine  essent  i)liii-a  prae|dicanda,  qiii  nosset.  Taiitiiin, 
(|iiantiim  g|ratiae  deiis  dederit. 

1.  aud|istis,  (piod  vocetiir  Iliesiis.  ;3[)efua  auff  bcubfd;  ()eift  '[)cilanb', 
ut  M|aria  peperit  filiiim,  bcv  f)cift  ^eilonb,  hoc  esset  vinnim  ipsiiis  noinoii. 
©eliflinacfjei'  ift  !icin  beubfc^.   .öeilanb  ift  ein  rcrfjt  bcubfd},  (pii  novit  lioniinihns 

10  6cl)ftct)Cit  in  onuiiljns  necessi|tatib|ns  ^ie,  boi't,   cufevl|id)  unb  clüigilid).    Idco 
dcbeniiis    verum    .^cilanb,    nt  germanice    Mes|siam    dicimus  'ein    t|Onig'  vcl 
'gcfalbter',  sie  germanice  ^efuä  '.Sjcilanb'.     Hoc  nomen  eciam  ift  gebentct  ab 
ang|elo  Gab|riele  losepho  in  somiiio:  'Xe  timeas'  jc.     'Nam  quod   a  s|piritu  .waitii.  i.-.'of. 
sancto,    hunc  vocabis  Ihes|imi,   nam  lütrb  f;einem   ÖoIiJ  f)elffen\     Tilco  disce 

i-'  lioe  nomen  rec^t  erlennen.  Puer  tjeifft  öeilanb  nücin,  ut  Itiol  faffen  bie 
bentnng,  quani  angolus  dedit,  (piod  sit  S[alvator  a  peccatis,  non  bon  geringen, 
lofen  noten  et  anfec^tungcn  t)ic  auff  erben,  aU  quis  maium  verbum  audit  a 


1  2.  sp  r  2  über  solum  steht  sit  sp         suscepLit  durchstr  sp  durunter  accepit  sy) 

3  nach  impositum  steht  est  ei  sp  ab  bis  Qcfe^t  unt  4  zu  angelus  steht  indicauit  Mariac 
partes  filium,  inquiens  et  vocabis  nomen  eins  Iliesum  sc.  sp  rh  nach  antequam  steht  in 
vtero  sp  4l5  nach  conciperetur  steht  nomen  eins  vocatum  est  lesus  sp  5  über  qni 

nosset  steht  loerS  lunbc,  faciemus  sj)  T  lesus  sp  r        ^eitonb  (eigentonb)  OjW  .fieitaub 

bis  necessi]tati[bus  unt  9  §cUanb  s/i  r       qui    novit  bominibus  durchstr  sp  darüber  bet  ba 

tan  bcn  Icuten  sp  10  nach  eufctliic^  steht  inwenbiä  sp  nach  emigitic^  steht  Sia§  follen  tuiv 
gteuficn  ba§  er  onfct  §ci{anb  fcl)  bet  »nä  uon  bc§  5Eeufet§  gcwalt  gc^olffcn.  3ft  ein  fein  benbjrt) 
toott  sj)  rh  lOjll  Ideo  bis  ^eitanb  durchstr  Kp  12  eciam  [über  ifty  durchstr  sp  nach 
ift  steht  a\iäj  sp  l.H  nach  Gabiriele  steht  qui  apparuit  sp       nach  quod  steht  in  ea  natum 

est  sp  14  nach  sancto  steht  est  sp  vor  toirb  steht  er  sp  nach  'griffen  steht  ton  iren 
funben  sp  15  vor  Puer   steht  Hie  sp  ut  c  in  unb  sp  danach  folt    fonft  nicmanb  sp 

16114, 1  angelus  bis  vacca  tmt  16  nach  8|alvator  steht  qui  sp  nach  peccatis  steht  liljeret 
populum  suum  «/>      geringen  über  »on  notcu  über  et        17  über  quis  steht  Wenn  einer  ein  sp 

N]  93on  bem  n^amen  toer  tt'ü  jlc  tircbigen.    'Jesus'  idem  est,  quod  sal- 

vator,  '.Sjeljlanbt'  teutonice.    ^r  f)cl)ft  .öcljlanbt.    'Seligmac^er'  ift  feljn  bcufd)c,5. 

20  §el)lQnbt:  Ter  glud,  ^el)l  beJoelj^et  unb  tan  ben  leh)tf)cn  tjn  aüer  notJ)  bel)= 
fte()cn  tani  corporalibus  quam   spirituaiibus.     2)er  fetöige  ntjonte   ift  fcebcntct 
oom    angelo    in    somnio   Joseph,    cui    apparuit   aiigehis   Math.  1.    'Jpse  enim  smatti).  i,eo[. 
salvum  faciet  populum  suum\    £aft  un§   ben   n^anien   rcc^t  lernen.     6r  ift 
et)n  §e^lQnbt  Don  feunben.     6§  ift  nic^t  etjn  ]^et)lQnbt  bon  ber  anfedjtnng 

25  le^BIic^er  itott,  bo  get)oten  jltj  bie  loelttii^e  obevcfetjt,  bie  tunnen  fielffen,  oatev 


IS  De  nomine   lesu  ro  r  24  .^ic^lanbt  ro  r  25  Parentes  Ccsar  eciam  sinit  sal- 

uatorcs  in  bac  uita  ro  r 


14  ^prcbigten  be§  3a'^tc§  1531. 

K]  vicino,  ruinmlo  vaeca  moritnr,  foId)C  geringe  feil  t)Qt  er  Befolgen  Cesari  et 
potcstati,  bie  funnen  lanb  unb  l\mtcn  I)elffen.  Parentes  lib|eri.s,  froln  et 
Ijierrn  f:i|miliae  sunt  otiam  Sa]|vatoi-es.  sed  fc^lec^te  gegen  bem,  quo  Ijilfft,  es 
ein  [)eiUinb.  Sed  nullns  in  bcn  !refft|en  ut  is,  (|ui  sit  Sal|vator  a  peceatis, 
(|iii  v[iilt  sc  be§  !|inb§  onn^emen  unb  lüil  Ij'^n  loffen  feinen  ^elffer,  inspijtiat  & 
cum,  non  qiii  fonbertirf)  t)clffe  in  liac  v|ita,  sed  a  p|eccatis  et  fj|nicquid 
sequitur  p|eccatum,  morte,  l)el|le  unb  teuffel,  ba  contra  l^cifft  bQ§  fiinb  ein 
l)ci(|anb.  Sl  vis  in  cum  credere,  befc^leu§  apud  te,  Num  aiia  vita  sit  post 
haue.  Si  non,  tum  satis  habes  f)cilanb§  am  {jcüanb,  bcr  fan  tnol  Ijelffcn, 
ioaS  gut  unb  gelt  betrifft.  Si  est  vero  alia  v|ita  post  lianc,  tunc  iudigemus.  lo 
Ideo  est  S|alvator  bon  g|rofferm  ungUict  quam  Cesar.  Suum  jiraecipuum 
officium  non  est,  iit  luvet  in  temp]oralil)US,  q[uanquam  etiam,  sed  ut  liberet 
a  morte,  pjcccato,  ha  leit  bie  mac^t.  Si  vero  es  in  ea  fide,  quod  post  haue 
vitam  est  alia,  fo  toolt  biro  eint  Pfifferling'  geben  umb  @|ott.  Sicut  5Bepft, 
(Sarb|inel  et  Episcopi  credunt,   benn   tl)ue,    \va§  bu  t^uft.     Si  non  est  deus  is 


li 


3  nach  faimiluie   steht   OJcgcnteit  sp        et  in  sciiptura    vocantur  Saluatores  praecipue 
in  libro  Iiuliciim  sp  r  äjö  quo  bis    t|inb§  c  in  de  quo  Mattli:  1   scriptum  est,   bet  allein 

göttliche  trefft  ^ot,  vt  vocetur  et  sit  Saluator  qui  populum  suum  a  peceatis  saluum  faciat. 
SBer  fii^  nu  be§  tinb§  »it  mit  ctnft  sp  5  über  t)^rt    stelu  in  sp        nach  ^elffet  steht  fein 

recte  sp  6j8  qui  bis  eum  unt  7  nnrh  pjeccatum    steht  nempe  a  sp  ba  conti'a 

durihstr  sp  darüber  loiber  biefe  feinbe  sp         bQ§  c  in  bi§  sp  S  über  iefc^teuS  steht  fo  sp 

9  nach  'non  stellt  ci'edis  luturam  vitam  sp  ^eilanb  durchstr  sp  darüber  (eifer  on  beiner 
otietteit  sp  nach  tan  steht  bir  sp  10  über  gut  steht  tei6  sp  nach  indigemus  steht  ope 
liuius  Saluatüiis  sp  11   Ideo  durchstr  sp  darüber    qui  sp  quam   c  in   bauon  bcr  sp 

nach  Cesar  steht  nicf)t  ^elffen  ton  sp  li  über  officium  steht  liuius  Saluatoris  sp  nach 
tempioralibus  steht  periculis,  hiie  hjol  et  ba  auc^  ^itfft  sp  rh  q[uanquam  etiam  durchstr  sp 
13  a  c  in  ab  sp  danach  aeterna  sp         na<h  mad^t  steht  on  sp  14  est  c  in  sit  sp        bit§ 

durchstr  s}}  darüber  \S)  nic^t  sp        Sicut  durchstr  sp  darüber  luie  ber  sp  16  et  Episcopi 

c  in  tnb  SBifi^ouc  sp      bu  t^iift  c  in  biä)  gelüftet  sp 

')  Pfifferling  Vfil  Unsre  Ausg.  Bd.  33,  687  zu  S.  629,  22:  baS  hjorl   gotle-3  greift  md)t 
an  pfefferling,  ft^ttiemgcn  ober  iDQffevMnfen;  s.v.a.  iocrttofe  ßteinigteit. 

N]  unb  muttcr,  burgern  unb  noc^born.  5lber  e§  finbt  fcf}le($te  bet}lanbc  gegen  bifem 
.§el)lanbc,  summae  eins  virtutes  et  au.xilia.  Sßer  fid)  bca  loniges  annl)mpt, 
ber  ^albe  ^^n  bor  bifen  l)ct)lanb  bifeo  lanbes  (quia  alios  ordiuavit  ad  hoc 
auxilium),  sed  ipse  est  saivator  a  morte,  peccato,  sathana  et  lei>e.  Qt  ift 
el)n  f)ei)lanbt  jum  anbern  leben.  Söcr  nic^t  ntcfjer  glenbt  ben  bi§  leben,  ber  20 
f)Qt  gnug  am  felj^er.  3ft  a^er  et)n  anber  leben  uod)  bifem,  alio  indigemus 
salvatore,  scilicet  lesu,  bo  ft)nbt  groffc  anfe($tung,  bo  unC'  fcljfcr  nic^t  bon 
^elffen  !an.    Sarumb  lerne  biß  tl)nbt  nennen    unb  tennen,  qui  sit  saivator 


20J21   SSßet  bis  aicr  nnl  ro  23J15,  13  Qui  non  credunt  aliam  uilam   non  indigcnt 

lesu  saIu.itore  ro  r 


9h.  2  [1.  3flnuot].  15 

R]  nee  Sat|aa  nee  ^ti\h   et  est,    si   lionio  nioritnr,   ac   si   arbor  iimbfclt.     Qui 

V|ult  intelligere  hunc  puenun,    vere  intelligi 8al|vator  sit,     Si  eredis 

post  hanc  V|itam  aliam,  indiges  eo  Sal  vatore.  Nain  lii  t)a6en§  am  beftcn, 
qui  non  eredunt  an  Ö)Ott,  ut  Komani,  (iiiicquid  faciuut,  se<'nris|siino  taci|i?iitcs. 

5  Et  ego  si  ci-ederem  hoc,  toolt  fo  jcer  rauben  jc.  liegen,  triegen,  ^urcn,  bubcn: 
lücnn  \ä)  tob  trere,  fo  hjcre  icf)  tob.  Ad  haue  vitam  nemo  indigct  deo. 
Wuin  lebt,  fo  lang  man  tan,  loo  aber  ein  @iott  fein  foU,  mu3  dtvüö  mfjer 
Oerlianben.  Cum  vero  deus  nobis  praecipit  10  prae|cepta,  tum  signuni  est, 
(|uod   li()|niines   muffen   etloa-S    mfier    babcn    i|uam    lianc    vitam.     üi)i    cnm 

10  ho|minibus  uou  lojquitur  et  \\m  \id)  fein  nic^t  rtibbcr  ann^emen,  fit  ut  .  .  .  . 
No.s  vero,  qui  nou  sumus   ut  nobjiles,  rustici,   sed  aliam  vitam  exp|ectamu.s 


ll2  Sat[an  bia c  in  Scuffcl,  nee  fjcHc  Bnb  ift  (gl)  Wenn  ein  5)leni(5  ftirbt,  ac  si 

ein  6aum  umbfett,  ]o  taj|t  »nl  guter  bing  fein,  treffen  «nb  fauffen  1  Cur  l.j  (Jui  vult  vere 
agnosccre  Iiiiiic  puerum,    bct   ^üb   »ot   ad^tung   ouff    be§  CngetS    »Ott,    in   quilijus   niali.«  »/> 

2 ]  durch  späteres  Überschreiben  unleserlich  (jeirorden       über  eredis  shhl  (anteni)  »}> 

3  na<h  aliam  sieht  l'uturam  sp  eo  c  in  isto  ap  Naui  hi  ^abcnä  durchsir  sp  dafür  Si  auleni 
liabes  fideni  Epicureani,  quae  hodie  est  vulgatissiina,  fo  t^ue,  tno§  bu  Witt,  »nb  jWar  bie 
babcnS  in  ber  SBett  sp  r  4  an  c  in  bo§  ein  sp  rmth  ut  steht  dixi  de  sp  Komani  r  in 
Komauistis  sp  quicquid  faciunt  durrhstr  sp  darüber  papa  et  suis  sp  nach  facilcntes 
steht   quidquid  volunt  sp  5  nach    crcderem  steht   non  esse  deum  sp         hoc  durchstr  sp 

vor  wott  steht  ^äj  sj)        zc.  c  in  fielen  sp        nach  bubcn  steht  alä  ein  anbei  sp  0  über 

vitam  sieht  praesenlem  sj)  7  nach   foU  sieht  Wie  er  Wa^r^afftig  ift  sp  rh  S  Cum  bis 

tum  c  in  fei  benn  ollein  bi§  jeittid^  leben.  SBeit  t)n§  deus  bie  10  praecepta  gibt  et  praecipit. 
vt  seniemus  ea,  fo  ift§  ein  sp  est  durchstr  sp  9  über  Ubi  steht  vero  deus  sp  10  über 
ipsi  steht  lioraines  sp  ...  .]  radiert  dafür  degenerent  in  Epicuraeos  aut  vnusquisq[ue  nouain 
fidem  sibi  fingat  sp  11  nach  Sumus  steht  et  credinius  sp         nach  rustici  steht  et  fcrmc 

nunc  tutus  mundus,  qni  nihil  cogitat  de  vita  futnra,  sed  tantum  (cogitat)  de  presenti  vita, 
Cidligit  pecuniam  JC.  sp 

Nl  alterius  vitae.  Sßer  nit^t  e^n  anber  leben  glcubt,  ber  barff  bifer  prebigct 
nicbt.  nie  uou  credit  deum  esse  neque  infeios.  6r  ^at  gnug  an  bifcm 
leben.     Sßer  ben  nbamen  lul)!  ocvftcben,  ille  senciat.  ubi  sit  salvator,  .<cilicet 

li  in  futura  vita.  Xie  fel)nen  got  uic^t  glcloben,  bie  Ijabeng  am  aller  beftcn, 
vivit  in  huniana  praesumptione  et  peccatis,  er  bencft,  c»  fei)  !el)n  got  nod; 
leben  nac^  bißem,  ber  ftilt,  lengct,  trcugct,  er  macbt-j,  Inie  er  felber  mijll  nod) 
bec'  albcn  ?lbamc^  iDljtten.  äBcn  er  tobt  ift,  ßo  ift  er  tobt,  bo  get)Ocret  finjii 
got.     Sl^o  aber  got  gegleubet  luljrbt,   bo    muß   mctjer    fe^n   ban  bi^  leben, 

•-fo  ^onber  vita  etcma,  rcsurreceio  mortuorum.  Hie  videmus:  Ubi  deus  uou 
creditiu-,  ibi  nuiia  conversacio  bona,   ^o  iil)mpt  \\ä)  got  iuibcriimb  l)r  nici)tv 


75  Impii  non  eredunt  deum  ergo  seeurissimc  uiuunt  ro  r  IT  unten  am  Seilenrande 
steht  lesus  saluator  in  futura  uila  ro  darunter  1  Chor  12  Nemo  putest  dicere  nonien  ihesns 
iiisi  ex  spiritu  siancto  schwarz  daneben  links  De  nomine  lesu  ro  18  Secure  niunnt  impii 
quia  non  eredunt  futuram  uitam  ro  r 


16  ^Ptcbigtcn  be?  3at)re?  1531. 

I!|  |)ost  istam  et  non  indigere  denm  ad  liano  vitain,  äÖtetUol  ftclt  fic^,  ac  noii 
haberenuis  eum  jum  ©Ott,  quisque  treibt  feinen  mutloillen,  apiparet,  quasi 
uon  sit  (leus  iuiius  vitae,  sod  f)Qt  uns  öcvr^ciffen ,  <iiiod  plus  habituri  f|uani 
liauc  vitain.  Ideo  ntn-3  n[nfcv  .Sp[cvv  (^i[Dtt  ein  gieving  gclualt  jein  apud  eos, 
qui  croduut  non  vitani  post  iiauc,  ut  Papa  et  Cardi|nalcs  jc.  Alioqui  aliter  5 
atrcrent  et  tarn  securc  non  viverent.  Miruni,  bei?'  ein  fralö  virgo  unter  bcn 
Siomcrn  Ijat  bleiben.  3lt  ni:i^"|''iia  poena  getuefen,  quiacred|ideruut:  t)eut  glcbt, 
oras  geftorben,  et  tum  fit,  ut  quisque  fragt  naä)  feine»  gutf\  toeib'i  et  q[uan- 
(piani  nihil  fidei  de  dei  essentia,  tarnen  servavit.  Nobis  vero  diiüt,  quod 
velit  regere  in  terris  et  dare  victum,  et  tarnen  uu»  laffen  Iciben  in  terri.s  alt  w 
niigemac^.  Ideo  quisque  cog|itet,  quod  is  puer  lesus,  et  quando  in  neces|sitate, 
opus  eins  salulo,  quando  pec^unia  ntc^t  T)ilff  et  amici  abfallen  et  quando 
adest   p|eccati    con|scieutia,   Sat|au,   nulluni   consilium,     Ibi   is   est  Sal|vator. 


1  et  Ji«   vitam  durclistr  sp  darüber  miseram,   gaudemu.'!  nos  habere  Imiic  Saluatorem 
lesum  sp     vor  ftett  stellt  et  sp       über  ftelt  steht  2  sp       über  fic^  steht  1  sp  2  nach  @ott 

sieht  in  liac  vita.  Senn  er  tcfft  önS  in  aUctlcl)  (ciblicfjct  not  ftcdcn,  W^eret  i)cn  6o|cii  i8u6en  nic^t, 
bie  bnS  »erfolcicn  bnb  geftottet  inen,  bo§  sp  vor  apiparet  steht  Id  eo  sp  3  vor  plus  sieht 
aliquid  sp  muh   lialjituri  sieht  simus  sp  j/5  Ideo    bis   lianc  dunhstr  sp    dafür  Sauon 

luiffen  Dnb  gteuieit  nid)!?,  bic  ba  ^ittc«.  ba§  tein  Sott  fei)  no^  ein  anbet  tcien  (bcnn)  benn  bi§ 
jeitlic^  s})  7  nach  SJömcrn  steht  tlorente  Komauo  Imperio  fngejc^enbct  sp       nwh  bleiben 

steht  lonncn  sp  TjS  quia  bis  tum  <■  in  SBcIiJ^et  gtoube  iDor  ^cut  gelebt,  cras  geftorben,  loenii? 
ba^in  tomtJt,  fo  sp  8  über  fragt  sieht  troi^t  sp         gut§   c  in    gut  sp  darüber  SJctjeften  sp 

roeibä  c  in  Weib  sp  6'/,9  et  ii«  serravit  durchstr  sj)         9  nar-li  dicit  steht  i.  e.   Ego  sum 

vobiscum    vsq[ue   ad   consummationem   seculi  sp  10  naih  regere    steht  etiam  sp         Ober 

victum  steht  vestitum  sp  vor  un§  steht  loil  er  sp  lOjll  loffen  bis  Ideo  unt  10  oH  erg 
zu  allerlei)  sp        darüber  steht  vt  inquit  In  mundo  pressuram  je.  sp  11  nach  Jesus  steht 

vocetur  sp  Quando  lesus  suum  officium  faciat  sp  r  12113  opus  bis  consilium  c  in  desti- 
tuitur  omni  bumano  auxilio  et  consilio ,  ba  ift  fein  gelt  et  amici  abfatten ,  pater  et  niater 
deserunt  et  quando  peccati  onus  sentitur,  conscientia  perterrefit,  Satan  ignita  sua  tela  exerit 
et  nuUura  humanum  auxilium  et  consilium  apparet  sp       13  nach  is  steht  puer  sp 

N]  an.  Ita  videmus  pessimani  convcrsacionem  mundi.  ^IKc  üben  l)ren  mut= 
h)i)Iten  am  (Suangelio,  gletjd;  aU  !ei)n  got  lodere.  S)aruinb  mu§  got  groffe  1.1 
getoalt  üben  bei)  ben  leltit^cn,  bie  ntd}t  gleloben,  ba§  got  fet),  sicut  Papa  et 
Cardinales.  Si  erederent  deum  esse,  non  ita  secure  viverent.  Xorumb  ifta 
groffe  gctoalt  gote§,  haS^  er  lel)be,  bas  fie  fi(^er  leben  on  got  glcl)c^  toie  el)ne 
tue  obber  frf;lncl)n.  Et  minun  est,  quod  Roniae  et  sub  talibus  impiis  luia 
nxor  aut  virgo  aut  aliquid  subst[auciae  potuit  servari.  S)a§  tft  C^ne  groffe  20 
geloalt  gote§,  i>aS-  er  fold^y  unter  ben  gotlofen  erf)albcn  fan,  haS  ift  etjn  ftud 
be»    Ijeljlanbe-?.     Deinde   ille    potest   iuvare,    cum   onmes    oreaturae    defioinnt. 


lö  Sarumb  bis  groffe  unt  ro  IT  Magna  securitas  irapioruni  ro  r  19  fi^h)et)n 

(quasi  liodie  niucrent)        19^22  Et  bis  ^e9lonbe§  iinl  ro 


«Rt.  2  [I.3Qnuat].  17 

R]  Si  tum  liabjeros  marsupiiini  pilcmim  f|loreni.s,  non  iiuligo.s.  Nou  ^cifft  aureus, 
sed  lesus,  .t)eilanb.  @c(t  tan  I)clffen,  quod  brob  gibt,  vestes,  sed  non  vocatur 
@olt,  frcunbicf),afft,  q  uicqiiid  iiisu|)pr  in  terris,  sa])|icntia,  gclOQÜ,  tan  ol» 
^elften  Ijitn  bcm,  bn  311  eo  geovbnet  unb  geidjiaffcu  ift,  ut  jiater  liberos  possit 

5  iuvare.  Sed  (juaiido  luiius  vitao  finis,  si  tum  omnia  plena  awro,  fo  ift» 
DCl(ovcil.  Omnes  medici,  R|eges,  juriften,  Ujeljfcn  alio(iui  pos|sunt  iuvare, 
(juando  malam  causam,  in  infirraitate,  Sed  hie  ^cifft  bei"  allein  ()citnnb,  unb 
nod^  iDcitev  vuit  etiam  S  alvator  esse  contra  theologos,  ba-J  ift  3U  üid.  Nun 
vocatur  Fr|anciscus,  Hiero[nymus,  Sluguftiner,  Barfuffer,  la§  ^Ijm  fein  nomen 

10  rein  fein.  Ibi  in  trib|ulatioue  nemo  potest  iuvare,  nee  Pap|a,  opora  b|ona, 
quae  etiam  facienda,  tarnen  non  vocatur  giutä  iücvcf,  almofen,  fnften,  Sed 
lesus,  rjui  tum  fjunb  fogen :  Xii?  finb  £)cifft  f)etlanb  nnb  fonft  nid)tö.  Verbis 
statim   discitur   hoc,  sed   ut  eorde  k.     Si  quid   contingit  in  terris,   si  potes 


1  tum  '■  in  autcm  sj)  nach  liabieres  ste/it  tum  sp  indiges  c  171  iudigeres  sji  danach 
ope  eius  sj)         über  aureus  steht  Saluator  sp         Aureus  3j>  r  2  nach    §ci(onb   steht    qui 

liberal  a  peccatis  morte  sp        quod  c  in  ba§  bu  sp       gibt  durchatr  sp    ilarüler   ttJcin  tiicr  sp 

nach  vestes  steht  bafur  fauffft ,  fan  afiet  uon  bcr  junbc  »nb  tob  nii^t  erretten  sp  rh  sed 
non   vocatur  durrhstr  sji  3  iiisuper  durchslr  sp  darüber  tandeni  sji         nacli    terris  steht 

est  sp  nach  sap;ientia  steht  fünft  sj)  Aurum  lesus  mundi  syj  r  at§  ein  aUt^  sji  4  über 
l)nn  steht  Sed  sp       5  über  buius  steht  adest  sp       nach  finis  steht  Wenn  bu  i^t  ftcrfien  folt  sp 

tum  c  in  tua  sp  danach  loea  in  doma  sp  nach  plena  steht  essent  sp  nach  ift§  steht 
boc§  oKe?  sp  7  über   causam    steht  habes  sp         infirmitate  (....)         über  hie  steht  in 

morte  sji  9  Fr  erg  zu  Franciscanus  sji  Non  Franciscus  sed  lesus  sp  r  nach  6atfuffct 
steht  Jjrebiger  lllunc^  qui  etiam  vendicaruiit  sibi  nomen  Saluatoris  contra  mortem  sp  10  tribLU- 
latione  c  i?i  morte  sp  nach  Papja  steht  nee  sp  11  etiam  c  in  quidem  82>  nach  facienda 
steht  sed  non  saluant  nee  liberal  a  morte  Ideo  is  puer  Saluator  sp  rh        tarnen  durehstr  sp 

nach  vocatur  steht  eilt  sp  12  über  tum  steht  in  morte  sp        nach  nid^tS  steht  bet  >oetc 

gen)i|tid^  fetig  sp  rh  13  ic.  erg  zu  vere  idem  credamus,  ba§  Wit  nic^t  ^ct  nad^  sp  Si  quid 
contingit  ditrchxtr  sp  dafür  Si  quid  mali  accidit  tibi  sp 

N]  Si  te  sathan,  peccatum  impugnat,  bo  fetjn  l)ulffe  m^er  älügelOQrten  ift,  bo 
15  fan  er  Ijelffen.  Gr  fjeljft  nic^t  Aureus,  favnr,  Amicus,  mundi  sapientia.  Xa§ 
binet  Cor  ber  Inelt,  ^onber  t)n  fel)nen  fachen  ^ilfft  er.  ©^n  tiatcr  !an  tnol 
fernen  feon  erretten,  gelt  fan  ^etffen  k.  Sed  in  angustiis  conscientiae  nemo 
mortalium,  sapientium,  potencium,  medicorum,  luristarum,  Regum  potest 
iuvare.  Sie  tonnen  Ijn  jce^tlic^cn  ^elffen,  sed  in  rebus  conscienciae  non 
20  possunt.  Nota:  6r  t)el)ft  nic^t  S.  Francis[cus,  S.  Hieronymus,  Cartusianus, 
sed  lesus.  Sel)n  nf)ame  geboret  jlo  ben  getoiffcn,  ubi  nuUa  opera,  nullae 
preces,  nullae  elemosinae  quicquam  possunt.  3^0  l)ilftt  allct)nc  bcr  [)Cl)Ianbt 
§iefu».  6i{)e  ba»  blos  ml)t  bem  fjcrc.jen  gicubeft.  2Ben  bl)r  lua3  loiberferet, 
bo  ni^t  3u'^clffcn  ift,  ba§  blr)  l)f)n  ergretjffeft  unb  fpric^ft:  äi?en§  glel)(^  über 


14  bo  (ift)       m^ct   über   jttjgemarten         Christus   e^n    ^cljtonbt   ober  aüc   t)el)(Qnbc  ro  r 
21  Solus  lesus  saluator,  nulla  opera,  nulla  merita  ro  r         '-4J18, 10  3Ben§  bis  ben  tmt  ro 
üut^crS  SBerJe.    XXXIV  2 


18  5ptebigten  be?  SaljtcS  1531. 

R]  lo§  iDCVben  Imniano  auxilio,  beiie.  Si  econtra,  tum  dic|ito:  "^sä)  Ipci»  noc^ 
ein  or^|t,  tlieol|ogum,  fünften,  fonig,  uempe  puellum  I|esam  unb  tuen  fid)« ' 
lang  anbev?  tarten-  iiub  fc^licffen  et  hunc  puerum  anbev-j  tcuffen  et  tlaro 
aliud  uomen.  Non  dicitiir  lesus,  quod  sat  pec|uniae  det,  sed  lioc  befeuert 
i.!Bio[ci,28itnb  befolgen  io  ].  et  2.  Cap[ite  Gen|esi.s,  ut  sim  dominus  o|muiuiu,  haec  5 
dat  pater  et  mater.  Sed  iiic  salvator  fol  griffen  fuv  @ott,  quando  nemo 
potest  iuvare,  bev  t)cifft  bo  'f)in  Stfu§,  ut  hoc  noraine  Qujvotte  et  toegltDerffe 
nüe»,  tna§  fid^  untevft^ct  3um  {)clffev  fuv  @ott.  Vide  igitur,  ne  patiaris 
hoc  nomen  addi  alteri,  quam  puero  M|ariae.  Ego  fan§  gar  toenig.  Is  dicit: 
mea  opera  foEeit  mir  f)elffen  unb  ba§  hjirb  mein  ;3Efunn  ^eijfen,  far  ^in  10 
mit  t)l)m,  videbis,  quid  hie  Ies[us  fiiciet.  Non  quod  excog|itavi,  ift  ^efu», 
ut  pap|a,  Episcopi  et  sap|ieutes  huius  mundi  sentiuut,  ut  et  ego  quandoque 
lib|enter  velim  cum  domino  in  bie  rec^nung  gelten:  sie  praedieavi  et  toties 
hoc  nou  feci.     Tune   fierent   ista   mens   lesus.     Sed  hie  textus:   alius  lesus, 


1  to§  c  in  tofe  s/i        nach  econtra  sieht  tigtä  am  tob,  muft  ftcrbcn  2  nach  I  esum 

steht  qui  potest  me  ex  morte  aeterna  liberare  jc.  sp  3   et  hunc  durc/istr  sj>  dafür   KU 

bo§  bu  sp      nach  teuffen  steht  fott  sp        4  nach  nomen  stellt  fo  fc^icEt  onb  leibet  fic^§  nid^t  sp 

nach   lesus  steht  ideo  sp  quod   bis  hoc  durchstr  sp  dafür   bo§  et  bit  gelt§   gnug  getc 

Quidquid   ad    sustentandam    corporalem   vitam   pertinet,   bo§   ift  sp  5    \.  c  in  primo  sp 

Genjesis  «6er  ut  7ia(7i  Gen]esis  steht  Crescite  et  niultiplicaniini,  replete  terram  et  doini- 
namini  Je.  sp        nach  haec  steht  notburfft  bicfc§  leBenä  sp  rh  7  nomine  c  in  nomen  sj) 

dazu  solus  füre  Et  sj)  S  jum  durchstr  sp  darüber  ein  sp        nach  ^elffer  steht  3U  fein  sp 

9  nach  alteri  steht  qualis  et  quantuscunq[ue  sit  sp  rh         pueio  durchstr  sp  darüber  filio  sp 

{an§  durchstr  sp  darüber  tan  biefe  tunft  noc^  sp>  Is  durchstr  sji  dafür  Maior  pars  horai- 
uum  in  mundo  sp  10  nach  mea  steht  bona  sp         unb  bol  Wirb  durchstr  sp  darüber  bie 

fotlen  sp        nach  Sefutin  steht  fein  »nb  sp  11  ^^tn  durchstr  sp  darüber  beinern  3efu§  sp 

Tidel)is   bis  faciet  durchstr  sp   darüber  tnitft  Wot   crfaren,    h)a§  er  bet)   bit   t^un   Wirb  sp 

nach  excogiitavi  sieht  ego  sp  12  nach  ut  (1.)  steht  Cardinales  sp         über  quandoque 

steht  ju  jeiten   sp  13  über   domino  steht  deo  sp  nach  ge^cn  steht   Domine  deus  sp 

14  nach  hoc  steht  malum  sp       über  meus  steht  si  pergerem  s})       nach  alius  steht  et  rerus  sp 

nach  lesus  steht  hoc  non  patitur  sp 

')  =  fico.  ^)  torten  =  krämpeln,  zurechtkämmen,  vgl.  auch  DWtb.  5,  240;  f arten 
unb  fc^Iieffen  =  kardden  und  schlissen,  letzteres  also  Konjunktiv  zu  'schleißend  =  'spalten  . 
Das  Bild  ist  vom  Zurichten  des  Flachses  oder  der  Wolle  genommen,  die  lange  mit  Karde 
und  Hechel  bearbeitet  werden,  um  ein  glattes  Äußeres  zu  erhalten. 

N]  all  feiet,  %o  toit)^  xä)  et)nen,  ber  '^e^ft  3efu§  unb  ^e^Ianbt,  ber  ift  §0  genanbt,  » 
ben  totii  ic^  begatten.  Et  ita  solemur  nos  contra  tocius  mundi  thirannidem, 
(pii  nos  opprimere  volunt.  2)o  h)l)rt  er  "^clffen.  ^n  eufferltd^en  fad^en  fan 
Dater,  mutter,  freunbe,  gelöalbige,  gelbt,  gut  fjelffen.  Sed  in  conscienciae  peri- 
culis  solus  et  unicus  est  salvator,  est  Christus.  S?et)  bem  hJotten  totfX  Hel)Ben. 
Valeant  igitur  infiuita  lusticiariorum  opera,  qui  suis  castigacionibus,  operibus,  20 
meritis  sibi  iuvare  volunt  et  Interim  nolunt  colere  £)a§  S^ft^^S"  ^^'^  tüoHen 

18  über  getoalbige  steht  3uriften,  Medici  ro        19  Solus  lesus  conscienciarum  saluator  ro  r 


I 

II 


9h.  2  [1.  Soniiat].  19 

R]  la§  bcn  namcn  allein  Hct6en  Iniic  piioro.  Si  vis  salvari  ot  oripi  a  morto, 
pieccatis,  diab|olo,  la-S  bicfciu  fiiib  bcn  namcn  geidjvicticn  ftf)cl)cn  et  scriho 
ei  in  frontcm  et  uiidique.  Quanquani  Pap|a,  Cesar,  Tur|ca  voliint  ei  adimerc, 
Sed  tro^  iit  faeiaiit,  fic  foUcn  l)fim  laffcn.    Sie  Sfli|\vei-meri.    Si  modo  credero 

s  possumiis,  lac'  fic  podjcn,  idjarvcu  nnb  il)nmcn,  rpiod  papatiis  sit  erigendii.s. 
Si  effieiiiiit,  tum  delebimus  hunc  textum  ciini  atrameiito  aterrimo.  Sic  foIIen§ 
aber  evfaren,  eljc  fie  fic^  umtifcf)cn,  »iniv  [tc  machen.  Ratio:  (piia  Lineas 
dieit,  lioc  iionien  ab  Ang|elo  jc.  lüolt  l)l)r  l)t)n  QUJleffc^cn  puero  isti,  i)arciites 
nod^  irgenb  homo  elegit,   sed  ber  angielus  e  caelo  tulit  et  dixit:    dr  fol  bcr 

»0  S|alvator  fein  et  alias  nemo.  Sollen  fic  S[anctiim  Gab|rielem  ,^inn  lugncv 
mad^cn,  gefjort  2c.  Niiiil  servabunt  nee  fopff  unb  ftrumpff  befjalten.^  Ipsi 
met  fateutur  suos  errores  et  tarnen  cogere  nos  voliint,  iioc  ttiirb  bem  fpil  ein 
enbe  machen.  Sed  fol«  im  6I]eiben,  quia  dens  :^aft§  fo  9et)eiffen.  Si  sunt 
jornig,  fo  gl^enS  fie  öon  bev  Wanb.    Nos  dicimus:  Si  non  volunt  nobis|enm 

3  Quanqiiam   c  in   Etsi  sp  über  Turiea  steht  monachi  sp  noch  ei   steht   hoc. 

iionieu  sp  4  tj^m  dxmhstr  sp  dafür  im  feinen  nomen  sp  nach  to?(en  stelä  »nb  be§  feinen 
band  baju  Sofien  sp        nach  Schiwermeri  steld  Anabaptist.ie  Sacramentarii  sp  .'>  iibei-  fie 

steht  bie  5Papiftcn  sp  nach  poi^en  steld  ttoljen  sp  sit  dunhstr  sji  darüber  fo(  luibet  Quff= 
getid^t  tuerben  sp  0  über  cum  atrameiito  atenimu  steht  mit  bev  otlerfc^njer^ten  binten  sp 

Sjy  nomen  bis  tulit  unt  S  über  ab  steht  vocatum  sp        nach  K.  steht  antequani  in  vtero 

conciperetur  sp  ^^n  durchstr  sp  darüber  ben  nomcn  sp         nach  isti  steht  Xoilä^m  3iamcn 

feine  (Sttetn  sp  9  über  homo  steht  ein  SJlenfd^  sp  10  nach  fie  steJit  nu  sp  jum  c  in 
ju  sp  11  vor  gebort  steht  ia  sp  über  gebort  steht  Biet  jn  sp  nach  servabunt  steht  Papistae 
et  quotquot  conantur  ei  nomen  lesus  adimere  sp  li  lioc  durchstr  sp  dafür  vt  hunc  Sal- 

uatorem  abnegeraus,  ba§  sp  rh  IS  nach  Sed  steht  ber  name  sp       foI§  c  in  fol  sp       Ijaftl 

durchstr  sp  darüber  ^at  in  sp  Si  sunt  durchstr  sp  darüber  SBoUcn  fie  jo  sj>  14  umh 
jornig  steht  fein  fo  mad§en  fie  c§  bennoi^  olfo,  bo§  fie  in  nid^t  et  ab  ftoffcn  ton  ber  redjten  be§ 
natct?,  fonbetn  in  ha  taffen  fi^en  Bleiben  sj)      fo  bis  ttanb  durchstr  sp 

')  fopff  unb  fttumpff  bel)aUen  vgl.  Thiele  Nr.  307;  besonders  aber  Unsre  Aimg.  Bd.  32, 
563  SU  S.  173,  13114. 

N]  i.-,  bennoc^  ^re  tnerd  anBet^en.  Sa§  fan  ber  fjetiligc  gcljft  ni(^t  leljben ,  ha^  btu 
e^nen  onbern  ^efum  tetcffeft.  Sßljitii  feiig  tncrbcn,  gotec^  finbt  fel)n,  ^o  la§ 
ben  nljamen  ^^fi'»  fte'^en.  Sed  totns  miuuhis  lioc  nomen  sibi  ambit,  Tinea, 
Papa,  Cesar  jc.  Sie  foEcn  l)^m  aber  laffcn,  er  lt)l)l  tjfyx  alleljne  bcl)nltcn. 
Saf^  fie  fi(^  räumen,  fie  foCen  ml)r  ober  ben  tejt  Suce  aufelefc^cn.  S)o  h.il)rbt 
20  bil  jto   loenig  fc^tncrcje  barcjlt  fel)n.    Sie  )t)erben§  >üoI  laffcn.    SUarnmb/ 

Quia  Lucas  addit  ratiouem: 'Qu od  vocatum  erat  ab  augelo  priusquani.'i'nr.  2, 21 
Q.  d.  Sae  !t)nbt  noc^  mutter  ^aBen  bifcn  namen  fetter  nic^t  ertnelct,  ^onber 
bcr  enget  l)at  l)n  Dom  filjmmet  bracfjt.    SÖcrben  fic  ben  enget  angretjffcn,  S,]o 
iD^rbts  ©abriet  got  ftagen:  l'ibcr  got,  Ser  tct)fcr,  ^apft  loollcn  bifen  nl)amcn 


JCfritg  (Mc^t)         24  teufet  (wtjt) 


20  SPtcbigtcn  be?  ^atitei  1531. 

R]  Imuc  pnoniin  teuere  pro  S|alvatore,  fo  feien»  mir  jornig  iinb  laffeti  bie  büd^fen 
nfigcIjCU.  Nobis  consol[atione  pleniim,  quod  ab  hominibus  non  sit  inditiim, 
sed  deiis  imposiiit.  Quidquid  liic  loquitur  liomo,  hoc  plaeet  deo,  Ut  Ioli|anni.s 
3ot).  5, 23  oap[ite  5  legitur.  iSi  liunc  liabes  pro  S|alvatore,  scito  te  patri  facere  lionorem 
unb  ift  bir  @ott  I)oIb  unb  fietn  jorn  ha.  Si  vero  non  habes  pro  S|alvatore 
et  putes  tua  p|eccata  niaiora,  tunc  incertis|sinnis,  quia  deiis  nullibi  dixit, 
<piod  tua  opera  sint  tuus  Salvator,  Sed  hie  ^oftu  ®ott  gefangen  in  suis 
])romissis,  quia  deus  raet  vocat  K.  Hoc  est  nomen,  quod  iiodie  datum  et 
servit  ad  iioc,  ut,  qni  credit  aliam  v|itaru,  sciat,  nbi  ah'ani  vitam  inveriiat. 
1.  Lex  abrogatur.    2.  quod  ipse  Sjalvator  nnb  "^elff  un§  öon  funben. 


1    teuere   r  in  agnoscere  s}}  über  nut  sielä  imcr  ^in  sj)  2   Nobis  bis  quod 

durchsh-  sp  dafür  Sogffltn  ttöftcn  luiv  bn§  bc§,  ba§  bcm  tinb  ber  nomc  3^c(u§  sp  rh  3  über 
imposiiit  steht  ^at§  gcl^ciffcn  SJ}  nwk  iniposuit  steht  ei  sp  nach  liomo  steht  Hunc  audite  sp 
4  naih  honorem  steht  Qui  honorat  filiuni,  lionorat  patrein,  qui  misit  illum  sp  rh  5  nach 

jovn  steht  ift  sp  nach  ba  steht  IDttä  fd^abet  birä  bcnn,  si  totus  niundus  irascitur  sp  6  nach 
maiora  steht  esse   quam  vt  possit  te  iste  puer  ab  istis  liberare  sp  vor  quia  steht  es  sp 

7  nach  liic  steht  s!  in  Jilium  credis  sp  8  über  vocat  steht  eum  Saluatorem  sp         nach 

datum  steht  est  puero  sp  9  nach  v|itam  steht  futurara  post  lianc  sp  nach  inveniat 

steht  nempe  apud  puerum  qui  vocatur  Ihesus  i.  e.  Salualor,  §cilanb  sp  10  Lex  abrogatur 
durchstr  sp  darüber  Dom  U6e(  ctlofctt  sp  zu  2.  steht  Breuissima  summa  vtriusq[ue  con- 
cionis.  Prioris  summa  est:  Christus  legi  se  subiecit,  vt  credentes  a  maledictione  legis  libe- 
raret,  posterioris  summa  est  sp  r       nach  funben  steht  Bnb  oKem  »bei.    Simon,  sp 


N]  nic^t  Mafien  an  Gfjrtfto.  630  h)t)rbt  ben  got  be§  fpil§  e^n  enbe  ntad^en^  nnb 
tu^rbt  ben  n'^amen  üor  l)t)n  Befc^ucjen.  £a^  fic  ftuvmen.  SöoEen  fic  mtjt 
nn»  bifcn  ^eljlanbt  nic^t  I)ü6en,  ^0  juvncn  fie,  )Dt)r  Itjoüeno  t)^n  fet)nen  bang 
lüiffen.  2)er  nl)ame  fte'^et  bei)  un§,  ben  ^aben  fie  nic^t  ertic^tet,  ^onber  ift 
öotn  r)l)mmel  fummen,  antequam  conciperetur  puer.  3?i|  fidler,  got  ^elbt 
bife  fl)nbt  e^ncn  ^e^lonbt.  @r  toljrbt  bor  bic^  ftart!  gnug  fe^n.  Non  opus 
erit  tibi  alio  auxilio  et  azilo  praeter  hunc  lesum.  Ideo  si  prenieris  Omnibus 
adfliccionibus,  Die:  ^c^  tüe^i  no($  e^n  Sefuni/  ben  mt|r  got  gegeben  jum 
^e^Ianbe,  ber  to^rbt  m^r  tooü  l^elffen.  Haec  est  eflficacia  nominis  Jesu  contra 
omnes  insidias  Satlianae  et  qui  prodest  ad  futuram  uitam. 


12    Nomen  lesus  celitus  demissum  ro  r  13   bifcn   (nidjt)  20  unten  am  Seilen- 

rnnde  steht  De  nomine  et  efficacia  Hiesu  ro 

')  be?  fpita  ci)n  fnbe  macl)tn  rifl,  Thiele  Nr.  127. 


*Jit.  3  [5.  ^oiiuat].  21 

3.  5.  Saniint  1531. 

R]  In  Vigilin    Epipliaiiiae. 

Hoc  f|estun),  bo»  l^eut  eingebet,  ideo  servatur,  ba»  4  ftiid  bvinncil 
6eb|enrft  iiiib  I'cgfjct.  1.  est  bai>ti,siinis  tloniini  noslri,  ftc  fcl)  gleirf)  gcfcf)  c()Oii 
nuff  bell  l)cutigen  tage  ober  ?c.  scril)itiu-  jc.  ba-s  mau  bie  lan]]   ]n   begeljeti. 

5  2.  quod  bcgt)et,  <itii  ber  ftern  evjcfjicnen  et  istis  in  divite  Arabin.  Ideo  Graeci 
vocaiit  Ej)i|)h|aiiiam,  ((uod  iiova  lux  in  inundimi.  3.  qiiod  begef)ct  1.  niira- 
e[uluni  doniini  nostri,  quod  ex  aqua  jc.  et  suam  gloiiain  ut  Inh.  4.  ftlld  ift, 5"'). 
quod  bie  3  !^eiligcn  !onige  evl)et  unb  feiert,  quos  Reg|es  Caspar,  Baljthasar. 
1.  t)at  man  fehler  untev  ber  6|nnc!  lafjen  liegen,  qianquam  sit  praecipunni, 
10  sub  papiatu  nie  ein  gratias  gefpro(^cn.  ®a§  5tnbcr  tft  ein  tocnig  blieben, 
quomodo  Stella  apiparuerit  et  g|entes  ex  Arabia  duxerit  g()en  .SÖierufalcm/ 
haS  4.  ^at  burc^gegangen.    Ideo  dicta  'dies  ber  t)eiügen  3  fonigen'.    Hinc 


1  darüber  sieht  Ser  Ij.  3  töniactage  s/,  -J   i  <■  in  man  Biet  sp  3    1.  c  in  Pri- 

mum  sp  nach  nostri  steht  Iliesu  Christi  sp  4','i  scriliitur  Ins  ber  durchstr  dafür  ©rfttidj 
toi  mon  ficgcfjcn,  toie  fid^  in  bet  Sauff  ß^rifti  crjeigt  [darüber  offcnbotty  Ijot  bie  gan^e  gotttjeit, 
ber  »atcr  rufft  »om  t)imcl,  ba§  ift  mein  lieber  fon,  ber  §.  ©eift  erfc^einet  in  ber  geftolt  ber  tauben, 
bet  ©on  lefft  ftc§  Bon  ^Blj^nne  teuffen.    2.  5Begcl)ct  man  ^eutc.  Wie  ber  s;>  rh        5  et  c  in  ift  sp 

istis  c  in  magis  sp        über  divite  steht  SJeii^  Sji        Ideo  c  in  Hinc  sp  6  nach  vocaiit 

steht  liuue  festum  sp  narh  Epiph{aiiiam  stellt  i.  e.  appitrationem  reuelationem  sp  über 
mundum  steht  illiixit  sp  quod  durchstr  s/i  narh  begebet  steht  man  ^eut  sp  1.  c  in 
prinium  sp         7  über  ex  aqua  steht  vinum  l'ecit  S])       über  suam  gloriam  steht  nianifestauit  sp 

über  loli.  steht  oap.  2.  sp  8  quod  c  in  ba§  «/'  «6er  bie  steht  man  sp  über  Kegius  steht 
vucaut  sp         nach  Bal|tliasar  sieht  Melchar  67)  !'    1.  r  und  erij  in  Priinum  de  l)aptismo 

Christi  sp  10  nach  pap|atu  steht  l)at  man  sp        über  gratias  steht  bafut  sp  11  nach 

.^lierufatem  steht  3  l^at  man  2  dominica  post  Epipha  begangen  de  miraculo  loh.  2.  sp  12  Ideo 
c  in  Hinc  sp  nach  dicta  steht  festum  hoc  sp  Dies  3  Regum  sp  r  12l22, 1  Hinc,  quod 
f  in  Kt  dixerunt  sp 

N]  IN   FESTO   EPIPHANIE   DOMINI. 

Festum   hoc   Quadrifariuni    est.     Prirao    celebratur    baptismus   Christi, 

15  @s   fe^  gle^(^  fin  bifem  tag  aber  e^nem  anbern  gefc^ef)en,  bo  bei)  lo^  itf)» 

bleiben.     2.  proptei-  Epiphaniam,  ubi  Magis  apparuit,  6t)ne  ^rfd)Ct)nung  obber 

Offenbarung.    3.  Miraculum  primum  in  Cana  Gallileae,  bo  er  fel)ue  f)erlicCel)t 

bor  ben  Sunsei^n  ercjel^gt.    4.  2)a§  man  bie  l^etjLligen  iij  {[ouige  e^rc. 

Primum  hactenus   oinnino   est   oblitteratum.     5Ran  ^ot   got    mit    fcl)n 

20  mal  bor  fctjne  tauffe  gebandtt.     2.  partem  parum  praedicarunt.     Ita  et  :>'^''"" 

partem.    2)a»  4.  ftuife  !^at  man  grofe  getrieben  bon  ben  r)el)Lligen  iii  lonigen. 

13  ro        In  uigilia  ro  r  14  Instituoio  leriaruin  istaruni  ro  r  13  geid5cf)C       la^ 

über  (bldjb)        19  ^at(§) 


I 


22  ^Pvcbigten  bcä  ^ai)xei  1531. 

lil  (|uo(l  Col|oniae  folU'U  ligen  et  illic  r)0(^  geeljvct  unb  l)abcu  lüciiid)  gelt 
getragen  uiib  ein  tivc^  ge'Biauet,  et  vix  tres  Reges  t)Qb|CU  tantuin  tlies|auriun, 
(luantiini  illic  K.  et  ditiores  mortui  2C.  Et  vocarunt  eos  Caspar  k.  ^ä)  Ia§ 
btiÄ  nucl;  bleiben,  quod  vocetur  'dies  S|anctorum  3  Regiim,  nihil  nie  niovet, 
quod  sie  vocatiir,  ba§  man  nirf)t  öcrgeffe  bcv  givoffen  Ingen,  bie  auff  baö  fcft  s 
gefirebigt  ift  et  tacitus  bap|tisnuis  Christi  U|njer»  ^nxn.  Xa§  gefc^loe^e  de 
adventii  3  Regiun  fyü  man  gcvn  gel)OVt.  Nescio,  num  bauern  finb.  Vidi  eos.^ 
Qui  nou  credit,  nou  est  haercticus,  sicut  ego  fc^lueiiic^  credo,  tanien  iftä  gut, 
ut^  bevgefje  fold^er  f(^enb|Ucf)en  lugen:  alioqui  iactant,  quod  prius  nihil  inipii 
doc|uerint.  3)0«  fol  ein  !oftilicf)  bing  f)ctfjen,  quod  sie  3  R|eges  cv1)aben  et  i" 
nemo  novit,  unde.  Et  nos  credidimus  DU  aüe  ftcgel  Unb  bvteff,  q|uicquid 
dictum  de  tribus  K-  T^bi  est  scriptum,  quod  bie  XI  taufcnt  virgiines  illic 
sep\iltae?  t)t)nt  rauc^loc^.'  Quod  cuilibet  sonuiiavit,  ift  auff  bie  !an^el  !omen 
et  postea  creditum  et  ex  hoc  mendacio  ift  ba§  groS  gebett)  *  3C.  Et  velim 
adhuc,  quod  bem  groben  tolpd  ÖoW  nihil  praedicetur  quam  mendacium.    Ibi   is 

7  nach  (oUcn  steht  fic  fiegtoien  |nn  »nb  ba  sp  nach  illic  steht  finb  jic  sp  nach 
VKxUä)  sieht  Diel  sp  2  vor  firc^  steht  auibcrmaffcn  ein  l)e«Iicö  ©tifft  sp  3  quantum 

c  in  quantus  sp  danach  bvan  »ertaiict  ift  sp  nach  ditiores  steht  iam  sp  nach  mortui 
steht  sunt  quam  viui  fuerunt  lii  3  reges  sp  4    über  vocetur  steht  festum   hodiernum  sp 

5  ba§  (1.)  durchsir  sp  dafür  Et  hoc  ideo  bo§  sp  6  über  tacitus  steht  oppressus  sp  nach 
uInfctS  steht  lieben  sp  7  nach  num  steht  3  Vuesualici  sp  finb  durchstr  sp  darüber 

t'ueriut  sp  S   nach  credit  sieht   eos  illos   tres  Reges   esse  sp  plerique   finb  feer  Weit 

,111  gelauffcn  gen  6oIn  Bnb  gctt  »ot   ouff  geien  sp  r  9   ut  c  in  boä  man  sp  alioqui 

durchstr  sp  dafür  5;cnn  on  ba§  papistae  sp  10  nach  erhoben  steht  finb  sp  11  über 

nos  steht    latui   sp  12  nach    tribus   steht   istis    rusticis  sp  XI    milia    virg[inum   sp  r 

13  nach  rauc^toc^  steht  ift§  gefc^riebcn  sp  nach  cuilibet  steht  impostori  sp  14  nach  gtoä 
steht  fc^onc  fterrlidie  sp      nach  geielD  steht  gejcuget  sp 

')  Luther  war  in  Köln  und  hat  dort  Wein  getrunken,  erzählt  er  153'J  im  Bibel- 
revisionsprotokoll. [G.  K.J  -)  nidtit  zu  ergänzen,  vgl.  Z.  22.  "■)  \^m  raud)to^  V(jl. 
Unsre  Ausg.  Bd.  iO^  511  zu  S.  137, 18.        *)  Der  Born  zu  Köln. 

N]  Fortassis  efifinxerunt  de  3  regib[us  Coloniae  sepultis.  6§  ^at  ou(^  al|o  bil 
gelt  getragen,  ba§  3  !omge  lebenbig  gnug  t)etten.  lüde  appellati  sunt  pueri 
Caspar,  MelLchior,  Bal[thasar,  unb  lafe  e§  ouc^  ber  ^el^Llige»  üj  Jonigen 
l)el)ffen.  Sed  hie  cousideremus  nostram  cecitatem,  qui  bis  nugis  de  tribus 
regibus  credimus  et  fidei  articulos  admisimus.  ^(^  ^«^  f^^  "UC^  gefeiten.  20 
Sßeljfe  nic^t,  ob§  paloern  obber  tonigen  feljn.  @5  ift  aber  gut,  ba§  tn^rs 
iü(i)t  Ocrgeffen  ber  grctulic^en  lugen.  Sicut  hodie  Coloniae  tantum  colitur 
hoc  festum  super  oumes  ferias.  ®§  ift  !et)n  ))ah)er,  ber  h)t)I  l)n  feljnem 
ßontract  etjne  qnttancj  Ijaben,  et  nos  in  i-ebus  fidei  tantas  nugas  credidimus 
solo  auditu.    SßaS  jnon  nf)ur  t)att  borffcn  crbenctcit,   Wj  I)at  ntan  gleubt.  25 

17   nach   gnug  steht   baruon  ro  18   nach  unb  steht  xä)  ro  Tres  Reges  ro  r 

Agrippina  ro  r  23  über  fe^n  steht  A  minori  ro        Atlende  cecitatem  pi-ioris  seculi  nugis 

eredeutis  ro  r 


Uh.  8  (5.  3aiiuat].  23 

R]  lib|enkT  au(l|iiiut  et  daiit  pecuniain.  iSed  niiscM-um  uubi.s  aiulire  Clirititiaiii,-;, 
(liiod  (antiim  ineiidaciiiin  fol  \old)C  lufli'ii  öcftetigen.  Cum  nos  locuiamur, 
roadjcnS  auff.  (J§  ftnb  tnibcn  mib  bojUi|irf)tcv.  Ideo  Ia§  »uir  hai-  anftcf)cn. 
Eg<i  piito  verba  in  Knangelio:  '()l)tulc'iiii)t '  n'.  l)abcii  ba^  fcft  gcftifft.    ?\oino'i"«"i).  a.  ii 

i  novit,  unde  venerint  isti  tres,  et  noii  fuerimt  Reges.  @§  fol  ^eiffen  bev 
f)|cil[i9en  3  fonigcn  tag  311  fiinbcn  iiiib  fc^anbctt  bcv  Ingen. 

SIMv  fcljevnS  boiumb:   propter  bapitismuin   duinini  iicstri.     Sie  anti<)|Mi 

vocarunt   unb   gemeint.     Sic    sonat   vetus   eoncio,    quod   dominus    baptizatus 

lioc  die.     Si  non  factum,   (et)t    mir  uidjtä   brnn.     Sed  tnmen  iii.«titutus  dies, 

11)  ut  celeb|raremus  et  begingen  Christi  bap|tisniuni.    Ideo  vocarem  'unfer»  l)|ei"in 

Souff  tag',  ut  (5:^riftag,  ha^  finb  gute  fieine  feft  et  iiabent  ben  veci^tcn  namen. 

1  Quid  vulgus  libenter  audiat  *■/<  r         mich  dant  nle/it  ctiani  nji  Jj2  über  Sed   bis 

lugen  sieht  oben  am  Seitenrande  Iliant  niagi  quam  videraut  stellam  sequontes  praeuiam, 
lunien  requirunt,  deum  fatentiir  muuere.  Lauacrum  puri  gurgitis  coelestis  agnus  attigit, 
peccata  quae  detulit,  nos  abluendo  sustulit.  Nouura  genus  potentiae  aquae  nibescuiit  hjdiiae, 
vinuDiqLue  iussa  fundere,  mutauit  aqua  originem '  ai>         1  über  niiserum  steht  Iiorrendum  est  sj) 

iioLis  c  in  nos  sp        Cliristianis  <■  in  Christianos  sji  2  tantuin  meiidacium  c  in  tantis 

ineudaciis  sp  über  lugen  steht  blaspheinia  sji  fccftctigcu  c  in  tieftctigct  IBcrben  s/i  nach 
loquamur  steht  veritatem  sji  3  nach  auff  steht  >uerbcn§  toi  »nb  totid^t  sji       über  bo§  steht 

\x   liegen    fefte  sj)  4    nach    verba  steht   baec  sp  über    Obtulerunt   steht   auruni    tlius 

iiiyriham  sj)         nach  Nemo  steht  enim  sj>        Obtulerunt  ei  aurum  Jc.  s/i  r  6  über  lugen 

steht  Icftettiii^en  sp  7  feljcrnä  c  in  feljetn  sp  darüber  hoc  t'estum  sji        nach  nostri  steht 

Ibesu  Cbristi  sp         7jll  Sic  bis  tag  unt         T  nach  antiqjui  steht  doctures  Ecciesiae  primae  sp 

Cur  agamus  ferias  hoc  die  sp  r  SjQ  über  baptizatus  bis  non  steht  hymnus  hostis  Herodes 
iinpie'  sp         S  Antiphona  sp  r         9  btan  über  nichts  10  über  vocarem  steht  libenter  sp 

nach  ^[etrn  steht  ®otte§  s/i       Baptis[mus  Christi  sp  r 

')  Vgl.  Corpus  scriptorum  eeclesiastiarrum  latinoruni.   Vol.  X.    Sedulii  opera.  Vindoh. 
188.i  hymnus  II.    Vgl.  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  IT,  16,  15.  -)    Ans  dem  eben  erwähnten 

Hymnus  des  Seduliiis,  den  Luther  in  seinem  Lied  SBol  füvcf)ft  bu,  3cinb  ^etobe»,  |cl)t  ins 
Deutsdie  übertragen  hat. 

N]  Atque  utinam   hodie  vulgo   impio   iterum    promulgarentur   nugae,    fic    lüeicn 

c»  hjett.    @§  ift  fdjanbc,  ba§  man  bic  6nftenf)el)t  m^t  folc^en  Ingen  öevfnret 

l)Qt)Cn.     Omne.s  sapieutiss^imi    doctores    in    nugis   subnier.si  sunt,   stertuut  in 
15  suis  nugis  unb  tPoEcn  bennoc^  l)r  Men  long  mä)U  übel  gct^an  I)a6cn.    Ego 

miror,    quomodo   isti   3   reges    ex  Arabia    in    Germaniani   venire  debuisseiit. 

6ä   jol   ber   ^el)[ligen  3   fLonige  tag   {)el)ffen   31t)  f(^mac^  unb  fdjanbcn  bc» 

SSapftä  lugenetn. 

5ffi^v   fcl)Ci'n  iniprimis   propter  Baptismum   Clu'isti.     3Ußo    ()abenö    bic 
20  alten  genennet,  ut  iu  canticis  buius  festi  videtur.    S)o  foI  man  begctien  bic 

tauff  un[fer§  f)e|rn  ß^rifti.    Et  merito  deberet  hoc  festum  uuncupari  llnfcfa 

§crn  SauffStag. 

19  feiern  (w^r)      über  {n\)x)  steht  aber  ru        22  Sßnfcrä  ^ctn  Sauffltog  ro  r      unten 
am  Seitenrande  steht  Nugae  Papistice  de  tribus  Kegib^us  ro 


24  *13tcbigteii  beä  3nl)reg  1531. 

R]  Cum   sit   baö   ba-J    l)Clil:it|ftutf ,    volimins    ein    »oenig   ba    lum   lebcil  ei  i^iratias 

a|gere  deo  ba  für.     Quis   uovit,    i,    ij,    3  fiiit,   4110.S  Reg|es   vocant?     Turci. 

Sed  uon  deb|euuis  tantiim  andire,  sed  g|ratias  a|gere  pro  tauff.    De  hoc  est 

iii.iiii).3,i3ff.  .scriptum  iu  Matth.  ca.  3.  voluit  bap^tizari.    'Sic  oportet  omnem'  jc.    ReceD.siiit 

totiim  textum  Matth.  3.  * 

H|oe  est  Eiiangelium  et  te.xtus,  qiii  hodie  debet  legi,  tt)en§  uä)t  füll 
c^corbnet  fein.  5?enn  Inir  tooUcn  hoc  festum  jc.  Est  dives  Euaugelium,  iam 
3U  lang,  ut  de  verbo  ad  verbum  }c.  In  genere  pauca  dicemus  de  baptisino 
et  te.xtiim  raren. 

'S}k  fcligc  Slauff  be«  I)|errn  est  initium  totiu.s  novi  Test|ameuti,  qula  10 
hodie  geenbet  unb  6efc^|loffen  vetus  Testaraentum  et  cessaut  onines  pro- 
mis[siones  Mosis,  quia,  cum  dominus  baptizatus,  ordinatiis  doctor,  dominus, 
üiK.  4,  u  ff  f urfte,  qui  etiam  siium  officium  ceperit,  ut  Luc[as  statim  docuit,  quod  hodie 
ift  gefronet  et  doctor  gemad^t  unb  off[icium  befolljen  uovi  Testa[menti,  ut  sit 
dominus  et  Sal|vator,  ut  angeli  doc[uerunt.  i5 

•2  novit  (quis)      i,  ij,  3  c  in  06  it  tj  ober  biet)      nach  fint  stellt  gcwcfen  s/>        2/.S  Turci. 
Sed  durchstr  sp        3  riach  sed  steht  etiam  sp       nach  aigere  steht  ®ott  toBcn  »nb  banden  sp 
nach  touff  steht  S^tifti  »njcrS  ticbcn  fiSrtn  sp  4  über  Matth.  steht  in  fine  sp       voluit 

bapi^tizari  durchstr  sp  dafür  Tuuc  venit  Jesus  ex  Galilea  ad  lordanem  K.  Recensuit  c.  in 
Kecitauit  sp  locus  de  baptismo  Christi  sp  r         Matth.  3.  sp  r  6  nach  legi  steht  et 

e.\plicai-i  populo  sp  7  nach  jc.  steht  loibct  aiiffvit^tcn,  Begeben  Onb  bauon  (itebiflcn  «;)  nach 
iam  steht  ift§  sp  S  nach  je.  steht  ben  Scjl  ouficge  a/i  9  et  c  in  woüen  «y<         nach 

te.xtum  steht  mit  sp  10  Baptismum  Christi  esse  iuitiuni  noui  Testamenti  sp  r  11  nach 
hodie  steht  ift  sp  III12  promis[sioues  Mosis  durchstr  sp  dafür  promissiones  populo  Israel 
factae  de  politia   mosaica  sp  r  12  nach  ordinatus  steht  est  sp  13  über  furfte  ste/U 

dan.  9.  sji  ceperit  durchstr  sp  darüber  tunc  incepit  sp  nach  Luc^as  steht  i  sp  docuit, 
quod  hodie  c  in  post  baptismum  docuit.     Hodie  ergo  S2>       Luc.  3.  sp  r  14  nach  ift  steht 

er  sp  oftliciura  durchstr  sp  darüber  ift  im  sp  nach  ticfot^cn  steht  officium  sp  15  angeli 
docLuerunt  c  in  angelus  pastorib[us  indicauit  sp 

N]  De   iilo   baptismo   loquemur   pauca  cum   graeiarum   accione.     Sßljr    hit 

\\\  Jjaincrn  fcfjtüeigen,  fonige  fparen  unb  Ijm  grabe  laffen  ligen.  Un§  lcl)t 
aniatui.s,  i3ff.  marfjt  an  bei  Siauffe  ß^rifti.  ©aöon  fielet  alfeo  Math.  3.  Quomodo 
Christus  a  Joanne  voluit  baptizari.  Lege  ibi  verba,  Sßie  fid^§  ^oonucS 
lüegcrt.  Vide  ibi  acta.  S)a»  ift  ttju  ßuangelion,  bos  ^eute  folbc  gehalten  ^0 
inerben,  scilicet  de  baptismo  Christi.  @§  ift  et)n  rc^d^  ©uangclion.  Ideo 
pauca  de  baptismo  loquemur. 

S)ie  feifie  tauff  ift  ber  anfang  Novi  testLamenti.     .g)eute  uff  bcn  tag 
finitum    est  vetus   te,stamentuni.     Ibi   cessavit  Moses   et  prophetae.     Christo 
baptisato  factus   est  doctor  no[vi  test[ameuti.      @r   ift   ftuj  Iju    bic    iBuften  25 
gegangen  unb  toiber  craufe.    |)eh)te  ift  er  boctor  lriort)cu   unb  has,  Bercljbt^ 

18  Quomodo  (loaunes)         25/26'  Sic  bis  ^clutc  mit  ru       Fructus  baptismi  Christi   ru  r 
»)  =  Barett. 


'Jh. :!  [5.  goiiuot].  25 

K|  Hacteuiis  taciiit  et  al)  homiuibus  et  aiigelis   l)at   lajlcil  fiigi'H,  iiuod  sit 

(lomiuus  et  S|aIvator.     lain  liodic  gicifft  ci"  breiit  mit  ber  t^at.    Ideo  liodie 
est  dies  1.  novi  testa|nieuti,  quod  P|aulus  voeat  toiiipns  gratiae  et  bci"  V|C(f)t  ^"■*' i' 
neh)  ^Jöl'ftag.     Prins  fnit   t_eiuj)iis  legis,    mortis,    peecati    unb  unginab.     lain 

5  verum  iiaberaus  principem,  ber  !^e6t  an  non  solimi  novum  tempus,  sed  etiam 
mundum,  ut,  quando  sol  crfiirbiidjt ,  g£)ct  ber  tag  an.  Omnis  dies  hodie 
angongen  per  iioc,  qnod  Christus  baptizatus  est. 

Et    hoc   indieant    verba   e  coelo.     Quod    aud|ivit   Ioh|annes,   est    testi- 
monium  de  coelo,  quod  aperitur,  'Et  columbam'.     Ibi  ungitur  ut    in  Esa|ia:  »iattt  s,  ir 

10   'Spiritus    doHiini  super   nie'   k.    vide   Textum.     Hoc   signifieat    ba§    '^exlic^,  3tf-6i,  i 
f(^6nc,  Ö)Ott|ltc^  geprengc,  quod  pauci  vlderunt.   Pater  3eugt  et  s[piritus  s|anctus 
mit  ber  tl^at,  quod  ei  sit  jc. 

Hoc  est  1.  ftu(f,  ut  sciauius  nos  feriari  bas  I^erlid^  opus,  quod  Christus 
baptizatus  jel)  institutus  ein  {)crr  et  doctor  totius  niuudi,  ha5  baixd  2C.    Xa^ 

15   fol  nu  unjer  freube  jctn.     »Sic  enim   uon   iuspicienda  hist|oria,   propter  euni 


1  vor  tacuit  steht  Christus  s/i        über  Iioniinibus  steht  2  sp        über  angelis  steht  1   sp 

nach  fagcn  steht  bnb  JJtcbigen  sp  2l3  Ideo  bis  testaLiiienti  unt  3  l.  c  in  priraus  671 

1.  dies  noui  testamenti  sjj  r         4  über  mortis  steht  condemnatiouis  sp         6  Omnis  durchslr  sp 

nach  dies  steht  quem  dominus  ipse  fecit  ps.  118.  ifi  sp  7  nach  Christus  steht  qui  est 

So!  iustitiae  sp        8  Hier  Et  bis  e  steht  oben  am  Seitenrande  Ex  cap.  3.  Mattliaei  sp       nach 

verba  steht  quae  sp  nach  coelo  steht  sonant  Hie  est  filius  meus  dilectus  zc.  sp  Quod 

c  in  quae  sp       nach   loh  annes  steht  et  alii  astantes  sp         S/y  narh  testimonium  steht  prae- 

clarum  sp  0  nach  Et  steht  vidit  Spiritnin  dei  desceu[den]tera  tanquam  sp  rh         über  in 

Esa|.ia  steht  scriptum  est  sp       Esa.  61.  sp  r         10  über  Textum  steht  cap  61.  sp         11  über 

pauci  steht  uon  sp       über  jeugt  steht  voce  sp         12  über  mit  ber  steht  in  specie  colunibae  sp 

121 13  ei  bis  1.  durchstr  sp  dafür  ber  Jo  im  Sotban  fid^  teuffen  tcfft  a  Johanne,  bet  Welt  f)eitanb 

fct).    Sa§  ift  bo§  erftc  sp  13  ut  c  in  ba§  sp  über  feriari  steht  hodie  sp  14  über 

institutus  steht  eingcfe^t  sp        über  iatxel  steht  rot  sp        nach  barret  steht  ^ot  im  ber  tater 

^cut  ouffgefe^t  sp  15  Sic  enim  non  c  in  Non  enim  sie  sp        nach  histloria  steht  quasi 

propter  ipsum  Christum  sit  scripta  ic.  sp  rh       propter  eum  durchslr  sp 

N]  Bcfummen.    Qu!  hactenus  tacuit,  bcr  untcrlrljnbet  fid^  m^t  ber  t^ot  [ct)ucä 
ampt§. 

3)rumb  ift  ^eute  bcr  recf;t  3lclü  jor»  tag,  S)e§  nctt)[en  teft[amcnt3  tag. 
Tempus  graciae.    öie  friert  unfcr  furft  erfur  unb   ma^t  cljn  nett)  üolt   unb 

20  lef)r.    Sicut  sole  Oriente  novus  dies  oritur.    Ideo  textus  dicit:  Joannes  audiit 
voceni,  vidit  columbam.     Ibi  est  testimouium  de  celo.    Ibi  ungitur  Christus 
spiritu  sancto,  ut  Esaie  61.  dicitur.     £)o    \\i    ba§    f)erli(^e  3«ugni§   Patris,  3ci.  6i,  i 
Spiritus  sancti  de  celo.    So  gel)ct3    an  ba§  rechte  tücrgf  ber  ^prebiget.    I^o 
gret)fft  er  m^t  ber  tauff  an  fel)n  ampt,   scilicet  ut  sit  doctor  tocius  muudi. 

25  ®ai   fol  groffe   tnunber  unb  freube  feljn.     Nam    haec   historia  non   propter 

18J19  ffirutnb  bis  §ie  unt  ro      Ser  redete  5ie>t)  i^or§  tag  ro  r        21  über  voceni  steht  de 
celo  sp       Testimonium  de  Christo  ro  r        22  nach  dicitur  stefit  Spiritus  domini  super  me  sp 


26  5J.'«bigtcn  bc§  ^aijxti  1531. 

HJ  luiu  seri|)tiim  nee  praedicatum,  seil  jiropter  nos,  (piia  (.•o!|iiiiil)a,  (]iraiii  vidit 
Iohan|iies,  et  vox,  quam  aiidit,  g^ct  m\ä)  et  te  an.  Noii  indiget  voce  et 
col|umba  Christus,  ut  audiat  et  videat,  .sed  milii,  nisi  audiero  et  videro  jc. 
Sie  praedicauius  unb  loBen  unb  bantfeii  (i)ott  bem  alilmec^tigcn,  <iuod  hunc 
S|aivatoreni  nobis  dederit,  coronaverit,  unxerit,  S[pirittis  s|auctus  est  noster,  5 
test|imonium  dans  cordi  nostro,  jiater  et  fi|lius  unfev. 

Xaä  ift  ein  fcft  bc5  5lclüen  Scftaiments  nnb  netoen  ^ax5,  neoipe  bc§ 
C(ciftl|tc^en  netoen  ^axs,  ubi  alius  sol.  Non  ut  secuudum  Ro|aianos  nelD  '^ax. 
Ibi  nett)  3iar:  faeit  Christus  solem,  qui  egireditur  et  lucet  praedicaudo  et 
factis.  Ideo  fo(|Ien  toir  unS  fielucn  be»  tjOge«  et  apparitionis  spiritus  et  i« 
vocis  et  S[piritus  s[aiicti  et  gjratias  a|gere  deo,  quod  hoc  tempore  vivimus, 
ba  6'^riftn§  ift  boctor  toorbcn,  gctaufft,  ha  sipiritus  sjanctus  erfd^tenen  et 
cul|umba  ap|paLruit,  quia  luibis  factum. 
Xoii.  11,25  Sic   scribit  etiara  pjropheta  Da|aiel,   ba  er  bic   tüoc^cn  jclet,   bo»    nod) 

400  jar  Bi§  auff  ß^riftt  jeit  furften,  nimpt  ftc^  an  beä  ampt-S,  prius  obe-  15 

1  scriptum  c  in  scripta  sjj  praedicatum  c  in  praedicata  sji  danach  propter  ipsum  sp 
2  nach  Iobaii;ne3  steht  et  alii  sj>  3  nach   mihi  steht   in   consolationem    ostensa   est    ista 

reuelatio  sp  !c.  erg  zu  oculis  cordis,  non  prodest  mihi  Christus,  de  quo  dicit  pater  Hie  est 
filius  me^us  dilectus  2C.  s/>        nach  Sic  steht  ergo  sp        unb  (1.)  icegradiert  6  dans  cordi 

nostro  sp   an  Stelle  eines  nicht  mehr    lesbaren  radierten  Wortes  nach   fi|lius  steht  ift  sj) 

T  nach  ift  steht  nu  sp  S  über  sol  st^ht  ortus  est  sji  ut  bis  Rojmanos  durchslr  sp  dafür 
est  bcr  SRomer  netne»  ior,  baä  angebet  am  crften  3anuatii  sp  r  9  nach  Ibi  steht  ift  ein  sji 

faeit  bis  solem  durchstr  sp  dafür  bn§  6(jriftu§  bic  Sonne  ber  gered^tigteit  onfe^et  sp  prae- 
dicaudo c  in  praedicatione  sp  10  über  factis  steht  miraculis  sp  lOjll  et  (1.)  bis  deo 
durcitstr  sp  dafür  ber  Offenbarung  ber  ^eiligen  bretifoltigteit  ba  ber  Bater  fic§  ^oren  tefft  »om 
§imet,  ber  ©on  fid§  teuffen  tefjt,  Sipiritus  sanctus  in  specie  columbae  apparet.  Pro  hac  reue- 
latione  admiranda  et  consolantissima  debemus  deo  gratias  agere  sp  12  nach  et  steht  in  S2> 
13  columba  c  in  columbae  sp  danach  specie  sp  14  nach  bie  steht  70  sp  Dani.  9.  sp  r 
15  nach  400  steht  Onb  90  sp        E^rifti  c  in   ß^riftum  sp        jeit  durchstr  sp  darüber  ben  sjj 

nach  furften  xteht  fet)  fji       über  nimpt  steht  S)a  sp       nach  nimpt  steht  et  sp 

N]  Christum,  sed  propter  nos  scripta  est.  Vox  illa,  columba  illa  ge^et  2ioannc§ 
ntd^tö  an,  feonbev  m\)x  tft§,  ha--}  xi}  bie  ftt)mm  f)ore  unb  le^e  bi^  gefc^ic^t, 
S)ag  ic^  gotte  bancEe,  baj  cv  uns  bijen  Ijeljlanbt  l)n5  loerg!  gefacst,  qui  nostri 
caussa  hoc  suscipiat,  ut  habeamus  deum  patrem  et  spiritum  s[anctum,  «jui 
nostri  sunt.  S)as  ift  bag  vec^te  nett)  jfjar  gegen  ba§  alte  3at  veteris  testa-  20 
meuti.  3ene§  9leh)  \^ax  ift  ber  Stromer  nett)  '^ax.  Hie  autem  Christus  fulget 
verbo  et  opere  tanquain  sol.  Ibi  apparet  vox  patris,  Spiritus  s[anctus  et 
filius  fit  doctor.  2ßl)r  foßcn  got  banden,  ba«  'm'^x  bife  3cet)t  erleBct  Ijabcn, 
San.  9, 25  Ubi  Christus   suum  imperium  coepit.     Ita  Daniel   72    iiebdoniadas   describit 

16  nach  illa  (1.)  steht  de  celo  sp           IT  feonbet  4i«  ge|(^ict)t  unt  ro  nach  ift§  steht 

gcjc^rieben  sp       Propter  nos  scripta  hec  historia  ro  r         19  patrem  (filiuni)  21J22  Hie  61» 

vox  unt  ro  unten  am  Seitenrande  steht  Ti&et  tag  5ft  ba§  .Rechte  Dfcttj  j^ar  ro  24  Danielis 
raciociuacio  usque  ad  Christum  principem  ro  r 


91t.  3  [5.  aonuat].  27 

K]  (l|ierat  |)arentib[us  et  fecit  in  domo  ut  aliu.s  |)iicr,  bcm  iiic{)tü  6cJDU)eil,  ergo 
vivit  lüie  ein  onber  fc^lec^tct;  !iicc^t,  bem  gor  {ein  ompt  befolgen,  et  aliis  obedit 
et  facit,  quod  doniiniis  et  domina  iiissit,  lioc  servat  usr][ue  in  30.  anmiin. 
lani  nou  sie  loquitur  ut  antea.    Sed  'mulier''  loh.  2.  Jüar  et  auS  ex  obe|dieiitia.  30I1.2. 4 

s  Ipsa  mater  obedit  jc.  quia  iam  vox  de  celo  gefallen:  'Hie'  k.     Et  lohiauuiwatiiia, ir 
datur  ein  Iretter  jeuginis  de  eo,   sie:    'Super   quem  videris',    et  priora.     810300.1,33 
(juod   s|piritus   s|auctus   veuit   super  Ciiristum,    t)cift   l}f)n,    ut   sit   doctor   et 
audiatur,  q|uicquid  rebet,  fol  gerebt  fein. 

Sie   istis  pompis   ift  l)m    nntev  luovffcn  oiunia,   quae    in  terris.     M|ose 

•"  gfe|  fol  tDeid)cn.  Cesar  habet  etiam  leges,  loa  ge^en,  sed  funnen  ben  Icuten 
nicf)t  l)elffen,  sie  omnes  sap|ieutes  cum  sapfientia  et  leve  nihil,  fur^  oUe§ 
unter  ben  man  gettjovffcn.  Qui  v|ult  ergo  dei  gratiara  et  propicium  patrem, 
bei'  fncf)-3  bei)  bem,  quia  'hie  filius  mens',  fein  f)et|,  luft  nnb  molgefiallen 
fttjen  in  bev  perfon.    Si  acquirere  debeo,  miiy  icf)  ntic^  an  bie  perfon  fjcngen. 

IS  Ergo  deus  an  !|cinem  menfi^en  in  toto  mundo  Ijat  toolgefallen.   Ita  ut  (Jfjviftu» 


i  ut  c  in  quod  sp  nach  puer  steht  et  adolescens  ap  nii^t§  durchstr  sp  dafür 

fein  öffentlich  ampt  »/)        nach  befotljen  sleld  ift  "p         2  vivit  c  in  iuit  ej)        et  c  in  qui  sp 

4  mulier  durch-ilr  -iji  darüber  Quid  niilii  et  tibi  mulier?  sp       nach  obeldientia  steht  matris  sj) 

loan.  2.  quid  milji  et  tibi  mulier?  sp  r         ö  über  je.  (1.)  steht  iam  sp       nach  iani  steht  War  ••■/( 

nach  Hie  steht  est  filius  meus  sp         6  datur  c  in  datum  est  ep        nach  sie  steht  sonaus  sp 

nach  videris  steht  spiritum  descendeutem  sp         7  nach  sianctus  steht  qui  sp       über  venit 

steht  descendit  sp  8  qtuicquid  durchstr  sp  dafür  toai  et  sp  9  istis  pompis  c  in  isla 

pompa  sp       über  ^m  sieht  Christo  sp       über  terris  steht  coelo  Phil  2.  sp         11  nach  sapjieiitia 

steht  sua  s^       nach  nihil  steht  possutit  iuuare  conira  peecatum  «/J         12  nach  gratiam  stellt 

cousequi  sp       nach  patrem  steht  habere  sp       lu.xta  illud  Omnia  subiecisti  sub  pedes  eius  sp  r 

IS  nach  bem  steht  de  quo  pater  dicit  Hie  est  filius  dilectus  meus  !C.  sp       Hie  est  filius  meus 

dilectus  sp  r        14  nach  debeo  steht  liberationem  a  peccato,  morte  2C.  sp       nach  l^engen  stelU 

quam  vocat  pater  dilectum  suum  filium  sp         15  nach  tootgefaöett  steht  quam  in  dilecto  suo 

filio  sp         ut  c  in  ba§  sp 

N]  a  devastacione  templi  usque  ad  praedicacionem  Christi.  S)en  bor  bem  30 '"" 
jore  ift  er  el)n  !l)nbt,  jcimmer  Inec^t  gehjeft,  nulluni  adhuc  habuit  officium. 
Trigesimo  anno  iucepit  suum  officium.  Do  toax  er  n^mme  untert^an,  ßonbcr 
fie   Inurbcn  \)i)m  untert^on.     Nam  Joannes  dicit  se  accepisse  responsionem 

20  hunc  esse,  super  quo  videret  signa  de  celo,  ®a§  bifc  jel^c^en  folben  an  ^ceijgen, 
quod  ille  sit,  cui  omnia  sint  subiecta.  ^Rtjt  bem  gefc^rel)  Dom  ^t)mmel  fl)nbt 
l)m  alle  bing  unterlnorffen.  Ibi  Mosis  sapientia,  doctriua  tocius  mnndi  nihil 
est.  (Sie  tonnen  un§  ni(^t  l)elffen.  Sßer  bifen  met)fter  "^at,  Der  :^at  got  ,^um 
öater.   Quia  dicit:  'In  quo  eomplacui.'    ©ol  iä)  gote§  iDol  gefallen  l)aben,  rDjiitih.  3, 17 

85   ^0    muß    ic^  bifen  fon  ^aben,   Ita   ut   in  mundum   per  Christum  veniat   2;ie 


17  nach  t^nbt  steht  c^ne  geftatbt  e^ncä  sp  jcimmct  tned^t  c  in  jcimmct  tne^tä  sp 

17118  Trigesimo  bis  %o  unt  ro  18  gonbci  (et  »>  20  esse  (qui)  21  Christo  omnia 

subiecta  ro  r         24  In  quo  complacui  ro  r 


28  ^prcbigten  beä  3al)te-3  15ol. 

R]  Jol  bringen  in  nuiiuhmi  talem  cloct|nnara,  qiiae  faciat  propitiiim  deum,  ut 
idem  verbiini  audiat,  quod  ipse:  'Hie  est  fiiüiis."  Hoe  enim  non  ju  beuten  auff 
fein  leib,  sed  ad  q|iiodcunque,  quod  dielt,  q[uasi  d|icat:  Ijaö  ein  i^lic^er  acf)t 
brauff,  quid  is  dieat.  Quando  dieit  Ciu-istus:  las  birfj  taiiffen,  crede  3c.  Si 
eredo  et  aeeipio,  fo  g'^ct  bol  t^evlic^  tnort  ouc^  über  niic^.  £a§  ntic^  beinen  s 
meifter  fein,  tum  sequitur,  bn§  er.  Ideo  g|ratias  aiganius  deo,  quod  hodie 
bcgf)en  bie  I|iebe  tauff  uinjery  i'pi&rrn,  qui  fixetus  doetor  et  öal[vator,  et  dis- 
eere  dcbemus,  ut  aiiam  doc[trinam  non  suscip[iamus  neque  alterius  S[alvatoris 
aud|ianuis  quam  huius  nee  opera  intueamur  quam  Christi.  Ipsi  insti|tuerunt, 
bay  man  opffert,  ut  ipsi  R|eges  oljtul|eruut,  unb  [jaben  laffen  ligen,  ut  iam  lo 
praedicavimus.  Si  vis  coram  ettoad  gelten,  ins])ice  luiic  in  os  et  nianus,  er 
ift  ba§  I|ieb  ünb,  lra§  er  tljut  unb  rebt,  ba?  ift  lüol  getf)an.  8i  hoe,  non 
veuisset  impiuni  festuni   in  niundum.     (5§  folt   allö  unterbl[tben  fein,   qiuie- 


1   nach   quae  stellt   audita  et  credita  sp  rli  loh.  5.  Qui   audit   sermonem    meum  et 

credit  ei  qui   misit  MK,  habet  ritam  aeternam  jc.  sp  r  2  über  audiat  steht  credens  np 

über  ipse  steht  filius  sp       über  enim  steht  dictum  sjj        3  über  fein  steht  ß^tifti  sp       über 
dicit  steht  Christus  sp         nach  d|icat  steht  patcr  sp  4  über  is  dicat  steht  filius  meus  sp 

416  crede  bis  er  c  in  crede  in  me,  lal  mid^  beinen  meifter  fein,  Accipe,  cometle,  hoc  est  corpus 
meum.  Si  credo  et  aeeipio,  fo  g'^et  ba§  ^erU^  Wort  oud^  utier  ntid^  Hie  est  filius  meus  sp 
6  nach  Ideo  steht  debemus  sp  a  erjr  in  agere  sp  7  nach  §|Srrn  steht  Hesu  C[hristi  sp 
TjS  über  discere  steht  hodie  sp  8  ut  c  in  quod  sp        aliam  c  in  alium  sp        doc  erg  zu 

ductorem  sp  über  suscipliamus  steht  eligamus  sp  über  Sjalvatoris  steht  verbum  sp  9  nee 
opera  durchstr  sp  dafür  quem  pater  nobis  de  coelo  constituit  doctorem  Hunc  audite  et  nullius 
alterius  opera  sp  rh  über  Ipsi  steht  papistae  sp  10  nach  man  stfht  ^eut  sp  lO'ill  ut 
iam  praedicavimus  durchstr  sp  dafür  bie  trofttic^e  cvfd^einung  bcr  bifiliä^n  breifoltigteit  über 
bet  touffc  Gljrifti  Bon  h3el(^er  roir  i^t  (jrebigcn  nempe  hoc  modo  sp  rh  11  nach  coram  steht 
deo  in  coelis  sp  inspice  bis  manus  durchstr  sp  dafür  fc^ato  bem  ©on  ouff  feinen  munb  unb 
:^enbe  sp  12  nach  bo§  (2.)  steht  ift  rec^t  gerebt  bnb  sp  ift  (2.)  durchstr  sp  12J13  hoc 
bii  mundum  c  in  haec  doctrina  tradita  fuisset  populo  Christiauo,  non  inuecta  fuisset  in 
Ecclesiam  impia  doctrina  Papae  et  festum  illud  de  trib[us  Regibus  colendis  sp 

N]  fruntUc^e  le^r,  2)aö  got  oud^  et)n  luol  gefallen  an  un»  fol  ^aben.  Nam  hace 
verba:  'In  quo  complacui'  habeut  emphasiu.  Q.  d.  f)abt  acf)tung  uff  l)^n.  is 
2Ba§  ber  menfc^  rebct,  t^uet  jc.  ba§  gefettet  m\)x  öolt,  ideo  audite,  adherete 
eius  verbo,  tune  eciam  eritis  in  beneplacito  dei.  S)a§  taftS  un§  merden  unb 
got  bancten,  loie  6t)iiftu§  ^eute  buri^  bie  tauff e  ift  Soctor,  leerer  toorben, 
ut  nidlum  alium  doctorem  acciperemus  quam  hunc  solum,  qui  deo  placet. 
Valeant,  qui  haue  illustriss[imam  historiam  repiidiarunt  et  uugas  de  3  regibus  20 
produxerunt.  L'iber,  iDÜftu  goty  Inolgefallen  f)aben,  Respice  iu  iumc  doctorem. 
2)er  ift  ba§  übe  fljnbt,  ber  !an§  jnl)t  leeren  unb  t^un  nid^t  öerterben.  Si 
hunc  doctorem  considerassemus,  ^ie  ^et)Lligen  3  fonig  folben  nic^t  tegcn  (Joln 


15  In  solo  Christo  placemus  deo  ro  r        21  Qui  doctorem  Christum  habent,  non  facile 
impouunt  ro  r 


9lt.  3  [5.  Sanuar].  20 

R]  quid  doc|uerunt  papa  et  raonachi.  Sie  funncn  lüdjt  Qiiffbiingen  ein  \ol<i)tn 
fiegel  unb  6|rieff  nee  Friauciscus  nee  Do|raiiiicus  osteiidet  placere  deo  opora, 
quae  fa|ciiint.  Sic  orancs  Episcopi  non  possnnt  ostendere  ferias  servandas 
3.  Regjuni   placere  deo.     2Bcn§  @£)riftiiö  nid)t  rebt,  ifts   erlogen  JC.     Si  vero 

:,  dicit,  fo  f priest  unfer  .^|err  ©ott  ba  3U  fein  ^a  hjort  unb  pfeifet  in  adlioc: 
'Hie  est',  Sßie  ein  tjeiiid)  fjvcub,  Incr  c--  fnnb  fd}mndEcn  unb  jieveii,  qnod 
ogo  misor  homo  fol  lüijfen,  quand(j  hiiuc  viniin  f)ove  unb  laS  nüv  fein  \wxt 
gefallen,  ba§  ©ott  fol  im  t)imet  oben  larfjen  et  diicere:  ^sä}  ^ah  ein  (jev^iUdf) 
iDotgcfiaUcn  an  bir. 

10  Hoc  g|audium   est  ine.\-pr|essibiii.s.     Hoc  6egef)en  lüiv,   quod   nos  stiilti 

finb  geraten  bot  ^nn  ein  fc^|löar|e  tappen,  alius  jc.  Et  sie  iiodie  unb  lüollen 
bie  leut  et  adorant  bnä,  nihil  de  his  E[iiaDgeliis  praedicatum  et  postea 
pap[a  in  fein  tredE  gefallen.  SBenn  bo(^  bie  groben  (Janoniften  l)etten  bie 
leute  gefurt  auff  ben  bauc^  unb  gelt,  sed  periciiluin  animarum.    Sa»  ift  bcr 

15  leib|ige,  greuliche  teuffiet,  per  quem  ba§  I|icbe  E[uangeliuna  snbmersum.    Qiii 


1  ein  ]olä)tn  durch«tr  xp  2  nach  bjrieff  sieht  (olc^CV  iic  lere  */*         3  lerias  dnreln'lr  s]> 

darliher  festum  sp  servanda«  c  in  servandum  s;)  .3  adhoe  durchstr  sp  dariiher  ba  ,)ll  xp 
n  nach  est  steht  filius  nieus,  Wie  ein  fltojfe  ^etvli^e  fteubc,  etjrc  unb  gnabe  ift  bog,  locr  fie  mit 
^oc^  ad^tcn,  (ermüden  sp  SBie  bis  fd^mucEen  durchstr  sj>  T  über  virum  sielä  filiiim  dci  sp 
H  nach  djicere  steht  Sllein  liebet  Son  sp  10  est  c  in  ift  sp       inexpr^essibilis  dnrchxir  »/< 

darüber  Dnauffpted^Iic^  sp  nach  Hoc  steht  gaudium  vere  nostrura,  si  credimus  in  filinm  sp 
nach  stulti  steht  hac  salutari  doctrina  oliscurata  et  prorsus  deleta  sp  11  nach  fd^  Wottje 
steht  gtotne  je.  sp  über  alius  steht  in  alinm  sp  nach  liodie  «fehl  insaniunt  sp  12  et  (1.) 
c  in  nod^  boju  jtoingen  vt  sp  adorant  ein  adorcnt  sp  V2ji:i  niliil  ii^-  gefallen  durchstr  xp 
dafür  Sßor  biefet  3eit,  ba  bie  Icftetlic^e  lere  be§  Sapft?  im  fci^roang  flienge,  »arg  fein  Wunbet, 
bo§  fie  be§  S3a|)ft§  breJ  angebetet  ^o6cn,  Stbet  fie  i^t  bo^in  ju  awingcn.  ba  ba§  ßuangctium  fo 
^eHe  leuchtet,  ift(§)  onmuglic^  sp  13  über  :§etten  steht  Bot  biefet  jeit  xp        Canonistae  sp  r 

14  nach  gelt  steht  ttjet  bet  jamer  nod^  ju  ettciben  geWeft  sp  nach  animarum  steht  Sia§  bie  armen 
leute  gebod^t  ^aben  bie  feligfcit  ju  ettangen  burd^  be§  Sopftä  leuffelS  lere  sp  li>  teuff  m/ 

sp  zu  teufftic^e  danach  lift  Bnb  gtiff  sp       über  subraersura  steht  bntergangen  ift  sp 

N]  fumnten  fetjn,  Non  credidissenms  Papac  erroribus,  Slßljr  l)etten  oUet)ne  uff 
bifen  el)nigen  leerer  gefe^en,  äßai  er  rebete  unb  tf)ete,  ba  tocr  getuif^,  onmia 
alia  ei  essent  suspeeta,  quae  Christus  non  diceret,  3ä5er  ha^  feft  U)ot  fonbe 
anfprec^en,  bo§  toer§  tuert^.     Summa:  qni  Christum  suscipit  dilectum  filiuni, 

20  ille  debet  deo  placere  patri  celesti  3C.  3)rumb  'i>a  bin  nur  bifeen  ^on  l)aft 
gel)ort  unb  angenommen,  brumb  gefelftu  got.  Valeant,  qui  hunc  Christum 
doctorem  reiecerunt  et  beneplacitum  in  Cappis,  ptotten  et  meritis  quaesierunt. 
C;ontemsimus  Christi  doctriuam  et  incedimus  in  Papae  decretalia.  ®a§  ift 
el)n  gretölic^e  le^er,  quae  consciencias  confudit  et  sinceram  doctrinam  oblittera- 

'A  vit.  Ibi  non  dicitur:  'In  quo  complacui',  sed  dicitur  ludignacionem  Petri  et 
Pauli  K.  q.  d.    ^a  bife  tüortl)  Pon  g^rifto  fl)nbt  langft  gerebet,  nihil  valent, 

20  bo(§)         21  In  solo  Christo  dei  beneplacitum  ro  r 


30  ^rcbigten  be?  3a^tE§  1531. 

Rl  legerunt  hoc  E|uangelium:  'Hie  est  fi|liiis',  dixerunt:  tt)0§  ge'^et  ITttC^  ba§  Ott? 
ift  nov  1000  Marien  flcjc^;cf)cn.  Non  vitlcrunt,  quod  ista  verba  diirant  in 
aotPrmiii).  C'erte  ipsiiis  verbum  f'nit  eo,  qui  ci-ed|unt.  Cm-  ergo  condem- 
na[veruiit  et  iiou  bviin  gcbac^t?  3)a'3  ift  baS  netn  Seftoimcnt,  quaudo  credo 
istum  puellum  natum,  tuuc  placet  deo  ()er^Ii(^  hJol,  quia  Christus  l^at§  s 
geftifft,  de  (jiio  dieitiir:  'Hie  est'  jc.  Cur  non  laetus  eo  ad  8ae|ramentum  et 
d|ico:  haec  sunt  verba  Cln-isti,  de  quo  Christus:  'hunc  audite',  'In  quo'  jc. 
Item  omnia  verba  onininm  statnum.  Ibi  semper  ftel)et  ba§  jeugint'J  ba  Bei): 
ia^  ftub  bic  Irort,  bie  mir  tuoIgefiaUcn.  Sic  q|uicquid  facimus  secundum 
eins  ord|inationcm  unb  ticfclil),  tl)un  lüiv  nic§t  m^CV  quam  quod  deum  leti-  lo 
f|icamus  et  angeli  et  so!  mu§  Ia(^cn.  Hoc  est  occultum.  Non  possum  eloqui 
nt  dignnin  btc  tveffilirfjC,  ()Crlic()iC  Irovt.  Velim,  ut  scriberentur  uvxi  bie  %auf\, 
^ixä)   unb   um6  nUc  Uiort,   quae  Christus  est  locutus,   qnia  I)at§  ja  bvein 


1  nach  legerunt  steht  illo  tempore  sp  nach  fi]lius  steht  raeus  dilectus  3C.  sj'  2  vor 
ift  steht  2>t§  sp  neben  1000  steht  1500  S]>  3  über  ipsius  steht  Christi  sp  eo  durchxlr  sp 
dafür  propositum  et  scriptum  iu  consolationem  eorum  über  cred|unt  steht  omnib[us  tem- 
porib[us  sj)  3j4   condemnaLVerunt  durchsir  xp  darüber  neglexerunt  sp  4   non  c  in 

^oBen  sp  über  bvan  steht  nic^t  sp  Sa§  ift  boä  nch)  durchstr  sp  dafür  ©0  ift  nu  bi§  ber 
teilte  firouc^  ber  terc  bc§  nelucn  sp  lefta  erg  in  SeftomcntS  sp  5  nach  natum  steht  esse 
Saluatorem  meum  sp  Christus  über  (deus)  daneben  filius  dei  sp  fjatä  c  in  ^ot  bo§  sp 
danach  neW  2efto[ment  sp  6  über  dicitur  steht  filio  sp        Hie  est  c  in  Hunc  audite  sp 

nach  Cur  steht  ergo  sp  über  eo  steht  accedo  sp  7  über  verba  bis  hunc  steht  Accipite 
comedite  Hoc  est  corpus  meum  sp  Christus  durchstr  sp  dafür  pater  dixit  nach  quo  steht 
niilii  bene  complacui  sp  S  nach  verba  steht  in  quib[us  describuntur  genera  vitae  a  deo 

ordinata,  vt  sunt  parentum,  liberorum,   magistratuum,  subditorum,  seruorum,  ancillarum  sp 

omniuni  statuum  durchstr  sp  9  über  finb  bie  toott  stellt  filii  obedite  parentib[us  vestris  sp 
10    über  eins  ordjinationem  steht  Christi   et  Apostolorum  sp  11   nach  mui  steht  baju  sp 

Hoc  est  occultum  e  in  Haec  verba  sunt  abscondita  corara  carnalibLUs  hominibus  sp 
12  nach  toort  steht  Hie  est  filius  jc.  Hunc  audite  sp  nach  scriberentur  steht  biet  ben  31ltat, 
ba  bo§  ©octatnent  gercid^t  hlirb  sp  nach  Sauff  steht  SmB  bic  sp  Hie  est  sp  r  IS  nach 
Rvcä)  steht  tomB  ben  <)rebigftuct  sp       nach  Christus  steht  et  Apostoli  eius  sp       est  durchstr  sp 

locutus  c  Hl  locuti  sunt  sp       nach  quia  stellt  er  sp       über  \a  brcin  steht  Hunc  audite  sp 

N]  quasi  haec  verba  de  Christo  non  perpetuo  permancrent.  Nam  haec  verba 
sunt  efBcacia  ineternum.  S^eii  bie  tauffe  ber  !pber  ift  mec^tig  unb  scimus  15 
illum  baptismum  in  verbis  Christi  efficacera.  Ita  omnia  verba  Christi  sunt 
efficacia  ex  hoc  testimonin  jiatris  de  Christo.  Den  tt)a§  6{)riftu§  gefügt  Utlb 
gegeBen  f)at,  ift  gecäiret  mt)t  bifem  gecjeugnis  be§  üater§.  Ergo  si  iilis  obe- 
dierinnis,  scimus  dei  beneplacitum  esse.  Den  ha^  iDOVtf):  'S)a§  ift  me^n  lifiev 
§on,  t)n  bem  icfj  iDolgefafien  t)a6e'  folben  gef(^ri6en  fel)u  um6  alte  hiovtl)  unb  20 
toertf  6^rifti  ita,  ut,  quicquid  diserit,  fecerit,  dei  placitnm  est.  Ergo  illi 
obediemus.    Ergo  discamus  hoc  festum  celebrare,  scilicet  baptismum  Christi, 


17  Christi  uerba  et  opera  hoc  patris  testimonio  efficacia  ro  r 


9Jt.  3  [5.  3aitUQt].  31 

I(]  gc6rad^t.  Si  anditis  filii  verba  et  videtis  opcra,  fo  jet)ct  t)[)V  iniv  mein  f)ev^, 
Joolgefiaüen.    9Umpt  ^in  bic  ^eCe  et  q|iiicquid  est  mali. 

Ideo  disce  hoc  filio  jhj  cf)r,  (ob  iiiib  bauet  unfcv5  .S3  Gvvn,  quod  (iicatiir 
dies  bap|tismi,  In  quo  ceporit  ()cil  flottidjcv  gtiaben  uiib  banu|f)crlßigfcit  luib 

6  pxn  cessavit  et  lux  nova  orla,  qiiae  dat  omiiia  bona  et  prinoipiiini  nuvi 
Test|araenti  et  abrog|ationem  veteris  et  ablatum  p|ecca(uni,  mors,  Satan. 
Ideo  dieitiir  lriQrI)aff[ti9  nelü  ^av,  qnod  Christus  ccperit.  Vocare  potestis 
ber  'i  Ijciligcn  tionig  ju  fd^mad),  jc^aiib  Paj)|istarura,  sicut  ipsl  vocarunt  sie 
ad  ignoraiuiam  gjratiae  et  misericordiae  bap|tisnii,  ut  vldjeainus,  lüie  ein  loja 

10  bing  e»  ift  um6  bic  Irclt,  bie  fo  Icii^tlic^  accipit  mendacia.  Nemo  seit,  an 
sint  rustici  vel  {)eibcn. 

2luff  i^r  feft  ift§  ein  lugen  feft  geioeft.  Nos  seimus  eum  Sauff  tag 
geltjeft  unfer-3  lieben  ^errn,  nt  liodie  incipcret,  bav  bcm  öatev  non  bcitien 
iDolgefelt.    Et  si  nos  cred|innis,  foücn  aud)  öon  l)evljen  lieb  fein. 


1  über  mir  "teht  inquit  pater  sp  2  9iimpt  dm-chotr  sji  dafür  lUa  obetiieiitia  liimpt  s;) 
.?  hoc  filio  durchitr  ap  nach  §;6trn  Melil  I^esu  C[bris(o  sp  nach  dicatur  ilelil  lioilicnuiiii 
Icstum  sp  4  nach   bap|tisini  steJtt  Christi  sp  5  über   jotn  xleht  ber  «j)         cessavit 

durclmlr  sp  dafür  ^t  Quffge^oret  »p  6  nach  veteris  steht  testa[menti  sp  7  vor  ncto 

steht  ba§  sp       nach  ceperit  steht  suum  ministerium  sp        S  nach  !|oni3  steht  feft  sp       mich 
ipsi  steht  papistae  sie  sjy        sie  durchstr  sp  9  ad  bis  misericordiae  dnrchsir  sp  dafür  311 

t)ncf)r  Bnb  fi^mac^  ber  ^eiligen  sp        nach  bap|tismi  steht  Christi  sp  10  accipit  memlacia 

durchstr  sp  dafür  tugen  annitnpt  «p      nach  an  steht  3  Reges  Culoniae  sepulti  •■</)         12  ?luff 
bis  ift§  c  in  36r  feft  auff  biefcn  tag  ift  sp         eum  c  in  ex  Euangelio  bo§  ber  sp  13  vor 

gcreeft  steht  ift  sp       nach  ^exrn  steht  l  C  sp      über  inciperet  steht  fein  rcgiment  sp         14  nach 
cred|imus  steht  iu  filium  sp       nach  foHen  steht  toir  bem  Bater  sj) 

N]  15  bo  eljn  nclo  Ii(^t  neiu  testaraenti  ift  gegeben,  el)n  ncU)  i^^ar.  Discessemut 
tenebrae,  vetus  test[amentum,  Vetus  annus.  ®Q§  fol  eljn  fold^  fc^on  feft 
fel)n  jtD  Bebenden  bie  Sauff  beS  ^ern  unb  fol  ou;^  t)el)ffen  festum  trium 
reguni  vel  Rusticorum  jto  fc^anben  ber  lugener,  qui  sine  fundameuto  pecuniae 
caussa  tantum  festuni,  tantas  nugas  effinxerunt.  Q^  ^ot»  Ijtgenbt  c^ne  alte 
2«  i)Ut  obber  lufter  gett(^t.  3)a§  foHen  bie  Patroni  Ecclesiae  beftettigcn.  S)er= 
■falben  gle^c^  rtie  fie  jlt)  fc^anben  ber  lauff  (?l)rifti  bi§  feft  fiaben  genennet 
ber  ^eljLligen  3  iLontg  tag,  Ita  nos  appellemus  ilUid  'Unfer§  §errn  SahjffStag' 
^^n  Juiberum'b  ]\v  fc^anben.     Nostra  historia  vera  est,  iliorum  effieta. 


18  jlt)  (ber)  f^anben   (onb  Dn)       Kestiim  tvinm  Regiim  coinmenticium  ro  r         19  alte(r) 
20  fjur  c  in  ^ure  ro 


32  5ptcbigien  be?  3al)tc§  1531. 

4.  G.  Sanuor  1531. 

^^rebiflt  am  Tage  (S^iv^nuiä. 

Kl  Die    Epiphaniac. 

ä«(i"'i. 2. 1  'Cum  esset  natus   in   Betli|leheni.' 

Hoc  est  bn§  aitbcr  ftittfc,  ba§  man  6cgcl)et  auff  ba»  feft,  ba§  man  Ijetfft 
bic  eryc^icinnng  unb  offcnbiarung  bc§  ^evrn,  quod  pner  incipit  3U  leud^ten 
iinb  ben  Reiben  tyn  ein  ijnn  bae  feine  lanb.  1.  pasto|res  311  ktl^liel^em,  * 
postea  in  templo  ut  Zach|anas,  >S|imeou  et  Hanna.  Sed  non  v|ult  tantuui 
in  li|oc  reguo  belanb  fein,  sed  v|ult  esse  Rex  notus  etiam  gentibus  et  eorum 
lux.  S)a§  ift  ba§  anbev  ftude,  ba§  ne(^ft  naä)  bcm,  quod  dicitur  bic  %\auf\ 
unb  iTieiljung  u|nfer§  I)icrrn  jum  boctov.  Cum  hoc  gibt,  ideo  k.  Sed  ein 
g|i'0§  unb  iDcitlieufftig  E|uangeliiini,  miilta  de  fide  et  profect|ione  Magorum  »<> 
et  quid  pha|risaei  resp|onderint  et  quomodo  Herodes  ber  fc^alcl  dixjerit  et 
ut  accep[ent  responsum.  Accip^iamus  ben  fpVUC^,  qui  est  t)cn6t[ft[ucf ,  quem 
bem  fd^ald   nequam  anjeigen,    ad  iioc   audit,   ut  puerum  erfovfc^e   et  oecidat, 


2  nach  l'uiii  sieht  Iliesus  sji         3  Hoc  est  c  in  Sa§  ift  sji       nach  man  iteht  ^cutc  s}> 
4  be§  iilier  '§errn  5  über  tonb  steht  5petficn  sp  danach  1.  angeli  reuelant  pastürib[us  Sal- 

uatorem  natura  «/i  1.  c  in  delnde  sp  nach  pastojres  steht  fa^en§  Dlt  sp  6  nach  Hanna 
steht  testificantur  de  eo  sp  7   über  regno  steht  ludea  sp  7/5  eorum  lux  durchstr  sp 

dafür  tinb  motte  licc^t  fein  vt  Simeon  cecinit  Lumen  ad  reuelationem  gentium  «p  9  nach 
fftxxn  sieht  I  C  sp  Cum  bis  K.  durchMr  sp  dafür  SBeit  bo§  (SuangLelion  »om  Qnbern  ftudE 
^anbtet,  Wollen  ttit  bouon  tcben  sp  Sed  c  in  Slbev  e§  ift  sp  10  nach  raulta  steht  dicit  sp 
11  nach  respiouderiut  steht  ad  Herodis  interrogationem  sp  et  (2.)  c  in  item  sp  11J12  nach 
dix  erit  et  se  adoraturum  infantem  sjj  12  über  responsum  steht  loseph  sp  nach  responsum 
steJtt  vt  in  aegiptum  proficisceretur  sp  12J13  Accippamus  bis  oecidat  durchstr  sp  dafür 

SBit  Wollen  ben  fptud^  3)Ii^ae  fut  »n§  ncmen,  Welcher  ba§  ^euJtftuä  ift  beä  guangelü,  ben  bie 
l'ontifices  unb  scribae  Herodi  anzeigen  sciscitanti  ad  hoc  vt  audito  loco  inquirat  de  puero  et 
oecidat  eum.  Principes  sacerdotnm  niliil  mouentur  dieto  Michae,  imo  tuebantur  audientes 
Christum  natum.     SBct  uil§ 

N]  smntt^.2,1  'Cum   natus   esset   Hiesus   in  Betlehem   Inda.' 

S)i§  ift  2  pars  huius  fe.sti  Epiphauiae  domiui.  £:o  fe^et  got  an  jlo  n 
leuchten  in  gencium  regionibiis.  Primo  apparet  ludaeis  pastoribus,  deinde 
gentibns.  Non  vult  solum  notus  esse  in  ludea,  sed  et  luraen  aliarum  gen- 
cium, unde  est  haec  2  pars  huius  festi.  Prima  est  de  baptismo.  Sßel)l» 
ha^  @uang[elion  aI§o  gibt,  §o  muffen  trljr  ouc^  baöon  reben.  @§  ift  aBer 
el)n  ltiel)tleufftig.  Multos  continet  articuhis.  SBi)r  iDoUen  bas  üor  un»  n^emen,  20 
scilicet  Locum  scripturae  indicatum  a  sacerdotibus.    £iie  fd)V"ifft  h)el)fet  bifen 


14  ro         Math  2  ro  r  15  Epiphanie  festum  ro  r  20  nach  weljtleiifftig  steht 

©uangelion  ro        21133, 15  3)ie  bis  ift  tmt  ro 


9lr.  4  [6.  Snmiat].  33 

I>1  laffcn  im§  bcn  fprud)  ein  ftern  uiib  ,^ciif?cn  fein,  qui  nos  locifc  auff  bcn  fonig, 

bei"  I)cift  ai\o:   'Kt  tu  Betli|lclietu.'     ^sd)   lui?  bic  gielarteii  l)ic  ftvdjtcn.     Pro- »fattij. 2, e 
ipheta   fprid^t:    'Tu    neq|uaq|uam,    beth|Iolieni,    es    minima',    tt)oEen§    machen  ^i*«  m 
quaesitive.     'Ex  te." 
ft  Sa»  ift  U|njer  arti|culu.s,   de  quo  semper  praedicamus,   quem  iibjenter 

scire  veilem,  et  cupio,  ut  vos  raecum.  Tota  script|ura  de  omnibus  art|icuiis 
suff|ieienter  311  rcbcn.  S)en  faffcu  fic  für  ftd)  vetus  et  novum  Testa|mcntuiii 
et  treiben  fi)rtis|siiiie,  Sacra|ineuta  bapt|iKmi  et  coenae,  divinitatis  Sjteit  nidjt 
faft  getrieben  k.   Donec  cum  eo  manserimus,  snmus  ftc§er  für  folifdjen  giott= 

10  lofen  leren,  quia  servat  h()[miiies  bei)  bctn  redeten  @otte§binft  unb  h)arf)|eit. 
Si  inciderit  homo  in  errorem,  sifjuum  est,  quod  hunc  art|icuiniii  non  credat.  Si 
füret  ein  fd)cnb|lid)  leben  et  in  fünbe,  signnm.  @§  tan  einer  ftrauc^eln,  sed 
ftei^et  deniq[uc  auff.  Ideo  laft  nidjt  tonten  falfc^  lere  unb  bleiben  in  bofenx 
leben.     Summa:    Si    fclft    in  beut  artifel,    quod    bap|tismum    non    servas,   ut 

1  aber  qui  elc/it  bct  np  2  bcr  Ijcift  atfo  ül/ei-  tonig  Et  nacli  Beth|lelietn  steht  Inda  sp 
äjS  Proiplieta  durclistr  sp  dafür  2ier  (Suatigetift  sp  3  über  Tu  steht  1  sp       über  neq|ua- 

q|uam  steht  3  sp        über  beth|lehem  steht  2  sp         über  minima  steht  i  sp  3l4   WoKenä 

bis  quaesitive  durchstr  sp  dafür   proplieta  vocat    paruulam  sp         Midi.  5.  sp  r  8  nach 

mecum  steht  sciretis,  nemlic^  bo§  G^riftuä  aöein  fol  leren,  regixcn,  ttoften  bic  gewiffen,  fie  mit 
feinem  h)ort  tröften  k.  sp  über  Tota  script|ui-a  steht  vide  supra  sp  nach  omnibus  stellt 
fidei  sp         7  ju  rcbcn  durchstr  sp  dafür  luquitur  sp       nach  S>en  steht  ortitel  a6er  de  Cliristo  sp 

über  vetus  stellt  Selbe  »^)  S  nach  cocn;ie  steht  domini  sp  divinitatis  Sjteit  durchstr  sp 
dafür  item  de  Trinitate  artliculum  l^o6en  fie  sp  9  über  eo  manserimus  steht  articulo  do 

Christo  Saluatore  sp  Articulus  doctrinae  Cliristianae  sp  r  10  über  quia  servat  ho[mine8 
stellt  ®cnn  er  er^ett  bie  leute  sp         11  über  inciderit  steht  autem  sp       nach  in  steht  aliquem  sp 

nach  credat  steht  aut  aniiserit  sj)         Si  (2.)  c  in  ©0  er  s]>  12  nach  Signum  stellt  est 

quod  nunquam  liunc  aiticnlum  teiiueiit,  imo  nc  didicevit  S2>  rh  nach  ftraui^etrt  steht  6tei6ct 
an  G^rifto  Ijangen  mit  gtauicn,  fielet  er  gcrtiftii^  reiber  auff  sp  13  über  fiteiien  in  fiöfem 

steht  scr^arret  nic^t  in  yi  14  über  felft  steht  bu  feilcft  sp  nach  ortitel  steht  bon  ber  Stauff, 
bo§  bu  bauon  nic^t  ^cüftS,  h)ic  bie  ©c^rifft  bauon  rebet  sp         14l34, 1  quod  bis  debes  durclistr  sp 

N]  1.1  ben  fc^ac|,  bie  fdjrifft  ift  ber  rechte  fterne  unb  jceljger.  'Et  tu  Beth[lem!D!atti).  z.g 
luda.'  Hie  est  quaestio,  quomodo  Propheta  eam  minimam,  Euangelista 
non  minimam  appellet.  Vide  in  postillis^  JC.  'Dux  populi  mei.'  £)a§ 
ift  ber  artüel,  baöon  tt)l)r  prcbtgen.  Omnes  alios  articulos  scriptura  non 
adeo  inculcat  al§  ben  2lrti£el  de  Christo  nato,  passo.  De  sacramentis  ge'^etS 
20  balbe  nberf)t)n.  De  Christo  autem  semper  praedicat.  Nam  qui  Christum 
fide  .servat,  ber  blet)bt  re^n  ab  omnibus  erroribus  et  peccatis.  Amisso  Christo 
labitur  in  errores,  opinioiies  et  scelera,  bo  toelC3en  \x>\)X  un§  barl)n.  Slber 
bifer  artitel  de  Christo  left  un§  barcjlt»  nil^t  tnmmcn.     Ita  hodie  Sacrameu- 

17  Dux  populi  mei  ro  r  20  Sola  fides  in  Christum  seruet  nos  ab  omniliLUS  erro- 

rib^us  ro  r 

')  Erl.  Ausg. « 10,  362  f. 
Suf^cri  aBerte.    XXXIV  3 


34  ^rebigten  be§  3at)tt^  1531. 

R]  debes,  non  est  culpa,  quod  biip|tismum  non  recte  int|elligis,  sed  quod  liunc 
art|iciiliim  iiou  intelligis,  deinde  lüiltu  Cliristum  et  verbutn  ac.  Sic  Sacramen- 
tariis  et  pai>|i.stis  feilet  Ott  bctit  art|ifel.  Ideo  ift§  ben  3(pof[teIu  fo  üicl  bran 
gelegen,  ut  iiuicum  treiben,  Pau|lo  et  Ioli|anni,  et  pro|phetae  ücvltjerffen  omnia 
sacrificia  et  unicuiii  jc.  Urfoc^:  iibi  art[iculus  de  Christo  Ixiii'b  red)t  gcfaft,  ^ 
adest  simul  s[piritiis  s|anctus,  ber  Icft  bief)  nid^t  t)rren  nee  Ijnn  funblidicm  leben 
bleiben,  et  si  feilet  ber,  tarnen  itemm  criget.  S)aä  ift  nu  ber  Sejt,  cum  dicit: 
'Ex  te.'  Tu  mn»  loffen  ben  redeten  f)errn  fein,  ut  neben,  supra  eum  uou 
sit  alius  dominus,  ut  huic  verbo  mit  öoEem  getüolt  gclcubcft  et  des  ei  ut 
deo.  Per  hoc  enim  verbuni  ift  auffgel)|aben  aH  anber  f)errfc^iafft,  non  de  lo 
temporali  locjuor,  sed  ber  f)errfrf;jQfft  über  U|nfer5  §ierr  @|ott»  öoW.  Caesar 
super  bona  terrena  et  I|eib,  bQUC§  est  dominus.  Sed  dei  pop|uius  habet  alium 
quendam,  quam  homines  habent  hie  in  terris.     Si  non  hab|eremus  plus  ([uam 

haue  vitam,  tunben  lüir  ©otteg  tool  geraten.  Et  videmus:  qui  pii,  ^aben  an 
toenigften  et  econtra.    Ergo  teil  er  alle  §ierrn  abfegen,  Mosen,  qui  sunt  hi  is 

1  über  bapitlsmum  sieht  doctrinani  de  bapitismo  sp  2  nach   iutelligis  steht  Settn 

bu  loitt  d^riftum  nid^t   on  Men,   quem   Pater   (designauit)   constituit   et  ordinauit  doctorem 
Ecclesiae  vsq[ue  ad  finem  mundi  cum  inquit  Hunc  audite,  quia  verbo  eius  non  credis  q)  rh 
deinde  bis  verbum  durchstr  sp       nach  Sic  steht  Anabaptistis  item  sp         3  Ott  über  beut  sp 
nach  ortiitel  steht    Hinc  est  quod  impie  sentiunt  et  doeent  de  Sacramentis  sp  4  über 

unicum  treiben  Paullo  steht  bune  articulum  de  Christo  fo  t)lci(fig  yi  5  über  sacrificia  steht 
cultum  legem  Mosen  sp  nach  unicum  steht  art[iculum  de  Cliristo  vrgent  sp  über  gcfaft 
steht  vt  l)reui  videbimus  sp  7  über  eriget  steht  te  sp  S  nach  te  steht  enim  egredietur 
doniinator  sp  Ex  te  enim  mibi  exibit  qui  reget  populum  raeum  Israel  sp  r  Tu  muä  c  in 
%\s.  muft  in  sp  über  teerten  steht  Einigen  sp  ut  bis  eum  durchstr  sp  darüber  ba§  neuen  im 
»nb  ti6et  in  sp  OjlO  ut  buic  bis  deo  durchstr  sp         lOjll  de  über  temporali         11  über 

sed  steht  \d)  rcbe  öon  ■«/>  i2  über  leifi  steht  corpus  s;)  13  nach  quendam  steht  domi- 

natorem  sp         nach  bab]eremus  steht   alium  dominum  quam   mortalem  nee  sp  14  nach 

njtr  stellt  6njer§  fierc  sp  vor  pii  steht  vere  sp>  nach  pii  stellt  sunt  «p  15  über  Wenigften 
steht  auff  erben  sp      nach  econtra  steht  impii  potentes  sunt  in  mundo  jc.  sp        1.  sp  r 

N]  tarii.  Anabaptistae  desernerunt  ab  hoc  articulo  nnb  bobcn  t)r  tDel)^'^el}t  t)n 
(Jopp  gcfaffet.  Ita  accidit  Papae,  Turcae.  S)arumb  ift  ben  iprop^eten,  Slpoftcln 
^0  bil  an  bifem  artitel  gelegen,  ut  omnia  sacrificia  reiiciant,  solum  Christum 
praedicent.  ®en  ber  ift  et)n  fold;  lic^t  affereus  secum  spiritum  sanctum,  ut 
non  possimus  errare.  S)a§  ift  ber  tejt.  'Ex  te  veniet  dux.'  S)a-3  JuoEen  20 
IrVjr  cl)nen  rechten  Ijerrn  laffen  fel)n,  cui  nemo  similis  aut  maior.  lllo  textu 
omnes  potestates,  dominia,  doctrinae  prosternuntur.  3Bt)r  rebcn  ^ie  nic^t  Öon 
eitel  et)r,  Dbriglel)t,  sed  de  vero,  de  imperio  über  gotteä  öoltJ.  S)er  fi'ctjfcr 
ift  f)err  über  bifctn  Steic^,  leben,  bibe  3C.  9lber  un)r  t)abcn  etjn  anber  leben 
ben  bi^,  ha^  ^at  ßu&)  eljnen  anbern  l)ern.   35a§  ift  nii^t  'DJiofe»  noc^  Propheta  2= 


ITllS  Turcae  bis  omnia  unt  ro         18  Omnes  Propbetae  et  ajiosloU  fidom  in  C'bristum 
unice  praedicarunt  ro  r         25  Solus  Cliristus  est  dux  in  futiira  uita  ro  r 


mx.  4  fG.  Sammrl.  35 

R]  domiiii,  interrogate  et  nie.  Sßenil  ivc^cilb  einer  fomen  ift,  atidivirniis  emn, 
oinnia  coutra  Cliristuiii  gingen  et  adlmc  Papa  l)at  feft  brauü  gc)tanbcn, 
quod  per  opera  salvemur,  et  adhuc  per  exercicium,  docent,  b|onorum  o|perum 
et  lei^uiii  fol   man  felig  Inevben,   nt   sit  proxinm  frcunbilid),   diligat  deiini  et 

5  prox|lmum.  3)aä  ift  1)1)1"  lere  auff»  I)od)ft.  Et  quod  per  lioc  coram  deo 
consistere  jc.  Et  lii,  qui  fuerunt  optirni  jc.  Alii,  qui  doc|uerunt:  Si  moua- 
cli|iis  fis,  Cartii|iisianus,  adoraveris.  Hi  nihil  ad  primos,  qui  viani  inipossi- 
bilem  furgenotncn,  et  tarnen  ba  mit  rexerunt,  et  adhuc.  Volunt  bie  leute 
geben  auff  gefe^e,  et  qui  servat,  dix|erunt,  legem  dei,  est  probus.    ^a  freili(^. 

10  Sed  imposuerunt  hominihus  oiiera  Matth|ei  23  et  'ne  quidem  digito'.  TOott^. 23,4 

Ipsi  nesciunt,  quid  gefngt  fet),  dant  anbcrn  leuten  lere  für,  quam  ipsi 
ignorant.     'lnip()s|sibile'  Ko.  S.  toen   bu   bicE|   ]ü   tob   martjerfte,   Non   venies  SRöm.  s,  3 
huc,   ut  deum  dil|igas  ex  c|orde  et  tarnen   ipsi  urgent  alios  et  ipsi  bljeitien 
bo  Ijinben.     Sed  velim,   ut  ipsi  experirentur,  qualis  doct|rina:  'dil|igas  deum  wottfi. 22,37 

15  ex  t|oto.'    Sed  ego  et  alii  [)aben  unfer  leib,  leben  bran  gefegt,  ^nben  mit 

1  über  einet  sieht  in  I'apatu  xp        nach  fomen  «teht  öiib  auffgettetten  »;j  2  nach 

oinnia  steht  quae  docebant,  ift  s]'       nach  adhuc  steht  fit  vbi   papistae  dominium   babent  q) 
^ot  durchstr  ap  dafür  cum  suis  ift  sp  3  nach  .ndhuc  steht  defendunt  illam  doctrinam 

igui  et  ferro  s/j       docent  ehnjeldammert  np         4  nach  ut  steht  homo  sp       papistarum  optima 
doctriua  «p  r  öjlt  Et  bis  consistere  durchxtr  sj>  dafür  imxä)  folc^e  HJCtil  fonne  ber  9)}cnji^ 

für  @otte§  gctid^t  befielen  sj)         6  nach  bi  steht  ita  docucrunt  np       qui  docLuerunt  durchstr  xp 
dafür  aliam  viam  nionstraueruut  in  coelum  sp       2.  sp  r  7  fis  bis  adoraveris  c  in  iueris 

factus  et  ita  seruieris  deo,  saluaberis  sp       nach  nihil  steht  sunt  sp      nach  qui  steht  etiam  sjy 
7/8  nach  impossil)ilem  steht  Mafien  sp  8  über  rexerunt  steht  raundum  sji        nach  adhuc 

steht  regunt  vbi  dominantur  sp       über  Vulunt  steht  prinii  sp  9  geBen  durchstr  sji  dafür 

treiben  sp       nacli  auff  «telit  gotfel  sp        dix|erunt  einz/elclammert  sp        über  freiliiJ§  steht  vbi 
autem  sunt  sp  10  Sed  c  in  Ideo  sji        nach  digito  steht  attigerunt  sp        Mattli  23  sj)  r 

11  neben  Ipsi  steht  non  intelligunt  multo  minus  praestant  sji  r       nach  fei)  steht  Serua  legem 
dei  sp         dant  (aliis)        dant  c  in  geben  sp  12  vor   Impos|sibile  steht  Quod  sp        nach 

Impos|sibile  stc)it  erat  legi  ic.  hoc  fecit  deus  sp       Rom.  8.  initio  cap[itis  sp  r  13  nach  ex 

steht  toto  sp         14  nach  qualis  steht  sit  «;>         15  Sed  durchstr  sj) 

N]  aut  similis  aliquis.  Omnes  volueruut  esse  domini  et  legislatores.  Turca 
vult  esse  dominus.  Ita  Papa  vult  operibus  iiominem  iustificare.  So  lDl)l 
er  {)err  nber  fein.  Omnes  volunt  huic  domino  resistere.  6§  fan  fel)ne  fecte 
bifen  6f)riftunt  lel)ben,  suas  iusticias,  merita  et  opera  inflarunt.   Viam  euangelii 

20  neglexerunt.  ©ic  tooUen  bie  leut^c  ml)t  gefecjen  bringen  homines  iustificare 
suis  operibus.  Sßer  gote^  gebot  t)elt,  lol)rbt  felig?  ®a§  ift  toerttc^  toor. 
^a  XOXX  fl)nbt  bie  fclbigcn.  Ii>si  nondum  cognoverunt  hanc  doctrinam  et 
impossibilitatem  legis  unb  h)oEen§  anbern  leut^en  öorlegen.  '^o.l  f^nbt  t)er= 
brifticfie  narren.    Tota  scriptura  tradit  nos  non  posse  servare  legem:  'Diliges 

25   dominum  deum'  3C.    ©i^e,  toer  e§  f)alben  lDl)rt.    Eciam  si  summis  et  infinitis 

IG  unten  am  Seitenrande  steht  Et  tu  Betleliem  luda  sc.  ro    -     20  Contra  illos  qui  ex 
oijerib^us  legis  iusticiam  docent  ro  r        25  Nemo  legem  dei  praestare  potest  ro  r 

3* 


36  qjtcbigtcn  bc§  ^a"^«?  1531. 

R]  cvnft  bran  gcbac[}t,  non  cogiitavimus  an  toeib,  gut  noc^  et)V.  Et  alii  fuerunt, 
qiii  tenta|verunt,  sed  quid  ficgcguct?  Ego  mansi  in  einem  er[df||ro(Jen,  tier= 
jagiten  conscientia,  aliis  sie  etiam  factum.  (Sotoer  gcerfiettet.  3t6er  e§  toarb 
«üin.  8, 3  nidjt§  brau»  ut  Ro.  8.  Per  totam  legem  !unb  ir  ni(^t  rcd)t.  P|aulu8  et 
9ip8. 15, 10 P|etrus  15.  Act.  'quod  neque  nos'  jc.  Sßiv  iDoHcnä  ba  Bei)  lajfen  bticibcn,  s 
ba  fic  e§  Bleiben  "^aben  laffen.  Sie  finb  bniber  gcftanben  et  concluserunt 
contra  viara  Papae. 

Ego  et  alii  aliquid  privati  elegimus  contra  communem  dei  viam:  Cilicia, 
profectiones  ad  S|anctos,  postea  ad  S|anctos  defecimus.  S)a  treib  un§  bic 
not  unb  Jloiang  unb  muften  öcrjiageu,  ut  non  iuveniret  cor  nostrum  reqniem,  lo 
nt  taiidem  coacti  ex  nostra  iustitia  tretten  in  alieiiam  Mariae  et  S|auctoruni. 
Et  tarnen  foUcn  bie  öerjitoeifelten  buben  woä)  tooEen  treiben  in  has  vias, 
quas   ipsi   non    attingunt.     ^aÜ    er    ab    öont    bat^.     Ego   hie   mauebo.     ^a, 


1  nach  gcbod^t  steht  vt  deum  diligeremus   ex  toto   corde  je.  «p  2  nach   qui  steht 

ideni  »7)  nach  tentayerunt  steht  ^oBenS  ftc^§  ouc^  Bntcrftanben  ju  t^un  «>>  Ego  mansi 
durchstr  sp  dafür  fioBeii  fic  Wol  cvfoxen,  ba§  meiä  iäj  Wol  (mit  Von  tiüi  fagcn)  baä  i(^  Blieben 
Bin  .5/;  )•  3  conscientia  durchstr  sp  darüber  gewiffen.    l'ato  sj)        tiach  Saloet  s/e/i'  t)aBen 

mit  l)n§  taffcn  merben  bnb  biet  sj)        4  nach  8  steht  9Jom  8  So§  bem  gefeij  »nmugtic^  mar,  ba§ 
t^ot  ©Ott  »nb  janbtc  feinen  ©on  in  bcc  geftnlt  be§  funblic^en  flcifc^§  onb  öcrbampt  bie  (unbe  je.  sp  rh 
über  totam  bis   xeä)t   stellt   Ex  operib^us  legis  non    iustificatur  vlla   caro  sp         xtäjt  ery  in 
gerecht  sp  5  über  Act.  s(eht  Imponentes  iugum  jc.  Sjj  nach  nos  steht  neq[ue  patres 

nostri  potueruut  port[are  sp       nach  tooQen§  steht  Qud§  sj)        Act  Ih  sp  r  7  nach   Papae 

steht  quae  est  homo  fit  iustus  faciendo  bona  opera  2C.  Petrus  [über  (Apostoli)/  Quid  tentatis 
deum  K.  vide  4  parag^raphum  cap  15  Act  sp  rh  8  nach  alii  stellt  ^aBen  auii^  sp       nach 

viara  stellt  quae  est  Christus  Ego  sum  via  veritas  et  vita  Nemo  venit  ad  ii^atrem  sp  9  über 
profectiones  steht  peregrinationes  sj)  postea  ad  Slanctos  durchstr  sp  darüber  ad  quas  tandem 
confugimus  sj)       3.  sp  r  10  unb  (2.)  c  in  Dn§  ba§  toit  sp  21  über  ut  bis  nostra  steht 

ba§  »ii:  enblif^  muften  ou§  sp  über  Mariae  steht  nemlic^  sp  über  S|anctorum  steht  iusti- 
ciam  sp  12  über  foUen  bie  steht  papa  Episcopi  sp  nach  treiBen  steht  bie  otmen  etenbcn 
gemiffen  sp  13  nach  attingunt  steht  digito  sj)  13J37,  4  Ego  bis  ....  c  in  unb  Bri^  bcn 
Balä.  Ego  hie  in  via  quae  Christus  est  nianebo.  ^a,  l|icBev  SSoBft  praecede,  monstra  nobis 
viam  et  prior  fac,  quod  nobis  praecipis.  6ä  ift  mol  tecf)t  gcterct,  quod  debemus  deum  diligere 
et  proxiumm  vt  supra  audiuimus,  sed  non  tec^t  gelcBt.    Uli  ergo  tertii,  vt  dixi,  ex  sua  gciftUc^en 

N]  laboribus  nos  raaeeraverimus,  tarnen  non  possumus  pracstare.  3r  f^nbt  Bit 
t)inan  gegangen  volentes  suas  consciencias  lege  tranquillas  reddere,  fie  fljnbt  15 
rafcnbe  bruBer  ioorben  aut  despcrarunt.  Ideo  Paulus  fulminat  Et  Petrus 
«1)9.16, 10 act.  13.  äßaa  tooUet  l)r  unfcr  l^cl^c  befc^lneren  ml)t  bifcr  [oft?  Tota  vera 
ecclesia  conclusit  Impossibile  es.se  nos  lege  salvari.  Valeant  Hypocritae  et 
lusticiarii  infinitis  suis  electiciis  operibus,  suffragiis  sanctorum,  qui  ultra 
legem  dei  hoc  conati  sumus  unb  iDolben  unfemt  ■Öcrgot  fcl)ne  r()ue  gelaffcn  20 
submersi  in  suffragiis  sanctorum.  2)a§  Ijüben  bie  Horcjlüeljffeltcn  bofetüid^tc, 
S3if(|off  unb  5pf offen  un§  mt)t  gefecjen  tretjben,  sicut  in  istis  Comiciis  con- 

19  fictis  operibius  deum  placantes  ro  r 


9Jr.  4  [0.  SanuQt].  37 

RJ  I|tc6cr  5t?a6ft,  praecedc.  Ideo  fac  tu  1.  6§  ift  tüol  ted^t  gclcrct,  sed  non 
xeä)t  gelcöt.    Uli  ertro,  ut  dixi,  ex  sua  S|ancta  vita  in  frcmbber  "^iciligcn 

lefceu   et   tameu    non    effecerunt Peregirinationis    lioc    ü|)iis    non 

l^ilfft,  dicit  conscientia.    Si  non  talis  stultiis  sum  ut  . .  .  .,  barff  ttlid)  nil  ein 

5  l^eiligen  f)engen,  quem  deus  non  vocavit,  indicavit,  testimonium  dedit  unb 
laS  potius,  quem  nominavit  et  eompvohavit.  Ipse  per  verbum  suuni  indicavit, 
(juod  opera  et  aliena  iustitia  non  iuvent.  Sed  ostendit  nobis  alium  et  coni- 
mittit  et  dixit  ad  eum,  quod  diximus  ad  P|etrum,  Mariam.  @r  fol  fnr  bid) 
trotten,  pjeccata  tua  ferre.    Ibi  toar  id)  gelüi§.    9ftcr  bo§  fol  id)  tf)un  funiicn. 

10  Sed  auff  5P[etru§  fuffen  jc.  unb  6aft)en  auff  ein  frembbe  gcrec^itigteit  unb 
l^cil|igfeit,  S|ancta  Maria,  ora  jc.  Ideo  discat,  qui  potest,  ut  hunc  art|icuhnn 
fafje,    Christum  1.  Cor.  1.     P|etrus:   non  potestis  per  legem  iusti|ficari,  Etiflot.  1,30 


vita  finb  getretten  in  fremlibet  ftieiligcn  teien  et  tamon  uon  assecuti  sunt  quod  volueruut.  Nee 
lex  vt  dixi,  seruari  potest  Rom.  8.  Ideo  stultissimum  et  impiissimum  (et)  fuit  excogitare  electicia 
opera,  peregrinationes,  (inuocationem  Sauctorum)  Item  nonue  magna  stulticia  fuit  bo§  ic^  «/^ 

3 ]  infolge  der  späteren  Korrektur  unleshar         4  ,  . . .]  infolge  der  späteren 

Korrelaur  unleshar         5  vocavit  c  in  gcnenncl  f)at  sp       indicavit  c  in  nee  ei  sp  6  potius 

durchslr  sp  dariiber  ß^riftum  fatcn  nach  coniprobavit  steht  et  dixit  Hunc  audite  sp  7  Über 
aliena  steht  Sanctorum  sp  vor  non  steht  nos  sp  Sed  durchstr  sp  darüber  Ideo  sp  alium 
durchstr  sp  dafür  verum  doctorera  et  ducem  seu  dominatorem  vt  Micheas  eum  appellat  sp 
S  et  bis  eum  durchstr  sp  dafür  eum  uoljis,  vt  tanta  tiducia  ad  eum  dioamus  sp  nach 
dixinuis  steht  ante  in  Papatu  sp  nach  ad  (2.)  steht  SLanetum  sp  nach  Mariam  steht 
virgiiiem  sp  9  nach  trettctl  steht  bein  furftJtecf)  fein  y  Ibi  durchstr  sp  dafür  Sa  id)  jolcf) 
ucttrnwcn  iiat  ju  bcn  Zeitigen  »r.b  33!oriam,  ba  sp  nach  td§  (i.)  steht  bct  \aä)  sp  nach 
tunncn  steht  »nb  mein  »eittatoen  (efeen  auff  E^tiftum,  ba  loitS  nivgenb  fort  sp  10  nach  auff 
steht  @[anct  sp        55  er-^r  zu  $cter  sp  danach  tunbe  id^  sp  11  nach  ^eiliigtcit  steht  finb 

fagen  sp  nach  ora  steht  pro  ME  sp  nach  art|lculum  steht  hiol  sp  12  nach  Christum 
steht  nobis  datum  a  deo,  vt  sit  nostra  sapientia,  iusticia,  sanctificatio,  redemptio  sp  rh  nach 
I'ietrus  steht  Act.  15.  sp  nach  iustiificari  steht  Et  Act  1.5  Quid  tentatis  deum  imponentes 
iuguin  fratrib[us  quod  neq[ue  patres  nostri  neq^ue  nos  portare  potuiraus  3C.  sj)  rh 

N]  clu.serunt.  ^Q,  lifcer  ^^afift,  Sifc^off,  I)c'6  bto  felkr  an  unb  fag  ntl^r  e§  lüibcr, 
ioaä  bh)  fanft.    Confitemur  legem  es.se  iustam.    6§  ift  abit  n\(i)t  Xiä)t  gclcbet 

1,",  Don  un§.  Si  nos  diu  noctuque  maceraverimus  nostris  iusticiis,  fixa  stat  lex, 
nondum  inipleta.  Multo  magis  insaniunt,  qui  vias  proprias  praesumunt  sine 
dei  voluntate  et  relinquentes   viam  propositam  in  Christo.     ßiBet,    bh)  Uiirft 

burd)'j  gcfec3§  noc^  burd^  be^ne  Irerg!  haxqto  gefecjt  frunt  Juerben,  sed  :^cngc 
bid)  an  ben,  trofte  birf)  be§,  ber  loljrb  betone  ^unbe  tragen,  öor  bi(^  Bitten. 
20  S)o  iüirftiü  gltii^  hjerben  et  non  in  plaga  operum  et  sanctorum  imploracione 
consciencias  vexaremus.  Ergo  discito  Hunc  solum  Christum  ducem  esse 
populi  dei.    ©er  !an  Qllel)ne  bie  laft  be§  gefecjS  tragen,  quod  nullus  sauc- 


14  Lex  quidem  iusta  et  sancta  Nos  autem  infirmi  ro  r         19  In  Christo  herendum  ro  r 
22  Cognito  peccato  ad  Christum  legis  impletorem  confugiendum  ro  r 


38  5prebigtEn  be§  Soljreä  1531. 

R]  M|aria  Virgo,  Abr|ahaiii,  Ioh|aunes  Bap|t[ista,  I)at§  feiner  funneit  tragen, 
quare  nos  urgeremnr  per  9ijotten  et  Pap|ani?  Scio,  quod  fdjulbig  6tn  Jh) 
Bcjnlcn,    ?ed  non  poss|um.     Ideo    sunt  noceutiss|imi  doctores,    bie  fi(f}   nt(^|t 

crt'iarmcn  nl'cr  bie  armien  elenben  geiniflfen  et  fic  tüollcn  ni^t  l)in  an  et 
tarnen  alios  cogunt.    Non  jo  front,  ut  aud|iant,  quod  lex  servanda,  lex  b|ona,    5 
«Rem.  7,  i2ff.  sed   ubi,   qui   servant?     Nullus    invenitur   nee    Pet|rns    nee   Pjaulus    Rom.  7. 
Imo   peccatum   contra    me   jo    fic^t,    nt  nou   possim    dcuni    diljigere   ex  toto 
1.  ffor.  4, 4  c|oi"de.    Diligo  quidem  ex  corde,  sed  non  ex  t|oto.    'Nihil  mihi' jc.   1.  Cor.  4. 
Putavimus  nieritum  M|ariae  nobis  succurrere,  ut  docjuenmt  de  S|anctis,  bQ§ 
fie,  Sancti,  ubrig§  9ct£)an  ^aBcn  et  deus  in  einen  !aftcn  gelegt,  ut  invoean-  i» 
tibus  Sanetos  dentur.    Imo  e§  l^at  !ein  S|anctus  ettUQa  u6erig  gef^an  et  nisi 
per  Christum,  tunc  omnes  damnati.     Ergo  fo  fanft  ba§   gepot  @|otte§  ni(^t 
fjaltcn,  ut  verum,  et  vis  frembber  !^eil,igen  gcnieffcn.    ©o  nixnb  ben  an,  quem 
tibi   indieavi.     Si   alios  accip|io  et   eligo,   tunc   obscuratur  Cliristus.     Quare 
si    in    Miariam,     lohjannem    volo     credere,    plus    his     honoris    impendunt.   '* 
Hinc  ille  alium    atque   alium   docuit  S|anctum.     Ideo   innnmerabiles   domini 


J 


I 


2  über  SRiotten  ste/il  2  sp        über  Papiam  steht  1   sj)        quod  durchslr  sp  darüber  baS 
id§  SJ}  3  nach  Seäotcu  steht  vt  deum  diligam  et  proxiimim  sp  4j5  über  ^tn  bis  tarnen 

steht  ne  digito  attingunt  sp  5  vor  Non  steht  ©inb  sp        quod  durchstr  sp  darüber  ex 

nobis  quo  modo  sp  nach  servanda  steht  sit  sp  nach  lex  (2.)  steht  quidem  sp  nach 
b|ona  steht  sancta  sp  6  nach  ubi  stellt  sunt  sp        nach  7.  steht  per  legem  peccatum  fit 

excellenter  peccatum  sp  7  nach  fo  steht  ftorä  sj)  8  Diligo  c  in  Pono  quod  diligam 

eum  sp  nach  t|Oto  steht  corde  sp  nach  mihi  steht  inquit  Paulus  conscius  sum  sp  9  über 
succurrere  steht  ju  ^ulffc  fomcn  sp  nach  ut  steht  impie  sp  ]0  nach  deus  steht  ^a6e  ite 
t)6rige  gute  toercE  önb  »erbienft  sp  njl2  et  bis  Christum  c  in  3a  nisi  fuissent  per  Christum 
saluati  sp       Merita  Sanctorum  superflua  sp  r  12  über  fo  lanft  steht  bu  nid^t  sp         nlii^t 

durchstr  sp  13  über  ut  bis  vis  steht  tote  e§  bcnn  leiber  ttar  ift  sp         nach  5eil|i9en  steht 

»crbienft  sp  14  nach  indieavi  steht  qui  solus  a  deo  coustitutus  est,  vt  regat  populum  suum 
vt  locus  Mich:  prophetae  testatur  sp  rh  über  alios  steht  Sanetos  sp  15  plus  bis  impendunt 
c  in  cur  non  potius  hune  honorem  hnbeo  ipsi  Christo  de  quo  dictum  Hunc  audite.  2Bei(§ 
aller  lintcvWietcn  ift  sji         IG  nach  domini  steht  facti  sunt  sp 

N]  torum  praestare  potuit.  Ergo  non  credamus  Papae,  qui  nos  urget  legis 
operibus.  Sßl)v  fef^en  bie  fi^nlt  tvol  ticr()anben,  tDl)r  Oermogen  fic  nid^t  fiecjalcn. 
Tum  nefaudis  laqueis  adhnc  illaqueant  rniseras  consciencias.  $ßetru§  unb 
5PauIu§  6l)nben  ntjmanbee,  Belennen,  ba§  ba§  gefecj  gut  fei),  sed  suam  impossi-  20 
SHiim.  7, 21  bilitatem  conqueruntur:  'Invenio  in  carne  mea'  2C.  £)0  fit)et  er  fctjnen  gefcrcd^en. 
?I6er  er  leufft  nic^t  jto  @.  ^vacoB  jc.  sed  ad  Christum  currit.  S)o§  {)el)ft:  e§ 
ijai  nie  fetjn  f)et)lge  Don  anfang  gotes  gcpot  gehalten.  Valeant  inipiiss[imi 
episcopi  et  tortores.  Nos  docemus:  !anftu  gotis  gefec3  nid)t  Ratten,  ^0  nl)m  ben 
an,  in  cuius  nomine  baptisatus,  nominatus  jc.  es.  2)o  U'l)rbt  lüiber  S.  SPauIuS  2'' 
no(^  $Petruä  fjelffen,  ^unber  bie  frenttbe  gercd)tigfel)t  solius  Christi  te  liberabit. 

19  nefantis       laqueis  (uos)         20  sua         24  gefecj  ro  über  goti§ 


5k.  4  [6.  3oimQt].  39 

R]  super  corda  nostra.  Item  peregirinari  debemiis,  qui  doc|iierunt  nos:  ite  pere- 
grinatiini.     Ideo  f|iiaiid()  is  amissns  art|iculus,    fatt  fcill    mtn]ä)  U'tihcn    auff 

bei-  rccf}ten  bnnc.  Sie  pfi  äffen  fjnften  ficfjs  nic^t  angenomen.  Sed  (|iii  post 
hanc  v(itam   iDülteil  a,txn  loiffcu,    ubi  i)<).st  haue  vitam    sit  inaneDduin,    uni6 

•■•  bic  ift§  äutf)un.  Ipsi  nee  Christum  nee  praecep|ta  eins  curaiit  iit  T|urca, 
sed  cogitaut:  Si  sat  habereiii,  in  iecto  dicam:  Miserere.  Ibi  feM  bev  Scft 
ai  omnes  s^anctos,  imo  eeiam  SLanctum  Mosen  et  qui  ab  eo  vcniunt,  Si 
manserimus  apud  eum  et  cogLitamus:  ^ä)  lütt  nu  front  fein  unb  t^un,  toas 
ic^  tan,  sed  irapossibiie,  ut  per  lioc  salver.    Non  mcdjt  f)nttcn  an  eine  fa^jpen, 

10  pilattcn,  quia  ne<;  merituiu  Sanctoruni,  sed  an  dco:  lieber  Ajerr,  laä  miif)  beiner 
berb|ienft  teiltjafftig  inerben.  Si  iioc  facis,  tuuc  habes  certis|simc  s|piritum 
Sjanctum  et  iiabes  Christum,  (piia  non  .  .  .  prophetatum  ideo  in  scrip[tura, 
tuuc  es  securus  ab  erroribus.  Ideo  vides,  quare  Satjan  allein  ba§  einige 
ft|ucE  anfechte,    ^ä)  prebigS  bem  Jeufiel  3U  tro^. 

1  nach    nostra  steht   in  quib[iis  Cliristiis  solus  domiiiari   deberet  sp  lj2   Item  bis 

I)eregriiiatum  dnrchatr  xp  2  is  c  in  iste  */<  darüber  1.  sp  über  amissns  stellt  3.  sp  dazu 
iaS  ß^riftuä  [darüber  i.J  aUein  fol  tcrcr,  SRegcnt  jc.  fein  itn  gctotffcn  sp  rh  über  art|iculus 
steht  2  sj>  über  !an  steht  5.  sji  3  über  ^jf^affen  steht  5Popiftcn  sp  314  post  hanc  V[jtam 
durchsir  sj)  darüber  bex  fac^  nac^  gebälgt  önb  sp  öjS  Ipsi  bis  cogiitamus  c  in  Ipsi  papislao 
Cliristum  et  praecepta  eins  tantum  cnrant  vt  Turca,  sed  cogitant,  Wie  fie  gtofle,  reiche  ^etrn 
mögen  jcin,  Bnb  wenn  fie  ft)ted§cn  ein  Jliserere,  meinen  fie,  fie  ^atenä  »ot  aufgeritzt.  3l6et  ^ie 
fcljt  ber  %n:t  ßf)tiftu§  oUein,  ni^t  TOofcä  k.  fot  Cißrt  ober  ©otteä  Bold  fein,  SBcnii  bu  nu  an 
in  gteufieft,  tiet)  im  filetbeft,  fo  gebende  alfo  mit  eti:ft  sp  0  nach  tan  steht  »nb  fot  »/>  nach 
irapossibiie  steht  est  sj)  Nou  mc^t  polten  durchsir  sp  darüber  3^^  mit  mic^  nid^t  Ratten  sp 
10  quia  durchstr  sp  nach  Sauctorum  steht  me  iuuat,  multominus  opera  illa  electicia,  reoi- 
tatio  rosarii,  vsus  cilicii  et  similia,  Nee  legis  impletione  uiti  possum,  cuius  officium  est  accu- 
sare,  terrere  et  condemnare  conscientias  K.  fonbetn  ic^  teil  l^attcn  an  meinen  licien  §6rtrt 
35efum  ß^tiftum  önb  ffirci^en  sp  rh       sed  an  deo  durchstr  ap  12  nach  Cln-istum  steht  in 

te  liabitautem  sji       quia  bis  scrip[tura  durchstr  sp       .  .  .]  ja?         13  über  securus  steht  tutus  sp 
über  erroribus  steht  omuibus  sp       Ideo  c  in  Hinc  sp         14  ft:  enj  in  §eu6lftui  s/)       nach  an= 
fed^te  steht  scilicet  summum  articulum  de  Christo  sp       nach  Seufiet  steht  Bnb  feinen  3lpoftetn  sp  rh 

N]  1.'.  S)a§  trcl)Bt  ba§  uncjcltd^e  gefd)tüurm  ber  I)cl)Ugen  binft,  SBalfartten,  ©ectcn 
tocg  unb  h)t)rt  61)riftum  aüetjue  6ct)alten.  Impii,  qui  uon  senciunt  peccatum, 
S)te  achten  be§  gefecjg  nic^t,  sicut  Turca  et  mundani,  bie  ge^en  bol)t)n,  burffen 
gotteS  ge^3ot  ntc^t.  6»  tüljrbt  ft($  aber  Inol  finben  in  agone.  Sed  conscienciae 
iufirmae,  quae  senciunt  peccatum,  illae  (juerunt  remedium.  S)er  foI  ntan 
20  iiium  Christum  ducem  ancjeljgen.  2Bl)Uu  frum  Serben,  |o  toirftuS  m^t  ber 
fdjinctcn  Burbe  be§  gefecjS  nidjt  f^inauf fingen.^  Sed  hcre  in  Clnisto,  ber  ntu^ 
{)inau6fl)uren.  Ut  ores:  über  l)crgot,  td^  b^n  3h)  fcfjtoad^,  la%  micl)  betjneg 
^on§  I)el)Iig!cl)t  gentffen.  Huic  oratioui  deus  respondet  Amen  et  dat  tibi 
spiritum  sanctum,  qui  possit  te  renovare.    S)o§  ift  ber  re(f|tc  artidel,  ben  icf| 

20  Pauidis  consciencüs  Christus  praedicandus  ro  r         24  te  (no) 
')  I)inauf fingen  in  LictJiers  Shj.  Thiele  Nr.  159. 


10 


40  ^Pvebigtcii  bei  3al)tc§  1531. 

R]  1.    Pelag[iiis   et   Ar|iiis   dix|erunt   nou    lilium   dui.     Itum    alii    lie|retici, 

qiiod  ante  M|anani  uon  fuerit,  alii,  quod  nou  fiierit  verus  hoiiio,  alii:  uou 
auimaiu.  Sic  omnes  contra  Christum.  Vel  vult  ei  auferre  ca|)ut  i.  e.  divini- 
tatem  vel  pedes  i.  e.  humauitatem.  Sic  nostri  Sch|werraeri  uuuquam  did|i- 
cerunt,  quid  Christus.  Econtra  IJIiciBftu  cum  isto  art|iculo,  tum  nosti  omncs 
art|iculos  iudicare.  Ex  hoc  artjieulo  f'eci,  q|uicquid  feci  unb  |o  lang  hct)  bent 
avt|iM  filcifc,  bleib  für  aEen  gclartcn  et  ipsi  mein  bifcipiel. 

Idee  deus  tüeift  un§  auff  bcn  lerer  unb  ftelt  un§  t)fin  für  bic  nafcn. 
3[ßen  etiam  acciperem,  beue.  Si  eum  apud  Sjanctos,  M|ariam,  Ilicroiuymum, 
Martipum,   Ibi   fisus   personis.     £)a§   fol  6l)riftu§    fein   getucft.     Ideo    veuit 

1  Pelag^ius  durchstr  sp  darüber  Marcion  Manicliaeus  sp  filium  dei  c  in  deum  .■.;;) 
J/2  über  filium  bis  ante  steht  Stlid^e  'l)abm  feine  got^eit  etliche  feine  ntenfd^cit  angtiffcn  sp 
2  quod  (1.)  bis  fuerit  (1.)  c  in  qui  dixerunt  Christum  ante  Marlam  nou  fuisse  sp  alii  (1.)  über 
quod  (2.)  nach  alii  (2.)  steht  quod  sp  nach  non  (3.)  steht  liabuerit  sp  3  nach  Cln-istum 
steht  insanierunt  sp  Vel  bis  auferre  durchstr  sj)  dafür  Diabolus  vult  ei  auferre  per  liaereticos 
vel  sp  rh        auferre]   aufert  4   nach   Scl)|wermeri  steht   Anabaptistae   Sacrameutarij  sj> 

6  nach  art|iculos  steht  et  potes  sp  nach  iudicare  steht  certo  omnes  Spiritus  fanaticos  et 
docfrinas  illorum  sp  nach  lang  steht  \äj  sp  7  nach  bteit  (2.)  steht  iäj  ttjol  sp  gelarten 
durchstr  sp  dafür  SJottcn  fie  feien  fo  gctart  aU  fie  imer  tonnen  sp  nach  ipsi  steht  foticn  sp 
nach  bifci})|el  steht  fein  sp  8  nach  un§  (1.)  stefä  allein  sp  9  etlani  durchstr  sp  dafür 
iBtt  in  nur  annemen  sp  bene.  Si  eum  durchstr  sp  dafür  ^ä)  'ifobi  in  Bor  bicjcr  jcit  gefud^t  sji 
10  Ibi  bis  personis  durchstr  sp  dafür  3)a  i)ai  i^  gebac^t  ß^riftum  ju  finben  sp 

N]  m^t  f(el}ffe  gerne  tret)ben  Joolbe,  quia  video  sathauae  iram  iu  Papistis  erga 
illum  articulura,  Quem  Arriaui,  Pelagiani,  Moutanus  et  omnes  sectae  dela- 
cerare  studuerunt.  Der  reifet  ^m  et)n  glibt,  ber  anber  ba§  anber  abe.  Sed 
qui  sincere  hunc  articulum  servaverit,  ber  !an  fie  oEe  fc^laljen  unb  tft  et)n 
met)ftcr  nbcr  aEe  teloffel  unb  fccten.  ©ie  muffen  fel)ne  ft^uEer  fe^n  unb  Ict)nen  n 
bang!  borcjlX)  Ijaben.'  Ergo  qui  iustus  esse  voluerit,  nou  fiet  lege.  6§  ^at 
§ieront)mo,  Stuguftino  K.  gefeiet.  Caro  semper  quaerit  asilum  in  anxietatibus, 
bannt  ^aben  totjx  5[Rariant,  SPetrum  k.  crlDelet  unb  an  fie  gcfjangen,  sed 


14  unten  am  Seitenrande  steht  In  eos  qui  conscientias  legibus  onerant  et  iustificare 
vülunt  ro         16  Doctrina  fidei  fulmen  contra  omnes  sectas  ro  r 

')  Diese  aus  dem  lAitherliede  'Ein  feste  Burg'  Str.  4  v.  2  so  bekannte  Wendung  ist 
von  P.  Pietsch  zum  Gegenstand  eingehender  Erörterung  gemacht  Ztschr.  f.  dtsch.  Wortforschy, 
I,  26 ff.  und  366 ff.;  ebenso  sind  dort  eine  Reihe  von  tveiteren  Belegen  susammengetragen. 
Die  ältere  Sprache  braucht  bant  Ijaben  zunächst  mit  dem  Genitiv  DWlb.  2,  729 f.;  bei  Luther 
ersclieint  dann  iceiter  das  Wort  'bnäto'.  Dies  baju  bedeutet  nicht  etwa  'überdies',  'zudem', 
sorulern  so  viel  als  'drein  im  Gebrauch  der  heutigen  Schriftsprache  ('drein  geben',  'drein 
bekommen').  Der  Sinn  der  vollständigen  Redensart  'Einer  soll  (des)  keinen  Dank  dazu 
haben'  wäre  also  nach  Pietsch:  'und  er  soll  (dafür)  keinen  Dank  drein  haben,  mit  in  den 
Kauf  bekommen,  d.  h.  er  muß  es  ohne  jede  Entscluidigtmg  durch  ein  Dankeswort  tun.'  Vgl. 
ferner  Z.  f.  dtsch.  Wortf.  2,  72  und  Z.  f.  dtsch.  Unterr.  16,  ö61ff.,  hier  auch  weitere  Literatur; 
s.  auch  Nachträge.    [K.  D.J 


9h.  4  [G.  3aimat].  41 

K|  pu.sti'ii  ein  error  post   alimii.     Ideo   discat  (iui.s|(j[uc:    3^)  '"'l   tllrf)    fcf)|CUctcu 
ein  .^lervn  pro  meo  populo  unb  feinen  rae^r.    Non  jolt  leren  laffen  5Jl|ofen, 
(jiii   dicit:   'Dil|i.ü;as.'     ^ft  Xid)i.     Hed   Mpscs   leret,   ba§   toivS   mit   unfcrin  s.anotce.s 
{refften  t^inn    tonnen.     Non  dixit,   qui    posisimus  JC.  scd    iubct   et  praccopit. 

5   Ideo  ostendit  auff  ben,  i[ui  iiou  .solum  dicet,  quid  faciendum,  sed  etiam,  tvu 

bu§   t^nn   folt.     Ut   deute.  18.  sie   scilicet    erit   tnus    dominus,    bicf)   erretten.  5.OTo(ci8,15 
Ubi    est   le.Y,   terret   et    mala  vita  ftrafft,    die:    Haheo    dominum,  qui    regat 
pop|uium,  regirt  mit  ginab  unb  b[armf)eri}ig!eit.    Non  est  dominus,  qui  regit 
mit  unginab,  sed  dominus  b|arml)crljig  unb  ginebig.    Ideo  sinatis  Mariam  et 

lü  Pet|rum,  Pau|lum  fo  Barmljer^ig  fein  JC.  is  est  misericordis|sinuis.  Aliae 
viae  sunt  impossibiles  et  sunt  erroneae.  Ideo  tom  unter  htn  .^i6rrn, 
(|ni  fo  öiel  ginab  mit  Bringt  et  donorum,  ut  aÜus  lio|mo  fias  e.K  ista  domi- 
uatioue. 


1  über  post  alium  sieht  Bfict  bell  np  nach  Ideo  atcht  diligenter  sj'  iiath  quis- 
iq[ue  steht  hunc  art[iculum  «/;  danach  Ex  te  prudibit  dux  qui  guberiiaturus  est  pupuluin 
meuni   i.  e.  sp  rh  2   nach  ein   steht    einigen   sj)  nach  §|Ctrn   steht    onb  ^eitoilb  sj> 

3  nach  üil|i{,'as  steht  deum  ex  toto  zc.  sp         nach  tetet  steht  nic^t  sp  4  nach  Non  steht 

hoc  sp  iubet  c  in  iubente  deo  dedit  legem  sp  nach  praeoepit  steht  et  dixit,  quid  facien- 
dum, sed  praestare  non  potuit,  vt  iaceremus  eam  x/;  5  über  ben  steht  C'bristum  s;;  nach 
etiam  steht  dicit  sp  6  buä  c  in   bu  c§  sp        nach   18.  steht    prophetam  do  geute  tua  ic. 

Illum  audies.    Is  «/'  rh  scilicet  dnrchstr  sj)         nach    dominus  steht  baä  et  s2>  ectettcn 

c  in  errette  sp  danach  ex  omnibus  malis  sj)  7  über  mala  steht  peracta  s/)  Tj8  über 

rcgat  poi)|ulum  steht  ber  tegiren  fol  sp  S  regirt  durchstr  sp  nach  dominus  steht  qui  ap 
y  nach  Q'ne'biQ  steht  ift  s/J  Ideo  sinatis  durchstr  sp  darüber  Ideo  lafft  ä^)  et  ein  lohannom 
Bapt[istam  sp  11  über  impossibiles  steht  vt  Mosis  sp  über  erroneae  steht  I'ap[ae  sp 

12  Biet  über  ginob  nach  donorum  steht  crede  in  eum  sp  13J13  ista  domiuatione  durchstr  sj) 
dafür  ipsius  ^crrjd^afft  btc  mit  tautet  gimben  önb  iatm^cr^igtcit  juge^et  sj) 

N]  vauum  fuit.    Ideo  deus  dicit:  ^ä)  tnitl  bt)r  eljue  perfon  gefien,  scilicet  filium 
15  meum,  an  ben  ^enge  bic^.    5Rofeä  tan-s  nit^t  tf)uen.    Prophetae  non  |3ossunt. 

Sed  demonstrant  omnes  futurum  hunc  prophetam  Christum  Den.  18.  'Pro-s  swoicis.is 
phetam  e  medio  tuorum'  K.  6r  fol  nirf)t  aUcljne  tcren,  §onbcr  bct)n  t)er 
unb  f)et)Ianbt  unb  üorfprei^er  fetjn.  S)eu  Ijern  unb  mljtlerä  foEen  iül)r  un§ 
troften,  non  enim  est  thirannus,  sed  dominus  misericors  et  salvator.  Unfer 
^0  lific  fralD  öermag  foIc^§  nic^t.  Lex  non  potest  praestare.  (5§  ift  \}1)m  aUe§ 
unmugUc^.  2Ber  ben  £)ern  ijat,  ille  acquiret  spiritum  sanctum.  ©er  iüljrb 
at^o  öil  gnaben  mljt  fit^  fcrengen,  ut  di.scas  perfecta  diligere  legem  et  bene 
operari. 


17    Prophetam    e    medio    tui    ro  r  l'J    Solus    Christus    est    dux    et    mediator 

noster   ro  r 


42  HJrebigtcii  be§  3al)reä  1531. 

5.  6.  3niiuQt  1531. 

^^^rebigt  nm  J^-cftc  @))i))^nnin,  nndjniittngS. 

B]  A  PRANDIO. 

H|odie  a|udistis  bcti  fp|tuc^  bc§  l^eiligctt  pro^jj^ctcn,  qui  er  ücrfiUnbigct, 
luic  auy  fict^jlcl^em  fol  tonten  ein  l)crr  jc.  Dixi,  hoc  f|estum  fei)  gefegt  auff 
bie  4  ftucE,  ut  liei-i  recen.sui.  Hod[ierniim  ftutf|e  dixi  2.  esse  post  1.  de  bap- 
|tisiiiü,  ut  discamus,  quod  deus  hunc  unicum  ostend|erit,  quod  sit  do|minus  s 
et  d|ux  sui  pop|uli  Is|rael.  Ergo  est  talis  doct|rina,  quam  omnis  statim 
gefaft  Ijat.  Sch|werQieri  et  nostri  etiani  audiientes  einen  locum  et  pnstea 
putaiit  scire  se,  quia  audierunt.  Sed  talis  est  scieutia,  quae  non  Icfjt  fi(^ 
.soliini  f^bun  XI nb  lernen,  sed  vult  gelefit.  @§  tan  einer  faffen,  ba§  er  tan 
ioerben  ein  guter  grammaticus,  ßethor,  3urift.  Ibi  non  satis,  ut  possis  lo 
nod^reben  bie  fprud^ie. 

lam  redibo  ad   reui,   cur  hoc   servetur  festum,   nempe    ad  bap|tismum 
ffintii).  3, 13  Christi.     Sic  aud|istis   de   hod|ierno   festo   Euangeliuni:    'Qu  ber'  Matth.  3. 

2  qui  c  in  toic  sp        3  \oit  c  in  bo§  S2>       Je.  erg  zu  btx  Xihn  jein  (®otte§  ftold)  regiten 
fot  sj}  rh         4  IIod[iernum  c  in  ®a§  heutig  sp       2.  esse  c  in  esse  secundum  sp  \.  c  in 

primuin  sp  4/5  nach  bapitismo  steht   Christi  sp  5  über  osten(l|erit  steht  moustrarit 

rauiulo  sj)  6  Ergo  bis  onmis  c  in  Sa§  ift  nu  ein  fold^e  doctrina  quam  quisq[ue  vbi  audi- 
uerit  sp  7  nostri  c  in  niulti  sp        über  etiam  steht  vestruiu  sji        einen  c  in  aliquem  s^j 

nach  locum  steht  scripturae  explicari  sp         8  scire  c  in  statim  sp       nach  se  steht  scire  sp 
Sed  bis  scientia  c  in  9l6er  e§  ift  ein  fotd^e  fünft  sp        9  nach  gcteBt  steht  fein  sp         10  Rethor 
c  in  Rhetor  sp        über   Ibi  steht  lu  tbeologia  autem  est  sp  lOjll  non  bis  nad^teben  im« 

11  nach  fjiruc^ie  steht  sed  e§  toit  gelebt  fein  sp  13  lam  bis  rem  c  in  9!u  hjil  i^  triber  ouff 
bie  »tfac^e  tomcn  sp  nach  aJ  (2.)  steht  celebrandum  sp  13  nach  btx  steht  jeit  tarn  3^efu§ 
ou§  @at[iloca  sp      Matth.  3.  sp  r 

N]  Vesperi. 

Auditis  hodie  dictum  prophetae  de  Christo  duce  populi  dei.  ©30  ^at  15 
l)r  getjort,  toie  bife  feft  uff  bie  iiii  ftudt  gefec^t:  Bai)|tismum  Christi,  Epi- 
phaniani,  siguum  Canae  Gal[ilaeae,  De  3  regib[us.  Sed  hodiernum  est  secunda 
pars,  3ö)ie  (5[)riftu§  §oI  fel)n  eljn  t)err  unb  ^ercjog  fel)ne§  bol(f§,  ba§  lernet. 
@§  ift  balbe  gelernet  obber  e»  fel)Iet  Jüet)t.  Secura  est  caro,  quae  statim 
audito  semel  verbo  |o  teft§  sie  fic^  buntfcn,  fie  tan§.  lila  ars  de  Christo  ao 
Don  cogitacione,  loquucione  accipitur.  5)ian  mu^  ba§  leben  barcjh)  l^aBen. 
Grauiatica,  Dialectioa  et  omnes  artes  ingenio  cajjiuntur.  Haec  autera  Chri- 
stiana doctrina  lüljl  nte^r  '^oben,  fie  barff  ba§  gancje  leben,  ^ä)  3Jl.  Sut^er 
!an§  nid^t. 

Nunc  dicamus  de  ipso  vero  usu  illarum  feriarum,  scilicet  de  baptismo   25 
anotti).3, 13 Christi  Mathei  3.  'Q'm   ber  jceljt  tarn  3efu§   öon  @Ql[ilaea  an  3or= 

14  ro         22  Artes  faciliter  discuutur  fides  autem  nun  ita  ro  r 


Uit.  5  [6.  3anuQrl.  43 

B]  Heri  ijob  lä)  faft  S|iiiiini;uii  liuiiis  E|uangclii  gefugt.  lalSi  vurhuin  de  vjcrbo 
tractabo.  Et  toen  bcr  tag  fol  6cg[angcn  lucrbcn,  ut  dco  g[ratias  a[gamus 
pro  bap[tisnio  et  novo  testa[inento,  (|ui  viilt  3  Rcjiies  liabere,  potest  etiam 
facere. 

5  Dominus  venit  ad  Ioh|annem.     Ioh[anues  noluit.    lohjannes:  'folt  bonTO(iitii-3,  n 

bir'  JC.     Ibi  vidotis,  bn-?  bei"  man,   qiii  vocatnr  T(>li|anncs  bapjtista,  übergibt 
fein  ted^t  unb  loirfft  firf)  tjeruntev  unb  luil  gern  frfjuler  fein.   Huic  vlro  de<lit 
malus  testimonium  (juam  Mjariae  et  omnib[us  ho[ininibus  in  terris:  'Non  est'Knttiju,  ii 
maior.'    Sas  inus  ja  tiitf)t  erlogen  fein,  sed  bie  tnarificit,  et  tarnen  liic  dioit 

10  Iuh|aunes:  Uäj  fol  icf)  bid)  teuffen?  bu  folt  micf)  tenffen.   S)a»  rebet  bcr  man. 

Si  fuisset  via  ad  coeluni  uiib  folt  mau  barauff  ficfttjjen,  certe  fuisset  I()h|aiines 

bapLtista,  cum  Christus  djicat  de  eo:  'Maior'  zc.    @crn  toolt  ic^ä  aufftreiifjcu.  »iattti.  u,ii 

Ser  I)oc^fte  man  auff  erben  dicit:   Eüo  Bin  md^t§,  sed  ego  indigeo,  ut  me 

»  bapjtises,  ber  tritt  Dou  feiner  gerec^itigfeit,   servavit   certe  legem  et  probior 

15  fuit,  qui  hodie  üerferfjten  bas  SPabftum,  uon  edit,  sed  mel,  et  non  iiab|uit 
uxorera  et  in  !amel§t)[aub  gangen  unb  einen  lebcrgurtel.   Nunquam  concup|ivit 


2l4   Et  6i.f  facere  durclulr  sp  5  nach  lohLaimem  steht  bo§  er  ftc^  »on  im  teuffcn 

Iteffc  sj>         T  über  lluic  steht  lohamii  sji       über  dedit  ste?U  Cliristus  sji  H  nach  est  steht 

inter  natos  mulierum  sp  Inter  natos  muliei-um  K.  »7)  r  10  nach  \S)  steht  §Su  sp  nach 
ber  steht  gtoffe  sp  nach  mon  "leht  3ofjaune§  sp  11  unb  folt  man  durchstr  sp  barauff 
über  unb  folt  mon  nach  barauff  steht  man  fuffcn  bnb  sp  nach  Beft^ien  steht  lunbe  sp 
llfl'i  lob  bap;  enj  in  lohannis  baptistae  sp  danach  sauctitas  sp  12  nach  eo  steht  inter 
natos  mulierum   non  sur[rexit  sj)  13  ego  durchstr  sp        nach   indigeo  steht   domine  sp 

14  servavit  certe  legem  durchstr  sp  danach  fuit  certe  sanctus  vir  iuxta  testimonium  angeli 
Luc.  1.  Erit  niagnus  coram  doraino  et  replebitur  spiritu  sancto  in  vtero  raatris  2C.  sji  15  nach 
fuit  steht  quam  s/>  nach  edit  steht  coraniunes  cibos  sp  nach  mel  steht  et  locustas  sp 
16  nach  et  steht  ift  sp      unb  c  in  ijat  sp      nach  tcbergürtet  steht  »m6  feine  lenben  sp 

N]  ban'  jc.  föeftern  f)aben  Intjr  bife§  ©uangelii  summa  gefaffet.  2ßen§  il^a 
^eute  fol  feft  fel)n,  sit  graciarum  accio  pro  baptismo  Christi.  Sßer  bie  ^et)[ltgen 
![onige  tr)l)l  el)ren,  ber  mag§  auä)  ttjun.    Hie  videmus,  quomodo  Cliristus  a 

20  Io[hanne  baptismuui  e.xegit.  ^oaitneS  loljly  aber  ntt^t  tl)un,  ber  uBergibt 
fet)n  xeä)t  unb  loirfft  fic^  erunter  unb  trolbe  gerne  fc^uller  fel^n,  quia  natu 
sanctiss|inuis  fuit  supra  Älo-sen  et  prophotas  erat  loannes,  noc§  fpricf)t  cr 
Qlfo:  2lc^,  fol  iä)  bic^  teuffen?  £lü  folft  mid^  teuffen.  ®a§  rebet  ber  l)el)lige 
man.    Sßer  c^n  Itjeg  5um  ^Ijmmel  geloift  aut  ulla  iustificacio,  loauues  Bap- 

26  tista  esse  deberet,  toeljl  l)l)n  (5f)riftu-3  ^0  ^ocf)  prel}ffct,  et  tarnen  ille  dicit: 
3c^  barffy,  ba§  bin  mic^  tetoffft.  ^d)  mel)ne,  ^oinniS  frommdetjt  ift  über 
alle  menfd^en  from  geloeft.  Non  edit  carnes,  non  duxit  uxorem.  @r  ijat 
el)n   Qamd  liaubt  getragen,  zonam  coriariam,  e§  ift   et)n   t)artf)e  fletjbung, 

19  unten  am  Seifenrande  steht  DE  BAPTISMO  (.'HKISTI  ro         20  Joannes  prohibebat 
illum  diceus  ro  r        22  n  (fol)         27  loannes  sanctissimus  omnem  sanctitatem  a  se  reiicit  ro  r 


44  iprebigtcn  bcä  ^aljxt^  1531. 

Iv]  altcriiis  iixo|rcm,  vii^|iuem  et  servivit  deo  in  deser|to  et,  quod  maius,  prae- 

34 40, 3 dicavit.     Et   d|omiuiis   dat    ei  testi|monium  in   Esa|ia:    'Vox   clamantis'    et 

tarnen  3C.  tt)a§  Wiad^cn  tütt  benn?    Quid  ]iraedicatiim,  lectum,  quod  ista  non 

inspecta?    Num  I(ih|anues  b|aptista  ni(f}t  fo  gilt  ut  Carthjusianus?    Num  non 

tani  nuiltum  prae|dicavit   et  jo  iiu\ä)  ut  virgo   et  obediens   ut  unquam  snb-    s 

aKntii).3,i4ditus,  Et  tarnen  ad  lordjauem:  3ld)  fot  itf)  bid)  tQ|Uffen?  'a  te'  3C.  Si  ita 
audircmus  Ioii|aunem  bap|ti.stam  loqui,  folten  tüir  Uli«  jc^emeil  in  lltifer  ^cr^, 
Omnes  sapiientes,  theologi,  potentes.  Si  is  niliil  vult,  Ioh|a[nnes  b|apt[ista, 
ber  f)od^fte  man  et  uou  anff  feiner  gcrec^itigfeit  iitc^t  ftl)en,  Quid  facit  Pap|a, 
qui  vult  praecipere,  quid  totus  pap|atus  ad  Ioh|anuem?  nuuquam  habet  haue   lu 

aKiUK).  n,  11  gloriationem  Ioh[annis:  'Neu  est  maior.'  Papa  et  Cart|iiusiani  et  SJatfuffer 
tDCvben  ettoa§  Weniger.  Et  ipsi  fatentur,  quin  iam  iuvocaut,  in  terris  non 
inspex|issent.  Fatetur  se  pec|catorem  gegen  bent  5Jian  et  vult  baptisari.  Et 
ift  meinung,   ut  tantum  aqua  aspergatur,   sed  sie,    quod  indig[eat  isto  viro, 

2  über  Esa|ia  steht  cap  40  sj>       über  claniantis  steht  Item  Malacb.  3.  4.  sp  3  nach 

famen  steht  dicit  debeo  abs  te  baptisari  «/)  tiarh  benn  steht  mit  bnjernt  gciftlicfjen  Stanb 
önb  X)tien  ©.  gtancifcuS  k.  oxbcn  fo  'i)oäj  «nb  iiaien  bod^  iDcber  Gfjrifti  noc^  So'Jflnni^  ^«bigt, 
oi  InirS  tuol  gelefcn,  ongcfe^en,  »iet  toenigcr  6ctioc^t  jc.  sp  4  nach  b|aptista  steht  ift  sp 

5  et  (1.)  c  in  ober  sj)  danach  ift  er  nic^t  sp  nach  ttü]^  steht  gcWeft  sp  nach  obediens 
steht  vt  monachus  «/)         5/6  subditus  dnrchstr  sp  darüber  aliquis  seruus  sy)  6  7iach  lor- 

d|aTiem  steht  dicit  ad  Christum  .7)  nach  to|llffcn  steht  Ego  sp  nach  te  steht  debeo  bap- 
tisari sp  S  nach  Oranes  steht  sancti  sp       nach  vult  steht  esse  sp  9   non  durchstr  sp 

über  gcrcc^itiglcit  steht  2  sp         über  nic^t  steht  1  sp  10  vult  c  in  audet  sp        nach 

praecipere  steht  suas  irapias  leges  et  humanas  traditiones  seruari  ab  omnibus?  sp  rh  nun. 
quam  habet  durchstr  sp  dafür  qui  solus  sp  11  nach  gloriationem  steht  inter  homines  sp 

über  maior  steht  Iob[annes  Bapt^ista  sp  vor  Papa  steht  @o  toirb  ja  sp  12  Weniger  c  in 
iBcnigerS  sp  danach   fein   muffen  sj)        nach  invocaut  steht  S.  lohannem  sj)         iiivocant   (si) 

7iach  terris  steht  viuentem  sp  13  nach  inspexjissent  steht  vt  ludei  faeiebant  qui  dice- 

ba[n]t  Eum  demonium  habere  sp  über  Fatetur  steht  Johannes  ergo  sji  nach  pec|catorem 
steht  esse  sp        über  SJlan  steJit  I  C  sj)        über  baptisari  steht  ab  eo  sj)  14  nach  ift  steht 

fein  sp  nach  meinung  steht  nidflt  sp  über  aspergatur  steht  a  Christo  sp  indigi^eat  isto 
viro  c  in  egeat  ope  huius  viri  Christi  sp 

N]3ci- 40, 3 getragen.  'Est  vox  elamantis  in  deserto'  testimonio  prophetarum.  ^Jlod^  15 
fprit^t  er,  er  fei)  e§  nid^t.  3ft  ntjue  bifer  3ioannc§  ^a^itifta  nid^t  ^0  front 
unb  fcufc^  oI§  el)n  inon(^  obber  9tonne?  attamen  reücit  omnem  suam  probi- 
talem  unb  )Dl)I  (J()riftuni  nic^t  teuffen.  S)i§  cjempels  folben  fid)  fifieinen 
omnes  iusticiarii.  2Bl)I  bcr  man  uff  fel)ner  gcre(^ticEct)t  nid^t  ftefjen,  quid 
facit  totus  sanctus  ille  papatus,  ba§  ^soannt  nirgcttbt  glet)(f)  ift?  SBaS  machen  20 
fie  alter  taufcnt^jc.  loollen  fie  fic^  ^oanni  furcjiljen?  SÖcIc^er  erft^ricft  unb 
befennet  fic^  el)nen  armen  feunber  unb  Inljl  bon  ^^m  getaufft  tnerbcn.  Con- 
fitetur  se  iudigere  Christo  et  eins  iusticia.     (Sr   rebet  nic^t  öon  ber  fi^lec^ten 

15  über  vox  claniantis  steht  ba§  ba§  atlc ro         21  Mihi  opus  est  a  te  baptizari  ro  r 

')  taufcnb  euphemistisch  für  teufet;  vyl.  IJWtb.  11,  21S. 


9lr.  5  [6.  3anuat].  45 

K]  qiii  det  veram  doctjrinam  unb  bic  recf)tc  getoalt,  bic  jur  \ad)c  bicnct.    'Ego',3orM, 
inqiiit,  'aqua'  JC.  sed  tu  nie  bap|tisa  tuo  ba[)|tisrao  et  sinito  nie  ein  ftÜÄ  fein 
tili  Regni.    Pap|a:  ©  @rr  3icfii§  bon  5Ja,5  aretf),  !ompt  i)n,  lafft  ciicf;  teuffen 
unb  mciftcrn.     Si  veniret  iam   Roniain,  füllen  fie  fngcn:    a  te  l)ai)tizal)imur? 

.".  sed  veni.  Sie  tüotten  ben  (?i)viftcn  nic^t  jum  §|errn  [)abcu,  et  tarnen  oportet, 
si  noii  in  b|nnum,  tanien  in  nialiini,  beä  unb  fein  onberä.  ?(dj  blo  fromcr 
3iOl^iannc§,  ubi  tua  saucti|tas,  !eufcf)eit'?  uullibi.  äßnö  mangelt  biv  benn^ 
vult  ab  isto  vcro  jc.  Ideo  bene  faft  ben  articEel:  Credo  in  lesum.  Da 
folgt  brauff  ber  s^piritus  sjanctus,  bie  ^jeilig  (S^itiftlid^e  lird^e.    ©ic  toolIen§ 

10  jnadjen,  nt  probi  fiamus  per  opera.  Sed  is:  ego  feci  et  Ioh|an[uem  b|ap- 
[tistam,  et  niaior  tuo  testimonio,  et  tarnen  indiget.  Si  lohjannes  ista  verba 
dieit  ad  hanc  personam  Christi,  tum  discat  quisque:  I'Cgo  oravi  et  servavi 
10  praejcepta,  ut  potui.    Sed,  lieber  öcrr,  fet}  bu  mein  teuffer,  da  aliquid, 

1   bic   (I.)  bis  biciut   c  in  ba§   icc^tc   gut   vt   dicit   Omnes   de   pleiiitudiue   eins   accepi- 
nius  sp  'J  nach  at^ua  steht   baptiso  loh.  1.  np        nach  lue  steht  esse  sp       über  ftucE  steht 

mcmbiuni  ap  3  »ach  Pap|a  steht  contrarium  dicit  sp  3efui  c  in  3efu  sp  über  teuffen 
steht  Bon  teuffen  sp  4  nach  ntciftern  steht  vt  et  accidit,  quia  Euangelium  aboleuit  et  in 

lociim  ipsius  obtrudit  nobis  suas  demonioruui  doctrinas  et  Sacranienta  ita  profanauit  sji  a 
c  in  Non  a  «p  5  nach  veni  steht  baptisare  a  nobis  sp        Sie  c  in  Sic  sp        nach  Woiltn 

steht  fic  sp  über  ß^tiften  steht  Cbristum  sp  nach  oportet  steht  eum  agnoscant  pro  domino  s/j 
G  narh  maluni  steht  et  perniciem  sp  7  nach  nulllbi  steht  6t  loei§  fie  nic^t  ju  räumen  sp 

S  vult  c  in  vis  sp  nach  vero  steht  Christo  baptisari?  Vult  de  pleuitudine  eins  accipere  vt 
omnes  alii  credentes  sp  9  nach  tird^e  steht  i.  e.  tum  accipiunt  spiritum  sanctum  et  sunt 

membra  C'bristianae  ecclesiae,  qui  credunt  in  lesura  Christum,  qui  est  vnicus  Saluator  mundi  jc. 
Contra  papa  et  sui  sp  rh         ©ic  durchstr  sp  10  über  is  sieht  Christus  S2>         nach  feci 

steht   iustum  «/)  11    et  (1.)  c  in   qui  est  «/^         tuo  c  in   Cliristi  sp  darüber  inter   natos 

inul[ierum  s^j  über  tarnen  indiget  steht  gratia  et  iustitia  Christi  sp  12  Christi  c  in  quae 
est  Christus  sp         nach  quisque  steht  dicere  S2>         nach  Ego  steht  quidem  »7;  13  nach 

§|«t  steht  ß^tiftc  sp 

N]  toaffer  tauffe,  sed  Christi  baptismum  oxigit  q.  d.  D  liber  ^et,  la§  mid^  nljnr 
1:.  betjneÄ  tet)C^u  el)n  ftud  fel)n.  Papa  ium  dicit:  lesu  Nazarene,  veni  nnb  la^ 
bic^  2cnffcn  nnb  mct)ftern.  Exemplum  vides  in  comiciis  peractis.  2i5l)vbt§ 
t)l)n  tniberfaren ,  §0  im)l  ic^  (^fiiiftum  unb  ^oannem  el)nen  lugncv  ftraffcn. 
Sßiberferet  ijfjn  barufier  ct)ne  ftf)nnpp\  ^0  f)abenS  t)f)n.  2ßen  fie  un§  glcl)c^ 
bru6er  crUnivgeten ,  §0  luljrbt  man  mt)t  l)l)n  baüon  reben.  %ä)  bm  li6er 
2o-3ioannca,  hJo  hletjbt  nljue  bel)ne  feufcl;el)t,  from!el)t'?  Ergo  discamus  serio 
huiif  artic'ulum  de  Christo  incarnato,   passe,   mortuo.     3l6er  fie  bic  ^apiftcn 

fljnbt  feine  gcfellen,  fic  fl)nren  un§  £)l)nel)n  unb  laffcn  uns  fteden.  ^oonne» 
aber  fc^euct  fic^  nic^t  ju  bemutigen.  Ita  et  nos  coufiteamur  peccata  nostra: 
O  doraine  lesu,  ^d)  ijabt  mit^  getoaf(f;en,  gefaftet,  iä)  b^n  boc§  ct)n  ^unber, 

22  Papae  superhia  ultra  Christum  ro  r       24  Coram  Christo  loannis  sanctitas  nihil  est  ro  r 
')  e^ne  fc^nopp  rgl.  Unnre  Ausi/.  Bd.  17,  450,  5  und  Nachtr.  S.  523. 


46  ^Ptebigten  be§  3at)re?  1531. 

R)  quod  niaius  sit,  quam  ego  habeo.  Noli  inspicere  Ioh|annem  iit  lap|idem, 
!lo|,  sed  sie,  qui  fictet,  fnftct  ,'c.  (|uan)  omnes  pap|istae  faften  iDcrben  unb 
tjnncn,  et  qui  plus  sauctitatis  habet  in  uiio  dig|ito  quam  3C.  bcr  gtöt  [lä) 
herunter  unb  toerfc^itiing  ^  in  fciiicv  l)cil;iflt'cit  für  bcr  giroficn  pcrfon,  ut  in 
oculis  eins  nihil  ,sit.  Quid  igitur  borff  lang  btjpiuttren,  an  per  opera  et  s 
sauctitateni  nostram  iustifijcpmur,  cum  hie  aud|iamus,  qui  d[icit  ad  dominum: 
.^ilfi  bu  mir  et  da  sanctitatem,  quia  dieit:  'Egn'  jc.  6r  rufft  f)ulft  Unb 
bcgert  gnab.  Nos  Monaehii  ftnb  Oiel  Beffcr  gclnefen,  qui  aliis  vend|idimus 
nieiita,  \o  fiel  l^aBen  tnir  ubcvig  gefjabt,  et  hoLmiues  vestivinms  in  cappas 
unb  ÖOU  tnunb  K.'^  et  S|auctorum  merita  tanta  fuerunt,  ut  uficrUng.'  Et  hie  lo 
nihil  habet  uBerling,  imo  indiget.  5ßfu,  mangelt§  bem  et  dieit  indiginum, 
quid  ego  dicam?  Et  ista  doctjrina  apud  nostros  adversarios  est  vulgatis|sima. 
Si  agnovis|sent  hunc  art|iculum.  lohjannes  est  altis|s[imus  honio  in  terris, 
nunquam  ierürt  mulierem,  vivit  sine  vino,  non  carnem,   !etn  jetben,   lüUÜen, 

3  qui  c  in  bet  sp  danach  miftx  sj)  nach  quam  steht  omnes  monachi  je.  ■<j)  4  bex= 
fc^ttiing  in  c  In  »ergiffct  alter  sp  4lö  ut  bis  barff  c  in  ba§  et  für  feinen  ougcn  gor  nichts 

fclj,  tBO§  fol  mon  benn  sj)  6   qui  d[icit  c  in  Iiihannem  tlicere  sj)  7  über  5>iltt  steht 

§Grr  sp  nach  da  steht  mihi  tuam  sj)  nach  Ego  steht  debeo  a  te  baptisari  sp  na^h 
tufft  steht  ttmB  sj)  8  nach  vend]idimus  steht  superflua  sp  OjlO  ho[miiies  bis  ic.  c  in 

mortuos  sepeliuimus  in  totJpen  tinb  Ijoben  fie  Bertroftet,  ba§  fie,  hienn  fie  in  bcr  tappen  begraben, 
Don  munb  auff^  Würben  gen  ^imet  faren  sp  10  ut  c  in  bo§  fie  auc^  sp        über  liic  steht 

lohaii'.nes  sp         11  nach  imo  steht  ope  Christi  sp       nach  Spfu  steht  bt^  sp  lljlä  et  dieit 

indiginum  steht  über  quid  ego  11  nach  dieit  steht  se  sp  nach  indig|num  steht  vt  portet 
calceos  domini  jc.  sj>  12  nach  Et  steht  tarnen  sp  nach  adversarios  steht  in  toto  papatu  sp 
13  nach  art|iculum  steht  Ego  debeo  a  te  (Christe)  baptisari,  non  in  tam  horrendas  teaebras 
corruissent  sp  rh         14  nach  nunquam  steht  !^ot  S])       nach  carnem  stellt  comedit  sp 

')  =  verschwindet.  ^)   Nämlich  ron  Mund  auf  (d.  h.  unmittelbar)  in  Himmel 

geführt.  Vr/!.  hierzu  Unsre  Ausg.  Bd.  9,  802  Nachtr.  zu  8,  158,  23,  wo  sich  iveifere  Nach- 
weise finden,  ferner  12,  516,  29;  14,  34,30131;  auch  DWtb.  6,  2680  f.  ')  Sonst  übettcng 
vgl.  Weigand  s.  v.;  überling  auch  Bd.  17,  218,  5;  hier  =  superfluus. 

N]  fe^  bh3  tnet)fter.  Non  inspicias  loannem  ut  truncum  aut  lapidem,  sed  est  i5 
sanctissimus,  ber  mef)r  {)ct)ItcEct)t  tjat  ben  aUe  5papiftcn,  noc^  tnirfft  er  fic^ 
erunbcr  unb  fel)ne  ^cljUdet)!  ticrfc^lrinbet  Oor  ß^riftt  pcrjon.  Erg<i  si  aliquis 
hominum  deberet  esse,  loannes  esset.  9lBer  ber  H6e  ^O^nneS  Ijat  un§  e^n 
fc^on  ejcmpcl  geben:  '3rf)  bebarff  c§  WoV,  unb  tutjr  gutten  gcfcKcn  f)n6en 
al^o  tiil,  baö  ttjir  brubcrli^afften  unb  gutte  tuergf  juüorfeufien  gehabt,  ^ 
@^tt)et)g  bcr  [)el)[Iigcn  Dcrbinft,  beä  ]vt)x  gnug  ^aben.  *-Pfui  biil)  ^JMonbt^ 
jnl)t  aüen  fjcljligen.  Si  hie  Joannes  non  potest,  quid  alii  potcrunt?  9Ibet 
ha5  fumpt  bat)er:  fie  !enncn  bcn  articEcI  nic^t.    3ioi""c§  ift  bcr  frumfte  unb 

17  K^rifti  (^cljli)         18  liominura  (esse)         21  Contra  Papistas  qui  iusticia  abundant  ro  r 
')   5pfui   bid)  3)!o(anbt   vgl.  die  Änsfidirutigen  hierüber  in   Unsrer  Ausg.  Bd.  29,  713 

zu  S.  547,  24125  und  Bd.  33,  67G  zu  S.  36,  13.     Ber  Ausdruck  kommt   axich  noch  rnr  in 

Unsrer  Ausg.  Bd.  32,  24,  33.  235,  30. 


9lt.  5  [6.  ^fluimt).  47 

R]  leinen  flcib,  non  im  fcbbcv  bette,   scd   auffm  grao  unb  evbb|Oben   unb    bie 
^üc^ften  opera   getrieben,   fuit   ang|eln.s   unjerä   .^errn   ^c\u    fi    ;iltis|simus 

Apostolus,  (Uli  cciain  t'inn  l>aii;tisavit,  is  dicit,  e§  mangelt  l)l)m  unb  fcljlet. 
5tu  las  bcn  ^^.^abft  t)Cr  fomcn  unb  idjlicjien:  non  edeiulae  C|anics,  iciunanclnni. 
.',  aSirget  un-^  ftuc§§  unb  t)alt  feft.  ©inb  fie  uitf)t  toridjt?  Nihil  onmino 
noverunt,  leg|erunt  E|iiangeliiini  u6erf)in,  swl  ut  und)  beucfcn.  Si  noliint. 
nos  aiidire,  vcniet  loli.  5.  Cini  est,  saiictus,  bleibe  nur  nid)t  brauff  ft^cn.^otif'.'is 
Coram  mundo  mogt  l)t)r  from  fein  k.  bie  e§  mit  Sotlli^rim!  tooUen  t)alten, 

sie  diccnt  K. 
,0  'Et  lesiis  rcspondit.'    Y|ult  .<ic  djicere:  ©o  ift§  aE§  rcc^t,  la\5  mir  *»'"'•  3' '^ 

ge^cu,  tuen  bu  mid)  fd)on  tauffft,  tft§  brumb  nic^t  unrecht,  et  te  itemm  jc. 
S)u  folt  nic^t  jum  Seuffel  brumb  faren,  si  me  bap|tisas  et  tu  ad  celnm,  si 
te  bap[tiso.  2Bir  lüoücn»  nirfjt  oerberbcn.  Ioh[annis  baptismus  geltet  über 
ben  §|6rrn  l^in,  sed  non  faoit  eum   bcffer.    öed  econtra.    2;a5  tft  ba  l)in 

1  nach  t|Ieib  siehl  gcttageii  sp  nach  fcctte  steht  gctcgcn  sp  Ergo  longe  sanctbr 

oniuibus  nionacbis  sp  r  2  nach  aug|elas  steht  et  praecursor  sp  nach  3e(u  steht  Christi  sp 
3  nach  Apostolus  steht  Et  dominus  ipse  sj)  is  dnrchstr  sji  mangelt  c  in  mangttc  sp  danach 
finb  feile  sp  unb  fegtet  durchstr  s/i  4  nach  fc^tieffen  steht  Quod  seruantes  humanas  tra- 
ditiüiies  remissionem  pec[c;itürum  consequautur  et  salui  flaut,  Unb  botuicr  Werben  biet  crlt)urc(ct, 
qui  coutradicunt.  9iu  sp  non  bis  ieiunandum  durchstr  Sj)  5  nach  töricht  steht  toll  rafcnb 
»nb  sp  6  (nihil)  leg]erunt  vor  legjerunt  steht  nihil  sp  nach  E|uaugeliura  steht  Icfen  fie  sp 
ut  c  in  ba§  fie  im  sp  nach  bcnien  steht  foUcn,  ba§  taffen  fie  sp  7  loh.  5.  durchstr  sp 
dafür  alius  ben  fie  Werben  ^oten  muffen,  ®§  fe^  nu  bet  %üxä  ober  ein  anbct  sp  8  mogt  c  in 
mögen  sp  danach  tinb  follcn  Wir  sp        ij^r  durchstr  sp        nach  e§  steht   abtx  sj)  9  nach 

dicent  steht  Ego  deheo  a  te  baplisari  sp  10  Vt  iniplearaus  omuem  iusticiam  »^J  r  U  nach 
te  steht  ego  sp  12,13  tu  bis  bai)[tiso  durchstr  sp  darüber  ego  te  baptiso  sp  14  nach 

econtra  steht  Christi  baptismus  valet  ad  hoc,   vt  et  Johannes  de  pleuitudine  eius  accipiat  sp 

N]  15  !euf(^te,  meffigfte  man  getnefen  in  cibo  et  amictu.  @r  '^at  !et)n  tüel^b  Berurt, 
tit)n  fletjjc^  geffcn,  ba^  uor  l)()m  nid;tö  gelneien.  Ipse  est  angelus  et  pi-aeciu-sor 
Christi,  ^loä)  tDl)I  er  nid)t'5  iei)n,  unb  iütjr  ^el)Iigen  ^papiften  iooUen  m^t 
^platten,  (Wappen,  faften,  Üet  effen  frum  fcljn  unb  Icutfic  baruber  ertourgen. 
©l)nbt  fie  uidjt  toi,  quia  non  noverunt  hoc  Eiiangeliou?    @§  tütx  lüol  lucrbt 

i'u  bi^  gnangelion  el)uer  gewaltigen  prebiget,  ba§  man  ha^  nerrifc^e  f£)urnemen 

ber  äBibcrfat^cr  mo(^te  fturc^en.    "^s<i)  bebarff  rtol.'    D  üben  ^crrn,  tocr 'Watti,. a, i4 
bo  frum  ift,  ber  fcr  umb  unb  fprcd)  ml)t  Joanne:  '^(^  bebarff'  3C.    Sor  ber 
lüctt  ift  inot  gut  frum  fel)n. 

'Sine  modo  sie  esse'  q.  d.  ©30  foI§  red;t  fet)n.     äßen  bfö  mic^  fc^on w^ittn. .•;,  15 

25  teufft,  ml)r  ift  ni($t§  abgebrochen,  blü  folft  brumb  nit^t  jcum  teuffei  ft)aren. 
Sßie  Jol)r-5  nt)ue  matten,  §0  fol3  rcc^t  fel)n.  l'afe  t)cr  gef)en.  ^ä)  toeljfe  Ivol, 
Irarumb.  3)a§  ift  bo  f)l)n  gerebet:  aßen  ic^  bie  2;auffe  S^riftt  ^abe  unb 
g^rifto  anfiangc,  %o  itit)I  ic^  gerne  ijn  euffcrlic^en  bingen  bem  Sapft  folgen. 

■2t  Milii  opus   est  ro  r         23  lool(§)         24  Sine  modo  sie   esse  ro  r 


48  SPtebigten  be§  3a^teä  1525. 

R]  gercbt.  Si  Christi  baptisraum  habeo,  Ia§  'cjijn  meinen  §|6n'n  fein  et  fido 
eins  meiitis  k.  tum  volo  libeiitis|sirae  papae  ju  tüiÜen.  Nos  offerimus  papae, 
(juod  velimus  omnia  facere,  quae  c|or  eins  ciipit,  nihil  omuino  in  terris 
auferre,   unb  jtuartcn   am    fireitog   fijd}    cffcn   unb    platten   tragen,    modo 

.     retineamns   hunc  art|iculum,    ba§   ]Öeul6tft|Ud£,    et   sie  canere   cum    vellem    ut    ;> 
Christus   cum  Ioh[anne:    c§  ift    nüS   recf)t.     Si   ipsi   licffen   fic^  tion   (5t)rifto 
tcnffen,  fo  Irolten  \mt  un§  Jöibcrumb  öon  eudj  teuffen.    Sed  ba  l)Ut  birf}  fnr, 
obdurati    hanc    accipient    conditionem    oblatam.      ®a§    riechen    fie    tool,    si 
Christum   suscipinnt  et  lajfen  pvebigen:  opera  nostra,  sapjientia  nihil  gilt  fuv 
gott,   ergo  niu§  man  nimmer  opffern.    Si  dico:  ber  pfiaff  ^elt  bie  ^3Jlejfc,  lo 
non  potest  me  iuvare,   6.  feria  ieiuuare   coram    deo   non  iuvat.     @§  ift  Um6 
ben  Sand)  jutliun.    Si  vero  djico:  Sßir  tüoEen  ju  famen  t!^un,  ba§  (Jl]riftu§ 
fol  unfer  2!]roft   fein    et  tantum    scire,    quod   d[ocet,    tum  ecoutra   vellemus 
fjappen  tragen,  effen,  quodeunque  velletis.    Sic  toolt  \ä)  mid^  lüibber  laffen 
teuffen.     ^oflinnneS  iifUU   et  dicit:   '^ä)  fol  öon'  JC.      Et   Christus   econtra:   is 
Sllfo  gepurt,   ba§  id)   bid^  tauff,   et  si  suscipis,  es  salvus.     Et  contra  mihi 

1  nach  ^%n  steht  allein  .y  nach  §|®rtn  steht  Bnb  ^eitanb  S2>  fido  durchstr  sp  dafür 
credo  sp         2  über  ineritis  steht  nie  saluari  sp       nach  Itiiücn  steht  ein  to()pen  platten  tragen  sj) 

nach  offerimus  steht  nos  s])  3  c|or  c  in  exigit  sp  3j4  eins  his  jWoitcn  durchstr  sp 

dafür  a  uobis  sp  5  nach  !^eu&tft{udE  steht  Hie  filius  meus  u.  HUNC  audite  Si  ipsi  omissa 
sua  impia  doctrina  audireut  Christum  tinb  sp  rh  5/6  et  sie  bis  ipsi  durchstr  sp  7  euc§ 
durchstr  sp  darüber  inen  sp  nach  teuffen  steht  laffen  i.  e.  ein  läppen  anlegen  jc.  sjy  nach 
fut  steht  quod  s^j  9  nach   Cliristum   steht   et   verbum   eius   annemen  sp        siiscipiuiit 

durchstr  sp  nach  sap|ieutia  stellt   religio  nostra  sp  10  zu  opffetn  steht   nimev  ÜJJcffe 

ftifften  JC.  sp  rh  11  über  6.  feria  ieiuuare  steht  vita  monastica  sp         über  ift  stellt  in  sp 

13  über  fol  steht  oUcin  sp  über  fein  steht  fol  sp  dtocet  erg  zu  doctor  sp  davor  steht  verus 
et  vnicus  sp  nach  d[ocet  steht  a  deo  ordinatus  et  constitutus  sp  rh  14  quodeunque  velletis 
durchstr  sp  darüber  h3a§  ir  nut  Jegerct  sp        nach  laffen  steht  tion  euc^  sp  15  nach  öon 

steht  bir  gctaufft  tterben  sj)  16  nach  gepurt  steht  m%  aUe  gerec^tigteit  ju  crfuKcn  sjj  rh 

nach  suscipis  steht  bapt[ismuni  meum  sp 

N|  6r  Ia§  ung  nfjur  ben  6f)riftum  unb  fialben  friben,  it)t)r  hiotten  tj^m  ben 
fte^tag  äto  gefallen  fifd^  effen  3c.  Sßl)r  iroUen  fpred;en:  6§  ift  alle§  rec^t. 
Ita  dicamus  ad  Caesarem  et  prineipes:  Saft  euc^  ß^riftum  teuffen  unb 
n{)emet  fel)ne  le'^r  an,  feo  fol  ben  al§  ret^t  fcl)n.  ^0anne»  bebarff  (Sfjrifti  20 
tauff,  bo  ift§  alles  fd^ledjt  unb  ber  fad;e  ift  fcalbe  ge^olffen,  fdjabet  nidjt, 
ba§  er  ßl)riftum  tauffe.  S)en  er  begeret  öon  ß^rifto  getaufft  3h)  löerben,  §0 
ift  bife§  aUeö  fc^Iec^t  unb  rec^t.  Si  enim  credimus  solum  Christum  salva- 
torem  et  eius  baptismo  indigere,  tunc  omnia  externa  siucere  servabimus. 
äßen  Sapft,  Sifi^off  fic^  liffen  bifen  6[)riftum  teuffen,  ut  hie  Joannes  facit,  25 
©30  iDoIben  IrJjr  alle»  tüiberumb  jugefalten  tfjun.     Wljr  geBurct,  ha?>  bhj 

17  @r  bis  ben  ('2.)  unt  ro  Si  Papa  Euaiigelion  susciperot  et  Cerenionias  eius  accipere- 
mus  ror        23  unb  rcc^t]  Bnb  Bnbtcd^t        25  ßfitiftum  (liffen)        26l49,  ir,  igjo  bis  tenfft  untro 


9h.  5  [6.  3nniiat].  49 

R)  null  nocet.  Sic  si  cgo  intliierem  cappnm,  non  facit  nie  Christiannni.  Etsi 
Iol)|anncs  non  finxit  siuiiu  bap|tismuni,   sed  a  deo  liab|uit,  et  ei  commissum 

a  deo Cin-istus   ut  iussiini   doi.     W\x   clBictcn   un§   norf;   boy  an 

junemcn,    bo§  fic   cvbac^t,    modo   patiantur    C'liristiim,    nompe    has    id)    fein 

5  con[scientiani  bn  Pon  ^ab  e,  si  cappam  non  gero,  non  ieiuno  6.  feria.  Sed 
e'^e  hai!  cl)i-  t[)iit,  fol  er  ali,c  l,oma,  nuff  erben  jnfnme  mengen.    Idoo  fol  er 

JU  trumntcrn  gljen  et  nemo  fol  l)l)n  Ijclffcn  ncc  potentia,  sapiicntia,  tlico|logi 
Parisiensjcs  k.  Si  tu  iiene  potes  credere  in  Christum,  fo  fei)  bamnd)  JU 
friebcn,   oB  bicf)  bcr  faifcr,    parentes,   prinoops   btc^   teuffen  i.  c  quaiido  tibi 

10  praoeipimit  aliijuid,  quia  ad  oinnem  Ijapitismnm  gebort  ein  lere,  cum  iial)|es 
alium  Christi  bap|tismum,  potes  obed|ire.  Sic  Ciiristus  accepit  bap|tismum 
Ioh|annis,  ut  pucr  est  obediens  parentibus  i.  e.  rjuando  quis  est  baptisatns 
in  bem  glauben  6l)riftt,  tunc  alle  ftcnbe  finb  toftlid)  et  in  qnocunquc  statu 
vivit,   (juem  deus  [)ra((ipit ,  ber  ift  loft(id).     Tibi  gepurt,    ut  nicum  l)apjt[is- 

j5  mum  praedices  et  ut  ego  etiam  tibi  obscquar.     Sic  fol|len  tnir  untb  .^|6rrn 

1  nach  nocet  fleht  vt  a  te  li.iptiser  xp       2  über  finxit  sieht  excogitauit  sp       3 ] 

unleserlich,  weil  iiherschrieben  mit  vt  baptisaret  sji  Christus  his  dei  durchstr  sp  darüber 
Iiili.  1.  Qui  misit  me  ad  Ijaptisaiiduin  sp  4  nach  fie  sieht  bic  papiftftt  «f)         nach  ctbadfjt 

steht  ffobm  sp  neniiic  diirrhslr  sp  dafür  esse  vnicniii  nostrum  !>aluati)rem  xji  rh  !i  coii- 
iscieiitiam  c  in  gchjifjen  sjj         über  ß.  feria  steht  am  frcitag  sp  6  bo§  e^r  c  in  bcv  Sapft 

bn§  sp       nach  tf)X  steht  if)e  sp  7  et  bis  'griffen  c  in  »nb  fot  Ij^n  nil^t  ^clffcn  sp  S  tu 

c  in  Vera  sp  heue  potes  durchstr  sjy  darüber  fidiicia  sp  credere  c  in  credis  spi  <J  nach 
o6  steht  fic  sji  nach  b\ä)  steht  et  fiilem  noii  iiiipugiiant  parentes,  princeps  papa  s]>  bei" 
bU  bic^  dnrcbslr  sji  70  nach  .nlifjiiid  steht  qnod  noii  est  contra  coiiscientiani,  vt  si  princeps 
iiil)eat  ire  in  miliciam  ic.  sp  rh  11  nllnni  durchi^tr  sjt       nach  bnpjfisninni  (J.)  steht  salnum  sj) 

14  über  vivit  steht  homo  sp  (I'-g")  Til)i  ülicr  gepUlt  steht  o  Johannes  sp  16  nach  ohse- 
qnar  steht  vt  l)aptiser  a  te  sp       nach  um6  steht  be§  «7)       nach  §(@rtn  steht  hjitlen  sp 

N]  mt(^  tcufft,  ^0  fcfjabcty  nid)!,  ba§  bin  tnid)  Uiibcr  tciifft.  9Jt)m  atfet)ne 
(5l)riftnm  an,  borna(^  ben  ^ccln  grato  obbcr  fd;luarc5  tap  an  k.  feo  fdjabets 
nil^t.  loannis  baptismus  non  est  sine  ordinacione  dei,  attamen  indignum 
se  putat  et  demittit  sc.     S)cr  S5apft   aber  inljl  ijn   felinen   getidjtcn  nid}t 

20  h.iet)(^en.  Si  assumeret  Christum  et  i)aptisinum  eins,  ^o  loolben  rt)l)r  t)t)nt  bic 
Pappe,  platte  k.  jugefoEen  tragen.  Ergo  si  in  Christum  credis,  §0  btfe  jtü 
friben,  C6  hiä)  bcr  feljfcr  abber  »ater,  mutter  tcuffe  q.  d.  ^ä)  ttii)l  ntid^  gerne 
laffen  teuffen,  teuffe  n^ur  tool,  id)  l)a6e  nl^ue  etjn  l)0(^er  tauffe,  sciliect 
C'iiristi,  bie  mu^  eö  t^un.     Sie  eufferlid;e  Jüerg!  tjelffen  unb  fdjaben  nichts. 

25  Si  in  fide  suin,  omnis  condicio  et  vita  est  perfecta.  S)o  ift  bie  aEe  gerec^tig= 
fet)t  erfuEet.  Sunft  sine  Christi  baptisnio  ift  aEe  gered)tidel)t  etjttel.  Söen 
inan§  alfjo  erlialben  foube,  §o  toolben  öon  {)erc3cn  gerne  tl)un,  lüa§  ber 
!ct)fer,  furft  unb  tnet)n  nel)ifter  Begeret.  @r  laffe  fid)  nt)ur  öor  teuffen  unb 
bemutige  fid^,  |o  ift  6l)riftu§  %o  frum  unb  Inlil  gerne  tl)un,  Inas  man  l)^m 

PJ  demittit  c  aus  remittit         28(50,  6  6t  bis  Seil  unt  ro 
SiitfjetS  aScrfe.  XXXIV  4 


50  513rcbigten  bei  ^aijxei  1531. 

R]  ajinttri.  ,1,  i;.  gcvil  geljoffaitt  fciii  Cesari,  ]>riiicipibiis,  ctiam  inimico.  '©a  ItcS'  q.  (1. 
Ioh[annes:  ^ä)  folt  btr  iDorltc^  !ein  gepot  ouff legen,  sed  quia  oupis  ipse, 
et  c[or  Cliristiamim  gibt  ftd)  gern  brcill.  Doctjrina:  crede  1.  in  Cliristum  et 
deiude  fac  praecep|ta  dei,  gl)cn  bic  ^tno  touff  mit  einanber,  tiinc  es  iustus 
coram  deo  per  Christum  et  mundo  jc.  5 

1  über  etiara  inimico  sieht  Diifcrm  fcinbe  sp  nach  tie§  steJU  er§  im  311  sp  ä  nach 
cupis  steht  obsequar  et  baptisabo  te  sj'  -/-^  'l'se  bis  C'hristianuni  c  in  35cnn  ein  E^rift  sj) 
3  nach  Uoct|rina  steht  salua  Sj>  1.  c  in  priinum  sp  S  vor  niuiulo  stellt  coram  sp  nach 
mundo  sieht  per   charitatem   obedieiitiam  K.  sp 

N]  geBeiitet,  bod)  allc'3  frei)  itnb  ungcc.jtüuugcn.  35cn  er  ift  öor  fid)  frct)  itnb 
utttcrUiirfft  firf;  Ijbernmn.  3(1^0  fljnbt  bie  jtDuc  tauffen  itnb  gcred;tig!et)t 
nntcranbcr  Hormengt.  S^uftu,  \va5  got  gefcllet,  ^0  tt)ue  ic^  tüibcrumb,  \va% 
bt)r  iDoIgefcEet,  ^0  ift  bife  gcrec^tig!ct)t  erfuttet. 

i'  ©if)c  tuic  3oonni§  »nb  ß^rifti  tauff  fintere^nanber  »ormcngct  fel)n  m  r  daneben  sieht 
Viile  laeius    ile  baptismo  l'o[lio  2  a  tergo'  ro 

')  Gemeint  ist  die  Rückseite  des  vbemadistenBlatl.es  (191^'),  wo  die  unten  folgende 
Predifil  Nr.  7  hef/intii. 

6.  8.  SanUQt  (?)  1531. 

A]  Ginc  A^od),^eit))rctiigt  ixbcv  bcit  ©))r«rf)  A^cfir.  13, 4. 

[S(.  Q  ij)  eine  ÖPcöseit  yi'cbigt  iiöcc   beii  f^juiidj   51111   i^cßreetn       10 
am  ^reoscöenbcn  Capitel. 
aPcprchigt  hurcg  Mnv.  'KiirJjcr. 

^(^t)  Inil  itt  ein  iticnig  bom  cl)elid)en  leben  unb  ftanbe  vcben,  bie  tueil 
normal'^  gnng  bnüon  gcfd)vie6cn,  aber  bodj  ifty  and)  ber  nötigsten  ftücf 
ein§,  lt)elc^§  man  jnn  ber  6[)rifteni)eit  prebigen  nnb  ba§  bie  ß^riften  toiffen  15 
fotlcn,  9(nff   ha§  nn  bie  fclbige  lere  Dom  cf)cftanb  auc^  jn  ber  hielt  bleibe, 
bie  unter  bcm  2?apftuni6  fo  gering  geljaltcn  unb  gcprcbigt,   ba  alleä  lob  unb 
alte  prebigt  allein  an  ff  bie  feufd^eit  unb  iungfrQtüfd)afft  gangen,  gleid)  ob  aUe 
Joelt  !eufd)eit  inere,  fo  jf^r  hoä)  gar  tnenig  ift,  bie  mit  ber  gäbe  begäbet  finb, 
©0  löolten  lüir  i^t  bcn  fprud)   für  uns  nemen,  lticld)er  jnn  ber  (Spiftel  jun  20 
.§ebre.  am  jitj.  ßapitel  gefc^rieben  fielet: 
*c(ir.i3,4  'S)ie  @^e  fol  e'^erlid)  getjalten  )üerben  bei)  allen,  unb  ba§  cl)e= 

bette   unbeflcdt,    Sie    ^nrer    aber   unb    bie   et^ebrec^er   luirb  @ott 
richten.' 

9llfo  leret  ber  3lpoftel  bic  nidjt  bie  Reiben,  fonbern  bie  öbriften,  bie  25 
getaufft  finb,   ba»  fie  allefampt  alfo  leben,    bas  fein    un.5Üd)tig   !^urnlcben 
unter  \ijnm  fet),    fonbern   ha^  fie  jfjrcn    ftanb  eljerlid)   unb   \i)X  bette  rein 
beljalten.    S)arumb  ba§  erfte,  ha§  man  an  biefeni  ftanb,   luie  aud)  an  aKen 
anbern  ftenben,  bie  ®ot  geftifft  l)at,  lernen  fol,  ift  ba§,  haä  ein  feber  Iniffe 


y 


9lt.  6  [8.  asaminr  (?)].  51 


8]        [581.  siij]  (jHin  3|ai,t3Eit  yrcbigt  iiöeu  bcn  fpriirfi  5un  l^cl&i'ceni 

am  örciidjcnticn  Cayitd. 

Il^^c  Ipot  tcf)  öormols  offt  üom  6()Iid)en  ftanb  unb  leBert  gcprcbigt  imb 
^■^^  gcfdji-ieben  t)a6c,  boc^  teil  id)  jtjt  bcr  .S^Oi^jeit  ju  e^rett  oud)  ein  tocnig 

r.  babon  rcbcn,  Sßeil  e§  aud^  ber  nötigften  ftiid  etne§  ift,  fo  man  jnn  ber 
(5[)ril"tenl)cit  prcbigcn,  unb  alle  Cif)riftcn  Jniffen  foEen,  S)enn  e§  an(^  ift  ber 
gcnieinftc  unb  bod)  bct  furnemcfte  [tanb,  burd)  toeldjem  alle  anbcrn  ftenbe 
beftefien  unb  erfjalten  Itjerben.  '3)arnm6  aud}  bic  tjeiligen  Stpoftel  jnn  jren 
Gpifteln  üleiffig  babon  fi^reiten  unb  öermanen,  2Bir  nemen  aber  i|t  für  un§ 

10  ben  furzen  fpvuc^,  Uieldjer  jnn  ber  ©piftel  jun  §ebreern  am  breije'^cnbcn 
Gapitel  gefc^rieben  ftet)et: 

'Sie  @^e  fol  e'^rlic^  gehalten  Inerben  ietj  allen,  unb  bo§  ßl^e=«ci)r.  la, 4 
tettc  unbefledt,  S)te  §urer  aber  unb   bte  ®!^e6rec§er  iotrb  @ott 
rtd^ten.' 

IS  |)ie  leret  er  ntc§t  bte  Reiben  al§  ein  5p^iIofo|3'^u§,  fonbern  bie  getaufftc 

(JI)riftcn,  »nie  fie  ben  @f)eflanb  anfel)en  unb  t)alten  foÜ'cn,  3)a§  fie  in  nic^t  fo 
gering  achten  noc^  leid^tfertig  unb  f djimfff Ud;  ^  bamit  f aren ,  Iriie  bie  Reiben 
getrau  unb  aUjeit  bie  blinbe  toelt  t^ut,   aud)   Bi5()er  inn  ber  (£^riftenf)eit 


')  =  scherzweise. 


4* 


52  5PTcbigtcn  bc§  Sn'^rcä  1531. 

A]  tinb  getoiä  bafiir  Tjalte,  baö  bcr  cljcftanb  tmn  Ciott  gcovbcnt  iinb  gcftiftt  jet). 
®Q§  ift  fnft*  bie  Tiodjftc  !iinft  jm  cr)clid)cu  IcBcn  311  loijfen,  bay  man  bcn  ftanb 
lerne  anfel)en  naä)  bcr  I)6cf)ften  cfjre,  nemlicf},  bn§  er  föottcy  gcftifft  ift  nnb 
©otte-5  )üort  f)at. 

33}oI  tjaficn  btc  alten  S)octore§  gcprebigct,  ha§  ber  e^eftanb  bcr  frnc^t,    5 
treln  nnb  lieti  fjatbcn  ^ntoticn   fei),  oft  f^ci-'  »icfjt  aud)  bie  (cibüdje  nuljnng 
ein  toftliif;  bing,  ba^  bie  crfte  tngcnt  beä  ctjcftanb^  gerinnet  i[t,  baS  ficfj  ein 
ntan  anff  fein  treib  Derlaffen  barff,  fein  leib  imb  gut  auff  biefer  erben  bem 
lueib  troftlid)  tiefef)lcn,  haä  eä  Bei)  jfjr  al§  Uiol  tielrarct  fei)  aU  Bei)  jl)m,  Siefe 
frnd)t  liiere  ancf}  luol  eine,  ^tbcr  Inir  inollcn  bie  felöigen  ni(f)t  erjclen,  Befctjlen  i» 
folcf)-3  bcn  9J()etoren.     (5()riftli(f)   nnb    gottlid)  baüon   ju  reben,  ift  ba§  ba§ 
l)otf)fte,  baä  ©otted  Irort  an  beinern  luciBe  nnb  an  beincni  man  gcfi^ricBcn  ift, 
lucnn  bn  bcin  toeib  alfo  anftl)eft,   al§  toere  nur  etnä   unb  fein»  mc^r  auff 
biefer  luelt,  uub  lücnn  bu  bcincn  man  alfo  anfil)cft,  al§  teere  nur  einer  unb 
fonft  feiner  mc^r  fnn  ber  toelt,   ba«  fein  fonig,  ia  auc!^  bie  Sonne  nic^t  >* 
fd)oner  fc^cincn  nnb  jnn  beinen  äugen  leutfjten  fol  alö  eben  bcin  fralo  obber 
bein  mau,  Senn  alt)ie  f)aftu  ®otte§  Irort,  ltielc()§  bir  bie  fratr  obber  ben  man 
3ufpriif)t,  fi^euiit  bir  bie  [M.  aiij]  fraln  ober  bcn  man,  ©pridjt:  bcr  mau  fol  bein 
fein,  bie  fraln  fol  bein,  ba§  gefeit  mir  fo  tuol,  alle  @ngcl  unb  Greaturu  f)abcn 
luft  unb  frcub  barob,  £)enu  c§  ift  i()e  fein  fd)mucl  über  ÖotteS  Irort,  bamit  bu  jo 
bein  treib  anfil)eft  al§  ein  ®ottc§  gefc^end,  5llfo  fanftu  fein  bl6b§  gelriffcn  f)abcu. 
Sßie  lool  eä  fcfjetuet,  alv  fei)  c§  Ictdjtlitf)  gcrcb,  uub  Irer  treiS  ba§  nic^t, 
ba§  bcr  @{)eftanb  Don  G5ot  gcftifft  nnb  eingefcljt,   jm  5}.iarabi§  gefc^affcn  unb 
auci)  anffcrl)alb  be§  5parabt§  beftcttiget  unb  gcfegnct?   35ßie  5[)lofe§  folcf)§  anjeigt 
2;^2^'V,'"7  ®''"'^-  i-  Ü-  "iii^  ijv  ba?'  tüei§  ibcrman  Irol,  ^d)  []ab  aud}  bie  loort  lernen  nai^  i". 
rebeu,  aber  eä  ift  ein  foli^c  fünft,  bie  ii^  uod)  nid;t  fan,  lerne  nod^  jmer 
baran.    l^-ie  ücrnunfft  unb  trelt  l)clt  c§  uii^t  fonberlid)  bafur,  ba^  ber  c^e= 
ftaub  ein  ©otte»  gcftifft  fei),   3Bie   auc^  bie  Reiben  gemeinet  ^abcu,   ba^  e§ 
plurafilrciö-,  uub  jufoly  alfo  gef(^cf)C,  baS  einem  biefe  obber  it)enc  jn  teil  ircrbe, 
Senn  trenn  bu  trilt  auffs  bcl)lronen  fcbeu  uub  bie  äugen  auff  ba§  eufferlid)e  30 
bei)trefcn   fcrcft,  fo  ift  unter  bem  cl)clid)cu  leben  unb  ^urn  leben  gar  fein 
unterfd)cib,  ift  fcer  nal)e  bel)eiuanbcr  unb  fif)et  faft  an  einaubcr  gleid^,  ba§ 
bifcr  ein  6-l)efralr,  i()ener  ein  t)uru  l)at,   Sarumb  ba§  einerlei)  pcrfon,  man 
nnb  treib  auff  beiben  feilten,  fm  e^elid)en  nnb  f)urn  leben  bel)einaubcr  trouen. 

£üf)cr  ifty  foinen,  baS  mau  fo  ein  gandelfpiel  auö  bem  ebcftanb  gemacht  35 
nnb  aUentf)albcn  fo  lci(^tfcrtig  baoon  gerebt  f)at,  Sa«  fleuft  aUc»  baf)cr,  ba§ 
c§  bem  ^urn  leben  fo  ua^e  uub  gleich  fit)et.    S)arumb  ift§  bie  !^6l)efte  fünft, 
bie  aEein  für  bie  G^riften  gel)6rt  uub  bie  ß^rifteu  fein  IroHeu,   ba§  man 


1  »erorbcnt  Ji        10  nici^t]  itjuiib  nicljt  B        32  fnft  on  einanbcv]  cinonbet  faft  B 

')  =  so  ziemlich.  ')  =  von  ungefähr,  aufs  Geratewohl,  s.  D  Wtb.  7,  1045;  syn- 

onym :um  folgenden  3llfnl^  (sc.  W\^).  fVfß.  Unare  Amp.  M.  15,  622, 14.  20;  19,  624,  9.  K.  D.J 


9h.  G  [s.  3Qiniav  (?)].  53 

i']  9cfd;cl)Cii,  ba  aücy  lob  mit  gcUialt  ouff  bic  jminfratoftf;nfft  ficc^anflcn,  iiiib  ber 
P^f)cftaiib  bogcgm  i^oiiii  imtucib  gcmadjt,  gleid)  aU  Wcxc  bamit  alle  Uh-U  jiir 
fciiftfjcit  fira^t,  jo  bodj  bafjev  cnblicf)  aUeö  mit  fcfjeiiblidjcr  .^iircrcl)  crfuttct 
ift,   ©üiibern,   ba§  fie  ja   lernen  elivcn   unb   pvcifcn  aU   einen  Pfjviftlid^en, 

5  feiigen  ftanb  unb  firfj  olfo  btuinn  [)nlten,  bnö   fein  .'Tiuvu  nod)  y3uüen  let'cn 

unter  inen  fei),  äBeldjc  ]\vct)  er  f)eifft  ben  ßrjeftonb  cl)rUd)  unb  ba§  gficBcttc 

rein  definlten,  Tarnmti  Umllen  Unr  fefjen,  Inay  biefe  tuort  hioUen  unb  Uernuigen. 

Sas  (5rfte,  fü  nuiu  an  biefem  ftanb  (luic  audj  an  allen  aubern  ftcnben) 

lernen  fol,  ift  hai,  ba§  ein  ieber  lotffe  unb  getoi»  bafur  ^oltc,  bau  ber  e^c= 

lu  ftnub  iHiu  G3ott  georbeut  unb  gefttfft  fei).  3)a§  ift  faft'  bic  f)üd)fte  fünft  im 
(Sl)elid)en  leOen,  hci^  man  bicfen  ftanb  lerne  anfef)en  nad)  feiner  I)üd)ften  elf)rc, 
5iemlid),  ba§  er  @otte§  geftifft  ift  unb  ©ottes  loort  f)at.  Sßie  tool  eö  fd)einet, 
als  fei)  eö  leicht,  unb  fid)  jbcnnan  Icffet  banden,  er  fonne  e§  fel6§  unb  barffe 
feines  mciftcrS  ba^n.    3)enn  loer  mei§  ha-i  nid)t,   baö  ber  @f)eftanb  Hon  föott 

15  im  5parabiy  cingcfel;t  unb  audj  aufferl)all)  beö  Sparabis  kftettiget  ift?    äßie 

'fllofeö  anzeigt  @ene.  am  j.  ij.  unb  ij.    3l<$  i)abB  auä)  offt  gelefen  unb  lool'/äJ'i'gl'^',' 
leraea  nad)  reben,   aber  c§  ift  ein  fold)e  fünft,   bie   iä)  nod)  nid)t  faa  aab 
mid)  aidjt  fdjemen  mu»,  üb  id)  lool  ein  alter  Soctor  bin,  teglid)  baran  ju 
lernen,  Sie  toort  finb   lool  balb  gelernct,  ba§  eS  fei)  ein  ftanb  üon  @ott 

2u  eingefelit  k.  ?ltier  haB  ift  bie  fünft,  baöon  id)  fage,  ba§  man  fold)§  gclnis 
unb  nngejlociüelt  bafur  I)alte,  unb  ein  jglii^er  ben  (?f)eftanb  an  jm  unb  aubern 
aEeutl)alf)  alfo  anfel)e,  ba§  e§  Don  ®ott  alfo  gefc^affen,  georbnet,  gefdjidt 
unb,  tüie  man  fagt,  befd)ert  Itcrbe,  Senn  bie  toüe  luelt  unb  ,5lnar  aad)  bie 
flugc  öeraanfft  l)elt  e»  nid)t  erafttid)  bafur,  ©onbern  meinet,  e§  gcfd)ef)e  on 

:;r.  gefcl)r  unb  jufal»  alfo,  haä  einem  biefe  ober  jene  ju  teil  tuerbe,  gletd)  loie 
fonft  auffcr  ber  el)c  jr  jtoel)  ^^afamen  geraten,  S)a§  mad^t,  ha§  fie  allein  bem 
euffcrlid)cn  luefen  unb  anfef)en  nod)  bendet  unb  rid)tet,  S)cnn  luenn  mau 
baffelb  jau  bie  augca  faffct,  fo  fiab  bie  jluel)  (Stjclid)  unb  .'guren  leben)  feer 
nat)c  bc^  famcn  unb  fi()et  ein§  bem  onbern  fo  foft  el)nlic§,  bo§  be§  be^h)efen§ 

30  ober  bel)töonen§  Ijolbea  feia  uaterfd)eib  ift. 

!S)ol)cr  iftö  fomea,  boS  mon  fo  ein  goudelfpiet  au§  bem  Gl)eftanb 
gemod)t  unb  allenthalben  fo  leichtfertig  baöon  gerebt  l^ot,  Sarumb  tft§  nid^t 
fo  leid)te  fünft,  ba§  mon  baS  G^t)elid)e  leben  tion  ber  .öurerei)  Iniffe  ,yi  uatcr= 
fdjciben,  bas  ein  Gf)cman  beS  geluiS  fei)  unb  fogen  tiiaac:   bi§  äßcib  ()ot  mir 

35  föott  gegeben,  ba'5  id)  bei)  jr  bleiben  fol,  3)e§  gleid)en  ein  G^cfralo  fagen 
fonne:  ben  Wan  f)ot  mir  6)ott  gegeben,  be^  bem  fol  ic^  ju  bette  unb  ju 
tiffd)  iDonen  3c. 

©ol(^§  hJolt  iä)  gerne  für  oKca  biagen  ben  leuten  lüol  eingebilbet 
fc'^en,  ba§  man  jnen  jren  Gbeftonb  lobet  unb  fo  gut  atoc^ctc,  al§  mon  imer 

io  lunbte,  fo  gor  ift  cS  l'crberbt  burd^  bic  geiftlofea  ''JJf6ad)e  unb  ©o}3l)iftcn  bcu 
Sopft'3,  bie  cö  allein  Don  ouffen  angefcl)en,  nod)   bem  euffcrlid)en  locfen  unb 

')  vgl.  S.  52,  2. 


54  !Prcbigten  btä  ^aifxe^  1531. 

A]  bay  cf]clicije  leben  öon  bcr  fjiircrcl)  loiffc  311  untcvfc^eibcn,  biiy  ein  e'^cman 
gcUn'j  jcl)  uiib  jngeu  Kmne:  baS  Uictb  I)at  miv  ©ott  gegeben,  bei)  ber  fol  id) 
Jüiincn,  itnb  ein  ß^efralo  fagen  fonne:  ben  man  Ijat  mir  @ot  gegeben,  bei) 
bem  fol  id)  jn  bette  unb  tiffc^  tuonen  jc.  SSoInn  bicfe  fünft  ift  1)oä)  unb  bon 
noten  ju  tüiffen,  bie  lerne,  Incr  bo  tan.  5 

S)c§  gleicfjen  bie  ©opljiften  l)aben  bicfen  ftonb  nur  bon  anijen  angeje^en, 
für  ein  Hn,^iid)ti9  leben  geaiTjt  nnb  ein  eitel  nnnul^  bing  hxaiui  gemacfjt,  Über 
invi  t)nben  fie  nnd)  gelebt  jnn  einem  unjucfjtigen  l)nrn  leben,  bc§  lebcn§  fie 
iDol  getnonet  [inb,  barumb  Ijaben  fie  ben  @Ijeftanb  nic^t  l^ol)er  !6nncn  preifen, 
^in  nod)  bnrjn  bie  el)elid)en  getniffen  bcfd)Uiert  unb  berle|tt,  bas  fie  bon  biefem  "» 
ftanb  gerebt  l)aben,  al»  toerc  er  »uie  ein  auber  gemein  un,5ucljtig  leben,  ben 
felbigen  jamer  toil  iä)  i|t  nid^t  rüren,  Sßic  fie  aber  auc^  Uiibberumb  bon 
(Sott  geftrafft  finb,  unb  U)ie  foldje  bernd)tung  beö  cl)eftonbö  nn  il)n  gerochen 
ift,  Inifjen  iüir  feer  Inol,  nnb  fie  bcfinben?  gnugfam,  bas  auä)  frfjier  bie  natür= 
lidje  liebe  jum  treib  obber  man,  nid}t  allein  jnm  et)elid)eu  leben  bei)  il)n  ber=  »s 
loffc^en  ift,  25a§  !^aben  fie  jljn  ju  lol)n,  bie  65ott  lüolten  leren  unb  meiftern. 
(Sin  Gljrift  aber  fol  bie  el)c  bom  unel)clid)cn  leben  lool  loiffen  ju  unter= 
fd^eiben.    äßo  bnrd)?    bnrd)  ©otteS  loort,  Xienn  an  ben  et^eftanb  l)at  @ott 

i.OToin,27;jg|„  jpo^-t  [331.  a 4]  gel)engt,  ba  er  fprid^t  ©enefiö  f.:  '®ott  fc^uff  ein  menlin 

unb  fretBlin  unb  gob  bem  Slbam  bie  (Sba,  fcgnet  fie  nnb  fprac^  ju  j^n:  ©eib  20 
frucl}tbar  nnb  mel)ret  eud^'  k.,  U)ie  fol(^er  fegen  ^ernad^  jm  ij.  6ap.  tnibber 

1.  anoic 2, 18 öernetoet  ift.    ^tem  ®enefi§  i\.:  '@§  ift  nic^t  gut,  'öa^  ber  menfc^  altein  fei), 

1.  sDiofc  2, 24  i(^  Ittil  jfim  ein  geljulffen  umb  jljn  machen,  'Sarumb  toirb  ein  man  feinen 
batcr  unb  feine  mntter  berlaffen  unb  an  feinem  Ineib  l)angen  unb  toerben 

!0!ottD.i9,6fein  jtüel)  ein  fleifc^'.    Jftem  5Jtattl)ei  yis.:  '2öo§  @ot  3ufamen  gefugt,  ba§  fol  as 
!ein  menfc^  fdjeibeu',  ön  bi§  Inort  locre  ber  ei)diäj  ftonb  and)  ein  nn^üd^tig 
leben  unb  lein  et)eftanb.    Sarumb  ha^i  furnemftc  jm  e^eftanb  ift,   ba§  man 
tonne  ba§  inort  barinnen  fel)cn  leud)ten. 

S)e§  tuil  id^  ein  (Stempel  geben,  ob  f^r-j  befter  bo§  Innb  f offen,  äßenn 
id^  fil)e,  loie  ein  reuber  ober  morbcr  einem  ben  fopff  abl)atoet,  fo  ift  ha§  so 
tnerdE  eben  bem  gleid^,  lt)o  ber  ^nrft  obber  9{id}ter  einem  ben  l)al§  abl)ait)cn 
lefft,  Sorumb  t)abeu  fie  and)  ettt)o  fo  geprcbigt,  bie  Ijeillofen  bropffen,  ba§ 
bie  bbericit  fol  nid^t  blutgirig  fein,  fonbern  barml)er^ig!eit  er,5eigen,  bomit 
fie  bay  loeltlic^  fdl)tuerb  gor  ftumpff  gcmad)t,  boy  fic^  bie  leute  entfe^t  ^aben, 
toenn  fie  uber§  blut  rid^ten  foUen,  ^ä)  ^ob  felb§  biel  feiner  menner  gefe^en  35 
unb  ge!anb,  )ücnn  fie  f ölten  jm  ftuel  fitjen  unb  ettna  ein  blut  urteil  feEen, 
finb  fie  bafur  geflogen  unb  onberältio  l)in  gebogen,  bos  fie  ja  nic^t  babel) 
toeren  unb  fid^  be»  greulid)en  trierdt§  teil^^offtig  mod^eten.  2)iefer  unb  anbere 
irtl)umb  finb  alte  baljer  lomen,  baS  luir  bie  ftenbe  on  ©otteS  inort  bon  auffen 
an  unb  nod)  bem  toerd  anfe^en  unb  loffen  bie  loeil  @otte§  toort  foren,  ®enn  40 


10  e^clid^e  B 


9h.  6  [8.  3animt  (?)].  55 

i!]  tüevrfcii  iinb  ind)t  anhtxä  bemi  nnbcv  iiii3ud)ti9  leben  gcadjtet,  Sonbevlid), 
ioeil  [ie  \dbö  be§  \dim  lebetiy  fietuonet,  jn  gar  baiiim  erfoffcii  gclucfeii,  ba» 
fie  nid^t»  e^rlitf)»  notf;  3ud)tigö  baüoii  bcnrfcii  iiorf)  teben  fonben,  S^a^u  bie 
fjeiligftcn  unter  jnen  bcr  (JI)cIcnt   gelDiffcn  bcfdjtocret  mit   jvcn  Sanben   nnb 

5  ftricfcn,  Joic  fie  fic^  mit  bcr  Cft)cUcf;en  pflitf)t  miiftcu  fjalten. 

i&'in  6^t)rift  ober  fol  bie  @t)e  öom  Unet)clicf;en  leben  tüiffen  ivcit  nnb  fern 
3U  nnterfd)eiben.    äBo  burd)?  bnrd)  Ö5otte§  Uuu't,  3)enn  an  ben  (5l)eftanb  l)at 
C-iott  fein  luort  9c[*i-'3i4|I)engt,  ba  er  fpricfjt  föcncfiö  am  crftcn:  '(^ott  frfjiijf  ein  i.  woici,-j7.28 
3JienIin  unb  g^relulin  unb  gab  bent  3lbam  bie  6öa,   fegnet  fie  unb  fprad)  .jn 

lu  jnen:    Seib  frud)t6ar  unb  mefjret    mäf  k.,    toic  folrfjer   fegen    f)ernad)   am 

nennbcn  (Kapitel  tniber  üernelüct  ift.    ;3tem  C^5enefi§  am  anbern  (iap.:  '(5:-3  ift '•^''^'{'ä'-''' 
nii^t  gut,  ba»  ber  menfc^  altein  fei),  id)  h)il  im  ein  ge^vilffen  madjen,   bie 
fid)  ju  jm  l)alte',  'Torumt  toirb  ein  man  feinen  bater  unb  feine  mnttcr  ber=  i.  anoic  2, 24 
laffen  unb  an  feinem  JueiO  tjangen,  unb  Inerben  fein  jtüct)  ein  flcifd^.'    ^tcm 

ir,  -JJJatttjej  am  jij;.  &ap.:  '3Ba5  ®ott  jufamen  gefugt  f)at,  ba§  fol  fein  mciif d} -jJi»iif).  lu,  s 
fdjeiben.'     2)a§  ift  haä  Heinot,    fo    ben  ©fjeftanb  3U   erjren   madjet  al§  ein 
C^nittlid)  Inerd  unb  ftifftung,   ön  bi§  Inort  loere  ber  (5^eli(^  ftanb  auc^  ein 
un^udjtig  leben  unb  fein  G^l)eftanb.     Sarumb  ift  bis  ba»  fürnemfte  im  (&i)C= 
ftanb,  ba§  man  fonne  ba§  irort  barinnen  fefjen  leud)tcn. 

2u  'Xe§  nim  ein  ßjempcl  jnn  gleicher  fadje,  3Benn  id^  fc'^e,  lüie  ein  SJenber 

ober  5]}6rber  einem  ben  fopff  aBl^atnet,  fo  ift  ba§  toerd  eben  bem  glcic^ 
an,5ufef)cn,  fo  ber  Q^urft  ober  Üiic^ter  einem  ben  l^al§  ab'^atoen  left,  Sarumb 
l)a6cn  fie  f)ie  aud)  alfo  fnn  bie  leute  geprebigt,  al§  fet)  e§  ein  fet^rlid;  ampt  nnb 
fo  grenlid)  gemadjt,   ba§  fie  eä  nid;t  f)aben  mit  gutem  getoiffen  üben  fonneu, 

25  bamit  fie  ha§  'Sädtliä)  fc^tocrb  gar  ftumpff  unb  roftig  gemacht,  ba§  fid)  bie 
leute  entfc|t  f)aben  über  ba»  blut  ju  ridjten.  '^ä)  ijab  felb'3  öiel  feiner 
urbarer  mcnner  gefe^en  nnb  gefanb,  rtenn  fie  folten  gerieft  fi^en  unb  etlna 
ein  blut  urteil  fprec^en,  bag  fie  ba  für  fIol)cn  unb  anbcr§  too  l)in  jogen,  ha^ 
fie  ja  nic^t  babet)  Voercn  noc^  fic^   be§  greuli(^en  trerdä  teilt)afftig  moc^eten. 

3ü  S)iefer  untT  anber  irt{)umb  finb  aUe  bafjer  fomen,    ba§  tt»ir  bie  ftenbe 

unb  njerd  fo  blo3  an  jnen  felbl  on  ©ottcy  trort  anfe^en,  S)enn  iuenn  ein 
^Jtorber  einem  ben  fo^jff  abf)ah)et,  t^ut  er  nic^t  red^t  baran,  benn  er  f)at  be§ 
feinen  befell)  nod^  ®otte§  toort,  ja  er  tfjut  folc^e§  Iriber  ®otte§  »Dort  unb 
(^ebot,    inclc^g  "^eifft:  'S)u   folt  nic^t  tobten',    Sarumb   ift   fein   morb  eitela.sDioicso.ia 

35  ftnftcrnis,  ^ette  unb  tob.  Sßenn  dbex  ber  Q^ürft  ober  Ütic^ter  einen  tobtet, 
ba  ift  föotteS  tnort  unb  befell)  bei),  ba  felb§  §üreftu  ba§  fc^loerb  nidjt, 
fonbern  Sott  leuchtet  ba§  fc^lcert  al§  jun  eines  Gngel§,  ja  jnn  (Sotte§  f)anb 
burc^  ha^  luort,  lDelc§e§  gebeut,  bie  bofen  juftraffen,  bie  fromen  gufc^üi^en 
unb  üerteibigen,  Unb  glei(^  loie  ein  rauber  funbiget,  loenn  er  morbet,  at§ 

40  bem  fotd^»  öerbotcn  ift,  3tlfo  funbiget  bcr  9Ud;ter,  luenn  er  nic^t  tobtet,  bem 

3Ü  tobten  befolgen  ift,  jun  9löm.  am  jiii.  6ap.  "föm.  13, 4 

34  nie^ 


50  $itebigtcii  ie-i  ^a\]xei  1531. 

Aj  U'ciiii  ein  uunbcv  einem  beii  topff  atiljntuct,  tl)iit  er  ni(f)t  vcdjt  haxan,  benu 
er  Ijot  bc§  feinen  bcfcU),  ba  ift  !ein  ®otte§  Inort,  ja  er  t()nt  folcljcy  tuibbcr 
öotte--'  luort  nnb  iiepot,  SMffjev  jf)m  Ucrficut,  nicf)t  .ju  tobten,  Sarnml)  ift» 
ein  morb,  eitel  Ijelle,  finftcrniö  nnb  tob.  Sßcnn  aber  ber  j}nrft  obber  ricf;tcr 
einen  tobt,  ba  ift  unferS  .§evr  ©otty  tnort  unb  ficfeU)  6cl),  bo  fclBft  fiireftu  5 
ha§  fdjUierb  niifjt,  foubcrn  Sott,  ba  felbft  leniTjt  ba§  fd;>iierb,  aU  \vm  eä 
jnn  ®otte-j  Ijanb,  als  füret  es  ein  G'ngel  unb  fein  inenfd;,  baruniB  ba§  ®ottc§ 
toort  bvnn  Ijangct,  äßelcf;eö  gekut  bic  Bofen  juftraffen,  bie  fromen  3ufc^ii|cn 
äiöm.  i3,.iunb  tjcvtcibingen,  ju  bcn  JRomexn  siij. 

Litern  ein  biet,  ber  einem  anbern  fein  tieiber  obber  fonft  toa»  ftilct,  10 
bac'  ift  biefem  Wixä  feer  gleirf),  fo  ber  ridjtcr  obber  ftabfnecfjt  umbgcfjct  unb 
nemen  einem  ein  pfanb,  unb  ift  boc^  jtniffd^en  if)n  ein  groffe  unterfc^cib,  Set 
ricfjter  tljutS  mit  red)t,  ber  fol  c§  nemen  unb  Iiat  f)eilige  unb  ©ottcä  feuft, 
beim  ®otte»  toort  f)3rii^t  jn  j^m:  2)u  folt  baö  unredjt  ftraffen,  bie  gerecfjtigleit 
forbern  unb  Ijanbtjafien,  2)cr  biet  aber  "^at  be§  toebcr  Befelt)  nod;  rcc^t  einem  n 
2. <d;o[c2o,i5 anbern  baä  feine  junemen,  [a  @ott  Ijat»  it)m  tierfiotcn:  '3)n  folt  nirfjt  ftelen', 
barumb  l)at  er  eitel  tcufflifd^e,  Ocrbampte,  bcrftuc^te  fcuftc  unb  funbe  feufte, 
bamit  er  jugreifft. 

5llfo  auc^,  haB  fljr  jtoel),  man  unb  toeib,  jm  un3u[a5i.l)il  eiligen  leben  Bet) 
einanber  finb,  ba§  fd)einet  bcm  efjelid^cn  leben  gar  gleid^  fein,  benu  fie  flciben  20 
einanber,  geljcn  unb  arbeiten  mit  einanber,   finb  311  bette  unb  tifftf;  bcn  el)e= 
liefen  fo  gleicf},  ba§  fid^S  mit  ber  üernunfft  nic^t  fd^eiben  leffet,   toie  man 
benu  offt  gefunben  tjat,  haB  jt^r  jtoel)  auff  bcm  fclbe  jnn  bufdjen  bct)  einanber 
gefeffen,  bie  man  für  e()elid)  gcljalten,  unb  !^at  boc^  anber»  öon  jljncn  erforen, 
3lber  jm  e^eltc^en  leben  ift  @ott  mit  feinem  toort  unb  heiliget  ba§  leben,  2& 
©pridjt:  toenn  bu  bei)  beincm  tocib  tooneft,  gebeft  mit  il)r  5U  bette  unb  tiffi^, 
fo  ift'j   nic^t  ein  leben,   toie  I)urn  unb  buben  jufamen  lomen,   fonbern  ein 
t)eiligö  unb  gottlic^ö  bcljtooucn,  bo§  öon  föott  fcl6§  alfo  georbent  unb  gcftifftet 
ift,  gleich  toie  baS  anber  l)urn  leben  Oon  ibm  Verboten  ift,  aU  Ijie  jnn  biefer 
, woic 20, 14.17 (Spiftcl  unb  jnn  ben  jcljcn  geboten:  "3)u  folt   nidjt  efjebrec^en',  3;tem:  'S)u  so 
folt  nidjt  bcgeren  beine§  ne^iftcn  toeib'  3c. 

31^  toolt  ©Ott,  ba§  ein  jeber  jnn  einem  folc^en  ftjnn  bal^er  gieng,  bo§ 
er  fon  l)ert^en  fagcn  funbe:  ba§  ic^  mit  meinem  cl)eli$en  gemalf)  ol^ie  fi|c 
nnb  lebe,  ba-s  bin  icf;  gctoi§,  baS  eö  ©ottc  alfo  toolgefalle,  baö  @ott  alfo 
geftifftet  unb  georbent  £)at,  bo§  mic^  ®ottc§  toort  folif)§  l)eiffet,  ©in  foWj  toort  35 
ba»  tröffet  benu  bie  el^cleute  toibberumb  unb  nuic^t  ein  gut  getoiffen,  S)ie  aber 
une^elic^  bei)  einanber  toonen,  fonncn  fold)  gut  getoiffen  nid^t  t)aben,  benn 
fie  finb  toibber  @otte§  toort  unb  nidjt  jnn  ©ottcö  namen,  fonbern  jnnä 
3;euffel§  namen  be^famen. 


3/4  tft§  ein]  ift  (ein  B  (das  Komma  nach  ntorb  ist  aber  beibehalten)  10  ciuem  Ä 


5Jt.  G  (8.  ^anmx  (?)].  57 

i.^1  Scö  glcicfjcu  luciiii  ein  biet)  iiiii  gleich  [a?i.  93 1 1  ciiieö  niibcrii  [)aiiy  brid}t  uiib 

ftilct  im  fein  !(cib  ober  anbcvu,  baS  ift  bicfcm  tvaä  jecr  glcidt),  fo  ber  SJidjtcr 
ober  Stabfiicrf)t  iimbgcljct  iiiib  einen  93nrger  buffet  ^  ober  pfenbet,  nnb  ift  borf) 
jluiffdjeii  ben  beibeu  gvolic  untcrlrfjcib,  S)er  iHidjter  tl)Uty  mit   vedjt,  aU  ber 

5  c§  ncmen  fol,  nnb  f)at  fjciligc  unb  (^)otte«  fenfte,  benn  (SottcS  tüovt  fprid;t  ju 
im:  S)u  folt  baö  uuredjt  ftraffcn,   bie  ®ered)tigteit  fovbcrn  unb  l)anbf)nl}cn. 
2)ev  bieB  aber  f)nt  ioebcr  'üefclf)  nod;  redjt,  einem  anbevn   has  feine  juncmen, 
ja   ©Ott   l)atö   im   öciboten:  '3)u   fott   uid;t  fteleu',   SDarumb   i)at  n   eitel 2- aJ'»!'^»'" 
Scuffclifdje  liei-flud;tc  fcufte,  bamit  er  jugreifft. 

lu  '"i(lfo   nud)  boy   ir   .jtüel),   man  nnb  iueib,   im  un.^ndjtigen   lekn   bei) 

einanber  finb,  biiv  fd;einet  bem  ef)elid;eti  leben  gar  gleidj  fein,  Senn  fie  fleiben 
cinanbcr,  ge()eu  unb  erljeitcn  mit  einanber,  finb  3U  Bette  unb  tifd)  ben  c^e= 
lid)cn  fu  gleid),  baS  fid>o  mit  ber  bernunfft  uidjt  fd)eiben  teffet,  'Mier  int 
el)elidjen  leben  ift  @ott  mit  feinem  luort,  fegnet  nnb  [)eiligct  has  felbige  unb 

15  f priest:  luenn  bu  bei)  beinern  lociB  lüoneft,  mit  fr  ;\n  bette  unb  tifd)  gel)eft, 
fo  ifts  uidjt  ein  leben,  loie  f)ui^ii  mi'^  Buben  ,yifamen  fomeu,  fonbern  ein 
fjeilige?  nnb  föiittlid^eö  beitoonen,  aU  bon  jm  fclbi?  alfo  georbcut  unb  geftifftet, 
föleidj  mie  baäi  anber  f)urn  leben  bon  jm  OerBoten  ift,  al§  f)ie  fnu  bicfer 
©piftel  unb  inn  ben  jeBen  geBoten:  '£)u  folt  uic^t  ßtjeBredjen'  nod)  'Begeren  a.  skoIc m,  h.  n 

20  beineö  ucBeftcn  lociB'. 

3)arnmb  ift  ha5  (fage  id))  (?()riftlid^  bom  (5[)eftanb  äu  reben,  baä  ()Dd)fte 
baran  ju  rf)nmen,  ba§  6)otteä  h)ort  baran  get)cngt  unb  an  eine»  ifllidjcn 
gemaf)l  gefdjriebeit  ift,  baö  er  eS  alfo  Qnfcl)c,  alö  tncrea  baffclB  affeine  nnb  fouft 
teineö  auff  erben  unb  lein  iionig  juu  feinem  fd)mncf,  ja  andj  bie  Sonne  inu 

25  feinen  äugen  nid^t  fd)6uer  fi^eine  unb  leud)te,  S)cun  alt)ie  "^aftu  ba§  Joort, 
baburd)  bir  @ot  biefe  fralu  ober  biefen  man  jn  fpric^t  unb  fd)enclet  unb 
fprid)t:  2)ay  fol  bein  man,  bie  fol  bein  loeiB  fein,  bas  gefeffet  mir  lool,  unb 
alte  Gngel  unb  ßreatnr  ^aBen  freub  unb  Inft  baran. 

21^  iuolt  ®ot,  ha^i  ein  feber  inn  folc^em  finn  baf]cr  gieng,  baö  er  bon 

3u  l)cr|en  fagen  lünbe:  £)a§  id)  mit  meinem  ef)elid)en  gemabl  alf)ie  filjc  unb 
IcBe,  beä  Bin  ic^  getoi»,  baö  eö  ®otte  olfo  tool  gefaüe,  Incit  cr§  felBö  alfo 
geftifftet  unb  gcorbent  "^at  unb  burc^  fein  tüort  mid)  fold^ö  l)eiffet.  Denn  fold) 
loort  troftct  bie  ef)eleute  unb  mad)t  ein  gut  geluiffen,  Die  aber  une[)elid)  Bei) 
cinanbcr  looneu,  tonnen  fold)  gut  gctoiffen  uid)t  BaBcu,  Denn  fie  BaBen  fold) 

35  gotte§  loort  nii^t,  ia  fie  '^anblcn  loiber  baffclBe  loort  unb  finb  uid)t  juu 
®otte§,  fonbern  in§  Seuffels  namen  Beifamen. 

Diö  iBcre  bie  redjt  giilbcn  fünft,  bie  fr  loenig  tonnen,  unb  id)  aud)  no(^ 
nic^t  tau,  tüie  iä)  gern  loolt,  Denn  e§  Ijanget  un§  nod^  imer  an,  [»(.  S  ij]  ou§ 
oltcr  gelDon^eit,  ba§  lüir  l)iertn  nic^t  nac^  bem  loort  fefjcn,  fonbern  äff  ein  ba§ 


in  ß^cfited^en]  im  Kmtodcn  c^c  firec&cr        3S  nxi)  (v^/l.  8.  5.5,  34) 
')  =  ihm  Strafgelder  abnimmt,  s.  Dietz  Nr.  4^. 


58  5l5rebigtcii  beä  Sioljxcä  1531. 

A)  S)i§  ift  bie  rechte  gulben  fünft,  bie  j'^r  Iwentg  fonnen,  id)  fnit  fic  nitcf) 

nod)  nic^t,  tnie  ic^  gern  tnolt,  bcnn  au§  alter  gelnonljeit  finb  iiufcre  Ijcr^cn 
nid)t  ba,^u  gcUicnet  jnn  biefem  ftnnbe  inic  anrf)  jnn  anbern,  allein  anff  baä 
Umrt  jiifeljen  nnb  nirf)t  auff  ba-S  lucrd.  äBar  ift-J,  ba§  unjer  fleifd;  Hol  bofer 
Inft  ift,  bie  nn§  ju  funben  reiben,  aber  ben  felbtgen  mu§  man  ntc^t  nad)=  5 
folgen,  fonbern  loenn  bn  föottes  uun-t  bagcgen  lielteft  nnb  anftt)eft,  bamit 
biefer  ftanb  gcfegnet  nnb  geiieret  ift,  ba-;  »uirb  bic^  rt)ol  erfjalten  nnb  >üibber= 
um6  troften  unb  iBtrb  bir  ein  :^eiligen  nnb  geiftlid^en  ftanb  barauS  nmd^en. 
llnb  jf)m  gefi^tc^t  gertalt  nnb  nnred)t,  ba-3  fie  e-J  einen  tticltlid)en  ftanb  genant 
l)aben,  e§  folt  ein  gottlid^er  unb  geiftlid;cr  ftanb  I)eiffen,  5l6cr  anbcre  beä  lu 
SSapftä,  ber  5)tunc^  unb  9}onnen  ftenbe  l^aben  muffen  gctftlic^  ^ciffen,  billcic^t 
baiunib,  bay  ber  Scuffcl,  jfjr  gott  unb  ftiffter,  awi)  ein  geift  ift,  üon  toelc^em 
fic  erbad}t  unb  gcntad)t  finb,  'I'enn  Ino  ftcljctä  gcfc^rieben,  baS  ein  Mund}  ein 
fd)Uiart;e  obber  tociffe  tappen  tragen  fol,  bicfen  orben  obber  jljene  regcl  füren, 
bis  obber  ba§  effen  3C.?  15 

3?om  efieftanb  ober  finb  man  gcfd)riben,  ha^  Sott  f (Raffet  ein  menlin 
unb  Ineiblin  unb  gab  fie  jufamen,  befolf)e  jl)n,  fie  f ölten  tinber  zeugen  k. 
S)te  Jteil  aber  nu  biefer  ftanb  ba§  lüort  '^at  unb  bnrc^  ba§  felbigc  rtort 
ge'^eiliget  ift  unb  jnn  ha^  Inort  ol§  ein  :^eiligtl)umb  jnn  ein  5Jtonftranticn 
gef äffet  ift,  fol  man  f^n  billid;  jnn  groffen  el)ren  unb  für  ein  orbcnnng,  bie  20 
®ott  Jnolgefcttt,  Italien,  auff  ba§  ein  je [331.  6  ij]  ber  etieman  obber  e^efrah)  fieser 
unb  geUiis  fei),  er  fei)  jnn  einem  rechten,  geiftlic^en  ftanb,  ntd)t  au§  ber  el)C, 
fonbern  jnn  ber  e{)e,  na^  ®otte§  tuort,  fegen  unb  orbeuung. 

6§  ift  auc^  biefe  prebigt  nic^t  oEein  be§  getoiffen  ^^alben  öon  noten, 
ba§  bn  bir  fein  gclniffen  barüber  madieft,  fo  bu  bei)  beinern  loeib  obber  bei)  25 
bcineui  manne  ligft,  S)enn  ®ott  ifatä  alfo  gefc^affen  unb  ücrorbcnt,  fonbern 
bienet  auc^  luibber  ben  2;euffel,  Senn  bie  no(^  nid)t  '^iertnuen  finb,  bie  benäen 
nur,  e§  fei)  ein  leben  be§  loollufty,  bie  aber  brinnen  finb,  bie  bcnden  biel 
anber'3,  intern,  bie  auffer^alb  biefeö  ftanbji  jnn  einem  untüchtigen  leben  finb, 
bie  erfennen  fol(^  loort  gar  nid)t,   bamit  biefer  ftanb  gcfc^mndt  unb  gcfegnet  30 
loirb,  fe^en  j^n  oEein  an  mäf  ber   eufferlid)en  laroen,   für  ein  folc^  leben, 
barin  man  nur  gute  tage  unb  Inolluft  fuc^e,  Sßenn  bu  bic^  aber  alfo  brein 
fd)icten  loilt,  bai-  bn  über  bes  mannes  ^ut  unb  über  ber  fraloen  fd)lcl)er  gottcä 
hjort  leuchten  fit)cft,  ba§  fie  ein  gotteS  gefd^epff  unb  trcrct  finb,  al§  benn 
tnirb  fii^  ber  Scuffel  auff  bciben  feiten  jn  bir  finbcn,  ©nc^eftu  Inolluft  brinnen,  35 
bie  fol  bir  Inol  bcrgel)en  nnb  jnr  unluft  öertcret  tnerben,  benn  ber  Sleuffcl 
tan  e§  nit^t  leiben,  ha§  el^eleut  mit  einanber  freuntlicl)  unb  ein§  finb. 

S)arumb  auä)  leibet  gott  folc^e  brnnft,  bie  er  bem  brentgam  unb  ber 
braut  eingegeben  unb  gcbad)t:  l^ä)  mu3  bem  narren  fo  ein  tappen  an^ieljenS 


9  i^m  gefd^ie^tl  geff^tdöt  j^m  B        39  anjiel^cn]  anjiefjcn,  ba§  fie  jufanicn  lomcn  B 
')    Vgl.  Thiele  Nr.  392.     Über  die  Bedeuturu/  obiger  Stelle  s.  Naclür. 


9h.  6  [8.  aonimr  (?)].  59 

1^1  tücrcf  itui  bic  nugcii  faffcii.  SBol  []{■:-  \mx,  ha-j  iinicv  flcifcf)  üol  6ofev  [uft 
ift,  bie  iin§  ju  fünben  reiben,  nbcr  bfii  fcUngen  mu§  man  ni(f)t  na(f}fo%n, 
nocf)  biffcn  ftniib  bnvnacf)  iirtcitcn,  fottbcrn  liicnii  bii  Wotteö  liuivt  bac^egcii 
t)cltcft  uiib  anlit)cft,  bamit  bicjcr   ftaiib  gcieguet  unb  gelieret  ift,  ba-S  lüivb 

5  bid^  U)ol  erT)altcu  unb  Uiibcrnnifc  troften  unb  »oirb  bir  ein  tjcüigen  unb  geift= 
Ii($cu  [tnnb  bavauS  mnrf)cn.  3)eun  e§  gcfcf)ic^t  jm  getonlt  unb  unixc^t,  ba§ 
fie  c-3  einen  hjeltlicfjen  ftnnb  genant  I)a6en,  'HWx  anbcre  be-j  3?afift§,  ber 
miiucf)  unb  nonnen  ftcnbc  l)aben  ntüficu  geiftlicf)  Ijeiflen,  InÜeicfjt  ba[)ev,  ba§ 
bct  Steuffel,  jr  gott  unb  ftifftev,  aud^  ein  geift  ift,  Don  locldjem  fie  erbai^t 

10  unb  gcmarf)t  finb,  STenn  \vo  fteljct  ein  tnort  ober  Inidjftabc  balunx  jnn  bcv 
fcf;rifjt,  baC'  ein  'JJcund)  eine  fdjloarlie  ober  lueilje  tappen  tragen,  foldjcn  orben 
füren,  biä  ober  ba§  effen  fol?  jc. 

33ont  et)eftanb  aBer  ftelict  Balb  am  anfang  ber  fdjrifft,  bO'i  O^ott  fd)nff 
ein  menlin  unb  tneiblin  unb  gab  fie  jufamcn,  Bcfotjte  jncn,  fie  folten  fruct)t= 

IS  Bor  fein,  finbcr  3cngen  3C.  S)ieiueil  nu  biefer  ftanb  bog  tüort  ijat,  ja  jnn 
bo§  inort  c\U  jnn  eine  ^JJtonftranlicn  gefalfct  ift,  baS  er  jnn  ben  fclbigen  unb 
burc^  baffeltigc  gef)eiligt  luirb,  fol  man  jn  billirf)  jnn  groffcn  el)ten  unb  für 
ein  gotlidje  orbeunng  f)altcn,  anff  bal  ein  jeber  c[)eman  ober  et)efralo  ficfjer 
unb  gelni§  fei),  er  fei)  jnn  einem  re(^ten  geiftuifjen  ftanb,  ber  ®ott  gcfeüig 

20  ift,  tneil  er  md)t  anffer  ber  el)e,  fonbcrn  jnn  ber  et)e  nad)  ©otte-j  Juort,  fegen 
unb  orbeunng  crfnnben  loirb. 

6§  ift  aud^  biefe  prcbigt  nicfit  allein  beä  getniffenS  l)alBen  t)on  noten, 
bas  bu  bir  fein  gelniffen  bnrffeft  baruber  mad)cn,  fo  bn  bidj  cl)elid)er  meife 
3U  beinem  loeib  ober  ju  bcinem  manne  fjeltcft,  £enn  ©ott  l)at'i  alfo  gefcfjaffcn 

26  unb  üerorbent  unb  left»  jm  luol  gefaücn.  Sonbern  bienet  and)  Joiber  ben 
Seuffel,  S)enn  bie  ben  (?()eftanb  oon  auffen  anfcf)en  unb  no(^  nidjt  barinnen 
finb,  bie  benden,  e§  fei)  ein  leben,  barin  man  nur  luoHuft  unb  gute  tage 
1)dbc,  5lber  foldje  ()aben  noc^  nie  gefi^medt  uoc^  erfal)ren,  loaS  ®otte§  Irort 
ift,   unb  toa»   ber   fegen   ©ottei?   für   !rafft    f)at,    fudjen   allein    nac^    jren 

30  unjüc^tigen  gebandcn,  baä  fie  barin  jrc  luft  bnffen  unb  gute  tage  fjabcn 
müd)ten,  S^arnad)  aber,  loenn  fie  brein  tonten  unb  anber»  finbeii,  toiffcn  fie 
fic^  nii^tö  brein  ^ufc^iden,  n)eil  fie  fein  ®otte§  toort  barin  fet)en  no(^  achten, 
Sßenn  bu  aber  ben  ftanb  rcd)t  anfil)eft,  loie  ©otte»  trort  über  beiner  fratnen 
f^leicr  ober  bcinc«  manneö  i)ut  leuchtet,   So   Inirb  fid)  gelnic'lic^  ber  Sleuffel 

35  auff  aüen  feiten  ju  bir  finben  unb  anfec^tung  gnug  mad^en,  (Srftlic§  mit 
uuluft  unb  nbcrbru'5,  baä  bu  nidit  lang  [»(.23  111]  mit  beinem  gemal)l  eineS 
bleibeft,  baC'  bir  bie  ftiolluft  unb  fu^cl  lool  oergefjcn  Inirb  unb  ^ur  unluft 
tierferet  toerben,  S)enn  er  !ann  e»  nidjt  leiben,  ba§  e^eleut  mit  einanber 
freuntlid)  unb  einä  bleiben. 

40  S^arumb    auc^    leibet    ©ott    fold)e  brunft,    fo    braut    unb    breutgam 

jufamen  f)aben,   unb  bendet:    ^d)  mus  bem  narren  eine  fappen  an  jicfjen, 
Senn  too  ba§  ni(^t  loerc,   funb  man  bie  leute  nimer  jnn  bas  e^elid^  leben 


60  *45u-bigtcii  beä  Saljrc»  1531. 

S)ciiii  nui  bcic-  nid)t  lucvc,  Eitiib  mau  bie  leutc  iiiiiicv  jim  ba^i  ti)diä)  Wbm 
bringen,  Unb  Wo  anä)  foldjc  fivunft  unb  lic'ü  jmcv  ftet»  blie'üe,  fo  fvelfc  ctn§ 
biiy  anber  fnv  gvoffcv  lieti\  Söic  man  am  fpvidjUiort  jagt,  Xavumb  fo  ift 
bei-  Icuffd  bcm  ftanb  fcinb,  tuic  bcnn  and}  fon[t  allem  G)ottey  lüovt  unb 
luevcfeu  unb  mac^t,  ba§  man  unb  ircib  offt  mit  cinaubcr  auffftuljig^  tocrben,  ■■ 
bcr  lieb  Dergeffcn,  inevben  uitgebnltig  unb  muffen  bod)  bei)  einaubcr  bleiben, 
bavumb  fo  loivb  jlju  bie  luft  ^ur  nuluft,  bie  freub  jim  joru  unb  leib  üer= 
limubelt,  tüic  bcnn  aiiä)  fold}'3  teglidj  crfavu  bie,  fo  e§  für  ©ottcä  teerd  unb 
orbnung  ballen. 

S)erbalbcu  fagt  bie  fd;rifft,  ba§  brcl]  biug  finb,  barob  Sott  ein  fonberlid)  i» 
ioolgef allen  l)ab  unb  bie  auc^  bet)  beu  mcnfrficn  gelobt  lucrben,   5iemlid),  bau 
bn'iber  uutercinanber  einö  finb,  ba§  nadjbautn  einaubcr  frenntlid)  finb,  unb 
bas  man  unb  Ineib  fic^  licblii^  mit  einanber  Deitragcn,  Sßarumb  prciffet  bie 
fd)rifft  bie  bvel)  ftuctc  fo  bod)'?    3)arumb  bau,   loo  brubcr  fribe   traben  uub 
cin§  bleiben,  ba§  ift  jumal  ein  feljomer  tlogel^  be«  gleichen,  ba§  nad;barn  is 
frenntlid)  bei)  einaubcr  leben,  i>a'i  einer  bem   aubern  DcrtraUieu  barff,   nirfjt 
ueibift^  obber  tjcmifdj  anff  einaubcr  finb,  unb  hiVj  eljelcute  fein  fribfame  bei) 
einaubcr  luoncn.    Sßcr  nu  ben  @f)cftaub  üon  auffcu  aliein  aufiljet,  bcr  bcucEt: 
3bc  ift  beun  haS  fo  ein  gi*ffe  luuft,   beiuem   midjbaru   freunttirf)  ju  fein, 
el^elid)  gcuialt)  lieben,  unb  haä  brubcr  mit  cinaubcr  eins  fcljcu,  Sollen  brubcr  -" 
uidjt  ciuö  fein,  tocr  toolt  benn  cin§  fein?    ^o  i^aS  fif)et  man  lool,  mcnn  e§ 
ein  meuig  fdjebigS  gulS  antrifft,  im?^  fic  ju  teilen  i)ah\\,  f*L  6  üj]  ef)e  einer  bem 
aubern  Inao  nac^lieS,  er  übergebe*  ebe  fouft  aubcr  fuuff. 

5nfo  crljebl  fid)  offt  unter  beu  fdjmcftcrn  ein  bübber  uub  jand  umb 
ein§  biffen  brobS  obber  umb  ein»  truntfs  millen,  umb  ein  lucuig  fpebn  obber  25 
ftrob'3  linllcn,  ^üfo  ge()ct§  auä)  mit  bcr  liebe,  bie  mir  an  unferm  nadyborn 
erzeigen  foUeu,   bas  bie  felbigc  offt  nadj  bleibt  umb  ciu'i  uucubtigcn  biug§ 
luilleu,  baö  tiillcic^t  einer  bem  aubern  ein  l^un  gefdjenc^t  k.    3Ufo   fonnen 
mau  uub  Incib  mit  aubern  leutcu  fmcr  bcffer  cin§  bleiben  bcnn  mit  ibit  felb§, 
uub  tan  ju  loeilcn  eins  ein  luort  rcbcn,  bas  fid)  nid;t  IdoI  gejimpt,  baö  bcm  so 
aubern  bnri^^  f)er|  geljen  mod^t,  urfac^  ift  bie,  ba§  bcr  ©at^on  nic^t  luft  baju 
bat,  iDo  frib  obber  eiuigtcit  ift,  SBcuu  fic  benn  nu  uid)t  ein§  finb,  h)a§  lau  ba 
für    freub  obber  luft  fein?    STarumb   uiuy  einer  mibcr  fold;eu  nuluft  unb 
üerbric»  gerüftet  fein,  ^a,  fprid^ftu,  beuuod)  ift§  (SottcS  ftanb,  unb  ©ott  ^at 
mid)  bi'H'iu  gcluorffcn,  e§  folt  hoä)  ifjc  fein  fribfam  uub  ftilte  brinneu  fein,  35 
6u  t)cift:  '^acicntia,  brubcr,  ©er  ftanb  ift  barumb  nid)t  bofe  uod;  juöcradjtcn, 


ö  Herben]  tocrbcn  »bcr  cinaubcr  JJ        J9  3^e]  65  BC        31  motfjt  B 

')  ftefjc  cinä  baä  aubcr  für  groijcr  lieb  tyl.  I)  Wtb.  6,  <J>3,  wo  aber  kein  Nachtccis  aus 
Lutlier;  vgl.  auch  Wander  1,  1163  Nr.  83;  3,  164  Nr.  838,  wo  ausführliehe  Erörterung  zu 
diesem  Sprichwort.  -)  =  aufsessig,  zwistig,  uneins  s.  Dietz  S.  148.  ')  =  ä  61,  12. 

[Auch  33,  205,  31  ©?■  ift  ein  feljamer  öogel  1«.  ö.  K.  DJ         *)  =  ühervortdle  s.  Lexer  s.  v. 


3Jr.  6  [8.  Snniior  {?)].  61 

i'l'övtngcaa,  <So  c[ax  ift  bcv  Seiiffcl  bcm  ftanb  fcinb,  Unc  beim  auä)  fonft  allem 
GJottcS  loovt  unb  luevcfcn,  [)iiibcvt  unb  ftoret,  tuo  cv  !aii,  iinb  mad)i,  haB 
moii  unb  \vnb  offt  mit  ciiinnbev  ftuliin  »nb  bnvnnrf)  uiifiebiiltii';  iiiib  dittcv 
gcgeimiibcr  Ivci-bcn,  3}as  jiicii  bic  tiift  311V  iinlii[t,  bie  fvciib  jnii  ]ovu  iiiib  leib 

r^  üerlüanbelt  iüirb,  2Bic  beim  nucf)  jolrf;«  teglicf)  erfareii,  bie  foWjc  giinbe  iitd;t 
Ijaben,  bn§  fie  Piottcs  luovt  aiifc()cn  unb  gleutien. 

Dcrfifilbeu  fagt  bie  ©djvifft,  ba-5  brel)  fcfjone  bing  finb,  bic  Wott  unb 
beu  menfcfjcu  tuolgcf allen,  Diemlirf),  bnS  brubcr  unter  einnnber  ein§  finb,  bQ§ 
nadjtiauvn  fic^  lieft  l)a6en,  unb  baö  man  unb  tueili  fiel)   )iiol   mit    einaubcv 

10  tiegel)en.  SßanimB  greifet  bie  ©djrifft  bic  bvel)  fti'icfc  fo  [)otf)?  Savnmb, 
bai,  \m  6vuber  friebc  l)a6cn  unb  jun  einem  gut  einv  bleiben,  ba§  ift  ,5umal 
ein  fcl|amci-  öogel,  Seä  gleidjen,  ba§  nadjlmvu  frenntlicl)  bei)  einanber  leben, 
ba§  einer  beut  anbcrn  ticrtraluen  tljar  unb  fid)  be§  bcfteu  ^^n  jm  ücrfef)cn, 
Unb  ba-j  6l)eleutc  jun  liebe  unb  cintradjt  bei)  eiimnber  Inoneu.     SBer  jold)'? 

!.'•  allein  öon  auffen  anfitict,  berbcndt:  ^e,  ift  bcnn  ha§  fo  groffc  Innft,  feinem 
nad)barn  freunblid)  ]u  fein,  fein  e()elid)  gemabl  lieben,  unb  bas  bruber  mit 
einanber  ein«  fein,  toolten  brnbcr  nid)t  eine!  fein,  lucr  luolt  beuu  ein-J  fein? 
3a  ha§  fi^et  man  inol,  Icenn  ci  ein  loenig  gut§  antrifft,  ba§  fie  ju  teilen 
fjaben,  Inie  leidjtlic^  einer  beu  anbcrn  übergibt  unb  morblicf;  feinb  »uirb,  elje 

->o  er  jm  et)xia§  narf;  lieffe,  ?llfo  crljcbt  fid)  offt  unter  fc^toeftern  tjabbcr  unb 
,^anrf  umb  einen  biffen  brob§  obber  umb  einen  trund,  60  ge^ety  aurf)  offt 
unter  nadjbarn,  baä  einer  bcm  anbcrn  alle  uutrclu  unb  bofe  tücf  belucifct 
umb  eine«  geringen  bings  »nillcn,  baS  tiillcid)t  einer  beut  anbcrn  ein  \]\\n 
gef(^eud;t  jc. 

»  5llfo  Tonnen  man  unb  Incib  mit  nicmanb   lcid)tlic^cr   uneiny   merben 

bcnn  mit  jncu  fclbS,  unb  tans  bas  eine  mit  einem  Inort  (on  gefcftr  ober 
fdjcrtjlid)  gercb)  Ocrfet)cn,  ba§  bcm  anbcrn  bnrcl;-3  ()crti  gel)et  unb  uidjt  ticr= 
geffen  tan,  Unb  tie  barnad)  beibc  barob  eitel  gifft  unb  gälte  jnn  jrem  !^er|cn 
Iniber  einanber  frfjcpffen.    Urfad)  ift  bic,  baä  ber  ©atl)an  nic^t  luft  ba,5u  bat, 

30  Wo  frib  ober  einig[a'[  ä<  4]fcit  ift,  äßcnn  fie  bcnn  nu  ni(^t  cinö  finb,  Was  tan 
ba  für  frcub  ober  guti  fein?  Sarumb  fol  man  ioiber  ben  fclben  Seuffcl,  ber 
biefcm  ftanb  fcinb  ift  unb  fein  fricbe  nod)  cinigfeit  gcinnct,  geruftet  fein,  bnS 
man  jm  mit  ©ottcö  Inort  Inibcrftcljc  unb  jurud  fdjlaljc  unb  jmer  bogegen 
fage,  @§  fetj  mit  be§  teuffely  anfc(^tnng,  iBie  e§  tüoEe,  bcnnod)  ift  bis  ein 

35  (Sjottlid^cr  ftanb,  unb  ®ott  l]at  mid)  barcin  gcfetjt.  Üb  cy  nidjt  aüe3  ju  gcl)ct, 
lüic  cy  folt,  ba  gc()Liret  Sl>acicutia  .ju,  ^cl;  fol  unb  tnil  barumb  ben  ftanb 
nidjt  luegluerffen  noc^  Oerad)teu,  ®enn  ber  ftanb  ift  borumb  nid)t  bofe,  ob§ 
ttjol  nic!^t  oljeit  rec^t  brinnen  ju  geljet,  @y  tan  nit^t  aEe§  fo  rein  fein,  al§ 
■^ctteng  bie  tauben  erlcfcn. 

40  2)al)er  fagt  man  audj  oon  Seeleuten,   bie  fic^  tool  mit  einanber  t)er= 

tragen,  S)ay  ift  eine  fc^oue  6l^e,  al§  Inolt  man  fagcn:  G§  ift  eine  fonbcrlidjc 
gnabc  unb  gerct  feiten  foUiol,  3^a-5  fid)  aber  etloo  Sinei)  c^clcut  n\(i)t  lieb  ju 


62  5prebiflten  bcä  Sofjtcg  1531. 

A]  oi§  lüol  nidfjt  aljcit  gleic^  brinnen  juge^ct,  @§  tan  \o  rein  itid^t  a6gef)cn,  aU 
f)etten»  bie  tauben  eiicfen.' 

S^arumB  jagt  man  and)  Don  ben  ß-l)elexiten,  bie  fic^  Uiol  mit  einanber 
öertragen:  Da«  ift  ein  jc^onc  @I)e,  aU  luolt  mau  jagen:  6y  gcvebt  feiten  \o 
\ml,  5Da§  ftd^  oBer  ctloo  jhjei)  el)eleut  ntc^t  lieb  jufameu  ^aben,  ift  fein  s 
Uninber,  beun  fie  tra(J)ten  uub  fefjeu  uid)t  baruadf),  tnie  fie  jnu  ®otte§  Uiort 
gcfaffet  unb  begriffen  fiub,  Senn  loo  fie  fülcl;ea  fc^eu  foubteu,  luie  fie  fo  mit 
einem  l^eEeu  liec^t  uub  Sonueu  glan^  umbgefcen  Joeren,  fo  gült  e§  j^uen 
aUe^'  gleid),  5ht  ater  I)at§  ©ott  alfo  gemeuget  unb  feuff  bei)  ba§  gebraten 
gefeljt,  ba§  jtjnen  bcfte  baä  f c^mecteten  ^,  uub  ba§  j^n  @ott  alfo  begegnen  moctjt  lo 
uub  fie  ba§  il)cnig  üerlaffeu,  ba§  fie  uutoiEig  unb  unluftig  mad)et,  unb  benctcn: 
ba  fjab  ict)  @otte§  loort,  bamit  bii^  C^ott  ge3icret  unb  gefegnet,  ba§  fol  mir 
Heber  fein  benn  all  uuluft,  unfrib  unb  ^Joitrac^t. 

SaS  ift  ein§,  >oie  ftd^  ber  Üeuffel  berfucfit  allen  unluft  unb  uneinigteit 
ju  bem  etjeftanb  an,5urid)ten^  ha§  einö  bem  anbern  fpinnen  feinb  toirb,  ubel  is 
f)au§()alten,  tregt  ein?  ^inben  au§,  ber  auber  forn  au§,  ^u^ric^t  ber  man 
frngleiu,  3ubri(l)t  bie  fralo  l)efelein  *,  ®a  loirb  benn  eine  ^elle  unb  ber  Seuffel 
gar  brau§,  be§  er  j^m  gar  lool  lachen  mag.    3ßo  aber  (Seeleute  mit  einanber 
freuntlit^  leben,  ba  mac^t  er  j[)m  fein  freube  au§,  fonbern  ©otte  gefeilt  e§ 
tool,    ber   Iad)t  unb  ift  frolic^  barob,    Darauff  fprid)t  ber  ^eilige   5paulu§  20 
1.  fiot.  7,  iij.  ßorint^.  Dtj.,  )Dü  e§  fic^  ja  fo  begibt,  baö  6f)eleute  uneiu§  loerben,  bie  foEen 
fid)  toibber  mit  einanber  bereinigen  unb  nerfunen,   anff  ba§  il)r  gebet  nic^t 
i.gjftrts,  Töer^inbert  loerbe,   2)e§gleid)en  toil  ©.  5petru§  fnn  feiner  erften  @piftel,   ba§ 
man  bem  ioeib»  bilbe  al§  bem  fd))tiec^fteu  loerd.jeug  öerfi^ouen  fol  3c.    ©old^§ 
l^aBcn  bie  lieben  5l^oftel  tool  gefeljcn,  loic  ber  Üeuffel  feinen  fomen  unter  bie  25 
6^elcute  feet,  |  *-8(.  b  4j  unb  looUeu  bie  leute  toibberumb  ntit  bem  toort  troffen 
uub  auffrid^ten. 

Stber  fo  gef)ct§,  loer  auffer  bem  cf)eftanb  ift,  ber  meinet,  loenn  er  bretn 
feme,  er  toolte  jmerbar  lachen  unb  guter  bing  fein,  nimer  nickte»  reben,  baa 
bem  aubern  öerbrieatic^  fei),  S)a§  Joirftu  tool  laffcn,   bn  meineft,  m  fei)  ein  so 
folc§  bing,  ba§  fic^  au§  jufaE  begeb,   ba§  au§  beinen  gebanden  ^er  fome. 

y  bcn  jenff  B        10  fc^medete  U]  fi^mccEeten  ACD        Iß  ba§  anbet  B 

1)  sjyi-iv.  s.  Thiele  Nr.  358.  ^)  fcnff  bei)  baä  gebtaten  gefegt  lyy/.  D  Wtb.  X,  1,  5S1; 

Wander  4,  541  Nr.  16.  ')  [Es  war  dies  nach  Anschautin</  der  damaligen  Zeit  ein  L/ieh- 
lingshestrehen  des  Teufels,  bei  Hans  Sachs  Fasltiachtsp.  Nr.  18  (Der  Teufel  mit  dem  alten 
Weit))  ist  dargestellt,  loie  der  Teufel  —  nach  dreißigjährigen  vergeblichen  Bemühungen  — 
durch  ein  altes  böses  Weib  es  erreicht,  den  Ehefrieden  zieischen  Mann  und  Frau  zu  stören, 
und  er  führt  sich  ausdriiclclich  mit  den  Worten  ein  V.  6.5;  ^ä)  bin  ein  (Saift,  ber  bie  ,5lBitrnd)t 
3luifd)en  frommen  ©Ijicüten  mat^t.  A'.  JJ.J  Vgl.  auch  Nachtrage.  *)  ^ubridjt  ber  num  trüglein, 
äubtidjt  bie  ixato  Ijefelcin  Wander  -J,  251  Nr.  12.  [.Auch  -.  B.  bei  Hans  Sachs  öfter:  Fastnsp. 
ed.  Goetze  Nr.4n  (Weib  im  Brunnen)  V.  71  ff.:  Sßeil  jm  fo  hiot  ift  mit  bem  SBein,  3ft  mir 
hiol  mit  bct  SBnlfdjafft  mein.  So  bridjt  er  fjäffn,  fo  bridj  id)  fltiig;  ebenso  Nr.  GO  (Krämers- 
kfni))  V.112:  3d)  tt)h)  Ijeffen  nnb  blu  fn'teg  predjcn,  Sc§  fint  mir  jtoo  ^ofen  atn§  bncdji.   K.D.] 


««t.  6  [8.  Sanuat  (?)].  63 

I?|  famen  £)a6en,  ift  fein  tuimbev,  Senn  fie  fc()cii  iinb  adjkn  nicfjt,  >oie  jr  ftniib 
inn  @otte§  ttiort  gefaffet  unb  Begriffen  ift,  S)enn  tno  fie  foId^c§  fc^en  lonbtcn, 
lüic  fie  mit  fo  ^Uem  lied)t  nnb  ©onncn  glanli  iimtifangen  Uun-cn,  So  tuiivbcn 
fie  nid)t  fo  6alb  jüruen,   ob  e-i  nirfjt  alie«  3urier  tocie,  fonbevn  benctcn,  biiy 

5  ®ott  olfo  gemenget  unb  eine  falfen  Be^  ben  braten  gefegt  f)at  S  hau  inen 
®ottC'3  tüort  bcftc  bai-  fdjmccfc,  3)atum6,  oB  fiif)  jorn  unb  tuibcvlinUcn 
reget,  tonnen  fie  ben  fclbcn  bcftc  lcid)tcr  ftiltcn  unb  faren  taffcn  unb  bcucten: 
ba  l]ai  id)  Oiotte»  toort,  bamit  mir  G^ott  bicfen  ftanb  gelieret  unb  gcfegenet 
t)at,   baö  fol   mir  lieber  fein,   benn    bn§   irf)  mir  folt  foWjen  fdjac,^  burrf) 

10  unluft  ober  fonft  ücrberben,  nnb  mein  gemn()l  mir  fon  ©ott  gegeben  Der= 
leiben  laffen. 

S)a§  ift  etn'3,  h)ie  fi^  ber  Jenffcl  ücrfucf)t,  allerlei)  unluft  unb  uneinig= 
feit  jnu  bcm  eljeftanb  an3uvid)tcn,  ha-i  cinS  bem  anbern  fpinnen  fcinb  lucrbe, 
Xa  nnrb  benn  eine  t)cUe  unb  ber  Xeuffel  gar  brau^,  bcä  er  fm  jnn  bie  fauft 

i''  lachet,  S)enn  bende  nur  nid^t,  ba§  ber  Jeuffel  ober  bic  melt  baran  freubc 
ober  luft  f)abe,  \m  liebe  unb  ctntra(f)t  ift,  aber  ®ot  nnb  ben:  f)ciligcn  geift 
gefeit  c-S  mol,  ber  lad)t  unb  ift  frölid)  barob,  ©arumb  oermanet  ®.  ^4-^auliiy 
unb  ^etruö,  loo  e§  fic^  ja  fo  begibt,  ba§  ß^eleute  uneinS  inerben,  ha^  fie 
fiel)   luiber  mit  ein  anber  Hcreinigen  unb  öerfuncn,  auff  ba§  fr  gebet  nidjt 

20  berl)inbcrt  tucrbe  k.  Senn  bie  lieben  'Jlpoftel  i\abm  Inol  gefet)en,  >uie  ber 
leuffel  feinen  famen  unter  bie  ©jeleute  feet,  ba§  gar  feiten,  auä)  unter  ben 
ßliriften  on  jürnen  unb  linberloillen  ^ugcfjct,  unb  tnoUen  bie  leute  h)ibber= 
umb  mit  bcm  toort  troften  unb  jn  friebcu  ftellcn. 

3lber  fo  gef)ctS:  luer  auffcr  bem  6l)cftaub  |;-8i.  6  l]  ift,  ber  meinet,  Incnn  er 

25  brein  fcme,  er  tüoltc  fmerbar  ladjen  unb  guter  bing  fein,  nimer  nic^t»  teben, 
ba§  bcm  anbern  ocrbicslii^  fein  folt,  TaS  iuirftu  Inol  laffen,  Tu  mctneft,  cä  fcl) 
ein  fold)  bing,  bov  fid)  an':-  jufali  bcgcb  ober  auö  beinen  gebancfcn  l)cr  tome. 
5Rcin,  c§  ^eift  ©ottel  ftanb  unb  orbnung,  barumb  mu§  er  bom  Sleuffcl 
angefod)ten  toerben,  ba§,  toer  fnn  ben  ef)cftanb  tritt,   ber  gel)et  jnn  ein  rcdjt 

30  iilofter,  baci  Ooiler  anfedjtung  ift.  SÖele  bir  nu  eine  nacf)  beincm  Innnbfd), 
hjie  from,  Une  reid),  hjtc  fc^one,  inie  freunblid^  fie  fein  fan,  fo  mirftu  ju 
fd)affen  genug  I^abcn,  ha^  bu  bic  (5-t)elid)e  liebe  nnb  freunbfc^afft  bct)altcft, 
2:enn  e§  ftef)ct  jnn  beiner  '^anb  nid)t,  Unb  l)aft  baju  einen  ftarcten  fcinb  jnn 
bcinem  l)auÄ,  lueldjer  l)eift  ber  Seuffcl,  ber  üon  ^ertien  ungern  filjet,   ba§  e§ 

35  retfjt  jugclje,  ©onbern  boi  tocre  fein  luft  unb  fetten  fpiel,  baä  man  unb  incib 
on  untcrla»  fc^nurt  unb  murret,  ftuel,  beucf  unb  tiffd)e  ubereinanber  lourffcn, 
beö  ladjt  er  jm  jnn  bie  fauft  Ijiucin,  3)cnn  er  Inolt  gerne  unb  treibet  mit 
allen  frcfften  bo3u  {al§  ein  öerftorer  ©ottlidjä  ioertfä  unb  orbnung),  baä  gar 
fein  ß^eftanb  auff  erben  bliebe,  nod)  hai>  ettoaS  gutö  barau«  fcme.    Sarumb 


4  ba§]  b§a  Ä        8  biefem  Ä 

')  nprir.?  nicht  bei  Wanrler  und  Thiele. 


64  ^^rcbigtcii  bc§  ^aiixti  1531. 

5iciii,  c§  ift  föotteS  [taub  iinb  orbmtiuv  ba«,  Uicv  jn  ct)cftnnb  flctjct,  bcv  c\cl)ct 
jnn  ein  rcrfjt  .Uloftcv,  boö  lioÜcv  anfcdjtitng  ift,  SinS  fie  im  gleid)  fein,  Unc 
vcid),  Uiic  jd)6nc,  toic  fmintlid)  fie  fd),  fo  iinvftit  3njcl;nffcit  f^elUIC^  IjaBcn, 
bn§  bit  foldjc  Uetic,  fold;c  frciintfdjafft  bcljaltcft,  Senn  c§  ftetjet  jit  bcincr 
()niib  uid;t,  Unb  tjaft  bo3U  einen  ftnvd'cn  fcinb,  ttelc^cv  t^cift  bcr  Senffei,  bev  ^ 
im\  ()cvi!eii  (vrn  fttjet,  ba§  man  jm  IjanS  fd}nnrt  nnb  imirvct',  ftncl,  bmä 
niib  tiffdjc  uticr  cinanbev  Unvfft,  mit  bev  fvalncn  bic  ftndcn  teret^  obbcr 
fonft  ein  mani  taffdjen^  gtBt,  ha^  ift  be§  SeuffelB  feittcnfpiel,  be§  Iarf)t  er 
il)m  jnn  bie  fauft  f)inciu  \  ha?-  ift  fein  meiming  nnb  bnS  lüolt  er  gern  I)n'6cn, 
bn>5  !ein  mnn  bei)  feinem  tueib  bliebe,  nnb  bn§  leine  if)ren  man  lieO  f)ette.  lo 
3)avum'6  barffftn  ba§  @l)eltc§  le'Ben  nid)t  bon  anffen  anfeilen,  benn  ha  fil)eftu, 
töie  e§  boller  anfed)tnng  nnb  betvufitniö  ift,  fonbevn  nad;  bem  inort,  bamit 
e§  ge3ievet  nnb  gefaffet  ift,  baS  felbige  tuovt  loivb  bir  bie  bittere  »uermnt  lool 
3n  lionig  madjen  nnb  bie  betriibniS  inol  tüibber  inn  frcnbe  lierlnonbeln. 

Sarnaclj  anff  ber  anbern  feiten  tuirb  er  bic^  anc^  mit  Infi  anfed)ten,  «5 
S)enn  fo  Icnfdj  Inirftn  nid^t  fein  (ev  Inere  benn,  bnö  bn  ein  fonbcrlid;e  gnabe 
Hon  ©Ott  l)ctteft)  nnb  fo  lieb  toirftn  bein  Imih  nimer  f)aben,  baS  bu  i()r 
nii^t  mnbe  tnerbeft  ober  ein  anbere  nic^t  lieber  folteft  gelninnen,  De§gleid)en 
and)  bein  toeib  toirb  h'iä)  fo  lieb  nimer  fjaben,  ba§  if)r  nid)t  baneben  ein 
anber  ba-i  gefallen  ioerbe,  @l)  betjut  midj  (Sott,  folt  id;  mein  iueib  nidjt  lieb  20 
l)aben'?  folt  tc^  meines  manne»  nberbri'iffig  trerben?  3ic  ®ott  bel)nt  mit^ 
and;,  l^enn  fil)e  mit  ^n,  bn  mcineft  timl,  ba§  man  bid;  cnffcrlid)  bafnr 
nnfe[)e,  loie  bn  lenfdje  Icbcft,  aber  bod;  glcidjtool  tüirftu  fold;c  gebunden,  bie 
bic^  ju  fnnbcn  reiljen  luerben,  jnn  beincnt  ^erljen  Inol  fnlen. 

Tarnmb  fo  bn  mit  ©ottcci  Inort  geriiftet  btft  nnb  bamit  al§  mit  einer  2-' 
gülben  Iron  nnb  pnrpnr  rocf  ongejogen,  fo  biftu  gnng  gefd^mudt,  al§  benn 
Inirb  bir  ber  gcift  fagen  naä)  @otte3  toort:  ba»  toeib  ift  bir  gegeben,  biefc 
nnb  lein  anbere  foltn  l^oben,  alfo  tuivb  anc^  baö  loeib  fagen:  ber  man  ift 
mein,  ben  nnb  lein  anbern  tril  ic^  iuibber  fel)en  nod)  ()6rcn.  SBie  aber,  fo 
haSi  Jtieib  fc^nnrt  nnb  mnrt  S  ba§  bu  fagen  tnirft:  ©)  ^at  m'xä)  ber  Ijenger  '" 
Ijtnber  ba^j  Ineib  bracht?  £)a§  fie  bis  unb  if)enia  anlomc  aEe,  bie  mir  baju 
geratten  l)aben  unb  gct)olffen  l)aben,  jl)e  t)ette  ic^  if)ene  genomen,  bie  ift  bo(^ 
ja  fo  fein  frenntlid),  nnb  »uirb  baju  bbfe  luft  mit  ,}n  fdjlagen,  inic  bie  5poeten 
fd;reiben,  ha§  bie  liebe  gan|  inuet  nnb  tobet/' 

Sarnmb  fo  fel^c  ein  jglidjer  mit  jn,  ba§  er  bei)  fei|iu  cl|ncm  el)elid)en  35 
gemal^  bleibet,  )Dclrf;si  j[)m  ®ott  gegeben  l)at,  nnb  laffe  \i)\n  ein  aiibery  nid)t 

20  (Si)]  e^  fpvicfiftu  /--'  -Jl  3IJC  B  (in  CD  an  anderen  Stellen  für  &]])  3fi  <j(ci6ct] 
Meific  B 

')  fcftnutt  =  J/rmmnt  I)  Wth.  s.  r.  sclmurren  3.  Vgl.  Unnre  Auftg.  Bd.  12,  347,  ir>.  024,  17; 
14,  l(i2,25.  ^)  DWlh.  5,  4(17/'.  die  Frau  kehrl  die  Stuhc  mit  dein  Mann  =  regiert  im 
Haus.  Vgl.  Wander  4,  '.)27  Nr.  22.  ')  iiinill  tafjdjen  s.  r.  a.  ManlseMle  DWth.  (!,  1S09. 
*)  be?  Ind)t  er  j()m  jnn  bic  fnnft  ijinnn  vgl.  DWth.  .1,  13S1.        '•)  insauire  s.  B.  llm-az,  Properz. 


9lt.  6  [8.  Satiimt  (?)].  65 

i'lnniftit  ha?>  ef)elicf)  Wien  nic()t  nlfo  niife[)cii,  tuic  eö  HoIIer  anfed^tuiifi  iinb 
6etru6ni§  ift,  Soiibcvu  nacf)  bem  »uort,  bmnit  eS  gejieret  unb  gefaffct  ift, 
S)iv3  felbige  loirb  bir  bic  t'ittcve  »ncrimit  tt)ol  ju  f)oni9  innd;cn  unb  bie 
ktrübniy  luot  lüibbcv  jnn  freiibc  üerloanbeln. 

S^avnacf)  auff  ber  anbern  feiten  toirb  er  ixä)  auä)  mit  furloi^  unb  t)Ci-= 
Initciicr  tuft  anfed;ten,  2^enn  fo  tciifrf)  loirftii  nicljt  fein  (es  inevc  benn,  ba§ 
bu  fonberlidje  gnabc  Hon  ©ott  ()etteft)  unb  fo  licCi  mirftu  bein  loeib  nimev 
f)a6cn,  bu'S  bir  nid)t  foltcn  untcrlociten  gebancleu  einfallen,  als  fei)  ein  anbcvö 
fcfjoner  ober  lieBIidjcr  benn  beineS,  2)eä  gleiifjen  axiä)  bein  Incib  loirb  bid)  fo 

10  Iie6  nimer  i)abm,  ba-S  jr  nidjt  ctluo  ein  nnbcr  6o3  gefaEcn  mnge,  6l)  M)iit 
nücf)  Giot,  fpridjftu,  fott  \d)  mein  lüeiO  nirf;t  lieb  t)aten'?  @oIt  icf;  meineö 
manne»  uberbrüffig  loerben?  ^e  ®ot  Bcfint  mic^  auc^.  ?I6er  fit)e  mit  ju, 
o6  bn  frfjon  fenfd)  6ift,  gleidjloot  Inirftn  fold)c  gebancfen  Oon  bcinem  f(eifif) 
erregt  ober  üom  Xeuffet  ein  geblafen  jnn  beinent  fier^en  fulen  unb  fonbcrlidj, 

ir.  fo  bu  toilt  ein  ß^riften  fein. 

3)arnm6  muftu  tjielriber  abernml  mit  @otte§  loort  geruftet  fein,  IneldjeS 
bir  fagt :  S^a-i  ift  bein  fleifc^  unb  bein,  bir  Oon  ©ott  gegeben  unb  ju  georbnct, 
baburd^  fie  gcfi^mücEt  ift  aU  jnn  eitel  ^jurpur  unb  gülben  ftud  unb  (5bel= 
ftcine  über   alle   auff   erben,   baö   bu   bir  feine   beffere   loelen   nocf)   erfefjen 

2"  m6d)tcft,  9tlfo  !anftu  bem  furlni^  leeren  unb  bem  teufet  loiberftebcn,  ha^ 
bu  bir  !einc  laffeft  lieber  fein  nocf)  bay  gefallen  benn  beine,  ob  fie  fd}on 
grelti|*t.6ijllic^,  unlnftig,  Inunbcrlid)  unb  unfreunblic^  aujnfeljen  ift,  ©onft  Inenn 
bu  beincn  gebancfcn  unb  be-J  Seuffelö  reit^ungen,  loeIcf;e  bir  alle  anber  fcf}üner 
unb  lieblicfjcr  mad)en  benn  beine,  folgcft,  fo  l)aftu  bir  fd;on  fül(^en  fdjalj  unb 

sf.  frf)mud  fampt  bem  @ottIid;en  fegen  unb  loolgcfallcn  öerberbet,  ba§  barnad) 
nid)t§  benn  fold)  jamergcfdjrel)  auff  beiben  feiten  gef)et,  §at  mic^  ber  leuffel 
3U  biefem  ober  ju  biefer  gcfnrt?  2)a3  fie  biö  unb  jeneä  an!ome  alle,  bie  mir 
boju  geraten  unb  gefjolffen  ^aben,  l^cttc  icf}  bod)  biefe  ober  jene,  bie  ift  bod) 
\a  fo   fein  freunblid^  unb   fiolbfetig  k.     Unb    luirb  alfo    bofe   luft   mit   ju 

30  fd;laljen,  Inie  bie  5Pocten  fdjreiben,  has  bie  liebe  gantj  lüütet  unb  tobet. 

©arumb  fe^e  ein  jglic^er  ju,  ba§  er  bei)  bem  SBort  bleibe  unb  nad) 
bem  felben  fein  gemalzt  anfeljc  atö  im  fd}6nften  fc^mucE,  barinn  fie  föott 
gefteibet  ()at,  3Benn  bu  baffclbig  für  äugen  l)aft  unb  bid^  aEjeit  barinnen 
fpicgclft,  aU  benn  Inirb  bir  bein  bette,  bein  tiffd),  bein  famer,  bein  t)auS  unb 

35  aüe»  an  beinern  loeibe  lauter  gebigen  golb  loerben,  Senn  barinn  l)6rcftu,  ba» 
©Ott  felbS  JU  bir  fagt:  £u  folt  biefeä  lucibS  6t)eman  fein,  unb  bu  lueib  fott 
birfj  3U  biefem  beinem  6t)eman  f)alten,  alfo  l)aU  @ott  gcorbent,  Sßenn  bu 
betnen  ©beftanb  alfo  anfibeft  unb  fo  foftlic^  unb  Wmx  adjteft,  fo  loirb  bir 
feine§  anbern  loeib  fo  lool  gefallen  aU  beine.    Denn  ba§  loort  loirb  e§  nidjt 

4"  leiben,   ob  bic^S  auc§  bündet,  haä  ein  anbere  mit  loorten  unb  geberben  bie 


22  Bteto=  hloß  im  Kustoden  25  &bMiäim 

Sitt^er?  aBerte.  XXXIV 


GG  qjtebigten  beg  3af)xc^  1531. 

A]  6c|jcr  flcfollen,  S)a§  tnivftu  ntcr  iücf)t  tf)un  fonttcn,  on  bur(^  ö)ottc§  Uiort, 
mcnn  bii  allein  bafjcUng  für  aitgcn  l)aft  imb  bicf)  al.jeit  bavtmicn  fpicgclft.  ^U 
bcnii  Uiivb  btv  bein  bette  eitel  gulben  Uievbcii,  bein  tiffcf;,  bein  tamcr,  bctrt 
l)aiiu  unb  aUe-i  an  beinern  Ineibc  lauter  gcbigcu  golb  luerbeu,  S)ciin  bu  bift 
jnu  bcm  lüovt,  iDelc^S  ju  bk  fagt:  S)u  folt  ein  6f)cman  fein,  unb  bu  tocib  5 
folt  bid)  ]n  beincm  Gfjeman  f)altcn,  alfo  i^aU  ®ott  gcovbent,  Sßenn  bu  ben 
&l)eftaub  aljo  burcf)'?  tuoit  unb  jnt  Uiovt  anfiljcft  unb  fo  toftUd;  gegeneinauber 
ac()teft,  fo  tnirb  bü  ein§  anbern  iüeiB  nid^t  fo  Inol  gefallen  als  bcine,  5Denn 
bao  toort  linrb  e§  nid)t  leiben,  oB  bi(f>j  aucf)  bunclet,  ba§  ein  aubere  mit 
Uiorten  bie  aller  freuutlid}fte  unb  fdjonfte  tucrc,  bennod;  ift  fic  bir  jun  bciucn  lu 
ougcn  !olt)  fc^lüar^  unb  mit  Seuffels  !ot  befc^mirt,  Senn  ba  finbeftu  nic^t 
biefeu  fdjutuc!,  GiotteS  iiiort,  Teine  aber  ift  bir  bie  t)ubfi^te  unb  lieblit^fte, 
ali?  bie  bir  ©ott  mit  feinem  lieben  loort  gejieret  f)at. 

2lbcr,   loie  id)  gefagt  ijabe,  e»  ift  bie  (jo^cftc  fünft,   biefen  ftanb  fnn 
(5)otte§  Inort  anjufelien,  todäj'i  allein  beibe,  ben  ftanb  unb  bie  St)elentc  lieHicf)  is 
macf)t,    Unb   ob  fic^  jrgcnb   ein  unluft  erregen  Inürbe,    fo  mu§  fie  benuod) 
untergeben  unb  als  jnu  einem  tieffen  mecr  üerfc^föinbeu,   Senn  ba§  toort  ift 
frefftig  unb  l)cilig  unb  madjt  all  anber  bing  l)eilig,  h)o  e»  erfanb  unb  gefaffet 
tnirb,  äßie  ftiol  eS  ber  Seuffel  nit^t  gern  leibet,  baa  fic  e[)clic^e  feufc^eit  f)alten 
unb  teufet)  jm  etjeftanb  leben,  Senn  er  fuc^t  jmmcr  urfac^  unb  mittel,  toic  20 
er  fie  jureiffe,  ba§  bie  fralr  gcbendt:  i()e  l^ette  ic^  biefen  obber  jf)enen  jungen 
gefcllcn  für  meinen  unfletigen  mau,  unb  toibbcrumb  ber  man  gebencEt:  it)e 
t)ette  id;  biefe  ober  itjene  t)iibfd)e  birne  für  mein  t)esli(^  Ineib  3C.    Unb  erfiljet 
ber  narr  al§  benn  ein  anbere  on  (Sotteä  tnort,  leffet  feine  faren,  öergiffct  ber 
fclBeu,  ba  er  ©ottel  trort  bei;  l)at,  Sßie  man  Inol  foli^e  narren  gefunben  l)at  •-'•'> 
unb  noc^  immerbar  finbet,  bie  it)re  fc^oue  loeiber  üerlaffen  unb  fid;  ettoa  an 
unfletige,  garftige  fetfe  gemengt  Ijaben,  S)a§  tompt  aEe§  ba^er,  ba§  fie  jt)ren 
ftanb  nid;t  beffer  benn  für  ein  un^uc^tig  leben  anfe^en. 

Senn  ber  Sat^an  ift  bir  fcinb  unb  ba§  fleifc^  furtt)i^ig,  ba3U  fo  ift 
aui^  ber  uberbrnS  jnn  un»  gepflaul^et,  ber  ^ort  nic^t  auff,  Ineil  tnir  leben,  so 
CS  fei)  benn,  ba§  bu  an  ©otte»  toort  (jangen  bleibft,  ^a  e§  begibt  fi(^  tool, 
ha-j  bir  beine  magb  had  gefalle  benn  bein  eigen  toeib,  unb  iaä  ber  fratoen 
ber  fnci^t  bas  fol  gefallen  benn  jf)r  man,  Sa»  ric^t  alleS  ber  -leuffel  an,  ber 
bie  menfc^en  alfo  üerblenbct,  bo»  bu  ©otte»  toort  nic^t  anfit)eft,  toelc^e»  bir 
biefen  man  obber  bi§  toeib  au§malet  unb  .^ueigent  alfo,  ba§  bu  für  baS  toort  35 
unb  über  bas  toort  feine  anbere  anfef)cu  folt,  j^r  ju  einem  gemalt)  begern, 
Senn  toer  folc^e»  t^ut,  ber  ^at  f(^on  bie  e^e  gebrochen,  toie  6^riftu§  fold^» 
TCntti).  5, 28  auslegt  -JJtattl)ci  am  fuufften. 

Solche»  toil  nu  l)ie  auc^  ber  t)cilige  3lpoftel  leren,  ba  er  bie  (5l)riften 
öermanet,  ba§  fie  ja  ben  e^cftanb  [»(.  c  ijj  lieb  unb  toerb  galten  unb  ba§  bette  « 

2  ottcin  /'ehlt  B        29J30  Senn  bis  auä)]  Sarsu  oudj  jo  ift  im§  bet  Sot^an  fcinb,  baä 
flcijd^  futloi^  nnb  B 


9lt.  6  [8.  3oiiiinr  (?)].  67 

B\  alicx  freunblicfjfti;  iiiib  fiijonfte  lucrc,  bcniunl)  ift  fic  biv  juii  bcincii  amyn 
gegen  beincr  tDf)tid)Uiarl5  unb  mit  teiiffcB  fot'  ticjdjmivt,  Tcmi  ba  finbcftii 
nirf;t  biefcn  fdjmucf,  >iidd;cv  ift  (Mottos  Inort,  !5:ciiic  aber  ift  biv  bic  ()u6fri)tc 
iiiib  lieblidjftc,  cilC'  bic  biv  ©ott  \dbi-  mit  feinem  lieben  luovt  gejievet  f)at. 

5  'Jlbev,  tüic  icf)  gefugt  l)abe,   es  ift  bie  {)L)cI;fte  Innft',  biefeit  ftnnb  naä) 

ÖJotteS  iouvt  an^nfetjen,  loclcfjs  allein  beibe,  ben  ftanb  nnb  bie  e()elente  licBIic!^ 
macfjt  nnb  allen  nnhift,  ,]ovn  nnb  ungebnlt  nnb  anbev  anfect)tnng  Uu-g  ninipt, 
Unb  ob  ficfj  jvgenb  etliHK'  fodijev  veget,  fo  mnS  a  bcnnod)  nntevgel)eii  nnb 
olä  inn  einem  tieffen  meev  Dcvfdjluinbcn,  Senn  ha^  luovt  ift  ein  tiefftig  unb 

in  f)etlig  bing  nnb  mad)t  all  anbev  bing  t)eilig,  \w  c«  evfnnb  nnb  gcfaffet  luivb. 
'.Ubev  bavan  ift  ber  mangel,  bac;  Iniv  ba^felb  nid;t  tonnen  alljeit  fuv  äugen 
l)aben  unb  offt  un§  übereilen  laffeu,  ba§  tvh  fein  öcvgcffen,  Unb  ireve  nodj 
gut,  ba-5  luiv  bodj,  fo  miv  nn-ö  angefodjtcn  fnleten,  ftugä  mibev  .5n  bem  Uun-t 
teretcn,  et)e  \vix  uns  tieffen  bie  anfed)tung  nbcvluinben,  Xcnn  bas  ift  nid)t  ^u 

11  bcnrfen,  ba>S  tv'ix  folten  teiue  aufedjtung  fiileu  nnb  t)abm,  3)enn  ber  tenffel 
lefft  nidjt  abe,  luo  er  fit)et,  baö  man  an  (^Jottes  luort  fjanget,  ba  fnrfjet  er 
allerlei)  nvfacf),  mittel  nnb  iuege,  baö  |i<i.  0"iij|  ev  uuä  baffclb  auä  ben  äugen 
reiffc  nnb  bal)iu  bringe,  baä  luir  anbev-?  mof)in  fe()en  unb  gaffen,  äßenn  ev  hai> 
.^uinegen  bvat^t  l)at,  fo  f)at  er  balb  ba§  l)ertj,  beibe  mit  unluft  ober  ungebnlt 

20  iievbittevt  unb  mit  unovbigev  luft  en.junbet,  ba§  bid)  al§  bcnn  ein  jglidjer 
man  ober  lueib  bündct  fd)6nev,  freunblid)er,  fromev  fein  obev  fonft  beffer 
gefeüet  benn  bein  eigen  gema^l,  S)a^ev  eö  fompt,  ba§  man  öiel  folc^ev  narren 
ftl)et,  fo  bie  fdjonften  nnb  fvomeften  tneibcv  l}abcn  unb  fid)  ettoo  an  fc^enb^ 
lid^e,  unftetigc,  gavftigc  beige  nnb  fede  l)engen,  3)aö  nmdjt  alle-S,  ba«  fie  ba-? 

25  h)ovt  nid)t  l)aben  unb  jven  ftanb  nid)t  anbevö  benn  loie  fonft  ein  nnjnrfjtig 
leben  anfcben. 

'S)aiU  fo  ift  and)  ha^  fleifd)  fnvloitjig  nnb  bev  ubevbru§  jnn  nnS 
genatnrt'  unb  gepflan^et,  ba^  mir  balb  be<j,  fo  un§  ©ott  gegeben,  mnbe 
iDcrben,  hjenn  tcir  auc^  I)ctten  aüe§,  lDa§  anff  erben  ift,  bev  l)ort  nid)t  auff, 

3"  h)etl  )oiv  leben,  eS  fei)  benn,  ba»  bu  an  (Mottcci  Inovt  b'insen  bleibcft,  ©o 
l)i(fft  benn  bev  tenffel  baju,  ber  bie  meufd)en  alfo  öevbicnbet,  ba-ä  fie  nid)t 
fel)en,  toeld)  einen  tvefflid)en  fd)a^  fie  l^oben  on  bem  iüovt,  loelc^eS  einem 
jglid)cn  feinen  man  ober  lücib  ausmalet  nnb  .^ueigeut,  bajn  auffo  l)ervlid)fte 
jievet,  fegnct  unb  l)ciligct,  anff  bas  fie  tein  nrfad)  l)aben  nac^  einem  anbevn 

:is  ju  feljen  ber  maffen,  ba§  fie  folten  fein  begercn,  S)enn  Itier  foli^c§  t^ut,  ber 

l)at  fd)on  bie  ß^c  gebrod)en,  loie  Pl)viftns  fagt  5)kttf)ei  am  funfftcn.  »iattr).  s.sa 

©ol(^eö  tüil  nu  t)ie  auc^  bev  .S^eiligc  'älpoftel  Icven,  ba  ev  bie  6f|viften 
üevmanet,  ba^  fie  ja  lernen  jren  e^eftonb  alfo  nad)  ®otte§  luort  anfe^en  unb 
barumb  ben  felben  lieb  unb  toerb  galten  unb  baii  bette  rein  unb  nnbefteclet, 

')  wohl  =  Tenfelsdreclc  in  der  Bedetiinm/  -J)  des  DWlb.  =  Ben/teer,  denn  asa 
foetida  (=  Teufehdr.J  ist  hell.  -)   V(jl.  oben  S.  üä,  2  tmd  53,  10.  ')  in  dieser 

Ikdeutvmg  =  'von  Natur  gegeben ,  sonst  nidU  belegt,  atich  Dietz  wnbehannt. 

5* 


68  <Prebigten  be§  Sa^f»  l^Sl- 

A]  rein  imb  imbcPcdet,  ®cnn  folc^e§  Inil  ©ott  ßoit  tnä)  i]abcn,  SBerbet  it)r§  abtx 
Beffcv  unb  anbei'§  hjoüen  tnodieii,  Uiie  ber  58apft  mit  feinen  lieben  gciftUdjen 
getf)an  fjat,  fo  init  xä)  fotd^c-J  an  cud)  nngcftvafft  nicf)t  laffen,  \v\i  er  benn 
folrfjcv  reblid)  unb  mit  ber  t(]at  an  ifjn  bclüeijct  r)at,  Son  biefcm  ftanbe 
Inilfcn  bie  .'oeiben  unb  5papiften  gar  niff^tS  ju  ^ivcbigen,  '^a  e§  ift  bet)  if)ncn  s 
ein  flcifd)lit{)cr  unb  Iticltlidjev  ftanb  geadjt,  3(6er  it)rc  falfc^e,  ertic^tc  ftenbe 
tjabcn  nu'ifjen  gciftlojc  ((?l)  gciftlid)e  luolt  icf}  fte)  bcifjen,  5)ünüt  fic  aljo  ben 
g^elenteu  böfc  getinifcn  jnn  jtircm  ftanbe  gcmadjt,  So  eä  boc^  jolt  nmbgefevt 
fein,  tnie  üormal»  gefagt  ift. 

laä  cihtx  ber  ?lpofteI  !)ie  fagt:  3)a3  cbelid)  leben  fol  e()erlid^,  unb  ba§  w 
bette  rein  geljalten  loerben:  ®ic  jlüel)  ftüd  fel^t  er  luibber  folc^e  oben  erjcite 
anfcd)tnngen,  nemlid^,  ba^  unfer  fleifi^  öiel  fdjeblic^er  lüolluft  unb  uberbru§ 
I)at,  unb  ber  furlni^  jm  (^bcftnnb  gro§  ift,   3?aran§  benn  folget,   ba»  mic^ 
ber  furUii^  bortt)in  treibet,  ubcrbru»  t)iel)er  jagt,  liioHuft  anbcrslDo  t)iu  luirfft, 
Unb  ift  foId^e§  albte  nid^t  aEetn  juöerfte^en,  bo§  bie  bette  unb  tüd^er  rein  15 
geioaffc^en  toerben,  ©onbern  biefe  unreiuig!eit  unb  ftedfen  im  ©bebette  ftnb 
burercl)  unb  ebebruif),  Sa»  ftnb  bie  recfjten  fc^anbfted,  bie  ha§  6^ebctte  t)er= 
unreinen,  befteden  unb  üerunebren,  35enn  bie  auffer  biefem  ftanbe  jun  einem 
unjiidjtigen  leben   getjen,    aU  burntreiber  finb,  bie  batten  bicfen  ftanb  für 
nic^t'3,  fonbern  berleftern  unb  »erachten  beibe,   ©otte»  loort  unb   ben  ftanb,  20 
mie  from  fic  fi(^  für  ber  luelt  ftelten,  Die  ober  jm  ß^eftanb  ftnb  unb  bolten 
ben  fclbeu  nidjt,  fonbern  brechen  jbn   tnibber  ®otte§  gepot  unb  orbnung,  bie 
fclbigcn  beftecten  unb  Ocrunreinen  jbn. 

Sürumb   aUe  bie,  fo  hü'i  ebelic^e  leben  olfo  anfeilen,  aU  fc^  e§  ein 
ftanb,  ber  firf)  ongeöerbe  plumpstoei»'  alfo  begebe,  bie  fc^enben  ben  f eibigen,  25 
benn  fie  feben  nidjt,  ba>3  bie  ebeleut  jnn  ö5otte§  tnort  gcfaffet  finb,  IDarumb 
t()nu  fic  bem  (ff)eftanb  feine  et)re,  fonbern  legen  jbm  alle  fc^anbe  auff,  3)enn 
fie  laffcn  jbn  jbr  fc^enblid),  unjüdjtig  leben  ha§  gefallen  benn  boS  göttlich  unb 
cbcrli($  leben,  S^afur  iDarnet  er  fie  ^x(,  ha?-'  fie  ja  jufcljcn  unb  ben  cljeftanb 
uic^t  für  ein  foldj  un3nc^tig  leben  achten,  fonbern  bolten  e»  für  gro§,  l)errli(^  30 
unb  jnn  allen  e^ren,  9temlic^  alfo,  toenn  j^r  Derlaffet  ba§  burnleben  unb 
begebet  iuä)  jnn  ba§  ebelic^  leben,  Sarnacf;  toenn  jbr  uu  barcin  fomen  fetjt, 
ba§  jbr  euc^  ja  iuol  furfctjet  unb  ba§  bette  uic^t  befubbelt,  ha^i  ift,   ba»  bn 
6[)efratr)  bic^  ju  beinent  man  balteft,  unb  bu  @be"tftn  bic^  an  beinern  toeib 
genügen  laffeft,  2Bo  nic^t,  fo  ift  ba3  bette  gefc^enbet,  @otte§  toort  öertuorffen,  35 
anö  bem  ef)eftanb  getretteu  unb  büS  bette  üerberbet  unb  (t)ctte  fixier  gejagt) 
brein  getl)an.^ 

?llfo  filje,    luenn  ber  SEeuffcl   mit  beut   furtin|   unb  uberbru§  3U  bir 
fompt,  Se^  !lug,  ergreiff  @ottc3  tuort  unb  bende,  ©ott  i)at  mid^  ju  einem 

/  \oXä)e?]  fot^eä  (itnic^t  Et)  /.'         II  «erben]  Werbe  ACD        24  jo  feldt  B      onfe^en] 
onfal^en  B 

')  S.  nhen  S.  6i,  2!);  nächftte  Seite  Z.  2.5.         ^)   Wie  'nutdien'  euphemistisdi. 


«Rr.  6  [8.  3oiiuni:  (?)1.  69 

»J  3)enn  fold^eS,  f priest  er,  totl  ®ot  Oon  mä)  ijdbm,  Sßerbct  ir§  aha  teffer 
imb  anbet§  tnoHen  maäjm,  tuic  bev  Sapft  mit  feinen  lieBeu  gciftlicfjcn  gctf)an 
i)at,  fo  luirb  cvu  an  eud)  nnficftrnfft  nicfjt  laffcn,  ?Inff  bicfe  ȟcifc  hiiffcn  bic 
."pcibcn  nnb  5^.^apiI■ten  Don  biefcm  ftanbc  gor  ni(^tö  ,]ii  prebigcn,  3"  eJ  ift  bei) 

•"'  jnen  ein  fleifi^Iid^er  unb  tDcItli^cv  ftanb  gcarf;t,  nnb  f)a6en  jn  öeracfjt  nnb 
feinbfelig  geniadjt,  hab  er  f)at  muffen  ftincfcn  gegen  ben  falfcfj  6crum6ten 
geiftlicl;en  ftanb,  unb  niemanb  tein  troft  nod)  frcub  an  feinem  c()eftanb  I)at 
mögen  f)aben,  Uieltf)§  bod^  am  aEet  ndtigften  hiere  bem  getüiffen  toot  ein  ,^u 
bilben. 

10  S)a§  nu  bcr  Stpoftel  I)ie  fagt:  S)a§  6f)elic$  leben  fol  cf)rlicf)  niib  baS 

ef)e6ettc  rein  gc()alten  toeibcn:  S)ie  jtoel)  ftud  fe|t  er  eben  loibber  bie  o6cn 
cvjelte  anfe^tnngen,  nemlid),  ba§  unfer  f(eifrf)  üol  fcfjcblidjer  luftc  ift  unb 
Beibc,  bcr  fnrlniti  unb  uberbruS,  jnn  un§  grD§  ift,  S)arau§  benn  folget,  ha^ 
mid}  ber  ubcrbrus  l)iel]er  jagt,  furlin^  bortf)in  treibet,  tuoltuft  anberSluo  l)in= 

15  toirfft,  Unb  ift  f old^  [S8l.  6  4]  eö  at^ie  nic^t  baüon  3uDerftet)en,  ba§  bie  bette  unb 
tüdfier  rein  gctuaffcfien  tnerben,  Sonbern  biefe  unreinigleit  unb  fledeit  im  Gf)e= 
bette  finb  md)t§  anber§,  toic  er§  felb§  l)crnad^  beutet,  benn  Ijurerel;  unb 
©bebrncf),  S)a§  finb  bie  rechten  fdfjanbftcd,  bie  bo§  e'^ebette  öerunteinen, 
bcftecfen   unb   Hernneliren ,   S)enn  bie  auffer   biefem   ftanbe   jnn  un3n(^tigem 

20  leben  gc^^en,  al§  Rumtreiber  finb,  bie  Ijalten  biefen  ftanb  für  ni(^t§,  fon= 
bern  öerad^ten  unb  f(^enben  beibe,  (Sötte»  tnort  unb  ben  ftanb,  Inie  from 
fie  fid)  aurf)  für  ber  loelt  fteHen,  S)e§  gleichen  tf^un  aud^,  bie  im  ©beftanb 
finb,  unb  Ijalten  ben  felben  nic^t,  fonbern  brechen  jn  luiber  G5otte§  gebot  unb 
omung. 

25  Unb  ©umma:  aHe,  bie  ba§  el^elidjc  leben  alfo  anfe^en,  al§  fet)  e§  ein 

ftanb,  ber  fi($  ongeöerbe  ^3lump§ttiei§  alfo  begebe,  bie  fi^enben  ben  felbigcn, 
2)enn  fie  fetjen  nid)t,  ha§  bie  e^eleute  jnn  gotte§  toort  gefaffct  finb,  lunben 
lein  tDcib  nod^  man  anfcljen  mit  gotte§  toort  gelleibet  unb  geft^mütlt, 
Sarnmb  ift  e§  jnen  ni(^t  ein  e^rlic^er  ftanb,  fonbern  legen  jm  aüe  fc^anbc 

30  an,  ®enn  fie  laffen  jucn  jr  fc^enblie^,  unjiic^tig  leben  ia^  gefaEen  benn  ba§ 
gottlid)  unb  e^rlic^  leben,  Safur  toarnet  er  fie  '^ie,  ba§  fie  ja  ju  fe^en  unb 
fo  leben,  ba§  bei)  jnen  ber  GReftanb  '^errlid^  unb  jnn  aüen  e'^ren  alö  ®otte§ 
ftifftung  unb  orbnung  getrauen  toerbe,  9lemlic§  alfo,  ba§  fie  laffen  oon  bem 
t)urn  leben  unb  fidi  begeben  jnn  ha§  ©Relief  leben,  Sarnac^  toenn  fie  nu 

35  barein  fomen  finb,  fid)  Inol  furfel)en  unb  ba§  bette  rein  behalten  unbefledt, 
ha§  ift:  bas  bie  @l)efrah3  fidi  ju  frem  man  t)alte,  unb  ber  ©Reman  fid^  an 
feinem  ioeibe  genügen  laffe,  2ßo  ni(^t,  fo  ift  ber  fc^onc  fc^muö,  öiotteg  toort, 
mit  be§  5leuffel§  unftat  befubbelt  unb  ba§  bette  beflecEt  unb  (l^ette  fester 
gefagt)  brein  getlian. 

40  Sarumb  fi^e,  toenn  ber  2;euffel  mit  bem  furloi^  unb  uberbru§  ju  bir 

!ompt,  ba§  bu  ftug  feieft  unb  ergreiffeft  ©otteg  toort  unb  bendeft:  @ott  Rat 
mic^  ju  einem  manne  gefd^affen  unb  jnn  biefen  ftanb  gefegt,  biefe  Rat  er  mir 


70  $vcbigleii  be§  ^at)xes,  1531. 

tiuinnc  gejdjaffcn,  bicfe  l)at  i-v  iiiiv  iim  bic  nvm  gogcicii,  bie  fol  mein  fein  k. 
SI)u[tu  baä,  fo  nnrftii  bcftcv  Icidjtev  bein  |syi.  ciij|  tctte  vciu  lict)nlten,  3)cnu  bnö 
tuort  Uiivb  biv  eilte  fiivdjt  imb  fdjeUi  macfjen,  ba§  bii  bein  efjetoeib  n\A)t  ticrlnfjeft, 
ob  fie  luol  uugebuUig  imb  cigciifljnniö  ift,  jo  luirb  [\c  bir  beniiürf]  umb  be§ 
lDovt§  lüiEen  beffer  gcfnüen  benn  ein  nnbcre  mit  einem  gulbcn  fdjieiev,  unb  bift  '■> 
üicl  r)6ljer  gee(}ret  unb  iicfd;mucft,  benn  jo  bu  oller  fiinigc  Qcfif)cncf  unb  guter 
Ijetteft,  '-Jllio  ein  !6ftlid)er  jrf)lcicr  i[t'5  nmb  ein  el)clid;eu  fd)leier,  unb  fo  ein 
lüol  gcjdjmitdter  f)ut  umb  ein  et)clidjen  l)nt,  loer  jtjn  bafur  tan  tjalten  unb 
anfel)en. 

jDngegen  ftnb  nu  etliii^e  flügling,  bie  fnd)en  it)r  nno,5i'igc\  bamit  fie  i« 
ja  nid)t  e^elid)  tterben  unb  anlegt  gar  jnn  ber  Ijurerel)  crfauffen,  bie  geben 
fnr,  Gj  gefd)er}e  bcnnod)  oicl  bdfe§  im  (St)eftanb  unb  Inerbe  nicl  brinnen 
gejuubigt.  ®a§  leugnet  niemaub  nirfjt,  bas  jo  gar  ou  funbe  abgel)e,  ^Äber 
gib  bu  mir  einen  ftanb,  ber  on  funbe  abget)et'?  ''Ulit  ber  Iteife  fo  mufte  icf; 
nimer  melir  teine  prebigt  t!)un,  mufte  !cin  tued)t  obber  mngb  bieneu,  bie  i^ 
bberteit  mufte  haS  fdjluerb  nid)t  brand)en,  tcin  öMman  teiu  pferb  befc^reiten? 
5lod)  nidjt,  lieber  Runder,  Sßir  »nerben  ()ie  jnn  biefem  leben  fo  rein  nimer 
fein,  haä  tnir  jrgenb  ein  gut  \vcxä  on  funbe  t£)ctten.  Siefer  artitfel  mu§ 
fte'^en  bleiben:  ^sä)  gicubc  bie  öergebnng  ber  fnnben. 

©pridjftu  abermols,  ba§  fie  bennodj  etlnan  mit  einanber  jornen,  unb  ^a 
funbigt  alfo  ber  @t)eman  unb  ©Ijefrato?    ^^e  bebüt  un§  @ott,  toittn  barumb 
bcn  @f)cftanb  bcrVöcrff en ?    Sieber,  madje  mir  r)ie  teinen  auy.^ug'  mit  biefem 
ftanbe,  Snnbe  I)in,  funbe  t)cr,  toiltn  einen  jnn  bie  funbe  fteden,  fo  ftede  ben 
anbern  auc^  t)inein,  toiltu  ater  einen  ^erau§  jieljen,  fo  5iel)c  ben  onbern  aud^ 
l)craue.    3d;  Hnl  nimer  teine  prcbigt  baben   getl)an  nodj  ttjun,  bic  ic^  one  ^■■' 
funbe  Inil  gettjan  I)abcn,  id;  Inerbe  ein  fuubcr  bleiben   unb  Uni  ben  articEcl 
'üergebung  ber  fnnben'  fteben  laffen   unb  uid)t  öcrleugnen,   Jörnen  fie  ju 
toeilcn  mit  einauber,  ba§  bcfcnncu  Inir,  bas  fie  barnn  funbigen,  aber  bagcgen 
ift  bie  beiligfeit  öiel  bcrrlidjcr,  uub  bie  Vergebung  foüiet  befter  grbffer,  >uenn 
iä)  oEetn   bariunen  bleibe  unb  nidjt  erau§   fdjreite   unb   bleib  be^  meinem  m 
ftonbe,  ba  ju  m\ä)  ©ott  geruffcn  bat,  Sßie  Uiol  e§  on  fuube  nic^t  abgel)et,  fo 
ift  bod)  @otte§  toort  fo  groä,  baö  umb  beffelbigen  )t)illen  ber  ftaub  auä)  rein 
unb  beilig  ift. 

©arumb  bu  Herl)arter,   üerftoäter   meufc^,   barffftu  cin§  manne§  ober 
barffftu  eins  Inciby,    lüorumb  ntmpftu  uic^t  eine,    bie   bir   ®ott   gibt   imb  3& 
f(^muctt  bir   fie  mit  feinem  luort,  feguet  fie  unb  toclijd  bir  fie?    Sßarumb 
loiltu  nid)t  oiel  lieber  baS  gefd)cnde  öon  ©ott  annemen,  be§  bu  bebarffft, 
tDelc§§  bir  @ott  gönnet,  baron  bu  Oiel  ein  beffer  tleinob  l)etteft  benn  an  ber 


lo  gat  on]  tcin  oi  B  (ob  Druckfehler'?)        31  gevuffen]  Setuffen  B 

')  auäjuge  —  Ausflüchte,  Ausreden  s.  Vietz.  ^)  au^jug  exceptio  hier  =  Aus- 


luAme,  s.  IHctz. 


gir.  6  [8.  3flniint(?)l.  71 

i?J  inii  bie  axm  lyo^tbm,  bnö  fic  fol  mein  fein  etc.  3;f)uftii  bnö,  fo  faiiftu  beftcr 
leichter  bcin  Bette  vcin  M)nltcn,  Tcim  ba§  tpoii  tvirb  biv  eine  fiivd;t  iinb 
ftfjctü,  ja  ein  ccfel  iinb  firaliicn  mcw()cii  |ur  nnbcvn  lliib  beiu  gcimilil  fdjniurfen, 
bnci,   üb  fic  glcid)  fdjmiölid;  uiib  iciiibfetig,   ungcbuUiä  imb  ciacufinnicj  li'cve, 

5  fo  »tiirb  fie  biv  bennod^  umB  beä  Jr)ort§  Joillcn  lieber  fein  unb  bcfiev  (iefaüen 
beim  ein  nubevc  mit  eitel  golb  (^efdjmücft,  W]o  ein  foft(id)cr  id;lcier  ifts  imxb 
einen  efjetidjen  fdjteier  nnb  fo  ein  luol  gefd^mudtev  l)nt'  nmb  einen  cljclidjen 
^ut,  tner  jn  bnfnr  tan  Ijalten  nnb  anfe()en,  2)q§  t)ieffe  benn  ben  (5[)cftanb  rcd)t 
geet)vet  nnb  gepreifet  nnb  bas  (^fjebettc  rein  ge|5H  2  l|i)alten,  3?cnn  eS  ift  ja 

'»  fein  e[)re  nod)  fdjmnd  nod)  fdjöne,  bn,5n  nnc^  feine  rcinigfeit  n6er  Wotte-i  tuort. 

tn  gegen  finb  nn  ctlidjc  tlngling,  bic  fndjen  iie  onSji'igc,  bnmit  fic  ja 

ntd^t  (5-f)eIid^  toerben,  unb  ju  Ic|t  gm  jnn  bcv  Ijurcvel)  crfanffcn,  bic  geben 

fnr,  (fy  gcfd)cf)C   bcnnodj    fiel    böfcS   int  6'^cftanb   nnb    toerbe  öiel  bvinnen 

gefunbitjt  bnrd;  ,^orn,   ungcbnlt,   bofe  Infi  etc.?    2)a§  leugnet  niemanb  nidjt, 

'•'>  ba§  c§  nic^t  fo  rein  on  fnnbe  nbgef)c,  3tber  toibcruntb,  gib  bn  mir  jrgenb 
einen  65ottlid)en  ftnnb,  ber  gar  on  funbe  fcl).  ^Jlit  bcr  tncifc  fo  müfte  id) 
nimer  mef)r  feine  prebigt  ttjnn,  nnb  mufte  fein  fncd)t  ober  magb  biencn,  bic 
oberfeit  müfte  nimer  me'^r  ba§  fd^hjerb  brauchen,  fein  ßbelman  fein  pferb 
bcfc^rcitcn?    5hnfj  nidjt,  lieber  Sni'Qflci-',  2Bir  Ifcrbcn  l)ie  jnn  biefem  leben  fo 

so  rein  nimer  fein,  bai?  loir  frgcnb  ein  gut  lücrd  on  fnnbe  tbettcn.  I^iefer 
■Jtrtidcl  mu§  ftcbcn  bleiben:  '^s^)  glcube  bic  tjergcbung  ber  funbcn.  Unb 
muffen  tcglid)  im  l^ater  unfer  fpredjcn:  'SSergib  nnS  nnfcr  fc^nlb'  3C.  anat«).  e,  12 

S^arumb  madjc  mir  feinen  anä.jng  mit  biefem  ftanbc,  ©ünbc  l)in,  fünbc 
ber,  Jüiltn  einen  ftanb  jnn  bic  fnnbe  ftcden,  fo  ftcde  ben  anberu  ond;  bi'icin, 

-">  Söiltu  aber  einen  ^crau§  jiebcn,  fo  jiel^e  ben  anbern  aud^  ^crau§.  ^ä)  toil 
nimer  feine  prebigt  getljan  fjabcn  ober  noc^  tljnn,  bie  ic^  on  fnnbe  Inil  gctban 
Ijaben,  ii^  tüerbc  ein  funbcr  bleiben  nnb  inil  hcn  5lrtidel  '33crgcbnng  ber 
funben'  fielen  laffen  unb  nid)t  üerleugnen,  3oi-"fien  fie  ju  tücilen  mit  ein 
anber,  ba§  ift  ja  fnnbe   unb    unrecht,    9-lber  bagegen  ift  bie  öergebnng    ber 

3"  fnnben  fooiel  beftc  groffcr,  incnn  fic  allein  barintien  bleiben  unb  nid^t  eranä 
fdjrcitcn  nnb  jnn  bcm  ftanbc  leben,  ba  ju  fie  (Sott  bcruffen  ^at,  S)enn  ob  er 
mol  on  fnnbe  nic^t  abge[)ct,  fo  ift  boc^  @otte§  Juort  fo  gro§,  baä  nmb 
bcffclbigcn  toiltcn  bcr  ftanb  aud;  rein  nnb  beilig  ift.  ©onft  luil  id)  lool 
mel)r  fagen:  SBcun  bn  barnad;  loilt  fef)cn,   toic   tüir   alle  öon  5lbam  jnn 

35  funbcn  geborn  finb,  fo  ift  ber  gautse  ©beftanb,  ob  er  auc^  rec^t  unb  tnol 
gebaltcn  tuirb,  fnnblic^  unb  unrein,  Sßtc  bcnn  bei)  ben  .Reiben  unb  unglcubigcn, 
fo  föottcö  Inort  nid)t  Ijaben,  ollc§  leben  unb  tljun  für  ©ott  fünbc  unb  t)cr= 
bamlid^  ift. 

Sornmb  ift  bic  Inol  jn  merdcn,  ba§  er  alfo  oom  (?f)eftanb  rcbet  unb 

40  au§  @otte§  muub  fpric^t,  ha§  er  fol  ti)xüä)  unb  rein  fein  unb  Ijciffcn  hl) 


•)  Über  den  Ihit  als  Attribut  des  Bräutigams  s.  JJWtb.  4,  W7U. 


72  «Pvcbigtcii  bc.3  Sai)K^  1531. 

A]  ©onncn,  ;\n,  lt)cld)e§  bu  mit  frLilidjeiii  IjcrljiMi,  mit  ©ottcS  limlgcfaUen  imb 
aUcr  @n(\clii  mtb  Preatiivcii  licti  '{)abcn  moii)tcft,  beim  einem  anbern  fein 
Uieib  rauften  unb  ftclen,  bic  biv  nid^t  geluvt,  unb  Wott  niiijt  gejcf;en(Jt  I)at, 
ba  ber  üciiffel  ift,  unb  ba  bn  lierfludjt  tnft?  3)enn  ®ott  I)at  fic  mit  feinem 
hjort  nidjt  gefc^mucft,  ja  feine§  InortS  gar  beraubt,  2Ba§  aber  on  ®otte§  toort  '•• 
ift,  baö  I)cift  eitel  greuci  unb  un|SBl.  c4]f(at  für  ©ot.  Sarumti  bic  toeil  bu 
l)ureft  unb  bukft,  ift§  ein  geloiä  jcidjcn,  ba§  bn  on  glaudeu  Bift,  ö)otte§ 
hjort  nid^t  für  toar  l^elteft,  Senn  toenn  fold^eS  jnn  bir  brennet,  fo  tnirftu 
fagen:  bic  ift  ein§  anbern,  gcTjct  mid)  nic^t  an,  ift  fcf)euf(id)  jnn  meinen 
äugen,  ic^  mit  eine  anbere  fjaben,  bic  mir  ©ott  geOcn  luirb,  Unb  nicfjt  mit  w 
beiner  totteu  Hcrnunfft  umb  btc^  fe'^en  m^  eine§  anbern  iueib,  ha  @ott  über 
jörnet  unb  alle  @ngel,  ba§  fein  beftaub  tjat,  baS  ®ott  bar^u  t)art  ftraffen 
mirb,  tnie  er  al^ie  fagt,  ©o  gef(^icf;t  bir  benn  eben  rei^t,  äBarumb  öeradjteftu 
ba§  ebel  gefc^entfe,  ba§  bir  @ot  au§  gnaben  unb  barmt)ert^ig!eit  anbeut, 
gefegnet  unb  gefc^mncft  !^at,  fc^lcd^ft  e§  jnn  minb ',  fragft  nic^t  barnac§,  ob§  is 
gott  gefaHc  obber  nii^t,  \V)dä)§  ein  jeic^cn  ift  beS  Unglaubens. 

S)a§  fet)  bi§  mal  ber  ^od^jeit  unb  bem  @()eftanb  ju  e'^cren  gefagt, 
jDarumb  tooUcn  toir  @ott  onruffen,  ba§  er  un§  fein  gnob  öerlci^c,  fotc^eS 
alfo  3U  gleuben  unb  5U  leben,  215J16DI. 


1  «jolgefatten  nach  Sreaturcn  B  6  bu]  bu  t)ictu6ci:  B  10  Unb]  Unb  toütbcft  B 

nii^t]  n\ä)t  atfo  B         ll  Sott]  @olt  unb  attc  Snget  B         12  jotnct]  jötnen  B      ba§  (l.j] 
ba§  3U  U^t  B      ba§  @olt]  ia  ba§  ©ott  B        IS  foIcöcS]  fotd^c§  otjo  B 

')  jd)le(i)ft  es  jnn  toinb  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  33,  680  zu  8.  336,  33. 


mx.  6  [8.  3nmiot  (?)].  .  73 

i'l  ben  (51)ii|"tcii,  fo  nuv  (fficbrud)  uiib  l)urcrcl)  Hcrmibcu  loirb,  2)ciui  Uieiiii  mau 
ben  fall  ?lbc  unb  unfer  5Jatur  tuolt  Qnfcl)eii,  fo  hjcrc  er  für  ©ott  nid)t  rein 
iiorf;  cfjvlid),  STctut  folrfjc  flciirf)nff;c  6viiiift  unb  nubcr  fuublicfjc  neif^uii;^  Uierc 
ja  uidjt  gdüofcn  jun  beut  '^Hirnbi'5,  tjcttc  ficfj  andj  fein  mcnjcf)  für  bcui  aubcvu 

5  burffen  f(f;etüen  nod)  [331.  3)  ij]  fcfjcmcu,  bcrfcn  nocfj  fcfjiuudeu,  foubevn  Iji'ttcn  man 
unb  UiciO  on  tiofe  luft  unb  Brunft  fid)  jnfauien  c(e{)nltcn,  baju  Icitfjtlicf)  unb  on 
uinf)C  ober  forflc  finbcr  gc^cngct  unb  geBoru,  »nie  man  einen  apfel  Imm  tmUnn 
tvid}!,  -Jiu  ai)cr  ift  eö  atfo,  ba-j  fein  man  nodj  lueid  mit  beut  anbcrn  ,iufameu 
tompt  on  bie  fcfjenblid^e  brunft,  3)al)cr  5pfal.  l\.  fprid^t:  '©if)e,  ic^  Bin  au§ *).  m, 7 

III  funblirfjem  famen  flc^eufjct,  unb  meine  miitter  T)at  micf)  jun  funbcn  empfangen', 
Unb  liatieu':?  and)  alle  fjeiligen,  fo  im  (vi)eftanb  geloefeu,  Befenneu  muffen,  baö 
fie  folc^er  unluft  nidjt  {)aBen  mögen  uBer  f)aBen  fein,  S)a§  and)  Gf)riftu§ 
felB-J  baruniB  nidjt  Ijat  nniHcn  uaturlicf;er  H'eife  bou  mau  unb  tuciB  geBorn 
inerbeu,  fonbern  eine  jungfratn  jur  mutter  erlnclet  unb  jr  fleifc^  nnb  Blut  ba 

i.-.  3U  gefjeiligt,  ba§  feine  gcBurt  ein  reine,  l^cilige  geBurt  loere. 

3lü  übet  fogt  er  f)ie,  S^a§  ©ott  Uni  alfo  biefen  ftanb  Begnabct  I)aBen, 
ba§,  oB  er  »uol  öou  nntnr  unrein  ift,  boc^  nirfjt  unrein  fein  fol  Bei)  bencu, 
bie  ba  6f)riften  finb  unb  ben  glauBen  f)aBen,  ©onberu  fol  l)in  fnrt  Beiffeu 
'@l)n  rein  ©BeBette'  nic^t  öon  im  felB  ober  an§  unfer  natur,  fonbern  bal)er, 

30  ba§  ®ott  mit  feiner  gnaben  jnbecfet  nnb  bie  natniiid^e  fünbe  ober  unreinigfeit, 
burd)  ben  Üeuffel  inn  nnä  gepflanzt,  nt(f;t  ,5uretf;uen  lüil,  i^eret  alfo  jn  nnb 
reiniget  biefen  ftanb  mit  feinem  h)ort,  ba§  c§  nu  ein  @6ttli(^er,  f)eiliger  ftanb 
lüirb,  5Jid)t  alfo,  ba§  er  bie  Brunft' ober  Braut  lieBe  Ineg  neme  ober  6()eli(^e 
iterd  berBiete,  inie  iool  fold;e  uirf;t  on  fuube  gefd;el)en,  toic  be§  3?apft§  lere 

25  biefen  ftanb  für  unrein  gehalten  unb  geleret,  ha§  man  nit^t  fonbe  ©ott  bienen 
unb  @f)elic^  fein,  ©onberu  ba§  l)eifft  er  gereinigt,  ba^i  }n  (Sott  au§  gnaben 
rein  fpric^t  unb  bie  funbe,  fo  jun  ber  natur  ift,  niifit  jn  rechnet. 

®lei(^  lüie  er  ?tcto.  j.  jn  Spetro  fpric^t:  "S&a§  iä)  gereiniget  l)aBe,  ba§ ^ip«.  lu,  15 
mac^e  bu  nii^t  unrein',   S)a  toirb  ba§,  fo  fonft  unrein  unb  öerBoten  Jcar, 

30  allein  bnrc^  ®otte§  fpreci^en  rein  unb  Beilig,  5llfo  auc^  f)ie,  toeil  ®ott  biefen 
ftonb  mit  feinem  toort  rein  machet  unb  einen  tcufrfjen,  ^eiligen  ftanb  ^eift, 
foEen  tcit  in  aud^  für  rein  'galten,  S)oc^  ba§  mon  Ittiffe,  ba§  foli^e  reinigfeit 
nic^t  öon  natur,  fonbern  allein  aug  gnaben  fompt,  toel($e  bie  naturliclje 
unreinigfeit  unb  fünbe  jubecfet  unb  tilget,  Sßie  er  benn  mit  ber  ganzen  6rB= 

36  fünbe  t^ut  jnn  benen,  bie  ba  getaufft  finb  unb  gleuBen,  ba§  fie  bur(|  ben 
.§eilanb  ß'ljriftum  öergeBnug  ber  fünbe  l)aBcn  unb  linber  be§  einigen  lcBen§ 
tcerben,  3)enn  oB  tuol  bie  fclBige  SrBfüub  nod;  jmer  im  fleifc^  BlciBet  fleBen 
unb  ^iä)  reget,  fo  lang  toir  auff  erben  leBcn,  S)o(^  :^eiffen  Jnir,  fo  ßfjriften 
finb,  rein  unb  l)eilig,  S)arumB  ha^i  er  baS  creu^  brüBer  machet,  ba  ju  feinen 

40  ^eiligen  geift  [Sl.  S  üj]  giBt,  ber  bie  funbe  anfel)et  au§  ju  fegen  unb  jmer  bamit 


16  btflttabct 


74  $tebigtcii  bc-S  ^af^xci  1531. 

l'l  fortfcict  bis  jnn  bcn  tob.  3Ufo  finb  toir  ttJol  nid)!  on  fiiiibe  uiib  i)abm  hoä) 
ba§  urteil  tion  t)tmcl  burd)  @ottc§  munb  gcfprod^en,  ba§  totr  nu  rein  unb 
fyxVu).  finb,  'SaTicv  baS  luir  mit  bcm  fcf)6ncm  I)iiiicl  bcv  ®nfibcii,  \vdä)§  ift 
(5l)viftuy  mit  feiner  reiiiiöfeit,  (■^crccf)tii]teit  unb  tjeiligfeit,  über  uiiö  aus 
c^cbrcitet,  bcbcdt  unb  umbfangeu  finb  unb  bnrd}  bic  SQuffe  jm  eingeleibt  nnb  i> 
mit  bem  glauben  nn  jm  bniigcn. 

'Älfo,  foge  id),  tt)nt  er  and;  jnn  bcm  e^eftanb,  ob  Inol  funbc  imb  bofc 
luft  mit  leufft,  ber  auc§  bie  I)eiligen  uidjt  oii  finb,  hoä)  bedct  er  feineu 
mnntcl  über  bic  G^ljcleut  unb  fpridjt  fic  rein  bnrd^  fein  luort,  Da§  ift  bic 
fdjLuie  bedc  über  ba§  Sroutbette  ober  ©Ijebcttc  gelegt,  bamit  e§  gcfi^mndt  lo 
mirb  unb  ein  fd)6n,  rein,  unbeftedt  bette  I)eifft,  3)arumb  bcrmanet  ber 
9lpüftcl  bie,  fo  jnn  bem  ftanb  finb,  baS  fic  nud)  bcndcu,  ioeil  ö3ott  ben 
fclbcn  rein  fpric^t  unb  foId;c  bede  bruber  breitet,  ba§  fic  folc^u  crtennen  unb 
bnndbar  bafnr  fein  follcn  unb  jnfctien,  haä  fic  jr  @t)cbette  alfo  Don  (Sott 
gereinigt,  gctoaffc^cu  unb  gcfdjmudt  nic^t  loiber  Ocrunreinigen  uub  befteden  u 
mit  (Jf)ebrud;  ober  '^urerel}. 

3unt  anbcru,  23}il  er  nid)t  attein  ha§  @{^ebettc  rein  gefproi^cn,  fonbcru 
ouc^  bie  @r)e  et)rlic^  ge'^oltcn  bobcu,  .'piemit  ift  bie  funblic^c  Inft  uub  onber 
gcbrcd)cn  nod;  ftcrdcr  ju  gebedt,  ba§  nid;t  allein  fol  rein  I)ciffcn,  fonbcru 
aud}  c[)rlid;  nnb  toftlid)  au§  (Siottes  lüort  uub  befel)l,  baOon  brobcn  locitcr  20 
gefagt  ift,  S)a§  "^eifft  nu  nic^t  allein  braut  unb  brentgam  ju  bette  gelegt 
unb  ju  gebedt,  Sonbern  auc^  auff§  fd^oncft  gefc^mudt  nnb  anffä  cl)rli(^ft  jur 
ürc^cn  gefurt. 

2)enn  "^ie  legt  er  jnen  an  feinen  fc^mud,  Uiel(^er  ift  biel  fd^oucr  beun 
lein  gulbeu  ftüd,  perlen  not^  ebbelftcin,  nemli($  bo§  öicrbc  Ökbot:  '3)u  folt  25 
s.moic2ü,i2beiuen  ä^atter  unb  mntter  e^ren'  ic.,  loelc^cy   bcifft   ia   and)    ben   @l)eftanb 
2.aKoic2o,He'^ren,  Stent  ba§  fec^ftc:  'S)u  folt  nic^t  (ä'^ebredjcn'  k.    5Damit  er  bir  gebeut, 
ba§  bu  bii^  ju  beinem  gema'^l  l)eltcft  nnb  baran  genügen  laffcft,  unb  Ocr^eifft, 
iDO  bu  fold)§  tl]ueft,  ha§  c§  uidjt  fol  funbc  f)ciffcn,  fonbcru  ein  fcligcr  ftanb 
unb  im  iDol  gefallen,  S)e§  glcid;cu  @ene.  ij.  beftetigt  nnb  ücrbinbet  er  jn  fo  so 
!^art  unb  fcft,  ba§  er  au(|  ber  Slteru  gerec^tigleit  unb  gelualt  auff£)ebt  ober 
1. OToic  2, 24 je  geringert  burc^  biefen  ftanb,  ba  er  fprid;t:  'S)arumb  toirb  ein  mcnfi^  öater 
unb  mutter  ticiiaffcn  unb  an  feinem  tocibc  l^angcn',  !^km.  SSalb  naä)  bcm 
fall  fegnet  er  fic  hjiber,   üerl)ciffct  jnen  ben  famen  be§  tncibS,   f leibet  unb 
1.  !!Ro|e3,  Ulf.  fdjmüdet  fie  baju  felb§.  m 

Unb  Inir  fel)en  felbc;  für  äugen,  lüie  ©ott  [581.  S  4]  bt§  elcnbe  fteifc§  unh 
blut,  fo  jnn  fnnben  geboru  toirb  unb  lebt,  jnn  ber  e^rc  beljelt,  ba§  er§  jmer  bar 
fegnet  unb  fruchtbar  madjet,  hai  bcnnod)  anc^  ade  "^eiligen  anö  bem  ß^eftanb 
iomen,  uub  bi§  gan|e  leben  baraus  entfpringet,  S)a  ^er  auii)  ber  @rftcu 
mutter  .^eba  ber  namcn  gegeben  ift,  löcld^cr  l)eifft  'ßebenbige'  ober  "eine  40 
mntter  ber  lebcnbigcu'.  Uub  toie  !unb  er  jn  l)o{jcr  greifen  benn  eben  bamit, 
baö  er  in  auä)  im  5lctöen  teftamcut  rein  unb  l)cilig  l)cifft'^ 


<)iv.  6  |8.  ,3nmtnv(?)l.  75 

33]  S)ariim6  foücii   anä)  \vix  bicfcii    ftniib   el)vcii  luib    I)cvlid)    l)altcii   luib 

ntrfjt  tr)un  löte  bic  unreinen  ©ein,  fo  nidjt  anbcrä  balmii  bcnc!cn  nocf)  rebcn 
beim  von  jiTV  fcf)cnbIid)iMi  I)iivcvel)  iiiib  (^ttriid),  Xa-;  fiiib  f(f)enblid)c  iinfletcv, 
bic  jr  eigen  ne[t  HeruiiveiMcn  inib  aU  bic  jclü  Inft  l)abcu  mit  ivcm  luifaubcru 

s  iiiffel  im  fot  ju  loulcn  nnb  ficf)  jnn  jrer  eigen  fd^anbe  ju  lüalljcn,  35ic 
(M)viftcu  nkr  foUcn  bicfcn  ftanb  nlfo  efjrlid)  unb  fd)on  Ijaltcn,  luie  fic  fefjeu, 
bad  0)ott  fcl6-:'  ttjut,  unb  ob  etloac'  unicin-j  barin  iuere,  bcciEcn  nnb  fdjmnctcn 
glcid;  luie  auä)  @ot,  bas  üon  natur  funb  unb  unrein  i[t,  nirf)t  für  funbc 
redjnet,  fonbern  eine  bec!c  brufier  jcudjt  unb  f(f)on  unb  eljrlicf)  macf)ct. 

10  Teä  glcicf;cn  follen  Inir  and)  nic^t  tfjun  toic  bic  fcinbfcligcii  flnglinge, 

fo  biejen  lieben  ftanb  fonncn  fciiiblid;  tabbeln  nnb  fdjeltcn,  bas  Diel  unlnft, 
unfrieb,  mn()e  nnb  erbeit  barin  fei),  nnb  fagen:  Sel)nt  mid)  @ott  für  biefcm 
ftanb,  mer  ein  Ineib  nimpt,  ber  triegt  einen  S^euffcl  3C.  Da»  finb  auff  ber 
auber  feiten  bie  gifftigen  Ijunbe,  fo  biefen  lieben  ftanb  mit  jrem  lefter  moul 

15  fdjenben  unb  mit  jrcn  gifftigen  jeenen  ju  Beiffen,  gleich  luie  jn  jene  Selü  mit 
irem  ruffcl  Uernnrcincn,  5Denn  ber  Jenffel  finbct  atljcit  einen  groffcu  fd}cin 
loiber  biefen  ftanb,  Ireil  er  barinne  fit)et  beibc,  bie  (5rbfnnbe  nnb  and)  baä 
nngliid,  miVfje  unb  erbeit,  fo  barauff  gelegt  ift,  3)ic  jlDcl)  fan  er  jm  uu| 
machen  unb  tuolt  gern  bamit  ba»  fö^elid^  leben  jberman  bcrieibeu  unb  gar 

20  öerberbcn,  Xarnmb  muffen  luir  biefen  ftanb  bagegen  befte  Ijof^er  l)eben  unb 
preifen,  befte  mel)r  eljrcn,  fdjmüdcn  unb  jicren,  luie  loir  fjoren,  haö  föott  fclbä 
tl)nt.  £a§  ben  Jenffel  burc^  feine  fein  nnb  Ijnnbe  imcr  t)in  fdjcuben  unb 
Icftcrn  unb  ]U  lol)n  nemen,  InaS  juen  fr  05ott,  ber  Jenffcl,  geben  toirb,  3)u 
aber  lerne  jn  alfo  anfel)en  unb  Ijaltcn,    luie  er  burd)  Öottc»  Inort  gereinigt 

25  unb  get)eiligt  unb  al§  fein  lüerd  ju  el)rcn  ift,  Unb  tuer  barinne  ift,  fid)  bcs 
tröfte  nub  gotte  bafnr  bände,  ba§  er§  jm  alfo  gefallen  lefft,  ba;;  bette  ober 
bcde  brnfacr  bcdet,  ba^u  fo  l)crrUd)  nnb  fc^on  fdjmiidet  nnb  preifct.  Sa§ 
fei)  auff  biSmal  ber  Ijodj.^eit  unb  bem  6l)eftanb  ju  el)ren  gefagt,  Öiott  öerlcilje 
un§  gnabe,  fol(^§  alfo  ju  gleuben  nnb  ,5u  lefien,  -•Jl''}JlG5J. 


76  $rcbigtcii  bcä  ^a^icÄ  1551. 

7.  8.  Sanuat  1531. 

^rcbiflt  nm  crftcu  ©onntng  itnt^  (£))i))^uift. 

B]  Dominien  1.  post  Epipha[iiiae. 

Ajudisti,'!  die  trium  Keg[um  4  ftud  Begangen  locvben  ut  supra.  3.  etst, 
quod  ex  aqua  JC.  Cum  mo.s  .sit,  loqueiinir  modicum  de  nup|tiis,  iit  maneat 
doctrina  in  ecclesia  de  inatrimouio.  Sub  papa|tu  ]^at  bie  e^c  Qcring  9et)alten 
et  oinuis  pxci^  gtingen  auff  bic  ^unsffriCitofe^Qfft  et  fere  on.nes  eoegerunt.  5 
Söic  C§  ®|0tt  QÖer  ecoutra  gcftrafft  ijat,  etiam  est  iu  propatulo,  ut  non 
solum  lieB,  sed  JC.  extinctus  ardor  ad  mulieres.  Ideo  discamus,  ut  uup|tias 
unb  efjcftanb  iu  honore  iiabe[amu,s  et  inspiciamu.s  ut  ein  (S|ottItc^  geji^efft. 
1.  vide:  uou  contemuit  hoc  @|ottIic^  gefc^eft,  sed  cum  matre  et  disc|ipulls 
invitatus  et  libjenter  venit  et  primo  miraculo   houe.stat.     1.  e^f  conjugii  est,   lo 

I  vsque  huc,  finis^  sjt  r  linlcs  \oa.i\.  2.  sp  r  rechts  2  tiiuin  Keg[um  4  durchstr  sjt 
darüber  raagorum  ba§  biet  sp  über  3.  steht  ba§  brittc  sj>  3  nach  aqua  sieht  dominus 
fecit  viuum  sp  rh  4  über  matrimonio  steht  couiugio  sp  Sub  durchstr  sp  darüber  SBntcr 
bem  sp  nach  ^at  steht  mon  sp  5  omnis  durchstr  sp  darüber  bnb  otlct  pxtii  sp  nach 
J)rci§  steht  ift  sjj  fere  durchstr  sp  darüber  papa  coegit  sp  cuegerunt  durchstr  sp  danach 
gcifttic^  ^icrfoncn  jur  Ieuf(ä§eit  Ujq§  abcx  für  tinrat  btau§  entftanbcn  bnb  hjic  sp  6  oBet 
durchstr  sp  in  propatulo  durchstr  sp  darüber  am  tag  sp  danach  ba§  nic^t  allein  bic  lieB 
fonbem  aud^  bic  Brunft  jum  frahjcn  boldf  ift  crtofiiöen  vt  Dani.  12.  praedixit  6r  loivb  rtcbcr 
fratDcn  licBcn  noc^  einiget  ®otte§  ödsten  Bnb  ift  ein  grcuUi^  ©oboma  broug  loorbcn  jc.  sp  rh 
6(7  ut  bis  mulieres  durchstr  sp  7  ut  c  in  iaS  lotr  sp  9  1.  vide  c  in  Primum  vides  sj) 
danach  quod  Christus  sp       Qefc^cft  durchstr  sp  darüber  gefc56f]ffc  s/j         10  et  (1.)  wegradiert 

houestat  durchstr  s/i  darüber  ornat  sp       1.  c  in  Sie  crfte  sp  . 

1)  Der  Text  ivnrde  also  verlesen  bis  Joh.  2,  10:  'usque  adhuc' 

N]  DOMINICA   I   POST   EPIPHANIE. 

3ofi.2,iff.  'Nupeiae   factae    sunt   in    Chana   Galileae.' 

Post  Nativitatis  Christi  historiam  festi  Epiphaniae  usuni  audistis, 
Terciani  partem  de  Miraculo  Christi  in  Cana  Gallileae.  Hoc  est  ev>co/Mov 
coniugii  sub  papatu  detestati,  qui  tantum  virginitatem  extuleruiit  et  lumc  is 
statum  fontempseniut.  ®§  tft  ntd^t  bte  luft  btfe§  e^ftonbeS  fiel)  ben  papiften 
tiergangen,  ^onbern  fd^ir  6e^  ben  anbern  oufgelefc^et.  Merces  tautae  ingi-a- 
titudiuis.  Nos  laborabimus  btfem  (S^ftanbt  bei)  fel)nen  eljren  jlt)  'falben. 
Nam  Ciiristus  ipse  cum  suis  apostolis  ad  nupcias  accedit,  priiiio  suo 
miraculo    honorat.      Nam    supra    audistis    huuc    statum    in    verbo    dei    et  2u 

II  ro  lOAN  II  ro  r  12  ro  15  extulerunt  c  aus  extollerunt  Ißj!?  6§  bis 
aufgctefd^et  unt  ro  16  über  nic^t  steht  aUcljne  ISßO  bc^  bis  liouorat  unt  ro  li)  über 
apostolis  steht  discipulis         20  über  supra  audistis  steht  in  bcr  i8rout})rcbigt '  ro 

')  Aus  dieser  Bemerkuii/j  darf  wohl  geschlossen  werden,  daß  die  voi'angehendc  Predigt 
2fr.  6  die  liearheitung  einer  an  diesem  Tage  ror  dem  Gottesdienst  gehaltenen  Brautjrredigt  ist. 


^r.  7  (8.  Snnimtl.  77 

R]  quod  liabet  vcrbnni  dei  et  est  ein  W|ottIirf)  gefcf}efft.  Veter|es  clix|erunt 
lauduiulum  liiinc  statum  propter  leipjlidjeu  miijung,  qiiaiulo  est  ein  rec^|tc 
@^C.     .Sal|Oiiio  (lixit:    3  placciit:   qiiautlo  tu'Über  cin>3  ftllb  K.  llllb   gfclt  @ott  2'r- 2». ' 

mä)  hjol  et  honiinihus.    Quia  est  ein  fctn  bing  ein  menfcfjcn  kl;  fidj  i)abcn, 
5  ciii  fidas  jc.   Et  vir  bavff  firf}  öerlaffen  nnff  fein  toeib,  oH  fein  gut,  ^fi cnnig, 
leiB,  ünb    barff  er   ficf;erlicf;   ficfeHjen,  ha  ift    fo    tüol  bctuart.    Hniiismodi 
f|riictu.s  Iiic  iaiii  iioii  cmimeraimis,  baS  !|Unnen  bie  rctlK)|re.s  n)ol  t^un. 

?l6er  6f)rift|Ii(f)  nnb  ®ottl|id^  ha  gerebt,  quod  invenis  scriptum  verbum 
dei  in  viro  et  inuliere.  £)a§  ift  ein  g|ro§  rjerrlid)  pxn[ä  6^e,  quod  ornata 
10  sit  uxor  tua,  fein  I|onig,  Cesar  fol  fo  Ieucf)ten  ut  @t)ei»DeilJ.  Sic  nullus  vir 
ut  tuus,  quia  tu  liabes  verbum  dei,  et  fpiid;t  bti"  bQ§  loeib,  man  ju  et  deo 
placet,  quod  ista  sit  tua  etcontra.  Idee  non  est  ornatus  supra  istum  in 
matrimonio,  quia,  si  verbum  inspi|cias,  tunc  potes  b|ona   con|seientia  cum 

1  et  est  c  in  Bnb  ift  sp        2  über  statum  steht  6f)eftanb  sp       nach  nu^ung  steht  loiücn  sp 

Ideo  vocaverunt  Patres  coniugium  Sacramentum  sp        3  nach  finb  steht  man  bnb  Weib  ficf) 

rtot  mit  ein  anbet  üege^en  sp        4  oud^  durchstr  sp      vor  ein  (2.J  sieht  loenn  einer  sp      nach 

fid^  steht  tan  sp         5  cui  fitlas  durchstr  sp  dafür  barouff  er  fid;  »crtaffcn  t^ar  sp       ^jf^ennia 

c  in  gelt  sp  6  nach  er  steht  ir  sj/        nach  fiefel^en  steht  et  cogitare  sj?        nach  ift  sieht 

aütS  sp      nach  fecWart  steht  at§  Were  i^  ba  6e^  sp        8  ia  c  in  ifti  bauon  sp      quod  invenis 

durchstr  sp  darüber  ba§  bu  finbeft  sp       über  scriptum  steht  3  sp       über  verbum  steht  1.  sj) 

9  über  dei  steht  2  sp        nach  (ireifS  steht  be§  sp       (ä^e  erij  zu  (ä^cftonbä  sj)         10  nach  tua 

steht  mit  bcm  lofttic^cn  tieinol,  ba§  ba  ^eifft  verbum  dei  sp  rh       nach  ut  steht  bein  sp      nach 

vir  steht  jol  bir  frattjen  sp  11  nach  tuus  steht   maritus  sp         über  liabes  steht  in  eo  sp 

et  (1.)  c  in  quod  sj>        vor  mon  steht   ben  S2>  13  über  matrimonio  steht  coniugio  ä^j 

quia  durchstr  sp 

N]  ordiuacione  fundatum,  non  contemnamus  illum.    (S§  ift  e^n  fe^n  bing  umb  et)nc 

if'  gutte  e^e.   Sicut  Salomon  dicit  Tria  deo  placere:  Coniugiuni  bonum,  Concordia  ©iv.  as,  i 
fratruiu  2C.     Ergo  et  hominibus  placere  debeat.    £)a§  ift  bie  CV'fte  tugent. 

Secunda  virtus  est,  ha^  \\6)  et)n  maw  uff  fel)n  loet)p  Devlaf^,  omnia 
sua  bona  ilii  committere.  Magna  est  securitas.  Summa:  btt)  finbeft  gote§ 
toort^  an  beljncm  Wvjbt  nnb  manne.     S)h)  folft  bet)n  toel]))  alfeo  anfe^en, 

20  quod  uulia  pulclirior,  apcior  sit  tua  couiuge.  6§  ift  !el)n  !el)fcv,  fonigljn, 
furfte,  ©reüin,  (|ui  tantum  tiln  placeat.  Sed  deus  et  angeli  rideut  dicentes: 
To  gefaltet  t)r  un§  hjol,  quia  ego  coniunxi  vos.  S)o  magft  bto  m^t  guttent 
geloiffen  betjtüonen  unb  fiel)fd^taffen.  Esto,  quod  aiitpia  peccata  simul 
ineurraut.    £)a§  ift  trat,  e§  ift  fe^n  ftonbt  on  |unbe.    Stl^o  reljne  toerben 

25  tuljr  nii^t  loerben,  ba§  lt)l}r  nic^t  on  ^unbe  luevben  fet)n.  Valeant  Nomotliotae 
et  legislatores,  qui  nos  suis  legibus  oueraverunt  imbecilles.  Ita  Papistae 
inspexerunt  peccata  coniugii,  BUBen  ber  h)ct)l  ^re§  teuffel§  nunnen  Ijn  bev 
groftcn  Brunft.     Haue  ustionem  non  viderunt  peccatum  esse,  saltem  coniugii 

75  über  Salomon  steht  Prouerb    18  «p  Tria  deo  placent  ro  r  IG  über  tugenb 

steht  bife§  ro         l'J  In  uerbo  placent  sihi  coninges  ro  r         25  Peccatnm  est  in  coniugio  sed 
maior  reniissio  r<i  r        Xcmiotlietae   (qn) 


78  5prcbigten  be§  Sa^re?  1531. 

R]  ea  vivere,  dormirc,  !|inbcr  ^cugcn.  6§  gtjct  nidjt  an  fimbe  ab,  eerte,  sod 
da  unum  statiim,  (jui  an  funb  a!)9e()c.  Si  fo  rechen  fol,  toerbe  iä)  ntjmmcr 
ntljcv  f|Ctn  ^)ixbtg|t  tfjun  et  millus  potiTit  suum  officium  faccre.  Oportet  stet 
art|ii'iilus:  R|eniissioncm  p|et'[catoriim  crodo.  Tpsi  locuti  de  hac  re,  qui  alios 
gravant  et  leges  dant,  et  ipsi  non  angreiffen.  Ipsi  d|icant:  ego  suni  caelebs,  5 
ergo  sine  peccato,  sed  tarnen  iiiterea  concupiscis.  Scd  ein  @l)cnian  nnb 
©fjcfiratr  bie  mu§  funbtgcn.  Si  vis  funbe  ftctfen  l)nn  bcn  ftanb,  fteds  ijnn 
anbcvc  aud^  vel  ecoutra.     ^ä)  ifob  mein  Icbtag  fein  prcbig  tt)an  uec  toil 

t^un,  ba»  tcf}  h)0lt  bcn  art[iculiini  re[niis8ioiiis  p|eccatonini  auff^eten,  nee 
literas  ullas  scriijuni.  Iiiterdiini  lutrb  ein  man,  fratt  jomtg,  tum  fatemnr  lo 
))eccata.  Sed  bagcgen  bie  remissio  unb  Ijciltgung  öiel  giroffer  unb  ^erüc^er, 
quae  fit  in  isto  statu,  modo  non  contra  cum  faciam,  quia  S|anctus  est  Status 
in  se  et  habet  verbum,  quod  purifjicat  mihi  conscieutiam.  Ipsi  locuti  de 
h|oc  ftüdc  ut  de  omnibus  aliis.  Tu  ergo  vide  an  bem  man  unb  tücit)  @otte§ 
mort,  ut  dicas:  lila  uxor  niea  habet  ein  gulben  dloä  an,  quae  leuchtet  ut  xs 
sol,  scilicet  quos  deus.  Tum  lüirft  ein  lüolgefaücn  fc^epffen  a  domino,  ut 
discas  bxtnncn  je^en   non    tantum   c|arnem   et   s|ang[ninem,   sed  verbum  dei, 


1  vor   G§  steht  loar  ift§  sp  certe  durchstr  sp  2  über  statuni   stellt  ftanb  sp 

4  über  Ipsi  steht  Papistae  sp  nach  qui  sieht  tantum  sp  alios  c  in  aliorum  sp  daniicli 
conscientias  sp        Credo  remiss[inneni  peccatorum  sp  r  6  sed  durchstr  sp        über  taineii 

steht  2  sp         über  interea  steht  1.  sp         nach  Sed  steht  fogen  fie  loeitct  sp  T  vor  ftonb 

steht  <S^e  sp        über  ftanb  steht  coniugii  sp  8  nach  anbete  steht  ftenbe  sp        t^an  erg  zu 

gct^an  sp  9  5e6en  (fol)       Remis[sio  pec[catorum  sp  r  10  nach  scribam  steht  bo  mir 

nic^t  ein  bofer  gcbancE  einfiel  sp  nach  fatemnr  steht  coniuges  non  esse  sine  sp  11  pecx-ala 
c  in  peccato  sp  nach  bagegen  steht  ift  sp  nach  remissio  steht  peccatorum  sp  12  nach 
Status  steht   bona  dei  creatura  onlinatio,  cni  et  dominus  benedixit  sp  14  über  ergo  steht 

coniunx  sp        nach  loeib  steht  ba§  sp        ®ot  erg  r-ti  ©otttlic^  sp  IG  über  deus  steht  con- 

iunxit  sp  vor  a  steht  Qui  inuonit  mulierem,  inuenit  et  hauriet  iucunditatem  sp  17  über 
brinnen  steht  im  ß^eftanb  sp 

N]  pecoatum  consideravcrunt,  9l6cr  ba§  ift  unfcr§  '^ergotS  ftanbt.  äßte  \ol  man 
t^un?  S)a§  ffel)f(^  tf)Ut,  tote  fcl)n  avt^  ift.  Non  igitur  Degamus  peccata 
iioii  fieri,  @ö  fet)  l)n  !t)nbcrtjt^en  obber  tjau^^alten.  5J6er  ti  ift  bie  öergefiung  20 
nnb  l)ct)Iig!el)t  bife§  ftanbe»  gvoffer  ben  bie  |unbe.  S)en  ber  ftanbt  ift  ^el)Iig, 
gi'offcv"  ben  bie  unluft.  Non  igitur  consideremus  peccata  huius  status,  nuilto 
niagis  dei  voluntatem  et  permane  coram  coniugc  tua  unb  fprid^;  bQ§  2Öel)p 
ift  metjn,  ^ai  el)nen  fc^onen  rod  an,  fc^mutl  ^ufifd^er  ben  bie  §on,  quia  deus 
eam  mihi  coniunxit.  ©jo  lüii'ftu  etjnen  foftlic^en  toolgefallen  £)aOen,  qui  «leo  25 
placet.     Non  loquor  de  carnis  beneplacito.     3ll|o  Jü^tt  mon  unb  tDet)p  t)ren 


20  SCtgeBung  unter  (^eitiäc^t)  unten  am  Seitenrnnde  steht  Papiste  coniugii  peccatum 
et  molestias  respexerunt  Reiiiiss[ioneni  et  dei  beno|)lacitura  non  niderunt  ro  25  2öie  e^Ieut^e 
^fjn  gefallen  feilen  r«  r 


9lr.  7  (8.  3nimar].  79 

R]  (juo  ornatiis  est  Qiiff§  allerfd)|0nftc,  ofinni  in  oninibns  statib[ii.s.    Et  nmujiiaui 
externe  vestitur  sponsus,  sponsa,  ut  est  spiri|tualitei'   (|nilibet  maritus,   u|xor 
ornati.    Haue  est  bcr  atlevfjOC^ft  prei'3,  quem  Iiabet  e!^eft|anb.    Ita  iuspiciendus, 
ut  quem  Jens  instituit  et  verbiini. 
5  I<lo()  fol  firf)  ein  iglid^er  fc^cttien  fiiv  bcr   ctjeBivec^ci-ei)  iiub    ()iircrcl), 

quod  nobis  non  fereuduni,  toolleu  lücfjrcii  mit  bciu  lüort.  Si  eiiini  evfaveu, 
quod  manifeste  quis  sit  adiilter,  non  dabinius  sacramentum  nee  esse  debet 
particeps  nostri  thesauri  nee  gefatter  JC.  Si  vult  Christianiis  esse.  Ideo 
nioneo  inagist|ratiis,  ut  bvQUff  ictjett.  Et  etiam  doctrina  E|uangelii.  Sed  fit, 
10  tarn  caecus  es.  Dens  donat  til)i  propriam  et  benedieit  tibi  eam  verbo  suo. 
Nura  non  tibi  \o  tool  nentcn  ein  jcfjon  ornatum,  gejivt  ücirtet,  quod  melius 
quam  sol  et  omnia  in  terris,  quare  non  suscipis?  Si  etiam  ein  fc^hJei;  leben 
tnere,  ut  est,  tamen  d|icere  deberes:  hanc  volo,  quam  dcus  mihi  ornat, 
puleiirior  bcnn  Iau6  unb  gra»  K.  Num  non  accipis  tale  donum  cum  bene- 
is pI|acito  dei,  omnium  creat|urarum  et  aug|elorura?    Sed  tu  fis  raptor  et  aiteri 


1  nach  est  steht  maritus  sp         über  in  omuibus  steht  suinmis  iufirais  sj)  2  est 

dnrclistr  sp  darüber  sunt  sp  5  über  jd^eWen  steht  Ritten  sp         Scortatio,  adulteriuni  lum 

ferendum.  sp  r  6  quod  c  in  quae  sp  danach  peccata  sp        nobis  durchstr  sp  darüber  in 

t'liristiaiiitate  sp>       ferendum  c  in  ferenda  sp       über  Wort  steht  ^Jtebigt  sp         T  daljinuis  c  in 
deljemus  sp  danach  ei  porrigere  sp  8  über  tbesauri  stellt  geiftli^en  sp         über  gcfattct 

steht  ftcljcn  sp       nach  esse  sieht  sit  sua  coniuge  contentus  sj>  9  nach  nioneo  steht  etiam  s^) 

nach  lit  steht  admoneat  to  sp  nach   E|uangelii  steht  quae  raiuatur  adulteris  et  scorta- 

torib[us  iudicium  Ebrae.  1.3.  sp         OßO  Sed  bis  es  durchstr  sp  10  tibi   eam  durchstr  sp 

darüber  vobis  vtrisq[ue  sp  11   Num  61«  f^on  durchstr  sp  darüber  Crescite  et  multlpli- 

caniini  !C.    .^aftu  nu   ac^t  aup  Wort,  fo  Wirftu  bcin  gemalt)  fc^cn  gefc^muät   unb  sp        nach 
gejitt  steht    mit    eim    fc^oncn  sp  IJ   nach    umnia  steht   bona  sj}  quare    non   suscipis 

durchstr  sp       Si  etiam  durchstr  sp  dafür  3}nb  tDenn(§)   au(^  bet  g^cftanb  «/>  13  nach  ut 

steht  certe  sp       nach  ornat  steht  bie  sp         14  nach  pulclu-ior  steht  ift  sp       Num  durchstr  sp 
darüber  Cur  sp         15  fis  raptor  durclistr  sp  darüber  Wirft  ein  xtübtX  sp  * 

N|  btaubtrocE  nl)ntmet  m'^er  an^ji^en.  S)a§  ift  bev  f)0^fte  pre^fe  matrimonü. 
?it^O  follet  \)^X  t)^n  anfeilen,  quem  deus  coufirmavit  et  ordinavit.  Cavete 
igitur  fornicacionem.  Audio  enim  iterum  hie  Witterabergae  invalesoere 
fornicacionem   et  coniugii    abusum.      Huc   speetet  Magistratus,    !utnpt   et)nei" 

20  t)Of  un§,  qui  pudicus  fuerit  scortator,  hie  privatus  sit  thesauro  Euaugelii  et 
sacramento.  Sß^r  hJoEen  öermanen  bie  €6ri(iel)t,  ut  attendant.  Mouemus 
scortatores,  ut  caveant  sibi.  Stü  gotlo^er  scortator,  si  vides  te  indigere 
uxore,  cur  non  accipis  @i)n  [)u6fd;  gcc^irbe,  gcfc^ende  gotel,  'i>a^  bet)n  §e^, 
bo§  bt)r  got  geben  hJt)!?    SBanimb  ntagftit  bas  ntc^t  ann£)emen?    Esto  dura 

25  sit  cdiidicio  iiiatnmonii,  nod)  foI  bt)r  boö  ^Dotgefallen,  ba§  btü  ct)n  fold^ 
f(f)on,  gotlic^  gefcfjeng!  onne^meft,  et  poeius  vis  esse  ra]>t(>r,  eljn  veuber  eljneö 


19  ctjnct  (anbei)         22  In  scortatores  ro  r         3ß  xeuBet  (bo§  b) 


80  5prcbigten  bf-?  3o^te§  1531. 

R]  rapis,  ihi  non  est  vorhiini,  ot  si  ilhi  nierotjrix  pnlchrior  sole,  tarnen 
fcf;eiib|lid)cv,  quam  si  öoKcr  peftitimlj,  fvanlj|ofen,  gifft  et  q^uicquid  mali  in 
terris.  Nani  talis  ift  grclüUd),  qiiia,  q|niclqaid  est  sine  verbo  dei,  ba§  ^cifft 
greul.  Et  signum  est,  qiiando  sie  adiil|terinm  committis  aut  forn|icationeni, 
quod  fidem  non  hab|eas,  qnod  non  credis  deuni  verum.  Alioqiii  sie 
cog|itares:  lila  mea  non  est,  volo  aliam,  qnae  ])otest  propria  k.  Noii  potes 
inspicere  mulierem  nt  verbo  ornatani,  sed  ju  )ool|luft,  n\i)ex  luft  ^aft,  ha 
laufft  bll  I)in,  ba§  non  patietur  deus.  Hoc  enini  dispilicet  deo,  angelis, 
Ucrad;t§  l)l)m  fein  jc^onen  jc^mudc,  quem  tibi  dedit.  Ergo  est  signum 
iuered|ulitatis. 

SBoI  ift'j  toar,  quod  bie  iungcn  5[R|e|en  unb  gefeßen  bie  Brunft  jc.  sed 
vincendi  3  anui.  ^n  ^^"  ^  teil  ii^  bie  Brunft  ein  lücnig  tragen,  illa  sentitur, 
modo  ita  cog|ites,  quod  velis  post  tempus  ducere  uxorem  jc.  quia  e§  be§ 
fl|eif(^§   nnh  b|Iut§  ort,   alioqui  si  non   :^et  geftctft  in   fileifd^   unb  Bilut, 


1  nach  rapis  steJä  coningeiii  suam  s}}  über  meret|rix  steht  adultera  esset  sp  2  qn;im 
si  durchstr  sp  darüber   grEutic^er  benn  toenn  fie  >oere  sp  2j3  über  in  terris  steht  potest 

noniinari  sp  3  Nam  durchstr  S2>  dafür  Vt  arte  sp       nach  ift  steht  ein  sp       gtctult^  erg 

zu.  gvetolic^er  sp  danach  ))t\\iS)tx  fiaIcE  sp  4  gteul  durchstr  sp  darüber  greutid^  S2>  nach 
est  steht  certum  sj)  6  nach  aliaiii  steht  liabere  sj)  nach  propria  steht  esse  s/)  7  narh 
inspicere  steht  si  adulteres  «p  7iach  tool  tuft  steht  ttnb  Wo  bu  sj)  S  bo8  bis  deus  durchstr  sp 
darüber  SlO§  toirb  ®ott  bie  Icng  nid^t  tciben  sp  11  bie  (2.)  durchstr  sp  darüber  füten  sp 

lljtJ  sed  bis  anni  durchstr  sp  dafür  %in  ein  S^riftüc^  i)n^  !an  bcr  jetben  toiberfte^cn  trnb 
tt  fteutcn  mit  gebet,  ba§  er  1  jar,  2.  3  I^otten  fon,  bil  fein  ettic^  ttnb  jniein^ig  iat  erreicht  et 
ita  debet  cogitare  «p  rh  12  über  3  steht  bxetetl  taten  sp  vor  iUa  steht  Sic  nach  illa 
steht  vstio  sp  nach  sentitur  steht  cum  gratia  dei  sp  13  post  tempus  c  in  cum  tempore  sp 
nach  e§  steht  ift  sp  14  nach  axt  steht  ba§  eine§  gegen  bem  anbcrn  ein  brunft  öub  ticb 

^at,  Wie  fie  Don  (Sott  gefc^affen  sp      nach  si  steht  ©ott  sp 

N]  anbern  toetjBe?.  S)o  ift  !ein  gefc^encE  gote§,  ^unber  et)ttel  teuffei.  Eeiam  i^ 
pulclierrima  esset,  tarnen  vides  in  illa  dei  iram,  unde  ift  greulicher  t)n  bet)nen 
ougen  quam  ))lena  scabie,  morbo  gallico.  Ergo  si  ita  seorteris,  signum  est 
te  non  habere  fidem  et  carere  verbo.  Pius  dicit:  2)a§  ift  met)U»  nnc^tam 
loegen  obber  torfjter,  ntuter  ad  me  iiertinet.  Ego  mihi  illam  eligam,  electain 
servabo.  S)o  luirft  blü  nic^t  eljn  anber  aufel)en.  Inq)ii  autem  tantum  20 
aspiciunt  externam  pulchritudinem,  veram  formam  non  vident.  Pius  videt 
dei  ordinacionem,  donum  unb  gefc^cutf. 

Sßol  ifts  toar:  ^ungc  gefellen  unb  mel;bll)u  feinbt  öortüicjtg  et  sentiunt 
ustionem,  er  t)at  bie  3et)t  le^be  e^n  j'^ar,  jltiet),  brel),  Bifs  btu  eriüifi^fter,  unb 
trag  bie|e  ^e^t  bie  IraucEe^t,  deinde  ehge  tibi  aliquam.    Send:  id)  \ü\]U  al^o  25 


75//r  gcjdjcntl  l'is  Ergo  imt  ro         17  nach  scabie  sieht  et  ro       Horror  scortacionis  ro  r 
20  Pius  uxorem  sibi  eligit  alieuam  nescit  ro  r  23  SBot]  SBot  24  crftifd^fteT  so,  wohl 

Schreibfehler,  Sinn:  6i§  bu  extoac^fen  6ift  vgl.  oben  R  und  s.  hierüber  auch  Nachträge      unten 
avi  Seifenrande  steht  luiienes  ustionem  ad  fonipus  forre  debcnt  ro 


9h.  7  [8.  gonimrl.  81 

R]  omnino  contemneremiis  verbum  dei  de  coniugio.  Sed  sie  !()at  cv  bic  bviinft 
(^eidjaffen,  iit  ouilibet  velit  dare  proprium,  proprium. 

Tay  gcfjort  oucf)  ha^n,  ein  gute  ftarcfc  crbfit  unb  ba§  fiittcv  [)or)or 
geftertt,    ba-ö    9ct)ort  and)   ha]\i.      Hoc    idco    lorjuor,   ut   quisf(iie   cor  smini 

s  praeparet  ad  @^l)c|tanb  unb  l)nttc  ficf)  fnv  foruicat|ione,  et  deus  dare  Vjult 
mittel.  Hacc  mea  adnionitio,  ut  beS  [)nrcn(e6en§  aBt^efjeft,  ue  aute  tenii)us 
veniat  deus  unb  ftraff,  Non  ut  eat  quis  ein  l£rcul^  burc^,  Sed  quiiibet 
hab|eat  suam  uxorem  jc.  Et  iioc  indicatum  est  in  Euangelio,  quod  do|minus 
niiraeulo  facit  viiuiin  ex  aqua. 

1«  Verum  est,  quod  biel  mul)C  unb  erb|eit  im  (f^eftanb.    Et  Sat|au  jjotest 

couiuges  discordes  facere,   viciui  Bo§,  uxor  iuobjediens,   bo§   ttiol   mod)t  ein 
h)|affer  trinden  im  e^eftanb,  sed  tarnen  non  bc-S  unlnfts  fo  biet  ^^m  e^elic^en 

1  nach  et  ste/if  gtei^toot  sy  Ü  über  propriuin,  propriam  steht  vxorem  aut  mnritum  «/> 
3  2ai  c  !)i  ©0  ep  über  boju  ein  gute  "teht  fotf^e  Brunft  ju  öettteiBen  sji  nach  ba§  steht 
baS  sj)  4  nach  geftedt  steht  felj  sji        nark  ba§  steht   jage  i(§  sp  .5  über  foruicat;iono 

steht  ^urete^  sp  6  nach  mittet  steh/  vt  possis  ferie  bie  firunft,   si  eum  inuoeas  in  fide  sp 

nach  admonitio  steht  huc  tendit  Sji  T  narh   fttoff  steht  bi(^   sji        nach  Non  steht  est 

voliintas  eins  sp       nach  burc^  "tehi  bic  Stob  sji         A'  nach  uxcireni  steht  »nb  ttienS  nit^t  otlcä 
fort  ge^et,  rtic  et§  gern  ijdbtn  toolt,   ba§  er  gebutt  ^atie  unb  ^offe  beflerung  sp  rh  nach  in 

steht  hoc  sp         10  nach  g^eftonb  steht  ift  sji  11  tio§  durchstr  sp  dafür  mali  ^elffen  axiSi 

baju  item  liberorum  familia  et  sp  uxor  enj  in  uxoris  sj>  inob  erg  in  inobedientia  si> 

12  narh  trincfen   steht  fein  sp         nach  tarnen  steht  ift  sp        nun  durchstr  sp        nach  untuft-j 
steht  ni^t  sp 

N]  lange  leljbeu,  6i|  bic  je^t  fummet.  Non  esset  bonum  non  sentire  ustionem, 
non  susciperemus  haue  condicionem.    @ot  IjatS  tüoilen  01^0  machen,  ba-3  bie 

15  6runft  uu§  jctoinge,  hau  lnt)r  el)gne  erluelen,  amice  coram  illis  vivamus,  non 
ut  bestiae  convivainus. 

Sed  ad  prohibendara  ustionem  pertinet  labor,  vigiiiae,  abstinentia,  ha'5 
man  l)l)r  jubor  lummen.  Haec  dico,  ut  caveatis  a  fornicacione,  haä  t)X  ben 
ftaubt    l)n    e^reu    tjaltet    et  ne    scandalizetis  euangelii   verbum.     Mulier  est 

20  condita  ad  virum  unum.  6§  ift  nic^t  ^viftticf)  nod}  mcnfc^lic^  ünberä  jln 
geBrauc^en.  Ideo  iu  hoc  Euangelio  honoratur  matrimonium  Ciiristi  praesencia. 
älnir  ift5,  tribulaciones  sunt  carnis.  Ter  teuffei  ift  ctjn  fc^alcf,  potest  iilum 
condicionem  molestare,  T)a§  e§  h)ol  et)n  hjaffevgetreng  mag  £)el)ffen,  quia  ibi 
sunt  peccata  et  niolestiae,   ?lbev  Dil  gvoffer  öcvgebung   iinb  Uiolgefallen  l)n 

25  got.  6»  fl)nbt  Irol  §o  üil  ßunben  t)m  iunglfrauftanbe,  als  l)I)m  etjcftaube 
ift  t)X  nidjt  me!^v.  Sed  hie  est  fides,  dei  ordinacio,  bie  troftet  un§.  Esto 
adsit  peccatum  et  molestia.  Sßie  fd)U)el)CV  tan  fie  ben  fel)n,  quia  deus  adest, 
cui  placet  haec  mea  vita.    @r  tan  firi)  t)n  allem  unglucf  jfti  freuben  fcfjicten. 

13  Vri  dei  uolnntas  ro  r           16  bestiae  (sed)  17  Reniedio   ustiouis   ro  r          l'.l  er 

(deiiide)         (Non)   Mulier            22123   sunt  bis    mag  vnt   ro         Tribulaciones   et   atigustiae 
matrimonii  ro  r         27  Consolacio  coniugii  ro  r 

2ut^er#  SÖJcrte.    XXXIV  6 


82  !Prebigtcn  hei  3al|re§  1531. 

R]  IclJcii,  fonbcvn  gaudium  unb  liift  iuf)er  brinncn.  Sicut  iicc  ,«ine  peccato  est 
coniugium,  quod  damiis  oranih[n.s  statib[us.  ©inb  ja  fo  tncl  pjcccata  im 
!^\iinc^  fvalücnftartb,  tamen  nihil  est  illtid  p|eccatiim  erga  giatiani.  Ibi  ift  ein 
l)imii  luil  guab  iibcv  bid)  gcbntnct.  >Sic  etiam  bic  fvcub  gegen  ber  nnliift, 
quia  cog|itas:  )t)ie  \d)\x)n  ifty  benn?  deus  f)at  ein  toolgef  aücn  cum  (unnibus  •, 
erea(|iiris  et  angiclis  et  crescuiit  propter  nie,  (piod  sum  6[)cmnn.  Et  ibi 
taujcnt  fvcub  inveniet,  ubi  ein  unluft.  3i>enn  einer  in  unluft,  si  in  medio 
parad|isi,  tamen  niliil  gandii  inveniret.  Qui  potest  cor  tuum  frolic^et  fein, 
quam  quod  verbnni  dei  lieift  bid)  ein  @t)emnn,  (?f)efrahJ,  et  dens  ift  mir 
gnebig,  qui  est  gejiert  et  ornatus?  sed  caro,  s  anguis  et  Satan  leib-?  ni(^t.  lo 
1.  »;ofe2,  leln  paradjiso  dabat  Ad|amo  et  Evae  all  Neunte  ^^u  effen.  9tber  ha  fd^merft 
fein  apfel.  SlBcv  ber  (lonm,  ha  gölte»  h)[ort  nidit  bran  loar,  ber  unfletigft 
tuar,  ber  toax  ber  fdpnfte.  Sic  tua  uxor  ift  bic  ^cffc^lidjft,  econtra,  tua 
Hxor,   quae  ex  deo  e!^r  unb  fc^[ntucf,   et  sie  vir,   sed  econtra,   bie  bir  ©jott 

1  nach  luft  steht  ift  «/<  narli  brinnen  steht  Certe  non  est  coniugliim  sine  cura,  molestiis  sp 
2  über  quod  steht  peccatum  sp       danius  c  in  in  sp       über  statib[us  steht  vitae  generib[us  sp 

nach    sfatib[us  steht   inuenitiu'  sp  ©inb  durchstr  S2>  darüber    6g    finb  sp  3  nach 

SungiftotDcnftanb  steht  aU  im  S^cftanb  »7'  4  nach  freub  -ile/if   im  d^cftanb  sp        nach 

untuft  stellt  ift  nid^t  ju  rechen  «p  !i  nach  bcnn  steht  bie  unluft  im  S^cftanb,  Wenn  bu  ein 

Gfjtiftcn  6ift?  sp  nach  luotgcfiollcn  steht  an  beinern  ©tanb  sp  über  omnibus  steht  1  sp 
6  über  creat|Uris  steht  3  sj)         über    ang|elis  steht  2  sp         nach  orescunt  steht    creaturae  S2> 

nach  sum  steht  ein  s^)  nach  Qt^tman  steht  vt  dicit  deus  ad  primos  parentes  Crescite  et 
replete  terram  et  doininaniini  3C.  sji  7  nach  inveniet  steht  pius  maritus  sp        nach  Sßenn 

steht  a6er  sp        in  untuft  '■  in  tibtx  einer  Bntuft  toergifft  aüer  freubc  ^7'  S  über  paradiisi 

steht  ageret  s2>        nach  nihil  steht  solidi  sp        über  Qui  potest  steht  SBie  tan  sji  9  über 

quam  quod  steht  benn  Wenn  sp  9jl0  über  \n\x  gnebig  stelu  ß^cmon  6t)eftaHi  sp  10  est 
durchstr  sp   darüber   me  sp  et  ornatus  durchstr  sji   dafür   gefc^mudt   suo    sacro  sancto 

verbo  sj)  nach  nic^t  steht  vt  coniuges  hanc  leticiam  et  felicitatem  agnoscant  «7)  11  nach 
dabat  steht  @ott  sp  nach  Beume  steht  bouon  «7)  12  nach  apfel  steht  benn  am  Saum  be§ 
ertentni?  be§  etfcntniä  [sn]  gutes  Bnb  tofeg,  bcn  inen  ®ott  »ertotten  liattc,  ?lber  bie  ©erlang 
betrog  fie,  bal  fte  ©ott  unge^orjam  tuurben  (Dnb)  fein  gebot  »bertraten  onb  ben  tob  ober  fie  onb 
ba§  ganije  mcnfc^lid§  gcfc^lec^t  brachten  jc.  «7^  Stber  c  in  3llfo  sp  danach  hjor  »7)  bron  c  in 
on  »7;  13114   !^cffii|lii^ft  bis   econtra  durchstr  sp  dafür   quae  tamen  deberet  esse  pulclier- 

rima,  quia  ornata  verbo  dei  'Quos  deus  coninnxit',  ba§  loort  ift  ein  ^fiii'ii^f  göttliche  jierb 
bnb  fc^muii  an  beinern  toeib.     Et  econtra  om  man.     3lber  ber  leuffel  !ert§  ba   aud§   omb  sji  rh 

N]  Impius  non  gaudet  neque  ridet,  eciam  si  in  paradiso  esset.  Pius  si  videt  15 
mortem  liberorum  et  omnia  iufortunia,  tum  videt  interne  dei  condiciouem 
1.  OTojc  2, 16  et  voluntatein.  Ita  Adam  in  Paradiso,  si  fide  inspexisset  arbores  concessas, 
5^0  ^et  er  gotc§  hjortt)  ongcfc^ribcn  gefet)en,  sed  prohibitam  arborem  tantnm 
inspexit.  S)cr  Uiuft  l)l)m  gefaücn.  Ita  hodie  nostram  uxorem  negligimns  et 
prohibitas  arbores  aspicimus.  TaS  tan  bcr  tcuffel  t()nn,  sed  tu  in  verbo  20 
consistens  dices:  5Jiet)n  1t)Cl)p  ift  bic  fd)onfte  unb  ^uBfte,  9Jfel)n  man  ift  ber 
frumfifte.    Sßerbet  ijr  foIcö§  nidjt  tt)un,  f^o  irirftu  el)n  matl  ct)n  fr^lappcn 

17  Peccatum  jVdaiiiiouni  ro  r 


5lr.  8  [1-2.  Soimat].  83 

R]  öcrpotcii  l)iit.  In  (miiiu  iiiu»  tf)un,  bcr  Ucvbottcii.  Hoc  facit  Siit;an.  Iileo 
(leb|cmu.s  lioc  viiicerc  per  verbum  dei.  5Jtein  litnii  ift  am  ntlcv  t)ilb|i.1)ftcti 
flc,]irt.  Kt  .sie  tunbc  citcU  ljciltf)inn  fein,  iihiiIci  ficf;  eiiiev  brcin  k.  Qni 
contomnit,  fel)e  brmiff,  bciv  bcr  iiicfjt  t)iiiber  bid)  jc.  lioc  est  «'ortnri  k.    Scd 

5  pessinium,  <|U(k]  ikhi  ntaris  dei  di)no  et  iion  agnoscas  eins  doTiuni  ,n'.  fis  \\t 
Papi.stae,  1.  iioii  pceeaveruiit  .semta[tioiie,  sed  enntenipsenint,  eoutempserunt 
et  suo  oriiatum.     Ideo  ]d)eiibct  fic  Öutt  lüibber,  nt  iiiter  sc  Ro.  1.  aüim.  1,27 

1  nach  '^ot  sie/ii  ia  l)oftii  liift  ju,  bie  er  bir  scflrteu  Ijat,  bcr  mogftu  nic()t.  Vlljo 
(je^et?  imcr  kji  nach  betfeotten  i^leht  ift  sj>  facit  durchHr  sp  darüber  ric^t  bet  »y  nacli 
Satlan  steht  an  «p  2  hoc  c  in  hanc  «p  danach  nicht  tentatiüiiem  .s/)        nach  dei  .s7e/(<  vt 

cogitemus  «p  nach  man  steht  ttici6  sp  3  nach  ^eittlium  steht  im  gtjeftonb  71  ««f/t  fein 
steht  tuen  in  tiiatuaficr  s/i         nmh  bteiit  s/e/(/   mufte  jiiidjidcn  sp  4  nach   contemnit  steht 

Iianc  adiiKiiiitl.iuein  sji  narh  ber  steht  leuffet  v)  bidf)  bis  est  durchstr  sp  dafür  im  5« 
tomc  «nb  lüfc  Dcrbotcnc  firimft  inä  fjcrlj  gcOe  vt  sp  scortari  c  m  scortetur  s/,  5  nacA  douo 
stellt  i.  e.  iUMpriam  vxorem  tlucis  scd  coiitemnis  etiam  habens  sicut  sjj  je.  fis  ut  durchstr  sp 
6  contempserunt  (2.J  durchstr  sp  darüber  coniugium  a  deo  ordlnatum  sp  7  vor  suo  steht 
verbo  sp  nach  hjibber  steht  3tom.  I.  ®ott  fjat  fie  bafiin  gcflctieit  in  fc^enbtid^c  tuftc,  baä  man 
Bnb  man  on  cinanbcr  crl)itjt  ;c.  v  i-h 

N]  unb  langen  niantel  erfvif\en. '  Summa:  qui  fidem  nou  haltet ,  non  siisei]Mt 
matrimonium.  Qx  ift  feljn  nicfjt  toctbt,  non  potest  eam  niitrire,  bcr  gcfjmt 
unbcr  ben  S^apftmn,  Ter  bifeii  ftanbt  fcfjcnbct,  et  non  est  dignus,  ut  tali 
bona  couscientia  in  deo  fVuatnr. 


10 


')  eljn  fd^loppcu  unb  langen  mantcl  ertrtgcn  u'ohl  =  Hchlcppe  (oder  Kapuze  DW'tb. 
9,  4Sö  u.  4H7)  und  langen  Blantel  anziehen  müssen,  als  Zeichen  der  Trauer?  (in  lamjeni 
Mantel  gehen  =  pallio  funebri  incedere,  Frisch)  oder,  irm'auf  scortari  oben  Z.  4  führen 
könnte,  mit  der  bei  Frisch  s.  r.  Mantellcindcr  angeführten  Sitte  in  Verhindum)  zu  bringen? 

8.  12.  Snnimr  1531. 

A]  €in  ttDftlirtj  uiitcLiMrtjt/  Inic  ninn  füfi  gegen  öcii  (.Cijcanncn, 
fo  artjriitiim  unb  fein  luort  Uet folgen,  Ij'intcn  fall. 

[S8i.  stij]  €uangdiiiin  .JilfJattQci  am  jfiiuffteii  Cay.  '^clig  finbe,  bic    matuj.s.io 
15  bcrfolgiing  Icijbcnn'  ?c. 

oPcprtbist  hiirtij  1>.  XClux.  TCiitlfjcr.    SCnna  Jia.  W>.  XXXI. 
Stuff  ben  xil.  taa  bt§  %t\m§. 

DDr  ^l)n  t]at  ber  .'pcrr  gefagt  öon  bencn,  bie  get)ftUcf)  nrnt  finb,  fenfft= 
mutig,  fvl)bfcrtig  jc.    ?)eij  fagt  er:  Sßcnn  t)[)r  fcfjon  aüey  Inol  auf,igcrii^t 
20  Vitt,  fo  geiüarbt  !ain&  6effcrn  fotbö  unb  lon^  Hon  bcr  Uu'Kt,  bann  ücrfotgiing. 
X'if^^  gcfdjacf;  nun  and)  (5l)rifto,   ba   er  ben  ^\\\hm   allcv  güty  cr.jaigt    l)atte, 
öerbienet  er  av.6)  gvetnlic^en  bancf,  loie  er  fid)  bann  fel6er  \)xm  bem  8S.  'i^^fahu 
be!lagt:  "^i)  6in  arm''  nou   meiner   jugent   an,   Sarumb   fagt  er    f)ic  fct)r i!(. ss,  16 

I6il7  anno  bis  3enct§  fehlt  ]i 

6* 


84  SPtebigten  be?  SSo^teä  1531. 

A]  trcifttid):  ®l)  lieber,  Hersage  uid)t,  luol  tl)iin  Dcvbienct  luol  Inluttcv  iinbancf, 
ober  bannoc§  foUu  loiffen,  ba§  bn§  I)l)tnclrcicf)  bcin  ift.  3)ife  iuort  mm  l'agt 
er  iiirfjt  ucrgcBenS ,  foiibev  Un(  c-5  beiicit  gejagt,  bic  fid)  P()rifti  an  iieincn 
liuilien,  ba-J  fic  fici)  auff  Inn-folgiiiig  fdjirfeu,  beim  eö  finb  Inol  aubeve  Ineg, 
ba  gute  tage  finb,  Uienii  man  t)ie  bie  bofen  ntc^t  ijahm  liiit,  bev  telnfel  I)at  '■> 
aiuf)  ein  befoiibevn  Ineg,  bei)  bem  f)aftit  gleirf)  giite§  let'eu,  aber  (jie,  tnitt  bit 
a6er  bei)  b"t)ri|"tt)  fein,  fo  eigib  bid;,  hivi,  Uienit  bu  alle  giite  luerif  tljüft,  ben 
Ion  entpfül)cft,  ba§  man  bid^  üerfolgc,  locr  ba§  nit^t  ejjen  mag,  ber  laf^  e§ 
fte()en.  Uiifere  tolie,  raffenbe  ^^'^i'ftcn  tunten  nnb  toben  l)e|unb,  je^en  if)n  fnr, 
bijc  leer  anJ3,5utilgen.  SBer  nn  fic^  bem  (>l)ril"to  ergeben  luil,  ber  rnnfs  alle  lo 
gefa[)r  tel)by  unb  Ieben§  taglid)  geluartten.  Urjacfi:  benn  ber  tetnfel  fan  c§ 
nid)t  leljbcn.  äBolan  C5t)riftns  fngt  felby  3ol)nn-  l-"»:  '■'oaben  fie  mid)  tierfolget, 
fie  inerben  cud)  öil  mer  Dcrfolgen.'  3;tem:  'f)aben  fie  mid)  iöeljebnb  ge^aiffen' 
5}tat5.  10.    ^tem  'f)aben  fie  mein  Inort  nid)t  gef)ort,  fo  Serben  fie  cmro  auc^ 

5o^.i5,2onid)t  f)6ren',  anberft  loirbt  nid)t  brau§.     Sarumb   fagt  er:  'feiig  finb,  bie  is 
3)!otti).io,2r,  berfolget  loerbcn  umb  meinent  luillen',  (?§  ift  InoI  fd)mcrli(^  alfo  t)nn  ber 
fal)r  filmen,  Stber  Icenn  man  ecs  glauben  tunbt,  fo  luurbcn  mir  bife  Verfolgung 

soö.  15, 2u  anber»  an  feigen,  bann,  lieber  ^err  gott,  ma»  finb  Verfolgung  aller  Slljrannen 
gegen  bifem  mann?  nii^t  ein  finger  !li}}lcin.^    (?y  finbt  l)e  mebr,  bie  e§  mit 
unv  [)alten,   un§  an  lachen  l)nn  ber  not,   benn  bie  um  Herfolgen,  menn  fic^  -'u 
ein  3^ürft  jornig  fteltet,  fo  lai^en  mer  bann  taufent  ß^ngel,  bie  alle  fagcn,  e§ 
fei)  red)t  alfo  unb  gef)e  ung  eben    alfo  luol.     Xife  loort  foHen  unfer  ^er^en 
auff  mecten,  bab  mir  bife  oerfolgung  für  gut  an  fet)en.     5lber  ba  fol  man 
auff  feben,  ba?,  iüie  er  fngt,  mir  umb  feiner  gerec^tigfait  mitten  leiben,  bann 
bic  gotlofen  tierfolgen  aud)  aneinanber,  aber  fie  baben  bt)fe  tierl)aiffnngc  nic^t,  25 
Sie  munc^e    fageu  ju  bem   bieb,   bu   mirbeft  burd)   bcin  lel)ben  l)nn  l)t)mel 
fomeu,  t)a  ber   leibet  nic^t  umb  ber  gere^tigfait  millen,  fonber  umb  feine§ 
ftelenc'  tniüen,   §ut  bid)  für  bem  tob,   ber  bir  bein  fünb  foU  megf  nemen, 
umb  6l)riftuä  gered)tig!ait  luillen  müf^  es  fein,   ©0   fi^ato  nun  bor  allen 
bingen,  ob  bu  ein  red)te  fad;  ^abft.    äßenn  bu  unter  einem  y^ui-'ften  toereft,  30 
ber  bir  ein  gcftalt  be?  Sacramcnta  berpüte,  fo  folftu  fel)en  erftlic^,  ob  bu  ein 
rec^t  fai^  babft,  barnad)  lauft  bu  fagen:  \ä)  maif,',,  ba»  Giott  baibe  geftalt 
eingefel^t  f)at,  hai^  ift  bon  l)l)mel  fomeu,  bo'ö  bnt  fain  menfd)  eingefetit,  fonber 
ber  Ijerr  c^riftu§  felbft  umb  be§  mann§  toort§  luillen  mill  ii)  ebe  brob  loffen, 
ma§  \ä)  tan,   benn  ic^  eä  anberft  mad)en   mitt,  bann  maS  ift  ein  jorniger  35 
^urft?   ein  groffer  bredpa^'-,  lofj  bir  benügen,  bae  bu  umb  feine?  namenl 

-76  toiUen]  wcatit  J^ 

')  Siehe  I)  Wth.  5,  7209  =  ein  Schnippchen  mit  dem  Finger,  aho  ein  bißchen, 
nichts.  Vgl.  S.  85,  3.5.  -|  2'vecfpa^  noch  remchtliclwr  als 'Erdenkloß'  =  sterblicher  Mensdi, 
rgl.  unten  S.  Sä,  2  bet  bid^  jc^tcrft,  ftirbt  fo  balb  als  bu;  sonst  in  dieser  Bedeutung  hei  Luther 
SredEfad.  2\'ichl  hei  Dietz,  im  DWtb.  2, 1357  merkuiirdigerifeise  nur  die  iihertragene  Bedeu- 
tung 'schmutziger  MenscV,  an  die  hier  nicht  zu,  denken  ist,  rgl.  Anm.  1  zu  S.  S5;  die 
ursprüngliche  ist  Jedem  Süddeutschen  ohne  weiteres  hekannt,  nur  diese  paßt  hier. 


9lr.  8  [12.  3nmintl.  8-% 

-M  UiiUcii  lcl)bi'l"t,  imb  bivj  bid)  0"l)viftii-j  biuiimb  jclii^  )rt)ilt,  menicl)en  fciiib  Uei= 
genrflic^,  aber  ber  bicf)  anlad)t,  ift  einig,  bcr  bid)  )d)vcrtt,  ftivbt  fo  balb  als 
bii,  limnimb  Iniltii  bid)  bciin  inef)v  fein«  idjrecfeiiy  an  nemeit  bemi  got(id;c» 
tvoftciis^  |4*[.  aiiij]  Tic  lieben  apoftel  band:ten  Wot,  ba-i  fic  Inirbig  gearfit  lonrben 
i*  Don  (Öot,  baä  fie  umb  C^f^-iftno  namcii  leijben  folten,  alfo  jolten  \mx  nnd)  ifjun,«?«- 
U6er  ba§  befcnnen  unfer  luljber  facf)cr,  ba«  luiv  WutteS  tnort  Ijaben,  prebigcn 
nnb  leeren,  ";!(ber  e«  niangel  nur  baran,  bn§  fie  nirfjt  ge^ol)ffen  linben,  Simber 
luir  ]n  Inljttenberg  Hon  nnc-  im  l)l)r  erfantni-j  angefangen,  luotan  ber  leer= 
maifter  »uirbt  ein  mal  !omen  unb  fic  liil)ber  t)erumb  ruöen,    lüolan  tc^bet 

10  IUI  l)enianbt  etUui-j  barob,  lua-j  fdjabt  e«^  frunien  bringt  es  gnng,  bann  er 
fagt,  ba-i  l)l)melreid)  fei}  t)l)r,  fie  fel)cn  fimig  unb  ("yurften,  nid)t  l)un  bem 
fetüftatt  auff  erben,  ia  ber  6au^,  ber  grof^  fd)el)f3  pati'  rcgnicret,  fonber 
ijnn  bem  einigen  (eben,  ba«  fagt  er,  fei)  fd)ou  Ijfjr,  9hin  üolgt  ein  aiibere 
lefternug,  bie  bic  efjerc  betrifft:  'Selig  fcl)t  t)f)r,  fo  euc^  bie  menf(^en' 3C.    3)ie 

15  erft  öerfolgung  gefc^ic^t  mit  ber  fauft,  aber  bife  mit  ber  3nngen,  ba-3  man 
un§  fo  Ijcmciiirf)  (eftert  unb  fdjenbet  mit  liegen,  Pcrratljcn,  falfd)cr  Perfolgung, 
bas  einer  lieber  ben  greliilid)eu  tobt  lel)beu  follt  bann  alfo  mit  fo  Pil 
gifftigen  3nngen  auff  fic^  3iel)eu  laffen,  Ter  i^abft  oerpannct  uuu  3Ür 
abgrunbt  ber  Ijelien,   barnad)  fumen  feine  fd)nler  mit  leftern  unb  fc^enbcn, 

-II  ba-?  einem  bnrd)  lel)B  nnb  leben  geen  m6d)t,  loo  bif-i  Inort  nirf)t  Inere.  Gs 
ift  fain  üolcf  geloefeu  l)nn  tanfcnt  jarcn,  baö  nier  feinb  gef)abt  ijat  bann  loir, 
bal  ift  nun  eben  ba§  ud)t  3atc^en,  ba§  luir  fie  getroffen  Ijabeu,  unb  ba>3  loir 
bie  red)t  liiarf)ait  fjaben,  fie  3U  martern  fiel)  mit  t)f)rem  nel)beu,  tnie  fie 
lüoUen,  geljen  bon  ber  loanbt,   fo  ftoffen  fie  ben  arß  ni(f)t  an-,  Inir  looUen 

•-•5  guter  bing  habet)  fel)n  unb  l)l)nen  ein  f tiplein-'  für  bie  nafen  f erlagen,  jn 
Uninn  man  unter  bie  l]unbt  Inirfft,  Inelc^er  troffen  Inirt,  ber  fc^rcl)t*,  fo  l)6rt 
mann  l)et;  lool  lDeld)c  fd)rel)en.  Xoctor  od)fenfnr^  3U  lel)p3igt  fd)rel)et, 
fc^reibet  l)e^  auc^'',  ea  loirt  jm  and)  ein  fd)encfel  ab  fein,  äBolan  ba  ftel)et 
e§,   toiltu  ein  ßl)rift  fein,   fo  f)aftu  gclDif3,   bas  bie  Irelt  jr  3ungen  auff 

3u  bid§   fpi^ct    unb    it)e|et,    fo    luollen    loir    frolic^    fein,    3U    in    fagen:    Hä), 

10  ertoaä  A        -JO  \o  ^aft     ^aftu  All 

')  Auch  das  einfache  ba^e,  ba^ax  (Klumpen  aus  n-eicher,  klebender  Materie  DWth. 
1,  lt()0)  felilt  bei  Dietz;  vgl.  ferner  Schineller,  baijr.Wlb.  1,314  die  Zusammensetzungen:  'laim- 
patzen,  'aiter-patzen,  ' speiw-spatzen  etc. ;  so  also  auch  das  obige  jc^e^fe  pfl^  (utul  S.  84, 30 
brccfpa^).  fK.  DJ  ')  Sprw.;  rgl.  Wander  s.  v.  Wand  19.  ')  S.  ünsre  Ausg.  Bd.- 18, 
S'.t,  13  =  ein  Schnippdien  schlagen,  Erklärung  im  DWtb.  s.  v.  KKpplein.  [Auch  sonst 
Mußger,  rgl.  ünsre  Ausg.  Bd.  T,  279,  38;  9,  15J,  23;  9,  158, 17;  16, 108,  32  bem  tobe  eilt  tüpiilt 
jc^lagen;  16,  135,  21;  29,  266,  19.  267,  21.  268,  21;  33,  421,  16  etc.    K.  D.J  ')  Sprtc;  rgl. 

Wander  s.  v.  Hund  z.  B.  179,  1020.  1201.  1202.  ^)   Von  den  zahlreichen  in  den  .Jahren 

1530  und  1531  erschienenen  Schriften  Dungershcims  seien  genannt:  1530:  1)  3lbfd)lacf  beo 
nnjc^tagcä  9)fartiiit  Sut^erä  Dom  brennen  ju  lakijU  titi.  2)  Setentnil  bei  glanbcns  Tod.  Tlaxl. 
*^utl)crÄ  mit  fiitt:en  glofjen.  3)  Sobetung  bei  obgejofetcn  betcntiiue  ober  l)nbücf)tigen  tcftameiitl 
bal  Snt()cr  gemocht,  k.  1.j31:  li  ä!on  toorl)eit  bei  fegfeuri  tutjbcr  ben  8utl)er.  2)  Aliqua 
opuscula  ....  contra  iJartinum  Lutherum.  3)  Multiloquus  de  concitata  ex  dictis  Lutheri 
seditione.     (Sdmtlich  Leipz.  Ünir.-Bibl.) 


8(5  qjrcbtgten  be§  ^ai)ui  1531. 

A|  lielieii  l)cru,  ,y'iviu't  jr,  cc<  ift  mir  lcl)bt  k.  3n  ein  gut  fcüg  jav',  foiibcr 
(ircinct  ober  Incf)et,  ba  frag  icf)  lüt  mid},  ber  6{)vi)tuS  ift  mir  liekr  bemi 
l)l)v,  ;3rf)  6iit  meiner  Iccv  getuifj,  l)l)r  aticr  feit  liigncv,  fcf)clt  iin-S  c^riften 
liignev,  bie  tuiv  fcfjvifft  für  imS  Ijatcn,  ücrfolgt  uni ,  bie  luir  gotlidj  traft 
luni  lil)mcl  t)!!!^^!,  So  iuiffen  Inir,  bciii  \v[x  nic^t  unfcv  eljgcn  Inercf  ober  s 
lueljfjfjeit  IiTVcii,  fonbcr  Cjotte-J  incif^fjnit,  fn  Uiclifcii  mir  auä)  bie  Iciotfi 
niri)t  auff  uiifcr  mef,5l)aUcn,  nieten  fingen  ober  peten,  fonbcr  nnf  C^^riftum, 
Umrunib  lügenftraffen  fie  iin«  bann?  S^arnmti  ba«  fic  felby  lugner  fcinbt. 
S^erlialbcnn  troft  unn§  f)ic  ber  §err:  laft  fie  gleict)  griinbt  fnppen  ber  t)eUcn, 
irolcfen  iinb  mecrc  be§  affterrebenS  iiBcr  bid)  oufe  fd^uttcn,  fo  gefc^icfjt  eS  bod)  '» 
nnib  meinent  Inillen.  B\)  feiubt  mir  nidjt  feinbt,  bnS  id)  ein  (ji'irn  leben 
füre,  ba«  \ä)  ftile,  bann  bah  tijxi  iä)  auä)  nidjt,  fonnber  barnmb,  haä  id^ 
C^iriftnm  prebig,  bie  liclie  tauffe  nnb  bie  Sacrament  er^ek.  So  muffen  irir 
min  bife  jungen  Icljben  umb  beö  mannj  tuilien,  ber  (i^riftuS  l}cl)ft,  bosi  ift 
unfer  tra^,  Mafien  fic  einen  ^artten  topff,  iDoIlen  tnir  noc^  einen  l^erttcrn  >s 
l)Q"6en,  nnb  loenn  gleii^  alle  fctetter,  aüe  öogcl  unterm  f)l)mel  bidj  öerflüc^ten, 
fo  folftu  bennodjt  l)mmer  fagen:  bicfc  ftljmm  ift  taiu  ftl)mm,  ic^  l)6re  l)f)r 
nid)t,  bann  ber  ^err  (J£)riftu§  fc^rct)et  mir  fo  laut  Ijnn  ba§  o^r,  ba§  iä)  l)r)nc 
nid)t  Ijorc,  nun  a6cr  larf)en  alte  enget,  aüeä  graß  auff  bem  felbc,  Ircnn  iä) 
alfo  lel)be,  luer  ift  bann,  ber  ba  jürnet,  ber  33o6ft'?  foü  man  benn  ben  '-" 
3nnt!l)ern  auff  ben  t)cnbcn  tragen,  Ira»  ift  er  benn,  ber  grofj  t)err?  l)ctt 
fixier  'narr'  gefagt,  ein  fpittalif rf;er  ^  ftintober  mabenfad,  Tarumfi  Irollcn 
loir  nid)t  öer.^agcn,  nnb  Inenn  c§  unsi  glcid^  am  ergften  gieng,  Inenn  fie  un§ 
gicid}  mit  ber  fauft  unb  .jungen  Oerfolgen,  fo  l)at  eä  bod)  nirf)t  not,  Ircnii 
lüir  e§  n&r  umt)  ö^rifti  IriEcn  Icljbcn,  fo  folt  man  nun  auc^  bie  Inort:  'Se^t  s^ 
frolidj'  l)nn  ba§  [!l*i.9l4]  I^erts  faffenn,  ba«,  tucnn  gleich  ber  3?al)ft  fagt:  icf)  niitl 
bid)  uerpannen,  l)nn  nbgrunbt  ber  tjcUen  ftedcn:  ftecf  mir  bie  jungen,  luaifj  nit 
)ool)in^  3rfi  Wn  i)cl)lig,  bin  getaufft  k.  I)a6  ®otte»  tnort  jü  fagen  unb  licr= 
I)aiffcn,  fo  6iftu  ein  fpittatifd)er ,  ^ranpfif d)er  ■*  mabenfatf.  ?Ufo  folt  man 
bifc  tnort  lernen  braud)en,  Inenn  man  has  Oerfolgen  mit  ber  tiernunfft  on  30 
fic^t,  fo  mact)t  eä  gclüifelic^  einen  jagtjafft,  U)enn  er  nid^t  mer  berbienen  foE 
bann  bie  ergft  berfolgung  mit  Inorttcn  unb  toercfen,  liienn  mir  bifcn  tnortten 
nid)t  glaubten,  fo  t^etten  fie  uns  auc^  nidj«  unb  loürben  fein  ftill  fein  raic 
tiorl)in,  Zsd  eg  mnfj  unb  foE  alfo  fein,  bn  müft  c§  olfo  geinonen,  baf^'  übel 
jü  gee  eüfferlic^  nac^  ber  lüclt,  lt)ic  er  felbft  fagt,  toilt  bu  e§  nun  nic^t  35 
leiben,  fo  crJoigc  bid)  Gljrifti. 

J6  gleich  J         3ö  bn  Ä 

')  ein  gut  jcüg  \at  vgl.D\Vtb.4,2,2i32f'.  cttüos  ein  gut  3q{)v  tjciben  lajjcii  s.r.a. 
sich  nicht  darum  kümmern;  dort  mehrere  Belege  aus  Luther.  Vgl.  auch  Thiele  Nr.  186. 
^)  =  aussätzig,  so  seit  dem  14.  Jahrh.  DWtb.  10,  2.'i60.  ')  Natürlidi  Anspielung  auf  eine 
derbe   Bedensart;   vgl.  BWtb.  1,  565 f.;  6,  479;    Thiele  Nr.  69.  290.  •)  d.  h.  mit  der 

' FrantzosenkranJcheif  (Lustseuche)  behaftet. 


5ir.  9  |15.  3nniint].  87 

A]  SiK-  luill  id)  bcii  umiiilu'ii  iiU'iiU'Vii  ijcontluoit  Ijabni,  bic  flociicii,  ce  nee 

iiidjt  fo  ftill  jü  al§  unter  bem  S3abfttiimb,  Jüie  ton  birö  luol  :\n  ßel)u,  lueim 
bu  bell  teUijel  31t  feiiib  t)aft,  bev  l}eljt  bie  Aiuftcn  aiieiiiniiber,  iinb  bii  Univft 
Unit  felieii,   loie  ev  loiivb  311  geeii,  loeiin  cv  jnlrfje  leiutl)  vid)teii  Im'ivbt^     Sic 

5  flauen,  e-J  ftee  ü6el,  ba§  bondE  l)n  bev  lel)bi9  tclofel,  bev  l)l)ti  niidj  baiirfeii 
»uiivbt,  »uaviimb  f)a6en  fic  iiidjt  fvl}be,  jn  ^"()viftuv  loivb  l)nen  Uieidjeii, 
(5t)ril"tu§  iac\t:  5et)t  nur  l)t)v  fvolid),  ca  loivbt  ciicf;  jm  t)l)mel  liuU  beloiict 
loerbcnn,  lueii  ba§  nttf)t  trdftet,  bem  \va\\^  iä)  nic^t  311  rat[)en.  it>el)ttev 
tvöftct  er:  ®el)t  l)f)v  e-?  bod)  nid)t  allaiii,  l)f)vc  öater  I)a6eny  beii  ''|ivo).il)etteii 

10  awd)  fletfinii,  bie  lieben  ':|-'vopI)etti'"  limvcn  bev  ttielt  nawenfpicgeU,  luie  fid) 
benn  (s-faiaä  beflagt.  ©0  vidjt  eudj  nun  bar  31:,  bnS,  >uo  l)t)v  Ütjviften  linifien 
uiib  fein  UioUt,  ni(^trt  beffevS  geUmvtet.  Xas  ift  ein  feincv  pvebi^ev,  bev 
tvoftet  mit  feinen  luorttcn  nnb  evempeln,  aU  inolt  er  fagen:  Khiv  Hmlt  jv 
mev  l)nben^  luie  e-5  miv  betonet  ift,  ju  iuivt  es  end;  betonet  tocvben,  loie  mnft 

15  h)ir  t[)nn,  Incnn  tüir  folc^es  lei)beu  mnften  on  bü'i  loovt  unb  ejcmpetn.  So 
frf)irf  fid)  nn  ein  Ijcbev  bavnad),  bnä  ev  qelunvt,  ci-  l'ol  übel  flecn  nmb  bes 
d)vifti  loillen,  hau  bic  gcvedjten  beviiidjt  unb  bic  fiofcn  geftvaift  iitevben. 

3  tewfet  Ä        15  nmftcit  JJ        10  gatooit  A 

9.  15.  3anu(U  15:!1. 

^^rcbtgt  nin  2.  Sonntag  iinc^  (S^ji^ljnniä. 

R]  Doiiüiiica    2.  post   Epipli[aniao. 

Niiper^  aud|istis,    quod    istiid    festum   appel|latuni   de  hap  tisiiio  nostri 

30  domiui  necjLue  credjendum  fab|nlae  de  3  Reg[ibus.  Cum  ordiuatum  prae- 
dicari  de  bapitismo,  tüil  i($§  auc§  ha  be^  JC.  Hie  cum  de  bapLtismo  domiui, 
quoniodo  uuä  t)un  ber  felbigcn  furgcbilbet  ift  nnfev  f)citanb,  iam  dicemus 
de  uostrü  baptisjmo.     Q[uanijuam   hoc  jevlic^  gepvcbigt  iüivb,    tamen   opus, 

19  appel  erg  zu  appellationera  sj)  danach  liabet  «/<  de  c  in  a  sp  20  nach  doiniiii 
Sicht  J  C  sp  nach  Cum  steht  ergo  «;)  20/2^  praedicari  c  in  sit  bo§  man  ^jrcbtflen  fot  «j' 
21  nach   ticl)  steht  laffcn  sp  2ll22   cum  bis  (jiminodo  durchstr  sp   dafür  dixinius,  cum  de 

baptismo  Cliristi  locuti  sunius  iu  vigilia  Epiphanic  Wie  s/J  r?t  22  nach  t)eilanb  steht  6t)tiftu§ 
vt  eum  solum  audiamus  sp         23  Q[uanquam  c  in  Etsi  «p 

')  Vgl  oben  S.  21. 

N]  DOMINICA   SECUNDA   POST   Emcpavta. 

35  Quia    3   regum    festum    commenticium    sit,    usum   baptismi   Clu-isti   et 

fruetum  uostri  baptismi  loquemur.  5Jt)ue  H'ollcn  t»l)r  bou  unfcv  tauff  vcben, 
bic  tiioUcu  \v\)x  oni^  gcfcl)vct  l)aBen,  bO'i  bie  anbackt  unfcv  tüuff  nic^t  öovgetie. 
Vidistis  Anapaptistarum  de  baptismo  opinionem,  ut  eavoamus  illorum  crrores. 

24  ro         2ö  De  Baptismo  ro  r 


88  ^Prcbigten  bei  ^af)xei  1531. 

K]  ut  scnipur  aujuube  iiiib  ba  lum  [)aubele.  Vos  andiitis,  (|iioniodo  ©c^ilücvmcr 
uiib  JKiottcit  mit  ber  I|ieben  Sauff  umbgcljcii,  ut  opus  non  soluni,  ut  incenda- 
mur,  sed  nc  seduoaiuur.  Et  liof  est  fiuidauiontnin  uostrum,  ut  oculos 
aperiamus  uiib  mit  Hlciä  bniltff  mcrden,  quid  sit  haittismus ,  quod  Demo 
facit  nisi  Christiaiius:  Sc^ilnevmei"  et  Rottae  non.  Sauff  ift  ba§  toaffer  unb  s 
9,ot*3  Ituirt  bnt'cl),  vi  de  ilia  uon  dlsiungas,  tuoffcr  ift  ntcf)t  ein  2|auff  sine 
verbo,  vorbum  mnc(}ty.  Ideo  quando  voco  hie  2  auff,  tuno  fajfc  vierbuin 
dei  unb  baju  iuajjci:,  ut  ista  diio  conveuiaut,  fo  hJtrb  ein  iauff  brau§  unb 
jonft  nid}t.  Hoc  bene  jufaffen.  Scf)[mermcr  unb  SK  ottcn  jcl)en  bie  Sauff 
an,  quod  sit  mafjer,  »ucitev  a,c^m  fic  nic^t.  Cum  hoc  fa|ciunt,  finb  fic  fc^on  'o 
i^cf allen  ab  art|iculo  capitali  unb  leftem  et  simplicibus  faciunt  ein  najen^: 
bev  geift,  gieift  mu5  tljun.  Num  manus  aquae  fot  mein  fecl  Babcn  et  a 
peccatis  reinigen?  Si  simplex  audit,  tan  er  fiel)  ijnn  bie  I)ol)e  mietf^eit  nidjt 
rid)ten,  et  ceite  verum:  lUjaffer  ift  maffer,  oportet  jc.  quia  vacca  et  canes 
bibunt.  Num  hoc,  quod  ist!  bibuut,  nieam  animam  pnriti|caretur?  Tarnen  is 
sie  die  contra  eum:  bu  f)offiertiger  l)eiUg  mit  beinern  geift,  non  opus,  ut 
dicas,  quod  vacca  aquam  bibat,  sed  uon  djicas,  quod  bap[tisnuun  bibat.    Et 

1  aber  ut  semper  steht  baä  man?  imer  sj)  2  ut  bis  solum  c  in  ut  non  soluiu  opus  sj) 
■JjS  tiach  inccndamur  stcJu  vera  doctrina  sp  4  Baptismus  quid?  sp  r  5  nach  nou  steht 
t'aciunt  sp  5jß  Sauff  bis  loaffev  unt  5  bol  eingeklammert  sp  6  nai-h  vijde  steht  vt  sp 
9  über  bene  steht  ift  iDol  sp  alibi  addidit  8.  seilicet  inandatum  dei  Ite,  baptisate  oranes 

gentes  sj>  r  11  nach  leftetn  stellt  Christum  de  quo  pater  dixit  Hunc  audite  sp  12  über 
manus  steht  pugillus  sp        Spiritus  sp  r  13  nach  simpicx  steht  homo  sp        nach  t»|eifl)eit 

steht  bct  Sc^hJermet  sji  14  nach  et  (1.)  steht  cogitat  sp  über  oportet  bis  vacca  steht  SJlail 
iim§  ^oljei'  tonten  k.  sp         nach  canes  steht  etiam  aquam  sp  15  Tarnen  c  in   quando  sp 

16  nach  sie  steht  audis  eos  blaspbemare  s/)  nach  opus  steht  est  sp  17  quod  (1.)  c  in  baä 
bie  sp  sed  bis  bap[tismum  durchstr  sp  darüber  ba§  tteiS  ic^  bovl^in  Bot,  Sed  baptismum  non 
bibit  Joic  bu  leftet  waut  leugeft  sp       bibat  über  bap[tismum       Et  c  in  Item  sp 

')  faciunt  cht  nnfen  =  führen  irre,  riß.  Unsrc  Aksi/.  Bd.  33,  67S  su  S.  208,  29;  audi 
S.  454,  18. 

N]  S)aä  ift  nnfer  grunbt,  S)a§  lt)l)r  bie  äugen  auff  tl}nn.  Videre  debemus,  quid 
sit  baptismus.  Hoc  non  fecerunt  Papistae  et  Anabaptistae.  Söaffer  unb 
baS  lüortf)  ift  bie  tanffc.  Sßoffer  attel)ne  öermag-S  nid^t.  3)as  toortf)  tior=  20 
mecfjts  un  baC'  Inoffer,  sed  utrumque  simul  couiiexum  efficit  baptismum.  Hoc 
diligenter  observetis  contra  Anabaptistas,  qui  solam  aquam  aspiciunt,  rt)et)ter 
tummen  fie  ni(^t  unb  finbt  fc^on  gefangen  unb  plerren  borl)n:  2)Jai3  ttiaffcr? 
miftu  nidjt,  ba»  geijft,  geijft  muß  fel)n?  5Jtet)nc  feie  tan  uidjt  tnaffer  6aben. 
Huic  opinioni  ratio  contemnit:  SBcl)  meiner  feie,  eö  mu§  etlr)a§  ^o^er  fe^n  « 
ben  ninffcr,  bas  bie  tue  feufft  unb  bie  magt  mt)t  Inifdjet  et  ita  nuilti 
contemmiut.  Huic  responde:  ©tu  ()offertiger  l)Cl)tige,  ba3  lüeI)B  \6)  tool,  ba§ 
bie  tue  traffer  feufft,  fie  feufft  aber  nic^t  bie  tauffe.    Neque  ancilla  lavat 

19J20  aöaffet   bis   ift   tmt  ro  Baptismus  ro  r  24   Auabaptistarum   error  ro  r 

27  Baptismus  non  est  mera  aqua,  ut  Anabaptiste  somniant  ro  r 


?«r.  9  [15.  Soniiat].  89 

R]  aiicilla  uoii  luvat  jcl)uficl  baptismo.  SBaiJei"  fol  fic  fauffcii,  'inia  l>a|)ti.<imis 
cttnal  giroffer»  quam  aqua.  Cum  ergo  ipsum  l)aptisnium  ücvnic^teii,  foUcii 
Irir  ba§  Ip  affer,  qnanclo  kl)  bcm  tüort  ift,  nirfjt  fiiv  fd)lcd)t  limffcv.  Ipsi 
hJoUcn  uny  eraufjielicu  l)nn  unfcvc  gcbaiicfcn,   ut   ibi  quaeramus   spiritum. 

5  Sa  fucf)c  l)f)n  bcr  S^cuffel. '    Certe  dcus  fo  gros,  ut  verbum  eius  sit  spiritus, 
ut    dicit:    'verba,    quae    loquor,    sunt    Spiritus."      Ipsi:    quando    vis    nie    in  Soi)  o, -'3 
spiritura  ducere,  noli  in  cor  meuni.    Aiioqni  fiitcftii  eilt  feciale!  jum  nnbern, 
sed   duc    nie   ad   verbum    dei,    ut   in    bap:tis[nio   est   lüiaffcr  et   verbum    mit 
einanber,  et  Christi    verbum  est  spiritus    et  vita.     Die:    ego   uescio   de   ull« 

10  spiritu,  S^enn  loaS  @ott  fet6er  ®el)ft  Tjelft,  ut  verbum  suum  sie  dieit,  et  iioc 
est  l)nn  ber  Sauf.  Idee  bcin  l,aiiff  tauft  i]oäj  ^3vcl}feu  3C.  Ut  qjuiequid 
est  opum  et  preeiosarum  rerum  in  toto  nniiido,  ift  eitel!  brccE  gegen  bev 
IlicBcn  2auffe,  quae  non  satis  potes  aufe()CU,  ct)vcn,  (juia  iam  iion  a(|ua,  sed 
®jott§    löaffer:    deus   adest   k.   ergo   vacca   non    bibit   S|auff    et   aueilla   non 

15  lavat  jc.  Intrepidi,  freibig  unb  hä  faren  fie  i)n  et  blasiph[emaut.  Pono: 
si    niiiil    haberem    de    bap|tis[mo,    quod    uon    purgaret    me    K.    nuni    ideo 

1  naclt  fd^uffct  steht  mit  bcr  Souffe,  sed  aqua  «/)       baptismo  durchslr  sp       SDJaffet  mit 
SS,  IG  vacca  durch  Strich  verb        fie  c  in  bie  sp  danach  tue  ■17*  2  nach  baptisrnum  steht 

bic  @rf)H)Ctnict  sp  3  quando  durchstr  sp  darüber  ncticn  tinb  sp        ift  dun-hstr  sji  darüber 

anfef)cn  sp       nach  niii^t  sleJit  wie  fie  sp       nach  Woffct  steht  Ratten  sp         4lö  ibi  bis  Certe  unt 

Spiritus  S2>  r  5  nach   deus  steht  ift  ia  sji  6   nach  spiritus  steht  et  vita  «/)         Ipsi 

durchstr  sp        loli  6  sp  r  7j9  spiritum  bis  Die  unt  7  nach  noli  steht  me  sp        nach 

meum  steht  ducere  sp  S  nach  bap|tis[mo  steht  qui  sp  9  nach  Die  steht  ergo  sp  10  ut 
durchstr  sp  darüber  nempe  sp  sie  dicit  durchstr  sp  nach  hoc  steht  verbum  sp  Quantus 
thesaurus  sit  baptismus  sp  r  11  nach  Ideo  steht  tuenn  bu  sp        nach  3:|0uff  steht  nur  sp 

JC.    Ut  durchstr  sp  dafür  tf|uftil  tec^t,  Ita  sp  IJ  est  (est)  13  über  quae  steht  bap- 

[tismus  sp        nach  satis  steht  digue  sp        naih  quin  steht  addito  verbo  sp  75  naclt  lavat 

Sicht  mit  bcr  tauff  sj)         15116  freibig  bis  bap|tis[mo  unt         m  de  durchstr  sp  darüber  comodi 
ex  sp       nach  me  steht  a  peccatis  jc.  sp       qui  sie  blaspb^emant  sunt  hodie  optimi  je.  sp  r 
')  Sa  juc^e  tj^n  bcr  Iciiffct  rcß.  Unsre  Ausg.  Bd.  33,677  zu  S.  in,  34. 

N)  baptismo,  sed  aqua.  6§  ift  e^n  anbei"  bingt,  iDoffer  unb  tauff.  Ita  multis 
im])ouuiit,  qui  baptisrnum  dicunt  meram  aquam.  S)h)  llit)lt  mtd^  QU§  betn 
toortl)  Xjn  meljne  gebaugfen  f{)uren.    Hoc  uon  etfieies.    Unfer  l)ergot  Ijat  cl)u 

20  lüortf),  ba§  niäjt  getjftlic^  ift  ben  beljn  geljft.  Nam  deus  apposuit  huic  aquae 
suum  verbum  et  spiritum  s^anetum.  2Bn'3  fuuipftu  ml)t  bet)uem  toEcn  gcl)fte 
f)er'?  .^ic  ift  gotte§  Inovtf)  ht)  ber  tauff c.  •'pie  ift  luaffer  unb  gcljft  bei) 
et)nanber  et  tu  me  ad  illas  speculaciones  adigis,  ba§  lä)  eth3a§  u6er  baä 
Inaffer  fpeculire  ml)t  eljgncn  gebangfcn.    Tu  die:  ^s^  loet)^  tion  tcl)ncni  gel)fte 

25  unb  gel)ftlid)en  gebangfen,  beu  bas  got  gel)ft  l)el)ffet.  Hoc  fundamento  contra 
anapaptistas  te  armeris.    Nam  tantus  est  illius  baptismi  thesaurus,  qui  omnem 

23    Christi   spiritus   alius    quam   Anabaptistarura    spiritus   ro  r  26    armeris   über 

(funderie)       Thesaurus  baptismus  sunimus  ro  r 


90  5Ptebigtcn  bc«  ^aljxti  1531. 

R]  (lebjorcm  vocare  ein  l),anb  fol  lonjicv  vel  ein  fne  trnnc!,  f)nnbä  bnb?  Sed 
fol  jf)0  vcrbum  dei  el)rcn,  non  ccontra,  et  fol  mein  fc^ali  fein,  bei"  foftti(^cr 
anjnfelien  quam  sol  et  luna  k.  Ideo  indicant,  quam  oninino  siut  excaecati 
et  iiiliil,  omniuo  nihil  sciant  de  verbo  dei.  SaS  Siecht  lied^t  ex  oculis 
removent,  quod  est  verhum  dei  et  inspiciunt  aquam  ut  vacca.  5 

1.  est,  bily  elncf  l|Cinff  tnft  lieB  fein,  non  tantum,  ut  noveritis  f|ruc- 
tum,  sed  etiam  contra  ©c^|lnermer.  Pap|istae  t)a6cnä  laffeu  H|ci6en,  .sed 
tarnen  abusi.  Et  niax[imum  donum  dei,  quod  bapLtismus  manserit  et 
magna  potentia  factum,  ut  Euangeiii  Textus  uudus  jc.  bo§  ift  ein  fonbiCrlic^ 
gnab,  quam  dcu.s  o.stendit.  Sic  mansit  sub  papatu  aqua  et  verbum,  boS  ift  lo 
baö  allciiicft  getneft,  quod  deus  sie  bcrfovgt,  quod  baptisati,  dum  infantes. 
Si  econtra  non  baptisati  fuissemus,  ratio:  quia  nemo  dixit,  quid  baptismus. 
Ideo  dedit  S|piritus  S|anctus  nobis  bap|tismimi,  antequam  flnb  betrogen 
lOOX'ben  K.     Si    novissent   verum   usum   et   officium   bap[tismi,    ut    docemus, 

1  Sed  durchsir  sji  darüber  ^ä)  xj)  3  vier  indieaiit  xtelit  liac  sua   blasplieinia  sj) 

nach  excaecati  steht  obsessi  a  diabolo  sp         4  nach  oculis  steht  ipsi  sj)         G  1.  bis  ut  tint 
1.  c  in  Primum  ergo  sp      nach  ba§  sieht  ifi)x  cüä)  sp  7  nach  ©c§|tocnner  steht  possitis 

esse  armati  sp  S  nach  tarnen  steht  in  abusum  traxerunt  et  ferme  otio.sum  fecerunt  bap- 

tismum  quasi  lapsis  semel  non  amplius  prosit  sp  rh  Baptismus  mansit  in  papatu  jc.  sp  r 
'.I    nach    potentia    steht    diuina  sj)  nach    nudus    steht    manserit    ouff    bei    Gondel  sp  rh 

10  nach  qiiam  steht  Ecciesiae  suae  sp         sub  durchstr  xj)  darüber    in  47)  11  nach    dum 

steht  essemus  sp  12  Si  bix  quia  durchstr  -yi  dafür  SBibcvuiiib  Itjenn  ®ott  bie  linbevtauff  in 
bcr  6f)tifteii^eil  ttjitnbcrfiovlic^  nic^t  erholten  ^cttc,  lourbcn  bic  linblEiit  tingclaufft  Mieüen  fein, 
lirlacfj.   Senn  "p  rh       über  dixit  sieht  docuit  sp         14  nach  vt  steht  nos  sp       vsus  bap[tismi  sp  r 

N]  uiundi  suljstanciam  excedit.  G'y  ift  eljn  foI(^  gellftlicfj  Uiflffcv,  bas  bic  !uc  15 
nic^t  feufft  norf;  bic  mögt  Braucht,  ^i-'  t)et)lofen,  üor^tncijfelten  fc()elmen,  qui 
tarn  praesumptuose  illuditis  dei  ordinacioni.  '^i^  fec3e  nl^o,  bas  bie  taiiffe 
fcijn  gnnbe  itnb  gelift  f)cttc.  (?5  tnor  bniinB  k\)n  fnetvnng  unb  .'punbts6abt 
jlD  l)Cl)ffen,  icf)  fdjcnbe  itoc^  gotcö  toortt),  propter  quod  illum  venerari  vel  h". 
I^u  fcfjcnbtiidjer  teiüffel,  qui  larvis  incedis,  in  graiüem  rotfe,  in  ficta  morti-  20 
ficacione,  bo  ftcf)Ct  bel)n  geljft  et  negligis  dei  ordinacionem,  fte  fe^en§  mljt 
tueangen  an,  nullus  iiic  est  spiritus. 

Ita  Papistae  maxime  et  fedissime  errarunt.  @ot  t)at  bie  touffe  nt^t 
gclualt  l)n  ber  ^PafJiftere^  erf)Qlten  ^piincjlidj ',  sicut  textum  Euangeiii  ser- 
vavit  in  ambone.  2)a§  aller  fccfte  ifts  gelreft,  'i>a^  er  bic  tauffe  bcn  fl)nbern  25 
t)at  6c(]alten  sub  papatu,  quia  nihil  novimus  sub  pajiatu  de  illo.  Sßercn 
Inljr  albt  Irorben,  §0  fetten  h)l)r  bie  tauffe  nif}c  angenommen.  Nam  Papistae 
Hunquam  tot  sectas  et   satisfacciones   et  itisticias  erexissent,    si  vere  obser- 

17  über  fecjc  steht  Concessio  ro  23  Papistarum  error  de  baptlsmo  ro  r  25  Bonum 
fuit  infantes  sub  papatu  baptizari  ro  r         27 ]  ainbone 

')  5pitncälic^  eigenüidi  =  blindlings,  hier  'versteckt',  'verkannt';  vgl.  Grimm  hWtb. 
?,  129.    btinjiing  öfters  hei  Luther,  s.  Dietz  tind  loeiter  unten  in  diesem  Band, 


91r.  9  [15.  afnimnt].  91 

H]  isli  f;ilsi  c-iiltiis  imucjuain  JC.  <]iii<l  opus  iiiitti'ic  U|i>iii;iiii  pro  V('r(>iii<"i '  iinb 
jum  gulben  yax^  et  ad  7  templa?  Ibi  fein  fifgel  imb  biicff.  Vidc,  (piid 
habeas  ia  tua  ccclesia.  S)ie  Veronica  non  habet  vcrbuin  dci.  In  bap[tismo 
est  Spiritus  et  vita,   verbtim.     Sie    ea;o   teoiim   l()(]iieror.     Ipsi    cosriitant :    bic 

5  Ümiff  ift  gar  ein  jdjicrfjt  biiig,  jol  idj  itirfjt  ctluaö  gvojicv'o  l)ahm  prae  alio 
Christiano?  Haec  est  maxima  res,  (jiiuikIo  :'>tHH)  nuff  1  mal  lübbcv  fallen 
fuv  bic  23ci"Onica.  Hoc  obscuravit  bap|tisiiuim,  nt  tandom  onincs  (leli'cerint 
ab  CO  rjiiaercntes  pcregrinationem  ad  Sanctos.  Ad  lioc  iuvit  locus  Hiero- 
[nymi  pestilens,   qui  dielt  post  bap|tisniuin  poenitentiam  ein  brebt^:    quaudo 

10  navis  fracta,  restat  iste  asscr,  f|uo  olalii  pos[sumus.  5}lir  nidjty  bcö  bvebt§. 
6ä  fol  mir  l>a]i|tisnuun  nicmanb  bvecf)en,  "t  vacea  non  bibit  K.  3)a§  fan 
njol  gcjc^et)cn,  ut  ex  navi  cadani:  bvuntb  brictjt  ba§  fc^iff  nic^t.     Si  peceasti 

1  nach  nunquain  t>te/Lt  venissent   in  imnulniii  t<i>         Veronica  .s/^  r  'J  narli  tomiila 

»leht  ire,    si  vsuin  baptismi  iiitelligoV  'JjS    Ibi  iiv  <lci  unl  4  üher  Spiritus  steht  :i  sjj 

et  (tua)  über  vita  steht  3  sp  über  verbum  steht  1  sjj  ego  bis  loquerer  durchitr  sp 
darüber  nos  de  baptismo  ex  scriptura  loquereinur  sp  über  cog|!tant  steJU  Siotten  sp  6  über 
1  steht  ein  sp         7  Veronica  sj>  r  7j8  tandem  bis  peregrinationera  unt  8  nach  pere- 

grinationem  steht  Romam  ComposteUam  et  sp  nach  ad  sieht  alios  sp  tinter  iuvit  steht 
^at  getjolffcn  xp       Dictum   8.  IIien4nynii  sj)  r  9  qui   über  ilicit        nach  poenitentiam  steht 

esse  sp       nach  6rcbt  sieht  baxouff  bct  5Jlcni(^  ton  cvtjntten  WtTben  sp  rh         10  iste  c  in  ista  sp 

asser  durchslr  sp  darüber  tabula  sp  nach  pos|Suinus  steht  ne  submergamur  sj)  11  nach 
bibit  steht  baptismum,  ita  non  potest  destrui  sp  12  nach  Bricht  sieht  afiet  sp  nid^t  über 
?d)iff  sp         rJl92, 1  Si  bis  sed  unt 

')   Über  die  Verehrung  des  Schtveißtudts  der  Veronika  spricht  Luther  ausführlicher 
Url.  Ausg.  ^26, 193.  *)  Gemeint  ist  das  Jubeljahr,  gewöhnlich  von  Luther  'das  goldene 

Jahr'  genannt,  z.  B.  Erl.  Ausg.  -  24,  366;  25,  192.  21.5.  Vgl.  besonders  Luthers  Schrift  ®e§ 
Sapft«  Giemen?  bei  ©iebcnben  ?,\vo  SBuIIen,  bomit  et  bnl  Sepfftld)  Diomifdj  3uiet  »nb  toie 
man«  flcnent  tjot,  ®ulbcn  3ar  usw.  Unsrc  Ausg.  Bd.  18,  2.51  ff.  ')  Dieser  Vergleich  der 

Buße  des  Getauften  mit  dem  von  einem  Schiffbrüchigen  ergriffenen  Brett  (vgl.  Hersog- 
Hauck,  Bealenzykl.  3,  586 f.)  bei  Hieronymus,  de  custodia  Virgin.' ad  Dem.  (Migne  22 
Sp.  1115,  auch  24  Sp.  65)  oft  von  Luther  erivähnt  z.  B.  im  Gr.  Katechismus  in  der  Taufe; 
Erl.  Ausg.  40,  318;  cv.op.lat.  X,135;  Unsre  Ausg.  Bd.  6,527, 12 ff.;  8,595,  30  f;  Ungedruckte 
Predigten  1537—1540,  herausgeg.  von  Buchwald  1005  S.  286 f  503;  unten  Z.  18. 

N]  vassent  baptismi  vim.  3lUe  toalfartcn,  gnugtfjuung  3C.  lüeien  l)l)n  ni(i)t§ 
gcloefen,   saltem  commendassent  baptismum,   iu  quo  solo  est  iusticia  et  vita 

15  eterna.  3lbei;  fie  Ijalten  ba§  nic^t.  £)ie  tauff  ift  gar  cljn  frfilec^t  bing,  ba§ 
IjaBen  nEc  Griften,  sed  adorare  Fronieam  et  Ulis  et  illis  iusticiis  gloriari,  bou 
ad)tct  ber  33apft  I^oc§.  So  I)at  ber  te^bigc  fprnc^  S.  leronymi:  5Jac^  ber 
Sauffc,  ^0  mon  ben  fc^ifbruc^  leibet,  ift  nidjt  meber  üerbanbeu  beii  cl)u 
Bretf),  \ia.  burc^  man  toeg  !umpt.    Penitenciam  appellavit  eljn  brett).     Haj)- 

20  tismum  appellavit  naufragiutn.    ©ci  ift  !cl)n  fcfjifbruc^,  e§  ift  feljn  brct^  atbo, 

13  Sectarum  et  proprie  iusticiae  autores  baptismo  repugnant  ro  r         17  Dictum  Hiero- 
nymi  ro  r        20  Baptismum  über  (peccata  nostra) 


92  Ikcbigtcit  bc?  Safjtcä  1531. 

R]post  bap[tisnuuu,   iioli  qiiaerere  assereni,  sed  tritt  tjiui  büC'  fd)ifi  iitib  niinb 
.  ¥ttri  2, 20  btc^  jc.    Si  factum  cum  illi,-;   iit  Pet|rus:   SBettn   fie   bcr   fimbe  entfomtncit 
finb  JC. 

Et  ultra  hoc  sie  doc|iierunt:  quaiido  qiiis  ingreditiir  iu  nionaste[rium, 
toirb  einer  ]o  rein,  ac  si  baptisatus *,  et  sie  praedicanmt,  eciara  hominibus 
indiierunt  post  mortem.  Iu  mouachatu  non  est  verbum,  nou  spiritus,  gratia 
et  tarnen  eiim  aeqiiaveriint  baptismo.  Nonne  inax[ima  blasphemia?  Ibi 
dicendum:  (jiiid  tappen?  est  iüoE  unb  faben,  et  tu  vis  bap|tiLsmum  brau§ 
macf^en?  ic^  mein,  bas  feQ  caecitas  u6er  caecitatem  }c.  per  poteotiam  dei 
siverunt  bap[tismum,  scd  ita  observaverunt  K.  ©0  offt  er  bemetrert  feinen 
luiUen  ein  5)iunc^  ]U  Blieiben,  fo  offt  t)at  er  novum  bap[tismiini.  Quo  plus 
ipsi  eum  obscuraut,  hoe  magis  bap[tismus  est  illustrandus.  Faeiendum 
niax[imum    discrimen    iiiter   hoc,    ticl)    bcm   Ö)Ott§    luort    ift,    et  ecoutra,    ut 


1  übe)-  asserem  sti-/tt  btett  tabulam  sp  2  narli  bid^  sieht  beiner  Souff  an  sp  factum 
ihirrlistr  sp  darüber  accidit  vt  sp  ut  durchstr  sp  darüber  de  quibus  sp  über  entfommen 
steht  empflo^en  sp  3  nach  ftnb  steht  but(^   bie   crfentni?   be§  ^Sttn   Bnb  §eitanb§  ^^efu 

ß^tifti,  werben  aber  toiberumb  in  bie  fettige  geftoddten  !c.  sp  rh  2.  Pet.  2.  spr  4  Ingressus 
in  coenob[ium  !C.  sp  r  5  nach  si  steht  nunc  sp  nach  baptisatus  stellt  esset  sp  2.  sp  r 
6  nach  iiiduerunt  steht  cucuUos  sp  T  eum  durchstr  sp  darüber  monacbatum  sp  7(8  über 
blasphemia?    Ibi    dicendum    steht    vt    Seh[wermerorum    contra    bap^tismum   sp  S    quid 

durchstr  sp  dafür   Kai  ift  ein  sp  Sjd  braus  machen  über   \ä)  mein         Baptismus   mona- 

chorum  sp  r  9  nach  caecitatem  steht  buxä)  fonbcrlic^  gottcä  frafft,  ^oBen  bie  ißapiften  bie 

Saufi  HeiBen  laffen,  sed  ita  obscurarunt  et  verterunt  in  abusum,  vt  non  possit  satis  dici  sp 
10  über  siverunt  steht  papistae  sp  lOjll  et  bis  H|ei6en  c  in  dixerunt  ein  3)lund5  feinen 

willen  bcrncwett  311  bleiben  in  S^ancto  ordine  sp  11  nach  Quo  steht  ergo  sp  12  über 

magis  steht  a  nobis  sp         12J1S  Faeiendum  bis  ift  unt         13  nach  ut  steht  inter  sp 

')  Naehicme  für  die  Lehre,  daß  der  Eintritt  in  den  Mönchsstand  eine  zweite  Taufe 
sei,  siehe  Unsre  Ausg.  Bd.  S,  ö96  n.  1.    Vgl.  audi  25,  ISG,  24125. 

N]f)aftu  cljn  fd;iff6ruc^  geliben,  fere  luibevnmb  i)n  ba§  fc^iff.  Ita  Eaptismum 
appellaruut  naufragium,  ha§  bo  t)l)n  h)ere,  man  mnft  uffs  bret^  !ummen. 
Tandem  impiissime  doeuerunt:  äßen  eljnet  et)n  ^Jlonc^  ift  lüorbcn,  tuuc  tautum 
lecit,  quantum  baptizatus  est.  Ita  ordiuacionem  dei  üblitterarnnt  unb  i)dbin 
e^ne  lauffigc  tappe  on  goteä  mort^  l)r  Oorgecjogen.  3Ba§  ift  bel)ne  fappe  bcn 
tüoUe  unb  faben  öom  tüolIemacf)er  gema(^t?  et  tarnen  andennis  illam  prae- 
t'erre  baptismo.  Sub  illis  tcnebris  papisticis  f)at  gott  bennoc^  fcl)nc  tauffe 
er[)alten.  Ita  doeuerunt:  311^0  offt  cl)n  mondj  ernetoevt  fel)n  gelnbt,  [30  ift 
er  uff§  nett)  getanfft.  5Jil)r  nic^t  bcr  tauffe.  Ego  volo  Christi  baptismum. 
Discamus  ergo  discernere  unter  bcm,  ba«  gotcS  Ivortl]  6el)  fic^  f^at  unb 
bas  nic^t  t)at.    Nam  quod  sine  verbo  dei  est,   baö  fc^einct  auä  bermaffen 

15  unten  am  Seitenrande  steht  Contra  eos  qui  baptismum  naufragium  appellarunt  ro 
19  l'apiste   cucuUam   Christo  et   baptismo  praetulerunt  ro  r  21122    Ita   bis   nic^t   unt  ro 

23  unb  über  bo§       Nota  ro  r 


9Jr.  9  [15.  ganimi:].  93 

R]  caeluni.  Sed  verbum  doi  mm  l)at  onie()en.  l'l)i  ikhi,  mecfjtig  niifcr)Cll. 
Verbum  vile  et  vulgatissimum,  ideo  non  C\leil"t.  Tu  iiritur,  ()|nicquid  aiidis, 
(|ii()d  dcuÄ  ordinavit.  laS  biv  ft)ft:Ii(f)er  fein  (niam  sdlciii.  Non  ins]ii«',  (jUdd 
taiii  vile,  vulgare,  sed,  (|iiis  dixeiit.  Xon  insiMcicndiiiii  opus,  (jiiam  opifex  >c. 
6  Si  de  diiobus  calamis  praecepisset  k.  ba§  luac^ft  fü  Cjro»,  (piod  ljai)|ti.smu,s 
dei,  ©on  uiib  monb  tauten  firf)'  uicfjtv  c\\:c\cn  beut  verbo  et  opere  dei. 
Cognosce  1.  quid  bapitisnuis:  uiiajfcr  luib  g:ütte'o  lu|0vt,  ©in  gottlidjö  tonffev, 
uub  lag  groi  fein  nnb  dn  folrf)  biufl  itmt)  bic  Siaiiff,  baö  fein  mcnfdjilid) 
cor  trc^veiffen  tan,   deinde   illiiminat   cor  smim  et  eonfirmat.     Quid  mihi  de 

10   3  K|egilnis  ('ül|oniae,    ijiii  sunt   3   Ijaitrcn'''   vcl    l)el)bcn?      Sed    onuies   (Siott§ 

f,inber  Mafien  ein  ©ottS  toort  unb  luaffcv.     3)n*3   ifty  tucfcn   et   substantia 
bap|tismi,  quamvis  grcnlic^  l)nn  pap[atu  jc. 

lam  dicemus,  quid  efficiat  baptismus,  cum  sciamu.«,  quid  sit.  Si 
tantiiin   aqua   mit    g|Ottcä   h)|Oxt    et    nihil    efticeret,   tarnen    honorandtis.     Sed 

1  narh  caelum  steht  et  teriain  sp  (^l*')  sed  nach  tjat  steht  (ein  sp  nach  non 
stellt  est  sp  nach  anfc^en  sieht  mundus  non  curat  sp  '>j4  non  bis  dixerit  unt  2  igitur 
durchstr  sp  darüber  autein  sp  3  nach  deus  steht  serho  suo  sp         Quae  deus  ordinauit 

niagnifacienda  sp  r  4  nach  sed  steht  considera  sp        nach  Non  steht  tarn  sp  ü  über 

calamis  steht  tollendis  sp  6  nach   dei  (1.)  steht  verbum    habet  sp         über    laugen   steht 

blinden  sp  ßjT  dei  (2.)  bis  g|Otte§  mit  7  über  Cognosce  1.  steht  Disce  ergo  prinium  sp 
quid  c  in  quod  sp  nach  hJjort  steht  babel)  sp  liaptisnius  sp  r  S/9  uniB  bis  tegvciffcn  unl 
9  nach  deinde  steht  considera  dictum  Pauli  Gal.  3.  Quotquot  baptisati  estis,  Christum  induistis. 
Item  iilibi  vocat  lauacrum  regenerationis  et  renouationis  jc.  tales  senteutiae  erigunt  corda 
et  sp  rh  illuminat  bis  et  durchstr  sp  cmifinuat  c  in  coufirmant  sp  danach  et  ostendinit 
vaum  baptismi  sp  10  über  tauten  stellt  iBeftjelifdjc  sp  11  iftä  '•  in  ift  ba§  sp  über  Wefeii 
sieht  substantia  sp  12  ^nn  durchstr  sp  darüber  abusi  sint  sp  13  Effectus  baptismi  sj)  r 
14  nach  aqua  steht  esset  sp      nach  honorandus  steht  esset  sp      nach  Sed  stellt  deus  baptisuuun  sp 

')  fid^  taugen  =  taugen  DWtb.  11,  197.        ')  VV/?.  oben  S.  22,  7. 

N]  15  \)od).  5(6cr  has  axinc  luortl)  ift  fjo  gering,  bay  mljt  bcm  munbc  gef(f)idjt, 
bcm  cntpfcUct  ber  fdjcljn.  ©il)c  nid^t,  bnä  buvc^  bctx  tnnnbt  gcfprodjcn  ift  unb 
fiUaben  imb  2?ud)fta6en  t)a6,  Vide,  quis  dixerit,  scilicet  deus.  5tu  bas 
l)engc  bingc.  Sßcn  got  ml)v  cjtücficu  ftvoctjalmen  gebe,  bte  folben  inl)v  libcv 
feljn   umb»  gcbcrs  lUljUen  quam  splendidissima  opera  iusticiariorum.     Verbum 

20  dei  debet  nobi.s  omnia  magna  facere.  S)Q§  fol  matt  on  fc^en.  S;'Cl"l)ntben 
lernet  iinfcr  tauff  ret^t  ernennen.  (?5  ift  el)n  gotltd),  ticijlig  Inaffer,  §0  gro§, 
btiy  tcl)n  mcnfdjüd)  (jcrq  bcgreljffe.  äl^cr  tt)t)l  got  bcgrcl)ffen?  nicmanbe§.  Ita 
et  baptismum.  Nugae  de  tribus  regibus  sunt  sine  verbo  dei  et  tamcn  illis 
crcdimus  et  hie  baptismum  infantis  eontenmiinus,  qiii   verbo  dei  sit  fnndatus. 

w  Nunc  audiamus,  quid  sit  bnptisnnis.    äÜen«  gleljd;  alleljn  Inaffer  tul)CV 


16  Vilitas  uerbi  non  oft'eudat  nos  ror         77  scilicet  deus  über  9In  sp         18  Cjenge  bingc 

ao  im  Original,  icohl  Schreibfehler  für  ^eugc  birf)       nitjr  cjloc^en  über  {ct)n)       ftvoc^almen  (ml)t) 

Verbum   ab   auturitate  diceiitis   estimandum  ro  r  21    Baptismus  incojnprehensibills  ro  r 


94  5Prebtgtcn  be§  Satiren  1531. 

R]  Dou  sie  ord|inavit,  ut  pro  se  sit  eg|regia  res,  seil  (^ctuaiib  nu  bcincii  i)alv, 
fot  bcill  fein.  3)ic  l)od)gel|artcn  (loc'|tores  dix|cnmt  ha])[tisiiinin  aiiimani 
IHii-oaiv,  ([iiod  pner  ijl)c  ex  l)a[)[tisni()  imiocens  uiib  vt'iu.  äUeitcr  filib  nidjt 
fomcil,  et  .sie  factum,  quod,  qiiando  qui.s  peccavit,  ifty  ailffs  ßctueft.  Sed 
opoi'tet  ali(|iiid  mljCV  liab[eamiis  ex  bap|tismo  quam  vciniflfcit.  Sol  Tltii;  & 
nidjt  aÜeiii  liiajjd;cn  auimaui,  ut  rein  tucrbc.  Ego  uuuquam  mit  Ittcrb  Imc 
in  vila,  cS  Uurb  !cin  lauter  rcinigficit,  quia  jjeccatum.  1.  da  ergo  bap|tismo 
1.  quod  te  purificat,  et  est  verum.  Q§  ift  bic  !J|auff  eilt  tontfer  biltfl,  ^eBt 
an  aui^ufcgeii,  maäjt  aliud  cor,  ut  ag|iioseat  Christum,  fcl)C  fein  luort  an, 
Don  anip|lius  invocat  tres  lijeges,  sed  audit  the|saurum  suum  bap|tismum,  lo 
ibi  verbum.  Ibi  o|cnli  illustrati,  uovum  {)crli.  Qjuidquid  papa  prius  docuit, 
ift  aviä  bofev  atibad)t  iinb  faljdjcr  fjetjligfeit.  5hi  Derfd)|ttiigeit.  2.  gef)ct  beii 
leib,  ut  non  iiiiio  cl)cb|rcc^cit,  gcitjcii.  @»  ein  gelnaltig  tx-etflic^.  o.  aliquid 
maius  dat,  ne  tantum  interne  belleibet  Inerb  mit  rciitigfeit,  sed  ut  in  Christi 
innoceutiam  me  vestiam.     1.  fule  \ä)  t)im  mir,    quod  alind  cor,  aliam  puri-  is 

1  nach  sit  steht  baptismus  s/i  -'  Quid  tiiliuorint  baptismo  Pap[istae  sp  r  3  quod 
(■  In  ba§  ein  ■■<p  nach  finb  steht  jic  sp  4  nach  ift§  steht  mit  bcr  Souff  sp  narh  gelucft 
stellt  ^at  fiel)  bcrfctfcen  ninicr  ttcftcii  tonnen  sp  rh  5  nach  opoi-tet  stellt  ba§  Wir  sp  6  ut 
c  in  baä  fic  sp  iiuiiqiMiu  rein  lucib  durchstr  sp  darüber  Werbe  nic^t  baju  tonten  sp  T  nach 
vita  steht  baä  id)  aller  bing  rein  werbe  sp  nach  reinigtieit  steht  ba  (ein  sp  nach  quia  steht 
impedit  sp  }.  c  aus  2  1  Pet  4  s})  r       1   sj)  r         über  da  steht  ®ib  s^j  8  \.  c  in 

pi-imum  sp  9  nach   aufjufegen  steht  bie  funbe  in  corde  fideli  sp         quando   solicitaris  ad 

peccandum  cog[ita:   bap^tisatus  es,    mortuus  mundo  K.  sp  10   audit  durchstr  sp  dafür 

magnitacit  sp         11  nach  verbum  steht  habet  sp      über  illustrati  steht  erteu(f)tet  sp         12  nach 
^e^ligteit    steht   gangen  sp  ge^et    durchstr  sp  darüber    jui^tiget    bap[tismus  sp  2    sp  r 

13  nach  6ä  steht  ift  sp       nach,  trefftic^  steht  bing  bapltismus  sp        3  sp  r  14  ne  taatum 

c  in  baptismus  ba§  irfj  nic^t  allein  sp         16195, 1  nach  puritatem  steht  liabeam  sp 

Nj  mt)t  goteo  tuortt),  tarnen  est  diguiss[iraus  et  Iaudatiss[imus.  @jo  fjotS  er§ 
nlJ3o  geeljrct,  baä  c-5  incl)u  fd^acj  fei).  Sjo  tr)et)t  tiaten  Sophistae  Belatibt, 
hai-  bie  tauffc  rcljuigc  bic  feie,  ba  kl)  t)alicn  fieö  laffcn  6Iet)ben.  ©ie  fol 
inl)r  iiidjt  aüel)nc  incljne  feele  löafi^en.  Ten  it^  ijah  el)n  alben  2lbam  unb 
alten  fadS  <|ui  nun(|uam  vere  potost  nuindus  esse,  älniv  iftö,  bie  taitff  fol  20 
bic^  rel)nigen,  fie  fol  nidjt  muffig  feljn.  Sie  ift  el)n  tappev,  load'er  bing. 
6ie  ^ebt  an  auszufegen,  mac^t  mljr  eljn  anber  f)erc3,  ut  iuspiciam  solum 
Christum  et  eins  verbum.  Omues  erroros  effugio,  omncs  fabulas  derideo. 
3(üe  6o|e  anbai^t  unb  falfc^e  l)^lig!et)t  öorfi^lüinbet,  baä  l)C^ft  angefangen  jlo 
rel)nigen.  Deinde  |)rocedit  in  mortificacionem,  baS  \ä)  nid)t  t)ure,  c()Brc(^c  k.  25 
baö  ift  el)n  gro§  ftiirfc.  9ll^o  tnerbe  \ä)  nidjt  allcljuc  Ijulnenbig  reljne,  §onbcr 
ouc^  eufferlidj.    äßa§  id)  aber  nid)t  öermag,  S)o  ncl)me  id)   inl}r  buvdj  ben 

IG  Sopbiste  coniitentur  baptismum  inteniam  mundacionem  ro  r  IS  Slcljiert  (§a6cn 
aber)  li)  Baptismus  nou  solum  mundat  conscienciara,  sed  et  corpus  ro  r  21  Non  est 

ociosus  babitus  baptismus  ro  r         25  Externa  mundicia  eciam  baptismi  opus  ro  r 

'J   Wie  sonst  mabenfad  =  Leih,  also  'sündig  nn  Geist  und  Körper . 


"Jit.  9  [15.  3oniior].  95 

R]  tatem,  iion  vitleo,  seutio,  sed  credo,  ut  G:il. 'c|iii  l)M|itisati,  Christum'  jc.  «i>i:i.i7 
Sch|wermen  expoiiiint,  Sed  ncsciiint,  i|iiid  k.  Tu  die:  Iiiduo  Cliristuni, 
qiiiindo  baptisatiis,  '\o  Joil  cv  mein  l)erv  fein,  mea  ))iecfata  tulit,  legem 
impiievit,  lüo  mir-?  inanqeU,  ba  luil  cv§  crftntteii,  nt  'pas.sus  sub  Poiitio 
5  Pii|ato'.  Ukv  bie  rcinif(!eit  gibt,  quam  intus  sentio,  unb  bciB  ift  ba^  rec^t 
n5cftcvl)cm6b,  ot  velim,  ut  adliuc  servaretnr  is  modii.'^,  ut  in  primitiva  eccicsia 
haplisati  3U  oftcrn  iverunt  8  dies  in  Albis  vcstib[us,  velim  istani  eeremoniam 
esse  et  ut  apud  Cliristianos  esset,  üptiraae  vestes  bie  toeiffcn,  ^at  ein  gute 
an!i:nfft,  sed  nunc  faftttcidjt  fpiel'  jc.  fegen  ba^  limfjcr  unb  ftccf'cn  bie  fevljen 

lu  brein.     (S'B    ift    ein    anbei"   gefeljl,    i|ni    :i(|iiaiii    licnedixit    et    aiiiid    ( 'hrisnia.  ninttii.  2,  i;iif. 
Matth.  3.   iliic  ift§    gefegnct    a(iMa.      Sie    I;ie6en    Ueter    istam    cerenidniam 
voliuerunt  celebrare.    Significat,  cpiod   non  tantiim  intus  puri  faeti,  sed  etiam 
vestiti    mit   bei"   reinigfieit,    innoccntia    Christi,    quam    signiticat    ista    vestis 
Alba.      Nonne    max[imns    abusus,    quando    quis    sie   purissi(mus    factus    per 

»5   bap[tismum,    ^^n   furen   Ijnn   bno   vaucf}Uid}-   et   dicere,    ut    fiat    monacii|us. 

1  nach  Video  steht  neq^ue  sj>  na<h  Gal.  steht  3.  sp  qui  c  in  quolquot  sp  nach 
baptisati  steht  estis  sp  nach  Christum  steht  iiultilstis  sp  2  über  exponuiit  steht   suo 

inoro  ap  nach  quid  steht  dicant  sp  Gal.  3.  sp  r  3  nach  quando  ste?U  suin  sp  liuluere 
Christum  ap  r  4  ltiit(§)        über  passus  sub  Poutio  steht  pro  peccatis  meis  sp  '>  über 

U6et  bie  steht  Ita  sp        nach  giljt  steht  er  mir  aliam  sp  6  äöeftct^cmtib  sp  r         modus 

durchstr  sp  darüber  ritus  sp        über  primitiva  stellt  prima  sp  S  ut  c  in  quod  .-nlhuc  sp 

esset  durchstr  sp  darüber  extare  sp  nach  Optimae  steht  sunt  sp  Vestium  alhariim  coin- 
mendatio  sp  r  9  nach  fpiet  steht  in  papatu  blOllä  luorbcn  «p         10  nach  Chrisma  steht  (juiini 

oleum  sji  Benedictio  papistica  baptismi  sp  r  11  nach  aqua  steht  bo  ber  föne  ®ottcä  gelaufft 
luarb  im  3'»-''"ilt  »P  unten  am  Seitenrande  steht  von  der  Hand  Caspar  Crucir/ers  Aqua  baptis[mi 
benedicta  a  Christo  Matth  3  12  vor  Significat  steht  Alba  vestis  sp  rh  13  über  innoccntia 
steht  »nb  nn|c^utb  sp         15  nach  bap^tismuni  steht  ba§  man  sp      nach  furen  steht  fol  sp 

')  foft  nacl)t  fpiel  in  übcrtmi/cnem  Sinuc  BWtli.  3,  1357,  so  öfters  bei  Luther,  z.  Tl.  ErL 
Ausg.  31,  350  il)re  nict)tige  Sartien  unb  gaflnadjtfpicl.  ^)  rauc^loc^  hier  nicht  in  der  (jeicöhi- 
lichen  Verbindung  'im  r.  geschrieben  ;  rgl.  S.  Oß,  IS  a  sole  ad  tenebrosum  fimum,  das 
Kloster  wird  also  mit  einer  engen,  dunklen  Ttäuchcrlcammefr  verglichen. 

N]  gtaiiBcn  (ifjrifti  rel)nictct)t  an,  bo  6l)n  ic^  gar  reljn,  sicut  Gal.  3.  'Quicnnque  901.3,27 
baptizati  estis,  Christum  induistis.'     Tu  die:   äßen  ict)  getaufft  6l)n,   fjo  jilje 
ic^  (S^riftnm  an,  ibi  legem  impico  et  peceatum  vinoo,  omnes  virtutes  Christi 
acquiro.    3^a3  ift  bie  l)nnerlicf)e  f)et)Iicfcl)t  nnb  rcl)nicfct)t.    %ai  ift  ba§  recfjte 

20  toefter^emfie.  ^i^  tnolbt,  ba§  ba§  ttiel)fe  lilibcn  lottere.  Nam  in  prima  ecciesia 
Baptizati  incedebant  albis  vestibus,  ut  indicare.nt  se  magnum  thesaurum 
adeptos  esse.  S)a§  ft)nbt  fcl)ne  (;>crcmDnien  getreft.  3)er  etufferlidjc  Se)3ftid)e 
frefem  tf)ut  es  nic^t,  baran  nic^t  üil  ligt.  ^i  ift  el)n  anbcr  9?ifcf)off,  (?f)riftus 
et  Spiritus  s|anctus,  qui  benediciuit  liaptismum.  2)ie  tibcn  Ijetter  ()aben  bic 
tauff   f)erlii|    angejeljgt   m^t  bem    liiefter()eintibe,    ut   indicarent   se   induisse 

18  Christum  indnimus  ro  r  20  (3a)   3"^  -^  "''«'"  »"''s  ■•'''f'''  e>)n   Cäf*)'  tang  ro 

2o§  SEßeftor  ^emfcbe  ro  r 


96  SPtcbigten  bei  3al)reg  1531. 

R]  Isti  nou  fuerunt  heret|ici,  qui  ista  liorrenda  doc|ueruDt.  Nos  auteni  sunuis 
tales.  Is  ergo  fructiis  est  bap|ti!<mi,  quod  det  nobis  imjievn  l^ievrn  6^vt[tum. 
Si  lioc  credis,  tiinc  es  ilhiminatus  lionio,  qui  credit  et  dicit:  ^ä)  loolt,  ba§ 
alle  tappen  l)lllt  bcv  t)cU  (cflCll.  Quid  maius  potest  et  sauctius  cnutingere 
mihi  quam  bap|tis[mus?  Ihi  nious  oriiatus  et  etiani  mit  bcm  Uieftcrl}etn6b,  s 
qui  est  Christus. 

Sed  ec'  maiiflclt  bav  an,  ba^  gemein  bing  ift,  ift  fein  jd}ein,  leudjt  nic^t, 
fein  gelt,  betten  nnb  faften:  est  tantum  aqua  et  verbum  dei.  Et  est  coramu- 
uissima,  quia  omnes  pueii  K.  Ideo  cogitaut:  fol  ic^  nid)t  mljer  fjaben  ijuam 
vulgaris  iiomo?  Sed  disce,  quam  ein  g|VO§,  treff]ltii)  bing  ift  nmb  ein  lo 
getoufften.  Si  cred|ereinus,  fo  mnften  linr  l)nn  iprnngen  gt)en\  si  baptisati, 
quia  est  bap[tismus  verbum  dei  et  aqua,  quae  me  transmutat,  facit  aliud  cor 
et  dat  mihi  Christum  cuui  omuibus.  Tum  scies  bap[tismum  tautum  thes|aurum. 

Si  qiiis  peccat  post  bap[tismum,   quid  tunc?     Meus   baptLismus  fcrtd^t 
mir  ntc^tö  liberal,    e.xime  cog|itatione.s   de  dicto  hoc.     Dix|erunt  bap[tismum   is 

1  ist.i   lioirenda   c   in    istas    liorrendas   ciecitates   sp  über    doC|uerunt   stellt    bl.ns- 

pliemi,is  sp  2.  Pet.  3.  sp  r  2  nach  fales  stellt  scilicet  heretici  qui  verum  vsum  baptisini 
nionstiamus  sp  fructus  e  in  vsus  ■</)  fructus  baptismi  sp  r  3l4  Si  bis  Quid  unt  5  et 
r  in  ba  bin  yi  nach  bcm  steht  xtäjkn  sj)  nach  toeftcv^eniBb  sieht  Bcttcibct  sp  7  nii^t  über 
IfUC^t  8  vor  lein  steht  ift  sp  l)aptismus  quia  fornmunis  ideo  conteniiiitur  ■i^)  r  SjO  nach 
ciimmuiiissima  steht  res  sp  9  nach  pueri  steht   baptisati  sunt  sp         nach    cogitant  steht 

Sijtoexmtx  sji  ll  nach  geloufften  s/e/i^  menjd^en  »•/)  nach  t)nn  stellt  cild  sp  12  über  est  steht 
2  sp  über  bap^tismus  steht  1  sp  baptismus  s])  r  13  nach  omnibus  steht  donis  et  bonis 
suis  sp  14  nach  quis  steht  autem  -«j)  nach  tunc  steht  faciendum  sp  15  nach  u6erat  steht 
uionacliorum  nugas  nihil  curas  sp      nach  hoc  steht  Hieronymi.  Item  sp      Locus  Hiero[nymi  sp  r 

')  ^nn  iptungen  g'&cn  vgl.  Unsre  Ausri.  Bd.  IT,  41'J,  IS;  dort  weitere  Belege. 

N]  Christum,  ba§  fie  bie  redete  reljnideljt  erlanget  betten.  Sjolbt  ba§  et)nen 
ni($t  jummcrn,  ut  defioiat  a  taute  thesauro  unb  fol  et)\K  fc§toel)flige,  loufftg 
tappen  f()nrcn  ?  Ducunt  uos  a  sole  kicidissimo  ad  teuebrosum  fimum.  5!o(^ 
InoUcn  fie  nl)mQnbt  Perfurct  l)aben,  impiissimi  baptismi. 

SaÄ  ift  aber  bie  frudjt  ber  tauff,  Tai  tiit)r  ^Ijriftnm  l)aben  angecjogen.  20 
SBas  fan  mt)r  groffer  nocf)  ber  tauff  loiber  faren?  bo  bl)n  id)  tjnnerlic^  unb 
euffeiitt^  gerel)mgct,  totum  Christum  indui.  ^c^  loolt,  baä  aUe  munc^ercl), 
5papifterel)  pn  ber  t}el  lege  mpt  allem  fc^cpne  pn  ber  bei  lege,  qui  uw  ita 
defraudanmt.  2l6er  bifer  baptismus  b^t  fepneu  fc^epn  et  omuibus  Christianis 
communis.  ©,5olbe  ic^  nic^t  tna»  m'^er  fepn?  ego  induam  cucullam,  haec  vera  2'' 
est  mundicies.  Christiauus  autem  dicit :  hie  habeo  baptismum  et  verbum 
dei.     2)0  bpn  iä)  redjt  rcpne.     Omues  aliae  mundicies  sunt  vanae. 

Tercio:  Sßie  toen  epner  feunbiget  noc^  ber  tauffe,  tctc  fumpt  er  ttitber 
jU)  ber  repniglept?    Respondeo:  5Jlepne  tauffe  3P)bric^t  mpr  nic^t,  fie  blepbet 

IT  A  sole  ad  tenebras  papiste  nos  ducunt  ro  r         21  Christum  induistis  ro  r         22  Solo 
baptismo  mundaniur  ro  r 


Mir.  9  [lA.  ;>niiiinxi.  97 

R|  dediÄsi'  i-harajctuirni  iiulelcliiilcm  i.  f.  ein  iual,]incl)cii,  baC'  lciid)t,et  l)iui  bi'V  icclc, 
ut  post  haue  viitam,  sive  in  caelo  sive  in  iiif'eris  viileatiir,  (jiii  iiaptisatiis, 
qui  non,  So«!  die:  mens  l)a|)tisnins  niaiu't,  Siciit  sol  perpetuo  manet.  Si  ego 
ft^el^e,    foUe  IJim  bcn  trcct|C,    nt  oc|nii  non  videant,   tarnen    manet  sol,    et  si 

s  lavero  oenlos,  video.  >Si  l)nn  ein  tellev  flcl)e,  tarnen  sol  manet.  ^i^  ^i'l  ^^ 
Uon  gangen,  si  eg|red[ior,  fittb|e  ic^  fie  iüibbcv.  Sic  bapitismns  est  eterna 
res,  non  brid^t  bir.  Si  eontra  cum  peccas,  la§  bic  funb  finftcfien,  tritt 
lüibbev  l)nn  bie  i  nnff  et  die:  verum,  ego  eecidi.  Sed  credo  iternni  in 
bap[tismum  nieuin,  iiivoco  meuin  dominum  et  credo  barauij,  b(i5  \d)  glciri)liu)l 

10    gctaufft    6in.      Svmbjojiun    blfibt    gleirflUiol    syinboinm.      (jMid((uid    ordiuavit 

deus,  miiy  bleiben  unb  mm  nid;t  bviimb  -jubvecljen,  inenn  id)  juOrid;.  Sa-j 
ic^  jd}on  falle  nnb  jubrcc^e,  g^^et  föol  £)in,  sed  nunquam  ,]u6|rt(^t  baptismns. 
Si  ex  navi  ceoidi  ',  fteiflC  id)  ll'ibbcv.  Ideo  ift  ein  lüarfjafitifl  bitli^  et  aeternum 
donum,  bas  lucic  bcv  vcd)t  d^aracter  gclncft  et  indelebilis.  Die  itaq[ue:  05  ot-5 1«''"'- :i 
'■'■  loovt  feit  bvumt)  nidjt,  ba§  id}  falle  9?o.  :i.  Audis  autem,  quod  baptisnms 
sit  dei  lüercf  nnb  Joort,  is  bap|tismus  manet. 

/   Cliaractci'  indelebilis  »7;  r  i   nach  iiifeiis  steht   sis  gp         nwli  (jiii  steht  sit  s]i 

Hl.'t  Si  his  Ictlcv  uni  4  ft^c()c  duixhstr  ep  darüber  gteii^  «/>        l)ai)[tismus  perpetuus  s/>  r 

;>  vor  vuleo  steht  iterum  sp  über  sol  manet  steht  non  video  solom  sji  S  in  duvhsiv  sp 
darüber  efficacem  esse  sp  11  nach  jutrct^cn  steht  dei  ordinatio  s/>  JS  nach  loibbcv  steht 
hinein  sp        nach  ift  steht  baptismus  «;)        Character  indelebilis  sp  r  14  nach  indelebilis 

steht  Si  accusat  te  lex,  apprehende  fide  Christum  qui  desciibitui-  in  2,  uit[iculo  Symboli.  Si 
iidhuc  plus  terreris  peccatis  (luani  fide  erigeris,  oiato  vt  deus  coniiimet  eam  fideni.  Sed 
senipcr  infirma  manet,  quid  igitur  faciam?  meniineris  liaptismi  tui,  oi'diuis  tui,  quem  sus- 
cepisti  K.     Cenae  !C.  et   »7)  rh         itaqlue  durchstr  sp  J.5  nach    3.  steht    Dnjet;  glaube  f)cBt 

föottes  glauben  lüd^t  auff  sp  Ko.  3.  sp  r  10  über  totxi  steht  2  sp  über  Wort  xtrht  I  sp 
Ba|)tismus  >p  r 

')  d.  h.  ex  navi  ile)-  Taufe,  des  Heiles,  s.  Z.  iö  und  vnleii  S.  119. 

N)  ftet§.  Somuiaruut  Papistae  baptismum  cliaractereni  iiidelcbileni,  ift  el)n  Uiol, 
bic  fcf)ct)net  oud)  Ijn  ber  f)el.  Tu  autem  die:  ''J3{cl)nc  tauff  6lct)'6et,  luen  id) 
glcljd)  l)n  el)n  brcct  falle,   bae  m\)x  ber  bred  l)n  ougen  tlcbt,  tarnen   sol  est 

■j"  aprieus,  bie  ble^fet,  toen  blti  fie  gleljd)  nid)t  filjeft.  Ita  eciam  baptismus 
ineternnm  permanet.  @§  ift  nic^t  cl)n  frf)iff6rnd).  3i3ar  ift0,  ic^  bl)n  gefallen. 
3d)  trett  aber  lüibcr  l)n  bic  tanffc.  0»^)  ftet)C  abber  falle,  f^o  trette  id)  l)n 
bie  tanffe.  WUnibe,  (>l)riftu5,  lanffe  3C.  ift  goteo  orbennng,  bleljbt  nil)v,  cv 
jlübric^t  nidjt.    'Hb  id)  älübrec^e  nnb  falle,  §0  ,',lobric^t  bie  tanffe  nidjt.     ;\d) 

2.'.  fot  mid)  l)r  Iniberumb  annemen.  5Biftu  auH  bem  fc^iff  gefallen,  tribt  loiber 
l)l)n  eljn.  (i?  ift  el)n  einig  gejdjengt,  Character  indelebilis.  ©otte-J  luortl) 
feilet  barumb   nid)t,   ob  id)  falle  unb   nid)t  gleltibe  'iHo.  3.  Ö5ot  liil)rt   nid)t9''^'"i 


IT    Sicut  sed   nou  oliscuratur    ita   baptismus    non    iiiil   m  r  cbnrai'teieni    indflidiilciii 

aber   (ÜJietjn   toufj/  i2  Lapsis  ad   pi.eniteneiani    rceunenduni   ru  r  J4   916  bi.s  3rt)   unl   i-o 

\l\aUxi  aOcvtt.   .\X.\1V  7 


08  ^Prcbiglcit  beB  ^ai)W%  1531. 

B)  8i    sie  esset,    iit   ipsi  (liciiiit,    fo    fiiiibc   luid)   U|iifcv   l)|evv  0>i  ott  iiidjt 

ftiaffeil,  qnia  non  esset  venis  l)ap|tis[musi.  Idco  dicit  dominus  ad  te:  sive 
maneas  in  l)ap,tismo  vei  non,  bil  dift  gctaufft.  Ipsi  dixjornnt  (antum 
l)ap|tismnni  esse  aipiam  enni  vcrlxi  et  dare  internani  insticiani.  Et  ideo  si 
ego  falle,  fo  falle  bie  lauff  aud)  mit.  Non  sie,  sed  econtra,  [basi  meine  i 
qeved}  tififcit  iiiib  iiiiib  c^egninb  fei)  aiiff  Wiott«  Itjovt,  hai-  ift  ein  fel-S,  ber 
lliivb  feft  halten.  SI  ctiam  j)eccasti  et  in  desperatidnem  oades,  non  despe- 
rabo,  quia  iiabeo  ein  fovtcil:  snm  haptisatiis,  per  quod  interne  snm  purifi- 
oatus,  sed  per  hoe  non  Cliristianiis,  et  tantuni  iialtes  ein  ftucfe  de  bap|tis[nio. 
Ultra  hoe  l)aftn  ba-3  r|ed}t  lüeftcrtjcmbb,  ben  l)iei"vn  (il)riftum,  ijui  dat  vitani,  lo 
i'e[missioneni  pec[eatoruin.  Is  non  potest  mori  et  siiam  iustitiam  tibi  dabit. 
Ibi  Irivb  ^lauff  fu  (^VO'5,  nt  det  reiniqfeit  contra  ]ieccatnm.  mortem, 
diabolnm. 


/  liier  dieuiit  stellt  blasplienie  »7)  2  Ideu  bis  te  durchsir  sp  dafür  Sed  certlssimum 

pst  siue  credas  siue  non  credas  sp  .>  bu  Bift  <•  in    fo  Bift  bll  sji         tantum  diirchstr  sp 

4  naeli  e.sse  steht  tantuni  67)         5  mit  über  (itid^t)  'S'  per  bis  interne  f  in  interne  per  bap- 

tlsnium  sp         8j9  nach  purificatus  steht  est  verum  sy>         9  nach  non  steht  snm  sp         11  nach 
\s  steht  est  vestis  tna  sp         12  narh  fjvoS  steht  linb  t)crrti(i^  sp 


^]  tDonden,  Inie  id),  falle  tc^,  fu  feilet  bie  taiiffe  nidjt.  Dens  tarnen  respiciet 
me  baptizatnm.  3Bl)Itn§  feI6ei"  nic^t  barOor  t)altcn,  ^0  )öt)vbt§  90t  nid^t 
bavtioi:  Ijalben.  P'rgo  scitote  Ijaptismnni  dei  eternnm,  verbo  fundatnm.  (?•:• 
ftel)ct  nic^t  uff  meißner  gevcd;ticfel)t ,  bei)  lel}be  nir^t,  fie  mu^  el)n  anbcrn 
grunbt  ^aBen,  Ut  peccator  possit  dicere:  Verum  est,  uovi  me  peecasse,  sed 
habeo  eternum  baptismum,  eternam  reniiss|iouem  peceatoruni  in  Christo,  bo 
to^I  iä)  f)l)n,  ita  semper  extricamns  Christi  baptismum.  S?a5  ift  bie  tauffe, 
bie  gibt  bt)r  ^nncrlic^  iinb  enffevlid)  relinigfetit  unb  gut  gonj  ml)tet)nanber, 
ba§  mcrdt  Ipot. 


14  Character  indelebilis  baptismi  ro  r  13  über  nid^t  steht  oüsi)  17  Baptismus 

cternns  ro  r 


9lt.  10  [15.  3aniiarl.  99 


10.  ir,.  ,Aniimu  1531. 

'!|>rci)ifltTnm  2.  Sonntag  nndj  (i-^i^ljnniü,  nnrijmittnfli?. 

R]  A    pr audio. 

Praodicabimns  iam  Epistolam,  qiiae  sie  souat:  "öat  jemanb  lücifn=!Wom.  12,-ff. 
gung.'    3Bir  f)a6eu  gmig  an  bem  fciffen.    @§  ift  ein  luenig  finftcv  bie  vcbc 
Pauli,   <|iiia   sie   non    solemus   loqiii.     Post   t)aubt)"t|llä   uostrae  dod|nnac  ift 

5  freiließ  bi§  bic  eb(|cft  unb  ollerbicfte  lere,  quae  dari  potest,  qiiod  P]aii[lus 
lioc  docct:  'qui  prophetiam.'  Et  liaec  est  S|umnia  ba  öon,  qiiaudo  es 
Ohristianus  baptisatus  et  ag|noscis  Christum,  iiabes  beat|itudineni  et  es  dci 
f51iu.s,  80  fifje  nu  braiiff,  qui  externe  vivas.  Ii)i  bemi  manicfjeilel)  [tenbe: 
bu  6ift  Sf)emQll,    is  filiiis,   filia,   ego  praedieator.     Isti   Status  sunt  ord|inati, 

10  ut  deus  glori;ficetur  Matth.  .">.   l^^rt  ben  felBigeii  ftcttben  fjefit  firfj  hai,   ba§  lunttt  5,  le 
S^|aii[Ui5  fingt  linrt  Dor  t)ev:  'benit  icf)  [ag»  bjurc^.'    Ista  est  prima  duet|riiia3iiim.  12,3 
po-st  fidem,  ut  'ein  i9]Ii(^ev  meffigilii^',  benn  @|ott  i\at  oujgetcilet  bie  giak 
l)nn  bem  glauben.     Si   Iioo,   tum  ftiinbc-   ttiol.     ■'>i  mea  fnttev  cnntentus  unb 
griff  nidjt  lueiter  l;n  ba-?,    «piod  miiii  non  conmiissum,    P2t   aliiis   non   inter- 


2  Rom  12  «]>  r  ü  über  big  stdu   lioo  sp         über  ebt;cft  unb  aüciB  cfte  ale/U  neces: 

notiflft  s])  quod  c  in  ([uia  sji  0  ducet  durchstr  sp  darüber  tradit  sp  S  narli  nu  ateht 
ferner  sp  qui  c  in  quoiiiodo  sp  na-ch  Ibi  steht  finb  «j>  '.)  nach  bift  ateht  ein  sp  Prima 
doctrina   post   lidem   sp  r  10  nach   h.   steht    Lux    vestra  luceat   coiam   hominibus   vt 

videant  ic.  sp  rh  lOjll  beu  bis  flogt  tint  10  nach  bai  (1.)  sieht  »ngtud  sp  ba§  (2.) 
(•  in  boriiBer  sp  11  nach  b  urd^  steht   bie  gnab  sp         Ro.  12.  sp  r  12  benn  ©olt  tjnt 

durchstr  sp  dafür  »on  im  ijüUi  naä)  bem  Sott  sp  naih  aufgeteitet  steht  ]§ot  eim   iglicfjcn 

gteuSigen  fein  maä  sp  12J13  bic  bis  glauScn  durchstr  sp  IS  nar-h  hoc  steht  fieiot  sp 

tum  c  1"  |o  sp       nach  conlentus  steht  essem  sp 

1..  N)  DOMINICA   II   POST   EPIPHANIE. 

©5  ift  eljn  lt)cntg  finfter  Pauli  praedicacio,  quia  Tropi  sunt  hebraismi, 
3lo(i)  ber  lef)r  beö  glaubend  proxima  et  optima  haec  est,  quam  tradit  bic 
Paulus.  3)cr  Icret  ber  le^re  Summa.  Ex  quo  factus  es  credulus  et 
baptizatus   et  beres  regni  dei,   Sjo   fifjc   btu  brauff,   tnic  bft)  eufferlic^  tcbeft. 

20   Variae  sunt  condiciones :  ^^^rebiger,  5pfal)rer,  (iaplan,  Magistratus,  Coniugatus, 

servitus.    S)ie  ft)nbt  got  jlr  lieb  unb  et)r  ]'m  fjalten  Math.  .5.  ut  glorificetur  ^atto.  ,mg 
deus.    ^n  bcn  fettigen  bo  ijibts  fic^,  toie  ^^aulu§  flogt.    Xam  prius  dicit: 
@l)n  iber  fei)  flug,  Nemo  nitro  sapiat,  quam  debet.    XaB  ift  bie  ll)cre  ubcr 
alle  l^ere  nod)  bem  glauben,  ba^  el)n  l)ber  meffig  öon  fic^  l)albe,  nicfjt  lücl)ter, 

25  ben  l)t)tn  üon  got  geben  fet).     Sßens  bo  bei)  bliBe,   et  essem  in  meo  officio 

15  ro         Ro.  12.    Quemadmodum  eiiini  in  uno  coriiore  ro  r  20  Varie  condiciones 

cxternae  ad  Lnudem  dci  faciendae  ro  r         2H  Nemo  sapiat  ultra  id  quod   polest  ro  r 

7* 


R]  pre|tiiiTtur  .scTiii|(iir;mi.  (|iii  ncscit.  Tic  (flllptfV  )iub  \;ni;i:  Imic  ilciis  dodit, 
ut  sit  proplieta,  alii,  .-^it  patt'rfajmilia.s,  eonisiil.  &3  fiiib  eitel  auftieteilte  ftiif^fc, 
ot  si  (|iiis(|[uc  siii  (ifticii  lunvtet,  fo  UieV'5  JC.  'Sod  tiim  !it,  et  bnc-  ift  hac< 
aller  l'evbvtcfilitfjft  bilig,  qnod  videtnr,  Vt  cum  praedioarc  sein  et  siiio  bcic-, 
et  lÜUlbC'  anbei',  ut  dicitnr:  qiii  iicscit  caiiore  ,h'.^  Ego  scio  pracdioaic  gegen  •'' 
ben  Sc[)tueiincvn,  scd  nun  Paii[lo,  scd  lum  unvedjt  praedicare.  £d)|lüenner 
iicsciuiit  ])iaedit'arc'  ot  scripitnra.s  iiitt'rprc'itari.  lie  fan  bev  XiCufel  nici^t 
jd)lueigen.  Uli  s^i  possent,  uno  die  20  horas  praedicaront.  E<>-o  lüolt  bvnnib 
geben  bie  fault  nnb  bn«  lincf  bein-,  bas  [äj  fo  groffen  Inft  e  baryi  f)ct|te  tit 
ilii  et  ipsi  jo  Uicuig  nt  ego.  8i'd  (pii  ^cit  caiicrc,  lotlij  nid)t  tt)un.  Sic  bic  'o 
pferb  nntev  bcm  pflng  gcfpannet.  Xostri  Episcopi  foltcn  ftubircn,  prebigcn, 
Consid,  princeps   fol  fein  ''^Impt  auf  vierten.     Sed  (|iiisq[ne  ji^et  ftc§  ba  Don, 


ä  nach  alii  ätnJit  vt  s}'       Discordin  in  legiiu  inimdi  et  ecclesiae  viide?  sp  4  iiacli 

viiletiir  sie/il  in  nuinilo  sp  4jö  cum  bis  et  durchslr  sp  dafür  Wenn  icf)  (ivebigcn  fan  »nb  lajl 
anftefjfn  ünb  4  Ut  <•  hi  3ll§  np  über  sino  sieht  omitto  sp  J  iiimtiS  c-  in  nimO  </<  anbei 
diirc/tstr  sp  dafür  ettooä  anbevg  fuv,  mie  bie  Oiottcngeiftcv  tf)un  v       anbet  (roi)       Sertarii  sp  r 

üben  am  Seitenraride  sieht  äßev  nic^t  fingen  fon,  bcv  luil  imcv  fingen  sp  ükt  gegen  bis  pi-ae- 
ilicai-e  durfhstr  sp  dafür  gegen  ben  Sd^wcvmctn  ju  icdjcn,  Slbev  gegen  ®.  %^avX  ju  vcd;en  (an  id) 
niddt  prcbigen.  Slber  glei^ttol  tljue  nic^t  unvcäit,  ba*  irfj  prcbige,  ob  iii^§  nit^t  fo  ttjot  ton  aU  S.  Sßaul 

gegen  ben  ©d^lnjennetn,  gegen  ben  ©dj  wermetn  7  nach  et  steht  tarnen  .■!/(        intcrpre 

crff  zu  inteipietantur  sp  8  nach  possent  steht  piacdicant  et  sp         multi    in  aulis  prin- 

(oipnni  et  d[omini  in  lehus  pub[licis  sp  r  0  über  barp  sliht  jum  ^ivebigcn  sp  10  nwh 
wenig  steht  Suft  baju  sp  lOlll  Sic  bis  gcffjannet  "»/  11  nm-h  gcftiannet  steht  tooiUn 

nidjt  jie^en  sp       narh  ftiibtvcn  steht  tinb  sp       Episeopi  sp  r 

')  SQäev  nid)t  fingen  fan,  bev  njit  imer  fingen  in  Luther.^  S/(/.  Thiele  Nr.  löT.  !'<//.  Uusre 
Ausg.  Bd.  10^,614  '.II  S.  -JT!!,  10;  ]id  Lri.SO,  11.  Unten  Z.  ITjlS.  T)if  UniMimmj  '/..  111.22. 
-)  Sprichu-ijrth'^ 

N]  contentiis  unb  liffe  et)n  anbei'?  nnangrtffen,  Tie  emptei  finbt  beftimpt,  bie 
gaben  il)nb  mancherlei).  Jllc  rcx,  princeps,  praedicatnr,  pater,  mater  esse 
debet,  bo  folbc  et)n  iber  je^ne  amptü  loarten.  £)o§  mufe  nic^t  fe^n.  ©§  ift  k 
et)n  öerbriBlid)  bing  fet)n  antpt  unb  lol)l  boruoc^  et)n  frembbe  ampt,  ba§  id^ 
uic^t  fan,  scciindiim  proverbium:  Oiiiiiibus  iioc  viciiini:  Xei  nid^t  fingen 
fan,  bcr  Int)!  immer  fingen.  Ego  novi  praedicare,  ^d^  t^us  ungerne. 
Kottenses,  qui  nihil  noverunt,  per  totaiii  dient  ])raedicarent  orauibii.s 
lioris.  3c^  tuolbe  bie  fauft  unb  et)n  bel)n  brumb  geben,  bae  icf)  ^o  Dil  20 
luft  ^ette  al§  fic,  et  ipsi  tantum  onus  liabercnt  praedicandi.  (?«  mu§  aber 
alßo  fel)n:  bie  eo  fnnnen,  bie  t[)un§  nic^t  gerne.  Qni  non  noverunt, 
ambiunt.  ^Ußo  muß  man  ben  pflüg  [)inber  bie  pfcrbe  fpannen.  Ita  in 
omnibu«  condicioniljns  tediosissinium  est.     3)q§   ttit)r   foUen    tf)nu,   ba^i    tf)Un 


17  über  vicinni  stellt  cantoribus  rv       Natuni  no.>ilra  t'astidinnis  nocaeinneiii  alienamiiue 
anibinuis  ro  r  21  über  fie  steht  Suennei'iJ  sp         narh    jiraedieandi  stellt  (|nnntnni  cgo  sp 

-'.?  Xomo  .■itndiiise  suc  uocatiuni   insernif  ro  r 


?ir.  10  |lö.  ^Viminv].  KU 

K]  (jiioil  (lebet,  et  ecuntiii.  lc\-:-  ijel)i't  bind)  alle  fti'iibe  l)iii  biml)  ll.■^lllle  in 
servoruin  et  scrvanim  ftoiib.  Condiictns  serviü^  bcr  fol  luftiger  fein  vicino 
,pt  bieneil  «juam  mio  tlomino,  is  placet.  ^^)incvbiiv  iHUi  bcill  niltpt  Uicft!ftcbarf)t, 
i|iiod  pote.st  facere  et  ad  lioc  cogiitat,    iukmI    non   [»itost.     OlTicia   sunt  Imiia 

:<  et  spiiritualia  et  temp|ora[lia.  Sed  bei"  ^leufel  hai  bvciii  gdüorffen,  ut 
lil)|enter  hoc  laciat.  (|U(id  luiii  delR't  et  ])()te^t,  et  eiintra.  Qnisfiue  novit, 
<luod  b|oniuu  ofBeitiin  all  fidj  l)at,  iinb  !iinb3  luol  tfjun,  labteii  k.  Kt  fiuü 
plus  urgetiir,  ^^c  ftamger  ev  luivb,  bao  ift  ein  jemevlictjev  (ianbcl  im  WdU 
|Iirf)eu  rcfliitnent,   ut  ciini   duniiiia   nmittit,  qnod  del);ot  iinb  fol.      Kcnntra  vii-. 

v<  So  c}()et»  ju  IC. 

Et  tarnen  ift§  gutbeii  (legen  beiii  in  spi|iitiuiii.  ilkiin  ego  pf|ail)ev, 
Epificopns.  prebiger  et  debeo  pniedicare  et  bin  Dcrbioffeit,  unbillig  et  Iib|enter 
vellera,  nt  quisque  alius,  et  alius  t)at  )0  ein  brunft  b,a3U,  non  est  Sc^iUJCVmer. 
<|ui  unicnni    p?[alinuni,    uiiani    peaedicationeni    novit    facere,   et    tanien  jet^eu 

16  unb  treiben  fic^  fetber.    Idee  P|aiilus  monet  fe[)er  brauff:  lieben  t|ratres,  bac' 

1  nach  debct  aUld  lacere  sp  nach  ecuiitia  sie/it  Itjas  cv  nic^t  tl)im  iot,  uiitevftc^ct  ex 
iiä)  JU  t^un  sp  rfi  J  über  servaiuin  stelä  aiicillarum  ^p  Seruus  ap  r  o  is  c  i'u  ille  »2' 
danach  vicinus  s^j         iitu/i  plaeet  uteht  heius  iion  sp  3/5  *i)mctboi'  bis  tenip  ora[lia  vnl 

I  nach  potcst  steht  it  debet  <|uis(i[ue  s/i  über  coj;  slt/it  gebadet  sp  über  Ol'ficia  steht 
Stenbe  sp        ©ot  bod^   einet  gctt  jc.  sp  r  ö  nach  5E  eufel  steht  i)at  sp        mich   ba§  steht 

getollte  sp  nach  ut  steht  quisq[ue  sj)  ö  über  iioii  debet  steht  Anab[ajjtistae  s}'  ~  f'"^ 
Iftnt  durrhstr  sp  dafür  im  ?eti§  ift,  quod  ei  deus  coniniisit  sp  rh  nach  t^un  steht  Unb  be« 
beuten  brin  sp  Et  durchstr  sp  dafür  sed  iiou  l'acit,  Iinu  sp  rh  .s  nach  urgetur  ste)d  vt 
suuiii  ulti[ciiim  faciant  »7'  nach  ^onbel  steht  (6eibc)  im  (geifttidjen  Unb)  sp  im  durchstr  sp 
U  ut  durrhstr  sp  dafür  Ita  iu  oeconoiuia  sp        l'ol  durchstr  sp  darüber  tan  sp  10  nach 

g^ets  steht  tobet  s/)  11  nach  ift§  steJtt  noc^  «/;  nach  spi  lituali  steht  rcgimine  sp  12  nach 
ptebiget  steht  6in  sp  unKtlig  c  in  unloittig  sp  13  quisque  alius  durchstr  sp  darüber  alius 
(jrebigle  sp  nach  ein  steht  gioffe  sp  13102,  1  baju  bis  secundum  unt  13  non  est  c  in 
NuUus  sp  nach    Sd^  tDeimev  steht   est  sp  14   nach  pSLalmuni  steht   intelligat  aut  sp 

l't  ©eifttid)  vcgiment  sp  r 

^"J  n)l)v  nic^t.  Etecontra.  (ii)n  fnec^t  unb  ntagt  jol  nnjäiger  icl)ii  iju  fretubbein 
hjertf  quam  in  sua  Servitute.  2)a§  lü^r  nic^t  funnen  tl)un,  ba  f)aben  n)l)r 
luft  3IÜ.  Qnod  non  facienduni  est,  ouinc,'<  facere  volunuis.  Ita  impugnat 
nos  Sathau.  9t()uc  regire  ber  teuffei.'   ^i^t  m^er  man-?  t)^n  füget,  j^e  ftorriger 

3ü  fie  irtevben.  X'arumb  al§  man§  l)n  faget,  barumb  laffens  fie  un§  jh)  trocj. 
63  fl^nbt  lüie  ftettige  pferbe.  2)nl  ift  i)n  rteltUd^cm  toefen  unb  regiment. 
S^arumb  rc^c^t  man  nic^t.-  %ba  i)m  gel)ftlic^cn  ampt  ifts  üil  erger.  Si 
cpiscopus  vocatus  tedet  praedicare,  2)0  ift  mf)Ue,  Alii  sponte  currunt,  bic 
^oben  foI(^e  brunft  ad  praedicandum  et  tarnen  non  noveruut  unum  psalmuu» 

16  feljn  iOier  l)n  IS  non  über  facieiuliun       est  (nemo  f)  'M  }W  trocj  über  (gltj) 

22  über  xiXjä^i  man  sieltt  ideo  non  ditescunt  sp 

')  tegite  bet  tcuffet  nj.  oben  S.  SU.  ')  =  wird  micn  nicht  reidi ;  teljt^eu  so  nur 

im  ällern  NM,  gebräuchlich  D  Wtb.  S,  ■'0)1. 


1():.>  It^vcbigteii  bei  ^a\)xci  1531. 

lil  fcilU'V  fll'lrtl'V  jl'l),  bl'lin  CV  ift,  swl  '(■(.•fiinduiii  mcn  siii-;im '.  Nus  (miuu's 
liabemu.s  iiiuiin  fidein,  baptisinuin  et  omncs  siruiles  i^t  corain  deo  iiou  liabet 
c|uis(|uaiii  ctUmS  f onbcvl  idjS.  Kgo  doctior  te,  sed  eiiudein  bapjtismiim,  fideiii, 
Christum.  Kt  ego  eiim  Christum,  (jueui  Mar[ia,  Petrus,  etsi  .sauctior. 
Postea  estis  ungleid;.  Ea  fides,  quae  in  vobis  est,  habet  dissimiiia  dona.  s 
Tu  me  tides  novit  praedicare,  iu  to  non.  Aiius  fein  bcvmaiicn  linb  tvoften, 
luib  gUicf  iiiib  gmibc,  ba'j  Ijlittt  luol  abgel)C,  (juia  oincvlcl)  glaube,  sipiritus 
sfauctus,  sed  non  cadem  opera.  Manns  non  faeit,  quod  ocuius,  et  tarnen 
unius  eorporis,  et  tarnen  non  faeit  ocuUis,  quod  manus.  Ideo  nemo  gvetffc 
feinem  anbern  IjnnS  ampt.  Si  manus  diceret  oeuio:  te  eruam,  ego  volo  esse  lu 
oeuhis,  et  sie  econtra  ocuhis,  tunc  ocuius  non  esset  contentus  an  ber  tna§, 
(|uam  dedisset  ei  corpus,  sed  tDoUt  ^an§  t)nn  oEen  gaffen^  fein.  Sic 
'Kot|tengeiftcv  loenn,  6if)e  ba§  mas  an,  quod  dedit  tibi  tides  et  bo  6et) 
Heibe.  •'panb,  Itiart,  ltia§  eincv  tjanb  jugeljort.  Sic  os,  band},  pes.  ©o  iotrb 
ber  Icib  fein  rcgirt,  tunc  ocuius  videt,  auris  audit,  OS  edit  et  loquitur,  nasus   ^'■> 

1  Secundum  nicnsuram  fidei  «p  ?•         2  nacli  ahmles  steht  sumus  47J       mm  ein  nemo  s^ 
.?  qiiisquam  durvhstr  .sji         iiacli  Ego  steht  quidem  sp  4  nach  Christum  (1.)  steht  quem 

ego  sji       nach  Christum  C'J.)  steht  liabeo  sp       Mar[ia  dvrchstr  sp       nach  Petrus  steht  Paulus  sp 
sanctior  enj  r.ii  sauctiores  sp  danach   sunt  me,  postea  suuuis  sp         5  Ea  bis  est  vnt       Sicut 
(unnia  menibra  sunt  eiusdem  corporis  meuibra  et  tarnen  varia  habent  officia  lt.  sp  r         7  nach 
iillb  (1.)  steht  ]^at  sp       nach  gnabe  steht  baju  sp        quia  c  in  Est  S2>  8  über  opera  steht 

üfficia  sp  nach  tarnen  steht  sunt  sp  9  nach  corporis  steht  merabra  sp  et  bis  manus 
durchstr  sp  dafür  Ita  aliud  est  officium  ventris  aliud  pedis  }C.  sp  11  nach  ocuius  (1.)  sieht 
1.  Cor  12  sp  13  nach  Wenn  steht  fic  fe'^en,  ba§  iemanb  [über  (biejev)7  (Jrebiflet,  bcm  e§  befolgen 
ift,  rtoUcn  fie  auc^  Vrtbigen  ungefobbert  jc.  sp  rh  13114  ba  bei)  Bleibe  0  in  bleibe  ia  bei)  sji 
14  über  I)anb  steht  bie  sp      über  juge^^ott  steht  geburt  sp        14J15  Jo  bis  ocuius  tmt 

')  ^aiil  l)iin  nUeii  gaijen  so  wi/rttich  Wander  ä,  357  Nr.  104. 

N]  cnarrarc.  Ta«  fit)et  6.  ^>aulii5:  ©el)et  barouff,  ha§  niemanbc-?  fliiger  fei}, 
bcn  ev  ift.  Omnes  quidem  sumus  eiusdem  dei,  Christi,  baptismi.  06 
gleljc^  el)nev  l:)cl)Uger  fet)  ben  ber  anber,  ift^  bod^  e^n  glauBe.  lila  fides  ijat 
ntancf)crlel)  cmptev:  Ille  potest  praedicare,  Ille  consolari,  Ille  admonere, 
'Jlnberc  l^abenä  nicf)t.  6^  ift  tuol  el^nerlcl)  glaube  obber  nic§t  cljncvlel)  luergf,  20 
sicut  di versa  membrorum  opera,  tarnen  idem  corpus.  (S§  ftet)et  nic^t 
luoll,  Incn  bie  tjanbt  lDl)l  ha's  äuge  au^rel)Bcn  unb  lut)l  f eiber  feljcn,  bo  tu^rt 
eljn  fcf)on  fef)en  fel)n,  ba«  man  loiber  bie  Inanbt  lauffe.  Ita  si  ocuius  palpare 
voluerit,  To  tulirbt  fic^  eljii  fi^on  gre^ffeit  l)eben.  Ita  e  contraverso  ordine 
t'aciunt  Rotteuses.  i'ibe  l)anbt  unb  Ouge  K.  lüartl)e  bel)ne'j  ampts,  ba§  ber  25 
lcl)b  fel)n  regiret  loerbe.  Si  (piodlibet  meinbrnm  suum  fecerit,  fereftus  aber 
umb  unb  H)l)lft  meijr  fet)n,   feo  mijrt«  feijn  3IU  get)en.    6bcu  folc^e  troppeu 

16  ]ei)  über  (ift)         17  ift  aber  (jel))       baptismi  (eadeni  sanctitas  es)         J6'  bod^  (ift§) 
Eadcm  fides  quamuis  diiiersa  dona  ro  r         2J  Quodlibet  menibruiii  suum  laciat  o])Us  ro  r 
■Jö  8tbc(r)      bog  (nii^t) 


9ir.  10  [15.  Saiiuav].  103 

K]  öeilüiut  fut  iieftaiirfc.  »Scd  si  diciTct:  Kjid  Miamis,  fol  icf)  ein  l)Qiib  fein 
iinb  nicl)t  fo  nicl  foiiiicii  als  ein  auflc,  ego  oruerem  priu.s.  Sie  in  reg|iinine 
.s|)i|i'itiiali  r|ottcit  geiftev  vitleiit  alio.s  posse  liüc,  UioUcn  fio  Co  aiic^  tonen,  et 
tarnen  non  sunt   ociilus,  sed   inma,   ideo   lüoUen    fic   Ci?   anfieifien.     Pjaulus 

.'.  'fidei',  ut  videat,  ad  quid  vocatus  et  ad  ijuod  dederit  gratiaui.  T  urca  sie 
facit,  f|ui  est  liostis  Kuangciii,  nimpt  ',n  fic^  fnaöcn  l)nn  feinem  fl  nnl^en  lanb, 
hau  biitte  fjinb,  ben  felben  fon  jieljct  ei  anff  fein  eigen  foft.  Si  ad  Ijelitini, 
toebcr,  mnö  er  ein  foldjev.  2)o§  fl^et  l)n  bcr  natur  fo  311,  üiel  m()cr  in 
.spiritu.     Cum  sim  auris,   cur  iiou  (aveo  altcii,   (|Uod  est  oculus?     Saö  f]cift 

lu  Ijnn  bcv  fe'l):iiftenf)cit  jamev  unb  nott  auvidjten,  non  couteutus  eo,  quod  ei 
datuni.  Nonne  satis  tibi  datum,  nouue  satis  beatus,  si  es  Ciiristiauus  et 
.super  huuf  t!)e.<]aurum  hal)es  nod)  ein  fonbjeiiicf)  gab?  Sed  Inirb  nic^t  bvauS 
et  in  veutum  gefc^l|agcn  Imc  donuin,  quod  tu  iiabes  jc.  Tuiic  fit,  ut  si 
azinus  veuiret  über  bie  f)üvpffen',  quia  ibi  ma§  beä  fidei  iiic^t  jc.    Sic  hodie 

1  nach  bcrtoait  ste/U  fid^  sji        nucli  für  stckl  bcm  äp        nach  dicerot  steht  niaiius  sp 

0  nach  spiirituali  steht  IDcnn  sjj         nach  lioc  steht  vul  aliud  facere  sji  4  über  aiifrciffcn 

steht  oiuere  sp        nach  l'jaulus  stcld  ait   seeunilum  iiieiisurain  «p  .j  fiilui  bis  gratiam  md 

quod   <■   in   quid  sp   danach   deus   Uli  ap  G   Euangelii   c  in   Christi   et   verbi   sui  sp 

'l'uica  spr         7  nach  bellum  steht  idoneus,  si  ju  einem  s/;         S  nach  rccict  steht  idoneus  sp 

nach  fotd^et  steht  Wcvbcn  sp       nach  mljtr  steht  jot§  s})         '.)  nach  spiritu  steht  jo  ju  ge^cn  sp 

10  contentus  c  in  coiiteiituui  esse  aliquem  sp  11:12  Noaiie  bis  foilb|Cttii^  anl  11  tibi 

61»  si  durchstr  sp  dafür  beatus  es,  si  tibi  est  datum  quod  sp         12  nach  nid^t  steht  anbevä  sp 

13  et  durchslr  sp         !C.  dnrrhsir  s/,  dafür   tiiib  lill  ailbcv^  t^un   IouIUmi  sp  lojJl  ut  bis 

Sic  unt         14  nach  ibi  steht  tft  ba§ 

')  ut  si  azinus  veniret  über  bic  ftarpffcn  cyl.  Thiele  Nr.  IM.  Ij'.i;  Unsrc  Atisif. 
Bd.  7,li7t>,3,4.  Unten  Z.  23.  /bev  e|el  Quff  bcr  ll)ren  (;,  5SH,7:  bcv  cjiclt  |ur  fjarpffcn 
8,  212,  20;  ähnlich  6,  302,  2i>.    K.  D.] 

N]  !.■>  il)nbt  V)m  gel)ftUi^en  9{egintent.  Quilibet  nun  vident  suam  iuipotentiaui, 
putaut  sc  onmia  praestaturos  unb  ftJoUen  baä  ougc  nusfracjen.  P>go  liio 
docet,  ut  quilibet  .suuui  officium  faciat.  Tameu  hoc  gentes  et  Turcae 
faciunt,  qui  sua  officia  praestant.  Turca  tercium  filium  alit  et  queniiibet 
pro  suo  iugenio,  bavcjlo  er  gef(^icft  ift,  erc,5il)et  l)l)n.  Quare  uos  sunuis  tarn 
^•0  ambiciosi,  2)aij  bn  el)n  ouge  luilt  jel)n,  qui  vi.\  maims  sis?  Ta§  rt(i)tet 
aEe»  unglug  an,  hjcn  et)n  itlic^er  efel  Itt^l  jlü  fing  fet)n.  Quare  non  es  con- 
tentus tuo  ba|)tismo  et  fide  ot  tuo  dono  non  es  couteutus,  sed  vides:  ^Cner 
tan  ba?,  bas  tan  ic^  oud).  Ita  asinus  veuit  ad  liram  unb  öevtcrben  ben 
tan^. '     Ita  hodie  Suermerii  alieua  ambiuut,  Alii    in    suo    officio  sunt  negli- 

17  facit  IS  qui   (honiiues)         Gentes    et  Turcae  sua  prestant  utticia,    alieua  uuu 

ambiuut  »u  )•         23  liram   (Ita)  24  über  Alii  steht  uocati  ro 

')  Nicht  bei  Wander;  doch  vgl.  Lessiiu),  Em.  Galoiti  IV.  Auf:.  I.  S'.tene.  Marinelii: 
.  .'.  dafi  dieser  Schritt  dennoch  nicht  in  den  Tanz  gehiirle.  Prinz:  Was  verdarb  er  denn 
auch?    Mar.:  Freilich  nicht  den  i/amen  Tan:,  aber  doch  für  jetzt  den  Takt.  [K.  1).] 


lO'l 


^Ucbigteit  bc«  3ol)«a  1531. 


I'    uiijcv    3i1)  un'Viiicv    iid)ti'ii    oll    iiiuU  "ff    an    in    no.-ln)    ivjiJiiiiiK'.      Sic    in 
iViiiiiiiiiH'    imiiulani)    iit,    (|uan(lot|iii(-lcii\    ()ai.'^(|Uo    f'ueit ,    ijulk.!    vult   et    dest-rit 

suuni  (illioium.     S)a'3  ein  ig|Uif|cÄ  blicbjC  ijnu  jeinem  inac'   unb   üejfc  eint 
aitbevn  je.     Sj  es  ancilla,    gratias  deo,  es  baptisata,  liabes   cum  tlie|sau[ruin, 
<|iiani  Maiiia  lialn't,   )et)   fvolicf},   tf)n  nuv,    loas  einer  magb,    mm    frnlüen    ;> 
opcrib|U.s  nntei'Unnb.    Neu  reae,  avd  obedi.    Si  to  iiibet  hoc  et  aliud  facuie, 
tiun  beala.    Sic  servus:  si  baptisatus,  tantum  habet,  rjiiaiitum  Petrus  in  fide 
et  bap[tismo.     Externe  es  servus,   ba§   ift§  maj§,    ut    sis   domino   obed|iens. 
Sed  contrarius  fit,  ancilla,  servus  faciunt,  cj|Uod  volunt.    Si  est  eilt  S(^offev, 
ninptman,  lue  et  felig,  tuuc  ctiam  status  secularis.     Sed  cui  conimissum  est   lo 
et  tl)un  tan,   ber  jolö  lüffeu  et  alins  vult  hoc  admiuistrare.     2)q§  t)Ctft  ubev 
biic-  inas  iiefdjritten  unb  iiieiter  gangen,   benn  @ott  auigeteilct  I)at.     Sed  i.'<ta 
prai'dicatio  gtjet   niicl)  et   inei  siniiles  an. 
;Kiun.i2,7  'Si    quis.'    Vos    ioterpretes    scrip|turae,    quaudo    vulti.s    iuterp|retari 

serip ;tnrMi\i,  gliet   nidjt  ^n  ferne.     Seib  nirf)t  fliiger  «juau)  s|piritus  .•^janctu.'^.  is 
äßeifagen  l)eift  nid)t,   ut  pmplietae  olim  de  futnris  rebus,    .<cd  bie   prop{)|etcn 

1  narli  Sie  steht  etiaiu  sp       tot  sectaruin  authores  sunt  et  eruut  sp  r         o  nach  So§ 
steht  bo(5  sp  3j4   nach  eint  onbern  steht  auc^  ba§  feine  sp  4  nach  jc.  steht  Dicam  de 

niuiidi  statilj'  iis  Sp  nach   gratias  steht   age  sp  5  nach   non  steht  tnterlninbe  bi$  sp 

li   iji)erib[us    untcrWinb    dnrchstr  xp    darüber   juftcrjct  »jt  nach   te    steht  domiua  sp         nach 

l'acere  steht  obtcinpera  sp  7  nach  beata  steht  es  sp        @§  teft  \\ä)  Qnjc^en  quasi   mm  diu 

liabituri  Kuangelium.  Impii  Ciues.  rustici,  nobiles  male  tractaiit  paiochns.  luventus  c.«t 
sullicita  de  pane  lucrando  Jc.  bodö  sp  nach  fide  steht  eundem  deum,  t'liristuin,  baptisma, 
iideni  JC.  S]>  •'*  et  bap^tlsmo  durchstr  sp  9  nach  q|Uod  steht  ipsl  sp        nach  vulunt  steht 

uon  quo[d  heia  aut  dominus  iubent  sp  rh  est  c  in  es  sp  10  nach  iäc  steht  officium 
tuum  iu  fide  sp  nach  et  steht  es  sjt  nach  secularis  steht  est  sauctus  sp  nach  Sed 
steht  conti-ai-ium  tit  sp  11  nach  et  steht  ba§  er  sp  13  nach  an  steht  non  bic  im  ©tob 

unb  ^auSrcgiment  finb  sp  rh  14  nach  quis  steht  prophetiam  babet  sp  lö  nach  scrip|turam 
steht    iiKjuit  Paulus  sp         Iß  Piophetare  sp  r       nach  rebus  steht   predicebant  sp 


IluMU.  12, 


gentt'.<,  irf)taf)cns  Im  loI)nbt  unb  tf)nn  ba*  nic^t.  'iibtx  Clin  itlic^er  6Iet)6  in 
fernem  niafj  sive  siiiritnali  sive  corporaii  condicioue.  ^-^iftu  et)nc  niagt,  feo 
lafe  bl)r  gnugen,  bife  froIi(^,  trag  be^n  !rancj  et  f'ac,  quod  tibi  decet,  bi^ 
gctjoriam  ber  fvaloen  et  tarnen  interiui  habes  eaudeni  fidem,  quam  Maria  20 
habet.  Servus:  tu  liabes  eandeui  tidein,  quam  Petnis,  quamvis  diversum 
habeas  opus.  JBefjalbt  ba-?  ina§,  ba§  b^r  ge6nret.  Tu,  serve,  noli  esse  par 
domino.  9(6er  fnedjt  Uiil  nliue  f)er  iel)n  et  (|uilibet  negligit  suum- officium. 
Xem-J  bepliolen  feiin,  ber  fol-j  lajjen.  Xer-i  nic^t  tan  noc^  bepI)o(en,  ber  WtiU 
tt)nn.  Tav  t)et)ft  nbm-  ma-:-  geschritten.  Multo  absurdius  est  in  spiritualibus,  25 
si  uegligimus  nostra  et  aliena  ambianius. 

7  '^at  timonbc'?  loclififagung'.    Q.  d.  Yos  prophetae  get)et  nic^t  jId 

ferne,  fel)t  nicf)t  flnger  ben  ber  bcllllige  gieift  unb  bic  fc^rifft.     Prophetia  hie 


20  (^nilihet  sue  uoc^icioiiis  officium  liiciat  rq  ; 


iS  Priipheria  ro  r 


'Jlt.  10  ||."..  3nimnvl.  lOr, 

li  auiUflcii,  pfülmeii,  l'i  im.-  1i;i1ii'mhi.<  l)ic  ,',ii  UlMtt|eiiili,cviv  umv  fiiib  lucijjaiiicv. 
Oportet  certt!  nos  gloriari.  (|U(k1  siiniis  vestri  praedicatorcs.  Non  est 
l):ip|tismiis,  pracfliwitio  iinfcv,  sed  biencr  bil  ,^U  d  vooati.  Nos  cxpdiiimus 
Kuuiigeliuii),   psaluuis.     Qni  ergo  is  est,  ciii   Ikh-  oomiiii.s.siiiii,  bcr  ()e6c  tlic^tö 

5  an,  si  econtra,  bcv  blel)b  bei)  ber  lüeifagitiifl,  ut  cum  fide  jutragc.  Noii  aliter 
seripitiira  511  beutelt  beim  ]o  fenie,  ut  firf;  vciitte  mit  beitt  gliOiibeit,  lu;  f'aeiat 
iioviim  art|icnlniii.  V;iilt,  ut  .|uis<|ur  \mxk  feilt»  ofl|ifii.  £c^)v)ev|mei'  n()emeii 
bie  )cf)rifft  iiiib  ,iit)eniS  nuff  l)()v  tl)iiii  et  glnriaiitur  de  S|piritu  s|ancto.  öi 
dilig|enter    iiitrospexieris,   est    crmr,    ut   Anal)|aptistae:    Non    tautuni   de  fide 

1(1   i)raedioandum,  sed  proptcr  deuin  alii|ui(l   paticiidum,   deserendi    u.\;or,   libjeri, 

donius.    Dico:  Tu  es  prophcta,  i|nia  furft  bie  fc^|vifft:  'ijui  descrit' Mattli.  X.'^""'ii'w.a' 
Sed   retjntt  ftc§§  aiiä)    mit  beut    fllnuben^     -N'uui    lioc   eonsentit    ouiu   fide. 
ipiaudu  blt  litartev'ft  bidj  fclfift  et  deserls  3C.    Non,  sed  euui  infernal!  Incifero, 
Sed  sie  fides    dieit:    Per   tua   opera  non    venis    ad    caeluni,    sed    ])er   Ciiristi 

i.i  bap|tis[mnni,  sang|iiineni.  ]deo  si  vis  interpre|tari  liune  locum:  'desere 
parentes',   vide,   ut  cum  fiile  jc.     Sic  niane  cum  ]iarcntil)us.     Sed  si  urgeris, 

1  jKii/i  piatntiMl  sieht  auitcgeii  sj)        nach  habemus  «leht  tales  «}>  ^  iiacli  sed  sieht 

fiilb  H)i(  s/i       ju  iibei-  ha  4  is  c  in  talis  sp        nach  coiumissum  steht  officium  sjt       nach 

nid^t§  steht  foubettic^ä  sp  .3    si  econtra  durchstr  sp  dafür  sed  sp  über  jutrage  steht 

u6cr  eilt  ftimmc  sp  nach   aliter  uteJd  est  «/)  Ö   11t  c  in  bad  «/<  fic^  ',•  in  fid^g  sp 

7  nach  art|iculum  steht  fidci  sj)         ut  über  quisque  *'  Aiiabaptistae  s^)  r  U  nar.h  est 

steht   perniciusus  sp  nucli    Auabi^aptistae   steht    dicunt  sp  II   vor    Dicci  atelit    Ibi  sp 

nach  qui  steht  non  sp  nach  deserit  steht  patieni  niatreni  JC.   </<  Mattb.  X.    Qui  nun 

leliquorit  K.  ip  r  13  über  quando  steht  toenn  sp  mnttctft  biäq  felbft  <•  in  iiä)  {elfift 

iiiarteift  sp  nach  deseris  steht  vxorem  s/i  nach  lucifeio  steht  reimet  fic^S  sj)  Ji!  nach 
tidc  steht  coiisentiat  tua  interpietatio  scilicet  sp  nach  cum  steht  vxore,  liberis,  parentibius, 
sed  si   cogit  te    tyrannus  aliquis  sp  rh         j)areutibus  hin    uigeiis  durchstr  sp 

N]  scripturae  enarrationeiu  siguificat,  sicut  liic  \\'ittemljergae  praedieatores  sunt 
\-oeati,  \o\)x  \)dbtn  im«  iii(^t  '^ief)ev  gcfec^^t,  boS  loovt^,  Souff  ift  ni($t  unfei", 
sed    faeimus   secuiidum    nostram    vocacionem.      (^ui    in    hoc    officio    est,    bei' 

20  ge'^c  ntc^t  au^  bem  glauben,  ^onbev,  ba§  fie  mljt  bem  glauben  3>ü  treffe  uiib 
mac^  nic^t  el)n  iiciuen  niticfel.  Haec  est  meta  et  mensura  praedicatorum. 
Si  ego  amljiero  sicut  suermerii,  qni  scripturam  traiiunt  ad  suam  opiuioneni 
dieentes  Spiritus  sancti  sententiam  esse,  ubi  ijeque  fides  neque  verbnni  est. 
Sicut    Anal)aplistae    dicunt:    Non    sufficit   fides,    sed    mortificare,    Ueiinquere 

-.-,  patrem,  matrem,  u\orem.  Xo  muffen  lul)r  fe^en,  ob  bü§  bem  glauben  e^nlit^ 
fei)  reiinqnere  uxorem?  'Heunipt  fic^  bas?  Tarnen  scriptura  dicit:  per 
Christum  solum,   non    ])er  tuam  crucem   et  eleccioaem  adipisces,  et  viilt,    ut 

A'i  unten  am  Seitenrande  steht  Si^uuuduiu  .nialogiam  fidei  praedicandum  et  docendum  ru 
daneben  Tütus  Papatus  est  cuntra  regulain  lidri  suis  libris,  spcciosissiino  cultu,  interpre- 
taciouibus.  Weleda  noc^  oUc^  »er^anben,  vitx  tjftncn  jcuflct,  secuudum  Aualngiain  fidei  Act  1!5 
Hinc  omnes  propliete  consenciunl  s^i 


100  'l-Ucbigtcii  bt'}  So^u'S  15ol. 

lij  ut  iifgf»  ficU'iii  K.  beiiii  fo  ift§  jcit,  ut  tlioas:  el)e  id)  U'il  tidt'ui,  Euaugulium, 
•W.  150,1  bai)itis[nuim  Dciicugucit,  ^sä)  t»Ü  lieber  cilüuvget  feiu  quam  Olnistum  deserere. 
Item:  man  fol  bie  S|auctos  anvuffen:  'laudate  domimim  iu  sauctis  eins.' 
Certe  est  prophetia.  iSed  dico:  quomodo  couveuit  cum  fi|de  mea,  quae 
dicit,  quod  nullus  S|auctus  pro  me  fudjerit  sang|uinem?  Sed  sie  habet  5 
articulus  secundus:  Credo  in  Christum,  uon  iu  Petrum,  Mariam,  qui  ])ro 
ine  mortuuh!.  Ideo  fiuc  mir  bic  jc^rifft,  ut  fic^  mit  bcm  glaube  reime  unb 
«ertrage,  vel  Iq§  anft^e^cii.  9{u  leibet  fid^S  nic^t,  quando  fol  unfer  firah)eu 
anruffen  unb  mein  Dertiralucn  auff  fie  fc|en,  contra.  Ideo  muö  bev  Sejt: 
f|äf.  IM,  1 'Laudate  d|ominum  iu  sauctis'  alium  iutel[lectum  t)aben.  'Sic  potes  iaudare  lu 
deum  in  Sauctis  ut  in  coena  pro  cibo:  Ego  g|ratias  a|go  pro  universis. 
Sic  gjratias  a|go  tibi,  quod  creasti  Ma|riam,  Pet|rum,  ut  esset  Apostolus. 
Est  praedicatio  pro  Sch[wermeris,  non  pro  vobis.  Uli  Aualog|iam  fidei  uon 
habent,  irao  fidem  uon  habent.  Ideo  irapossibile,  ut  scrip|turam  interp|retari 
poss|int,  fic  feien,  loer  fie  hJOltcn.  Ideo  iste  art|iculus  servandus  priucipalis  is 
prae  omnibus,  si  uovi,  quae  fides,  tum  scrip[tura  U)irb  offen  fte^en  unb  ftc^ 


1  nach    fidem  (l.)  steht   ibi  tciiipus   vt  cuiifitearis  vsij[ue    ail   lututein  «/<  '2  nach 

jcill   steht  ©Ott   Itjcib   bnb  finb   bcfel^cn  »p  3  nach   anruffcn    steht   quia   scriptum  est  sji 

Laudate  dominum  in  Sauctis  eins  sp  r  öjG  habet  über  articulus  6  nach  iu  (1.) 

steht  lesuni  sp  7  über  ine  niortuns  steht  passus   cvucifixus  sp  S  über   quando  steht 

IBcnn  lä)  sj>  il  fie  c  aus  ]iä)  contra  durchstr  sp  danach  quia  tantum  est  vnus  Mediator 
dei  et  lioniiuum  1.  C.  1  Timo.  2.  Et  Rom  8  Sedet  ad  dextram  et  inteipellat  pro  nobis  sp  rh. 
10  intelLlectuui  '■  tu  »erftanb  sp  11  nach  universis  steht  beneficiis  dei  sji  12  nach  Ma[riani 
steht   vt   esset   mater   tua  sp  13  pro  (1.)  c  in    contra  sj>  nach    vubis  steht  laicis  sp 

14  nach  impossibile  steht  est  sp  15  nach  art|iculus  steht  Credo  in  Ihesum  Christum  filiuni 
eius  sp  rh        priucipalis  über  prae  omnibus  16  nach   omnibus  steht  für  otten  bittgen  sp 

si  bis  flehen  unt       über  quae  steht  quid       nach  fides  steht  in  Christum  sit  sj) 

N]  luaneam  cum  |)atre,  uxore,  Nisi  cogaris  j)ropter  verbum  relinquere.  S)o 
fl)ri($:  @l)r  ic^  ben  Sapft  Votji  ann^emen  unb  \>a?j  luortJ)  laffen,  feo  to^l  ic^ 
cf)e  üater,  mutter  unb  leben  laffen.  To  reljmet  fiel}.  Ita  Papistae  dicuut: 
*i.  150, 1 'Laudate  dominum  in  wanctis  eins',  ergo  invocandi  sancti?  Respoudeo:  20 
tides  proponit  solum  Christum  mediatorem  et  passum  ]>ro  me.  Noii  proponit 
mihi  sanctum  intercessorem.  2)rol  bic^  ml)t  beljuem  l)el)ligen  cl)ven.  Vis 
docere:  vide,  ut  consenciat  fidei.  (|§  9{el}mpt  \\ä)  iiid)t:  3ln  G^riftum  gleuben 
«Hörn.  12, 11  unb    f)et)ltgcn    anruffen.     Scquitur  ille   textus:    'Qui  domino  inservitis',  ah'ter 

intelligen(hini  est:   '^^  mi)l  Unfern   t)ergot  loben   l;n  ^et)ligen    sicut  in  aliis  25 
creaturis.     '^6)   bang  bl]r,  {)ergot,  öor  all  beljn  lüolt^at,  quod  creasti  matrem 
hanc  et  illum   sanctum,  quod   creasti   solera,    u.Korem    et  liberos    meos.     Ita 
hie   locus   exponendns   est    secuudum    analogiam   fidei.      Hanc  non   noverunt 


7Ä  Kelinquere  patrem  et  matrem  jc.  quando  conueniat  ro  r  2ii  Laudatt'  dominum 

iu  sanctis  eius  ro  r        27  über  hanc  steht  tuam  ro 


■•Jir.  m  \l\  jiiminrl.  107 

KI  vciiiu'ii  mit  belli  glaulH'ii.  Mfu  papj.-tac  vi  \wd\>,ni>üMM  fiiib  itvnrfo  uum 
gliaubeu  gcfaUeti  i.  e.  lucr  ba  fol  bie  fci^nfft  bnrgeben,  coj>,|itet,  nt  maiieat 
(•Ulli  fiele,  faic  nidjt  lueitcr,  nun  djcat,  iiiiod  s||)iri(ns  s|aiidu.s  ei  (liX|erit, 
(|ii(ul  api>a|ruerit,   vidciit,    bos   gilt   m^t'3.     Si  (ial)|nel  c  colo,   tlicit  Paulus,  »m.  1.8 

s  et  (lare  vellet  doct  rinain,  quae  nou  euni  tide  reimet,  'Anathenia'.  Scd  \\tA 
si  habent  somniuni,  diicunt:  ^d)  f)nb  ben  gcift,  gefielt,  ba  loiifcfjt  bei"  2  euffcl 
leinen  [)inbevn  bvan.'  Num  s|piritum  ^janetum  cdiitemuesV  AUirlj  um6, 
bleibe  l)nn  beni  iKegifter.''^  Si  aflers  lueiiifagiing,  vide,  ut  cuui  (ide.  Si  uoii, 
die:  ba§  l)at  bev  2|euffel  gepi'ebiget,  s[piritus  s|auctus  dicit   se  hoc  revelare, 

>"  ba»  fi($  reimet  cum  fide.  S)a-5  gl)ct  cuc^  an,  baS,  Unc  tnir  gciftilicfjcrt  follen 
tl)Un,  vt  ()uisi|ue  suae  funetiouis  luartc  et  ipiod  i^euiper  veliuuis  liou,  ad 
(]Uod  vocati  et  possuuuis  tacere,  et  econtra. 


:i  i.  e.  c  tu  SniTiina  sp  ä  nach  tide  stellt  ®r  «p        narli  locitcv  utehl  bfitn  fit^ä  mit 

bcm  staillien    reimet  sy/  rh  4   nach    appairuerlt  steht    ei  nji  nach    viderit  ntchl    euiii  sji 

nichts  c  in  \M)l  sp  •")  nacli  tiJe  «tcht  fi^  67)         nach.  Aiiu|tlieiiia  steht  sit  s^)  0  si 

c  in  cum  sp  über  .suiniiiuiu  steht  tvatim  sj)  dazu  vel  visionein  viderunt  sp  rh  bell  geift 
c  in  ein  gcifttidö  sp  nach  gefielt  steht  gcfc^en  sp  7  nach  contemnes  steht  3a  fat  ^in  mit 
beim  geift  sp  8  nach  fide  steht  fid^  reime  sp  10  über  n\ä)  steht  üieicn  sp  nach  fpücn 
steht   uteijfigcn   JU  sp  11  nach   liüc   stellt    lacere  sp  12  nach    vocati   steht    sunius  sp 

nach  ecuutra  steht  Sic  et  vus  quis(j[ue  in  sua  vocatione  faciat  quod  ei  a  deo  inandatuni  sp 

')  Thiele  Nr.  206.     Unten  Z.  Jl.        -)  Tu  dieser  Form  nicht  bei  Wander:  fehlt  bei 
Thiele. 

N]  Anapaptistae,  ideo  uihil  possuut  cxponere  pure.  Ideo  tarn  diligenter 
expono   seniper,    ut   indies,   ut  solain  fidem  in  Christum  praedieetis,   umtiia 

15  secuuduui  illius  regidam  exponatis.  Si  non  observaveritis,  2)o  lüljrbt  fi(^ 
eljn  folc^  bencn  t)ebcn  noc^  e>^n§  t)tlic^en  inolgcfaüen.  6'3  ge'^ort  met)er  jlt 
bem  articEel  iustificacionis  quam  audire  vorbum,  sed  illi  firmitcr  tidlierere  et 
omnia  iuxta  fidei  regulam  permanere.  @tb  l)f)m  nic^t  öil  t)0l)i5  ge^ftes, 
uoli    gloriari    somnia,    visiones,    sed    respiee   ad    tidem.     Eciara    si    augelus 

L'o  Gabriel  adveuiret  doceus  contra  analogiam  fidei,  non  crederem  illiim.  Noli 
gloriari  tuum  spiritum  et  visiones.  ;^d)  Irmfc^  ben  Ijtiibern  an  bet}n  gcl)ft. 
Sßte  er  ftc§  nicf)t  rel)met  m^t  bem  glauben,  tune  sathau  est  autor  illius,  non 
deus.  Haec  igitur  coucio  sit  dicta  praedicatoribus,  ut  siio  officio  diligenter 
studeaiit  et  omnia  secundum  fidei  analogiam  suaiii.    i5el)t  uic^t  la^  linb  faul 

25  \)n  bem,  ba»  ^r  t^un  folt.  iaft  untertuegen,  quod  ad  nos  non  pertinet. 
2)ofC3h)  '^ilff  un§  ®ot. 


13   Anapaptistae   durchstr  ro    darüber   Papiste  ru  IHJl'J    (Sib   bis   suinnia  .anl   ro 

■JOiüum  (3l^)         -1  iDufc^  er(j  zu  V)\x\ä)i  ro       Alte  speculaciones  et  uisiones  fugiendae  ro  r 
iß  unten  am  Seitenrande  ^leht    Tota  scriptura  secundum  analogiam  fidei   est  exponenda  ro  r 


108  '4U'^'''9't"  ^f*  ^nljvc-;  1'>:J1. 

11.  22.  Saiiuat  1531. 

R]  Doiiiinicii  3. 

»niHi.Mff.  In    lioc  Kumiigelio    liahfimis    diio    ext'mi)l:i    vd    2    Uninbei'tliat ,    (juae 

doiuiuiKs  .statim  fecit  jxjst  .sermoncm  in  monlc,  Jn  cjuihu.s  indicatur  tides 
cum  sua  natura,  quia  est  bcv  (Jiliangelieu  eittS ,  cjuac  non  docet  opera,  quae 
lacere  dcliemus,  sed  de  fide.  äßii"  joltcn  biUic^  iu  liac  arte  gclert  f)etffcn,  ^^i  "■ 
non  Magistri.  Sed  est,  ut  dixi,  ea  ars,  quam  onnii.s  am  elften  lernet  unb 
am  Uicniilften  tan.  I'ropter  eos,  qui  uou  uorunt,  dicam.  Ego  tantum  acci- 
li|iam  haä  eine   munber]h3ercf ,    uempe    hoc   exemplum,   quod    dominus   laudat 

OTfliiii.  s,  10  diceus:  'Non  inveui.'     Indicatur,  (piod  centurio  fuit   gontilis,    qui  neu  fuit 

in  magna  .suuctitatc,  in  qua  Ii<rae|liticus  pupulu:^,    non  fuit  circuuKnsus,   non   i« 
■servavit  legem,  quia  d|oniinus  opponit  ei  Israel,   q.  d.  si  f|ides  fol  JU  finben 
fein,  certe  in  Israel  deb|ebat  inveniri,  et  tameu   eam  'uou  iuveni'.     Nou  est 
opus  disputatiouis,  au  M|aria  et  Apostoli.    Christus  loquitnr  de  toto  populo 
Israel:  ad  hunc  venio,  ba§  fol  mid)  annef)men  et  non  facit,  et  gentilis  venit 


7  ^nn  ba§  finftcvni§  fjinauS'   <p  r  4  opera  ;;  in  de  opei-ilms  sp  Oj?  quam  Ois 

fnn  iint  7  nach  clicani  steht  de  fide  Ceiitiirionis  sj)  TjS  nach  accip  iiim  steht  tractaii- 

duin  «;<  y  nach   inveiii  steht  taiitain  fidem  sp        Centurio  sj)  r  10  niagnii  c  in  ea  sp 

Centurio  gentilis  sp  r  11  über  Israel  q.  d.  steht  Non  invcnl  in   Israel  sp  U  über 

eam  steht  ibi  sp       Non  inueni  tantani  fidem  je.  sp  r         IS  nach  Apostoli  steht  uuu  liabuerint 
lantani  fidcni  s/i         14  nach  hunc  steht  populuni  sp 

')  Matth.  S,  IJ.    Ob  Luther  mir  Ws  dahin  den  Text  verlas? 

N]  DOMINICA   TERCIA   POST  EPIPHANIE.  « 

OTnit*. 8, iH. 'Cum  descendisset  de  monte,  secutae  sunt  eum  turbae  multac' 
Duo  exempla  et  niiracula  post  praedicacionem  in  monte  habentur,  in 
«juibus  nobis  natura  tidei  describitur.  (5§  ift  bei'  (^uangelien  eljnS,  quod 
non  opera,  sed  fidem  praedicat.  Nam  omues  sunuis  in  illa  doctrina  discipuli, 
(juanquam  omnes  fere  volumus  esse  magistri.  äß^v  funnen»  oXl'm  tüol.  Ego  ao 
autera  semper  haue  doctrinam  ]>raedico.  Primo  sumamus  fidem  Ceuturionis, 
quam  Christus  laudat.     Ille  fuit  gentilis,    nou  in  sancto  populo  Israel,    non 

moit^.  8, 10  fuit   circumcisus   neque   sub  lege.     Quia   |)er   antithesin   opponit  ei  'IsraeT. 
Q.  d.  3Bo  gloube  ,^ni  finben  Inere,  ßo  folbe  man  t)(in  l)n  ^vftocl  finben.    Hie 

J.5/76'  ro        Matliei  Oitj""  ru  r  7.s'  Vide  Concionera   Mjartiiii  supra  hoc  Euangelion 

.Vnno  35  in  Litera  T '  '21  Laudatur  fides  Ceuturionis  ro  r 

')  Diese  Prediijt  stellt  in  dem  Bürerschen  Nachschrifienband  der  Jenaer  Unicersitäts- 
liibtiothtl-  Bos.  q.  24^  B1.  H»—12<^.  N  meint  aber,  wie  'in  Litera  T'  zfitil,  eine  andere,  jetzt 
lerschoUcne  Nachschrift. 


'Hx.  1 1  [•>■>.  3nimnvl.  109 

R)  Unb  tl)Ut5,  Siciit  Iohai)[iie>;  dixit  1.  cii})[itc:  'In  -iia.'    Non  difit,  (|ii()(l  neiuoSoö  i.  n 
fiierit,  qui  eum  credideiit,  ut  statim  sc  exponit.    Totns  pop[ulus,  qui  habnit 
proinissioncm  unb  folt  P^viftum  anii[)Ciucii  unb  tf)uts  nic^t.    Caft  uii§  auä) 
mit  3uief)en.     Hoc  Eniangelimu  ioiib  uii-^  anä)  ticffen.     Ad|agium:  ^t  nc()ev 

■■>  3toin,  je  ergev  (J^rift.'  Ubi  Euangelium,  il)i  contemnitur.  @§  fi^ct  mxä) 
an,  qiiod  in  principatihus,  ubi  Eiiangt'liiim  iion  ust,  bcgii'icici"  (?f)viften  finb  K. 
Nos  sunuis  ut  Rustici  jc.  cum  proponutur,  frustra,  uon  ouraiiuis.  (Y.j  luivb 
unl  nic^t  fauer,  nemo  bnrff  bvubev  tüogen  l\iib  unb  gut,  possum  quotidic 
acquirere.     Ideo  sinimus  praedicari,  cantari,  lucvbcil  gleic^  iPoI.     I<!e"  timeu- 

10  dum,  boö  un§  bi§  )üort  aud)  ein  mal  treffen,  biiä  (i'^viftuS  uns  and)  toivb 
f)oUen  gegen  ben  alios,  videlicet  quosdam  duos,  qui  iu  carcere,  qui  iiab|uenmt 
mag[nam  fidem  in  comp|aratioue  erga  nos.  (f§  ge^et  JU  ^off  ubel  JU  el 
alibi.  Sßa§  fol  man  ba^u  ttjun  ?  sumus  ingrati  et  eoucuicanius  maroa[nta!^ 
pedil)us,  bac'  icf)  I)alte,  quod  niax[imanii)i  porsecutio|num  eine  nnff  erben  fei) 

1  nach  sua  slelu  venit  aji         lolian.  1.  sji  r  \1  nach  qui  (}.)  gleht   in  nji         nach 

expouit  »leht  quotquot  aufem  sp  (jui  (2.)  diirrhslr  sji  S  Seiia  ,i<luionitio  sji  r  4j!i  Ql^c 
ne^et  9?om  ic  ergev  ß^vift  sp  r  .7  naik  Huangelium  slKhl  abuiidc  liabetur  sp  (>  aber 

ticgiriget  stellt  id  etiam  docet  experientia  k.  sp  nach  finb  «teht  benn  ba  nianS  rcic^lid)  t)at  -ip  rh 
r/S  üher  cum  his  un§  steht  hjeil  luitg  »m6  fonft  pttbigon  Imb  nic^tg  bafiit  nemcii  sp  S  nach 
gut  steht  cogitamus  «71  I'  nach  acquiren^  sirhl  Euangelium  »7)         über  sinimus  ///■<  gleid) 

steht  (njfcii  toir§  imrr  ^in  gejivebigct  hjerben  si>  nach  tool  steht  nidjts  be§  6effer  iioc5  fterdfi-v 
im  glauöcn  sjt  JO  nach  mal  steht  Wevbe  sp         nach  treffen  a(f/i<  liegni  tilii  ciicientur  in 

teneb[ras  extLeriias  «;)  10ll2  ba§  C?.^  bin  nos  "n/  7/  quosdam  c  «us  aliquos  /.9  iioc/« 
alibi  steht  im  gonljcn  (anb  sp  marga'ritas  -über  cunculcainus  9(n)e  sp  r  14  üher  qiio<l 
mnx[iniarum  stellt  bcv  gtoften  «yy  nach  peisecutioiuum  stellt  Euangelii  sp  S^ai  bev  (iebc 
Won  bo§  3u  icncr  jcit  gefogt  ncntlid^  Bor  20  iaren,  loa§  »oiirbc  er  i^t  Wot  fagen?  v'  »' 

')  3c  ncl)er  9iom,  je  ergev  ß^rift  njl  unten  Z.  i;i;    iVander  :i,  1714  Nr.  Ji:  30  "n()or 
iRoiii,  je  böffcr  (Fbriften;  Nr.  23:  3c  neljer  3iom,  jc  erger  Sc^nlcf. 

N]  1:.  gencraliter  loquitur  Christus  de  Israel,  uou  ])ulat  inatvem  et  apostoios,  sed  dicit : 
3n  fel)nem  ooltf  ^froel  folbe  man  \)n  ft)tiben.  3^cn  ha^  öotö  h)a§  fceruffen, 
habuit  promissiones,  tarnen  non  eredidit,  516  lüol  etlid)e  unb  rtienig  giclutteii. 
Stber  ba§  (v-uangcUon  luljrt  un§  onri)  treffen  seeundum  proverbitun: 
jtje  nef)r  9it)om,  itje  groffer  fdjalct.  Nam  tauta  est  hie  ingratitudo,  ut  extei'i 
20  homiues  sub  thiniunide  plus  credant.  Sumus  sicut  Rustici,  loeu  man  fie 
bittet,  §0  pieket  ijn  ber  douc^.'  Ita  nos,  (piibus  indies  offertnr  verbum,  niiiil 
estimacionis  est,  l)r  tunnet?  gar.  Putenuis  ergo  ad  nos  dictum  lioc, 
Euaiigelion,  S)a§  (5!^riftu§  mag  fprecfien,  Quod  iu  alieua  regione  homines 
potfist  invenire  firma  tide,   bie  er  l)n  unferni  furftcntumb  nid^t  ftnbt.     Tanta 

7ö  ifher   gcnoraliter   steht   Occnpaci«)  rn  Nun    inneni   tantam   tidem    in    Israel  ro  r 

17  {htm)  gletobten         lf>  Applicacio  ad  nostium  seculum  ro  r         10  bic  (Euan)         20  Wen  (fie) 

')  Vgl.  Thiele  Nr.  26)1:   oben   Z.  7.     f  Üher   bäuerliche  Anmaßting   spricht   Lnther 
lifter,  ?.  B.  hesondi'rx  Unsre  An^ij.  Bd.  ;.s,  lai  ( l-',j:,).    K  DJ 


1 1 0  5P\ebifiteii  be§  ^atjxei  1531. 

Kl  sul)  iiostro  principatu.  (5^riftllC'  t)nt  hai  muffen  Iciboit,  cur  nos  nonV  C*v 
ijat  'itaä  luort  mit  bctruBtem  t)cr|en  erniiy  gevcbt;  'Non  invoni.'  SQßo  ba? 
(fiiangelium  nirf)t  tiin  fomen  faii,  ba  ()clt  man§.  Eoontra.  Nostra  con- 
solatio  sit,  .|iu)(l  scciiiitur,  uicil  fic  bc«  f(l|auticno  ind)t  l)abm  InoUcn,  follen 
ftc  bcn  nid)t  trtegcii.  (ijratiae  ag|antiir  t't  oranduB  deus,  iit  nl)alt  un§  6el)  5 
bcm  Kiovt.  ÜBenii  iiidjt  Uuiltcn  lieb  l)a6eii  pioptei-  geiftilit^en  iiu|,  tarnen 
Wfnttij.  s,  11  projiter  coi-jiDralini.  Idcn  tiet,  (|n(id  'luulti  venient'  3C.  bic  llicflt  ^sifvoel 
t)ctffcn  follcii  K.  ct.  ii,  (niil)us  promittitiir  et  oifertiii-,  foUen  mit  bcm  Seuffel  k. 
Tciv  ift  ein  evfd)|VOcflid) ,  iiikkI  Ah|ra[liam.  Istaac  foHcn  del)  \)\)xm  f|inbcvn 
nid)t  fi^en,  sed  fcontra,  loilo  mnn  borf)  fo  lin'ben,  ci?  t)i(fft  fein  üerimanen,  i« 
fd)recfen,  brauen.  Hactenus  .*at  admoniti«  unb  bvntoen,  qiiod  d|ominii.'< 
dicit:  'Non  inveni.' 

lam  videbimus  fidom    illiiis,    quam    d|ouiiniis  aileo  veli|enit'i)ter  laudat. 
Inspice  cor  huius  Centu[rionis  Ijnn  allen  feinen  umfcftenben.    Talis  humilita,«, 
ut  non  niaior.     Kon  potest   1.  iactare,    quod   sit    bc§   gebluty  patriarchjaruni,    is 
non  est  bc§  ftomS,  ideo  bavff  ev  bc§  nic()t  Jounbfdjen.     Et  ut  LuLcass  seribit, 
non   tani   audax,    ut   i]>se  iret,    sed    pliaii[safi    iliant  suo   in  nomine,   quibns 


2  narh  iiiveiii  slc/il    taleii)  tideiu  in  Israel  sjj  rh  3   nach  inan§  steht   l)iin   gvojjeu 

c^even  sp  0  nach  SOcnn  steht  h)iv§  sj;  T  nach  venient  steht  ab  Oriente  3C.  s/i       MuUi 

venient  ab  ic.  sp  fi  nach  Seuffct  steht  in  baä  ^ediic^  feur  sp         9  nach  er\ä)ixtäiiä)  steht 

Wort  sp  [unter  (biltg  sp)]       quod  dciLS  obriiit  uus  inultis  curi)oralib[us  (lonis  jiropter  Euangc- 
iuni  sp  r         10  nach    ccoiitra  steht   cum  iis  sedebunt  qui   al)  Oriente  occidente  venient  3C.  sp 
Nosti'o  tempore  sacerdotes  erant  pop[ulus  dci  veuieiite  Euangeliu  jc.  S2>  IS  Fides  Cen- 

turionisspr         14  nach  liumilitas  sfe/((  est  in  ea  sp         l.'j  nach  msXot  steht  jiossit  inveniri  «;> 
1.  c  in  primum  sp  danach  gloriari  6^)  16  Lue.  YU.sjir  IT  pliari[saei  diirchstr  kji 

darüber  seniores  Indeomm  sji       suo  in  c  in  in  sui>  sp 

N]  est  impudeutia  et  ingratitudo  et  odia ,  ba5  el)n  ^e^djeu  fet),  got  toerbe  un§ 
etlras  laffen  fel)en.  Sunnnam  et  maximam  j)ersecucionem  Euangelion  patitur 
unter  unferm  furftcntnmb,  nt  me  tedeat  praedicacio.  @§  )ti^I  nidjt  anber§  20 
feijn,  h)l)r  Inerben  bie  leutt)e  nicf)t  anberc'  machen  et  i)ati  Interim,  (piousque 
expleantur  minae,  ut  filii  regni  eiieiautur.  .öinteiiat^  \vm  mauy  gerne  f)aben 
lüolbe,  folben  h3l)r»  nic^t  befummen.  Ego  sepius  vus  adliortatus  sum.  ^x 
foEet»  erfaren.    Venient  alii,  (|ui  tliosauro  cuangelii  pocientur,  vos  damnemini. 

Horrendum  dictum,  ba-5  ^faac,  ^sdcob  f ollen  bei)  l)ren  cljgnen  f^nbern  as 
nic^t  ficjen.  Extern!  in  oorum  aula  debent  sedere.  S)a§  lt)l)(  man  al|o 
t)aben,  Inljr  muffcn-S  erfaren.  Consideremns  fidei  efficaciam,  ex  quo  eam 
Christus  ita  praedicat.  Respicite  cor  et  eins  humiiitateni  centnrionis.  Non 
audet  gloriari  se  Tsraeleni.  (^i  ift  nid)t  be§  blutö  unb  ftam§,  ba'S  er  fidf; 
auf. 7,obruff   ^et   öerlaffen,   sicut  I>ucas   scrihit  cum  nihil  gloriatuni  esse.     &x  Voeljf   :'■" 

18  Ingratitudo  summa   Euangelij  pcrseqnueio  ro  r  2i   expleantur  ither  (veniaiit) 

Filij  rcgni  cücientur  ro  r         •JS  Nihil   babet  f'enturio  in  qun  gloriari  possit  ro  r 


■ilx.  11  122.  Saimar].  JH 

H]  aedificaverat  lectoriiiii).  Il)i  luci-j  cv  iüd)t  ,511  tl)lieii  nlliim  oims,  dionitatoni. 
qnia  cor  eins  dicit:  Ego  sum  gentilis,  gg  flcblilt  liiiv  iiicfjt  ,]ll  filicn  in 
mensa  Abraliae.  Et  tamon  f)cttc  fciiu'li  f  lU'ctjt  i^eviu'  luilinb.  Nihil  pctit. 
Tantmii  propunit,  niiiil  pctit,  qnia  tiiiict,   cS  modjt  l)l)m  abgcfdjlngcu  luevben. 

5  Et  tameu  ein  talis  l^c'ljlltcO  begir  unb  Dcvlougcn,  ut  totuni  i)at('r  noster  et 
psialtorium  liic  sit.  Sic  stat  cor:  iitinam  sanarcs,  (loininc  Ibi  virlos  ein 
riec^te,  frf)Diip,  gninblic^c  bcmiit  bev  Chiffcrlid)cii  f)cl)li(\fcit  lialticn,  ipiae  uon 
adest,  bie  iiiad;t  ein  3er)(^|la9cn  Ijcvlj,  tiiiando  (piis  non  «'utit,  bnS  er  red;t 
f)iit  ,jui-  gnnbcn,  qnia  hnina|niiin  cor  loil  iseniper  fuffcn  niiff  etloa«.     3c^  bin 

in  bennod)  ctluaS:  circnmoisu.s,  filiiis  Abiraliani.  bii-J  t'ntffllct  bctn  alle-?,  Et  o.«t 
ei  ein  gil'offcv  fto-j,  blllbcr  non  inveiiit  in  cdidu  snn  fein  fiinft,  l)el)I.  Ibi 
nibil  videt  an  l)t)m  jelbcv  nee  «apientiam,  b|oua  0|pera,  et  nihil  aliud  dicere 
potest  in  corde  sno  (|naui:  ^d)  bin  nickte-.  2^03  ntndjt  (>f)iiften  et  ibi  fides 
fnn   ftl)en   in    eorde   et   cog|itare:    Is    venit,    ut  iuvet,   est   iiiisericors.     Suani 

15  nic^tideit    videt   bllVC^   unb    b|Urd)   et   tamen  in  ea  videt  Christum.     3)ai  jol 
fein,    ut    prin.s    ad-sit    cor    hinnile  et  tum   in   ea    nic^tigficit  non  las    foEen 
dominum,  Sed  die:    Ego  nnJoirbig,  sed  tu  ceontra.     Das  f)eift  bcnn:   ' Bene- «1  u?,  n 
placitum  est  domino'  jc.  bai-  tvW  ex  f)abcn,   fpiod   homo  ein  jcrfd)  lagen  etBi.  m,  10 
tamen  öor  ^^m  nic^t  ucv^age. 

1  über  lectoi-iuiii  ste/it  scliulain  sp       narh  (iignitateni  xte/it  iactare  s/i  t  nihil   pctit 

durilistr  »ji         nacli    \)fy\\  steht   Dorn  .fißvnt  si>  ä  über  liic  sit  ste/it    (in    eo  oomprelien- 

daiitni')  sp       über  stat  utelil  ftc^ct  sp  darüber  aö'ectum  est  ap       nach  cor  steht  eins  ap       nach 
ilomine  steht  sernnni  menni  sji  10  nach  ctma?  steht  bcr  fo  viel  gi-tfian  l)at  sp       nach  itm 

steht  Centurioni  "p  11  btiibcv  c  /"  über  iaä  «p         teiii  c  in  irgcnb  ein  S2>  13  quam 

über  suo      über  tnac^t  6l)tiftcn  steht  ift  ein  rcditcr  onfong  ein  (Sfttift  ju  tnerben  sji        14  nach 
cnglitare  steht  Tu  quideni  uiliil  es  nee  qnidquam  hahes  Sed  ";)       vnr  Snam  steht  Centnrio  sp 
16  über  humile  steht  jerft^togen  <p       Cor  Inimile  sp  r         IS  nach  jerfc^  toBfn  sieht  cur  f)o6c  sj) 
f)^.  147.  .1/)  »• 

N]  M  fid)  nic^t  ^n  rucmcn  l)rgent  eljneo  lueido  nbbei  uevbinfts,  sed  gratuitae 
misericordiae  contidit,  simplicitcr  proponit  neeessitatem  servi  sui.  @r  Ijclbto 
babor,  baä  tjm  mochte  abgcii^lagen,  Et  tamen  e.K  corde  orat.  @s  i[t  üoU 
pfaltev,  ([uamvi.s  .simpliciter  oret,  §o  ift§  bod)  Ijerc.^lid).  Hie  sincerissimam 
humilitatem  videtis,  cjuia  nuUa  hie  gloriacio,  adest  nccessitas.  Ob  er  iPol 
2''  tcljn  eufferlic^en  vnm  !an  !^alicn,  boran  cv  fufjcn  bavffte,  super  hoc  nulluni 
meritum  et  iusticia  in  corde  habet  ita,  ut  neqiie  sapienciam,  scienciam  aut 
sanctitatem  videat,  ita  ut  dicat:  ^ä)  Bl)n  nichts.  Haec  est  interna  hnmilitas, 
bog  er  ]pxtä):  ^ä)  toet)%  aber  el)nen,  ber  mic^  Uil)rtt  anfe^en,  06  \ä)  glel}d) 
nichts  i\}n.  Hoc  artis  est,  si  in  iila  humilitate  et  tere  desperacione  non 
vacillenius,  sed  in  Christo  coDforteraur.  Summa:  est  'cor  contritum  et^j. ,si,  19 
humiliatura'  deo  placens.    (fr  tü^l,  ba-J  i(^  berad^tc  tneline  frnmfcl)t  iinb  nil)l 


30 


22  Ardentiss[iuia  oratii)  ro  r     f  2T  Uuiuilitas  Cenluriimis  ro  r         31  Cor  contritntn  ro  r 


|l-_>  ^Urbi(\tcn  bc-J  3(i()ro'}  15:-!1. 

R]  So  U'cnii^  iiiiji'v  ■'o.lhT  ©jütt  hatn'ii  loil,  ut  siiiKTbiaiiui.<,  luivci  nou  jc. 

nt  deiiperemuj'.  Tn  lüibbcv  fiiib  IUI  lliiifrc  doctoLres  in  scripitiira,  i5|acra= 
luentivev  iiiib  Scl)lüev[inev,  bic  lioffcvtigcii  l)cilincn,  <iui  eciam  norunt  loqvii 
isla  verba:  domimis  ift  t^ltig  iinb  faiiy  rcbctl  dominus  per  Arinm  et 
Scli|\ver[meros,  et  tamoii  bonebcn  ift  ein  folct)cr  ftol^,  ut  ntd)t  311  a'flvunben  ^ 
ift.  Supcrbia  inveiiitiir  in  piieila  et  socio.  Sod  ista  superljia  ift  ein  jcmerlirf). 
Qui  V|iilt  siiperbirc,  suporbiat  in  poesi,  infdicina,  (Janterel),  scd  l^ie  fo  iexüä) 
ift  ber  Ijofjmnt  k.  dominus  crgrunb«  allein.  Quando  quis  tantum  biefe  fad) 
ein  nini^it  mit  ben  o[)t"eil,  tunc  facit  ista  res,  (piam  praesumimus,  ex  lijomine 
diabolnm.  'l'nni  fit  index  nbcv  Icvc  nnb  leben.  9lber  bev  t)od}ft  ginnb  est,  10 
f|uod  indices  sunt  super  doetrinam,  nt  JRiottengcifter.  Ipsi  soli  tunnen  redit 
(cren,  eeontra.  Tie  finb  l)nn  einen  ftride  gefallen,  qui  est  diaboli.  In  quem 
8atan  e  caelo.  Sic  facit  ex  scripitura  fidei  ein  eitel  luinia[nam  sapientiain. 
Cum  iudicant,  muffen  fic  anrieten  rotten.  Ideo  non  satis,  ut  d|ieat  quis  se 
nosse.  Si  est  vied)t  fünft,  Unrb  ein  erf erlagen  I)er|  ba  Bei)  fein.  @in  's 
f)offiertigev  geift  erfett»  nl)mmerml)er,  (piod  Christus  iuvet.  Tantum  ift  ein 
lofe  gelneffc^e:  (ifjriftnS  ift  ein  f)eilanb,  eitel  fd)aum  nnb  geft.^  Nam  nunquam 

]  >ideo  non  chircli'<l>-  «p  darüber   jo  Wenig  luil   cv   ouii)  sj^  .5  nach  ftol^  steht  im 

^crljcn  f)!  311  aber  iiic^t  6'  über  .>iocio  stebt  iuuene  sp  über  superbia  steht  in  puella  sj/ 
nach  ein  Kleht  ctenbe  sj)  nach  jemcttic^  steht  siiperbia  erga  islara  sj)  7jS  jo  bis  ^o^mut 
(•  in  ift  bcr  l^oc^tnut  fo  fcvlic^  baä  bnfaglid^  ift  sp  SjO  (juando  bis  o^ren  durchstr  sp  dafür 
Sfflcnn  einev  oHein  mit  o^rcn  einnimpt  ba§  ev  fol  bcmutig  ein  jerfd^Iagcn  »nb  gecngftct  l)er^  I)al6en  sj, 
9  ista  bis  praesumimus  durchstr  sp  darüber  in  bicfci:  falfc^e  Iriafin  sp  12  nach  econti-a  steht 
alii  gat  nid^t  sp  nach  dialjoli  steht  laqueus  sp  Lapsus  fanaticorum  spirltauni  Laqueus 
di.aboli  sp  r  13  facit  c  in  l'aciunt  sp  l:j  nach  no.ssc  steht  quod  Clii-istiis  lil)enter  ^elffe 

in  omni  periculo  sp         IT  Natura  liypocritarum  sp  r 

')  Sijnonymon  :>i  frf)niim,  :iimnl  ah  Bild  des  Nichtigen  BW  fb.  4,  1  (J.  Hälfte),  4174. 

N]  bo(^,  bQ5  id)  nid)t  üercjage,  sed  liabeam  occasionem  oredendi.  Haue  artem 
non  possunt  perciperc  nostri  deokoyoi,  qui  coniitcntur  iani  tidem  salvare 
hominem,  2)a§  fan  ber  teuffei  tnol.  3(ber  es  ift  mancherlei)  ^offart,  externa  20 
superbia  in  forma  et  puk-liritudine,  in  artibus,  fonbe  ic^  nod)  letjben,  sed 
.superbiam  in  verbo  erga  deum,  baä  ift  unlel)blid).  Nostri  Tlieologi  cum 
venerint  suis  eogitacionibus  in  Euangelion,  ^0  locrben  fie  ric^tcr  uBer  leerer 
nnb  le^re.  Primo  euim  confidunt  snae  doctrinae,  qui  putant  se  soIos  .sapere. 
Lueifericumi  est  peccatum.  Sßen  el)ner  ml)t  ferner  lt)cl)§t)el)t  to^rt  t\)v.  a.". 
rtc^ter  unb  leerer  scriptume,  hie  iudicat:  boc  ideo  placet,  illud  non  placet. 
9'lel)n,  ift§  e^ne  reii^te  fünft,  permanebit  coram  Euangelio,  cum  corde  contrito 
non    .soUis   sapiet.     Impii    damant:    Christus   est    salvator,    Redemptor  jf.  et 

20  unten  am  Seitenraiide  steht  In  noliLis  (conl)  dcsperare  et  in  Christo  confiilere  artis 
est  ro  22  Superbia   impiissima  rn  r  24  Ic^re  (wetben)  2tt  Presumptuosi  scripturae 

niagistri  ro  r 

')  Ein  vom  Nachxchieiher  f/childeles  Wort. 


9{t.  11  [22.  Sanuatl.  113 

R]  sensit,  quid  pjeccatiim,  mors,  all|e»  ubcL  Ideo  loquitur  de  re  ut  caeeiis.* 
Hoc  videtur  ex  fructibus,  nani  cum  iudicat,  fit  superbus,  neibtft^,  f)C)fig, 
geizig.  Initium  pcccati  a|)ostatare  a  deo,  sed  oniaiit  se,  quod  odio 
perscqinautur.    2)a-3  {)eift  etil  @iott(id)cr,  6f)rift|Iic^cv  ,5orn,   bei;  nidfjt  leiben 

5  tan,  (juod  maluni.  Ideo  fiuiit  sep|tics  detcriores.  l-'rius  vidit  se  niin  nosse. 
lam  titangelt  tji^m  itidjt»  et  (piicquid  f'aciunt  mali,  ba§  tnu§  ben  becfcl  f)a6en, 
()Uod  sit  bonuni.  Cinando  nialaiii  doctiriuam  defendo,  est  duplex  peccatura, 
(juando  tandciu  accedit  odiuni,  iuvidia  et  voco  zclum,  est  7  peccatnm,  ex 
quo  fit  peccatuni  in  sipiritum  s|aiictnn),   bcr  nirf^t   Icirf^tlitf)  ju  raten  ift  f)ie 

10  anff  erben,  ^^'ixad  foft  ancf)  ben  gl|an6en,  ut  dixi.  Sic  2  {}ofiart  ift,  quod 
etiaui  muffen  ridjten  ba-j  (eben.  \'era  fidos  est  barmiljertig,  bemntig.  llic 
homo  non  bifputirt,  tna>3  anber  leute  red^t  ober  unrecf)t,  non  jnrnet,  quod 
dominum  non  suscipit  Israel,  sed  habet  alias  cog|itationes.  ^f^^lrf  ift  ba-S 
finb,   sed  fein  funbe  ift  bie  grofte.     Ideo  post  doct|rinam  tnuffen  fie  auä) 

1''   t)erleft|crer   fein    vitae.     Quicquid   hie   focimus,    loqiuimur,    si   eciam   bouum, 


1  nach  caccus  steht  de  coloie  «/)  3  Iiiitiuin  peccati  apostatare  a  deo  sp  r  4  nach 
perseq|uantur  steht  malum  sj)  !>  über  quod  steht  tooS  Bofe  ift  np  über  se  non  nosse  steht 
quod  Christus  saluator  sit,  sensisse  sp  6  nach  l)^n:  steht  gar  sp  et  c  in  sed  sp  7  über 
malani  steht  impiam  sp  S  über  7  steht    .«cptnplum  s;)         peccatum  septupluni  falsorum 

Sanclonim   laco.  1.  sp  r  9  peccatum   in  spirituni  s[anclum  sp  r         10  über  2  steht  a^ifc  sp 

II  Vera  fides  jc.  sp  r  VJ  nach  iinrc^t  steht  tt)un  sp         13  nach  dotninuni  steht  C'liristiiin  sp 

nach  bo§  steht  Iic6e  sj)  14  nach   finb  steht   qui   habet  deum  sp         nach  sed  steht    pii 

bomines  sp  15  öerlcfticver  c  in  Icftcrer  sp         nach   loqiuimur  steht   doccmus  sp         über 

bonum  steht  Optimum  sp 

')  Loquitur  de  ro  ut  eaecu.^  zu  ergänzen  bon  ber  färbe  tinten  Z.  J6ll7;  rgl.  Wander 
1,  405  Nr.  103:  @t  rebet  Wie  ber  33(inbe  üon  ber  gfnrbe. 

N]  tarnen  non  credunt,  non  sunt  experti.  Sie  reben  babon  al§  ber  blljnbe 
bon  ber  färbe.  Deinde  iuciduat  in  superbiam,  quae  est  iuicium  peccati  et 
apostatare  a  deo.  üinnia,  quae  ipsi  faciunt,  zelum  dei  appellant.  Alios 
hereticos  clamant.    5(l§o  luerbcn  fie  fiebenmal  erger,  qui  ita  superbi  invadunt 

20  iu  fidem  et  scripturaiu,  Sie  bo  lugen  tül)ffcntlic^  mugen  fc^muden.  Omnem 
irapietatem,  odium,  superbiam  k.  sub  praetextu  sanctitatis  tegiint.  £)a§  ift 
peccatum  septuplum  et  iu  spiritum  sanetum,  ba  nic^t  jtu  ^elffen  ift.  3)a§ 
ift  el)nc  tugcnt  ber  ^offart,  alios  iudicare  vokmt,  fie  founeng  alleljne.  Sie 
anber  ^offart,  ut  vitam  indicent.    Vera  fides  est  misericors,  potest  connivere. 

ih  Pius  et  fides  vera  non  disputat  de  alieua  vita.  (Sr  fif)et  nic^t,  ba§  tjil 
Buben  utnb  ben  ^ern  ß^riftunt  gc'^en.  Non  sie  putavit  Israel  esse  pecca- 
tores,    sed   credit    illos    esse    filios    dei.     Ita   hodie   inipii   faciunt,    qui    nou 


17  forficr  Id  Hypocritica  superbia  ro  r  20121  Sie  bis  tegunt  unt  ro  20  mugen 
(fd^ul)  23  alios  (praed)  24  Alienara  uitam  iudicantes  ro  r  Vera  bis  connivere  unt  ro 
25  über  Sr  steht  Centurio  ro         27  dei  esse 

Sut^eri  aBer!e.   XXXIV  8 


114  ^Ptcbigtcn  be«  3al)teS  1531. 

R]  i.ffot. i3,iff. Tnu?'  itidjt  gelten  apiul  Pap|istas,  P|aiil[us  1.  Cor.  13.  vide  totum  c|ap[ut: 
ä'.  3.  n'tticnn  id)  mid)  Ite§  gu  ^Jultier  trennen'  3C.  lam  dicit  ch|aritatera  maiorem. 
P|aiilus  f)at  ,^H  f^un  mit  benen,  bic  ba  meinen,  fic  liatien  ben  gl]au6en  unb 
fd;icr  ©ngelgungen.  Sed  sunt  lii,  qui  P^uangelium  angcnomcn  et  postea. 
Postea  indicat,  quae  cliaritas  3C.  Siefe  pxmät  muffen  bie  Corin|thii  aU  s 
get)at)t  Ijafcen.  Qualis  fides  esse  potest.  (juando  non  adest  dilectio?  ubi  talis 
catal[0j2;us,  qui  mimeratur,  oportet  ibi  sit  ho,s|pes  diab|olus.  Sed  papistae 
ftoffen  fic^  bran.  Ipse  p.seudo.s[anctos  greifft  er  an,  ut  appiareat,  qiiod  plus 
trib|uerint  cha[ritati  quam  fidei.  Et  ego  facio  et  cogor.  Si  omuia  faceres, 
ut  in  Textu,  et  es  folsus  doctor,  fo  Biftu  fctlfi^  im  glauben,  hoc  est  tediosum,  id 
quod  eos  sinit  vivere,  qui  fo  iDol  boDon  reben  et  melius  et  habent  angel[icam 
ling|uam  et  dant  nimofen  unb  lieffen  fid)  tool  baju  berBornen  unb  f^un 
biel  K.  3l6er  bie  rechten  ^^riftcn,  biefe,  lüenn  fie  fdion  leren,  oportet  sint 
niagistri  propter  officium,   sed  quando  mecum    sum,    sum   discipulus,   Begcrt 

nihil  quam,  ut  aud|iant,  fic^  lerne  laffen  unb  tttetfen.    Ideo  ift  t)£)m  nid^t  iac^\  i.-i 

1  nach  apud  sieht  Saciamentarios,  Anabap[tistas  sp  1.  Cor.  13.  sp  r  2  nach 

Brennen  steht  dilectionem  autem  rioii  habeam  sj>  .9  ba  iiher  bic  nach  unb  steht  IjoBcn  sp 
4  nach   postea  steht   deficiunt  putantes  tarnen    se  optime  intelligere  jc.  sp  5  nach  quae 

steht  sit  sj)  7  quae  c  in  qualis  ibi  sp  S  nach  Ipse  steht  Paulus  sp        über  greifft  er 

an  steht  bie  fatfcftcn  ficiligcn  sp  fides  sine  dilectione  sj)  r  9  nach  trib|uerint  steht  dilec- 
tioni  sp         nach  cogor  sieht  facere  sp  10  über  in  Textu  stellt  1  Cor  1.3  sp  11   nach 

quod  sieht  deus  sp  nach  boBon  steht  ber  facl)en  sp  nach  melius  steht  quam  pii  doctores  sp 
pseudosanctorum  natura  sp  r  14  6egert  c  in  bcgcr  sp         non  volunt    videri  et  baberi 

meliores    et   doctiores   aliis    !C.  sp  r  15  über  quam  bis  lerne  steht  Uli  contra  sentiunt  se 

totum  mundum  posse  docere  sj) 

')  ift  5^m  ni(f)t  joc^  DWtb.  4,  2,  2199,  wo  zahlreiche  weitere  Belege  aus  Luther. 

N]  possunt  non  Wj-ttembergenses  iudicare,  ibi  nulla  est  charitas  et  fides  sicut 
I.  Slot.  13,  iff.  1.  Chor.  13.  Si  charitatem  non  habeam,  nihil  sum.  Ibi  recitavit  totum  fere 
textum  de  eharitate,  Ubi  Paulus  fulminat  contra  superbos  et  angelicae 
linguae  homines,  bie  ft(^  öil  beuchten  unb  toarenS  nt(^t.  Si  ex  antithesi  Ulis 
opponit  virtutes  Charitatis  q.  d.  'Sßaü  folbe  öor  glau6  bo  fet)n,  si  Charitas  20 
non  adsit,  bo  gcorn,  getjcj,  ^onifc^e  leut{)e  bo  fet)n,  immo  non  fides,  sed 
sathan  adest  in  hypocritis.  Ita  coactus  est  Paulus  fulminare  contra  illorimi 
superbiam,  quasi  videatur  his  verbis  detrahere  fidei  et  plus  dare  charitati. 
2JI|o  gef(^td^t§  hodie,  quod  adversarii  nostri  tarn  speciosi  sunt,  ut  linguas 
haberent  angelicas,  et  tarnen  superbissimi.  ©ie  lonuenS  alle§.  Sed  pii  et  2.'i 
sinceri  sunt  humiles,  sunt  quidem  iudices  ^re§  amptS  fjalbeu,  pro  sua  persona 
semper  audire  et  obedire  volunt.    @r  '^at  gnug  3h)  fdjicEen,    toie  er  glauBe 


17  Locus  epistole    1   Chor   13   de   Charitate  ro  r  21   unten    am  tieitenrande   steht 

1  Chor  1.3  loci  De  charitate  exposicio  ro       Superbia  hypoeritica  et  euangelion  et  uitam  ali- 
ornra  indicat  ro         2fi  Pij  sunt  humiles  non  nisi  ex  officio  iudic.ant'ro  r 


Sit.  11  [22.  aonuar].  115 

R]  ut  alios  iiidicet,  et  tjüt  gtuig  jto  fcf^affen,  iit  Christum  oomprehendat. 
2.  quomodo  alii  vi%-ant.  @r  i\at  fo  btcl  mit  t)l)m  felBer  ju  ydjaffcu,  ut  putet 
alios  beatos.  se  infeliccm,  metitur  suam  infimiitatem  fidoi  erjra  alioriim 
firniitateni,  laeticiam  in  spiritu,  et  is  practicat  artieuiuin  re[u)is.si()uis  p|eeca- 

5  [toruni,  qnando  nos  tantum  seniel  ridemus,  offen  f(|cifcf)  ouff  beit  fre^tag. 
Ibi  nou  e.<t  art|iculus  re[missionis  p|eeeatorum.  8od  man  h)il  öon  iin§  tjaben 
fein  funbe.  Xos  suraus  tarnen  ii  S|ancti,  qni  sub  hoc  aiticuio  remis[,sionis 
pec[catornm.  Euangi^iium:  peccata  follen  eucf)  lierg|e6Len  fein.  Non  sum  ideo 
damnatus,   si   non   fo    rein,   ut   velint   mc   .Pap|istae    vel    Scli|wermeri,   Quia 

10  habeo  verbum,  re|nii.s[sioncm  pecca[toruni.  Ipsoriini  ]>  cccatnm  e.<t  septnplnm. 
sua  mendacia  fdjmucfen  ftc  verbo  dei.  Sie  finb  ber  l^fiael  3C.  Sed  f)a6cn 
^^r  Befc^eibcn  teil.  Non  invenit  filios  fidei,  sed  magistros,  ideo  in  inferis 
sedebunt.  Vera  fides  ()Qt  2  ftucEe  an  fid),  qtiod  Ijcr3ltd)e,  gviinblidjc  bcmut 
an    \\ä),    2.  quod    timet,    inspicit    suuni    p|pccatnni    et    linlDivb,    ideo    tiniet 

1.=.  dominum,  mit  bem  2.  quod  fidit  Christo,  erf)Clt  er  fitf),  ut  non  desp;eret. 
Ideo  non  est  ftol^  in  altera  parte,  ubi  Satan  est,  et  econtra.     (fin  ÜcrjagteS 


1  nach  .ilios  steht,  doctores  sp  2  nach  vivant  uteht  non  solicltus  est  ä/i         piorum 

äoctorum  natura  yi  r  6  est  dnrchstr  sp  dafür  valet  apud  liypocritas  «/)  toil  c  in  Wollen  «p 
7  nach  articulo  steht  comprehenduntur  sp  8  nach  Euangeliuin  «tcht  enim  annnnciat  lelum 
nunciura  sp  9  nach  velint  steht  esse  S2>  -"^   Peccatum  hypocritarura  septuplum  sp  r 

12  nach  teil  steht  filii  regni  eiicientur  in  teneb^ras  sp  über  filios  steht  discipulos  sp  Natura 
fidei  verae  sp  r  13   nach  quod  steht   ein  sp  14  über   unwirb  steht  indignitatem  sp 

16  über  altera  parte  steht  propter  b[ona  opera,  sanctitatem  hu[manain  sp  über  Satan  steht 
Weiffe  «^         lejllG,  1  6in  bis  Christum  unt 

N]  unb  liBe.  Ita  non  videt  aliorum  vitam.  (fr  ^at  VXV\l  feljnem  leBen  gnug  jJt) 
fd^iden,  ut  habeat  remissionem  peccatorum,  bo'5  er  beS  anbern  tüol  tiorgifft. 
Impii   autem   in    uno   minimo   peccato   pios    condeinnant.     Sie   C)a6en  feljucn 

20  artidel  remissionis  peccatorum,  mox  offenduntur  minima  fragilitate,  Nescientes 
pios  eonsistere  et  vivere  sub  remissione  peccatorum.  SBljr  folben  h)oI  ba§ 
ntjmmcr  tl)Un,  sed  non  possumus.  Ideo  sumus  sub  remissione  peccatorum. 
Impii  autem  sunt  sanctissimi,  qui  suas  impietates  possunt  occultare  praetextu. 
S)ie  1)übt\\   l)rcn  6efc^el)bt.     S)er  f)cr  finbct   nic^t  in  illis  fidem,   ^onber  er 

25  finbet?'  fie  ^J^eljfter  bc»  gIou6cn§  unb  Icbcns.  Ergo  hie  videtis  exemplum 
hurailitatia  i.  e.  tiraorem  sui  peccati.  Secundo  Misericordiam  dei.  (Sr  faffet 
ha^j  Btlbe  6't)rtfti,  ba§  er  nidit  öerjtoeljffle.  Smnraa:  non  est  superbus  in 
sua  probitate,  secundo  non  est  desperans  in  Christo,  et  ita  media  via 
incedit  ad  Christum,     '^ä)  ^ab  m^t  ml^r  felfier  gnug  i\o  f(f)offen,  ut  aliorum 


ITjIS  (Sr  bis  »orgifft  unt  ro  IS  Oorgifft  <•  ro  aus  borge'^t  19  pios  c  in  alios  ro 

21  Pij  uiuunt  sub  articulo  remissionis  peccatorum  ro  r  22  über  non  possumus  steht  quia 

fragiles  sumus  ro         24  Impij  iudices  Euangelij  et  oporum  ro  r 

8* 


116  ^rebigten  bti  3ol)te?  15:M, 

K]  j^ci'li  gegen  im  felber,  ein  frolic^s  propter  Christum,  bQ§  tft  ber  re(^te  fides. 
Hi  postea  sentiuiit,  ([uod  tidum  non  hab|eant,  iit  lib|enter  veliut.  Ideo  non 
sunt  Icicijtficitig  ju  leven  aiios,  midtoininus  3U1  jubidm.  Sic  de  vita,  ben  fic 
^abeu  mit  l}{)nen  felber  luol  ju  t()un  unb  allein,  sed  vero  ex  officio  cogiintur, 
faciuut  ea  iiutiiilitate,  ut  cogiiteiit:  §an§,  nimb  bid)  bel^  ber  nafen.^  Ego  5 
argiKi  aiiiini,  qui  decies  melior,  et  tarnen  non  ut  honio  Christianus,  sed  ut 
praedicator.  Sic  lohan^nes  baptista.  Sic  ego  non  libenter  facio,  ut  alios 
doecara  et  alii  libros  nieos  legant,  cum  sint  doctiores  jc.  Sed  ps|eudo- 
doctores  finb  eitel  gelorte,  Sed  finb  bie  r|cd^te  ^ftieliten.  Sed  venient  in 
locum,  ubi  3cen!Iappen.  Ideo  fottcn  tnir  un§  fjalten  naä)  bem  @jem^)el  '" 
Centurionis,  qui  ein  jerjctjlagen  t)er^  l)üt  et  non  sinit  tiominuni  ire  in  donium. 
Ibi  nulla  dignitas.  Is|raelita  cogitasset:  ^ä)  lüil  mid)  bebenden,  ob  lä)  ^l)n 
§u  tifd§  mit  mir  k. 


1  fides  Vera  Seiuite  doniiiio  in  timore  et  exultate  ei  cum  Iremoie  s^)  r         4  ju  über  t^un 

vero   c  in  tarnen  sp  ex  über  officio  nach  coguntur   sieht  aliis   seiuire  docendo  ap 

a  §an§  (t^u)  6  nach  melior  sieht  me  est  sp         tijT  tarnen  bis  praedicator  unt         0  über 

liabeo  steht  arguo  sp         S  über  doctiores  steht  isti  sj)  danach  ine  sp         10  über  .jeenüa^pen 

steht  beulen  sp         13  nach  mir  steht  laffe  fi^en  sp 

')  ^onl,  nimb  bic^  bei)  bet  tiojcn  so  auch  Thiele  Nr.  394  (=  S.  358  unten);  vgl.  Wander 
3,  949  Nr.  67  9(emb  ein  jebet  fic^  felber  belj  ber  SJQJen;  rgl  unten  Z.  16. 


N]  obliviscar.  ©ie  ft)nbt  nid^t  genet)gt  anbere  jlr  teeren  obber  jJd  ftraffen  nisi 
coacti  uecessitate.  Ibi  ex  officio  et  charitate  iioc  faciunt.  (Sie  ftroffen  e^nen  is 
anbern  unb  jci^en  \iä)  bie  lue^l  bet)  ber  nafeen.'  Faciuut  inviti,  sieut  loannes 
invitus  praedicavit,  baptizavit  Christum,  ben  er  bcnnoc^  lie§  e^lt  Iberer 
blel)ben.  Ita  faciunt  onmes  pii,  qui  omuia  in  proxiraum  inviti  faciunt. 
Svermerii  autera  currunt  projjria  sapieucia  instigati.  Hie  vides  in  hoc 
contritum  cor,  qui  timet  illius  praesenciam  in  domo  suo.  Phariseus  autem  m 
sanctissimus.  fetten  ftd§  noc^  beboc^t,  au  dignus  Christus  esset  illoruni 
hospicio,  quem  hie  Centurio  timet. 


14    (34)  ®is  ^Ö   P"  Don  sunt  proni  alifis  iudicare  rn  r  19  sapiencia  currunt 

Inipii  omnia  süperbe  sine  timore  agunt  ro  r 

V  jcttien  fic^  bie  toe^I  bi\)  ber  nafeen  igl.  Wander  3,  9.'i-J  Nr.  nö  3üd)  bi^  felb?  bei) 
bev  najen  (so  auch  S.  964  Nr.  414;  ähnlich  Nr.  413.  415.  416. 


9lt.  12  [22.  3ommt].  117 

12.  22.  ganuQr  1531. 

^i^^rcbif)t  ntn  3.  Sonntag  nac^  ($^i;)()aniä,  nad)mitt(if)$. 

R]  A   PRANDIÜ. 

Hodjierna  Epistola:  '^ollt   tuä)   nic^t  felbs  für   fing.'     Aud|i.stis9iüm.  is, n 
ante  8  dies^,  quoniodo  P|aii[liis  eos  instruit,  qui  Chrüstiani  sunt,  has  fic  ftc^ 
foßcn  iifien  l}nn  giuten  luerdEen.    Prins  adnmnnit  eop,  qui  l)nn  ftcnbcn,  snam 

•■'    voca|t[ioneni    follen    tuavteil.     'Si    (juis    proplietat'  3C.     In    quo   coniprelienditiRöui.  12, 7 
bie  (Smpter,  quae  sunt  iiiter  Christianos,  3]leimQnung,  ut  Capel|lanus  et  pastor, ».  8 
postea,  qui  biencn  ut  diacoui,   ut  .«impliciter  311  lob  unb  b|ien[t  deo  unb  ben 
armen    C^fjriften   jUt    bcffierung.       »Si    qni.s    habet    regimen    super    liis    bonis, 
vid|eat,  ne  dispereat  bonum. 

10  Post  ista  officia  tompi   n  untev  bie  gemein  et  indicat,  qui  vivendum, 

bo§  ift  auä)  ein  ftud.    S)ie  ß^riftcn  follen  ftd^  alle  fampt  ba  für  lauten,  sive 
sint  in  officio  sive  prixati.     Qnale  hoc  vitium,   boö  fic^  einer  felb«  für  flug 


2  Rom  12  ip  r  4   über   cjui   bis   suam   steht  h)ic   bie    fo   bev   gemeine   furftefien  «7* 

.5  foHen  über  iDotlen  nach  quo  «/eÄ<  textii  sj>  6  grmanet  ietnanb,  fo  hiaite  er  be§  ermanenS, 
©ibt  iemonb  JC.  sp  r  7  über   diacoui  stellt    toften^emi  sp         nach    simplicitcr  steht   alle? 

gefc^e^e  sp  ju  bis  deo  <■  in  deo  3U  tob  unb  bienft  «y  8  über  Si  quis  habet  stellt  SJegitt 
iemanb  !C.  sp  nach  boiiis  steht  quae  confeiuntur  in  vsus  pauperum  sp  0  ne  Ms  bomini 
c  in  vt  bona  recte  distribuant  K.  sp  10  qui  c  in  quomodo  «p  1.  Rottet  euc^  nid^t  fell)§ 
fuT  ftug  sp  r 

■)  Oben  S.  99. 

N]  DOM.  III. 'Ne  .sitis  arrogantes  apud   vosmetipsos'  jc.  9iom.12.17 

Frustuu  huius  epistolae  et  capiti.s  supra  audisti,s,  quod  est  parenesis 
15  iustificatis  per  fideni.  Primo  exViortatur  bic  ftenbc,  ut  (piilibet  iu.ste  suae 
vocacioni  inserviat,  sicut  ordine  supra  potes  videre.  (fr  6cgrel)fft  bie  6mpter, 
quae  in  Christianisnium  pertinent,  Seren,  unterineljfen,  S>orftet)en  sicut,  qui 
pnblico  viscui  praesunt.  Sie  foEen  siTiiplices  fet)n,  non  suum  quaerere,  sed 
alioruni.  Ita  qui  i'cgere  volunt,  ut  faciat  summa  cura.  9(1^0  fl)nbt  bie 
20  empter  unter  ben  (J{)riften  auffer  bcm  geljftlic^en  regiment.  ÜJlon  mu§  lelot^e 
^aben,  qui  docendo,  emdiendo  k.  praesint.  Deindc  liaberaus  officia  priva- 
tarum  personarum  ut  liic. 

'Ne  sitis  arrogantes.'     Hoc  ad  omnes  pertinet  Christianos.    Quäle fflöm.  12,  i? 
est   hoc   vicium  'Arrogantia'?     @§   ift  C^n  fc^enbtlic^  lafter,    si  quis   nimiuni 
a.i   sapit  et   praecipne    in    verbn.      Hoc   sit   Studium    Clwistiani,    nt    nihil    novit 


13  ro         Rom   12  ro  r  10  Öuninia  buius  capitis  quenibliet  adboitaii  ad  officium 

sue   uocacionis  ro  r  19  über  summa   cuia  steht  forgfclbig  ro  23   Anogancia  ro  r 

35  Christus  crucifixus  sapiencia  et  gloriacio  C'hristianorum  ro  r 


118  ^'tebigteu  bei  ^aijxei  15:fl. 

R)  l)clt'?     Hoiiio    []([))    ici)v    aud)    gciurt',   praesertim    in    his    rebus ,    <|ii;ie    baS 

ßiiangcltiim    tiftrcffcn.      C;hri,stianus    fol    nt(^t§    tuiffeu    311    rljumcii     quam 

Christum   lesum,    ut  P|aulu.s   dicit,    ba  Iictte  cincv   ein   lelicn  brau.-     Cum 

i.Sot.  2,  i.2eram  vobiscum,  nihil  sciebam  nisi  jc.     Et  hoc  verbum  poiiit  contra  tluglet, 

i.Ror.  3,  isqui  post  eins  diseessum  .sap[iebant.  Qui  v|ult  sapere,  stultus  fiat  et  loquitur  s 
pütentib[us  verbis  contra  istam  !(iigf)|ett,  bei"  ftc^  ein  igltcfjer  öcrmiffet.  Et 
postea  se  ponit  exemplum  met.  Num  vidistis  me  sapiientem?  Xiliil  seivi. 
iBie  gljet'j  bcnn  nu  ju,  quod  post  tempus  meae  abitionis  tot  Hugler  regnet?^ 
Quando  is  art|iculus  guriffen  de  Christo,  tune  folgen  eitel  tlügeler  unb  bie 
mnffen  gebientfen  einer  fiic  t)in  an§,  fein  eigen  »oeife  tiafien  nnb  gntbiincfel,  •" 

i. sot.  1, 12 unb  feiner  ift  ber  befte.  Sie  invenit:  (juidam  est  Cephae,  alius  voljuit 
Sac|ramentum  Iiabere,   alius  uon.     S)a  t)at  ber  S^euffel  3U.     Sic  incipit,    ba§ 

1.  TOoit3,5er  itn§  fing  mocfie.  Sic  fieng  er  an  mit  3lbnm  unb  @Ua:  quando  ederitis, 
oculi  vestri  aper|ientur   et  sapietis   ut   deus  ipse.     jDa§  !uub  er  nic^t  leiben. 

1  nach  Hodie  sieht  in  Euangelio  proximo  de  Centiirione  sp  nach  praesertim  steht 
ba§  fic  nidöt  fing  feien  sp  2  über  raunten  quam  etehl  1.  Cor.  2.  Gal  6  sp  3  nach  einer 
steht  an  ben  Worten  sp  314  über  Cum  eram  steht  1.  Cor.  2.  sp  4  nach  nisi  steht  lesum 
Christum   crucifLixum  sji  5  nach  diseessum  steht   volebant  sj)         sap  erg  zu  sapere  sj) 

danach  plus  quam  Paulus  sp        über  stultus  steht  1.  Cor.  3.  sp  6  nach  termiffet  steht  ju 

Mafien  sp  7  über  met  steht  fct6§  sp  nach  soivi  steht  nisi  I.  C.  crucifixum  sp  S  regnet 
c  in  geregnet  i^at  sp  9  über  jutiffen  steJit  an  ben  fernen  sp        nach  Christo  steht  quod  is 

nobis  factus  sit  a  deo  sapientia,  iusticia  !C.  sp  rh  10  nach  au§  steht  ber  onber  bort  ^tnauS 
6in  ieber  jnu§  sp  11  feiner  c  in  fein  gutbundfet  sp  quidara  est  durchstr  sp  dafür  apud 
Corinthios,  ba§  einer  ftJrod^  ^ä)  6in  sp>  nach  Cephae  steht  Alius  voluit  ein  WeiS  ffobm,  alius 
non  1  Cor  7  sp  12  nach  ju  steht  t^un  sp  13  ®Ba  c  in  §eua  sp       nach  ederitis  stellt 

inquit  de  arbore  scientiae  boni  et  mali  s/i  Gn.  3.  sp>  r  14  nach  leiben  steht  vt  ex  arbore 
commissa  ederent  sp) 

*)  V<ß.  oben  S.  113, 11  ff.  ^)  bo  !^ctte  einer  ein  Ic^cn  bran  rgl.  in  den  Nachträgen. 
')  regnet  BWtb.  8,547,  wo  zahlreiche  weitere  Belege  aus  Luther.  [Vgl.  Unsre  Ausg.  10\  235,4 
narren  geregnet  tmd  Nachtr.  10^,513.   K.B.]  * 

N]  loqui  nisi  de  Christo  crucifixo.    S)orau  lt)l)rbt  er  feljn  Icfienlang  pi  ftubiren.  is 
Hocque   est  fulmen   contra   ambiciosos   flugling   sicut  alibi  ad  Chorin[thios: 

1.  fior. 3, 18  Qui  vult  esse  sapiens,   sit  stultus.     Christus   non  venit  ad  nos  in  eminentia 
sermonis.    Ego  nihil  uovi  nisi  Christum  praedicare  Crucifixum.    S)a§  ift  all 
met)n  !unft.     Unde  tot  fuerunt  inter  vos   sapientes    unb  üugling?     Haec 
arabicio  oritur  ex  saturitate  verbi.     äßen  man   ba§  aufgetcrnet  fjat,   mox  20 
iucidimus  in  opiuiones  proprias:  cuilibet  sua  placet,  et  inde  fiunt  sectae,  sicut 

i.Sot.i,i2Chorinthiis  contigit.  Ille  erat  Pauli,  ille  Cephae,  ille  voluerat  uxorem 
ducere,  ille  non,  ille  illo  vesti[mento,  alter  alio,  Ille  ita  sacramenta  accipiebat^ 
alter    male    seuciebat    de    resurreccione.      Ita   eciam    ambicione    decepta   est 

1.  üKofe  3, 5  Eva  a  sathana:  6^,  toen  t)r  ben  ap^jel  effet,  ^0  tnerbet  l)r  flug  tnerben.    3(a  -i^ 
fie  luolbe  aud^  !lug  fe^n.    Hanc  sapienciam  omnes  nos  iam  sentiraus.    Sicut 

l'J  metin  (crofft)         21  Secte  Chorintbiorum  ro  r 


9Jr.  12  (22.  aanuat].  119 

R]  Ideo  couöulo,  ut  edatis.  S)a§  foft  bie  6t)a  et  cog|itat:  .Si  ca  arbor  bie  ait 
nn  ftc^,  iit  hojinines.  Quid  effecerit,  sentimus  omnes.  Hoc  agit  Satan,  ut 
iioii  sinat  J^iuaiiircliiui),  ut  1.  pracdicctur.  1.  ul)i  E|uangelium  invulgahatur, 
lam  fe[)et  einer  hac\  ein  aiibcv  jcnc§.    Hk-  tjreifft  bapitismum,  Saciramcntuui 

5  et  omnes  fte^eu  auff  tji)x  eigen  !Iug|l}eit.     Mc"  inquit  P|aulus:  .^uttet  euä) 

für  einer  eigen  flltg|l)eit.  Si  vultis  sapei-c,  i^apitc  in  verho  de  Ciu'isto  Iiesu, 
qui  est  crucifjixus.      Qui    est   e.xtia   lioe  verbum  et  Christum,    mag   fd)cinen, 

toie  ^0^  er  Jnil,  nihil  est,  sed  ein  anfang  aller  Stotterel). 

Papa    in    omuibus    suis    doef|riuis    l)at    bes    artjüeff'   üevgcffcn.     Hiuc 

10   venerunt  omnes  9{otten.    Qui  ex  ea  navi  occidit ',  ber  mujjt  9totten  Qnrirf)tcn. 

Monach[i,  j)arfnffer  et  prebiger  über  unfer  firaioen.'-^     Postea  unus  ordo  fol 

ßici)  fecten.     Postea   quot   eapita,    tot   seusus^    itnb    iBeife.      Sic   postea  laici. 

2)ai  {)Qt  man  all§  öergeffen.    Si  amittimus  huue  art|iculum,  tum  rtirb  ein 

1  mich  eUiitis  sieht  de  arb[ore  scientiae  boiii  et  mali  tum  eritis  sicut  ilii,  scieutes 
bonum  et  malum  sji  nach  arbor  steht   ^ot  sj>  2  nach  hojmines  steht  Elug  ma^e  sp 

nach  Quid  steht  Satan  sp  nach  scntiiiiiis  steht  nos  sp  nach  umnes  stellt  Adao  filii  s/> 
3  Eiuangelium  bis  iuvulgabatui-  e  in  puritatom  Kuangelü.  (Stftliiiö  äicng  baä  GuangLcIion  ju  »nfet 
jeit  fein  an  sp  4  fc^et  c  in  penge  sp  nach  bap  tismum  steht  011,  alius  sp  7  nach  mag 
steht  flug  3j>  S  nach  »Dil  steht  fo  iftä  bod)  nid^tä  anbctä  btnn  sp  nihil  est  sed  durchstr  sp 
9  über  doctjrinis  steht  Iraditionib^us  sp       nach  be§  steht  ^eu6t  sp         10  omnes  c  in  oHertct)  sp 

über  cecidit  steht  feEct  sp  11  nach  )3rcbigcv  steht  finb  tinein?  gcttjcfen  sp  V>  nach  fetten 
steht  Ijabcn  sp       nach  laici  steht  finb  auc^  jertrcnul  gcroeft  sp 

•)  Qui  ex  ea  navi  cecidit  unten  Z.  W.  *)  Diese  Worte  beziehen  sich  uuf  die  cun 
den  Fra>i:isk(mern  rerteidit/te,  von  den  Dominikanern  hekämpjie  Lehre  von  der  unheßcckten 
Empfängnis  Maria.  ')  quot  eapita,  tot  sensus  vgl  Wander  2,  1519  Nr.  471  2öie  bil 

föpffe,  fo  tiit  finne;  ähnlich  a.  a.  0.  Nr.  297  So  mnndjct  flopff,  fo  mondjcr  ©inn  und 
Nr.  303  ©0  tiöt  Poppen,  fo  tibi  ©innen. 

N]  hodie   primo  Euangelion   omnibus   commune  sensit.     Nunc  oriuntur   sectae, 

15   quilibet  sua  opinione  hanc  conimunem    doctrinara    resarcire  vult.      lilo  bap- 

tismum,  ille  Euchaiistiam  vult  melioreni  reddere.      Ideo  Paulus  cavere  vult 

ab    aiTogacione,    quae    est    fons    et    origo    omnium    sectarum.      Hoc    bene 

possumus  amplificare. 

Unde     papatus    et    omnes    errores,     opiniones    ortae    sunt,     nisi    ex 

20  ambicione".'     2lße,    bie  au§  bifeem  fc^iff '  iüUm,   illi  in  opiniones  cecideruut. 

Quaelibet  secta  alteram  excellere  voluit.    <Bp  manc^  fecte,  ^0  manä)  flofter, 

@30  manc§  mond§,  %o  tnand^e  reHigion.     Nani  multi  ordines  quiuarie  erant 

17118    vult   (2.)   bis    Hoc   unt  ro  1    Arrugancia    2    Saturitas    uerbi    3    Secte   ro  r 

20  unten  am  Seitenrande  steht  Contra  arroganciain  quae  est  niater  omnium  sectarum  ro 
22  Papistice  secte  infinite  ro  r 

')  D.  h.  des  gemeinsamen  Glaubens  (cgi.  comuiunem  doctrinam,  oben  Z.  l.ij,  da  »le 
sich  ron  ihrer  ambicio,  ihrei-  vermeintlichen  Klugheit  und  ihrem  VorwiU,  verführen  lassen 
(S.  118,13.  25;  119,5.6.16;  120,1.17).  Das  Bild  des  Schi/f'es  war  durch  Brnnts  Narren- 
schiff  sdir  geläufig  geworden,  vgl.  auch  Geilers  l'rediglsammluwj  Navicula  penitentiae, 
mehrfach  ins  Deutsche  übersetzt  s.  B.  als  'Schiff  des  Heils'  etc.    [K.  D.] 


120  5Ptebigtcn  bc§  3n^re§  1531. 

R]  tglid^cv  in  fein  Hugiljeit  geraten  JC.  Ideo  monet  P|aulus:  Noli  cog|itare, 
r|iian(io  E|uangLeliiim  aud|is  et  es  Christianus,  quod  omnino  non  hab|eas 
defectum,  et  q|uidquid  tunc  cog|ites,  fei)  6{)l'iftli(^,  sie  putantes  non  popse 
errare.  Tu,  inquit  P|auliis,  Christum  agnovisti,  ft()e  bicf)  für  bir  felber  für, 
cog|ita,  quod  non  lueruni  rccfjt  unb  t^^rtftlic^  fet),  quod  tibi  iucidit.  s 
Monaeh|us  putat  esse  fein  fein,  si  in  paviniento  donnit  JC.  Non  norunt 
monachi  aliud  p|eccatum  quam  carnalia,  illa  !lug|{)eit  non  sentitur.  Tu 
habes  2  flugjfjeit:  eine  bon  bir  feI6§,  quae  tibi  innata,  Altera,  quae  est 
verbuni  de  Christo  T|esn.  Coejita,  (piod  in  cjorde  t|Uo  nic^t  eitel  Cif)riftu§  ift. 
Ideo  fil)e  biet}  fnr  fnr  bic^  felBer,  trntuie'beinen  gebjanden  unb  nnboc^t  nid^t  "> 
et  ne  cog|ites:  iä)  meinä  Hon  £)erljen  gut  unb  bnntf  m\äj  gut  fein.  Si 
!Iug|f)eit  fompt  ex  vjestro  eorde,  tret  fte  mit  fuffen,  fjaltiet  eurf)  an  bie  anber. 
Post  tideni  quisque  caveat  für  feiner  giroffen,  I)eiUgen  anbact)t,  bunctel  et 
qLuicquid  splendet.  Ubi  hoc  perdidieisti,  fo  fomc,  tum  aliquid  dabimus 
malus,  ut  monach[i.  i* 

iRom.  12, 17  'Sßergeltet.'    ©as  ift  nu  ein  anber§.    <Bolt  nic^t  ftug  fein,  folt  auä) 

1  nach  geraten  steht  önb  ettoaS  fonberlic^?  fuvnenien  sp        2  über  quod  steht  boä  bu  sp 
3  sie  putantes  durchstr  sp  darüber  et  aniplius         posse  c  in  possis  sp  i  vor  \\ijt  steht 

5iu  sp  5  merum  durchstr  sp  darüber  atlcS  tautet  sjj  6  über  in  pavimento  steht  auff  bet 
erben  «y»  6/7  über  Non  bis  pjeccatum  steht  5)}ond^c  Wiffen  Bon  feiner  anbern  jiinbe  sp  7  nach 
quam  steht  illa  sp  nach  carnalia  steht  libidiuem  ic.  sj)  sentitur  c  in  sentit  ratio  sjj 
S  über  2  sieht  jWcicrte^  sp        Sie  ttug^cit  ift  her  »etnunfft  nevBotgen  sp  r  9  nach  cog|ita 

steht  nunc  sp  10  nach  Viä)  (l.)  steht  h)ot  sjj  12  vor  tret  steht  fo  sp  nach  anbet  steht 
flugfieit  de  qua  Paulus  Non  indicaui  me  scire  aliquod  nisi  I.  C.  crucifixum  1.  Cor.  2.  sp  rh 
13  nach  eareat  steht  sibi  sp  ISJM  et  bis  splendet  durchstr  sp  darüber  Unb  fut  aUetn  ba§ 
bo  gteiffet  sj)  14  über  dabimus  sieht  auffgeten  sjt  15  ut  monach[i  durchstr  sp  16  2.  tiev= 
geltet  nic^t  ti6fe§  mit  bofem  sp  r      vor  ©olt  steht  3r  sj) 

N]  separat!.  §utte  biä)  bor  meljfter  tlugling,  ben  bto  t)n  bem  Bufen  tregft,  bcr 
Betreuget  btd^.  Ita  hodie  multi  sunt,  qui  postquam  per  fidem  Christum 
agnoverint,  putant  se  nihil  nisi  quod  Christi  sit,  iudicare,  sentire.  His 
respondet  Paulus:  Esto,  quod  Christum  agnoveris,  sed  cave  te  bor  el)gen  so 
bungM  unb  ^unf^e^-'  Hugting,  ber  Qtte§  Inil  6£)riftli(^  f)et)ffen,  bo  l^ntte  bii^ 
bor.  Ita  Papatus  est  plenus  ambicione.  Sie  !tugt)el)t  !an  tnan  nid)t  merden 
sicut  crassa  peccata,  sed  errant  variis  opinionibus  et  sectis,  nunquam 
senciemus.  Ergo  bu  habes  jlnue  !lug^el)tten :  Propriam  et  Verbi.  §uttc  bic^ 
bor  belincr  !Ing!el)t,  3;ratn  bcl)nen  gebantfen  unb  anbotet  nid^t.  £a§  bitf)  2;, 
be^ne  gute  me^nung  nic^t  Betrugen,  sed  obedite  verbo,  tret  elnr  !lugf)el)t 
ntl)t  fuffen  unb  !^albet  bon  ber,  bie  in  .liiefu  C^^rtfto,  ber  lnl)rbt  btc^  nic^t 
berfuren.  .f>utte  bic^  bor  bem  alten  Slbam  unb  bor  beljnem  fcfjonen  buncfel. 
Seme  bas  bor  au§,  tunc  aliam  doctrinam  habebis  de  obediencia  parentum. 
Si  hoc  perfeceris,  §0  tooüen  Inljr  bl)r  nid^t  gle[u6en.  .'o 

sHBin  12, 17  '33orgeItet   nimanbt  bofe§   ml)t  Bofem.'     Solt  ni(^t  6o^e  fetjn, 

17  iufen  (Ulj)       Sunder  flugling  ru  r  M  Ne  fidamus  nostre  sapiencie  ro  r 


9lr.  12  [22.  3anuQtl.  121 

R]  nic^t  661,  aorntg  fein,  folt  nic()t  b[o§  utitb  6|oje§  t^un,  iiicf)t  luibbeifd;Ia()cit, 
()ui  reperciitit.  ®a§  ift  QUd^  Christiana  virtus,  sed  ein  clenbe.  Pjaiilus  toil 
ein  Christianiin)  ]um  jtl  fclicn  omniiini  imi)i()niin,  bn§  mirf)  bcv  l)n§  maul 
fc^loljc'  H".  i't  1101)  rotalianduni,  «cd  erontra.    Xü  \t\)  bcr  31enf|el  ein  (il)rift^, 

5  dicit  papa,  viiii  vi  repellere  sinunt  iura.  Nos  loquimur  de  Christianis,  qui 
deb|ent  maiiim  fcrre  et  non  iteriim.  Qnaoro  eos.  iii)i  siiit.  Hoo  intelligeuduni, 
quod  dicit  C'liristianis.  P|aiiliis  non  ift  ein  ^Jtcdjtfprec^cr  nee  fuvft.  Set 
2!ej;t  fol  nic^t  "^in  gtjen,  ut  dieam  ad  Princi|)eni,  ut  non  nialiim.  Si  malus 
male  agit,   (jcngc  in  nn   ben  gnlgen.     3}a§   t)cift   nirf)t  ein  djriftlid)  ).)erfon. 

10  Nam  Christianus  et  princeps  finb  jtüeierlic^.  ("^ralo  ift  ein  f|vaU).  8i  est 
raater,  habet  duas  personas.  Et  tameu  tua  uxor  neu  habet  potestatem  super 
vieini  liberos  nee  eeontra.  Est  enira  quidem  frait,  sed  non  mater.  @in 
frort  ift  ein  perfon  be§  leiplic^en  6ilbe§  "^alBen,  i)ostea  est  propter  maritum. 
Idee  non  dieere  potest:  volo  hunc  accipere,   quia  habet.     Postea  potest  esse 


1  vor  jornig  steht  noä)  sp         vor  jolt  steht  Jfr  /•//  2  über   reperciitit  steht   ift  ön= 

rciJ^t  sp       ein  ctenbe  <■  in  rar.i  sp         3  bn§  c  in  SJßcnn  -yj  4  nnch  ic[)tof)C  steht  ober  fonft 

icleibigct,  fot  idj  nic^t  luiber  fcfjta^en  sp  nach  eeontra  steht  ba§  65fe  mit  gutem  »"Ocrloinben 
fflom  12  sp  5  Villi  vi  repellere  sinunt  iura  sjj  r  6  über  iteruni  steht  inlerre  sp  nach 
intelligeniluin  steht  esse  sji  <S   7inch  non  steht  raalo  sj)         nach  raalum  steht  rependat  sp 

vor  Si  steht  Seil  sj)  9  nach  agit  steht  fo  sj>  lljl'J  Et  bis  mater  durchstr  sp  dafür 

®ai  fte  ein  fro»  ift,  %a\.  fie  ber^atb  nid^t  geltjott  rsbn  bcS  5(od5bQrn  tinber  obcv  gefinb,  bcnn  fie 
ift  nii!6t  ir  nmtcr  ober  frah)  sp  131122, 1  postea  bis  mater  durchstr  sp  13  nach  est  steht 
(ein  onbcr  pcrjon)  v'  '■<  nach  potest  steht  (3(^)  sp         über   hunc  accipere  steht  äu  nton 

t)a6en  sp        nach  habet  steht  (maritum)  sp 

')  l)n?  moiil  fcf|(üt)e  lyl.  Unsre  Ausg.  Bd.  W^,  509  su  S.  84,  17.  ^)  SDa  fe^   bet 

leuffel  ein  gfjrift  ebciiao  Unsre  .\usg.  Bd.  33,  0.50, 24;  vgl.  a.a.O.  S.  677  zu  8.111,34. 
Unten  Z.  ITjlS. 

Ni  I.'.  nid^t  tüibev  fc^ta^en.  Haec  est  eciam  virtus  Christiana,  ober  el)ne  fc^enb= 
lidje,  elenbe  tugcnt,  quod  debemus  omninm  iiiinriis  expositi  esse  unb  foüen 
uns  nic^t  tueren,  ßonber  ijm  gelt  barcjlr  tljnn.  So  fet)  bcr  teuffei  eljn 
ß^rifte,  dicit  Papa.  Sed  vim  vi  pellere  iura  sinunt?  ©(^lec^t  tni(i§  e^ner, 
fo  fc^Ialjc  ic()  l)n  rtiber.     3Bo   filcliBt   bifer  S^ert?     Hoc  autem  intelligatis  de 

20  Christianis,  non  üon  Sßeltli(^en.  S)er  te);t  ge^ortt  nic^t  ad  Magistratum,  ber 
fol  t)m  ftraffen.  Nam  duplex  est  persona:  Magistratus  et  privata  persona. 
Sicut  etjn  fratü  ift  eljne  fratr,  Juo  fie  eljne  mutter  ift,  ^o  ift  fie  eijne  anbere 
perfon,  seilicet  es  super  filios  tuos  magistratus.  Ita  eontingere  potest,  quod 
una    persona    quinque    personas    potest    habere.      Mulier    potest    esse    uxor. 

25  Mater  materfamilias   in   ancillam.      ©ie    frnh)    t)at  nic^t   über  el)ne    anber 


15  (Sed)  Haec  16  Christiani  uon  debent  uindicare  ro  r  22  onbere  (mutter) 

Discernende  sunt  persone  ^  ',  y       ro  r         24  potest  (1.)  (esse)        Viius  liomo  niultas  liabet 


r 

personas  ro  r         25  anbet  über  magbt 


122  ^prebigten  beä  Sa^te^  1531. 

R)  niater  et  doiuina  erga  aocillam.  Si  aucillae  ilicit  alia  aliquid,  noii  facit. 
Ideo  Christianus ,  quando  ge^et  in  persona  Christiaui,  non  fol  cr  bo§  mit 
Böfcin  jalcn.  Sed  über  bie  perfon,  bo?  etit  fuvft  ein  (l()rift  ift,  i\at  l)I)iTt 
@,ott  über  ba-ä  Oeffolljcit,  ut  suntcs  puniat.  Ita  ad  pareutes  dicit.  ('hristianus 
non  fcrit  pneros,  sed  ber  oater  unb  nuittcv,  quia  deus  l)at  ^n§  auff gelegt,  » 
nt  piiernm  ftvnffcii.  X\5  ift  gcrcbt  unter  ben  pcrfonen,  <|ni  C^briftcn  t)ciffcn, 
btijj  man  nidjt  Qufftjcbe  niagiistratuni.  3^ein  5iac^6ar  unb  bu  feib  ij  6I)riften, 
ba  §|an§  nid^t§  über  5)}eter,  qnia  sunt  gleich,  non  index.  Da  ffrid^  ]o:  Si 
vicinns  niaUim  tibi  faoit,  fott  nic^t  boä  mit  bofem,  qnia  bu  Ijnft  fein  nä)t 
über  in.  Si  vert)  est  index,  tnue  ftrüfft  er  bic^,  non  nt  Christianus,  sed  ut  lo 
iudex.  Si  illa  ancilla  servit  hac  in  domo,  illa,  ambae  sunt  pares,  f^ut  eine 
bcr  anbern  leib,  finb  ]\vo  gleicfie  megbe,  fratti,  feine  bat  !cin  recfjt  über  bie 
anber.  Sic  non  malum  nialo  repensanduni,  \o  ferne  iä)  6[)riften  bin.  Ita 
ut  excipiantur  status  et  ofBcia.  @c^|tDermer  mengen  ^nn  ein  onber  h)elt|li(^ 
unb  6^riftl|ic^  regiment.    @§  ift  ein  fc^toer  leben  umb  ein  ß^jriftlic^  leben,  1= 

1  nach  mater  sieht  '^axnaä)  tan  fie  aucö  ein  muter  fein  sp  nach  Si  steht  ein  onber 
fraW  praecipit  xp  dicit  alia  durchsti-  sp  nach  facit  steht  quia  non  est  domina  sua  s^) 
3  jalcn  erg  zu  Bejaten  darüber  Bergetten  sp  4  nach  paientes  stelU  deus  sj>        über  Chri- 

stianus steht  Ser  G^rift  xji  5  über  ferit  pueros  steht  verberat  IjaWet  fteu))et  sj>  6  über 
puerum  steht  Ephe  6.  sp        über  unter  steht  Bon  sj>         S  nach  Spetcr  steht  ju  gebieten  ^ot  sj> 

nach  non  steht  est  sp       nach  iude.'c  stelä  vterq[ue  sji  9  tibi  c  in  mihi  sp        nach  fott 

steht  i^  sj>  Bo§  erg  zu  Bofel  sp  nach  6o(cm  steht  Bergelten  sj)  10  nach  iudex  steht  et 
causa  ad  eum   delata  sp  11  nach  illa  steht  in   alia  sp  12  nach  onbern  steht  ein  sp 

finb  durchstr  sp  darüber  finbS  sp  fralB  durchstr  sp  13  repensandum  durihstr  sp  dar- 
über reddendum  sp  nach  iä)  steht  ein  sp  14  vor  ©d§|tt)cmter  steht  S)ic  sp  15  nach 
regiment  steht  jc.  sp 

N]  magbt  jJr  gebitten  aut  alienos  liberos  educare,  ai  fie  gle^c^  et)ne  fratn 
fei).  Ita  Princeps  super  haue  personam,  qua  Christianus  ift,  aliam  habet 
personam.  Ita  vir,  si  pater  est,  ber  ift  cljn  Dater,  ber  l^euptä  fljnbt,  ber  @brift 
fiehJts  nid^t.  Nam  hoc  opus  non  facit  eum  Christianum,  sed  hoc  est  opus 
patris.  Ergo  disceruendae  sunt  persouae.  @l)nc  ^eid  bie  anbern  nid}t  auff.  20 
Ita  duo  vicini  simid  morantes  sunt  äquales,  fljubt  bet)be  Gfjriftcn,  bie  füllen 
fid^  nic^t  rtiber  el)nanber  legen,  sed  sunt  Christiani,  bo  mu§  eljner  bem 
anbern  binen  unb  Iel)ben.  Si  autem  alter  vicinus  est  index,  ille  debet 
alternm  punire.  Ita  Materfiimilias  potest  suam  ancillam  corrigere,  ßljne 
anbere  mod^t  f)at  fie  nic^t  jln  ftraffcn,  quia  sunt  equales.  3lI|o  muffen  bie  35 
nad)barn  fetjn  recbt  ^rtfammen,  ßonber  foKen  Iel)ben  öon  el)nanber  unb  ni(^t 
eljnanber  fc^elten.  Ita  Vir  snpra  nxorem.  Uxor  supra  familiam  habet 
imperium.  Ita  eciam  disceruendae  sunt  in  politia.  Sßeltlid^  regiment  ift 
gefecjt  jur  ftraffe,  6£)riftltc^  regiment  est  factum  ad  Misericordiam.    Quomodo 

/«   Pater   castigat   filios,    nou   Christianus    ru  r  Jl    (finbt)    sunt  (totber)    bie 

Vicini  ro  r         23  Iudex  ro  r         2öftT  Sllgo  bis  uxorem  unt  ro 


9ir.  12  [22.  3(inuav|.  123 

RJ  quid  faciendum.  ba  man  flurfjt,  nacfjrebct  ctccöntra  nun  ,'c.  Nt-l  viciims  ftilt 
adhuc  gan»,  ut  mtmdiis  plemis  ncquitia ,  (|iiid  faciendum?  Si  altera  est 
Clu-istiaiia,  altera  nou  ])ia,  leibe  bcn  fifjabcn  Hon  lif)V,  vel  si  uou  vuit,  videat, 
ne  sc  viiuiicct,   sed  dioat  niarito,   iudici,   pnnei|)i.     Si  princeps  adver|saretur 

5  E[uangelio,  s^i  nie  caperet,  eombureret,  |oI§  leiben  unb  tnac^en  laffen,  loaS 
er  tüil,  doiicc  deus  K.  Si  v|nlt  o6er!eit  mir  f)clffcn,  bene.  ^a,  fo  ift§  jcf;)oer 
Cliristiauum  e^se,  freili^.  Nos  exp|ectanius  aiiaiii  vptani,  qiiod  in  cor 
hominis  K.  Ideo  foUen  loir  un§  bes  ntt^t  onnl^emcn,  ([uod  malis  nos 
afHciunt.     Nos  iiabemus  iucundi.s|simas  prorais|.siones,  brob  effcn  QUUg  iiie  et 

lu   postea  c|tcrnam  v|itam,   quae   non   potest   Begreiffen   tüerben.     C^uid  ergo,   si 

tantiiliini  }>ateris?   orato   pro   eo  et   benefac,   forte    oouvertes   cum,    ut   infra. SHiiin.  12,  ii 
3laä)  ber  toelt  unb  fteifd^  ift  Christiana  vita  intolerabilis,  ba§  einer  bei  fol 
fi|en  al§  auff  einem  freien  pla|:  ipsi  ledunt,    rident,  ul>i   nobis  omnia  mala 


;  nach   man  sieht   nul  aj>         nach   f(uc§t  aie.ht  «Oct  nji         nach    non  steht   retUlenduiii 
malum  pio  iy;        vel  diirchstr  s/)  darüber  Iteiii  sp  2  über  aclliuc  steht  baju  sj)       über  ut 

niumUis  plemis  steht  Tjun,  Wie  benn  bie  loett  s/i  8  uon  (1.)  über  p!a  4  über  a(lvei-[saretui- 
sirht  liostls  est  sji  ö  K  ery  zu  Enangelii  sp  nach  unb  steht  in  s/;  6  nach  deus  steht 
brein  fc^c  sp  r       nach  bene  steht  si  non,  coinmitte  sp  7  vor  ftei(i(^  steht  3a  sp        nach 

V|itani  steht  de  qua  Esa  64  Et  Paul:  1.  Cor  (4.)  2.  sp  nach  quod  steht  oculus  nou  vidit  nee 
auris  audivit  nee  sp  S  nach  hominis  steht   nou  ascendit  s/)         vor  malis  steht   mali  sp 

i)  nach  proinis  siones  steht  Primnm  querite  reg[num  Dei  et  liaec  oninin  adii[cientur.  lu  tem- 
pore faniis  srituralmntur  !c.  Dniiiiuus  dabit  paiiem  artum  Esa  30  §unget§  fotten  Wir  nic^t 
fterücn,  (onbetn  t)tob§  gnug  ()ie  ^a6en  sp  rh         6rob  bis  hie  durchsir  sp  11  nach  eo  steht 

qui  te  ledit  sp        nach  benefac  steht  ei  sp        forte  c  in  fortassis  sp  llll2  über  ut  infra. 

9lad^  steht  Si  esurierit  ininiicus  tuus  ciba  sp  12  nach  fleijc^  steht  ju  teeren  s/i  13  nach 
pla%  steht  bnb  fol  ^iä)  Don  icberman  lafjen  jWacfen  Et      nach  ledunt  steht  nos  sp 

N]  faciani?  si  vicinus  a  viciuo  molestatur,  debet  illud  ferre  vicinus?    Res])ondeo: 

15  Sie  mu^  ben  fc^aben  leljben.  Si  ipsa  ferre  noluerit,  ©30  xeä)e  fte  fti^  ni(^t, 
§onber  fctgeS  bem  manne,  si  maritus  voluerit  eam  defendere,  dicat  Magistratui. 
Ita  Christiani  debent  esse  expositi  omnium  iniuriae  et  ferre  unb  ntdjt  bat)Or 
fluchen,  sed  tarnen  illi  nou  eousentire,  iDljr  foEen§  nid)t  6t)Et(^en.  Dura  res 
est,  sed   magna   et    iucundissima    vita    sequetur.      SBet)l    ba§    ^0    grt)|  unb 

20  ^erli(^  ift,  ba§  VDt)r  inarten  in  futurum,  ergo  illa  secularia  mala  ferimus,  fte 
ItjerbenS  un«  nicfjt  aüe-j  n()cmen.  2ßl)r  luerben  nic^t  [junger  fteröen.  Sßotten 
iDljr  baö  groffe  jufunfftige  gut  fiaben,  feremus  haec  parva.  Soor  ift,  bas 
gfjrifttidj  (eben  ift  fc^lncfier  nocf)  ber  Itielt,  bas  mid)  et)n  iber  mog  pingcn, 
tote  er  to^I,   sed  respectu  futurorum  nihil  est.      äßen  bie  Dbriclel)t   bofse  ift, 

25  non  vult  me  defendere  et  impii  multi  sunt  instigatores,  SjO  fpril^:  Über, 
toa§  "^aftu  mt)r  genommen,  ^0  bto  mt)r  eljn  gan§  genommen?    Vellem  te 


18  tarnen   bis  6l)Kic^cn  unt  ro  22  ftC^*   üifficile  est  ferre    iniuiiani  alterius  quia 

maiora  expectamus  ro  r  25  instigatores  unsicher 


124  ?!tebigten  be§  Sn^reä  1531. 

R]  inflignnt.    iSed  nos  itenmi  rideimis.    '^ä)  Jüolt,  iiaS:  bu  eilt  fonig  Don  @aEia, 
fü  offt  bto  mir  ein  cS  ftiÜft,  quid  mihi  aufen-e  potes?    ^ä)  i^a'b  glcidjtool  f)te 
bagcgen  mein  narung  l)ie  nuff  erben  et  illic  vitam  aeternam.    Si  etiam  aperte 
quis   non    insidiatur,    tanicn   tliclifdj,    occulto   3C.      Christianus   fol   bie  gan§, 
fne,  et)re  nidjtS  adjten  gegen  beme  fc^a^  in  celis,  ut  d[icat:  ^sä)  Bin  ^u  gut    5 
bapt,  hav  iä)  mic^  mit  bir  nmb  ein-3  tred '  ]and.    ©olt^en  I)imelifdi;en  mut 
fol  ein  t^firift  \)abm,  sed  nos  vid|emus  nuff  ein  gon»,  el},  A  fo  gennug''^,  bog 
inebber  (St)riftu§,  gnab,  tjimel  6e^  un§  bleiben.     Ideo  audimus  et  nihil  pro- 
ficimus,  ideo  sequitur,  bn§  einer  bem  anbern  fdjaben  ttiut.    Sßenn  er  bir  btel 
nimpt:  ben  ro|,  pu^,  citer.    Q[uifqnid  hahes  hie  in  terris,  t[t  eitel  unflat,  »o 
umb  '^unbert  taufient  gulben  foltu  beinen  glauben  nicf}t  laffen. 
iHöm.12,17  'SSeöleift  cucf)  bcr  erbortieit'.    S)a§  britte  ftüde.    ®q§  erbo^lcit 


1  über  infligunt  sieht  iiit'eruiit  sji  nach  nos  steht  C'hristiani  Sj>  nach  lideiiuis  steht 
eos  et  cogltamus  «/>  über  pon  ©aHia  steht  in  gtandEveic^  Wereft  s^>  :;  nach  gteif^luot  steht 
fo  gering  fic  aud^  ift  sj,  4  quis  c  in  jiUquis  sp         jc.  c  m  wie  e§  in  ber  Söelt  pflegt  ju 

jugel^en  sp  5  nach  f(5olj  steht  ben  er  sp        nach  celis  steht  ^at  sp         ut  r  in  ba§  er  sj> 

6  ein§  c  in  ein  j^j         )mc/i  trcil  steht  fol  «y*         jand  erj  .-;»  jonilcn  s^)  r  nos  vidi^emus 

diirchstr  sj'  dafür  Wir  finb  fo  flenbe  Ceute,  bo§  Wir  sp       nach  gan§  steht  ^un  sp       ^  durchstr  sp 
gcnnug  <•  in  gcnoW  -7'  danaih  gcbanden  fjaöen  sp         8  et  durchstr  sj)  dafür  quidein  Euaiige- 
lium  sed  sp  9  ideo  sequitur  durchstr  sp  dafür  Sa^er  folget  benn  sp  rh       nach  bir  stelä 

bcnn  sp         10  nach  nimj)t  steht  nimfit  er  bir  sp       vor  Qtuicquid  steht  Nam  sji       nach  unflot 
steht  bredf  sp  II  nach  gulben  steht  Willen  .</'  i2  (Se)tileiffet  euc§  ber  e^rborfeit  gegen 

ieberman  sp  rh 

')  um6  eins  trecf  unten  Z.  18.  2i.  Vgl.  die  Zusammenstelhiny  in  ünm'er  Ausg. 
Bd.  10^,513  III  S.  234,13.  ^)  fo  gennug  =  gesteigertes  genug  zur  Bezeichnung  eines 

hofieren  Grades,  vgl  DWUi.  4,  1,3499  Ni:  öc. 

N]  regnum  adeptum  esse,  ^oä)  Voirftu  mt)r  bo  mt)t  ba§  etrige  leben  nii^t 
nemen.  Ita  evacuanda  est  natura,  nt  deinceps  possimus  mala  ferre.  2Bl)r 
foHen  ctjnen  trocjigen  mut  faffen  et  illum  contemnere.  ©er  ^jolrer  ^ot  mtii^ 
umb  ij  t^:  vellem,  quod  ij  f£  esset.  Ille  me  criminatus  est:  ^34  toolbe,  ba§ 
er  ber  frombfte  toer.  Siber,  ta§  bid^  umb  et)uer  foltfien  ^jartetfen,  divitias 
.«cilicet  umb  e^n  f)anbt  tiol  bregt  nicf)t  erc,5urnen.  Ttn  bift  ^'m  t)od)  geborn.' 
Sicut  nos  hie  obliviseiranr  propter  ununi  uummuni  cnangelii  et  dei  unb 
beben  an  3h)  jantfen,  jerrnen,  redten,  bentfen  nit^t  an  ben  grojjen  fi^acj. 
Es  Christiauus:  non  rependunt  nialum  nialo.  Ciber,  er  bot  bir  et)nen  grinbt, 
ipeljc^el  obber  breg!.  Quia  quieqnid  in  hoc  mundo  habes,  nihil  est.  8a^ 
bl)r  nid)t  ben  etnigen  fi^acj  unb  honam  conscienoiam  adimere. 
iHom.  12, 17  '5lel)ft  eud)  ber  6rbarfel)t.'    ^ä)  fol  mic^  ijalbm  uod^  ben  fl)tten 

ber   leutl^e,   ßrbarlii^  gef(et)bet,  6ffen,   trinken.     Summa:   h)a«  bie   leutbe 

14  Vide  quomodo  Christiani  debeant  terra  iuiurias  ro  r  17J18  {a.%  bis  gebotn  unt  ro 
19  dei  obliuiscinnir  sj)         22123  Coß  bis  adimere  unt  ro 

')T2to  bift  äto  l)0(^  gcbont  rgl.  in  den  Nachträgen. 


*Jir.  12  12-2.  3amiQr].  125 

K]  ift  bei)  ben  leuten,  bo»  fot  id)  fjalten,  e-ö  jci)  fkibunc^,  effen,  trincfen,  fcuffcn, 

öerficuffen.    ©rbievlicf),  lonö  bei)  beu  leuten  nb\at,  ba-i  fol. 

Sed  Mouacli[i  unb  S(f)|loevmer,  bic  I)aben  perpetiio  ben  2|euffcl  bei)  fid), 

ut  fa|ciai)t  (juid  fonbcrlicf)  y.     Hi  vcnio  ad   Iiul|eos,   (|tiod  apiid  cos  erbiliiid), 
i  apiid  'Piuioas,  fol  id)  bei)  inen  t)alten.     2ßen  \mx  fc^on  bo»  QÜcr  erbevlic^ft 

madjen   k.    ba§   ift  norrloevcf,  man  fol  fid)  l)alten  noc^  be»  lanbe«  fitten. 

Noli  diicerc:  ^s(^  bin  aufflcfonbcvt,  fol  nid)t  bvuntcr  fein,  Inily  nnberö  mad)en. 

Ideo  foUen  lüiv  mit  ben  cl)efad}en  t)a(tcii,    luie  e-J  lanb^j  fitt  unb  vedjt  ift. 

Non  ut  Sc^ilDcrmer,    (pii  d|iciiut   se  libems.    äßol  ift§  iBov,    lüaö  t)cimlid) 
10  gcfd)ef)en  lonti-a  Cesart-m,  ba  folt  man  bcv  confcieul)  raten,  aliwiui  fol  man 

fel)cn,  roa3  erboiiid)  fei),  in  effen,  t;rinctcn  unb  allerlei),   ut  uon  detis  scau- 

dalum.     Nam  quisqiie  vult  facere,  loa§  l)!^m  toolgcfclt ,   (Sott  gebe,   B'S  erger 

alios  sive  non.    (J.^riften^eit  lefft  bic^  bleiben  Dater,  muter,  mag|istratum  k. 

Ideo  faciat  quis(j[ue,  loa»  juc^tig,  iDol  anftebet. 


1  nach  ^tt)  steht  mit  sp  2  nach  ben  sieht  fel6cn  «yi  nach  ni\ax  steht  ift  </) 

nach  fol  steht  mit  oui^  ertot  fein  «/'  "*  1"'''  "  "'  etmoä  «/>       nacli  Iuc!]eus  steht  vtar 

exemplo  quo  Paulus  vsus  est  sp  rh        nach  etBovIic^  steht  vel  ep  5  mir  errj  zu  lnir§  sp 

ba§  c  in  auffä  sp  (i  IC.  c  in   jo  ip        ba§  chn-chstr   sp         ift  enj  zu  ift§  sp  dannrh   boc^ 

nur  ein  tinberfpiel  sp  7  vur  fol  steht  3ct|  "P  i'o»"  loil§  "le/it  3c&  s/*  '^  ««'■/'  tuir  sieht 
c§  «/(       GftEJacfien  sp  r  10  Ces.irem  durchstr  s/j  darüber  ift  cuiitra  iura  sp  II  r<ir  in 

«(eA<  au(äö  ayj  «a'A  oflerlet)  s<eA<  eitfettic^en  fachen  sp  detis  c  in  ileinus  sj>  Vi  Sljriften- 
^eit  durchstr  sp  dafür  bol  fottcn  ßtjriften  mcibcn  vel  non  sunt  Cliristiani.  Sio§  ©uangelium  sp 
14  nach   n)0§  steht  bit  sp       nach  jüd^tig  sieht  ift  »iib  im  «;) 

N]  1.1  crbarlid)  bitten,  bas  fol  ic^  ouc^  ml)tte  bitten.  Valeant  Monachi,  qui  solum 
se  estimaut  dignos,  oninia  spernunt  alieua,  glel)C^  alö  fie5  ollet)ne  loeren. 
Summa :  si  inter  Tiircas  vel  ludeos  fueris,  f o  e§  Grbarlic^  ift,  feo  bilbe§  ml)t. 
9Jtou  fol  fic^  (Srbarlic^  unb  fittig  noc^'j  lanbey  fitten  t)anbeln.  ^tu6)  bic^ 
ntc^t  über  bte  felben,  Duc^  wen  blu  glebd;  unter  bem  iurden  bift.    Ergo 

■iü  Nupciac,  Matrimonia  bie  foUen  gel)alten  Inerben,  sicnt  Cesar  et  lege.s  imperant. 
2ßen  lüas  triber  bie  gelüiffen  t)eimlic^  gefd)id)t,  bo  mu§  man  bifpcnfiren  in 
lapsu  homini.«.  Sonft  communiter  foEen  lDl)r  effen,  trinken,  tanCijen  fel)n 
gut^tig  noc^  lanbe«  fitten  unb  foUen  un«  nidjt  Bouberlic^e  frel)bel)t  unter= 
totnbeil,   sicut  plerique   gloriantur   Cliristiani    et   volunt    abrogare    eommunes 

2.1  leges.  Chrlstiauus  non  abrogat  parent&s,  condieiones  K.  @r  left  el}n  iberman 
fe^n,  tote  er  beruffen  ift  bor  ber  itelt. 


19  vAfc  (bic^)       3Jtan  fol  fi^  noii^§  tanblffltten  falben  ro  r         25  C'hristi.iua  libcitas 
non  abrogat  externa»  condieiones  ro  r 


12Q  'iprebigten  be3  3nl)xc?  1531. 


13.  29.  Sonuar  1531. 

'i^>rcbi9t  am  4,  Sonntag  nod)  G^ji^f)antä. 

E)  Dominica  4.  Euangelion  Matth.  8. 

OTnttb.  8, 23fi.  In    h|oc   E|uangelio   videniiis,    quod    non  propo;nitur,   quid  fhciendum, 

non  docet  prae;cepta  vel  opcra,  sed  cin§  biom  ^o!^en  aftiidcl,  quem  semper 
tractamiis,  bic  cinfcl|tige  fünft,  quam  totus  nnindiii?  ]o  tool  tan.  Et  hie 
indicatur  ein  redjte  art  et  natuv  beS  glQu6|en§  et  natura  Euangelii  et  persona  s 
Cliri.sti  describitur,  deinde  fjructus,  qui  sequitiir  post  fidem  et  teiitationem. 
Ita  quod  eilt  troft  jl-olicfier  ift  pro  art|icu]o,  qui  dicitur  fides.  Vide  1.  quo- 
modo  iis  gf)et,  qui  praedicant  de  Enaugelio  vel  fide.  5{)riftu§  tritt  in§ 
f(f)iff  et  discjipuli.  Ubi  non.  iftS  fttl|I,  non  est  toettev,  fd), einet  sol,  ba§  meer 
ift  freunbjlii^  an3ufe^cn.  Sed  quando  conscenderunt,  luivb  ber  tjimel  finfter  lo 
et  tempiestas  unb  bie  anbern  fcfjiff  greifft  ber  teinb  nii^t  fo  6alb  an.    Ideo 

disoe  ex  Ejuangelio,  ut quando  Christus  ascendit  iu  navim.  fo   gtiet§ 

2ui.  luiitalb   an,   quando  non,   fo   est  mare   tranquillum   3C.      Christus    alibi:   'Cum 


i  nach  propolnitur  steht  nobis  s]>       ikcieiidum  c  in  facere  debeamus  sp         3  nach  sei 
steht  est  ber  Suangeüen  sp  4  tractamus  durchsir  sj?  dafür  treiben  »nb  at§  bai  ^^uitftuä 

ß^riftlid^er  tere  x^umen  sp  nach  tan  steht  exceptis   sanctis  sp  ö  Natura   fidei  sp  r 

6  post  diiri-hstr  sp  7  über  txoft  steht  2  sp         über  frolic^et  steht  1   sp  7j8  quomodo 

iis  r  in  Itiie  eä  benen  sp         9  non  (1.)  c  in  conscendit  sp      nach  ift§  steht  fein  sp         10  über 
freunbili(^  steht  ftilt  sp         11  nach  et  steht  oritur  sp         12  nach  E|uangelio  steht  Wie  c§  fic^ 

anlcfjt,  wenn  bie  lete  »om  glauten  auff  ben  })lan  Jompt  sp  rh         ut durchsir  sp  dafür 

Significat  enim  sp  gfietä  c  in   gf|ct  bo§  BngtudE  sp  IS  quaudo  nnn.  fo  c  In  Sol  non 

lucet,  non  sp 

N]  DOMINICA  QUARTA   POST  EPIPHANIE. 

OTnttii. 8,23'Et  cum  esset  ingressus  navim,  sequuti  sunt  eum  disoipuli  [sui.'  15 
3n  bifem  6uangeIio  fe()en  h)t)r,  haS^  un&  fte^tig  rtirbt  öorgetialtcn,  h)a§ 
tt)l)r  foöen  t£)un.  Fidem,  non  opera  praedicat,  ®en  glauben,  ben  alle  leut^e 
JdoI  !f)unnen.  Hie  autem  verum  opus  et  natura  fidei  describitur.  Deinde 
friictus  fidei  post  tentacionem.  6§  ift  el)n  troftIi(^  ©retnfjel.  6rftlic^  n^emen 
tot)r  öor  un§  bo§  tnort,  Inie  e§  ß^rifto  unb  ben  prcbigcrn  gef)en  fol.  Primo  20 
ingredientibus  naN-ini  nuUa  tempestas  adest.  Söen  a'6er  (St)riftu3  unb  fetjnen 
^inc^n  tretten,  tune  venit  tempestas.  Aliae  omnes  non  ita  sunt  ve.Katae. 
Discamus  ergo  dicere:  SBen  (5^riftu§  in§  f(^ifflein  trit,  tune  venit  tempestas, 
auMi,22äßen  er  nic^t  brt)n  ift,   §0  ifts  ft^L    Sße^e  aber  ben  ftt)Uen.     Nam  cum 


14115  ro       Mathei  8  ro  r         20121  h)ie  bis  fot  über  Prirao  bis  navim         23124  fBm  bis 
fUt  unt  ro       Nauicula  Christi  non  potest  carere  terapestatib[us  ro  r 


Ult.  13  [29.  Januar).  127 

R)  fortis   armatus'  jc.   ber   6ricf)t    l)^n.     Et   iibi(|[iif'   in    Euangelio:    tibi  Cliristus 
facit  mira|cula,    fo  U)irb    ber  Sjeufcl  erft  xcd)t  vel   pha|risaei    vol   bic  Biofen 
buBen.      Christus    ipse    dicit:  'aS'on    veni',  'swl    siladinm',   iioii    ^jiio    man    fid)  wnttfi.  lo, 34 
übet  bie  !iOpffe  f)auet,  sed  pater  contra  filiuni,  bas  fc^|loerb  luil  icf)  anridjteu, 

■'•   boS  ift  nu  fo  Ötel  gejagt:'   Si   vis  Christianus  esse  et  sequi   hunc   d|oniiiiun) 
et  cum  eo  in  navim  tretten,  para  cor  tuum:   si  in  navem  venis,  fo  gfiet  bei' 
tütnb  geh)i§.    Sic  Eccle|si[asticu.s:  'fili  accedens  ad  scrvitutem'  unb  vufte  btC^Sir.  2.  i 
(].  d.  ba  liorftus,  tnilt  ®:ott  btencn,  far  f)iii,  l)at'3  g|ute  tage  k.    Si  vere  vis 
Christianus,  ftet)c  in  timore,  Qb  bie  »ücHen  über  bid),  ob  ba§  mt)er  toU  unb 

I"  toriic^t  toerben  unb  tninb,    furdjtc  bid)  für  (i)ott,    geb|cnd  umb  l)T)r3  ^ornje 
lüill,cn  nid)t§  gelaffcn  nod)  anigefangen  .'c. 

Si  vis  Christianus  esse,  fo  geVuart  ininb  unb  m^er,  ba§  fie  tucrben 
ungeftinn  anrichten  unb  »Duft  3ngel)cn  et  iioc  Adagium  füren  contra  bie 
gifft,tgen  ^JJJeuler,  qui  Euangclion  blas  pli[cniant :  üorbin  InavS  fein  ftill,  t)ol 

15   auff,    i^t  gie^etS  fo  fc^enblic^  JU,    ift  telDCr   jeit,    utinam    postea  jc.     Contra 


1  nach   arniatus  steht   custodit  atriiim  in  paop   sunt  Cum   autem  fbrtior   eo  vonerit  et 
vicerit  eum ,  aufert   spolia  eins  Luc  1 1  sp  ber  triebt  ^^n  durchslr  sp  Luc.  1 1 .  sp  r 

2  nach  xt^t  steht  äornig  ■</)       nach  vel  (I.)  steht  excitat  contra  eum  sp       plia  errj  zu  pharLseos  sp 

3  nach  veni  steht  mittere  pacem  sp  nach  non  steht  talc  gkdiuni  sp  nach  fic^  steht 
mit  sp  4  nach  pater  steht  insurget  sp  Vnni  mittere  gladium  sp  r  G  si  in  navem  c  In 
fo  ittlb  bu  inl  fc^iff  sp  7  nach  gcroi§  steht  on  sji  nach  Ecele'si[asticus  steht  2.  sp  über 
unb  rufte  steht  sta  in  timore  sp  lesus  Syr:  2  cap.  sp  r  8  for  t)in  ()atl  diirrhslr  sp  duriiher 
para  to,  »eiäci^c  bid^  sp  9  nach  Christianus  steht  esse  sp  bic^  c  in  ba§  Sdjiff  fil)laf)cn  sp 
10  »erben  c  in  Wirb  sp  nach  ttinb  steht  iroufen  sp  nach  bid^  steht  n\ä)t  sp  für  Sott 
durchstr  sp  13  nach  \ini>  stellt  Itjexbc  «/)  nach  et  steht  tcmc  «/)  J4  nach  hlasiphlemant 
steht   dicentes  sp           nach   ftiE  steht   unb   alle?  sji             7.5  nach  ouff  steht  baju   Irot  feil  sp 

über  tettier  steht  Irieg  sp        Euangelio  imputat  mundus  omnia  mala  sp  r 

Nl  fortis  aruiatus  forciorem  videt,  %o  luuttet  ber  Seuffel  aICercrft  re(^t  per  sua 

merabra.  Non  enini  venit  mittere  pacem,  sed  gladium.  5lid^t  e^n  foI(^  fdjluerbt.uinttfi.  10,34 
ba§  fie  fi($  mt)t  über   bie   !op   'Ratten,    sed    ut  separet  filium  a  patre.     Ergo 
si    vis    esse    Christianus    et    intrare   liane    navim,    ©30    rufte    bli),    ba§    bft) 

20  ungetritter  t)aft.    Ita  admonet  Ecclesiasticus  2.    630   rufte  bic^  nt^t  gote§  iStc.  2, 1 
ttiortf)  q.  d.   3Biltu  et)n  ßfjriften  fet)n,   feo  ftclje  Ijn  gotcs  furcht  q.  d.  Noli 
timere  tempestates  mundi.    211^0  beug:  umb  Ijrej  jcoruS  toillcn  nid^tö  getl)an 
nod^  gelaffen,   sed  solum  deum   timere.     Die  ergo:  SBer  Tnl)t  ßl^rifto  Ijnc' 
fc^iff§  tribt,  expcrietur  varias  afflicciones. 

25  Est   occupacio   his    blasphemis,    qui   dicunt:    Antea  pacificum  scculum 

fuit.  Nunc  nihil  nisi  intranquillitas  et  fames  jc.  Ulis  responde:  §aftu  nid^t 
gebort,    bto   nar,    SBen  6^riftu§   in§   fc^iff   trit,    tunc  sequitur  tempestas? 


18  Gladium  (a)  misit  Christus  rn  r         ä5  über  occupacin  steht  Responsio       Respousiu 
contra  blasphemantes  Euangelion  ro  r 


128  ^Uebigteit  beg  3af)te«  1531. 

Rl  hoc:  Xum  non  audisti,  quaiulo  Christus  as|ceiideret,  quod  veutus?  Nou  est 
iam  nova  res.  ludei  fiierimt  öcrbriefjlic^  t)oIcE  et  magistratus  d|ieentes  jc. 
Ta  |tc  in  ?(egt)piten  inareii,  ois  occi(l|el)aiittir  pueri  et  duplieati  labjores, 
ba  id;i'jen  et  volt'ibant  bic  fvombften  fiiibcv  fein,  ut  saltem  lil)eraret.  Ubi 
v|eueruDt  iu  desertiiin,  dbliti,  quod  Rex  (>ccid|isset  pueros  unb  bie  menner 
tion  luettiievin  gefcfjlaiicn,  sed  record|abantnr  oilarum,  ftauBten  lier  au§,  quod 
boui  l)Qttcn  gcfjaBt,  et  obliti  malorum  et  vol|ebaut  redire  in  Aeg|yptum,  bfl 
gegen  hab|ebant  Manna  de  celo,  ba§  'mar  mcf|t§  gegen  ben  ollas,  ex  quo 
fiinbcn  maff)cn  <iüinis  oeneris  eibos,  fuppen,  gvu|(en.  Inspic|iebant,  ba«  nic^t 
granat  üpfel,  fet)gen  lüütfifen  3C.  Vos  eduxistis  in  nomine  diab|oli,  et  tarnen 
habjuerunt  Manna.  Sa?  tft  patientia  divina,  homo  non  posset  feri'e.  Sie 
i|t  t)eüofc  'JJleuIcr:  q|uicquid  mali  facit  Euangeiiuni,  teluvung  K.  Sed  in 
Papatu  si  dixisseut,  Num  voluixsent  potius  pati  confes|sionem  conscientiarum 
an  annuam  charitatem,  libentissime  K.     Iam  obliti  hnius.    Tantum  videmus, 


1  hoc  durchstr  ap  dafür  lias  impioruiii  voces  die  ap        Num  diirchstr  s^j  quando 

c  in  quum  ap  nach  as|Cen(leret  steht  in  nauim  sp  nach  veiitus  steht  flauit  et  tempestas 
orta  sp  2  nach  fueruut  steht  ein  s])  magistratus  bis  K.  c  in  ire  §euttteute  dicentes  Hie 
in  deserto  famo  perimus  sp        Exemplum  populi  Israel  .<p  »■  3  eis  bis  pueri  c  in  sunt  eis 

occisi  sp         nach   pueri  steht  proiecti  masculi   in    nquas  S2>  4  nach   {c^v;ien  sieht   fie  sp 

nach  saltem  steht  deus  eos  ex  seruitute  aegypti  sp  5  wich  obliti  steht  islius  seruilutis 

miserrimae  sp  6  nach  Son  steht  iten  sp  7  nach  gehabt  steht  in  Aegypto  s^j  S  nach 
hab|ehant  sieht  in  deserto  sp        über  quo  steht  Man[na  sp        Manna  sp  r  9  nach  tunben 

steht  fie  sj'  über  Inspiciiebant  steht  videbant  sji  nach  ba§  steht  in  deserto  sp  10  nach 
iDUd^fcn  steht  idco  dieebant  ad  Mosen  et  Aaron  sp  noch  eduxistis  steht  nos  sp  nach  dia- 
b|oli  steht  ex  aegypto  sp         11  S)ol  ift  c  in  S)aju  fofl  fc^njeigcn  bnb  nic^t  batb  brein  fc^niciffcrt  sp 

nach  ferre  steht  istam  indignitatem  »p         Patientia   diuina  sj)  r  12  nach  i|t  steht  finb 

Biel  sp        nach  mali  steht  fit  spj        vor  tcWrung  steht  vt  s^'  lijlS  in  bis  dixissent  c  in  si 

dixissent  in  Papatu  sj)  13  über  confes  sionem  steht  auricularem  sp        nach  coules|sionem 

steht  carnificinam  sp  14  nach   charitatem  steht    annonae  sp  nach  libentissime  steht 

respondisseut  sp       nach  buius  steht  tyrannidis  sp 

N]  Corruptus  mundus  ita  loquitur.  Ita  fecit  Israel  in  Egipto  sub  Servitute,  ir. 
clamavit  ad  deuni :  tandem  liberati  murmurarunt,  borgaffecn  aUc»  linb  XoüX 
öor  l)rcn  ougen  nic§t,  saltem  in  praeseucia  mala  reoordabantur  unb  backten 
li'ibcr  jlu  md  jcun  toppen ,  fno6lo(^  jc.  S)a«  loar  !oftUcf)cr  ben  oller 
tounbert()at  gote§.  S)q§  gegentnertig  gut,  ba§  fie  l^atten,  hoc  uou  \-ideruDt, 
sed  priora  bona,  quae  uibil  i'uerunt,  vident  et  murmurarunt:  §ette  er  un§  20 
t)n  ^unbert  teuff[el  nom  ^n  ©giften  gelof^en.  Ita  hodie  omne  maluiu  et 
calamitas  imputatur  Euangelio,  uon  videmus  tantam  libertatem  Euangeb'i. 
2Bt)r  fetten  oormali  gerne  et)n  jar  telocr  3cel)t  gelrelet,  antequam  papisticam 

76/7?  über  aüt%  bis  l)tcn  steht  seruitute  et  orbacione  et  occisione  liberornm  Israel 

blaspbemans  deum  ro  r  18  unten  am-  Seitenrande  steht  Contra  eos  qui  Euangelio  omnem 
calamitatem   ascribunt  ro         Exhortacio   ad  pios   vt  crucem    ferant  ro  22  Detrectatores 

Euangelii  peiores  sunt  ludeis  murmurantibLUS   ro  r 


9iv.  13  (2!».  3amiot|.  129 

R]  (luid  \)om  luxb|uiniiis  corporalis,  niliil  nioti,  qiiali.s  janicv  lliib  movb  spiritiiali.s 
in  |>apae  regimiiio.  Certe  vos  etiaiii  nieniiui.sti.s  All)iiu  aiifcjangcil  prius,  et 
f'uit  amioiia,  pestis  unb  telUCV  ^cit.  lam  Eiiangelion  iibi  veiiit,  datur  culpa 
Euangelio.     S[atan    cecahit    eos,    ut   nuiujuam   ag|i)oscant    beucficium ,    (juod 

s  illi.s  contigit  per  Euangeliiim,  sed  tantum  blasj)hemaiit  et  tandem  accip|i(^nt 
inercedeiu.  Q|uia  est  toetä  Eiuingclii:  ubi  praedicatur,  fompt  nl§  ung;lud. 
Et  certe  adest  atlevlcl)  uug|lud  non  praesente  etiam  Euangelio,  ut  Jioniani 
liabjuorunt  all|eiicl)  ungilud  etiam  non  praeseute  Euangelio  et  postea,  cum 
adesset.     Cum  etiam  essent  multa  mala,  tamen  ex  illis  V]ult  eripere.    Si  vis 

10  Christianus  esse  unb  i>a^  @|uange[lion  ^abm,  est  1.  ba§  bu  muft  l)ai)m  ungliic! 
et  tu,  qui  non  vis  E|uangelium,  liabobis. 

2.  est  bic  art  tidei,  quae  stat  inn  feinen  r|cc()tcn  loercfcn  unb  !anipff. 
6§  tft  ein  gering  bing  an^nfel^en,  quando  auditur  hoc  verbum  'fides',  ut 
Pap|istae:    quid  fides?    Velim    fuissent    cum   dis|cipulis    in   navi    et  expe|rti, 

1  nach  spiritualis  ■iteht  t'uerit  sji  'J  prius  <;  in  »ov  biefer  jcit  sp  3  nach  amiona 
steht  quoq[ue  "p  Euangelion  ubi  venit  durchslr  sp  darüber  omiiium  malorum  quae  fiuiit  xp 
4  S[atan  cecabit  eos  durchstr  np  darüber  Excaecat  Satan  hominum  corda  np  5  nach  blas- 
pbemant  steht  vt  ludei  in  Aegypto  sjw  nach  et  uteht  certe  S2)  nach  accipjient  steht  vt 
timent  sp  6  Qluia  durchstr  sp  darüber  Senn  e§  sp  hjeiä  c  in  beä  sp  ubi  praedicatur 
durchstr  sp  dafür  ort  6nb  Weife,  Wen?  geptcbijjt  roitb  Bnb  mon  e§  »etoc^t  sp  nach  iingituil 
steht  ijtxnaä)  sp  9  adesset  bis  mala  durchstr  sp  dafür  Cliristus  doceret  [darüber  loli.  11./ 
Euangdium  in  ludea  et  miracula  ederet  multa,  dicebant  pharisaei:  Hie  liomo  multa  sigiia 
täcit,  si  dimittinius  eum  sie,  omnes  credent  in  eum  Et  Eomani  venient  jc.  hoc  quod  timebant 
accidit  tandem  eis  sp  nach  illis  sieht  quantumuis  magnis  et  multos  deus  suos  credentes 
liberat,  vt  faciebat  tempore  excidii  lerusalem ,  seruabat  Apostolos  deleto  populo  Israel  sp  rh 
v|ult  eripere   durchstr  sp        nach    vis  steht  ergo  sp  10   est  1.  c  in   primum   est  s^) 

11  über  non  vis  sieht  contemnis  sj>        nach  habebis  steht  quoque  sp  12   quae  stat  c  in 

Wenn  er  flehet  sp        2.  Natura  fidei  sp  r  14  nach  PapÜstae  steht  nos  rident  sp        nach 

expeirti  steht  fuissent  «^> 

N]  15  confessionem  elegissemus.  Sic  et  in  aliis.  Attamen  illorum  omnium  obli- 
viscimur.  W.^0  fl)nbt  e§  gifftige  meuler,  qui  pestem,  famem,  inundaciouem 
Albis  Euangelio  imputant,  glel)c^  aU  öor  ni^e  getüeft  Itietc.  Ergo  orandum 
contra  tales  impios,  ut  plus  exceceutur,  ut  euangelii  thesaurum  non  videant, 
ba§  fie  e§  gar  Oertevben  mt)t  Ijrer  bofetjetjt.    Videmus  euim  sub  thirannis  et 

20  Papistis  faraes  esse,  calamitates:  cur  igitur  apud  nos  Euangelio  imputamus, 
cum  videamus  deum  nobis  omnia  bona  proniisisse?  Summa:  si  vis  Euangelion 
profiteri,  |o  \ä)id  bicf),  bog  bto  bo§  ungertitter  leibeft. 

•  Secundo  vides  hie  efficaciam  fidei.  S)er  geltet  ^n  feljnem  tocrgf  unb 
!atnp.    Impii  papistae  veben  fefjer  uni^riftlic^  üont  glauben.    SSa§  glauben, 

25   glauben?     Vellem    cos    i'uisse  cum   discipulis    in    navi:    il)i    expcrti    fuissent, 


18  contra  tales  impios  c  aus  pro  talilius  Impiis         -JS  Eidei  cfficacia  ro  r         25  Contra 
liberum  arbitrium  ro  r 

Suf^ctS  SBerte.    XXXIV  9 


130 


5Prcbi9ten  bc?  3n'^te§  1531. 


li]  quid  libjcruni  arl)|itnimi  posset.  (s-?^  ift  limvlid)  fcTjeiibilicf;  bcftcinbcii.  Nisi 
modicii  aftuisset  fides,  certe  desperas|set  lib|enim  arb|itriiim  in  abgxunb  bcv 
rjeÜcn.  Uli  fonncn  nic^t  galten,  qui  tarnen  liabent  f|idem,  et  Christus  fatctur 
cam  fidem  esse,  quae  certe  fides  est,  et  tameu  iili  uou  consistunt.  Slßen  bie 
jug  l)eV9r)Cn*,  quid  faceret  lib|erum  arb)itrium  et  racio?  Ego  etiam  dico  tc 
liab|ere  lib|eruiii  arb|itrium,  quando  niulges  vaccam.  ^a  quando  sedes  in 
ftd^cr'^cit  unb  frei'^eit,  putas  te  hab|ere  lib|eruni  arb|itrium.  Sed  non  est 
cibus,  p|otus  et  nihil  b|oni  pjotes  cog[itare:  ubi  lib[erum?  Ideo  fides  est 
alind  quam  lib[eruni  arb|itrium.  Iiuo  libLerura  arb|itrium  est  nihil  et  fides 
orania.     Lib|eruni  arb|itrium  ift  ein  amccfjtig  bing  et  fidjes  ift§  gar. 

Sic  vides  in  discip  ulis,  qui  sunt  in  discriminc,  troft,  freitbe  ift  al§  ba 
f)in.  S)a§  "^eift  auff  beubfd^^:  Homo  bevmag  boc§  gar  nid^ts.  Et  tu 
expierieris  aliquando.  Si  btft  tcä,  furc  e§  f)in  au§,  quando  pestis,  frieg 
fotnpt.  Pestis  tempore:  ^Id),  l)err,  Inerc  id)  ha  k.  Tempore  famis:  quid 
edam?  Sa§  fittb  bie  g|roffen  traten,  bie  unfer  fireier  toiUe  aufrichtet,  quod 
folium  sonans.  Sed  fides  econtra  est  doniina,  quauquam  infinna,  tameu 
stat  ein  hjenig,  Ijat  ftude  für  fid;,  finb  gro3,  »tießen,  loinb,  in!^er,  treiben  "^er 

2  6§  c  in  2)ei"  fre^  loiüe  sj>  Lib[erum  arbitrium  »7)  )■  4  nach  esse  steht  licet 

modicam  sj)       nach  est  steht  etsi  infirma  sp       über  illi  steht  Apostoli  sj)         6  über  vaccam 
steht  etlificas  domum  sp        CoUatio  fidei  et  llb[eri  ai'b[itrii  sj)  r  7  nach  Sed  steht  vbi  S}) 

S  über  p|otus  steht  pecunia  s^j      nach  ubi  steht  tunc  sp       nach  lib[erum  steht  arbi^itrium  «/> 

nach  fides  steht  longe  quiddam  sp         10  amec^tig  c  in  Dnntec^tig  .<y)         11  nach  discrimine 
sieht  ba  ift  sp  li   Pestis  bis  %^  c  in  Tempore  pestis  (anft   fuv   futd^t  nii^tS  begingen, 

cogitas  sp  nach  ba  steht  ober  ba  sp  Mjld    über  quid  edam  steht    vnde  viuam  sp 

16  nach  sonans  steht  crfc^rectt  in  sp  17  stat  c  in  fte^et  er  sp  nach  \\.ii)  steht  bie  sp 

Fides  sp  r 

')  SUcn  bie  jug  tjerg^en  =  loenn  es  zum  Stwhen  koiwitt  vtil.  Unsre  Ausy.  Bd.  IT', 
29G,5:  463,22;  33,  684  SU  S.  479,  11;  12,361,3.  ^)  ®oi  ^cift  auff  bcubft^  nämlich  'offen", 
'unmmamden' ,  vgl.  Grimm,  DWtb.  2,  1046;  ähnlich  Wander  1,  ö7T  Nr.  2  9lilf  gut  beutfc^ 
tion  ber  Sad^c  rebcn. 

N]  quid  fecisset  lib[erum  arb[itrium.  .^ie  ftctjct  ber  fret)  lut)I  t)n  e'^ren.  Nisi 
hie  paululum  fidei  affuisset,  non  fuissent  salvati.  Nam  Christus  dicit  eos 
habere  paululum  fidei.  S)o  !an  ber  flet)ne  glaute  nic^t  fte^en,  quid  faciet 
liberum  arbitrimn?  Facile  praedicare  possumus  et  gloriari  fidem  in  pace, 
sed  tempore  famis,  belli,  tentacionum,  ibi  vide,  quid  sit  fidei  efificacia.  Ibi 
videbis  nihil  virium  habere  lib[erum  arb[itrium,  solara  fidem  omnia  valere. 
Ita  hie  in  apostolis  vides  omnem  sa])ienciam,  iusticiam,  solacium,  vires  esse 
desperatas.  S)o  tauffen  fie  gtn  &f)rifto  unb  f^reljen.  Iji  parva  calanu'tate 
viclemus,  quid  possimus  ferro  libero  arbitrio,  ut  desperemus.  3lod)  burffen 
tt)l)r  ben  fretien  tül^Een  rtjumen.  Sed  hie  vides  maximas  tcntacioues  adesse, 
quae  mortem  indicant.     2:aS   f(^iff   ift  tebccft,   iDcr  Inl)!   bo  gut§  inut§  fet)n 

20  3)a(§)        21  über  liberum  steht  bo  fegen         2J  In  teiitacione  experimur  fidem  ro  r 


9lr.  m  [29.  3nnitar].  131 

li]  3U1U  tob,  qiiia  navis  est  tcctn,  loev  luil  ba  nid)t  üerjagt  fein  imb  crHaficii? 
Si  tu  in  niari  sie  esses,  certe  cla|mares,  iit  viiletur,  qiii  submcrgnntiir.  Il>i 
f|itles  est  man,  [Mjet  unb  legt  firf)  tuibbev  trefflidjen  ©oliatt),  mortem, 
pieccatnm  unb  nü  C  ferligiteit,  si  est  perfecta.     Imperfecta   nirf}t  fo  fecf.     Uli 

.'■  liabeiit  iiifir|main  fiilem,  iit  Christus  dicit,  ot  non  experg|efecisscnt  Ciiristiim, 
nisi  hab|uissent  fidem,  sed  quod  facfumt,  est  ein  ftüde  be§  gliQuBenS,  (juia 
nemo  jjotest  dcum  nnruffen,  praesertim  in  necessitate,  nisi  iiab;eat  fidem. 
Qnian(iiiani  fidei  sciutilla,  tamen  leuc^t§  ^erfui"  et  apiprehendit  personam,  qnae 
mari  potest:  '§eri'\   quae  sunt  fidei  verba.     Si  fortis  fuisset  ut  P|aulus,   nt 

10  Jonas  in  medio  maris  et  vejitre  jiiscis,  oogitassent:  Hie  adest.  Si  etiam 
non  adcsset,  tamen  vidjebimus,  ubi  ein  geloelB  inveniamus  in  medio,  quia 
non  solum  supra,  sed  infra  potest  iuvare.  Mag|na  g|ratia  hab|ere  imb[ecilieni 
fidem,  modo  non  simus  in  turba  desp;erantium.  Fides  nihil  ante  vidct  quam 
lDibbevfj}3iel  QÜe^  tjeilä  et  freube,  videlicct  ventum,  mare  unb  ftf)et  beiit  3;ob 

15  inn  bcn  rächen  unb  jene,  ^focf)  fol  er  ftc§  ermannen  unb  fan  fid)  an  bie  t)ilff 
unb  troft  JC.     3fft   beibeä  beljfamen:  'perimus',  et  tamen:  'iiiva',  ba§  ift  fidei 


1  nach  tecta  sle/U  flecfi))LUS  xp  2  nach  ut  steht  faciunt  qui  in  periculo  sunt,  quod 
suhmergendi  sp       videtur  bis  submertjuntur  durchstr  sp  3  vor  man  steht  ein  sp        nach 

Wibbct  utehl  bcn  sp         nach  ©otiatf)  ste/it   i.  o.  coutra  sp  4  nach   iierfecta  steht  firma  sp 

nach  Imperfecta  steht  ift  sp         nach  Uli  steht  discipuli  in  naui  sp  5  nach,  dicit  steht 

Quid  timidi  estis  uiodicae  fidei?  sj)  rh  0  nach  liabjuissent  steht  infirmam  sp        Inuooatio 

IVuctus  fidei  sp  r  S  q|uauquam  c  in  tinb  oBS  stt'l^  nui;  sp         nach  scintilla  steht  ift  sjj 

9  nach   mari  steht    (imperare)  sji   darüber   inorti   imperare  sp  nacli   fQtxx   steht  l^itff  sp 

Domine,  salua  nos,  perinuis  sp  r  10  nach  piscis  steht  mansissent  salui  sp  7tach  adest 
steht  dominus  maris  sj'  -'^  nach  medio  steht  niaris  sp  12  über  infra  steht  in  profundo 

maris  sp  iuvare  durchstr  sp  dafür  potest  dominus  t)n§  ^clffen  Dnb  erretten  sp  rh  14  nach 
freube  steht  scilicet  sj>  15  über  3ene   steht  dentes  sp  nach  fic^  (2.)  steht  {falten  sp 

16  nach  troft  steht  be§  fiStrn  sp      Porire  Saluare  sp  rh 

N]  iu  tali  periculo?  S)o  ift  ber  glaube  eljn  man,  bcr  fte()et,  ber  legt  ftcf)  Iniber 
ben  groffen  ©oliatl),  Diabolum  et  omnia  pericula.  Nam  si  apostoli  non 
credidissent,  ^o   tticrcn  fie  nimmer  nic^t  ^o  kä  gelreft,  ba§  fie  ßfjriftum 

20  ufgclüccft  l)etten  unb  angcruffen.  Nam  nemo  potest  denm  iuvocare  et  adorare 
in  tentacioue  nisi  sola  fides.  Ita  et  Christus  dicit  iu  eis  fuisse  fidem.  S)o 
leuc^t  bennoc^  erfur  adfuisse  fidem.  Ideo  clamant:  'Domine,  adiuva."  Si 
tirma  afifuisset  fides  sicut  in  Jona,  non  desperassent  eciam  absente  Christo 
et  dixissent:  eciam  si  in  mare  praecipitaremus,  tamen  eciam  in  corde  maris 

•25  inveniremus  reqniem.  2)a§  ift  ber  glaube,  ber  \)n  ben  not^en  aUeS  f)cl)l  fif)et. 
Quam  vis  videt  tempestates  maris,  ventorum  unb  ftef)Ct  bcm  tobt  1)11  racf)eu, 
attamen  fd^le^t  er§   au§  ben  ougen  et  invocat  dei  auxilium.      2)a§  ift  bie 


IS  Fides  fuit  in  apostolis  ro  r         l'J  ß^riftum  über  (ij^n)         24  Tcntacione  expcrinnir 
fidei  nnstrae  efficaciam  ro  r 


132  ^^vcbigtcn  bc§  3(if|te?.  1531. 

Bl  ars,  (|iuun  oiniies  norunt,  SPfl,  (|ni  vuie,  vidctiir  in  necess[itate ,  bQ§  fol(|ten 
alle  t)iin  bie  t)ofen  fi^inciffenS  bte  timc,  fvedjc,  ftoIl?c  giciftcr,  donec  mare 
traiiq  uillmn,  lticn§  Uyl  mit  l)f)ncn  brccf  regen  ^  iinb  iibd  äugetjcn,  non  sunt  jc. 
2)as  ift  ber  l),evrlicf)  frei)  lüiUeii. 

3.    est    descriptio    personae    Christi.      Describit   eum,    quod    dorraiat.    5 
Fnit  naturalis  somnus,    quia   tantum    oravit  et  vig^ilavit  nocte,    ba»  er  auä) 
luube   ift,    iit  die  domiierit,    cum  alii  ;c.     Nou   iuspieiendns   ut  is,    qui  gut  • 
¥(•  M, 30 tag.     Si    omnia    scripta,    löurben   manche    ftart!e    tentationem    liefen.     'Ego 
pauper  et  dolens'  a  iuveutute,  ift  gongen  l)nn  g|roffen  anfed^tung,  mau  ^at 
t)l)n  öiel  fct)en  lacf^en.     Certe  manche  nad^t  ungefc^Iaffen.     Sicut  et  David  lo 
'W. «,  7  dicit  ps.  6.     Sed  omnia,  qnae  facit  is  homo,   hau  ctlua  jU  bicnet,    ut  f|idem 
disicanius   exercere   unb    Beffern,    q|uanquam    naturaliter    dormiat.     Ad   hoc 
servit,  quod  dorrait  unb  fteÜt  fil^,  ac  uos  non  videret.     9Jic§t,   ha^  un§  au§ 
ber  acf)t  Inffe,  quia  nohiscnm  in  navi.     Et  lioc  pertinet  etiani  ad  Adag[iuni: 

1  über  ars  xleht  fünft  sp  nach  vere  sieht  norunt,  illis  sj>  über  necess[itate  steht 
bcv  nott  sp      iaS  c  in  oIS  sp      nach  follten  steht  fie  sp        2  vor  bie  (2.)  Heht  SBibetumB  s2> 

nach  bie  iteht  fo  fi(^  buncfcn  toffcn,  fie  ^afcen  ein  ftatden  9tou'6cn,  finb  föol  «p  3  nach 

Wjil  steht  aber  sj)  non  sunt  c  in  InoHcnS  fc^tcc^t  »erjtoeiuetn  sp  5  3.  Descriptio  personae 
Christi  sp  r  7  nach  ift  steht  tootbcn  «j>        nach  alii  steht  vigilarint  sp        nach  Non  steht 

Christus  sp         ut  (2.)  c  in  all  sp  S  nach  tafl  steht   ge^ait  fiat  sp         nach    scripta  steht 

essent  sp  nach  hjutbcn  steht  mit  sp  nach  tentationem  steht  Christi  sji  jTs.  69.  sp  r 
9  nach  a  steht  raea  sj)        vor  ift  steht  ®r  sp  10  nach  tf^n  steht  niiJ^t  sp        nach  Certe 

steht   tx  ift  sp  nach   unflefc^taffett  steht   btieSen  sp  lOjll  über  David  bis   quae  steht 

Lachriinis  meis  Stratum  nieuni  rigabo  sp  p^.  6.  r  11  nach  ba§  steht  bicnet  sp  bicnet 
durchstr  sp  13   über   videret  steht  curaret  sp  danach   nee  sciret   nostras   tentationcs  sp 

nach  bo§  steht  er  sp        14  über  etiam  ad  Adag[ium  steht  ba§  gemeine  ®))ric^n)ovt  sji 

')  5nn  bie  Ijofen  fdjmeiffcn  ryl.  Thiek  Nr.  en.  ^)  brecf  tcgen  vgl.  Unsre  Anxg. 

Bd.  33,  686  zti  S.  .58.5,  20,  wo  sich  loeitere  Verioeise  finden,  und  oben  S.  118, 8. 

N]  redete  fünft  bc»   gtauBen§,  Quam  totus  mundus  optime  novit,  sed  in  ten-  is 
tacioue  videmus,   quam  pusillaniraes  sint,   qui  fidem  iactant,   fie  fti^eu  unb 
bercäogen  an  eignem  geringen. 

Tercio.  Dicit  Christum  dormisse.  Somnus  fuit  naturalis.  Nara  diu 
noctuque  Christus  laborabat  oracioue  et  verbo  ita,  ut  interdiu  dormisset. 
6r  ift  nic^t  cl)n  ^uncEcr  getoeft.  6r  ift  el)n  menfc^  getreft,  qui  a  iuventutc  20 
in  multis  tentacionibus  vexatus  est.  ©er  teuffei  f)ett  l)n  geplagt.  Sicut  et 
■+'i. 6, 7 David  dicit:  '^ä)  fc^luemute  ntel}n  Bettle.'  Ita,  ut  varia  passus  sit,  ibi  nunc 
quiescit.  6§  gefc^ic^t  barumt,  ba§  ber  ^er  lui)rbt  gefel)en,  3ll§  er  unfer  nid^t 
achtet  unb  fc^Iaffe.  6§  ge^e  jto,  toieS  »ooKc,  6r  fc^Iaffe  jc.  feo  ift  er  bennoc^ 
bo,  ab  gle^c^e  fauffet  unb  praufet,  er  fitjetö  unb  tjoret»  nic()t,  tarnen  adcst.  25 

18  Christus  dorniit  latigatus  uariis  molestiis  i-o  r  22  über  ^c^  i'*  metjn  steht  lacrimis 
nicis  Stratum  meum  rigaljo  24  über  jc.  steht  obbet  tood^e  2ö  über  ab  steht  Je^  un§ 

ab  (er§) 


9tt.  13  [2!i.  ^niimu].  133 

1>|  6()vil"tU'5  ift  iiod)  im  fcfjiffe.'  Apparet  tarnen  rationi,  ()imsi  uuii  vid|eal, 
aud|iat  terapiestatem,  veatum,  mare  k.  Sic  fit,  ijuando  totus  niundus  contra 
nos  sc  opiponit,  Ut  iain  Caesai-,  princi[)e.s  Aug|iistac  nihil  aliud  s^iiit,  (|uand() 
ratio  dicit:   Quid  sumus  erga  istos   niax[iiiios  principes?     Et  adhiic  traci}tcu 

5  et  cogiitaut,  (pii  istam  navim  iimBiftoffeil.  Sentiniiis  eorinn  tücUcil  unb  .^OVll, 
madjt,  forte  fompt  bcr  2  Cltfcl  aud)  bn  Jll.  Sicut  iam  dicitur:  (päd  facieiiuis? 
.sedenius  in  uavi,  nihil  uisi  mors.  \\n  discenduiu:  (i§  i)at  noä)  lüd)t  UOt, 
sedet  iu  uavi,  domiit.  Etsi  sc  ftt'll|t,  ipiasi  non  vidjeat  nos,  tarnen  nos 
muffen  unö  ftetleu,  quod  ipse  sit  dominus  super  Cesiarem,  ^jurden,  S^eufel, 

10  pcstem,  qui  fottne  bem  allem  löef)ven. 

Postea  quisque  apud  se  iuvenit  Satanatn,  bei"  JU  l)f)m  einfcf)feicf)t,  tuinen 
ftil.  Christus  apud  te  in  navi:  quando  clamas,  exaudiet  te.  Non  desperan- 
diun  als  Balb,  nit  qI§  Bolb  baä  img  lud  ange'^et,  bu  muft  ein  tocnig  ()cv()alten, 
muft  ben  teuffet  (äffen  öevfauffen,    ut  ag^noscas,   quae  po,tentia  fidei,   tpiaui 

15  possit  se  tü^ercn,  ut  liiberum  arb|itrium  vidieas,  quis  sit  gefel,  si  dominus 
non  iuvat.    Xa-3  t)cifft  ben  gl  an'6en  gefterdt,  genbt. 

Dominus  non  fjat  gel)encf;let  mit  bem  fdjUiff.  In  Euangelio  semper 
propo|nitur  nobis  ol»  ein  rechte   ferfon  et  deuni.     Manich|aeus  d|icebat  cum 

1  6^itftu§  ift  nodj  im  Sd)iff  ij>  r  nach  quasi  steJu  Christus  sj)  3  über  siiit  s/e/il 
siinile  periculum  sji  3j4  quando  ratio  ilicit  c  in  quam  ea  (fortuna)  quod  tum  Apostoli  iu 
iiaui  experti.    Ibi  ratio  dicit  sp  5  qui  istam  c  in  Wie  fie  bi§  sp        nach  um6|ftoffcn  steht 

lonnen  sp        über  hiellen  steht  fiuctus  sp  7  itach  nihil  steht  videmus  sp         mors  c  in 

mortem  praesentem  ap        S  über  sedet  steht  Dominus  sp         9  nach  ftellen  stellt  Dnb  gteuicn  sji 

nach  Seufct  steht  Sapft  sp  12  ftit  durchstr  sp  dafür  h)ic  bie  iBeHen  in§  (djiff  jc^tagen, 

ue  desperes  sed  credas  sp       nach  navi  steht  esse,  dormientem  quidem,  sed  qui  certe  te,  si  sji 

quando  clamas  c  in  modo  clames  et  inuoces  eum  s/>  ISjlS  Nou  bis  al§  (1.)  c  in  §ilfft 

et  ni^t  sji  13  nit  alä  6alb  c  in  locnn  bo§  sp  nach  angeltet  steht  fc^abet  nid^t,  §ott  nur 
feft  Bnb  iTjanile  ni(^t,  tx  fe^  im  jd^iff  !6e^  bit  sp  14  nach   quae  steht  sit  sji        quam  c  in 

quomodo  sp  darüber  toii  er  ftc^  sp  lü  ut  bis  dominus  durchstr  sp  dafür  Item  vt  etiam 

videas,  WaS  liberum  arbitrium  für  ein  gefel  fet),  si  Christus  ipse  sp  rh  16  nach  iuvat  steht 
perdurare  iu  adflictiouib[us  ßducia  Christi  s/j  IT  nach  f^taff  steht  er  ^ot  ein  red)tcn  natuv= 
liefen  frfitoffä  gefc^toffen  sp  18  perfon  et  deuiu   durchstr  sp  dafür  noturtic^er  3)!enfc^  et 

simul  etiam  verus  deus,  quia  imperat  mari  et  veutis  et  obediunt  ei  sp 

')  6^riflu>3  ift  nod)  im  fd)tffe  'v/?.  Thide  Nr.  -jr,?  und  oben  S.  119, 10.  -JO. 

NJ  Indicat  teutacioues  piorum,  qui  videntur  se  derelictos,  senciuut  maguas  })ro- 
•.'0  cellas.  Totus  mundus  sevit,  tD^r  fe^n  t)^m  ütl  jugeiing  unb  fielen  Ijm 
fdjiff.  6f)riftu-3  fi()et»  nid^t.  Consolemur  nos:  Üb  er§  glel^c^  nic^t  fifjet, 
taincn  adest  Christus,  ben  fe[)e  ii^.  '^n  lütjrbt  bem  ^ufden,  !e^fev,  fuvften 
lüol  tü()ercn.  3Bl)r  ftiden  Ijn  ber  ff)av  contra  Turcam,  Cesarem  3C.  et  eciam 
permoti  calamitatibus,  ibi  nobis  confugiendum  ad  Christum.  Srfjvel),  l'uff, 
25  er  lt)^rbt  biä)  ijoxen.    @v  fumpt  nidjt  %o  halbe,   luens  ungert)t)ttev  angeijet. 

20  Christus  uidetur  nos  dereliquisse  ro  r 


134  il?«i'i9'«»  i»«^  3al)ic-i  1531. 

1\|  iioii  iialiiiMliiii  liiMiiiiRin.  ^(•ll  eilt  gcfpug,lliC'.  Dciiidc  dsteiulil  sm;uii  tliviiii- 
tateiu,  (iiiod  praeceijit  iily  cill  Api^^vr  lltu'r  Uuilb  unb  inl)CV.  Ei-g<i  noii  suhmx 
liomo,  seil  et  verus  deus,  qui  cum  donnint,  cciaTii  veriis  Marüve  filiiis  durmit 
et  taiiien  simul  vigälat  auff  ein  ftunbc.  Sic  loquitur  de  hac  persona,  alB 
luciu  ein  bing.  ^ 

2)ic  flugling  loquimtur  secundum  luiiuauam  naturam,  sed  diviiiaui  jc. 
S^il'f'  ift  feiiic§.  Pjaulus  uon  sie  loquitur.  Nod  est  alius  art|iculus,  qui. 
'Jlnfcdjtnng  muB  inir  'ijdben.  Slter  glud  unb  ^t\l  tnu§  ba  Bei).  Christi 
persona,  (pii  invat  in  periculo  et  neces|sitatc;  qui  in  enm  credit,  f)at  bcn 
fifjuli  unb  jcfjii-m,  ot  bu  üicl  muft  bruBer  leiben  quidem.  Impii  r)n6en  audj  w 
adver|sarios,  qjuanquam  meliorem  fortunam.  Cur  nos,  qui  potiora  dona 
habenuis. 
ffiiuii).  8, 27  4.  quod  ho|iuines,  qui  in  navi,  I)e6cn  iiu  unb  luerbcn  tefevt.    'Qualis.' 

Prius  inspe|xerunt  pro  f)QnblU|erdE§  gefcHen,   filio  loseph.     Istiid  auxjiliuin  fit 
eis  unl)evfcif)en§.    lam  excitantur  ex  vero  somno  et  ag|noscunt  eum  dominum   i5 


1  9cft)ii9  c  in  gcjtJCnft  s/>        nach  ostendit  steht  etiam  sjj  2  piaecepit  c  in  iniperat 

niaii  aj)  3  qui  c  in  quod  sj)         dormiat  c  in  dormit  sp         eciam  c  in  certum  est,  quod 

sit  sj)  4  nach  loquitur  steht  scriptura  sj)  ö  nach  bing  steht  vt  certe  sunt  duae  tiaturae 
in   vna  persona  s/i  6  nach    loquuutur  steht   bailon  sp  7  nach  qui  steht  nos  ct'^ctt  in 

oUcn  notcn  IcUilii^  toitb  gcifttic^  quam  ille:  Christus  est  verus  homo  et  (tarnen)  deus,  quia 
Saluator  generis  humani,  proraissus  patrib[us  Gen.  .3.  12.  22.  et  exhibitus  sji  rh  8  nach 

icl)  steht  fein  sp  9  über  iuvat  steht  verus  deus  et  horao  sp       nach   in  (].)  steht   omni  sp 

nach  neces|sitate  steht  omnes  sp        credit  c  in  credunt  sp         fjal  dnrchstr  sp  10  vor 

jd^ufe  steht  troft  sp  nach  jc^itm  steht  ftafieit  fic  sp  bu  <■  in  fie  gleid^  sp  mufl  c  in  muffen  «p 
11  über  adver|sarios  steht  hostes  sp  meliorem  fortunam  c  in  raeliore  fortuna  spi  danach  in 
mundo  vtantur.  Senn  bcr  Seuffel  fe^  inen  n\ä)\.  fo  ^ort  ju  oI§  lin§  S^riftcn.  Sed  h)a§  ift  im 
bcnn   m^ev  .-^>  nos  c  in    non  sp  danach   haberemus    patientiam    in    adtlictionib[us    nostris 

maiorib[us  sp        nach  dona  steht  et  bona  sp  13  quod  c  in  quidam  sj)         nach  qui  steht 

sunt  S2>       nach  Qualis  steht  est  bic  sji       i  sj>  r  14  pro  c  in  für  ein  sp        vor  filio  steht 

pro  «/)       über  aux|ilium  steht  ^utff  ex  ipsa  niorte  sp 

N]  6r  inuB  cl)n  loenig  fe^Iaffcn  unb  mu|  hiä)  lernen  eifaren,  quomodo  tides 
tentetur  et  exerceattn-.  Si  te  mox  liberaret,  securus  esses  et  ascriberes 
lib[ero  arbiitrio  tuo.    @r  iül)I  ahn  bcn  (itauBen  Dcvfud)rn  unb  cvfaicn. 

Quarte  liic  nobis  Clu-istus  proponitnr  el)n  icdjtcr,  natuiiicf;ev  mcnlrf), 
(jui  dormit,  contra  Manicheos,  qui  eum  fantasticum  corpus  habuisse  doce-  2o 
baut.  Secundo  est  deus  verus,  qui  potest  vexari  ventis  et  mari.  (Sl  ift 
lüorer  gotes  feon  unb  menfd),  ber  jltj  gleljrf)  fi^lcfft  unb  'maä)t.  Nota  bene: 
sunt  distinguendae  natm-a  Divina  et  luunaua.  £afe  e^u  eljnige  perfou  unb 
nicnfc^cn  fet)n,  qui  sit  Deus  et  homo.  Snnnna :  oportet  nos  habere  tentaciones, 
sed    adest   uua  persona,  qui  potest  nos  servare.     @r  tan  bljr  gnug  geben.   25 


17    Difl'ert   Christus   aliquantulum    nobis    auxiliari    ut    experiatur    fidem    nostram   ro  r 
l'J  Christus  uerus  homo  et  deus  ro  r        23  Duae  naturae  in  persona  Christi  ro  r 


9Jr.  13  [20.  Soimovl.  135 

Kj  über  lüiub,  cimi  etiam  miffä  grculidjft  tobet.  Xqö  i|t  fitloi  fnu-t)t.  KIlm. 
Chri.'itiaiiis  necc.-^  .sariac  tentatione.';,  iit  iain,  ob  W  ott  lt)il,  flcf(i)cf)CU  luivb,  post 
bcm  'Keirfjö  tacj  vcniet  fnictiis,  bic  unS  luirb  ücrgcjjcu  modjcii  iiniiiUr  illam 
frficnb  licf)e   leftening,    tjafo   iiiib    iicib.     (>-o    luirb    fommcii,   (j  iiic(|iiid    passi 

s  iucrimiis,  (piid  gcyugct  fjubcil  fl  postea  cjiii,si|iie  in  siia  persona.  Iduo  ft)I|IiMl 
>uiv  nic^t  ba  fiiv  erfd^vedoii,  c-?  ift  ein  tvoftiid)  (^uangelütm  iis,  qui  volimt 
esse  Christiani:  luens  an  9ef)et,  C?f)viftuS  ift  ba,  eripict.  ;^üm  3.  est:  uiirb 
giroffcr  nu^  baraii-3  fonicn.     1.  (ii)ortet  f)in  ein  fompft.    2.  eripiam  tc  mit 

1  nach  iDinb  steht  onb  mcev  sj-         cum  c  i;i  tuenn  ex  Iber  Winb)  gtci^  k/i  2  nach 

Cliristianis  steht  vtiles  et  sp  nach  iieces|sariae  sieht  sunt  sp  \Hist  c  in  na(5  sjj  3  nach 
fructus  steht  fidei  et  eöectus  oratiunis  nostrae,  bcr  Bn§  toirb  frolidj  machen,  vt  gratias  agamus 
ei  onb  tnfer  levc,  jcin  Suangclium  c^ren  sp  rh  bie  bU  mad^cn  durchstr  sp  4  nach  lomcn 
sieht  au  tag  1;)  5  quiil  durchstr  sp  darüber  luoä  loir  s^J  iVJec  gcjcugct  steht  testiili  «^< 

?ioc/(  postea  steht  quid  .s^         uac/t  persona  sfehl    passus  sit  s/i  6  nach  crj^tccfen  steht 

l»ciin  fic^  onje^en  Iffft,  ttt§  Wotle  e§  oIIc§  ))6ev  ein  ^ouffen  follen  s/i  nach  qui  »/e/i^  serio  «p 
7  luen-j  c  in  Wenn  tempestas  s/)  nac/i  eripiet  steht  110s  s;j  3utn  3.  est  durchstr  sji  vor 
luirb  steht  ttnb  a/i       »lac/t  hiirb  steht  olfo  sp 

NJ  Scrnc    cljn    iocnig  leljbcu.     Nam    ini[)ius    nmndus    propter    avariciam    mnlta 

lu  patitur.    äBavumb  irljltii  nic^t  umb  be»  fdjacje»  Iel)bcn^ 

Quinto:  Vides  honiines  in  navi  converti.  Nam  nunc  incipiunt  miiari 
et  credcre,  quem  prius  videbant  homineni,  filium  fabri,  nunc  euni  vident 
niagnaiu  personani,  quae  potest  ventis  iinperare.  2)ai  ift  bie  frudjt  niira- 
culonim,  baB  cth)a§  gut?  evnad^  folget,  sicut  iam  post  tentacionem  Comiciorum 

i.'i  lüljvbt  nn-3  el)iie  ()ubfd)e  frud)t  fumtnen.  ©§  nui^  d\vai  evnod)  tummeii 
propter  inipiissiniani  tliirannideni  iu  Euangelion,  iinb  has  loljr  nl^O  muffen  1)1)11 
ff)av  ftef)en,  er  hjt)rbt  un»  evou^  ffjuven.  Summa:  qui  voluut  esse  Christiani, 
Sic  eilncgen  fii^  be§  9c>ül)tter«.  Sen  troft  l)Qbc.  S)lii  muft  'ooxijijn  l)n  bic 
anfcdjtung  fummen,   antequam  libereris,   et  deinde  cum  gloria  libereris  ourf) 

:'u  öor  bei'  tüctt.     Sed  Caro  iias  procellas  fugit.    6§  lDl)l  nid)t  gerne  I)l)nel)it. 

Exhortacio  iciber  bie  ftoercjer ',  bic  l)m  lanbe  umblauffen  uff  fet)n  gut» 

m(i^t,  sicut  iam  in  circumiacentibus  urbibus,  Haiae,  Lipsiae,  et  Halae  multi 

fures  capti  sunt.     Et  nobis  hie  maxime  cavendum  est  ab  iliis,  quia  iiabemus 

mundum  et  Cesarem  nobis  adversantes.  Xovumb  muffen  ttil)r  uffac^tung  I)aben. 

r,  Secundo  Contra  svermerios,  bie  fc^tet)rf)cr  unb  Juincfelprcbiger,  uc  quis 

civium    eos    admittat,    sed    eos    probet    et    parriocho    aut    mihi    probaiiduni 

10  über  f^acjeä  steht  fjo^iftcn  ISjM  über  miraculoruin  steht  et  teutacionum  Kructus 
tentacioiium  ro  r  22  Lipsiae  (multi)  24   SBiber  bie  ftercjcr  bnb  »indelfrebigcv  ro  r 

26  (uosti'o)  parrioclid 

')  ftoercjer,  ivn  ftövjcii,  d.  i.  'nicht  bei  der  Stelle  bleiben,  müßig  umherfahren',  also 
s.  V.  a. 'Vagabund';  rtjl.  SchmeUer  2,  7S6  [und  DWtb.  s.  r.  InnbftötjEV  '>,  143,  rgl.  auch  den 
Titel  des  Cfriininclshausensclien  Werkes  'Trutz  Simplex  oder  Lebensbeschreibunif  der  .  .  . 
Ländstw'tzerin  Coiirasdie'.  K.  1>.].  Vgl.  hierzu  auch  den  Schluß  der  Nachmittagspredigi 
unten  S.  144. 


130  !|.U-ebintcit  b(i  3at)rc^  15;! I. 

Hl  fvilrf)t  et  i^ioffer  (i]X  llllb  l)ie  C\\\na,  et  [wstca  Viitam  acteniain.  Ö^S  tl^ut  nticv 
bellt  alten  3lbaiit  luni  l)evl^eii  lücl)e.  @v  gibt  ftd)  \nd)i  ijevii  in  tninb  unb 
luellen  iinb  auffy  mi)cx,  iüolt  lieber  erauijen  bleiben. 

I  nach  unb  steht  folt  47^  «»c/t  giiug  ■•le/il  jut  notburfft  tialien  s/j  3  nach  filciücil 
»/«/(<  aicv  c§  wirb  nicfjt  anbcrS  bvait-J  -y, 

N]  iiulicet.  ©unft  geftelietS  ^f)n  nic^t.  i^ä)  bl)n  bod)  etncr  prebigcr,  tameu  non 
pcrmittomliim  esset  mihi  in  aliena  iirbc  tloniestieas  cmieioncs  facerc,  tueil  ^ 
id)  gleljd)  ^0  luol  fonbc  pvebigen  ciU  etjn  engel,  tameu  uon  essem  audiendns. 
Ideo  si  vis  praedicare,  aecede  magistratura  et  Parriiiehum.  £q§  bic^  tJerfudjeil. 
Xolo  tibi  credere  te  spiritum  adigere.  2)^)  muft  inljr  bnj  m^t  britJe  unb 
figel^  bctocl)icn,  fonft  glcub  icf)  bt)ru  nic^t. 

7  (aut)  et 

')  in^t  britic  unb  figcl  vgl.  1)  Wth.  3,  37'J,  wo  aber  kein  Beleg  aiis  lAither:  s.  aber 
Biets  s.  r.  Sricf  (Beler/  um  1520). 

14.  29.  .SanuQt  1531. 

^rcbigt  nm  4.  Sonutng  itad)  ^iv^nuin,  nnt^mittag^. 

R]  A   prandio.  lo 

Ro.  13.   S)|iefe  hjort  finb  bcutlic^  et  flar  gnug  gerebt.  Notum,  quid  sit 

],egem  galten  et  non,   non  opus  bolme^jd^en«.    65  befinbs  ja  ein  igiltdjer 

in  corde  suo,   tiicn  er  etlO|an  lieb   ifobi   vel  nid;t,  et   in  corde  suo  quisque 

melius  sentit,  quam  dici  potest,  si  aliquem  odio  habet  vel  non.    Sic  incipit: 

3!öm.  13,8'?)  1^1 1;  folt  nemini  ni(^t§.'    Prius  dixit,  has  man  fc^ul|big  fe^  benen,  bie  is 

SB. 7 regieren.    'Cui  tributum.'    :^sa  t^'^n  f^auffen  dicit:  §alt  euc§  alfo,  ha^  ir 

II  Epistola  Ro.  XIII.  sji  r  nach  Notum  sieht  est  sp  13  luen  c  in  oB  sp  ttlDOU 
c  Ml  ctloa§  -1/)  14  nach  potest  steht  Item  sp  lö  iiemiui  c  in  nicmanb  sp  nach  jcl) 
steht  ju  grten  sp  ©eib  nicmonb  nid^ta  {c^utbig  sp  r  16  nach  regieren  steld  fd^oä,  jol, 
{urd^t,  e^re  sp 

j^,  DOMINICA   QUARTA   post  Epiphaniae. 

iRöHi  13  8  'Nemini  quiequam    debeatis    nisi    ut   iiivicem   diligatis.' 

2)ie  Inortft  finbt  beutlic^  unb  flar  gerebet.  Seimus  enim,  quid  sit 
Amare,  non  amare.  .Sjic  barff  man  !el)nen  bolmefc^er.  Quilibet  suo  affectu  20 
novit,  quid  dlligat,  quid  odiat  et  persequatur.  2)rumb  ftnbt§  flar,  burre 
Jüortl),  tuen  h)t)r  nur  barnac^  lebten.  Ita  incipit:  'Nemini.'  Prius  dixit  de 
oljcdiencia  magistratus ,  quoraodo  cuilibet  suum  debitum  dnndum.  S)o 
befdjlcuft  er  ^n  et)nem  ^auffen:  §albet  eud)  alßo,  baS  l}r  cljncm  ibern  gebet, 

17118  ro       Rom  13  ro  r         211-22  Clara  verba  ro  r  23124  über  S)o  6efc^teuft  steht 

Cui  timorem  Cui  honorem  ap 


9lt.  14  [29.  Saimat].  137 

K]  jalct,  fcib  iiiemanb  fd^iulbig  i.  v.  dato  cuilibct,  »on»  l)l)V  ljl)m  c\cbm  jolt,  uiib 
lafft  bic  )d)ulb  nic^t  auff  eud)  bljeiben,  cum  onmia  dederitis,  bflä  l)!^v  iticiminb 
fd)ul|big  jcib,  dedistis  cuilib[ft,  qund  ei  debetis  etiain  daro  de  I  eib  lliib  gut 
priueipibus.    Ubi  hoc,  postea  niliil  debetis,  önc  baä  jcib  l)f)V  allein  {djul  big, 

5  baB  einer  bcn   anbern  liebe.    Et  postea  picifet  er  bie  lieb.    'Qui   diligitäi-s-w 
proxiinum'   et   'dilectio    e8t    inipietio   legis'.     Et    ista  ])raecepta:    iioii 
liirari  baS  ftcljet  alis  gefaft  Ijim  bcm  irort  auff   1  t)aufien:  'Diligas.'    Sic-'-» 
Christus  quoci[ue  dielt:  'Quaecunque'  jc.     'In  bis  lex  et  pirop[hetae.'     Item  ™3''2,'V39"' 
Matth.  22.  'Secundum  buic  siuiile.'    'In  bis.'     Est  mirus  sermo  iiie. 

10  Ista   verba    mu»    Irtir    alfo   prebigen,    quod  dnipiices   scliol|astici,    qui 

aud|iunt.  Quidam  sunt  na|turlid)|e  horaiues,  qui  uon  credunt  in  Cliristum: 
illi  non  faciunt  praecepjta.  Homo  sine  g|ratia  est  iiomicida,  ci)ebrecf)CV, 
f)urcntrocfer  S  bieb,  fc^al!,  lugner,  berleumber,  qui  cnpit  alterius  b|onuni. 
Apud   tales   nihil   valcut   praecep|ta,  quam    quod  ei  ostendunt,  toer   er  fet). 

15  Sic  est  totus  mundus,  quia  fidelibus  ift§  Commune,  ut  servent  prae|cepta, 
et  tarnen  nid^t   gar.    Ideo  ift§  ein  berbrifflic^  bing,  ba§  man  fu  nhn  bic 


3  dedistis  c  in  detis  nj/       »ach  quod  sieht  debetur  sp       nach  ei  sie/if  quia  sp       über 
de  stellt  öon   "p  4    über   priucipibus   steht  06et!eit  s/>  öj6    diligit   bis  impletio  unt 

Qui  diligit  proximum,  legem  impleuit  sji  r  6  nach  pruximum  steht  legem  impleuit  sp 

7  über  furari  steht  moechari  s/>  über  1  steht  einem  sp  nach  Diligas  steht  proximum 
tuum  sicut  te  ipsum  sp  8  nach  bis  steht  duobus  mandatis  pendet  sp  9  nach  bis  steht 
duobus  maudatis  ic.  sp         10  1.  sp  r         11  nach  aud|iunt  steht  legem  sp         13  ^utcnttctficv  /' 

')  ^utcntroctet  d.  i.  f)iircnttccfet  =  ^utcntreiber  (so  t),  oben  S.  68,  li);  70,  20. 

N]  ba§  ir  foUet.  Deiude  procedit:  2Uen  t)r  n\]\xt  nintanbes  fc^ulbig  fcl)t  imb 
ijbcrman  gebet,  h)a§  t)m  geburet,  bornadj  fefjet,  ba^  \)x  woi)  ber  liBe  eljnanbcr 
fc^ulbig  ict)t.    äBer  ben  onbern  libet,  illi  debet.    Magnura  evxofuov  Charitatis, 

SU  scilicet  explecionem  legis  esse,    ber   tfjut  niemanbe§  arge§.     Summa:    e§  ift 
el)n  ^o{)e§  lob  ber  übe.     Ita  ut  nemini  possit  obesse,  sed  omnibus  prodesse. 
Ita   concludit   Christus   Älath.  7.  'Quodcunque    volueritis    vobis,    ut   faciaiit  Maiti).  ?,  12 
vobis  homiues'  3C.     Math.  22.  'In  hoc  pendent  lex  et  prophetae'.  sifntti) .22,40 

60  )t)nbt  aber  ijlel)  fc^uKer  bie  ju^orer.    Primi  sunt,  qui  sunt  naturales, 

25  non  Christiani:  ad  hos  non  pertinet  hoc  mandatum,  sed  ut  agnoscaut  sua  peccata. 
Nam  homo  naturalis  siue  gracia  est,  non  habet  utilitatem  in  mandatis  dei, 
nisi  ut  peccata  sua  agnoscat.  (S§  lutjrbt  ben  gotfcligen  fc^toer  illa  ])raecepta 
servare,  unb  falben  fie  bennoc^  nic^t  gar.  Valeaut  im])ii,  qui  secure  iucedunt, 
tamquam  praestarent  legem.    3Iber  got  tDl)l  fie  ge^alben  fjaben.    Uli,  qui  sunt 


18  Charitatis  debitum  ro  r  li)  illi  debet  durchstr  sp  darüber  bem  ift  ev  fe^ulbig  sj) 
24  -Duplices  uerbi  auditores  ro  r  26  est  (nihil)  28  Naturalis  homo  uon  potest  prestare 
legem  »o  r 


138  5pvcbiglt'u  bes  Satjrcä  1581. 

1»]  praeei'iiita  l)iii  lauffe,  tion  gebiciidt  an  bic  prae|cepta  tlumini  et  putaut  sc 
lüol  brau  cum  deo.  Ceite  vult  ea  servari  vel  k.  Ideo  tales,  qiii  suut  sine 
fide,  luiii  servant,  fo  fcrno  sorvant,  nl§  TOicifter  .f'ianS  Ijr  fif;ulmci|ftcr  i[t, 
lucnu  Wicifter  >r)\anö  l)inbcv  l)l)ncn  ftljet  mit  bcm  fdjilücvt,  int  iinb  galgcii: 
lim  bcv  l)iu  lucg!,  nihil  curant,  vcl  ift  bei"  eigen  nu^.  Ideo  non  furabor  et  s 
Imic  servio,  niiff  boä  tc^  be-ä  itj  genieß,  siciit  Turca  uou  occidit  servos,  quia 
ümtiini  utitnr  viveiitil)iis,  non  niortnis.  Sic  nuindus  faeit  bene,  nou  quod 
prox|iuumi  dil|igat,  sed  seipsum.  Natura  est  morbcvin,  etsi  non  occidat, 
tanien  corde.  Diiectio,  inquit  P|anlus,  quod  inipleat  legem  dilectio.  Sic 
eeontra,  cum  dilectio  haue  legem  perficiat,  Non  adnl[tennm  committes,  ideo  lo 
ecoutra.  S[uinraa  S[ummaruni:  e§  ift  befc^liOJfcn:  etiam  si  facto  quis  non 
turatur,  cor  tarnen  (juaerit  mit  fcilffen,  bci'!|eilffeu.  Hi  sunt  1.'"  fd)iilcv,  de 
Ins  non  loqui|mur,  sed  committemus  eos  5JtlCtftci:  .S3|anä  et  magiistratui :  bte 
fauft  f)alten  vel  Jotjff  abigcriffcn. 

Alii,  qui  siiscip|iunt,  qui  bic  admonentur,  ut  dil |ectiouem  hab|eant.    Si   15 
es  prox|iiuo  l)oIb  uiib  gonft  l)m  giltji,   impossibile,   ut  occidas,    bcv  bid)  lieb 


1  über  non  steht  bnb  nicmanb  h/j  -2  nach  Certe  steht  deus  sp         nach   vel  steht 

niiiiatur  non  facientib^us  poenam  sj>         3  nach  servant  (1.)  steht  legem  sj)         .3  nach  locgt 
uteht  ift  SJ)      nach  nufe  steht  itf)  babittciö  iiic^c  sp         6  über  üj;  steht  bvcifeii^tig  sj'         6/7  Turca 
bis  murtuis  durchstr         S  nach  est  steht  ein  sji       nach  etsi  steht  manu  sji         9  quod  durchstr  sp 
inipleat  c  in  implet  sp       dilectio  durchstr  sp  lOjll  cum  bis  eeontra  durchstr  sp  dafür 

vlji  non  dilectio  non  est  impletio  legis.  Omnes  autem  lioniines  sine  tide  non  diligunt  pro- 
.\imum,    ergo   legem    non    implent   K.   sp  12    furatur    (tarnen    adest)  nach    quaerit 

sieht  feinen  forteil  sp  über   1.'"  stelä  cincrtc^  sp  13  nach  magiistratui  steht  vt  sp 

14  nach  fauft  steht  innen  sp  15  nach  Alii  steht  sunt  sp  nach  suscip|iunt  steht  verbum 
et  credunt  in  Christum  s})  qui  Iiic  durchstr  sp  nach  admonentur  steht  hoc  loco  sp  2  spr 
16  nach  ut  steht  eum  sp 

NJ  sine  fide,  nou  possunt  prestare  legem  nisi  aut  timore  coacti  aut  commodi 
spe  adducti.  @ic  eiürjalben  fid^  nidjt  lt)cl)ttci-  öom  ftelcn  ben  imi6  forcfjt  bc§ 
galgcn».  Aut  aliquis  dicit:  Ego  noio  furari,  ut  possiui  iliiiis  aut  iliius  magis 
tVui.  Ita  faeit  Turca,  qui  suas  ancillas  et  servos  non  occidit.  @r  Itieljfe  t)l"  6el)n  20 
Ic6cn  meT)i'  gcBvauc^en.  Summa:  nostra  quaerimus  in  creaturis  et  lionn'nibus. 
Die  tmtur  ift  cljnc  morberl)n,  movbct  fie  nic^t  mljt  ber  fauft,  tunc  occidit 
corde.  Charitas  autem  implet  totam  legem.  Ille,  qui  Charitatem  habet,  ille 
non  fiu-atiir,  non  nioechatur.  ©unft,  Iren  er  Qkt)ä)  fünft  ml)t  ber  l^nnbt  nid)t 
ftilet,  bei  gotlo^  tamen  corde  et  fallaciis  imponit  proximo,  sicut  hodie  25 
vidcnius  in  mundo.    35on  ben  fdjuUern  reben  tutiv  nid)t. 

Socundo  sunt  discipuli,  qui  spiritu  sancto  aguntur:  illi  hie  admonentur. 
Si  diligis  proxinium  tuuni,    illum    non   potes    occidere.     Do   bavff  man  fel}n 


17  nach  timore  steht  pene  a/(         IS  ©ie  ((ie)  23  unten  am  Heilenrande  steht  Vide 

naturalis  hominis  [c  sp  in  naturae  Immanaey  prauitatem  ro        27  Seoundi  discipuli  ro  r 


*Jir.  14  |-J'J.  aaitiinr).  lyf» 

lt|  ()at,  noii  oi-iiil  oi'iilds,  ilicitur.  Sj  ii^'duv  iv  diliigu,  noii  laciii  (iio  cdiiHiri 
vcl  i^iit  fdjabcii  WC  lixori  nee  finb.  Item  bin  xd)  l)^m  l)olb,  imn  aiifciaiii 
ei  boiiiim,  iioii  dabo  ffllfcf)c  luarljc,  non  tunucfi'll.  Item  .si  est  in  perieiilo 
iamae,  luni  dabo  i'al.'^iini  testimoiiium,  qnia  dil|ectio  dielt,  ut  l'aeiaia  ei  oiuiie 

.'.  bi)miiii,  11(111  Don  l)au§,  aän.  Sic  facit  c]or  Christiauum  et  tarnen  maiigeltS, 
ut  non  iiiiplcani.  Katio:  si  etiaiu  ineipio  diligere  proximum,  begegnet  luil" 
ein  jufnl,  ba3  gereift  311  ^orn  contra  proximum.  Idee  fieri  potest  etiam 
Cliristiaiio  er  au§  faveti  ein  b]0»  tuort,  jd^Iag  vel  jorn,  ha§  non  ^elffc,  ha 
irf)  fült.    Ideo  sunt  expergefaciendi  Cliristiani  istis  praeccptis,  ut  non  peeeeiit 

lu  contra  5.  6.  JC.  praecepta  jc.  Sic  si  etiam  fromcv  6()rift,  servas  bic  (?f)C, 
fompt  ein  ftnnblcin,  ut  sentias  cog|itationem,  qiiod  placeat  plus  altcrius  uxor 
unb  bei  9tbam  Joallet  in  c|arue  et  sang|uine.  8i  etiam  prox|imus  feeit  leib, 
tanien  cogfita:  ^cf)  Bin  il)m  bie  lieb  fdjulbig.  Si  non  propter  eiim,  faeiani 
propter   dominum,    qui   praccepit  et  te  et    illum    erea[vit,    Sßeil   cr   l;l)nt  bilii 

1^  leben  gnnb.  Christianus  ergo  jol  bic  nberf)anb  Ijiiben  in  bis,  ut  vel  non 
f'aeiat  ei  bouum  vel  vindicare  velit.     Sic   l)eiftö   geprebigt    bei)   bcn   (Jf)vi)ten, 

nach  eruit  stellt  tibi  sp         über  dicitur  steht  fpric^t  iiioit  v  S  nach  ficnidi'ii  sfclu 

»)()H  sp  4   über  tamae   steht  gcvucfjtä  sp  5  non   c  in  3^  iDcibc   in   nicfjt   treuen  "p 

7  nach  bai  steht  iäf  xp  nach  gcteitjt  steht  toetbe  sj)  über  contra  steht  önloiüen  «j>  etiam 
e  in  ba§  eim  sp  ö  fnten  c  in  forc  sp        f^tag  durchsir  «p        nach  vel  steht  luerbc  sp 

jotn  erff  zu  jornig  ^p        non  c  in  iä)  im  ip  10  etiam  c  in  es  sp  11  nach  sentias 

steht   malam  ^7;  jmc/t   uxor  steht   quam  tua  sp  13  eum   c   in  proximum   ipsuin  s/i 

11  nach  praecepit  sieht  eliceus  ililigas  prox[inium  tuum   sicut  teipsum  sp  te   c  in   me  sji 

et  c  in  Sott  »7;  lö  nach  gunb  steh/  loarumlj  fol  iä)  in  ben  Raffen  sp  rh         nach  f)at)cit 

steht  vt  S2>  nach  liis  steht  sibi  imperare  possit  ■-7)  non  durchstr  Sji  10  nach  vindicare 
steht  non  sp 

N)  forge  l)aben.  Sßo  ic^  bic  libe  l^obe,  tune  nemineni  oeeido,  neminem  defraudo 
atit  insidiis  aut  fiillaciis.  S)ie  libc  lernet  mid)  tinberö.  Ita  in  8.  iiraecepto 
neiniiiem  detrecto  in  faina  sua.     Summa:   l)ab  iif)  el)nen  lib,    ^0   tan  id)  Ijnt 

20  nicf)t  id)aben.  Sll^o  tl)ut  eljn  frum,  ßliriftlid)  Ijerc^.  ^lod)  mangelbt«  alba. 
ÜBcn  id;  glel)d)  mcl)nen  neljiften  libc,  tune  varü  inciduut  casus:  ira,  nialediccio, 
oiid)  lüol  el)n  id}lag  unb  laß  t)n  ftecfen  in  nötigen.  Quia  caro  et  sanguis 
sumus,  non  possumus  perfecte  praestare.  Ideo  semper  exhortandi  sunt  pii, 
ut  charitatem  perficiant.    S)en  eS  fan  Junten,  ut  alicjuando  irascatur,  ut  aliam 

05  uxorcm  plus  diligat  quam  suam.  3(1^0  fol  bau  l)ercj  nod)  augefodjten  locrben. 
5lber  bie  libe  mu^  oben  fd;liDe6en,  ut  minuat  aft'ectus  earnis.  ßibcr,  Ijat  er 
bl)r  Ic^t  getl)an,  (S30  btftu  ij^nt  bic  libc  fdjulbig,  unb  Itj^ltu  umb  fet)nc'3  inliUcii 
nid)t  üorgeben,  tamen  propter  deiim  ei  remitte.  3Bel)l  tjijxn  got  haS  leben 
gan,    et   tu    illi    fave.     Ita  comprimas   tuos  affeetus.     Ita   .^i  te  impugnat  in 

30  corde  alieua  uxor,  %o  fol  btc^  libe  fc^reden,  haä  blt)  e§  be^ncm  net)iften  nid)t 

17  Vide  quomodo  oiunia  opera  ex  fide  procedant  ro  r  23  Pii  exlmrtandi  sunt  ad 

charitatem  ro  r 


140  5!itbifltt'u  bi'Ä  3nr)vcä  1531. 

1!]  ijui  buscipLiuiit.  Sic  iu  bell  l)Ciibdii,  ba  mau  fcuffcu  uiib  Dcrfcuffcii,  cfBcitcii 
fol,  bn  gtiet'j,  has  fauft  imb  Brauft,  transgressio  omuium  piaeceptoruin. 
Cläre  dicitur,  sed  iiescio,  cjui  fit,  ba§  man  fo  Inenig  hap}  tf)Ut,  minima 
pars  jc.     Haec  in  communi  vohii  dicere. 

Ut  ba§  toort  für  ncmen:  bo§  ift  ba§  goiil  gcfc^.  Dicere  posset  quis:  s 
qui  fit,  qiiod  Pjanlns  dicit,  qiiod  dil|igens  irapleat  legem?  cum  tarnen  prae- 
dicamus  Christum  et  fidem  implere,  per  opera  nostra  non  possumus  fvom 
luexbcit  nee  ante  nee  post  gratiam,  sed  muffe  allein  bei'  flilauBe  tf)un  an  ben 
.S^IjG^rvu  6^jl)riftum.  Et  Papistae  lume  locum  obiicerent  tibi:  Pjaulus  sie 
dicit:  'dilectio'  jc.  fo  luiiftu  benu  bamit  gefd^Uigen  et  sie  caderes  a  principali  lo 
articulo.  Si  non  inteliigis,  die:  Ego  credo  in  lesum  Ch|ristum.  Pro  simpli- 
cihus  sie  dico.  Sic  resjionde:  fides  etiam  implet  legem.  Crassum  exemplum 
rusticum:  Wcl)  !ül,  Brac^mon  naS'  erfüllet  arbor|es,  erfuEet  ben  beben  Inol 
mit  opffel.    Sic  hortus,  sie  deus  et  poma  faciunt  ben  !orB  fol  unb  ber  hjein 

1  suscip^iunt  durchstr  sj>  dafür    verlium  audiunt  et  amplectuiitux'  •■>■/)  2  g'^etS  bis 

praeceptorum  c  in  g^et  transgressio  omiiium  praeceptorum,  bal  fauft  unb  trouft  sp  3  Cläre 
dicitur  c  in  3)lan  fagtS  tlax  gnug  in  ber  prebigt  sj)  qui  fit  c  in  Wie  e§  ju  ge^et  sj>  4  nach 
pars  stellt  beffett  fid^  -sp  5  Ut  c  in  SBoücn  nu  s^J       nach  für  steht  tnä  sp        ba§  (1.)  bis 

gefeö  c  in  Sie  liebe  tft  be§  @efe^§  ctfullung  s^>  quis  c  in  aliquis  sp  6  über  qui  fit  steht 
Wie  toni))t§  sp  7  über  Christum  et  fidem  steht  Rom  8  10  sp        Quomodo  dilectio  impleat 

legem  sj)  r         10  nach  diI|ectio  steht  est  legis  inipletio  sji  11  nach  Ch|ristum  steht  je.  sj) 

12  über  sie  dico  steht  ita  loquor  sp         13  erfüllet  (l.J  c  in  futtct  sj>  danach  fioben  Onb  fofe  sp 
erfüllet  (2.)  c  in  füllet  sp      9)let)  tut  SBra^mon  no|§  (er)  fuUet  boben  tinb  fof§  sp  r 

')  ll'7f  die  EandbemerJcuug  zelyt,  lautet  das  Sprichicort :  OJJcl)  ful  SBrad^mon  na\i 
füllet  boben  mtb  faf§  (N:  3Jlei)  fuet,  SBrac^man  nafe  füllet  ba§  fofe).-  vgl  Wander  3,347  Nr.  76: 
9J!ni  tü()t,  Srarf)  nofe  füllt  bem  SSauer  ©c^eune  unb  fjafe.  DWtb.  6,  1470  führt  nur  an  3)int 
tii^l  unb  nofe  füllt  bem  33auet  Sctjeut  unb  gnfe. 

N]  Jh)  fc^aben  Irolbeft  tl)UU.     Ita  in  labore  et  pactis  et  conventibus  quilibet  ex  15 
cliaritnte  proximum  non  defraudet,  sed  illi  serviat.    @§  ift  un5  beutlit^  SimS 
gfagt.     2l6er  e§  tl^ut  niemanbesi   bornod),  quia  plures  sunt  primi  discipuli. 
Illi  liabebunt  penam,  Turcara.     Pii  autem  liabent:  'Diliges  proximum.' 

Hie  posset  aliquis  dubitare.  Quomodo  hie  dicit  Charitatem  legis 
perfeccionem  esse,  cum  scriptura  tantiim  fidem  iu  Christum  legis  explecionem  20 
esse,  ita  ut  nulla  opera  possint  explere  legem?  Ita  gloriantur  Papistae,  ita 
ut  inermis  aliquis  possit  decipere'  a  fidei  articulo.  ^anftu  eä  nic^t  uflofeu, 
noli  disputare,  sed  die:  Ego  fide  iustificor.  Responde:  fides  et  charitas 
explent  legem,  sed  dupliciter,  ut  si  rustice  loquar:  5}let)  fuel,  5Brad§man 
na§  füllet  baä  fa§.    Ita  ber  S3aum  fuUet  beu  forp,  bie  cppel  füllt  ben  forp.  25 

19    Obieccioni    occurrit  ro  r  23  unten  am  tieitenrandc  steht   Charitiis   legis   per- 

feccio  ro  r        Contra  papistarum  obieccionem  ro  r  25  über  fuHet  (2.)  steht  eflectiue  ro 

toxp  (1.)  über  boben       über  füllt  steht  formaliter  ro 
')  decipere  offenbar  Sehreihfeliler  für  decidere. 


gjr.  14  [29.  Sammtl.  141 

R]  bn§    fa».     Sic   die:    fides    facit   personam    gratani   et   1.  facit   arborem,    orgo 
etiain  poina.     Ch|aritas  noii  facit  probam  peisonani,   oportet  ])iius  sit  proha 
et  l)ona  arbor,   ]>or  opus  non.    'Dodit',   Inl)|annos,  'potestatein  filios'.    Qs  iftSof).  1,12 
ju  t()un  umb  ein  nertie  gebuit,    pcijoii,  mcnji^en.     Slcut  lioitus  non  ferct 

!>  poma.  Si  etiam  ben  gavtcn  öol  opffel  (t'flft,  non  fit  pomum,  sed  cvfaiileil. 
Scd  quando  arbor  facta.  Sic  quando'  honio  est  f|idelis  pro  sua  persona  et 
credit  in  Christum,  ibi  non  opus.  Sic  arbor  iniplet  corbem  et  poma.  Sed 
nnde  veniunt  poma".'  Arbor  nou  de  pomis,  .sed  econtra.  Sic  vinnm  in  vase 
N-enit  de  vitc  jc.    Sic  die:  quaudo  P|auhis  loquitur  de  lcgib[us:  vivet  in  bis,  ®ai.  3,  la 

10  scilicet  per  legem  factorum.  Haec  lex  exigit  opus:  'dilig|as  prox[imum.'' 
Sed  (pii  sunt,  qui  faciunt?  ba  f)6rt  baS  gfc|  ailff.  Da  personas,  quae  faciunt. 
Dominus  est,  qui  creat  arb|ores  et  facit  novas.  Sic  utrumque  verum:  fides. 
Sic  hoc  verbum  inteUigendura ,  qnod  dilectio  est  plenitudo.  Sic  imi)let 
dii|ectio  legem  lote  bic  opfjel  bcn  toxi.     Sed  per  fidem  Gal.  5.  ®nt.  r,,  c 

IS  Sic  sirapliciter  responde.     Qui  multum  dispjutant,   quod  diljectio  front 

1  nach  facit  (2.)  stellt  erftlid^  xp  ■>  Cliiaritas  c  in  Dilectio  sp  probam  person.im 
c  111  personam  probam  sp  3  vor  per  steht  Sed  hoc  non  fit  s^)  Dedit  loh^annes  c  in  sed 
fide  vt  scribitur  lohau.  1.  Dedit  illis  sp  nach    filios  steht  dei  fieri  bis  qui  credunt  ?c.  sp 

4  über  feret  steht   Btingt  sp  6  nach   facta  steht    fert  poma  8j>  7  nach  poma  steht 

implent  sp  S  über  de  steht    ex  sp  nach   econtra  steht   poma    ex  arl)ore  crescunt  s/i 

'.>  über  de  vite  steht  tont  tocinftOcE  sp         über  vivet  steht  Gal.  3.  sp  10  nach   prox[inuim 

steht  tuum  S2>  11  nach  faciunt  steht  legem  sp  12  nach  fides  steht  filios  dei  fieri  bis, 

qui  credunt  in  nonien  eins  sp  13J14  dilectio  bis  forB  unt  13  nach   plenitudo  steht 

legis  sp  14  naclt    fidem  steht  solam  bomo  iustificatur  sp  15  nach  responde  steht  3v 

fjttfit  Gl^riftum  Mrtorcn ,  bic  it  butc^  boä  gcjcij  gerecht  werbch  Wolt ,  »nb  jeib  Bon  bcr  gnobcn 
gefallen  2Biv  aber  im  geift  !c.    Gal.  5.  sp  rh 

N]  Fides  eflficit  arborem,  ber  madjt  ouc^  bte  ep^el.    Gö  iiiu^  üov^ljn  bcr  bäum 
fct)n,  deinde  sequuntur  fructus  i.  e.  Charitas.     (?»   ift  jiittjiin  Utn6  el)ne  nein 
Jjerfon,    blo    muft  gar    neu    Irerbcn.      Joannes:  'Qui  credunt  iu  cum',   non  30I1. 1, 12 
econtia.    %\o  muft  öor  ben  bannt  madjen,  fonft   lütjrftu   fel)n  6p)3el  gartten 

•"  IjaBen,  tuen  bto  gleid)  ben  garten  ooI  eppel  legeft,  fie  öerfaulen  e^r.  Ita  ber 
fcaum  fnUct  bcn  forp,  bie  epfel  oud).  Ter  Incljnftix!  fußet  bo§  fa^,  ber  toeljn 
ouc^.  3lber  bie  eppel  fnmmcn  öor  öom  bäum,  ber  ttiel)u  fumpt  üor  Dom 
ftocf,  alioquin  non  esset  vinea,  eciamsi  vinum  infunderes,  noc^  tDt)rbc  e« 
fcl)n    lt)et)nftocf.     Ita  Charitas   procedit   ex   fide.     3Ber   lDt)I   ater  bife   perfoit 

'■■  mact)en?     Ter   glaube   mattet    bife   pcrfon,    quae   servet   charitatem.     ©30 

bleibt?.    3)ie  Ixht  ift  plenitudo,  bie  erfuUung  felBft  beä  gefec^,  Sßie  bte  eppel 

ben  forp  fuHen.     Sßer  t^utS  aber?    bcr  glaube,  qni  est  efficax  per  dilcc- 

cionem  Gal.  3.  ®iii. :,,  6 

Non  auteni  concedes,  ba§  bie  Itbc  frum  unb  re^t  mad^e.    @»  folget 

17  fructus  über  Charitas  23    Fides  impict  legem  effectiue,   Charitas  uero  form.i- 

liter  ro  r        25  (®ot)  Set        27  per  (chari) 


142  ^jBvcbigtcn  be§  Sfot)«?  1531. 

R]  lUarfjC,  iiiliil  intelliguut  de  liac  ir.  Nimqiiam  permittc,  quod  fvom  mn(^C 
liomiucm.  Non  sequitur:  dil|ectio  est  plenitudo,  ergo  facit  fromm,  bic  lieB 
(cfftä,  non  coram  deo  te  facit  fvom,  sed  oportet  corara  deo  ti|de,  nt  ponia 
cviulleu  bcu  toxi,  sed  non  faciunt  bell  bniim,  sed  econtra.  Ideo  non  verum: 
dil|ectio  implet  legjeni,  ergo  facit  fvom.  J^vom  fein  ift  gvo»  bintl,  bcnn  ba§ 
bu  nicf)t  movbeft  k.  sed  iioc,  nt  econtra   tiov  nüeii  mevtfeu  an  bcn  §icvvn 

(5()Viftnm  fllcut'ieft  et probitatem,    (piaudo   gjratia   dei   maior  est  lege 

tota,  oninib|ns  operib|us.  Nihil  invenies  equale.  @§  ift  al§  tüie  ^|imel  unb 
cvbcn  Hon  ein  anber.  Ideo  die:  3d)  Ifcvbc  nic^t  fvom,  quod  dilectionem 
liabeo,  sed  per  lianc  facio  legem,  sed  qnod  credo  in  Christum,  quae  facit 
personam  gut,  et  similiter  Qpfelbaum  et  fert  f|ructus.  Ideo  impletio  legis 
est  post  arb[orem,  ut  est  poraum  post  arb|orem  et  vinum  post  vitem.  Posten 
ubi  factus  probus,  nimfi  bo»  gfe^  fuv  bic^,  legem  dei  habes,  ergo  imple:  tunc 
fides  implet  et  cha|ritas,  sicut  et  vinuin  vitis  implet  vas,  et  pomis  jc.     Qui 


1   re  c  in  doctriua  iustificaLtiouis  sj)         permitte    quod   c  ht   concede   ba§  bic   tict  sp 
mai^e  über  hominem         2  über  facit  steht  iustificat  q)  darunter  mai^t  sp         3  nach  IcfftS 
steht  tool  sp       nach  fi|de  «leht  iustificari  sp         4l5  Ideo  bis  ftom  unl         5  über  facit  steht 
niac^tl  sp       nach  ift  steht  ein  sp  6  nach  motbeft  steht  maä)t  biiä^  nic^t  from  noc^  geteert 

für  Sott  sp      ut  econtra  c  in  bo§  bu  sp         T  et  bis  dei  c  in  burc^  ben  rtirftu  ftom,  ex  niera 
gr.atia,   ea  vera  est  probitas,   quae  sp  S  6ä  bis  Wie  c  in  lusticia  coram  deo  et  dilectio 

finb  \b  lueit  Don  cinanbet  at§  sp  9  nach  nnber  stellt  feinb  sp  lO  vor  quod  steht  from 

Wctbc  \sij  sp       nach  quae  steht  fides  in  Christum  sp         11  nach  gut  steht  vt  legem  faciat  sp 
et  similiter  c  in  vt  facta  arbore  sp  lii  est  (1.)  c  in  fit  sp        arb[orem  c  in  fidein  vt 

fructus  post  arborem  sp  14  et  viuum  dnrchstr  sp         nach  vas  steht   vino  sp  nach 

et  stellt  arbor  corbem  sj} 

N]  ntc^t.     Non   est    idem:   Plenitudo   legis    et  lustificarc.     Sie   H6c   maä)t   V\d)   is 
nic^t  fvnm,   feunbev  bev  Qlaiibi  t^utl,   sicut  hie:  S)ev  bäum  füllet  ben  fov^, 
bvumb  ma^en  bte  eppel  ben  fiaum  gut.    5tel)n,  bev  Baum  mnfe  ee  gut  fc^n. 
Ergo  fvum  feljn  ift  ettra^  me^er  fel}n  ben  lieben,     (fö   ift   etlua»   gvoffev§ 
lustificacio   quam    lex    et  eins   opeia.     2)lu    mivft    nic^t§    bev    gnabe   gleljd^ 
finben.     Este,  quod  opera  mea  et  charitas   sint  splendidissima,  tarnen  nou  20 
iustificant.     ^ä)   tan   ttuil  ba«   gefec3  ba  buxä)  füllen,   sed  illo  nou  possnm 
iustificari.     Sed  Credere  in  Christum,    illa   fides    iustificat   et   facit  Arborem 
bonam  et  vitem,  ^0  folget  ben  charitas,  quae  est  plenitudo  legis.    S)er  glautie 
mac^t  Oov  bie  pevfon  fvum,  Deindo  bvid^t  ev   gut    tuevg!.     Ita  respondeas 
sinipliciter,  2)a§  bev  lueljn  öom  ftocf  fomme  unb  nicf)t  bev  ftorf  Hom  lueljn,  25 
Et  tamen  uirumque  implet  vas. 

Ergo  debemus   implere  legem?   clamant.     SÖJeu  id)§  cvfullet  l)a'6e,   §0 
i)üb   \d)ä   erfüllet,     ^sa  Hicljfj  ml)v  bcu  man,    qui  possit  cxplere.    Clamant 


lö  Charitas  non  iustificat,  sed  fides  ro  r         17  Poma  non  faciunt  arborem  bonnm  ro  r 
23  quae  (implet)         28  Contra  lib^eri  arbLitrii  assertores  ro  r 


9Jr.  14  [29.  3nnufltl.  143 

R]  probus  est  prius  ante  irapletionem  legis,  is  iniplet  3t'.  Xon  die:  liabeo  forB 
öol  Opffel,  sed  quis  iniplet  corbem  pomi.s?  Arhor  dicit:  fic  fomcn  ÖOll  mir, 
3cf)  l)Cib  fie  getragen.  Sic  simplici(cr:  Non  legem  ftoffcn  nibbcv  per  fideiii, 
sed  Ivo.  3.  per  fidem  euim  inad)en  luir  bic  pcrfoii  sie,  nt  possit  servare,  quae  «sm.  a,  ;ii 

5  deus  praecepit  i.  e.  persona  fan§  anfafjen.  Satis  de  hae  quicstione,  qiiod 
oiiinia  gefaffct  in  bie  lieb.  Verum,  quando  dilectionem  liabes,  implesti  legem, 
sed  per  hoc  non  es  front,  qiiia  impletio  legi.s  t()Ut  nt(f)t  locgt  bie  p|eccata 
coram  deo.  Coram  mundo  iftö  anber»,  bn  t^iit  ba§  gfe^  f)in  toeg  i)eccata 
cum  suis  operib[US  sive  posterioribus  sive  anterioribus.     Sed  fides  sola  reift 

10  ]^in  tneg  jieccata  et  praeterita  et  adhuc.  Ideo  dixi:  ^ä)  tnolt  gern,  nl 
artjifel  lool  gefafft  de  Christo. 

lam  dicendum:  'Dil|igas  proximura  sicnt  te|ipsum.'  Integer  sermo 
hie.  U[nfcr  t)|err  ®ott  loirfft  un§  ba  in  cinanbcr  et  flicit  einen  nt  altLernm 
et    qneralibet   facit    alterins    proximnm.     Cesar,    n.Kor    jc.    omnes   proximi  et 

15   praecip|ue,   qni  nobis  indig[ent,   sinit    jiroxiiui    ut   in  Luca   X.   quem    vides,  s;uf.  lo,  sc 


1  prius  durrhs/r  «p  tiach  implet  ■■<lefU  legem  sp  nach  babeo  sieht  ben  sp  2  über 
fie  steht  poma  sp  3  nach   sinipliciter  steht   responde  vt  Pamlus  «/>  per  über  fulcm 

4  nach  sed  steht  stabilimus  sp  Ro.  3.  sp  r  5  nach  persona  steht  fide  iustificatus  sp 

nach  Satis  steht  sit  «p  5j6  qnod  omnia  c  in^aS  aUeä  sp  6  über  Verum  stellt  ift 

(oav  sp  7  per  hoc  c  in  baburc^  sp         9  sive  (1.)  bis  anterioribus  durchstr  sp         10  nach 

toeg  steht  coram  deo  sp  nach  et  (2.)  steht  qua  sp  nach  adbuc  steht  (fiunt)  reliqua  sunt 
in    carne,    quia  propter    fidem    in   Cln-istum   non   impvitantur   s/i  rh  ut   c  in   ba§   ber  «^ 

11  nach  gcfafjt  steht  toutbe  sp  12  nach  dicendum  steht  de  liac  sententia  sp  13  liic 

c  in  requiritur  ad  explicationem  huius  dicti  sjt  nach  einanbet  steht  alt,  jung,  9)!an,  fraluen, 
fiemt,  Jncd^t  sc.  sj)  rh         et  bis  alt[erum  durchstr  sp  14  Cesar  c  in  vicinus  sp        nach 

omnes  steht  inter  nos  sumus  sj>  15  nobis  c  in  ope  nostra  ej'       "*^''  ^-  *'^'''  capjite  sp 

über  quem  vides  steht  Is  pro.ximus  est  sp  de  vulnerato  legis  cuius  miseretur  Sama- 
ritanus  sj'  f 

N]  liberum   arbLitrium.     "^a   ^e6»   an.     Chri.stns    facit,    non    liberum    arbitrinm. 
Esto,  quod  habeas  poma.    |)aftu  ftc  felbeft  gemacht?    S)er  bäum  f)at  h\)x  fic 
t»orf)in    getragen.     Ita  Paulus    Ro.  3.     Per  fidem   formavimus  legem.     Q.  d.  siüm.  a,  31 
S)ur(^  ben  glauben  machen  lül)r   bic   pcrfon,   qnae  possit  legem   praestarc. 

20  Haec  sit  responsio  ad  Papistas.  SBcn  bin  lib  ^aft,  §0  ^aftu  baS  gefecj 
erfüllet,  sed  non  iustificatus.  Nam  remissio  peccatorum  per  Christum 
contingit.  Hie  non  loquitur  de  externa  iusticia,  quae  legibus  potest  fierf, 
sed  de  spirituali  iusticia,  quae  per  verbum  et  fidem  contingit,  sincerum 
reddit   cor,   ut   fidamus   in   Christo,    quod    solus    sit,   qui   explet  legem,    qni 

25  remittit  peccata  praeterita  et  futura. 

'Diliges  proximum  tuum  sicut  teipsum.'  S)o  tx)l)ere  Cljnc  el)gcn 
prebigt  bart)on  p3  machen.    8il)c  inie  c§  unfcr  bevgot  unter  cl)nanber  Inirfft, 


22  (Externa  ius)  Hie         27  Proximus  ro  r 


144  ^Ptebigten  be?  3a{)rc?  1531. 

R]  ba§  cc  mangcl  l^at.  Qui  te  erzürnet,  ba§  !^at  feinen  auSjud^.'  Si  neb|ulo 
veniret  et  diiceret:  Christiani  f)n6cn  lieb,  et  tt>olt  bicf)  fietriegcn,  liunc  com- 
inittemus  5Ji|eiftcv  .&|anfcn,  unb  inolt  fdjicmmen  unb  beinmcn'^  vcl  einer  "^cv 
ferne  ignotiis:  Hie  satis  habenuis  panpcriiin,  benn  bei'  auff  anbcr  leut  gut 
töil  icf}l|ennucn  unb  tctnmen,  uon  indiget.  9]i[eiftev  .ö[an§  tan  im  Keffer  mit 
bem  ftvicE  raten  <|nam  ego  et  tu.  Hl  sunt  nostri  proximi,  sed  noii  incligent 
cliaritato,  imo  oam  iiolunt,  .sed  nostra  bonitate  abiituntur.  Ideo  dixi  sepe, 
ne  admitterentur  tales  fc^leic^er.  6»  tft  ein  fein  gcpot:  'Sicnt  teipsimi',  ot 
natura  quidem  comprehendit,  sed  non. 


I  nach  neb|ulo  Kteht  nliquis  sp  J  nach  ticB  slelil  an  ein  onbct  »p  äj?  haue  hii 
iiolmit  c  in  »nb  ivolt  jii^tcmmen  unb  bcmmcn,  Imnc  et  similes  committenius  SUciftcv  Manien, 
Ober  wenn  einer  Ijcv  tcmc,  qui  ignotiis  unb  Wott  ond^  Biel  ^aben  (bo§  gilt  nid^t)  tonb  aljo  auff 
anber  Seutc  flut  fd^Iemmen  önb  bcnimen,  bcn  lootlen  wiv  ju  9)lieifter  .^anfen  TOeifen,  bcr  fon  im 
ticffev  tnit  bcm  ftvitl  raten  benn  ic^  Unb  bu  mit  bnjct  Uiit.  lli  sunt  nostri  proximi,  sed  non 
indigent  cliaritate  nostr.i,  ja  fie  Dcgercn  irer  nic^t  y  S  nach  jc^teic^er  steh^  2öir  ^afcen  on 

ba§  »iel  ormcr  Icutc  at^ie,  ben  loir  jt^ulbig  finb  ju  gehen  »nb  fie  ju  neeren  sp  nach  gepot 

sieht    Dilig^as    proX|^imui)i  xj)  <Sji)  et  bis  non    durchslr  sj'  dafür  sed   Christian!    tantuni 

exercent  sj) 

•)  bn§  I)nt  feinen  anäjuti^  s.  r.  a.  'bildet  eine  Ausnahme' ;  riß.  Grimm,  DWtb.  1,  1042, 
wo  gahlreiche  Bekr/e  aus  Luther.  ^)  fd^temmcn  unb  bemmen  oft  susammenyestellt ;  vgl. 

Grimm  DWth.  9,  625 f.    Auch  bei  Luther,  rgl.  ünsre  Aust/.  Bd.  9,  507,  7;   IS,  196,  20; 
29,  441,  22;  weitere  Beispiele  aus  Luther  Grimm  DWtb.  2,  709. 

N]  ut  omnes  simus  proximi  et  succurraraus  invicem.  ®er  ift  be^n  nl)efter,  quem  lu 
vides  indigere,  ha.^  blt)  ^^m  äto  ^ulffe  fumj)t.  Esto,  quod  sit  inimieus  tuus. 
Hie  non  patrocinamur  pigris  et  mondicis,  qui  luxuriantur  et  deinde  ab  aliis 
expetuut  aut  aliuude  veniunt  iguoti.  5}el)n  bie  gef)oren  unter  mel)fter  l^an§, 
bie  uff  anber  leutf)e  looUen  fd)Iemmen,  bem  fol  me^fter  Ijani  mt)t  bem 
galgen  "^clffen.  Isti  sunt  inimici  nostri,  fie  borffen  ber  lifie  tneniger  ben  is 
ni^r,  fie  fuc^en  l)ren  mutrt^Üen.  ^\m\  teuffet  mljt  ben  ftrelj^ern  unb  umb^ 
leuffern.^ 


IS  SBiber  bie  ftre^^er  m  r 

')  TV//,  hierzu  den  Schluß  der  rorlmyehenden  Predii/t  oben  S.  135.  21ff. 


9h.  15  [2.  ScOriiat].  145 


15.  2.  gebrimt  1531. 

^'rcbiflt  am  Xa^c  'iWarin  !i)iciiiißuiig. 

R]  In    d'w    pu  rificat i Ollis. 

Nostis,  quod  hodie  cele|bretur  f'estuin,  quod  olira  dictum  U|nfev  t;icl'eii 
fivaloeu  ltccf}tjine§,  quod  iiodie  portata  iumina  in  process|ione,  et  unde  iu)c 
v(,'n(a-it,  scitis.     Papa  instituit  piopter  Ro|nianos,  qui  hac  nocte  iveruiit  mit 

5  Hechten  et  quaesierunt  Pro.serpinam.'  Nos  autem  peragemus  pro  festo 
domini ,  quod  iiodie  monstrarit  sc.  Et  Luc[as  saepe  indicat  de  lege. 
1.  dicenius  von  ber  veiniilimg,  dciude  Dom  furftellcil,  3.  de  oblatione.  @>3 
ift  ein  dura  lex  geltJefen.  6 Irijdjnevin  ift  irapura  g|eh)eft,  qiuicquid  odit,  ift 
unrein,  et  ubi  sedit,   iglid^cv  mufft   fliclicn   et  mcl)bcn  ut  leprosum.     Si  erat 

w  femella,   12  Inoc^en.     Si  vero  ift  bie  1.  fvndjt,  mufts  gf)en  3ei^uf;Qlem  unb 


1  die  unter  (vig[ilia)  2  oben  am  Seitenrnnde  steht  Die  fc  ans  In  vigilia^   pvui 

ficatiouis       nach  dictum  stellt  scitis  sj)       I.  I.    1.  Certitiulo  fidei     2.  versatur  circa  inuisibilia 
3.  Non  est  otiosa  sp  r  6  über  se  bis  indicat  steht  cum  in  templum  est  praesentatus  sp 

nach   lege  steht   Sicut  scriptum   est  in  lege  domini  sp  9  nach  unrein  steht   gelBcft  sp 

igtic^ct  c  in  6inicbex'  sp  nach  mufft  stellt  fic  sp  nach  Si  steht  infans  s^>  Leuit  13.  sj>  r 
10  nach  femella  steht  niuft  fie  fid^  in[)atten  x/i  ift  durchstr  sp  nach  fruc^t  steht  lonv  fin 
tneitin  sp      nach  3etuf|atcm  steht  getivadjt  s/i 

')  Dasselbe  erwähnt  Luther  Erl.  Ausg.  1,  23'Jf.  Seine  Bemerkmy  ruht  wohl  auf 
den  Worten  des  Jacobus  de  Voi'arjine  (leg.  am:  c.  XXXVII  de  purif.  b.  M.  Virg.):  quo- 
iiiam  diffioile  est  consueta  relinquere,  christiani  de  gentibus  ad  fidem  conversi  difficile 
poterant  relinquere  huiusmodi  coiisuetudinem  paganoruni.  ideoque  Sergius  Papa  hanc 
consuetudinem  in  melius  commutavit,  ut  scilicet  Christiani  ad  honorem  sanctae  matris 
Domini  omni  anno  iu  hac  die  totum  mundum  cum  accensis  candelis  et  benedictis  cereis 
illustrarent,  ut  solemnitas  quidem  staret,  sed  alia  intentione.  Vgl.  Beal-Emykl.  f.  prot. 
TU.  u.  K.  2.  Aufl.  Bd.  8,  663 f.;  3.  Aitß.  Bd.  12,  3l9f. 

N]  In   FESTO  PURIFICACIONIS   MARIE  LUCE  II. 

'Postquam    conipleti    sunt    dies  purificaciouis  ac'  Sut.  2,22 

3Bl)i;  tjelJcn  fjeutc  an  jlr  fel)rcn  baS  feft  öon  ber  9{et)nigung  -DJicvinc 
obbev  nnfer  Iiieften  f[touen  lic^tmc^,  bo  man  t)at  bie  lii^t  getragen.  Unde 
15  iioc  fcstum  sit  ordinatum,  scitis,  quia  Papa  propter  Romanum  morem  instituit. 
äÖl)r  brau(f)en§  aber,  baä  (it)riftU'3  l)m  tcmpcU  geopfert  ift.  Moses  primo 
trcs  leges  ponit:  1.  Purifica[cionem,  2.  Oblaciouem  pueri,  3.  Redempcionem. 
Populiis  ille  erat  ruultis  legibus  pressus  de  iramundicia  puerperae.  Vidc  in 
lege,  quomodo  separabatur  non  minus  quam  leprosns  bie  mitter,  6,  12  lüodjen 


-  11J12  ro  15  über  Romanum  bis  instituit  steht  quia  noctii  candelis   cuireljaiit  In 

honorem  bachi  sj)         16  Vsus  luiius  festi  ro  r         1!)  muftcr 

S.'ut^et§  SBerte.  XXXIV  10 


146  ^ircbigten  bc?  3flf)re8  1531. 

R]  fui  1  ovt  Icifeii  et  postea  perpetnn  :'. mal  in  ;miio  pvQcfcutircn  gen  .§ienif[alem. 
(^•l)  luic  fottcn  \mx  \o  faucv  fcfjcn,  si  nohis  k.  Num  iiirfjt  ein  geplagt  HoM? 
(letleiunt  de  singjulis  cap|itibus  qiujtaniiis  ."Sgt^  Koinanis,  postea  pro  primogenitis, 
deiude  deeimae  de  fructib[u.s  omnibus.  Item  utev  iia§  ij  ^c^^nb.  2)e§  finb 
Uiir  aHjeS  iitierlioBen.  Papa  l)aty  !iinb  et  nosti.s,  (piid  tantuni  datiim  pro  t, 
cera  hoc  die.  ¥A  si  qiiis  iiabjuisset  pec^uniara,  quae  tantuni  erogata  iiodie  in 
iiostro  principatu,  esset  princeps.  lani  vei'o  gravantur  pastori  einen  jaun 
matten,  imo  urgere  volunt,  ut  porcos.  Pri\is  coacti  ludaei  in  lege  vetjeri 
l>arere  sacerdjotibus,  iam  contrariuni.  Sßir  muffen  bic  felbigcn  filmen  bei) 
uns  leiben  h)ie  ben  Mo^  in  ber  nofen'.  Et  tarnen  neces|se  est,  ut  pop|ulus  w 
prematur  leg|ibus,  et  hodie  ueces|sai'iuni  valde.  Ideo  bene  fec|it,  quod  h|unc 
pop|uhim  gravavit.  Aziuuni  et  equum  ntu§  man  einfpannen  in  currum, 
alioqui  Don  possemus  eis  uti.  8ic  oportet  leges  sint  in  mundo:  non  carere 
eis  possumus,  non  tantum  propter  homines  nialos,  sed  etiam  Sat|an,  qui  non 

1  nach  ort  steht  giilbcn  sp      lofen  c  in  gelojet  loctbcn  »jj      Exu  13.  34.  s/j  r        2  nach 
nobis  stellt  tarn  dura  lex  iniposita  sp       Num  durdistr  sp  dafür  ©i^e  ob  bic  Subcn  sp       nach 

1  Salutare  dei 
botet  steht  \tt)  jeWefcrt  sj>       4  über  ij  steht  noc§  sp      Christus  2  lux  gentium  sp  r       5  nach 

3  gloria  plebis  Israel 

^atä  steht  au$  sp      nach  lunb  steht  :^a6cn  Biet  mu|fen  gsfien  sp        6  über  cera  steht  rtoi^fen 

Itcc^t  sp         erogata  hodie  c  in  hoc  die  ift  ouiflefien  umt)  Woc^Sticti^t  sji  T  princeps  c  in 
diues  dominus  sjy      nach  gravantur  steht  rustici,  bo§  fie  sp         S  nach  porcos  steht  custodiat 

vt  alii  rustici  sp           9  nach  sacerd|otibus  steht  vt  et  nos  in  Papatu  sp  nach  contrarium 

steht  fit.    Sie  ^Prebigei  »nb  ^jfatt^etr  loerben  »Bei  gehalten  tietad^t  k.    3Ju  sp  10  Et  tarnen 

c  m  Ideo  sp       nach  pop|ulus  steht  rudis  «;)         11  nach  hodie  steht  est  sj)  nach  fec|it  steht 

deus  sj)            12  nach  popiulum  steht   Israel  sp        gravavit  c  in  onerauit  multis  legibus  s/j 
14  ctiam  c  in  quod  sp       qui  durchstr  sp 

')  SRo^  in  in  rmfcn.    In  dieser  Verbindung  nicht  bei  Wander;  rgl.  Z.  23. 

N]  unreine  toax,  deinde  oportet  illos  puerum  praesentare  unb  ml)t  eignem  ortl^lft  is 
l6§en  et  deinde  anuuatim  primogenitum  ter  praesentare  Hierusalem  et  redi- 
mere.  (S§  ^at  fic  t>tl  geftanben  primogenitus,  quod  iugum  uos  egreferremus. 
Deinde  oportebat  illos  dare  Ronianis  pro  capite  censum,  deinde  decimas  et 
varias  cxposiciones,  3)te  lüljr  ade  frei)  fet)n.  3I(Iet)ne  ber  SSapft  fyü^  gelüuft, 
qui  suis  inventis  excoriavit.  Sßen  el)ner  nEel)nc  ba§  toac^S  bt^e»  furften=  20 
tumb§  ^ette,  quod  hoc  die  dabatur,  esset  Cresus  ditissimus.  Ab  his  omnibu.s 
liberati  ingratissimi  suiuus  erga  verbum  et  ministros  eius.  @§  mu^  al^o 
feljn.  Sßtir  muffen  folt^e  mieten  bei)  unS  Iel)ben  sicut  stercus  in  corpore,  et 
essent  premendi  legib[us,  sicut  pressus  e.st  Israel.  5Jtan  fol  beiu  boltf  gefecj 
uflegen.    Sicut  equus  est  frenandus,  coercendus  et  onerandus,  ita  ecianr  vulgns   25. 


10  Summum  legis  iugum  Israel  portault  ro  r        20  exscoriauit         21  Cresus  ditis.<!imus 
c  in  Creso  dicinr  sji         23  Ingratuni   uulgus  Icgib^us  premendum  ro  r         24  bctn  (od^fcn) 


9?r.  15  [2.  f^cbtuat].  M7 

Rl  cessat,  iioii  (|iiit'scit,  lidjt  Ijiiicvcl)  .'i.  Jdco  muö  uiaii  t)l)n  bi'iitpffen  i.  e. 
hoimines  jluinscti  mit  leg|ib[iis.  lain  ift  loa  mit  ber  öejdiiUicviiitg  bcv  Wadjä-- 
licd)t  '^aI6cn.     lam  meminisse  lucis  Euaiigelii. 

1.  sit  dictum  de  eo,  qiiod  Liijcas  \o  offt  anjcud^t,   )OüI  3  mal,  legem. 

5  2.  v|ult  Lucjas  indieare,  qiiod  Christus  propter  nos  fid)  tjaCe  unter  ha-j  gfd^ 
gctüovffcn,  ut  nos.  Nam  non  erat  conceptus  et  natus  secundum  legem  M|oisi, 
sed  concejitus  ex  s|piritu  s|ancto  et  natus,  et  tarnen  f)at  purificacionem 
gehalten  cum  matre.  S)aä  ift  troft  pro  nobis,  quando  scripjtura  Christum 
depiugit,  quod  per  oniuia  similis  k.  tameu  sie,  quod  hie  neu  peccatum.    Et  f  ciiv.  4,  is 

10  lüie  ticffcr  toiv  l)ii  Bringen  f'uiuicii  in«  fteifd),  ut  non  satis  potes,  ift  e§  bei 
nod^  Beffer,   Et  ipse  met  feci't,  ()at  fid)  in  has  untcrftc  gefe^  gelüorffen,  ut 
ind|iearet  se  purum   ho|miiiem,  qui  ut  Epistola  dicit,  factus   sub   legem  jc.  6ini-4. 4 
1.  lex  enim   de   primo|geiiitis    indicat,    quod    statim   a  nativitate  damnati  et 
pec|catores   et   finb    t)in   geftclt   jum    Opffer   i.  e.    ad    mortem.     Sic  ipse  v|ult 

15  neben  un§  tjerbampt  fein:  q|uidquid  enim  in  vet|eri  lege  geopffert,  ift  qIIs 
jum  tob  gegclJen.      Qui   ergo   voleb|at  suam    primo|geniturara  h)ibber    t)a6cn, 

1  nach  l^ureie»)  sle/it  motben,   bieiere^  »nb  anbet  loftei:  on  y  2  mit  durchstr  sp 

nach  legiib^us  xteh(  quos  impellit  in  vaiia  peccata  sp       nach  ift  »teht  bet  gemein  9Jlan  sp 
3  nach  Euangelü  steht  debereut  et  gratias  agere  sp  4  eo  über  (.  .  .)       nacli.  legem  «leht 

scilicet  "pi  5  nach    nos  steht  a  nialedictione  legis  liberaret  sp  7  nach  natus  steht  ex 

virgine  Maria  s/i        iiQC^  ^at  stel/t  ß^tiftui  sj>  8  nach  ift  steht  ein  gtoffer  Sji  9  nach 

similis  steht   nobis  sit  »7)  nach   non  steht   feoit  sjj  11  nach  gEfefe  steht  scilicet  puri- 

ficationis  »pi         12  nach  ho|minem  steht  et  sanctum  solum.   Ideo  sp       qui  durchstr  sp       nach 
Epistola  steht  ad  6al.  3.  sp  13  nach  quod  steht  infantes  sp         Lex  de  primogenitis  sp  r 

14  über  ipse  steht  puer  Christus  sp 

Niest  onerandum,  bcit  ber  lel)bige  S^euffel  feljret  nid^t,  brum'ö  mu^  man  ^!^n 
el)n  Inenig  bempffen  tjn  fel)nem  ruftjeuc^.  Ergo,  cum  vos  liberi  estis  per 
legem  a  Papisticis  tradicionibus.  Ergo  sitis  gratioi'es  erga  verbum.    Haec  est 

20  prima  causa,  cur  Lucas  expressit  iugum  legis. 

Secundo  videmus  describi  Christum  subiectum  legi,  ita  et  Mariani, 
qui  neu  cogebautur  lege.  9Jo(I)  tjat  5]laria  loie  el)n  anbcr  tBet)6  geBarcn  mljt 
bem  gefecj.  S)o§  ift  n'^uc  feljn  ejempel,  ut  videamus  Christum  nobis  similem 
et  absque  peccato.    Stti  !anft  6^f)riftum  nic^t  §0   tiff  \)n%  flet)fc^  unb  gefecj  $cdv.  4, 15 

25  ftetfen,  e§  ift  nod)  öil  Keffer,  sicut  et  ipse  Christus  studio  fecit.  Sed  ideo 
subiecit  se  legi,  ut  liberaret  nos  a  lege.  S)en  ba§  erft  gefecj:  £)lD  folt  ha^ 
erft  geBorn  mentel)n  nnferm  ^ergot  opfern,  Indicat  nos  omnes  prima  natura 
esse  morti  damnatos.  Ideo  constituit,  ut  offerremur,  ba§  er  ancjeljgct,  ba§ 
tn^r  bem  tobt  gege'öen  toeren.    S)en  bie  crfte  gepurt  ift  fluj  jum  tobe  geopfert. 

20  (quomodo)  cur  21  (qui)  ita  22  unten  am  iSeitenrande  steht  Varie  legcs  ad 

coercendum  uulgus  traditae  ro  r         23  (ut  aliis)  ut       ut  his  similem  unt  ro       Christus  nob^is 
similis    sub  legem    sese   suliiecit  ro  r  2TJ28   über    natura    esse   steht   primogonitura  sp 

29  Prima  primogenitura  niorte  damnati  ro  r 

10* 


148  5!ivcbigtcn  bc?  Sa^te?  1531. 

R]  niuft»  lofcu.  3^05  l)cifft  ba?"  2.  opffer  iu  vetjeri  testameuto.  Sic  Christus  {)at 
ba»  urteil  niiff  fidj  geitomeii,  qnod  sit  nt  alins  liomo  ad  mortem  coiidemuatus. 
Hinc  videtur,  ijuid  simiis  a  natura,  quid  libjcrum  arl)|itrium.  Lex  gifct  un§ 
ba  i)in  morti,  et  bic  aller  1.  fruc^t,  ber  tiefte,  ut  vid|eamus  nihil  boni  esse 
in  honiine,  si  etiam.  Cum  ergo  Christus  lioc  fecerit  et  se  sub  legem  ded|erit,  5 
f)Qt  er  uns  Befreiet,  nt  uon  sinuis  rei  mortis  imb  unreinig!eit  mnltominns, 
quia  non  fuit  reus,  lex  l)at  l)n  crgricffeit,  non  deb|iiit  dare  oo]|lum.  Hactenns 
sit  dictum  de  legibus. 

Secuuda  pars  Euangelii  ift  troftliic^er  linb  feiner,  quod  Simeon  venit 
in  temp|lum,  accipit  et  canit  ein  f|cin  caiiticum.  ^ft  fi'^  anber  gefong  lo 
üiit.  2, 29  quam  Requiem.  S)er  lotigefiing  ift  aii-S  ber  nuiffen  fjcin  gefettt.  Lucas 
dieit,  quod  hab|uit  promis[sionem  se  neu  moriturum,  uisi  vidis|set  i.  e. 
Regem  illum,  de  quo  omnes  scrip|turae  prophe|taruni  i.  e.  ©r  fol  beu  f|Onig 
be§  §errn  fe'^en,  antequam  moreretur.  Habet  acutum  visum  Simeon,  videt 
nullam  pompam  Rjegis,  sed  mendici.     Ibi  paupercula  mulier,  quo  rediraitur   is 


1  über  2.  steht  anber  sji  Lex  de  i'edeiuptioue  primogenitorum  sp  r  3  nach  arb|i- 
trium  steht  sit  sj)  4  morti  et  c  in  bem  tob  öub  sp  nach  fvuc^t  steht  fo  sj»  nach  ficfte 
steht  Wox  sp         ö  nach  etiam  sieht  liabeat  praerogatiuam  et  sit  priraogenitus  inter  fratres  sp 

6  über  tiefvciet  steht  liberauit  sji        uitretnifltcit  multominus   e  in  multominus   unteinigteit  sj) 

7  nach  reus  steht  nihil  debuit  legi  sp  .S  nach  de  steht  2.  sp  ali  ein  anbei'  finb,  luie 
h)ol  er  aufgcid^toffen  »cav,  »on  nicntici^cm  jamcn  nit^t  empfangen,  fonbcvn  tjom  1).  ®eift  unb  bev= 
l^alb  ba§  ©efe^  lein  rei^t  ju  im  Ijatte.  '^a  er  bes  gejctjeS  §6vv,  t)ot  et  fidj  gleic^rool  tmter  ba§ 
get^on,  ba§  et  tin§  »on  bem  fluc^  be§  gcfc^g  erlöicte  @oI.  3.  sp  r  11  nach  Requiem  steht 
Nunc  dimittis  sp  rh  12  über  liabjuit  steht  Simeon  sp  nach  promis|sionem  sieht  a  spiritu 
SLaneto  nach  vidis|set  steht  Christum  dominum  sp  13  nach  proplieit.irum  steht  anuun- 
ciauerant  sp  über  tionig  steht  (S^tift  i.  e.  sj)  14  Habet  bis  Simeon  c  in  Simeon  ipse 
liabet  acutum  visum  s/*         lö  nach  raulier  steht  vix  habet  sp 

N]  Ita  Christus  subiit  haue  oblacionem,  ut  uos  redimeret  ab  morte.  Hie  vide- 
mus,  quales  simus  natura  et  quid  sit  lib[erum  arb[itrium.  Sie  aller  befte 
fruci^t,  primogenitura  erat  offerenda,  ha§  man  fai^,  ba§  nic^t  gut§  an  un§ 
h)!^ar.  2Bcl)l  fid)  nl^n  C?t)riftu§  sub  legem  get^an,  ideo  non  siuuus  ei  subiecti 
et  liberi.  Sen  haS  gefcc^  i)at  \iä)  an  t)f)m  Oergriffcn  nnb  unrecht  gettjan,  20 
ideo  nos  non  cogimur. 

Secunda  pars  Euangelii  consolacione  plcnum,  quomodo  Simeon  cum 
auf.  2,29 summo  gaudio  canit:  'Nunc  dimittis.'  (S»  ift  et)n  anber  gefang  ben  ba§ 
9fequieni.  ©imeon  sibi  ipsi  canit  exequias.  Euangelista  dicit  eum  responsum 
acceipisse  se  non  mor[tein  vis[urura,  Prius  videret  Christum,  Messiam,  25 
Unctum,  gefalbten.  3)o  ift  etjn  fiJ}arff  gefirfit  in  sene,  qui  advenit  inopinato, 
videt  iufirmam  speciem  in  Christo  et  parcntibus,  e»  ift  el)n  gepreng  mendici 
alicuius.     2)en   barff   er  pret)fcn,    quod   sit  salvator  et  rex.     Jbi  non    vidit 


20  Sen  bis  ^i)m  unt  ro         ä3  Simeonis  fides  ro  r 


'ülx.  15  [2.  ^cbtiint].  149 

I!)  pucr,  ö  gt-  -l'^t-  il"se  fol  ev  jU  tvcttcn  sine  omni  tct^tiinonio  et  praedicare  et 
(lieere:  hie  est  Sal|vator.  Videt  parvuin  inieiliim.  l\n  ratio  iion  potent  dieere, 
quod  sit  rex,  sed  piiellus  inendici.  Ipse  ex  oculis  reraovet  bie  gftalt  pueri 
et  faeit    eum    Reigeni    inaiorem    oimiibus    ]\|egibus    iiuindi,    qiiia   dicit    ctiiii 

5   Kiegeni  pro  oniuibus  gentibius  iu  toto  mundo.    ler  fi^et  in  totum  iiunidmn 
et  ah  uuo  fine  in  aliuin.     Ubi|cunque  sunt  gentes,   ibi  Christus  dominus,  et 
is  puer  est.     Sic  in  uno  momento  gcfaft,    (i|uic(juid  est  iu  tota  scrip|tura  et 
(jengft    au   bas    finb.     'Omnium    pop|uloruin.'     Si   talis  Rex,    oportet  sit v;«'. 2, 3i 
redempitor  a  peccatis,  morte  K.  qni  det  iusticiam,  inQ(^e  bie  leute  fl'om,  feiig. 

10  3)tc  groffcu  Sßmibcr  fi^et  bcr  Simeoii  allö,  uon  videt  in  toto  mundo  mortem, 
peeeatum,  jaiiiev,  sed  eitel  t)eil.     Et  lefft  \iäj  bmiden,  quod,  q|uodcunque  in 
mundo,  fei)  eitel  leBeil,  feligfeit,  quod  indicant  verba: 'Ocuii  mci  vid|erunt  ii"'- 2. so 
salutare  t[uum.'    Et  declarat,  euiusmodi  sit  Rex.     6r  fol  fein  ein  liedjt, 
per  quam  gjentes  illurainautur,   er  fol  bie  tenebras  Iregnemen  et  darc  lumen 

15   i.  e.  Reg|uum  Satanae,  qui  regnat  in  errore,  p|eccatis,  tob  unb  oUem  ung,lutf, 

bol  fol  er  jerrciffen.    Ipse  fol  ben  mortem  destruere  et  peeeatum  2.  Timo.  1. 2.  sim.  1.  lu 


1  nach  puer  steht  soilicet  sjj       über  iiwe  steht  Simeüu  sjj         2  nach  hie  steht  iufaus  sjj 
nach  Sal|vator  steht  mundi  quem  deus  parauit  sp       De  Simeoue  sp  r        3  über  Ipse  atelu 
Siiuooii  sp  i  über  dicit  steht  vocat  sp         5  nach  gentib|us  steht  illumiuandis  sp        über 

Set  steht  ©imeon  sp  6  nach  fine  steht  orbis  teirarum  sp         nach,  dominus  steht  est  s/t 

T  nach  est  steht  Christus  dominus  sp        nach  momento  steht  ^at  ©imeott  sp  8  nach  ttnb 

steht  quem  in  vlnis  suis  habet  sp  rh  vor  Onniium  steht   Quud  parasti  ante  l'aeiem   sp  rh 

nach  liex  steht  est  sp  10  nach  bev  steld  licBc  sp  non  videt  c  in  atä  fef|e  iü(^t  sp 

11  nach  eitel  steht  leficn  getec^tiateit  onb  sp      quod  q^uodcunque  c  in  baä  otteä  Wai  in  bcr  s2j 

12  nach  mundo  steht  ift  sp  nach  verba  steht  eius  sp  Oculi  raei  viderunt  8al[utare  sp  r 
14  Lumen  ad  illuminandas  geutes  sp  r  16  Ipse  c  in  6r  sp  2.  Timo.  1.  ber  beut  tob  ^at 
bie  mod^t  gcnomen  jc.  sp  r 

N]  coram   aliquam  formani  regis   unb  barff  \)i)m  beunod^    et)uen   fold^eu  touig 

tnod^en,    qui   omnis  mundi  reges    extollit,    Eum   esse   'salutare',  'Lumen',  siui.  2,30. 3i 
Magna  est  concio,  ubi  dicit  Ab  inicio  usque  ad  finem  omnia  esse  tenebras, 

20  .sohis  Christus  est  'lumeu'.     S)o    fi^et   er   buv(^  huxä)   bie   gauc.je    ft^rifft:«-32 
Omues  homines  esse  peccatores,  tenebras  Et  hunc  puerum  praedicat  sahitarc 
lumen  omnium  populorum.    S5te  groffe,  mec^tige  iBunber  fi^t  er  ^u  bifem 
f^nb.    Cum  externus  aspectus  multo  aliter  videat,  5tod)  fif)ct  er  !el)U  jautmer 
nod^  ormut,  sed  summum  regem,  sahitare  et  lumen  et  dioit:  'Quia  ^■iderunt  2"'.  2, 30 

23   oculi    niei.'     'Lumen'  q.  d.    @r   fol  el)n   touig   uub   lirf)t   fe^U,    qui    debet  2uf.  2, 32 
depellere  Tenebras  i.  e.  reguum  sathanae  destruere  debet,  sicut  Paulus  dicit: 
nie  debet  destruere  regnum   mortis  et  sathanae.     Tlle  debet  regnum  habere  2-  sim.  1,  lu 


10  tenebre         21  tenebre  22  unten  am  Seitenrande  steht  Si  Christus  est  salutare 

et  Lumeu  necesse  est  omnia  fuisse  damnat;i  et  tenebre  ro         24  Potencia  Christi  sub  infiruii- 
tate  ro  r 


150  ^Htcbiglcii  bei  3o()ti;^  1531. 

H]  S)a!3  fiitb  Mc  ö,roJieii  incdjtigen  »ucvcf  et  miral)|ilia  duniiui,  (jUDd  iil)ii|[iiu 
reg|uet  in  toto  terrariiiu  orbe,  qiiod  liicem  aceendat  contra  Sat|auani:  quod 
non  omues  credunt,  leit  ni($t  macf)t  bvült.  Sol  lucet  per  totum  orbieiu 
ter|rarum,  qLuanqiiaiii  multi  dormiunt  et  caeci  sunt.  Quod  oninibu.s  uou 
lucet,  non  est  culpa  .solis,  sed  quod  non  volunt.  Is  videntib[us  non  videt.  s 
Sic  liacc  urbs  tota  et  pl|ena  est  Euangelio,  lucet,  et  tarnen  pauci  sunt,  qui 
.■5u.scip|iunt,  et  lucet  E[uan<reliuni.  Qui  vero  non  vident  haue  luceni,  .sunt 
Ceci.  Et  Christi  reg|num  niansit  sub  Papa,  Turcis  et  S^artarn  et  adhuc 
nianet  unter  ben  ^onügeii  fjurftcn  unb  ^uncfern  unb  3tti  5Kom  mu§  fein, 
ubi  Satan  corpora  liter  hab]itat,  man  ftubet  nocfj  2anff  bct  et  quosdam,  qui  lo 
E|uangelium  habent.  Et  hoc  est,  quod  Reg|nuru  eins  gefjet  per  totum 
uuindum,  leit  nidjt ,  (piod  omues  g|entes  i.e.  bu  Ijaft  t}t)n  3IU  eint  getüiffen 
fionig  ubiq[uc  terrarum,  ubi  suut  homines,  et  sie,  quod  sit  illumiua|turus. 
3cf.  4;), öljt  Esa|ias:  'Dedi  te  in  lucem  gentium.' 

S^a§   nennet  2uc|aa  ^te  'lumen  ad   revelaitionem'.     Cum    autem  Lucias   is 
dicat,  quod  onines  g|entes  et  pop|uli  foUen  eiieud^tet,  oportet  ergo  sint  caeci 
et   in    tenebris,    sed    et    quod    damnati   sint.      Nam    si   non    in   teneb|ris    et 
damnati,  non  opus  luce  et  Salvatore.     Sed  adhuc  impugnatur. 


4   q[uauquam   c  in   Interea  s^'         nach  et   steht   multi   etiam  sp  nach   Quod   steht 

igitur  sp  5  quod  bis  videt  durchstr  sp  dafür   eorum  qui   vel  ceci    aut   clausis  i'euestris 

solem  non  volunt  videre  vel  dormiunt  sp  6  nach  haec  steht  nostra  sjt       nach  Euangelio 

steht  quod  oninibus  4^)  TJS  et  bis  Ceci  durchstr  sj)  dafür  illam  lucem,  Non  videntes  autem 

eam  lucem,  sunt  ceci,  Nihilomiuus  Christus  manet  lumen  gentium  s^)         0'  Et  c  in  Sicut  sp 
adhuc  c  in  hodie  S2)         9  nach  3uniiern  steht  SSifc^oueit  sp  10  nach  finbet  steht  ia  sjt 

nach  nod^  steht  bic  sp  11  nach  quod  steht  dicit  lumen  ad  reuelationem  gentium  i.  e.  sp  rh 
12  nach  n\ä)l  steht  broit  sp  nach  g|entes  steht  non  illuniinantur  sji  13  nach  {jonig  stellt 
bereit  sji        nach  illumina|turus  steht  gentes  sp         lesa  49.  sjj  r  15  nach  revela|tiouem 

steht  gentium  sp  16  nach  erleuchtet  steht   Werbelt  sp  17  nach  non  steht   essent  sp 

18  nach  opus  steht  esset  illis  sj)        nach  adhuc  steht  nostro  tempore  sjj        nach  impugnatur 
steht  canticum  Simeonis  quasi  falsum  et  hereticum  s^) 

N]  super  illos.  S)a§  tan  man  abtx  nic^t  gleuBen,  ligt  a6er  nic^t  maä)t  bran. 
Nam  sol  fulgens  non  omnibus  serviens,  scilicet  cecis  et  pigris  tameu  est  20 
sol.  Ita  Euangelion  ubique  lucet,  06  e§  gle^c^  öil  ni(^t  annl^emen,  no(^  ift» 
bennoc^  el)n  U(^t.  Quicunque  hoc  lumen  non  videt,  illius  caussa  est,  non 
Euangelii.  Xani  hoc  lumen  Euangelii  choruscat  sub  thirannis  et  impiis, 
c§  Ieu(^t,  %o  Itjcljt  bic  iüelt,  ob  glet)cf)  nie  alle  Ieutl)e  gleufien,  ideo  hie  dicit: 
'Christum  populorum'  q.  d.  looe  leut^e  f^nbt,  ibi  est  ille  rex,  quanivis  euui  2h 
3CJ.49,  enon  agnoscant.  Ita  in  Psal.  'Dedi  te  in  lucem  gentium',  ba§  btu  bte  ganCjC 
Irelt  a  finibus  terrae  salves,  eo  respicit  Lucas  'Lumen  gencium'. 

Si  Christus  praedicatur  salvator  et  lumen,  sequitur  omnem  muudum 
esse  tenebras  et  peccatores.  Nam  (juid  opus  est  salutari  et  luce?  Sed  hoc 
mundus  non  potest  ferre,  qui  ipse  vult  esse  lumen  et  salutare,  ideo  irapugnat  30 


«Rr.  15  |2.  gebtiinr].  151 

ItJ  l'a|>|if;tac   noliuit    pcnuitlere,   ijuocl    sit   lux  Cliiistii.s  et  Salvator.     Ego 

depiugerem  lib  enter  liiinc  pueruni,  iit  sie  apprehcuderetur.  Hie  dicitur  lux  ic. 
(j|uicqiiid  ergo  nou  est  i.s  vir,  ibi  tenebrac,  cecitas,  tob,  p|eccatuiu.  S)a§  tan 
man  ater  titelt  leiben.  Si  praedico,  quaecurique  papa  docuit  et  fecerunt 
5  Moiiaclii,  esse  teneb^ras,  noliiiit  audire.  Gerte  liodie  caiiiiiit  istud  canticum 
mit  lieii^t,  fnnen,  fernen.  Suinnia:  verba  servant  et  dicunt  Christum  S|al- 
vatorem  et  luiiieu  gentium.  Si  lioc,  ergo  nou  Francisjci  et  papae  jc.  Ideo 
mu'j  id)  ein  fc^cr  unb  liigncv  jcin  nnb  i)vtl)nni6.  Ideo  beiffen  fid)  felbft  in 
bie  iinguam.^     Dicunt  Christum   l^unien    et  Sal|vatoreni.     Stbet  monachatus 

10  et  b|oiia  o|pera  tfjuns  aucf).  Sicut  scripta  eoruni  testantur.  2^03  ift  ja  caecita.s 
siraul  dicere  Christum  fSalivatorem  et  tarnen  d|icere:  Nou  sohis  Christus, 
sed  et  ego  quoque  tan  fold^a  leben  füren  ic.  Safjen  \iä)  füren,  vide,  ut  tu 
liereas,  <||uidquid  est  extra  Christum,  ift  finfterni§.  Si  etiam  optiraae  leges 
sunt  Caesaris,  tarnen  tenebrae    regis  leges  suut,   quae  ordinatio  dei.     Vacca 

15  mu§  ir  ftro  {)aben,  ift  ij^r  gfelj,  per  hoc  autem  nou  fit  finb,  toc^ter  l)n§ 
tjan^i  manet  vacca.     Sic  hie.     Si  omnia  praecep|ta  Caesaris  servo,  non  ideo 

1   quod  durchstr  sp  dafür   verum    esse    canticum    Simeonis,    quod    infans    lesus  s/) 

Christus  durclistr  sp  2j3  apprehenderetur  hls  vir  durchstr  ap  dafür  fide  apprehenderemus 
eum,  ego  et  vos  vt  Simeon  jc.  Hie  vocatur  lumen,  Vbicuuq[ue  ergo  id  lumen  non  lucet 
i.  e.  Christus  non  praedicatur,    ibi  sunt  sp  5    über  Monachi  steht   nonnae,  sacrificuli  ap 

über  toueb|ras  steht  errores  sp  Certe  durchstr  np  dafür  imo  dicunt  esse  heresiu  Et  tarnen 
ipsimet  6  vor  Summa  steht  cum  s/i        »ach  Summa  steht  pompa  s^j        nach  dicunt  steht 

ore  sp  7  nach  hoc  steht  est  verum  sji         et  (2.J  durchstr  sp  dafür  ordo  uec  decreta  et 

traditiuues  sp       Ideo  c  in  ©Ofle  id^  baS,  fo  sp         8  nach  Ijtt^umB  steht  teten  sp         10  scripta 
c  in  libri  sp        nach  [a  steht  horrenda  sp  11  nach  SaI|vatorem  steht  et  lumen  esse  sp 

nach  tamen  steht  quoque  sp  12  nach  Soffen  sieht  bie  Sünbenteiter  sjj  ]ii)  durchstr  sp 
13  hereas  c  in  certus  sis  quod  sp        nach  ift  steht  eitet  sp>  14  nach  Caesaris  steht  quae 

certe  sunt  ordinatio  dei  sp  rh       regis  bis  dei  durchstr  sp  dafür  sunt  sj)         15  ix  durchstr  «j[> 

nach  pöbelt  steht  baS  sp      ^n§  c  in  im  sj}        10  nach  ^auä  steht  sed  sp 
')  beiffen  fic^  felbft  in  bie  linguam  Wander  5,  G41  Nr.  3.5.3.  322. 

N]  verbum.  Hie  autem  claris  verbis  vides.  Ubi  Christus  non  est,  bo  ift 
f^nfterniß,  tobt,  §unbe.  Hoc  non  possunt  ferre,  Qui  volunt  defendere  suam 
vTioxoiciv  et  eecitatem,  unb  borffen  bennoc^  £)eute  hoc  Canticum  mef)r  fingen 

20  ben  WVjX,  quamvis  illi  repugnant.  Nos  autem  danmamus  omnem  sapienciam 
et  iusticiam  mundi  hoc  cantico,  illi  autem  reclamant  nobis.  Ipsi  volunt 
suis  iu.sticiis  et  operib[us  salvatores  et  luraina  esse.  Expende  doctrinam  hie 
tradiciouum,  quomodo  sibi  vindiearunt  salutare  et  lumen.  ©ie  fprec^en: 
(S^riftUy  ift  el)n  'f)et)Ianbc,  id)  bljnS  on($.    Illos  rclinque  et  tu  adhere  Christo, 

j5  scias  extra  Christum  omnia  tcnebras,  peccatum,  Eciam  si  sunt  optimae  leges 
et  ordinaeiones,  tamen  sunt  tenebrae.  Si  omnes  leges  Cesareas  habeas  et 
observes,  non  es  filius  dei,   feonber  btti  ^aft  be^ne  gerec^tidelit,  sicut  vacca 


25  scias  (se)  extra  (solum)       teneljre 


152  'iUebiglcii  bc^  3"')t'^  l-''"'!- 

.sinn  et  tio  lilins  l:ieLi  fiiib  dci.  Sic  si  Monadii  ()uiibcrttau)cnt  Iiciligev  UU'vcii, 
benil  fic  fiub,  tameu  nihil  efficinnt.  Sicut  vacca  non  tit  filia,  quod  leges 
habet  iu  stabnlo,  sie  ipsi  legihns  suis  jc.  Si  vacca  cl|icere  vellet:  Ego  suni 
filia  in  domo,  et  in  cunas  se  loeare  vellet:  mit  bem  mactatore  ijiic  JC.  Sic 
cum  istis.  5lur  tob  in  bie  fietie  f)in  ein  mit  tappen  uub  platten.  Ipse  solus  s 
lux  et  Sal|vator  et  extra  huuc,  ([[uidquid  non  est  Christus,  est  ceci|tas, 
tilinbl)|cit,  tob,  l|euffel,  Si  etiam  liicltl|ic^  Ütegiment  unb  gercdjtigtjeit  Cesaris 
toeve,  quia  geljort  l)nn  bcn  ftat  I)crniber.  Christus  mauet  .solus  lux,  quae 
coram  deo  nos  ilhuiiinat.  Et  bei"  liete  tiater  tro^t  et  vocat  'lumeu 
g|entium\  non  Icift  l)l)n  ftcden  in  ungLulo  in  ludaea,  sed  conimunicat  w 
Omnibus,  (jui  non  sunt  de  semiue  Ab[raham,  Uli  iactant  se  esse  participes 
gloriae  patrinii.  Ideo  ift'3  fein  gerebt :  'lumen'.  Si  non  sum  t'rater  secundum 
cjarnem,  Bin  xd)  gleich  U'ol  coheres  huius  bene|ficii,  baä  locr  mit  Diel  ju  fagen, 
quia  lib|enter  velim,  ut  is  art|iculus  caperetur,  quia  scio,  haS  Saton  auff  bcv 
Ba^n  ift  unb  h)tl  9iottcn   onric^ten  et   facere.      Qui  novit  euin,   !an   nic^t  is 


1  (lei  c  in  ©otteä  sj)  J  nach  efficiuut  äteht  uon  liuut  lilii  dei  sj)  4  lucare  erij 

zu  cüUoeare  sp       üher  mactatore  steht  ©d^tüc^ter  sp         5  nach  tob  steht  iu  peccatis  suis  ^7; 

nach  ein  steht  geloorffen  s^)        üher  Ipse  steht  Christus  sp  7  Si  etiara  c'in  Incnä  glcii^ 

auc^  ba§  sp  vor  Cesaris  stellt  bei  sp  8  vor  ftol  steht  tue  sp  nach  ^etniber  steht  i.  e. 
ad  liauc  tantum  fugacem  vitain  sp  Cliristus  durchstr  sp  dafür  Igitur  intans  ille  de  quo 
Simeon  canit  sp  rh  9  nach  »tttev  steht  Simcon  sp  10  ang  erg  zu  angusto  sp  danach 

angulo  sp  12   nach  lumen  steht    ad  reuela^tionem  sp  nach    Si  steht  ego  gentilis  sp 

nach  frater  steht  populi  Israel  sp  13  vor  6tn  steht  fo  sp       ba§  XOiX  c  in  quod  Christus 

est  etiam  mea  lux  et  Saluator  sp  nach  biet  steht  motten  sp  nach  fagen  steht  bnb  ouf= 
5uftreic^en  sp  14  caperetur  c  in  recte  intelligeretur  s/)       quia  scio  c  in  S)eun  '\^  Weiä  sj) 

vor  Satan  steht  ber  sp  15  et  t  in  ut  sp  zu  ontid^ten  steht  bo  regten  fid^  bct  ttiiber= 
teuff«  SRottcn  unb  fieng  iRotman  bo§  fpiet  3U  ÜJlunfter  meilic^  an  ic.  sp  rh  nach  facere  steht 
solet  sp         Qui  novit  eum  c  iii  Qui  eum  articulum  bene  habet  notum  sp 

N]  habet  suum  ins  in  domo  et  stabulo,  sed  uon  est  filia  domini.  Ita  omnes 
iusticiarii  et  optimi  homines  non  sunt  Christiani,  non  sunt  filii  dei.  2Beu 
bie  lue  tuolbe  jitj  tii(^  ficjen,  l)n  ber  tnige  ligen,  mactanda  esset.  Ita  Christus 
repudiat  omnem  iusticiani,  quae  sibi  vindicat  luinen  et  .salutare.  @r  tan  fte 
nic^t  teJjben.  Xie  tue  fol  l)m  ftal  blet)6en.  Civiles  leges  et  ordinacioues  20 
foUen  uff  ber  erben  Bleiben:  solus  Christus  est  iusticia. 

'Gencium.'  gr  hktjbt  nic^t  l)tn  tuincfel  unter  ben  ^ui^en,  sed  toti 
orbi  praedicat.  3i5t)r  Ijeljben  gefjoreu  oud)  barcju.  Esto,  quod  Christus  sit 
natus  Indeus  et  niater  eius  unb  Jüljr  ft)nb  nic^t  beö  gHut'3,  nod)  geboren  toljr 
Oüä)  jh)  bem  lichte.  Ergo  diligenter  praedicandum,  ut  hie  articulus  de  2.s 
Christo  maneat.  Naui  amisso  boc  oriuntur  sectae,  quia  amisimus  lumen. 
93er6renftu  baS  liii^t,   es  in  tenebris,   non  potes  uon  errare.     Ergo  vide  ad 


17  (oBe)  Sffien 


9Jt.  15  [2.g;cbnuu|.  153 

K]  VllCli .  II""  •■^t't^ti'^  niivitf)tcn ,  qnia  i|)M'  ot  lux,  (|iiau  iioii  .siiiit  le  erraiv,  bci" 
f)eilonb  nou  siuit  tc  iicrbcvOeii  imb  imtevgetjcn.  Wfo  sie  depiugitiir.  Siincoii 
fragt  naä)  feinem,  ^ä)  nod)  fein  Cesare,  principe  k.  Sed  ber  allein,  nicf)t 
allein  Iffein,  sed  omuium  gentium.    Et  ba§  f)at  Israel  ein  givofje  ef)r.    Quia 

5   e.-t  pu|)|Ulus,  cui  factac  promis|sioues  et  ex  eis  veuit  ista  lux.    ^w  bent  gel)en  Si^O.  4,  aa 
fie  nnö  für,    dicit  P|aulus,   quoddiicei-e   possunt:    Christus  uatus  ex  nostra 
ftam  unb  geblnt  naturlicf)  Roma.  9.    Et  cjiuicquid  attulit  thesaurorum,  geboren aiSi«.  a,  s 
in   ba§    Oold  ^fjrael.     Nos   f)aben  ben  nu^,    et  tarnen   uon  pos|sumus  sie 
gloriari  ut  ipsi.    Et  tarnen  ber  nulj  ift  unfer,  quod  totus  noster,  qui  est  lux, 

10  non  pa])a.  Sic  Siimeon  cecinit  et  iam  loil  er  froltc^  ^infaren.  Et  videt  fo 
biel,  qnia  non  velit  terreri,  non  vidct  pieccatnm,  mortem,  postquam  vidit  3C. 
i.  e.  mit  gian^em  froUdjen  l)er^en,  quia  non  video  mortem  nee  volo  mortem 
vocare.  Non  dicit:  Iam  morior.  Idee  non  soluni  habuit  in  ore  et  lingiia 
et  papiyro,  sed  fcft  hab(uit  in  corde.     Hoc  dictum  sit  de  hoc  Euangelio. 


1  über  ipse  sieht  art[iculus  sp  2  vor  Simeon  steht  ©imcon  fogt  !etnem  ©iigct,  pro- 

plietis  nee  6on  lohanne  baptista  sj>  rh         S  nach  leincttt  steht  §o^et)tteftei;  ©c^riftgeje^ltcn  »/> 

nach  attein  uteht  est  lumen  et  Saluator  sjj  (non)  nid^t  Et  gloiia  plebis  tuae  Israel  */)  r 
5  ül/er  venit  ista  lux  steht  loh  4  Salus  ex  ludeis  est  «p  6  fie  durcliatr  sp        nach  iinä 

steht  bic   Sui^f  "J'  ^   nach   f||uicqui(l  mteht  Clin'stus  sp  S    et   tarnen    c  in   etsi  sp 

i)  nach  ipsi  sieht  boä  er  Bnjer  filutfveunb,  Beltcr,  btubev  fc^  nac^  bem  fleifc^  sj)       Et  durchstr  sp 

nach  quod  steht  eque  sp  nach  totus  steht  est  sj)  QjlO  qui  bis  papa  durchstr  sp  dafür 
Saluator  et  lux  vt  ludaeurum  sj)  rh  10  nach  l^infaten  steht  in   fliebc  s^)  11  nach  vidit 

steht  Saluatorem  paratum  a  Domino  sj)  12  nach  l^er^en  steh  for  tc^  bd^in  sp  13  nach 
vocare  steht  sed  pacem  sp  Ideo  c  in  Simeon  sji  14  über  habluit  in  corde  steht  quort 

cecinit  de  hoc  puero  sp  ruu-h  Euangelio  steht  S^tiftuä  »erleide  fein  gnab  ba§  Wir  beiu  liefen 
©itneoni  nad£|  fingen  sp 

N]  15  Inmc:    salutare  et  lumeu    praedicatum    in    scriptura.     'Israel',    scilicet   cui 

promissa  est  salus.  3Bon  ^I)n  ift  ^er!ummen  salus  loan.  4.  S3on  ^^n  ift§  30I1. 4, ; 
I)ertnmmeu,  ex  illorum  progeuie  et  sauguiue  venit  Christus,  ideo  omnis 
gloriae  praerogativa  ludeorum  est.  9{oc^  f^nbt  lDl)r  ^el}ben  bi^eö  fi^acjö  unb 
et)r  ml)ttel)ll)afftig,  rljumen.  Ita  hoc  encomio  extulit  Simeon  hunc  puerum. 
20  6r  fil)et  bie  gancje  loelt  nic^t  anbcrS  quam  lumen  et  vitam,  ideo  vnlt  mori. 
©r  fit)et  feljncn  tobt  alba,  er  loel)fe  Oon  cl)ttel  leben.  3)rum6  furd^t  er  fiel) 
nict)t  bül)l)n  31t)  c^itjen  ml)t  freubcn. 


l'J  (tc^)  rl^umeii        2!  6r  (mljt) 


\M  5J}vi;bigtt'it  bei  SaljicS  15:31. 


l(i.  5.  gcbtitnr  1531. 

^i'cbifjt  nm  ©üuiitnß  Septungcfimn. 

^]  A  prandio  domiuicue  in  7'"". 

1.  ,«ov.  ;\24ft.  l';aiiliis   indicat    dua.s    siniilitiidiiics,    qiiibus    liortatur   Christiaiios    an= 

fangen  unb  fcft  3n  Heifien  in  doctrina,  tjuam  dedit.  1.  accepta  bom  jpielen, 
ut  hie  dicitur  Hom  fogel  afifd^icffcii.  Ibi  iinus  3C.  Sic  fiiit  apnd  g|entes 
mit  beut  rennen  nnb  lanffen  et  adluie  hodie,  et  l)at  gölten  ein  fleinot,  s 
barumb  man  fcf;enft  nnb  lanfft.  S)a§  anber  tjom  fempfen:  «luidam  nf)emen 
einen  !ampff  mtteinanber  an,  gilt  ein  fron.  Qui  vincit,  ber  gelnint  bie  corouam, 
!ranli.  Qui  vuilt  fpielen,  rennen,  lanffen,  ber  mu§  l)I)m  ba§  jiel  au§  ben 
angcn  nic^t  laijen  reumen,  alioqui  nou  jc.  Sic  qiiaudo  f(^u|  hJtl  nad;  bem 
fogel  fdjteffen  et  ipse  retro,  fo  toirb  er  ben  avem  langfam  treffen.  Sic  quando  lu 
alter  tempfft  unb  Iril  fein  feljlen  nnb  l)nn  bie  Infft  f(^lal)en,  uou  t)i)m.  naä) 
bent  Jopff  K.  uon  ipse  eiim  vineet,  sed  econtra. 


1  A  prandio  s/j  r  -J  nach  Christiaiios  steht  bie  sp  1.  Cor.  9.  kjj  r  3  unb  c  in 
^abm  sj)  in  über  doctriua  über  dedit  stellt  tradidit  iUis  np  1.  c  in  Prima  sp  nach 
accepta  steht  est  sp  zu  ]phUn  steht  3n  fcf)tonctcn  itmB  ein  Ilcinot  lauffcn  sp  4  über  hie 
dicitur  steht  apud  nos  67)  nach  unus  steht  Icflt  ottt  meiften  e^r  ein  sp  5  et  (2.)  durchstr  sp 
6  über  onber  steht  gteid^niS  ift  sp  nach  tempfen  steht  quod  sp  2  sp  r  7  bet  über  gelDtnl 
nach  coronam  steht  vel  sp  8  über  rennen  steht  Surnim  sp  !/  nach  nun  steht  attinget  sj) 
Init  über  nac^  10  nach  retro  steht  cedit  sp  11  alter  c  in  ein  anbet  spi         nach  fein 

steht  Antagonisten  sp      nach  tufft  steht  fttcid^en  sp         12  nach   topff  sieht  rennen  sp      nach 
econtra  steht  vincetur  ab  eins  antagonista  sp 

N]  DOMINICA   SEPTUAGESIMAE. 

1.  flor.9,24'Ne.scitis,  quod  hü,  qui  iu  stadio  curruut,  omnes  quidcra  curruut, 

sed  unus  acci[pit.'  1.5 

(Sr  jeudjt  '^ie  an  jctone  gle^d^ni§,  ut  admoneat  Christiauos,  ut  per- 
severent  in  suscepta  doctrina.  Una  accipitur  Dom  fpl)l,  sicut  nobiscuni 
dicitur:  S?iel  f($iffen  noc^  bem  bogel,  sed  uuus  eum  dciicit.  Ita  fuit  olim  in 
cursu,  i;m  fpiel.  Secunda  e.'^t  Luctus,  bo  Ijr  ettid^  itmB  el)n  pfanbt  tempffen, 
ber  ben  francj  bel)alte.  5Jt)ue  fpri^t  er  al|o:  S)cr  lol)l  fpilen,  frfjiffen,  ber  ^0 
mn^  nod)  bem  jcile  r![)ennen,  hm  er  mn^  fidj  liefleljffen  uffs  aller  beftc,  er 
Jüljrbty  bcnnocf)  taumct  erlangen.  Ita  qui  vult  pugillare,  ber  ntn^  nic[)t  feien 
nod^  fpigelfccf)ten,  er  tül)rbt  l)n  fünft  langfam  treffen.  ®a§  ft}nbt  bie  if  gle^c^= 
niffen.    Et  hoc  accidit,  ut  cum  optime  conemur,  |o  fol§  un§  bcnnod^  miflid) 


ISjlö  ro  14jlü  I  Cliyr  9  ro  r  10  Uiiabus  similitudiiiibus  adbortatur  nos  ad  per- 
seueranciam  ro  r  1!)  über  Secuuda  steht  parabola  ro  21  Summa  intencione  currendum 
et  agonizandum  ro  r         23  über  ij  steht  jcivue  sp 


9ir.  10  [5.  gcünmrl.  155 

I?l  Has   (liias   siiiiilitiidiiic'.-;   fiut  n   ein.     Fit    ctiaiii   l)m  tailffcil,    fcf)icffcii, 

jpii'k'ii,  iit  (Ulis  putet  sü  ba5  t'lat  treffen,  munun,  vcl  avem  ijn  baä  auge, 
Ita,  bnö  miflid)  ift,  fonber;Ittf)  mit  bencii  bie  iiuadjtfnni.  Cogiltare  posses, 
(jiiid   volu|eiit  l'aii[lii.s    iiis   siiuilitiuliiiibus?    posset   aliciuis   terreri:    ©o    f)Orc 

'■>   id)  lüol.     >Si  oiiiiies  enrrinius,   taut  um  nnus  salvabitur.     Alii  frustra  curreut. 
Haec    est    P^auli    meiliung.      Cor|iutiiiorum    Civita.s    erat    sua,    quam    per 
Euangciium  jc.  ubi  vero   dorsuni   jc.  veuit  Sat|aii  et   fef)et  ein  fnmen   unter 
fein  iHitrf.    Is  erat  *|(etrifc^  jc.  et  sie  Civitas  jertrent.    S)a  gtjet  nu  ■|*|nu[lu§ '■"'"• '-'^ 
fcil&jcriid)  Ijcrein  et  arg|uit  dis|cipulos  unb  IHeifter,  quia  videbat,  quod  i|uis- 

10  q[ue  fdigling  v|ult  crfur  Bringen,  qudd  fein  öorfnrcr  non  praedicavit.  Tune  fit 
aliquid  novi  et  priori  uomine  voin  auferrc,  ((uod  levia  praedicarat  prae  nie. 
Et  sie  semper  fit.  Tum  ber  toll  f)anffe  feit  jii.  Et  semper  si  nitubt  einen 
pvebiger  für  ben  anbern,  i>a  rtirb  ein  tred '  au^.  Et  certe  iactant  gloriam  dei 
et  melius  possuut  oriiaie  quam  ego.     Soi?  gf)et   in  vul<>us,  tt)a§  \v'xi.  man  tf)Un? 

15   Onines  habeut  Christum  et  iaetant  noiueu,  gloriain  eius  et  salutem  liominum. 


1  oben  am  Seitenrande  sieht  Vide  Tomum    28  aimi  t'ol  32.^  sjt  lj4  Vocat  Clirl- 

stiaiiniu  vitam  cuisum  et  ceitamen  vt  lob  iniliciam  Philip.  3.  Pau[lus  loquitur  de  iis  qui 
curruiit  et  certant  quod  non  omDes  accipuiit  Brabaeuni,  quid  diceret  de  iis  qui  coiitia- 
rium  !C.  sp  r  a  nach  putet  steht  ix  »olle  ■•</<         nach  treffen  steht  et  tarnen  ap        ^n  ba§ 

duTchstr  »/<  ougc  c  in  et  tarnen  aberrat  longe  sj/  4  terreri  durchstr  sp  darüber  et  dicere  sp 
5  nach  Si  steht  etiaiu  sp  ö/7  Cor|inthiorum  bis  Euangelium  K.  e  in  In  Corinthiis  Ciuitate 
erat  sua  l^cclesia,  quam  per  Euangelii  praedicatiüuem  converterat  sp  Et  plures  orant  in  ea 
Cliristiani  Act  18.  sp  r  7  K.  (2.)  c  in  vertit  sp  Vide  totain  Epistolam  sp  r  S  JC.  c  in 
ber  onbcr  5l>iul>ft§  sp        nach  Civitas  steht  IDOt  sp  10  Borfater  non  praedicavit  c  nies  for= 

Motel  non  i)raedicatiiin  11  über  praedicarat  stellt  couteinpta  xp  12  Tum  c  in  ®a  feUt 

bcnn  sp  fett  durchstr  sp  si  durchstr  sp  nach  nimfit  steht  Oll  sp  13  txedf  c  in  3oncI 
tonb  Swittod^t  sjj  13114  Et  bis  quam  unt  13  nach  certe  steht  tales  fanatici  Spiritus  sp 
14  nach  ornare  steht  se  sp  nach  gfjet  steht  benn  sp  Veritatis  simplex  est  oratio,  imo 
rv(!cvl[irfj  sp  r         lö  über  Omues  steht  ©c^loermei:  sji 

')  ttecf  ohn  S.  124,6.       *)  Die  betreffende  Stelle  stellt  Unsre  Ausg.  Bd.  27,  2.j,  241t'. 

N]fel)l[en,  Wi  tüljr  noc^  bem  blat  fcfjiffeu  unb  treffen  bie  mauer.  SßoS  \v\)l 
^43quIuö  ml)t  bifcm  glel)(f)ni§?  videtnr  uos  terrere,  tauquam  unus  aocepturus 
esset  praemiiim.  Sed  Paulus  seribit  suis  Chorinthiis,  quos  eonvertebat. 
Deiude  cum  abiisset,  inceperuut  seetae  et  Rottae,  bo  ge^et  ^^aulu§  feubciiict} 

20  eve^n,  ftrafft  frfiuüer  unb  lerer.  2)en  et)n  itlicfjer,  ber  etltia»  uff  ber  fancjel 
erfurbringt,  quod  prius  nou  erat  praedicatum.  3)o  gef)et»  fetjn  an.  £)o 
Juljrbtsj  fe()er  gut.  \')tttd)er  »ul^lö  beffer  machen  et  inceduut  in  arroganeia. 
@r  fc^cmet  fic§  be§  Dorigen  jh)  reben.  Ita  vulgus  semper  novis  gaudet,  ita 
oriuntur    seetae.      3)o    affirmant   ipsi    suas    doctrinas,   (piasi    dei    gloriam    et 

25  hominum  iitilitatem  quaerant.    SßaS  inoUen  lul)r  ben  machen?    @ie  lauffen  oUe. 


16  tu^t  (big)  IS  eonvertebat  c  aus  coiuiersus  erat  l'.i  gcfiet  (be)  Ex  ario- 

gaucia  noua  praedicamus  et  inde  oriuntur  seetae  ro  r 


156  'lUcbirttcit  bcä  Sdjtca  1531. 

K]  i^)ä)  tan  iüc[;t  llt()Ci:  ttjuit,  clicit  P|auliis,  videte.  tuii»  l)l)V  liuicljt.    Vos 

omues    curritis,    sed   videte,    ba§    ljt]r§   treffet.      Ideo    v|iilt   eos   (crrere   liao 
•similitudine,    ut    iiiius  currat  i.  c.  doceat  alter.     6»  ift   1  üeiliot,    ftc  lauffeit 
qUc,  sed  vide,  ut  currat  sicut  alius.    'Uuus'  est  dictum  de  persona,  quae  in 
stadio  currit  i.  e.  de  Christianitate.     Sicut  illic,   sie  in  Christianitate   onines    5 
doceut,  omues  voluiit  esse  Christiani,  I)ic  3rt'in9[li,  liirüfi^,  Stopft  K.    Sed 
dicit:    l)I)r   lüeV'i    lüdjt   uE   treffen,   Sed   inter    istos  omnes  ift  ein  tjeufflcin, 
qui  trifft,  Ciiristiana  ecclesia,    ^ft  ein  feer  fein  gleic^nil  i.e.  fe^et  ju,   t)^r 
tluciliug,  9{ot|tcn,  fectcntJrebiiger,  qui  trennet  bie  ß^riften^cit:  non  erit  pcs- 
sibilc,  ba§  ljf)rä  all  crleufft.    Aiii  omnes  feilen,  unus  aceipit.   Si  vis  acquirere,  lo 
gebienifc  unb  I)alt  btc^  ju  bem  Ijeufflein,  qui  erlangt.    Nou  loquitur  de  iis, 
qui  Euaugelium    pcrseq|uuntur  et   dorsum   ei   vertunt,   Sed   ad  tales,   quales 
eraiit    Cor|inthii,    (pii    liab|ebant  nonien,    quod    Christiani  essent.     Noleb|ant 
gefi^olten   fein  iuimici   fidei,    sed  Christi   discipuli,   ut   per  totam  Epistolani 
s.jtDi.  ii.Hscribit  2.  Cor.  11.  sicut  'in  ang[elum  lucis'.    Qui  aud|ierat   eos,  putabat  esse   i5 
Ciiristi  disci|pulos.    Uli  etiam  currunt  i.  e.  praedicant.    Sicut  P|auLlus   vocat 


3  alter  c  in  vt  alii  sp         4  sicut  alius  c  in  viuisquisq[ue  sie  vt  aceipit  brabaeum  sp 
Currere  sp  r  5  über  de  Christianitate  sieht  Bon  bet  ß^i^iften^Ett  vel  Christi  ecclesia  sp 

über  illic  sieht  in  Corintbo  sp       Vnus  aceipit  jc.  sp  r         6  ffit  bis  Sofift  durchstr  sp  dafür 
Cingliani,  Anahaptistae,  papistae  sp  r  7  l)^v(§)  8  über  qui  steht  bo§  sp        nach  trifft 

steht  seilicet  sp  Vnus  s})  r  10  nach  crleufft  steht  vnus  aceipit  brabaeum  sp  14  über 
fidei  steht  Euangelii  sp  15  nach  11.  steht  Ebraei  sunt  et  Ego,  niinistri  Christi  sunt,  et 

ego  sp  sicut  bis  lucis  durchstr  sp  dafür  sed  dicit  illic  Sicut  Satan  se  transtbrraat  in  angelum 
lucis,  sie  pseudoapostoli  et  operarii  subdoli  transformant  se  in  Apostolos  Christi  sp  in  über 
sicut      «6er  eos  steht  pseudoap[ostolos  sp         16  Cursus  sp  r 

N]  ^c^  tfiB  gcfc^cfjen.    ©e^et  aber,  bas  l)r  treffet.    Videntur  enim  onnies 

eiusdem  opinionis  esse,  et  tarnen  non  sunt.  Sunt,  qui  iu  stadio  currunt,  et 
tarnen  unus  sumit  praemium.  @§  ift  a6er  ntc^t  eljner,  sed  tota  ecclesia  ibi 
intelligitur,  quae  currit  et  praeraiuni  aceipit.  Nam  sicut  in  stadio  decem  ™ 
aut  viginti  currunt,  unus  superat,  ita  in  ecclesia  onines  docent,  hie  Papista, 
hie  Monetarius,  hie  Zwinglius  jc.  S)o  mu§  unter  ben  fecten  el)n  tjeuffle^n 
fe^n,  qui  superat  alios.  Videte  vos,  ut  illius  farinae  estis,  qui  accipiunt 
praemium  q.  d.  ©(^aloet  jlD,  l)r  üugling,  ba§  i)rö  erlauffet.  @§  ift  ntc^t 
ninglicf),  ut  omues  accipiatis  praemium.  Si  vis  accipere  praemium,  §o  ^albt  'a 
bi(^  jum  re(^tcn  t)auffen.  Attende  autem  non  sie  Paulum  loqui  de  impiis 
et  pei'sequutoiibus  Euangelii,  sed  de  Chorinthiis,  qui  in  sectas  abieruut  et 
omnes  voluerunt  esse  Christiani  sub  praetextu  pietatis.  %\t  lauffen  alle. 
Cursus    significat    iu    scriptura    praedicacionem.     ©i    lauffen    ou(^    loie    bie 


n  Multi  currunt  »u  r  IQj'JU  ߧ  bis  praemium  unt  ru  Vnus  aceipit  premium  ro  r 
24  jlo  (ba§)  28  Christiani  über  (filii  dei)  29  Cursus  bis  praedicacionem  unt  ro  Cursus 
inscripturis  ro  r 


9!r.  16  [5.  ffcbtimr].  157 

R]  siiuni  olKoium  cursiim,  lailffen,  siciit  Apostoli  regunt  ccclosiam  Cliristianani 
unb  ift  l)f)r  ernft.  Ideo  bene  notaiula  ista  verl)a,  quibus  I)eiiit  Inuffeu: 
praedicant,  scribimt  lib|ros,  jictien  bie  l|cutc  an  fid)  et  promittunt  viain 
salutis.     Idfo  oiiinibiis  dictum  pracdieantibiis.   iit   sie  piaediconms,   ba§  lüiv 

5  officium   vccfit  tieibeii,  ne  invcniamiir  intcr  cos,  (jui  jccv  Imiffcn,    pvebif\cii  et 
fehlen  k.  fo  f)at  man  ha  öon,  ba§  man  imilje  unb  erB|eit  öerloven  3c.   'Tiiiici)iiittii. -,22 
dicont:    Nonne   in    nomine'   jc.     'Non    no\i    vos.'    Xie    fdbigen   Siottcnficiftev'J-- 23 
^c6en»  an   mit  unc',    t^iisci|)innt  nosfram  doctrinam  et  libienter,   aliiKjui  nihil 
scirent    de    liac    re,    nisi   audissent    et    Ieg|issent    nostram    doctrinam.      Ubi 

10  audierunt,  niacfjcu  fie  cS,  U'ie  fie  )t)oUen,  luollcn-j  tieffer  mncfjen,  f}cnflcn  bie 
leute  an  fic^.  Ideo  dictum  ad  pi-aedicatorcs  i.  c.  cogjitate,  ne  coiitingat  ista 
teutatio,  ba»  tx  ficf)  fcfjeme  ju  prcbigen ,  tjuod  frater.  6»  ift  bvumb  ,5utt)nn, 
ut  fiamus  onines  bcr  einige  lauffer,  ijui  a|)picliendit.  Pinres  iiic,  qui  eandem 
viara  scquuntur,  alii  lauffcn  au§  nnb  UioEens  nirt)t  mit  un§  {)oIten,  sed  ^nv 

15  fcitten  ()in  au»,  sed  feljlen. 

Sic  omnes,  qui  audiuut,  gel)Oten  auä)  brein,  qui  auditis,  folt  euc§§  an 
ni^emen.     Suscepjerunt  Euangelii  sfatimi,   nt  stent  unb   lem^iffen    mit   bem 

J  zu  cui'sum  steht  Gal.  \.  s})  4  nwh  oiiiiiiljus  steht  docentibus  verbum  sp        prae- 

(licantibus  diirchatr  sß  5  navh  et  stellt  tauieii  bc§  (teitiotS  sp  6  nach  man  fl.J  steht  bcnn  sp 
7  Nonne  «6er  dicent  Matth.  7.  sp  r  S  un§  (an)  JOfU  WoUen§  bis  fid^  unt  11  ftc^ 

iiher  Ott  über  praedicatores  steht  Sic  currite  sp  nach  contingat  steht  vobis  sp  Sicut 
ps^oudoapostoli  aud[ierunt  et  did[icerunt  ab  Äpostolis  sp  r  12  ex  durchstr  sp  nach  \\i) 
steht  einet  sp  nach  frater  steht  praedicat,  jonbcvn  ttjitg  Scffev  madjen  sp  nach  ift  steht 
aOev  sp  13  nach  appreliendit  stellt  brabaeum  sp  nach  liic  steht  sunt  sp  15  sed  c  in 
3l6ct  fie  S2>         Qui  sit  cursus  Pau[U  in  Gal:  vides  sp  r  li>  nach  eu(^§  steht  mit  evnft  sp 

N]  'JtpDfteln  m\ü  pvcbigen  ou(^,  fie  t^un  flcl)^,  fie  fcf)reiyben,  ji^^en  bie  leut^e  an 
fid^.    Alii  autem  bie  fetzten,  bie  nemen  \x6)  be»  ampt§  an.    Ergo  caveamus,  ne 

20   inveniamur  inter  eos,   qui  in  aerem  verberaut.     Ibi  multum  laboris  est,  sed 

nullius    efBcaciae.      2)0     hJ^rbt    l)n    G^riftu?    antlnortten:    'in    nomine    meoiB!ntti).7,22f. 
demo[nia  eiecistis,  sed  nescio  vos.'    Ita  uostri  suerraerii,  postquam  ex  nostro 
euangelio  currere  inceperunt,  tune  suum  proprium  cursum  instituunt.    Summa: 
Videte,  ut  enrratis  K.  q.  d.  Jeng  elju  ibcr,  ba-s  er  red)t  lauffe  unb  fct)eme 

25  fic^  nit^t  ba§  jtn  prebigen,  hm  Uormalä  bie  frummen  geprebigt  I)o6en.  ßa§ 
birf)  ni(^t  Keffer  bencf}ten.  ■'palt«  9lel)d)  mt)t  ben  anbevn,  sicut  nunc  in  liac 
regioue  contingit.    S^ie  anbern  lauffen  fet)t  an^,  bie  tüerben  tel)Ien. 

Ita  auditores,  bie  l)r  fempt,  bie  foEen  fi(^§  annl)emen,  benden,  ba^  fie 
rittev   tt)erben\   fempt    ml)t    bem   teuffei,    fie    fl}nbt   fvieg»!ned^t    tinber    ben 

20  Suermerij   omnes   cun-uut  ro  r  26J27  über   hac  regioue  steht   vbi   concorditer 

docetur  sp         27  Qui  extra  uerbum  currunt  et  contendunt  falluntur  ro  r 

')  titter  toctbcu  lyl.  Unsre  Ausg.  Bd.  17  ',  66,  9,  doch  he.%ier  =  sich  Lorheeren  holen, 
Meister  icerdeti.    Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  18,  384,  26. 


158  iptebigten  bc»  3faf)vc§  1531. 

R]  2eufifcl.  Sicut  praedicator  fol  6l|eiben  auff  bev  ciiifeltigcn  6an  mit  leveii, 
Sic  vos  vita  et  fido,  ut  iioii  facialis  ein  fet)Iftvcid).  IJottue  ci'Betten  öiel,  et 
velini,  ut  tarn  sediili  cssemiis  ad  daiiduiii  et  lab  orandum  ut  in  Papiatu, 
possuut  ferre,  fitjen  lüieiB,  tinb  unb  geben  jc.  fempffen  al§  bie  ^Hittev,  f(^Ia^eu 
Uiciblitf),  spd  feiljftrcid) ,  hai-  ttjiito  nid)t,  bn*  f)cift  blinlling'  und)  ben  topff  5 
fd;lal)en,  nou  vident,  fd;(Ql)en  an  ein  Uninb,  ut  quisque  rideat.  Sic  ipsi 
aud|iunt:  hoc  facienduni,  tft  nic§ty,  iDCvbcil  fü  fu'Unftig,  is  currit  ab  uxore  3C. 
bo»  ftnb  eitel  ftrel)d),  i|iubus  voluut  geluiunen  et  Hberari  a  niorte,  pieccato, 
sed  fiub  el)tcl  fciljftreidj.  Ideo  applicate  eas  sirailitudines  1.  nobis  prae- 
dicatoribus,  alteram  vobis  auditoribus.  m 

Sic  audistis:  omni.s  doct]i'ina,  quae  venit  sine  Cin'isto,  jo  feib  l]t)t  fc^oit 
öevfurt.  Qui  veio  credit  in  le.suin  Cliristum  uostruni  sal|vatoreni,  bev  ift 
bev  man,  ber§  fleinot  erlangen  luil,  is  appreheudit.  Sic  ergo  fempffc.  Si 
vir,  nuilier  et  cogjitat:  faciam  meuiu  ofBciuni,  non  curram  in  coenobium, 
sed  faciam  hoc  opus,  aliud  non  quaerani,  fo  gtjeftn  fjev  l)nn  einem  rechten  i'' 
fampff  unb  tt)n)t  feinen  fel)I)t|reic^.  Der  lauff  ift  gut,  quando  credis  in 
Christum,   deinde   et  ber   fampff   verus,   quando   facis   tuuni  officium,  ut,  si 

2  aber  vos  steht  auditores  sjj  3  Seduiitas  Sch[ivermerorum  sp  r  4  nach  ferre 

steht  laffen  sp        nach  gctien  steht  für  Qui  plus  diligit  vxorem  quam  me  jc.        über  ]ä)lai)cn 
steht  (ömb  fid§)         5  nach  sed  steht  t^un  eitel  sp         6  nach  vident  steht  feilen  be§  topffS  sp 
ut  über   (quod)         nach    quisque  steht   videns  s/)         rideat  c  aus   ridet         nach  ipsi  steht 
quando  sp  7  nach   lioc  steht   est  sp         nach  facieudum  steht  cogitant  sp         nach  nil^tä 

steht  6§  mu§  Biet  t)oiin  tomen  sp  9  nach  sed  steht  jinb  sjj  11  naih   C'liristo  steht  et 

vos  eam  aniplectiuiini  sp        baptizatus  sum  3C.  sp  r  13  nach  temjjffc  steht  ein  igliä|e§  in 

feinem  Bcvuff  sp  rh  14  vor  mulier  steht  aut  S2>        nach  mulier  steht  est  tp        coenobium 

c  in  mouasterium  sp         13  nach  opus  steht  quod  iiiibi  mandatum  est  diviuitus  sj)         16  Sev 
«6er  tfluff      über  quando  credis  steht  primum  omniuni  sp 

')  blintiling  ryl.  oben  S.  90,  24.  nad^  bem  topff  fdjlafjcn  Ansineluny  auf  das  bekannte 
Spiel,  bei  dem  den  Schlagenden  die  Angen  i'crbiinden'  werden  (ixiL  '/,.  21). 

N]  teuffei.  Nam  sicut  })racdicatores  debout  esse  concordes  et  siuceri,  ita  vos 
sitis  sinceri  in  audieudo.  ^ä)  lüolb,  ba§  tr)t)r  uff  unfer  festen  §0  frum  meren 
unb  fernsten,  sicut  Papistae  et  Anapaptistae,  qui  multa  et  grandia  opera  20 
facimit,  sed  sunt  vaua,  fic  fc^Ia()en  umbfunft  nod)  bem  toppc.  Ita  suermerii 
digrediuntur:  Quid  sunt  illa  opera"?  nos  niaiora  facimus,  relinquimus  nostra, 
uxorem  et  liberos.    6§  ft)nbt  aber  etjtel  feljl  ftreicfje. 

Negant  Christum.      Summa:    quilibet    curet,   ut    permaueat   in    sincera 
doctrina  et  articulo  fidei,  bo  Itj^rbt  er  nic^t  fel)I  fc^la^en.    Si  hunc  amisimns  2.1 
articulum,    omnia    opera,    quantumvis   sunt   speciosa,    sunt    vana.     Sic    an 
6^rifto    tjangcn,    bie   Itjerben   nid;t   fcpicn,    sed    quilibet   in   sua   vocacioue 

21  über  umfifunft  steht  tinb  fitincjting  sp  Anabaptistae  ro  r  24  Negant  bis  curet 
unt  ro  Artilculus  fidei  in  Christum  ro  r  nnten  am  Seitenrande  steht  Qundcunique  extra 
tideni  in  Clu-istum  fit  et  operatur,  uannm  est  ro 


9(r.  Iß  |5.  gfebriinr].  ]5f) 

R)  aucillu  lacit  olliciuui,  fert,  lucijdjt ,  finb-j  i'l)tct  tveffftncfc  i't  (li;il.[(.liis  ftfjet 
fein§  gerne,  Et  si  po.sses  iugrwli  in  \uw  fide,  seinper  icfyiuflftll  bell  Icilfel 
liac  obedientia:  Hoc  v|ult  mea  doniiiia,  si  Stramine  accendo  ignem,  ftitfcftlt 
Sathaiiae  im  radjcn.     Si  ecoutra  non  ex  fide,   ift§   aÜ»   umBfonft  uiib  lucim 

5  bu  gleicf)  Mutfdjluilicft.  Ideo  saepe  dixi:  (jui  novit  sc  statmn  liahcrc  et 
officium,  quod  deo  placet,  bev  fol  üon  i)ni}m  k.  Sic  hie  est  :^eubtft|iirf, 
(|iiando  credis.  Si  t«  es  vir,  est  atnpt  ÜOU  Wott.  Ancilla,  consiil.  Si  tum 
dicere  potes:  In  hoc  statu  suni,  ^cf)  foi  mein  juöevfic^t  itnb  troft  auff 
6()riftiim  fcljcn,  deinde:  iä)  folö  5pfcrb§  lüarten  k.  et  facio  opus  servi,  doniiuae, 

in  (piod  Miaritiis  jc.  quo  Sat|anaiii  uhn  hm  fopff  fcf)tnT)f  unb  baC'  fjeift  l)f)m 
fiimpff  geftanben  unb  treffen  ben  Satanain,  bivj  im  muiib  unb  nafen  k. 

Sed  bie  lüclt  tft  ju  unbandScir  pro  ista  doctrina.  @§  ift  fein  gcrebt: 
sie  curritc  i.  e.  in  ber  einigen  lere,  et  (|ui  i)iig'nat,  bcv  jc.  Si  cum  altero 
congredior,  ut  fiebat  Kjoiuae  mit  ben  g]adiatürib[us,  tum  nou  cogito,  toxi  lä) 

15  »Dil  fel)Iftreic|  tf)Un,  sed  ut  treffe.  Et  ibi  non  incidit,  quomodo  eulina  jlB 
öcfteHen  jc.     Sed   n.)il  \)()n   an   ben    i]aU  fc^tafien.     Non,   «jnid   Caesar  lacit, 


1  toefjd^t  über  (toec^ft)  3  nach  obedientia  stellt  ex  fide  prouenieute  sp        Stramine 

bis  igneni  durchstr  gp  darüber  mit  flro  stipula  bo§  feuv  anjunbc  sp  4j5  Sathaiiae  hia  6tut= 
fd^hii^cft  c  in  Si  econtra  non  ex  fide  facis  tiinm  officium  iftg  al§  »tnBfonft  et  rtettn  bu  flleid^ 
btutjc^loi^cft  et  ftirfcftu  Satlianae  im  rochen  sp  6  nach  fjevfeen  ste/it  frolic^  jcin  sp  6j7  Sic 
bis  @ott  c  in  Si  credis  in  Clu'istuni  vera  fiducia  in  Cliristniii  quod  tua  sit  lux,  iustitin,  vita, 
fo  ^oftu  bog  tcd^t  fCeinot  crgricffcn.  Jöiftu  bcnii  ein  DJiati,  61)eh)ei6,  fo  ^affu  bcincn  bevuff  önb 
ampt  Don  ®ott  befolgen.    Sic  servus  sp  U  dominae  c  in  quod  lierus  mandauit  Ego  vxor 

facio  sp  11  nach  najen  steht  fituttuftig  fitlb  sp  12  über  Sed  steht  %htx  sp  Vi  et  bis 
bet  c  in  2.  similitudo  6in  iglid^er  ber  ba  tcmpffet  ent^ett  \\ä)  ntle§  sp  Vt  approhendlat  sp  r 
13  vor  eulina  steht  bie  sp         Ifl  nach   Non  stellt  cogito  sp 

N]  perseverat  et  leta  cousciencia  iucedit  in  suis  operibus.  2)a§  ift  ber  rechte 
tamp,  bo  treffen  bie  ftrc^c^e.  Fides  est  sinccra.  Opera  omuia  sunt  optima, 
ita  ancilla,   servus  faciens  suum  opus   in   fribe,  ba§  fl)nbt  bie  rechten   tteff= 

20  ftreid^e.  Sic  ^at  ber  teuffet  nicf)t  gerne.  Summa:  si  ancilla  miuimum  opus 
fecerit,  ftecEt  eljn  Inifc^  ftroc  t)n  offen  ex  fide  et  obediencia,  §o  fteift  fie  l)ljm 
ben  teuffei  Ijn  i)al%. 

Alii  auteiii  iusticiarii,  äßen  fie  fid)  glel)c^  jtü  tobt  arbel)ten  unb  fd^lüil^ten: 
nihil,   quod  t'acient.     Ergo  quilibet  studeat,    ut  sit  in  iusta   vocacione,    quao 

85  deo  placeat.  £)a§  ift  sunmius  thesaurus,  si  hoc  scierit,  et  deinde  oiuiiia 
opera  sunt  praeclarissima,  fie  locrbcn  alle  hjcrd  m^t  freuben  t|un,  bo»  ond) 
c^ne  frumme  magbt  folbe  gelt  jltt  geben,  quod  tanta  opera  facere  dcbeat, 
S)o§  fie  fold^e  trefff(^Icge  fol  tf)un,  bo  ml)t  fie  ben  teuffet  fc^la^^e.    Ita  oontigit 


-     24/25  quilibet  bis  placeat  unt  ro  all  Iusta  uocacio  fjal  el)tcl  tvcffftrictje  [tvcffftridjc 

c  aus  fe^tftrid^c]  ro  r 


160 


^Prcbigteu  bc3  Sn'^tcs  15HI. 


R]  Turca,  sed  uiiica  res.  Sic,  quaudo  Chrisliani  facti,  fo  enthalt  eild)  all§  btlig?. 
Si  ancilla  et  baptizata,  ftet)eftll  im  fampff.  Dens  tc  posiiit,  ut  Iniic  doiuinae 
servias.  Cog|ita:  Satjau  imb  Bofc  lllClltcr  inn)iignaut  te  et  voliint  te  ducere 
ex  cog|itatione  iiao,  bn  bu  fcillpficil  folt.  Idon  cogita:  In  hoc  ofF|icio  suni, 
ut  sini  ancilla,  consul,  Ia§  mid^  unticvBiH'rcu.  Satan  loil  inir§  äuftorcn.  5 
3cf|  feljc  aitfi  mein  antpt  et  bienft  i.  c.  (vr  Ijat  nidjtö  .juif^un  <iiiam  mit  bem 
famtjff.  Sic  et  vos  pi-aedicatorc« :  madjfj  nid)t  Beffev  vel  crgcv,  sed,  Si  hoc 
Pap|a  fecisset.  Haec  est  fides,  ut  in  Christum  credamus,  deiude  quisque 
vid|eat,  in  quo  statu  sit.  Si  malus  civis,  fito  pius  et  maneto  Civis,  non 
ingredieudum  iu  coenobium.  Si  mala  aucilla,  uoli  currerc  ad  alium  locuni,  lo 
sed  mane  et  fias  pia  et  ])roba  ancilla.  Sed  contrariuni.  Sic  Pap|a  '^at  un§ 
eljtel  fcljlftreid)  gelerct.  Ideo  uobis  hoc  agendum,  ut  nianeamus  auff  bet 
X'edjten  fian  et  vos,  qui  auditis,  ut  non  fcl]Iftvcic^. 


1  nach  res  steht  ob  oculos,  versatur  nj)       mich  bingS  steht  vos  ScliLwermeri  ne  soliciti 
pro  gloria  sp  2  ut  über  huic  3  über  Bofc  meitlcv  steht  fechten  bid^  an  sp  ■i  oben 

am  Seitenrande  steht  Seniper  fuit,  quod  poinilus  dei  tulerit  [darüber  purtauerit.  sp]  peccata 
impiorum  et  quod  deus  propter  pioruni  preces  pepercerit  mundo.  Sic  Daniel  vnicus  in 
Babylone  5  itjit  bis  äuftoten  c  in  bcr  bu  mä)  h)iü  irre  machen  trnb  juftoren  in  meinem  lieruff. 
3d)  entljattc  mid§  oUeä  bingeS  sp  0  aber  6v  steht  pugil  s;)  7  nach  sed  steht  ein  iebcv 

tl)ue,  ivioä  ev  »ermag  »nb  im  6efot(|en  ift  sp         SjO  est  bis  sit  unt         S  über  fides  steht  §cu6= 
ftud  v/J         y  nach  malus  steht  es  sp       fito  c  in  fias  sp         10  ingrediendum  c  in  ingredere  sp 
coenol)ium  c  in    raonasterium  sp  nach    ancilla   steht   fuisti  disce   doctriuam   pietatis  sj) 

11  nach  mane  steht  in  seruitio  apud  tuam  beram  sj)       nach  contrarium  steht  fit  sp       Papa  sp  r 

12  aber  nobis  steht  Concinnatoribus  sp         13  nach  fel)lftreic^  -iteht  tfjut  sp 


N]  in  vilissimis  operibus  Christianum  niaximo  deo  praestare.     Sed  mundus  est 
impius  et  ingratus:    haec  negligit,    alia  quaerit.     Ergo   hie  adhortatur:   Ii6en   15 
fveunbe,  qui  vult  pugillare,  bcv  entfjalbc  ftdj  atlc§  binge«.    Nani  sicut  pugiles 
sunt   intentissimi   ab    omuibus   cogitacionibus   alienis    et   soluni    ad    pugnam 
tendit,  S)o  gebendft  ber  fec^tev  nic^t  an  bie  bl^rcjcc^e,   Ita  Christianus  in  fide 
non  cogitat  ad  muudi  illecebras,  sed  saltem    ad  verbura  contingit,   bo  bencft 
er,   Jt)a§  got  gcfoEe.     Non  estimat  pericula  et  adversitates ,   ^onber  ftcfiet  l)n  20 
tomp,   bendt    nic^t   anbcrßltio    f)^n,    sed  respoudet   Sathanae:    Safe  mii^   jto 
friben,  ^d)  lt)t)l  mcljncy  ampt§  iuartten  unb  nff  mcljncn  I]cvren  fc()en.    Nam 
sicut  pugillator  solum  ad  verbera  cogitat,  ita  Christiaui  debent  intentiss[imi 
in  suis  vocacionibus,  ut  credat  in  Christum  et  deinde  serviat  suae  vocacioni. 
33iftu  bocfe,  feo  bend  unb  hhtj'b  ^n  bc^nem  ftanbc  unb  ltil)rbt  frnm.    SSeffer  25 
bic  pn\on  unb  lafe  bie  ftenbe  niib  cmpter  Btcljbcn.    Papa  nnitavit  condiciones, 
non  pcrsonas,  ba§  jl)nbt  ct)td  fcljlftrid^e  gelueft. 


15  impius  (se)  10  Ab  omnib[us  se  abstinet  ro  r  IS  Intencio  C'bristiaiiorum 

directa  ro  r  l'J  illecelira  20  ftenbe  über  (perjon)       Persona  non  Status  niutandus  ro  r 


mx.  16  [5.  gfeBruat].  161 

R]  Poiiit  se  3Um  Exeinpliim.     Non  sie  vivo,  quod  exeuin  ex  officio  iiieo. 

^Ijcne  quaerunt  ein  oergcng[(tc^c  !vou,  nos  acternam.  'S)q.j  Ia§  ctlua?  fein, 
(iui  fpielcn,  (jimnta  clil|igeiitia  agunt,  ut  ijeluinnen  ein,  ij  ft  vel  (jufen  tncf;. 
2;^un  nu  bie  folc^en  ülei»  unb  tafjen  aU§  anfte^en  unb  ift  fo  ein  gering  bing, 

5  (|uicl  nobis  faciciidum?  TnS  gilt  ein  fotd)  flcinot  K.  Non  praedicamiis,  ut 
effen  unb  tv|inden  baOon  t)aben.  Sic  Satan  praedicet.'  Sed  ut  aguoscas 
fidem  et  pugnes,  et  postea  tecum  vivam,  noster  the|saurus  est  aeternus.  Ideo 
fcib  beftev  bteiffigev  in  vestro  cursu  quam  mundus.  ^a  h)en»  fein  Hiolt.  Pii 
tt)un5    et    serio    et   fideliter    currunt   i.  e.    manent    in    simplici    doct|nua   unb 

10  tempffen  reblid§  jc.  Ideo  ift§  ein  fein  leben  umb  ein  (5f)|riften.  Crede:  ad 
hoc  non  opus  lege,  veste,  effen,  t|rinclen.  Postea,  si  servus,  fac,  quod  domino 
placet.  Haec  opera  v|ult  dominus  nos.  Contra  fecit  Papa:  Non  tiamus 
ß^elic^,  hoc  et  aliud  faciamus  jc.  bie  ijobm  be§  fleinoty  gefe^let  unb  fetjl 

1  vor  Ponit  steht  3c^  lauffe  alfo  K.  3tfj  tempffe  olfo  !C.  s2>  r/t  quod  exeam  c  in  ba§ 
i^  s}>  nach  meo  steht  fd^reitt  s}»  2  tton  über  üetgenä^tid^e  4  über  geling  steht  ftcinot  sp 
5  nach  Keinot  steht  boä  cttig  ift  bnb  ein  tnucrgcngtic^e  fron  Sed  filii  seculi  prudentiores  sunt 
in  geue[ratione  sua  sp  rh  .5/0  ut  bis  ttiincten  c  in  ba§  toir  e^i:  gut  gettalt  sp  7  vor 

fidem  sieht  per  sp  nach  fidem  steht  Cliristum  sp  nach  pugnes  steht  contra  diaboluin  s^) 
i-or  tecum  steht  ego  sp  fort  sp  r  8  nach  mundus  steht  solet  sj)  ^a  rtenS  '■  in  Wen? 
io  sp  10  6^  erg  ':u  ß^tiftlid^S  tcBen  sp  lOjl!  ad  bis  si  unt  12  nach  nos  stelä 

faccre  sp 

')  Sic  Satan  praedicet  vgl.  oben  zu  S.  SO,  5. 

N]  Nunc  ponit  se  exemplum.    'Ego  sie  curro  non  quasi  in  incertum.'i.  Her.  9,2s 

15  ^ä)  lefie  niijt  al^o  unb  fechte  nic^t  al^o   al§  öergeBlit^ ,  feunbet  \ä)  jceute 

inel)nen    let)6.      Ibi    multa    garriunt    impii    de    mortificacione    carnis.     'Nos  1.  Sf 01.9,25 
autem  incorruptam'  (|.  d.  ;^sene  lauffen   um6  3el^tlicf)  bing  unb  t^un  ^0 
groffen  fleljfe  ijn  folc^en  geringen  btngen.     Quid  nos  faciemus,  qui  tautum 
thesaurum  expectamus?    9}el)n,  unfer  lt)on  ift  nic^t  et)n  Itancj  obber  ij  ft, 

20  sed  est  eternus  thesaurus.  Druinö  bendt,  bn§  t)r  ^0  t)il  flet)ffiger  fet)t  ben 
bie  tnelt.  ^a  toens  ernft  tn^er,  §u  trurbcn  tül)r  treulich  lauffen  l)n  ber 
etjntrec^tigcn  le^r  et  tem^ittcn  in  nostris  vocacionibus.  6§  ift  e^n  fetjn  bingf 
um6§  lüort^.  @§  left  eljncn  ijbern  iletjbm  unb  t)n  feljnent  fccruff  Het/ßen, 
saltem  ut  in  Christum  credamus.    Papa  hoc  ueglexit,  §ot  unS  erau^  gefurt 

25  unb  älü  mancherlei)  loercfen  gefurt,  ha^  ft)nbt  el)ttel  fet)lftric§e,  baüor  un§  got 

be'^uctte. 

Pres[ente  Du[ce. 

Optimam  fecit  exhortacionem  ad  oracionem  communem  proponens  nobis 

Sathanae  iufinitas  astucias,  quibus  nos  expugnare  nititur.    SB^r  fet)n  l)ni  öor 

30  bie  nafen  geftelbt,  er  hJljl  un§  Jtu,  Nos  autem  tirma  fide  et  suramis  oracionibus 


14  unten  am  Seitenrande  steht  C^hristianorum  conuersacio  et  intencio  sincerissima  esse 
debet  ro  r        21123  3a  bis  teft  unt  m         28  Exliortacio  ad  communem  oracionem  ro  r 
Sut^etg  SSBetfe.  XXXIV  11 


162  *;'tebigtcii  bc§  3n^te§  1531. 

H]  ftveid)  gctljan.    Tot  cocuobia  erecta  jc.    (Jitcl  itmb  fotlft,  quia  non  ruanserunt 
in  officiis,  quae  deus  niandavit  jc. 


1  über  coenobia  erecta  steht  niouasteria  edificata  sp        6itcl  c  in  'HütS  sp  2  Vide 

Similitudinem  in  Tonio  anni  25  quae  facit  ad  Etuangelium  e"'""  fol.  239.'  sp  r 

')  THe  Zahl  stimmt  nicht.     Gemeint  ist  wohl  Unsre  Ausy.  Bd.  17,  öl,  Iff'. 

N]  contra  illum  piiguemus  nostramque  vitani,  quautum  possnmus,  emendemus, 
ut  deus  adliuc  mundo  pareat.  S)en  eBett  tt)t)i'  muffen  bic  fet)n,  bie  bcv 
gancjen  loclt  feunbe  uff  beut  tial^e  trogen.  35en  unib  bev  frummen  lü^üen  '■> 
öerfd^onet  unfcr  ^ergot  bcr  gotlo^en  rtelt.  Sicut  Egiptus  propter  loseph, 
Syria  propter  Naeman  jc.  a  deo  respiciebatnr,  Ita  hodie  totara  germaniam 
respicit  propter  nos  pios. 

3  pugnemus  (deumque)         T  a(d)       Babilon  propter  Danielen!  ro  r 

17.  19.  gebtimr  1531. 

^^rebigt  am  Sonntag  Qninqnagcjtmä,  na^mtttag!^% 

R]  Dominica  in  5""*.    A  prandio. 

In  h|ac  Epistola  tft  gh?  biel  ouff  1  biffen  gefoft.^    Papa  riut   un§  lo 

contra  nostram  doct|rinam,   quod   fides  iustificet  JC.  cum  hie  d|icat  P|au[lus: 
,  sor.  13,2'Si  quis  habu[erit  fidem,  ut  montes',  et  dicit  burv  erau§,  quod  char|itas  maior 
fide  et  verbo,  prophetia. 

Intentio  P|auli,   quod  exigit  charitatcm  a  Cliristianis,  qui  baptizati  JC. 

9  1.  Cor.  13.  r  lOjll  vutt  bis  iustificet   c  in  damnat  nos,  quod  docemus  sola  fide 

nos  iiistificari  S})        Summam  buius  cap[itis  quaere  supra  fol.  35.^  «p  r  12  nach  montes 

steht  loco  dimoueat  sp  14  a(b)         oben  am  Seitenrande  steht  In  bis  cognoscent  omnes, 

Cbristus  [hier  abgebrochen]  Obedieuciani  legis  dicit  nece3[sarium  Sed  non  placere  sine  Christo, 
quia  nemo  legi  satisfacit,  Placet  igitur  tantum  in  reconciliatis  luxta  illud  Cbristus  est  fiuis 
legis,  Item  omne  quod  jc.  [darüber  vide  c.  1.  2.  Gal.7  Item  iustificati  fide  je.  Ro.  5.  Dicimus 
ergo  b|ona  0|pera  neces[saria  esse,  sed  semper  oportere  praecedere  reconciliationem ,  recon- 
ciliatio  autem  fide  fit,  non  propter  dignitatem  nostram.  Item  non  placent  opera  nisi  persona 
prius  liberetur  a  dubitatione,  quia  necesse  est  prius  fide  iustificari  sp 

')  jh)  biel  auff  1  Biffeti  gefoft  vgl  Wmider  ],  3SS  Nr.  80  ^ii  biet  niif  einen  Säiffen  l)flit. 
»)  Oben  S.  114,  iff. 


N]  QUINQUAGESIMA. 

1.  «or.  13,1  'Si  Unguis  hominum  loquar  et  angelorum'  I.  CHOR  13. 

3n  ber  epifte(  ift  juöiel  uff  e^nen  btffen  gefoft.    Hunc  te.xtum  Papistae 
detorquent  contra  fideni,  quasi   liic  praeferat  Charitatem  fidei.     So»  ift  bie 

J.5/i6  ru 


15 


«Rt.  17  [19.  gfcbriwr].  163 

T^l  et  hoc  audistis  a  nobiis,  i|iiocl  fidcs  sine  ()|)ei'ib|us  sil  inortiia:  si  vcra, 
sequiintiir  opera,  oKciu  nc  opera  fiir  an  gcfiiU  Uievbcii,  ut,  papa,  sed  qiiaiido 
sequimtiir  fideiii,  fu  iftj'  vcdjt.  Vt  clarius  intelligatiir:  >>u:  pracdicatiini  sul) 
papatii,  sie  in  ipsorum  libris  scriptum  et  Ego  praedieavi,  quod  homo  habeat 

s  lib|eruni  arl)[itrinni  et  possit  ex  virib|us  naturae  et  lib[eri  aib[itrii  facere 
10  praecepta.  Ista  doct|nna  diiravit  ab  iuitio  unindi  et  tcmporibiis  Aposto- 
lonim  feft  gieftanben  et  iu  papjatu  mit  aller  geioalt  jc.  Et  tarnen  dix|enirit: 
dcceni  praecepta  po.ssumiis  qiiidem  facere,  sed  U[nfev  •'p[eV'r  (^[ott  f)at  llicf)t 
gmig  bran,  er  loil  ein  aufffnlj  bo  ,^h)  (jaBen,  neinpe  gratiara,  in  qua  faeiamus 

10  b|ona  opera.  His  factis  fo  loiirbe  einer  feiig.  Sed  qui  veuitur  ad  gratiam? 
q[uanquani  b|ona  o\m"d  non  sint  digna,  ut  niereautur  gratiam,  tarnen  ift§ 
,^imlic^  unb  ftl)ets  ninferm  .^lerr  ©jott  trol  an,  ut  det  gratiam. 

2)a§  ift  bie  l)eu6tlere  gclüeft.    Ad  hoc  serviit  is  locus  ic.  powtoa  tueiter 
gefaren  et  siverunt  de  operib|us  mandatoruin  dei  unb  finb  gefaEen  aiiff  bie 

1  Vtrinq[ue  vult  uccurrere  iusticiariis  et  tälsis  Christ[ianis  sp         nach  vera  steht   est 
liiles  sp  2  nach  ut  steht  fecit  sp  3  nach  clarius  steht  res  S2)         Doctriua  papae  r 

ö  Lib[erum  arb[itrium  r  Gj?  nach   Apostolorum  sieht  ift§  sp  7  nach  flieftanbcn  steht 

Act  15  sj)      nach  geltjolt  steht  gcflangen  sp        S  quidem  facere  c  in  implere  quidem  sp        9  über 

auffo^  steht  Dngelt  sp  10  qui  c  In  quomodo  sp  12J1G4, 2  Opera  {  ^^  c""! •'^"° ,   */'  '' 

12  an    (^^n)  gratiam  über  det  V)  bie   über   ift  über  getueft  stellt  in  Papatu  sp 

!c.  postea  c  in  1  Cor  13.  Slatnac^  finb  fie  sp  H  nach  gefaren  steht  ^aBen  bie  Wctct  Don 

Sott  getoten  taffcn  anftefien  sp      finb  aber  nnb 

N]  15  me^nung  ©.  $auli :  Postulat  charitatem  a  piis  et  credentibus.  Nam  audistis 
se)3ius  a  nobis  fidem  de|bere  es.se  efficacem  et  sine  operib[us  mortuam,  sed 
hie  laboraudum,  ue  praeferantur  et  praecedant  fidem,  sed  sequantur.  Nam 
novistis  sub  papatu  esse  praedicatum,  S)a§  t^W  menfc§  bo  m^t  got  gnug  t^U, 
si  fecerit  opera  legLs,  Praeterea  homiuem  habere  liberum  arbitrium  ad  bona 

20  opera  perficienda.  Hie  error  incepit  tempore  apostolorum.  Sed  cum  viderint 
dei  gloriam  ita  commendari  iu  scripturis,  Idco  addideruut,  Quam  vis  per  nos 
prestare  possimus  decalogum,  tamen  deum  uobis  dare  gratiam,  per  quam 
plura  opera  prestamus,  quam  decalogus  exigat.  Sßen  lüljr  ba§  ^afien,  tunc 
sumus  salvi.     Queritur,  quomodo  perveniamus  ad  gratiam?    Respondent:   .si 

26  perfeceris  decalogum,  tunc  addit  deus  tibi  gratiam,  non  propter  raeritum, 
sed  propter  tuum  laborem.  Huic  opinioni  debuit  suffragari  hoc  dictum 
Pauli,  cum  ibi  uulla  mentio  fiat,  quomodo  ad  gratiam  per  verbum  per- 
veniamus. 

Deiude  eo  pervenerunt,  ut  illa  gratia  alia  opera  supervacanea  faeiamus, 

30  tunc  invenerunt  duodecim  cousilia,  iu  quibus  gloi'iabantur  Mouaciii  je.  quasi 


21    in  scripturis  über  Ideo  22  (a)  nobis         darc  über  (e.\igcre)  2.3  plura  his 

exigat  r/i         29  Papisticae  doctrinae  disposicio  ro  r 

11* 


164  IHebtgtcn  be?  3o^te§  1531. 

R]  12  rebte\  quae  deus  nou  praecepit,  iit  nnii  fein  iinb  öcffeiiffcn  3C.  unb  bie 
■^olben  ein  fonb|erlid)  G^riftenljeit  augevic^t  unb  bcv  fy-ihm  \iä)  ger'^umet 
clerici,  et  ea  taiu  pretiosa,  ut  veudideriiit  mcrita.  Habent  praeccpta  deceni 
et  ultra  haec  gratlam,  deiude  ista  12  rebte  et  sie  feceiniut  ein  ubermojje. 
Et  sie  geraten  l)nu  eljtel  uBerfluffige  »oerd,  quae  vendita  jc.  Sic  ego  docui  •', 
et  uon  l)oI)CV  fontmen,  quod  10  prae[cepta  praestitimus  et  per  ea  meruimus 
gratiam  unb  ba  jto  cingefurt  bie  uBerftufftge  opera  k.  bie  befjei:  finb,  quam 
deus  gepotcn  ^at,  toa^  bav  für  ein  gretoel  ift,  ut  iactemus  nos  giroffer,  beffer 
loercf,  quam  deus  praecepit  jc.  Ipsi  putaverunt  se  uon  tantum  servasse,  sed 
bruber,  et  tarnen  nullum  cousilium  in  Euangelio  nisi  luium.  Sic  nos  lo 
docemus:  omnia,  alle  uberf|Iufftge  opera  finb  nic^t§,\  sed  abominatio.  Et 
2.  nou  potuimus  praecepta  servare,  uisi  haberaus  g|ratiam  S[piritus  sancti, 
et  quod  nou  possumus  quid  boni  facere,  nisi  eins  gratia  adsit.  Sed  oportet 
3oi).  16, 8  Euangelium  audiamus,    quod   annunciat  iram  dei  loh.  16.    Ut   ergo  gratiam 

acquiram,  oportet  audiam  Euangelium  de  Christo,   qui  est  mortuus  jc.     Sic   i^ 
venimus  ad  gratiam.    Ubi  eam  habemus,  incipimus  b]ona  op[era  facere.    ©o 


1  12.  Consilia  r  3  nierita  über  vendiderint  4  über  leite  steht  eonsilia  sj)  über 
uBermoffe  steht  supererogationem  sp  SBBermal  r  5  Et  sie  c  in  tinb  finb  olfo  sp  6  nach 
et  (J.)  steht  bin  sp  9  nach  iotxi  steht  tonnen  f^un  sp  10  über  brubet  steht  bie  ti'6er= 

mo§  sp        et  c  in  Cum  sp        nach  nulluni  steht  sit  sp        nach  unura  steht  de  virginitate  sp 

Vnuni  consilium  in  Euangelio  1.  Cor.  7.  r  11  docemus  über  10  Sic  über  uberfjtuffige 
stfJit  supererogationis  sp         Ti  nach  2.  steht  docemus  quod  sp       nach  potuimus  steht  10  sp 

nisi  habemus  c  in  sine  sp  g|ratiam  c  in  gratia  kj}  Nostra  doctriua  r  13  Sed  c  in 
quam  vt  assequamur  sp  14J15  über  loh.  bis  acquiram  steht  Ko.  1.  Reuelatur  ira  dei  de 

coelo  sp         15  nach  mortuus  steht  pro  peccatis  nostris  sp       Arguet  niundum  de  peccato  sp  r 

unten  am  Seitenrande  steht  1.  Consilium  in  Euangj^elio       12.  consilia  Sophistarum 

')  THe  12  consilia  evangelica. 

N]  iUa  super  omuem  decalogum  essent  servanda.  Sie  ^aBen  uberlel)  gutte 
toerg!  get^an,  et)ne  uBertna^,  suffragia  sanctarum  Missarum  jc.  ibi  putarunt 
sese  excedere  dei  praecepta.  Haec  fuit  summa  doctrinae  Papatus:  per 
obedienciam  decalogi  dedit  deus  eis  gratiam,  per  quam  gratiam  perveniunt  20 
ad  12  consilia,  jln  ber  uberma^.  Sed  qualis  haec  sit  abominacio:  plus 
gloriari,  quam  deus  e.xigat  a  nobis.  Et  non  unum  locum  intelleximus.  Si 
unum  intellexissemus,  cognovissemus  uostra  peccata.  Ita  videtis  eos  raaxime 
contrariari  Euangelio.  1.  Omnia  opera  supervacanea  Papistarum  sunt  nihil. 
2.  Opera  decalogi  non  possumus  prestare.  3.  Gratiam  non  possimius  25 
acquirere.  äßt)r  fonnen  fie  mit  unfern  Inertfen  nic^t  erlangen.  Omnibus 
operibus  nihil  suraus  quam  peccatores.  Tantum  audito  verbo  per  fidem 
incipimus  iustificari,    deinde    opera    bona  operamur.      Hie  habes   anthitesiu 

18  Consilia  et  opera  superuacanea  ro  r  2ö   possumus  (pref)  äßjäS  fB\)X  bis 

operamur  nnt  ro 


9ir.  17  [19.  gfcbnmr].  165 

U)  fiiib  bie  2  levc  luibbcvcinaiibev.  1.  crgu  vid|C;mui.s,  nu  dos  tcufiljeu  falsa 
fiele.  Quiscjue  cog|itet,  iit  verani  fidem  habeat.  Xa«  ift  (loct[i-iiia  mirabili.s, 
(juia  iau)  totiis  inundus  eorimi,  qui  optiini,  ploubcril  unb  looffdjcn,  oinnes 
voltint  esse  ChriKtiaui,  nou  est  ibi  clia|ritas,  sed  contrarium:  §a§  unb  neib, 

5  gciti,  iingebult,  ba»  fein  mas  nidjt  fjat,  et  tarnen  iutcrim  dicunt  se  credero 
in  C'iiristuni,  et  tarnen  fides  abest,  qnia  opera  non  sequuntur.  Tales  hab|uit 
Paii|liis,  de  operariis  dolosis,  treljBen  ein  loefen  nt  .§Ct)ben,  et  tarnen  Vül|unt 
esse  Christiaui  ut  iam,  et  tanien  fo  gifftigc  tjevt^en,  fdjarren,  fragen,  tjoffen, 
et  tarnen  loquuntur  de  fide,  tarnen  dicit  P|aulus: 

lu  'Si  Unguis'  jc.    6§  mu§  nidjt  ftt)en  in  verbis  unb  rljuincn,  sed  Ijnn i. si«. u. i 

bcr  tt)at.  Si  adest  fides,  fo  totrb  er  erauSbrierfjen  tnit  liebe,  ut  sequitur. 
Clia|ritas  non  est  ein  nevrifc^  bing,  ut  Soph[istac,  sed  facit  cor  novuni,  quod 
erga  oiunes  est  freunb|licf),  !cin  ncl)b,  ijü's,  öertregt  allerlei),  freuet  fid). 
Contrarium:  tt)o  f)affe  K.  sed  eitel  gutigifeit,  Habitus  in  anima,  (Sin  \old)  cor 

IS  fol    ber    f|ides    matten.     Si    vere    cognovisti    Christum,    dices:    Si    Christus 

1  über  2  stellt  JIBO  sp         1.  c  in  Prinium  sjj  3  eoi'um  c  in  et    praesertim  illi  s/» 

7iach  optimi  steht  videntur  sji  vor  <)lQiibetn  steht  6§  ]§ot  !p|OuIo  ßinfl^n  vt  iiobis  hodie 

quia  rh        nach  luajfd^en  steht  Diel  de  fide  et  sp  4  nach  non  steht  famen  s/>        ibi  über 

est        Gal.  5.  fides  per  cliai'[itatem  efficax  sjj  r  6  et  bis  abest  c  in  quod  falsum  est  sj> 

nach  Tales  steht  »crbrieflidje  Scutc  sp         7  nach  Pau|lus  steht  hinc  queritur  sp        S  nacli 

^cv^cn  steht  ba§  ni^t  ju  jagen  sp  9  de  fide  über  loquuntur  10  über  räumen  steht  1  Cor  4 
!:<i  Unguis  K.  sp  r  12  nach  ein  steht  tolb  sp         nach  sed  steht  fides  sp         t'liaritas  r 

13  vor  fein  steht  ba  sj)       nach  ^aä  steht  ift  sj)  14  contrarium  über  luo       nacli  tia\\t  steht 

ift  sp       cor  c  in  f)ex^  sp         15  cognovisti  c  in  agnouisti  sji 

N]  Imrum  duaruiu  doctrinarum.  Ita  hie  primo  dicit  et  admouet,  ne  seducamur 
putautes  nos  credere,  et  tarnen  nulla  charitas.  Nam  totus  mundus  hodic 
plenus  Euangelicis  talibus,  in  quibus  nulla  est  charitas  et  pessima  sunt  vicia 
in  eis,  Öofe,  gel)C3,  ungel)Orfam  et  omnia  peccata  iugiter  et  tamen  sub  prae- 

20  textu  euangelii  fueruut  probi.  Coutra  illos  operarios  doloses  unb  l^offertigen 
G^riften  loquitur  Paulus.  Nam  tales  discipulos  plures  habuit  Paulus,  sicut 
hodie  pessimi,  avarissi[nii  et  summi  detrectatores  sub  Euangelio  sunt. 

Ulis  respondet  Paulus:   Audi:    'si  ego  loquerer  angelorum   liDg[uis'   et 
alibi  'Keg[num  dei  non  est  sermone,  sed'  q.  d.  3ft  ba§  xet)^  borfjanben,  6^  i.9uv.4,'ju 

25  irijrbt  fic^  laffen  feigen  unb  etjgen.'  3ft  bie  liifie  red^t,  §o  ntad^t  fie  el)n  anber 
Ijercj,  quod  Omnibus  bene  vult,  sicut  in  evxo/iuo  charitatis  vides.  6§  ift  ni(f}t'j 
ben  et)n  e^ttel  fruntlic^  Ijcrcj,  S)a§  ber  glauBe  mo^en  fol.  Nam  si  Christum 
fide  agnoveris,    tunc  eodem    affectu    proximo  inservies,    quo    tibi   Christus 

IS   talibus  in  quibus   über   (jc.)  19    unten    am   Seitenrande   stellt    Ex   diaineti'o 

puguant  Euangelica  et  Papistica  doctrina  ro  PAPISTIC'E  ABOMINACIONIS  SVMMA  ro 
20  Contra  somniatores  fidei  hie  Paulus  loquitur  ro  r  il  Paulus  (2.)  über  sicut  24  über 
alibi  steht  2  Clior  :i  ru         27  gtouBe  (^ercä)       Fidei  emula  Cliaritas  ro  r 

')  eqgen  =  äugen,  sich  sehen  lassen;  vgl.  D  Wtb.  1,  801,  wo  aber  kein  Beleg  aus  Lttther. 


]f,(3  '•^Srcbigteii  bcs  3n()tC9  15;U. 

K]  (loiiiimis  nieiis  corpus  suuui  in  inoitt.'in  (-lit'dit  unb  fid)  lucillö  tübö,  l)QmevS 
augcnl)omcn,  pfu,  quid  ego  non  ^c.  Ego  contra,  qluicquid  facere  possutu 
proximo  an  C^r,  gute,  ioctjB,  ünb.  Tale  cor  inu§  qiieücn  ex  fide,  si  noD,  fides 
uon  est  Vera.  Si  nou  es  aliter  aiFectus  quam  ante  c|ognitioneui,  uou  putes 
te  Cliristianum  unb  feiig.  ^^  li§  Seji^ie^tn,  quod  possit  aliquis  etiam  s 
augelica  voce  loqui  et  melius  quam  P|et[rus,  Pau|lus:  ba§  lt)irb§  nic^t  tl)un. 
Tötest  quidem  vei-e  praedicare,  sed  oportet  tale  cor  habeat,  quod  tan  qucm- 
libet  luol  Icibcu.  Et  sie  potest  intolligi  k.  '31m  nnfang  foEen  lüol  titcl 
fein,  qui  veram  fidem  habent,  ut  aute  Euaugelium  multi  magno  desiderio 
acc|eperunt  et  bab|uerunt  diI|ectionem,  postea  ftnb§  3U  ruÄe  gefallen  et  10 
amiseruut  fidem  ofiensi,  quod  fo  btel  ung|lud  brau§  fontpt,  et  tarnen  adhuc 
loq|uuntur  de  re,  ut  ceperunt,  et  tarnen  bie  gtjfftigifteu  Ottern,  bie  öol  Qtfft 
ftedcn.  Hi  didicerunt  scrip|turam,  illi  non  audiiunt  nos,  sed  volunt,  ut  nos 
disoip[uli  simus,  ipsi  doc|tores.  Quod  nos  docemus,  gefeltä  l)^n,  fo  ntu§ 
rec^t  fein,  econtra.  Ut  factum  nobis  cum  Sch]wer[meris.  S)en  felfitgen  i5 
2eufcl  habuit  Paulus.  Ideo  fi^e  biä)  fuv,  fides  non  est  otiosa  res  in  corde 
dormiens.    Sed  si  videris  proxjimum  in  periculo,  fc^anben,  liabes  cor  amicum 


Ijä  dominus  bis  facere  «»!<  Vera  fides  r  2  nach  uuu  steht  facerem  «/>  cuntra 
c  in  certe  sp  nach  possum  steht  meo  sj)  3  über  tale  bis  quellen  steht  iiisuper  mala  jc. 
patiar  4  es  über  nou  (2.)  nach  c|ognitionem  steht  doctrinae  Euangelü  sp  öf?  3d§  bis 
ton  unt  5  aliquis  über  etiam  6  loqui   über  voce        vor  bal  steht    ober  sp        Si 

Unguis  !C.  sp  r  8  über  intelligi  steht  Epistola  sp  A  maiori  ad  minus  si  tarn  magiiificis 
donis  praediti  quib^us  aliis  prodesse  possunt  vt  ludas  je.  r  9  ante  Euangelium  dv/rchstr  sp 
darüber  initio  Euangelicae  praedicationis  sp  10  nach  acc|eperunt  stelä  Euang[elium  sp 

12  re  c  in  doctrina  sp  nach  caperent  steht  Dnb  finb  boi^  gleic^luol  bie  s2>  et  tarnen  bie 
durchstr  sp  13  illi  c  in  ideo  sp  nach  nos  steht  eorum  sp  Eadem  loquitur  loannes  r 
lä  vor  ®en  steht  6'6en  sp         16  est  über  non        Fides  r  17  videris  c  in  habes  fidem  et 

vides  sp 

N]  auxiliatus  est.  S)a§  |ercj  mu^  queüen  unb  flif^cn  au§  bcm  glauben.  Nam 
nisi  cor  inceudatur  hoc  igne,  nihil  est.  ^^^  96^  uff  bifen  prebiger  nic§t§,  si 
uon  prestet,  nti^t,  ha^  unrecht  fe^,  quod  praedicat,  sed  quod  non  sunt  20 
Christiani.  Si  es  verus  praedicator  et  Christianus,  vide,  ut  cor  tuum 
accensum  sit  et  charitate  floreat.  @§  !an  ouc^  ttjol  alfeo  ausgeleget  toerbeit, 
Quod  Paulus  plures  vidit,  qui  susceperant  verbum  et  habuerunt  fidem,  sed 
cum  noluerunt  charitatem  exercere,  iterum  amiseruut  fidem  unb  ge^en  bod^ 
glel)(^tr)Dl ,  quod  sint  summi  Christiani  et  credentes,  unb  ft)nbt  bennoc^  bie  25 
gifftigeften  ottern,  bie  fted^en,  et  tarnen  sunt  sub  specie  piissimi.  Illi  nolunt 
audire,  omnes  iudicare,  omuium  esse  magistri.  Qui  primo  hoc  verbum 
susceperunt,  nunc  nolunt  nos   audire  et  tamen    volunt  esse  nostri    fratres. 


21  Aes  tirmiens  Clu'istiauus  et  praedicator  sine  Charitate  ro  r         24  über  gelten  steht 
geBen         25  nach  gfcljc^mot  steht  fl)Ut 


9ir.  17  [19.  gebtuatj.  167 

H]  uiib  baviiiticiUig  unb  gebultig  sc.  baö  bvinflt  bct  fjides  mit,  vel  lüiib  md)t 
rec^t  iimB  bcit  glauben  ftl)Cit.  Ideo  quisi][ue  caveat  sibi  jc.  Item  rjauliis: 
öi  fü  lüol  lunbc  icbcn  ut  iingeli  in  coelis  et  oiunes  hoiuines  in  terris,  tauien 
nihil  esset  sine  cha[ritate.     Si  vera  fides,  jol  er  [\ä)   operibnis  BehJcifcn.     Si 

5  non,  est  ut  campana  k.  quae  nilül  habet  de  sono:  alii  audiunt,  ipsa 
nuuquam  JuivbS  gelDiU".  Sic  Chri.stiaiuis  talis  ift  tlüug  Uoii  einer  gloden, 
(jui  ei  est  ein  t)aE  unb  Hang  frnstraneus. 

Hie  di.\|erunt,  qiiod  fides  funnc  ftel)en  mit  folc^en  groffen  funbcn,  ut 
hie  P|aulus   dicit.     S)aö   jolt   l)l)r   nid)t   fagen,    sed   impossibile,   quod   homo 

lu  uiio  tempore  hab|eat  fidem,  ut  montes  jc.  unb  fei)  bofe,  quia  dominus  jeiget 
liomiuibus  nequam  ni(^t  folc^e  luiracula.  Si  vera  fides,  non  potest  talem 
boft)|eit  tl)Un,  quia  donum  est  s[piritus  saueti.  Ideo  intelligendum  de  fide, 
(|uae  defecit,  vel  de  fide,  quam  iaetant  et  tarnen  non  habent.  Fieri  potest, 
ut  aliquis  mitis  credat,  sed  discedat  postea,  et  tarnen  istam  ga6e,  ut  Baljaanu.  Wo|c22,  iff. 

li  erat  propbeta,  defecit  a  fide  et  tarnen  mansit  donum  prophetiae.    Sic  quando 


21?  Item  bh   trustraueus  mit  J  Item  c  in  Ideo  sjj         nach  Pjaulus  steht  dicit  sp 

3  Si  c  in  ©0  id^  sj/         4  sine  cba[ritate  über  esset       fides  über  vera        vor  fot  steht  est  sj> 

Aes  soiiaus  r  5  über  sono  steht  nouit  6  talis  durchstr  darüber  sine  clia[ritate 

nach  ift  steht  ein   sj>  S  nach  dix|eruut  steht   papistae  sp  funben  über  (ftucEen) 

!*  nach  dicit  steht  Si  Unguis  angelorum  loquar,  cliaritatera  jc.  sp  rh       iiid^t  über  fagen       sed 

durchstr  sp        nach  inipossibile  steht  enini  est  sp         Soph:  Fidem  posse  existere  in  peccato 

iuor[tali  r  10  nach  montes  steht  transferre  possit  sj)        nach  'öojc  steht  coram  mundo  sp 

11  liominibus  über  uequam         14  aliquis  über  raitis       über  discedat  steht  falle  olj  sp       nach 

discedat  steht   a  fide  sp         über  istam  steht  tt^attt  sjy         nach  go6e  steht  bct  iDeiffaguttg  sp 

nach  Bal|aam  steht  Caipbas  et  Uli  Mattli:  7.  qui  dicuut  Nonne  in  nomine  tuo  prophetaui- 

raus  sp       Balaam  r         15  nach  mansit  steht  illi  sp 

N]  lilos  hic  perstringit  Paulus,  quod  sint  sine  charitate  q.  d.  Si  vis  esse 
Ciiristiauus,  vide,  ut  in  omnibus  cum  charitate  vivas  cum  fratre,  adiuves, 
corrigas,  erudias  cum.  6§  la^  fid§  nimanbt§  betrtgen,  nc  videatur  se  plus 
satis  scire.     Nam  Paulus  eos  taxat,   qui  ita   contempserunt  charitatem.     Si 

i'u  charitatem  non  prestat,  est  'es' 'tinuiens'.    Nam  sicut  es  aliis  sonat,  sibi  ipsi  i.äoi.  is,  i 
nihil,    Ita    falsus    praedicator  et   Christianus  multa   aliis   garrit,    ipse  plane 
nihil  sibi  conducit. 

'Et  si  habeam  omnem  fidem,  adeo  ut  montes.'    Hic  detrectanturi.flor.  13, 
impii  cavillatores  homines  posse  habere  fidem,  talia  miracula  facere  et  tarnen 

35  esse  impios  homines.  Hoc  negamus.  Unfer  fjergot  brau(^t  nid^t  bubeu  JU) 
folc^em  lüunbertoertf.  Paulus  loquitur  contra  illos,  bie  bcn  glauBen  toer^alten 
aut  contra  gloriosos  fidei,  ubi  nihil  adest  fidei.  Balaam  habuit  fidem  et 
defecit  et  tarnen   habuit  donum  fidei.     Si   baptizor,    tunc    habeo    fidem    et 


16  perstringit  über  (abnegat)  19  unten   am  Seiteurande  steht   Contra  simulatam 

fidem  sine  Charitate  ro         20  Es  tiuieus  ro  r        27  In  impiis  non  est  fides  ro  r 


168 


qjvebigten  bei  SqIjvc«  1531. 


K]  Baptizatus,  habeo  dcimnii:  si  deficio,  bleibt  bic  gabc  ba.  Sic  fieri  potost,  ut 
quis  augelice  loqui  possit,  unb  ift  bennoc^  bei"  glaube  ^iulüeg.  ^ä)  fe^c,  quod 
habuisti  fideni  et  iani  non,  uec  cha|ritateiu:  habes  nihil.  Sic  si  liug|uis 
angeloruiii  3C.  nihil  nianet  uisi  ein  jdjcin  de  fide,  et  tarnen  fides  et  doctjrina 
ift  gleic^iool  u^nferS  t)[evr  G5|ott§  hjevd'e.  Si  falsa  fides  et  facit  mira[cula,  s 
tacit  instinctu  diaboli  vel  permissn  dei.  Ideo  P|au|his  non  V|nlt  dicere, 
quod  homo  pos.sit  einen  rechten  glauben  l)aben  unb  bie  untugent  contra 
charitatein  simul,  quod  dona  servet  sicut  doctrinam  praeeeptorum,  pater 
noster,  Symbol  [um,  bapti.^Lmum  et  bleibe  glcic^  Itol  bennoc^  ein  fc^altfe.  Sic 
dona,  quae  acquirit  aliquis,  be'^elt,  .sed  vera  fides,  si  adest,  oportet  habeat  lo 
verbum  dei  et  v^eritatem,  oportet  ergo  habeat  cor  rec^t|fc^[Qffen,  ergo  facit 
biona  o|pera.  Si  non,  est  fi^al  de  fide,  non  vera.  Hoc  dico,  ut  intelligas 
Paulum,  ne  dicas  ch|aritatem  maiorem  fidem.  Sed  qui  fidem  habet  et  non 
utitur  chiaritate,  amisit  fidem,  si  etiam  mirabilia  fecerit  per  fidem,  quia  fides 
bringt  charitatem  mit.  Si  non  ebullit,  est  fides  non  rec^tfc^ [äffen  vel  ift  is 
i.floi.  13, is'^intoeg.  Attamen  dicit  in  fine:  'Cha[ritas  maior.'  Hoc  vides,  cur 
P|aulus  sie  dicat,  vide  textum.    Quando  volo  laudare  virtutem,  tl^uc  ic§§,  lüie 


2  bet  Hier  gtauic        ^äj  über  jc^e  3  fidem  über  habuisti        über  nee  cha;ritatem 

steht  per  consequens  «7)  S  über  servet  steht  deus  sp  9  nach  bennoi^  steht  manc^Et  sj> 

nach  f^atäc  steht  qui  ea  doua  habet  sp  10  sed  c  in  er.  Sed  si  sp  vera  über  (2) 

si  durrJistr  sp        nach  oportet  steht  piu-um  sp  11  et  bis  cor  c  in  önb  ein  s^J         nach 

xtä)l  fc^[affcn  steht  ^er^  sj)         12  über  fd^ol  steht  soiius  sp         13  Maior  Caritas  r         13  über 

uoii  (2.)  sieht  simulata  sj) 


N]  remis[siünem  peccatorum:  si  deficio  a  fide,  nO(^  beunoi^  ift  bie  gäbe  alba. 
Ita  impii  iactant  fidem,  quam  non  habent.  6g  ift  h^x  nl)nimer  glaube,  Si 
haberes  linguam  angelorum:  si  charitatem  non  habes,  non  habes  fidem.  ©30  -" 
bhj  ouc^  bcn  glauben  '^aft,  ^0  '^aftu  t)f)n  tieiioren.  Fides  ift  nt($t  el)nc  laröe. 
dl  mu^  Xtä)t  fel)n:  tunc  eciam  operatur  charitate.  Valeant  calumniatores, 
qui  dicunt  eciam  in  hominibus  impiis  esse  fidem.  9iet)n,  IDO  ber  glaube  ift, 
bor^nne  muffen  oEent^alben  bie  anbete  tugenbe  geljalten  tücrben.  Nam 
externa  opera  simulare  potest  impius.  6r  lan  fic^  feljn  ftellen.  Sed  fides  25 
est  sincera,  heret  verbo  et  credit  deo  et  facit  bona  opera:  sin  minus,  tunc 
nihil  fidei  adest,  tantum  opinio.  Hoc  ideo  loquor,  ut  opponatis  ca  vi  Ilatoribus. 
Summa:  SQ3er  ben  glauben  geljat  l^at,  si  charitatem  non  habet,  tunc  non 
habet  fidem,  sed  amisit.  @r  ift  entlueber  nic^t  vec^tfc^affen  obbct  ift  nl)ue 
ntjmmev  ba,  eciam  si  per  illam  prodigia  fecisset.  30 

i.iioi.i3,i3  'Sed  maxima  in  his  charitas.'    Sßie  gefellet  bl)i"  ba§,  quod  praefert 

charitatem  fidei?     Paulus   hoc   cap|ite   praedicat    evxo/^ttov  Charitatis,    quae 

19  iactant  über  (gloriautur)         21  Bcrtoren  über  (gefarcn)         22  Non  est  ociosa  Qua- 
litas  fidei  ro  r  24  (^nne)  gesotten  25/27  Sed  bis  opinio  unt  ro  27  opponetis 

26'  Vbi  non  est  charitas  aut  non  adest  (char)  fides  aut  est  ficta  ro  r 


9lr.  17  [19.  gebruor].  169 

R]  tc^  fall:  laudat  chaiitiiteiii  imb  'f)inct  iiic^t  auf  f.'   6ö  f)orct  aKs  auff,  alle 
picbigt,  Icic,  Item  saci-aLmeutuni,  Zauff,  fides  unb  f)off  nung  muö  auff  Ijoten. 
Ista  oiuiiia  nihil  sunt  ergo  illud,  qiuxl  veuturun),   tantniii   sunt   speculum  et  i-Si»>- la.ii 
aenigma.     Sed  liebe  9et)et  ^in  burcf):    liic  ineipimus   et   illic  durat  perpetuo. 

5  Hie  fidcs  iucipit,  per  (piam  aef|uiriimis  deum  propieium,  douec  gar  f)eilig, 
rcsuscitati  iu  extr|emo  die.  Tum  non  opus  doe|tnua,  fide,  Christo,  quia  tum 
non  peccatum  hab|ebinius,  igitur  non  opus  mediatore. 

'Maior':  tt)et)ret  lenger,  quia  fides  cessat.    Q|uicquid  cessat,  ift  geringer,  iSoti3,«3 
quam  quod  durat.     Et  tarnen  hoc  neu  dicit,  quod  fides  non  facit  nos  frotn, 

10  sed  char[itas.    Fides  temporaliter  incipit.    Ubi  consummati  erimus,  ut  sol,  ut 

legis  de   SamaritanoS    lei6    unb    fcel   l)e[Icr    quam   Sol   et   luna.      Tum    non  üut.  m.  «ff. 
opus,    quia    fides    tjat»    l)ie    jeitlid)    anfgerid^t.      Fides    gibt    bic    6btiftum, 
cha|ritas  bebt  i)ic  an  unb  bljcibet  burt  cliitgl[i(^,    fides  feljet  l)ie  an  unb  (jort 
auä)  auff,  l)oret  nic^t  auff.    6§  ift  loar,  lenger  ift  groffer  benn  !ur|.    Item 

»5   bo§  ift  giro§  benn  bein  flcini?.    Ficri  potest,  quod  aliquid  malus,  sed  melius, 


1  7iach  laudat  sie/il  Pau|lus       ül/er  nic^t  steht  Caritas         i  über  lete  steht  loeiffaguug  yi 

Maior  horura  Caritas  r  4  nach   Sed  ateltt  bie  s/>  nach  ineipimus  steht  diligere  sj' 

6  rcsuscitati  c  i»  resuscitamur  sp  7  peccatum  habjebimus  c  in  liab[ebimus  peccatum  sj7 

nach  opus  steht  erit  si>  9  über  dicit  steht  Paulus  sp  10  temporaliter  über  incipit 

11  aber  Samaritano  ste?U  Lucae  X         Luc.  X.  r  12  nach  opus  steht  fide  sp  14  vor 

l^oret  steht  dilectio  sp  15  ift  g!to§  c  in  gitoä  ift  Beffer  sp        na^h  aliquid  sie/it  sit  «/* 

nach  sed  steht  quod  sit  sp 

')    Wie  sich  aus  N  (unten  Z.  22123)  ergibt,  hczielien  sich  diese  Wmte  auf  die  durch 
Christus,  der  im  Glauben  ergriffen  wird,  erfolgende  Heilung  (Rechtfertigung). 

N]  non  cessat  cessantibus  omnibus  donis.  Verbum,  Sacramenta,  fides,  spcs  et 
illa  omnia  cessant.  @§  ift  ni($t«  gegen  bem  jufunfftigen  leben,  ubi  omuia 
cessabimt.  2)ie  libe  ge^et  er  burd^,  l)ebt  ^ie  an  unb  gebet  er  bitrd)  l)n  jl)ene§ 
leben.     Nam  in  futuro  seculo,  ubi  resurre.xerimus,   cessabit  verbimi,  fides  jc. 

2u  saltem  charitas  manet.  'S)ie  libe  ift  groffer'  i.  e.  fie  hjeret  lenger.  Sßaö  nidjt 
uff^oret,  ift  groffer.  SaS  einige  ift  groffer  ben  ba§  geljtlic^e.  Non  autem 
sequitur,  quod  per  hanc  iustificemur,  sed  fides,  ijuae  arripit  Christiuu,  qui 
sanat,  miseretur.  .S^ie  ift  nic^t»  ben  Dorgebung,  bie  toljrbt  ^ie  jcetjtlic^  au§= 
gerid^t  per  fidera,   nostra  fide  in  futuro  seculo   non  est  opus.     S)ie  libe  ^ebt 

25  t)ie  an  unb  föeret  bort  etoiglid^.  Ser  glaube  f)ebt  bie  an  »ni^  ^oxd  "^ie  auff. 
Ita  respoüdes:  Verum  est,  fie  ift  lenger,  tocr^afftiger,  einiger  quam  fides. 
3lber  ber  glaub  ti)UU  gar.  Ille  affert  mihi  Christum  et  eius  cogniciouem. 
Hanc  sequitur  chaiütas  et  cessaute  fide  Charitas  semper  manebit.     Non  hie 


IT  gegen  (bet  lifie)  19  (aboletur)  cessabit  20122  äBoä  bis  sed  unt  ro       Maior 

est  charitas  ro  r  22  per  hanc  über  (hie)  25  i)it  Quff  über  (on)  26  über  fie  steht 

Charitas       (be)  ewiger        28  et  (defi)       semper  (fide) 


170  5l}rcbiglcu  beä  Sütjrcl  1531. 

K]  iiou  ouuccditur,  ut  dciiias  parvus  lapillus,  ul  avcllaua  K.  Uuc  teutlit 
Pau|lus,  ut  uostram  fidem  exliib[camus  charitate.  Cha[ritas  est  ein  bor= 
neiic[ning  cordis  tui  gegen  l)cbevmcin,  gegen  frcnnbe  iinb  fcinbe,  modo  uon 
corum  f(i)aldcit  l)elffft  ftcrrfen. 


1  nach  lapillus  »le/it   preciosior  est  alio  lajiide  pretioso  qui  maior  est  »y         2  Pauilu» 
über  ut       e.\hib[eaiiius  c  in  ostendamus  *■/)        charitate  über  (fide)  2/3  über  »orneuc[run9 

sfebt  reiiuuatio        4  eoium  bis  ftcvcten  <■  in  ^'Iffft  ftertfen  eoruni  [d^aWeit  sj> 

NJ  ]o(|ueinur  de  Charitate  Zopliistica,   quae  heret   in  auima.     Sed   e«t  reuovacio     s 
cordis  et  novus  affectus   ouiuibus    inservieus,   miiiistraiiis  3C.  illa  debet  fidci 
esse  emula.     Nam  sine  illa  uuüa  est  fides  et  uon  est  car[itas. 


5  über  quae  bis  auima  nlelit  bas  au  bct  fccic  ttcüct         (.'liaritas  Zopliistica  ru  r 

18.  25.  2närj  1531. 

^rcbtgt  nm  Xngc  9)lartä  S^crfünbtguug,  na^mittngS. 

R]  In   feriis   Annuuciationis   Mariae   a   Prandio. 

Hodie  aud|istis,  quomodo  peragamus  hunc  loBUd^  arttfel,  qui  dicitur: 
Couceptus  de  S[piritu  S[ancto,  et  quod  laudare  debenius  dominum,  quod  w 
liauc  gjratiam  uobis  dederit,  quod  suus  filius  conceptus,  et  ange'^aben  5[llorta, 
sed  auff  ein  anbei  tteiS,  et  sie,  quod  sit  factum  a  s[piritu  sancto.  Saepe 
aud|itis,  (juod  nostra  dil|igentia,  ut  discatis  artLiculum  fidei  Christianae  lool 
f äffen  et  beue  discatis  orare,  ut  öciter  linfer  k.  ut  simus  parati  ad  creden- 
dum,    orandum   jc.  et  hoc  opus,    quia  Sat[an    non    patitur  lib|enter    unum  is 

9  Conceptus  e  s^piritu  sancto  r  11  angc'^a'bcn  3)latio  c  in  ÜKoria  ^aBc  ange'^a'bcii  «^f 
12  et  sie  durvhstr  sp  über  quod  bis  sancto  steht  nentltc^  bo§  et  ift  cnttJfongcn  sp  13  nach 
diljigeutia  steht  haec  est  sp 

N]  IN  DIE  ANNUNCIACIONIS   MARIAE. 

sui.  1,23  Euaugelion  Luce  1.  'Mense  sexto  Missus  est  angelus.' 

nio  festo  artieulus  fidei  Concepcionis  Christi  de  spiritu  s[ancto  agitur. 
2ßl)r  foüen  got  pret^ffen,  bas  cv  un§  bte  cl^re  getI)on  ^at,  Quod  sit  factus 
nobis  similis  in  carue  nostra.  S^n§  f)at  er  angefangen  an  bifem  feft.  S)en  20 
bifec  3unöfLvan  5llaria  f)at  ouc^  angcf)a6en  ex  spiritu  s[ancto,  nou  ex  more 
carnali.  Audistis,  quomodo  diligenter  discendi  artLiculi  fidei  Et  decalogi 
praecepta  et  üracionis  domiuicae  membra,  ba§  foEen  iD^t  lernen  unb  ift 
uns  ^06)  öon  not^eu.     Nam  sathan  haec  principia  uon  potest  ferre,   semper 

16ll7  ru  ly  Vsus  illius  l'esti  ro  r  22  Exhortacio  ad  auditum  Cathecismi  ro  r 


9{r.  18  [25.  9Jittv,il.  171 

U)  art|iculimi,  ut  rccte  tTedatnr,  oretiir  et  beno  vivatiir.  Hoc  (juis(juu  seiitiet, 
qui  serio  iucipit  credere.  Alii  ubi  semel  audieruut,  putant  se  omuia  scire 
et  capiunt  tantuin  bcn  fc^aum  Dom  biet'  K.  Et  haeretici  nnilti  fucrunt,  (pii 
nol|ueniiit  credere,  qiiod  Maria  esset  corpor|alis  mater  huiiis  filii,  (jnbeil 
s  InoIIeit  brauö  machen  ein  ntonlinb,  quia  sit  conceptus  de  s^piritu  saucto,  ba 
üon  !etn  rcc^t  finb  !unbc  tonten.  Et  haec  haeresis  multos  seduxit.  Et  ' 
S.  Aug|iistiniis  ift  felbg  brljnn  getrieft  ante  eins  couvensionem ,  unb  t)at  ein 
frfjein.  Scd  disceuduni,  qiiod  sit  vera  niater  et  quod  mit  eim  tcip|li(fjcn, 
natürlichen  ünb  ongefjaben  mit  ijfjm,  ut  dicit  i.e.  jolt  leiblich  anl^eben.    Et 

10  jiostea:   'Rcgni   eins.'    5Jtonbtinb  non  rognat   jc.  ex  .s|piritu  sLancto,  Ergo siut.  i,  »s 
leiblid^  fc^tuanger,  et  tarnen  non  ex  homiue  vel  opere  huniano,  sed  öon  oben 

1  über  credatur  steht  intelligatur         über  oretur  steht  iteui  vt  «^  i  iiicipit  c  aus 

iucipiunt         nach  audierunt  steht  Euangeliura  sp  3  capiunt  tantum  c  (u  tc^ottcn  boc^ 

nii^t  ml^er  baüon  bcnn  sp      fuermit  über  qui       Haeretici  r         4  über  credere  bis  corporialis 
steht  Sie  fit  omnibus  qui  verbum  dei  tenent  ic.         fi  mad^en  (iDoUen)  7  S.  Augu8t[inus  r 

81172, 1  Sed  bijs  ^er  unt        S  nach  discendum  steht  ex  Euaugelio  sjj         'J  nach  tinb  steht  ^oBe  sp 
mit  bis  dicit  c  in   vt  dicit  angelus   ad   eaui  S)u  toivft  fd^toongcv  Werben   im  teifi  sp        nach 
Et  steht  addit  sp        Ecce  concipies  in  vtero  r  10  nach  eius  steht  nou  erit  fiiiis  sp      ex 

mit  9  ]oU  durch  Strich  verb        11  nach  sed  steht  ex  sancto  spiritu  sp 

')  ft^aum  Dom  bier  (unten  Z.  15)  vgl.  Wander  4,  115  Nr.  4  ©i^aum  ift  fein  ffiiet,  bnim 
fiel)  bii^  lool  fuv. 

N]  impuguat  Oracionem,  fidei  articulos  et  decalogi.  Hoc  experiemiui,  si  serio 
ilhid  susceperitis  hoc  ofBciura  audieudi,  quautum  a  sathana  inipediemini. 
Ita   eciain   sunt  plane   rüdes,    qui   omuia   uua   coucione  perdidiceruut.      S)ic 

15  fc§ep[fen  ben  f(^aum  öom  bt)re,  non  perveniunt  ad  uucleum.  Ita  hoc  festum 
est  impugnatum  ab  aliquibus,  Qui  noluerunt  credere  Christum  couceptum  et 
natum,  sed  phantasticum  corpus  suscepisse,  et  fol  c^n  montinbt  gelüeft.  In 
hoc  errore  fuit  Aug[ustinus  ante  Baptismum.  Ita  haec  heresis  fuit  maxima. 
Hoc  hie  dicit  textus  eum  verum  esse  hominem,   nasci  et  regnare,   boS  tf)Ut 

20  tcljn  mon!t)nbt  nic^t.  Ergo  certo  sciamus  eum  esse  tilium  dei,  mt)t  ttiel(^cm 
bic  mutter  gottes  ange^aben  ^at  ex  spiritu  sancto,  mt)t  bem  fie  fc^lnangef 
ifl  gegangen.  Deinde  alii  veneruut  hei'etici  Mariam  plures  filios  gennisse, 
Nou  permausisse  virgiuem.  Ita  alia  aJiam  heresim  comitatur.  Sll^o  tuutpt», 
h)en  lt3l)r    noc^  bencten  et  relinqueutes ,   facile    labimur  in  cogitaciones  carnis, 

35  sicut  hie  videmus  Christum  certe  deum  et  verum  hominem,  mt)t  bem  5)taria 
t)ot  angel)aben.    2)a§  ftve^(i§t  ber  ßngel  tne^tet  au%,  cum  dicit:  'S)er  tje^ligesjuf.  i.as 
gcljft  Don  oben   erab  fummen  et   virtus  al[tissimi   obumb[rabit  tibi.'     6§  ift 
e^ne  neh)  gelnontje^t  an^ubeben.    Haec  fuit  sponsa,  viro  nupta,  3U)  ber  fam 

14  omuia  über  (haec)  unten   am  Seitenrande  steht   Articulus   fldei  Conceptus  de 

spiritu  sancto  ro  r  löjlG  hoc  festum  uarie  impugnatum  ro  r  18  Heresis  Christum 

phantasticum  corpus  suscepisse  ro  r         24  et  (facile)  reliiiquentes  (hoc  uerbum)         28  über 
haec  steht  Maria 


172  ^Prcbigteii  beä  3al)te§  ISai. 

K]  l)cv.  Alii  dixeiuut  Mariaiu  plures  libjeros  liab|uisst'  et  pliircs  habuisse 
losepli.  Si  Sch[wermeri  venirent,  folg  cttn  notf)  lt)ol  lüibber  farcn,  Et 
luulieres  \]abtn  ficf)  '6c!untntcrt ,  an  possit  filium  liaberc  sine  viri  opera,  et 
bic  praecipue.  Lleo  licne  disceudus  is  art|iculiis,  nisi  quod  e  S[piritu  s[ancto 
i.  e.  quando  iucepit,   ift    nemo   ba    bei)    gclDcft   quam  solus  sipiritus  sauctus.    s 

sut.  1, 35 Et  hoc  angelus  clarius  docet,  cum  dicit:  'S[piritus  sanctus'  k.  mira  verba. 
Nos  non  sie  loquimur  nee  mos.  Nova  verba  de  novo  modo  pariendi.  Ipsa 
iuteiTogat.  Ipsa  tiertvauet  Sofepl)  et  forte  jol  balb  ^o^'^ett  ijobm.  Et  cogji- 
tatioues  iuciderunt,  quod  fol  unel)rlic§  5ug!^en,  tt)il  t)m§  fo  l^offlid^  abfc^Iagen. 

i  Cum    sie    dicit   Maria,    respoudet:    Non    veniet    ad    te    vir   nee    in    braciiia   lu 

accip|iet,  sed  secura  eris  de  viro  et  omnibus.  ®ennoc§  joitu  f(^|h)anger 
toevbcn  unb  anl)e6cn  matrem  fieri  et  puerum  parere.  Sed  non  linrb  gug^en, 
ut  est  generalis  mos,  bic  lnci§  au§  ben  äugen,  sed  alius,  bie  ^eift  alfo:  @§ 
h)irb  !etn  fleifcCj,  manffiilb  ba  fein,  sed  bon  oben  ^ixab,  'Veniet  s[piritus 
s|anctus  ad  te'.  S)a§  ift  ein  ftuife  üon  bcr  toei§,  lt)te  e§  fol  ge'^en,  Nempe  i5 
alio  modo  quam  cum  aliis  mulieribus.  'Virtus':  et  hoc  non  germanicum, 
bev  bic^  tuirb  tjnn  bie  arme  nemen,  sed  'virtus'  i.  e.  toirb  ^u  g^en  ücvfiorgen, 

1  plures  habuisse  c  in  lesu  patiem  luisse  ap  2  Si  c  in  SBenn  s/)         Wibbcr  unter 

(übet)  3l4  et  hie  praecipue  durchstr  sp  4  nisi  bis  s^ancto  c  in  Qui  conceptus  est  de 

spiritu  sancto  s^j        öjS  quaudo  bis  sanctus  mit         6  nach  sanctus  steht  superueniet  in  te  sp 

sipiritus  sanctus  superueniet  in  te  »•  7  nach  mos  steht  est  sp  S  nach   interrogat 

steht   Quomodo    fiet   istud  sp         nach    Ipsa   steht    mar   sp  9   über   l)m§   st^ht   augelo   sp 

10  nach  respoudet  steht  angelus  sp  nach  vir  steht  tnirb  nic^t  juge^cn  nac§  gemeiner  loetfe 
({onbcm)  sp  rh         lOjll  nee  bis  omuibus  durclistr  sp  11  über  secura  steht  ftet)  fi^er  sp 

13  über  ut  bis  mos  steht  H)ie  bic  gemeine  hiei§  ift  sp  sed  alius  c  in  ffi§  toirb  ein  anbete  fein  S2> 
15  ge^en  erg  zu  juge^en  sp  16  Et  virtus  altissimi  r  17  in  bis  ncmcn  durchstr  sp 

nemen  {\ä)) 

N]  cl)n  Siiinflci:  S^fel  unb  bringt  t)r  bie  Botfc^afft,   bo  bentit  fic,   c§  fol  nic^t 
£ut.  1, 31  el)rlic^  3tü  get)en,  et  «juaerit:  'Quomodo  hoc  tief?'  %o  fd^lcc^t  fieö  aü%  q.  d.  6§ 

tan  nic^t  fel)n,  'quia  nou  novi  virum'.    Respondet  Augelus:  blt)  folft  fc^toanger  2u 
tüerben,   et  tarnen   nuUus  hommum,   virorum   te  attinget.     @i'   foI  aber  oI^O 
3lt)gcr)en:  'spiritus  s[anctus  adveniet.'    (Ss  fol  cl)ne  anbere  trel)fc  fcl)n,  ben§  uff 
erben  jlugetjet,  ^onber  öon  oben  erab  ttil)rbt  ber  t)LciIigc  g[eift  3I0  bljr  tummen, 
ber  lt)l)rbt  ct)n  anber  tüe^fee  füren  ben  int)t  anber  junäfratoen. 
sur.  1,35  2.  'Virtus  altis[sirai'  q.  d.  Ser  bi(^  lrl)rbt  f)crc3en,   ber  ^cifft  nid^t   as 

iQans  obber  ^^eter,  sed  celestis  virtus,  bie  tü^rbt  biet)  uberf(^atteu  |o  (je^nilic^, 
quod  neque  tu  neque  nUus  hominum  \'ideat.  3)cr  l^el)[lige  g[eift  hJ^rbtS 
t^un  unb  ml)t  al%o   umbge^en  unb  fel)ne  trafft  t!^un,   ut  tu  non  sencias, 

18  über  3unget  steht  Angelus  sp  l'J  Alia  racioue  inipugnatur  Maria  quam  relique 

uii'gines  ro  r  2ö  ^cifft  c  aus  ift  26  obbci  über  Spctcr  bie  über  (baä)  27  unten  am 
Seitenrande  steht  Spiritus  sanctus  superueniet  in  te  et  virtus  altissimi  obumbrabit  ti[bi  ro 
28  Virtus  altiss^imi  obumbra[bit  te  ro  r 


5Rr.  18  [25.  3Jlätj].  173 

R)  iit  neq[ue  tu  seiitias  nee  omiu'8  lioniines  vifleant,  s-i  etiam  adsiiit,  uec  Satjan 
nee  tu  videbis,  sed  tantum  in  fide,  luirb  bic^  üerbimcfelu.  Ista  verba  notanda, 
quod  is  puer  sit  de  sipiritu  .S|aneto  et  per  virtiitom  altissinii  i.  e.  talis  virtus 
aderit,  qnae  non  viri,  angeli,  sed  dei  niet.    Ideo  noster  arti|culus  l)eift,  quod 

5  ipsa  iüceperit  cum  eo  mirabiliter,  bo§  ftc^-S  lüc^t  left  öcflvciffcn,  fef)en.  Si 
Tudaeus  inter|rogat:  Quomodo  ])o.s.sibilc,  i|Uod  virgo  inci|)iat  cum  pueroV 
Kespoudendum:  Si  virtus  altisjsimi,  quae  vero  bie  trafft  jcl),  \Vil)§  xd)  ni(^t, 
I)tc  ft^ctl. 

S)a§   tft  hex  art|iculus:    Conceptus  K.  qui  bene  discendus,   qui  ad  iioc 

10  servit,  quod  possit  cousolari  i)nn  einem  f)arten  flitoffen  fto».  (S§  ift  ein 
fdjvcdlic^  anfe()en,  quaudo  videtur  tam  raultos  esse  incredulos,  cum  tal|is 
cogitatio   incidit:    Num    omnes   in  ps.   ttevtüorffen?     Non   est   levis    Tentatio, 


3  nach  sit  steht  conceptus  sp  nach  et  steht  virgo  obumbrata  sp  4  nach  non  steht 
est  sp  ;')  narh  ipsa  steht  Maria  «/>  iiher  eo  stellt  filio  dei  sp  über  (efien  stellt  tietflc^en  sp 
6  nach  possibile  steht  est  sp  nach  puero  steht  fd^tter  ju  ge^en  sp  7  Respondendura  c  in 
Responde  sp         nach  altis|simi  steltt  obumbrauit  eam  sp         (quomodo)  Wie  TjS   Wie  bis 

ft^eti  nnt  7  quae  vero  c  in  wie  sp  danach  e§  aitx  ttmB  sp  fei)  c  in  ein  g'f  "tt  ifaie  sj) 
S  narh  ft^etä  steht  et  angelus  non  mentitur  sp  f  Vsus  liuius  articuli.  r         10  über  possit 

consolari  steht  ba§  et  Bn§  tan  troffen  sp  ^nn  einem  c  in  in  atlcttcl)  sp  fto§  '■  in  onftoffcn  s/' 
danach  in  morte  gciftlic^  önb  tei6Iic§  sp  11  nach  videtur  steht  ffioä  otlc  »ctl  Bom  glauben 

nichts  Wci§  noc^  Wiffcn  reit,  sed  persequitur  eam  vt  Papa  %v.xA  Et  inter  eos,  qui  iiomen  Cln-isti 
agnoscunt  et  se  profitentur  Christianos,  paucissimi  sunt  vere  credentes.  Wenn  tiefet  gebanif 
cim  einfett,  gifit  et  im  ein  Ratten  fto§,  vt  (cogitet)  dicat  cum  propbeta  p^  89  in  fine  SBatumfi 
Wiltu  alte  3)lenf(^en  6m6  fonft  gefc^affen  ^aticn  ?  Sa§  ift  Wattig  niijt  ein  gelinge  anfec^tung,  fie 
fudjt  ^att  ^eim,  So  ift  bet  leuffet  aui^  nii^t  fern  mit  feinen  fEurtgcn  Pfeilen.  Sed  pium  cor 
illa  oninia  spectra  ex  oculis  et  auimo  remouet  et  dicit  Niliil  me  mouet,  quid  faciat  [darüber 
sentiat/  aut  credat  mundus,  nee  oftendit  me,  quod  tanta  paucitas  sit  credeutium  ©onbetn  i(^ 
l^ott  xaxic)  an  boä  Wort  Ilji  audio  filium  dei  conceptuoi  ex  spiritu  sancto,  natum  ex  Maria 
virg[ine,  verum  borainem,  passura  !c.  Sal  gteulie  ic^,  batumb  ^aBe  \ä)  gar  leinen  jWeiucl,  bo§ 
mit  G^viftus  mein  §Stt  sp  rh         111174,  2  tam  bis  mit  durchstr  sp 

N]  modo  credas.  Ita  fiet  teunberUc^  unb  ticrborgener  h)et)^e.  fös  tu^rbt  etjne 
\ol6)t   trafft   fel)n,    bo  feljn   menfc^   öon  tDet)§.     Ideo  noster   artLiculus    fidei 

15  dicit:  Credo,  ben  fie  ^at  h)unbci"Uc^  angef)aBen.  Et  ita  respondet  questionibus 
ludeorum  et  sapieutium:  Quomodo  virgo  potest  coneipere?  Respondet:  2Ben 
bie  t)l)m(ifc^c  trofft  e^ne  :junctfrah3  t)erc3tet,  feo  ton  fie  luot  f^lDonger  tuevbcn. 
Quomodo  autem  hoc  fiat,  nobis  incognitum  est. 

Ita  discatis  hunc  articnlnm,   cuins   usus  est  in  agone  et  maxiniis  ten- 

io  tacionibus  nos  illo  cnnsolari.  Sen  ßo  lüljr  fe^en  l)n  foti^em  ^auffen  alle 
menfc^cn  öerbontpt,  omnes  mulieres  et  filii  earum  esse  damuatos.  @|  fl}nbt 
niti^t  geringe  gebonden.    äßen  fie  ber  teuffei  ouffblefet  m^t  fet)nein  6taf6alg, 


17  l^^mtifc^c  über  tvafft         10  Vsus  liuiiis  articuli  in  tentacionibus  ro  r         21  menfd^en 
über  »etbompt 


174  ^-vetigten  be?  ^df)xti  1531. 

R]  i|iiaiulo  8at|aii  nimpi  feÜeu  '  et  incendit,  qiiae  bie  .sag[ittae  Satjanae,  oportet 
cogitare:  6I)vtftu§  tan  mir  ja  nic^t  fctnb  fein.  @v  ift  ja  mein  briiber, 
carucni  snscepit  de  virgine,  quae  corpus  et  sang[uiiiem  habet  ut  ego,  Icft 
an)tel)en  angielicam,  diabolicam,  solis,  liinae  naturam  et  meam  c|arnem  et 
sang[uiDem  suscepit,  \)a§  \<^  rt)umen  tan,  quod  conceptus  e  s^piritu  s|ancto,  5 
tüar'^affitig  gefiorn.  6v  U)irb  meiner  art  fein.  Ergo  is  artjiculus  est  ein 
groffc  juücrfidjt,  cum  eaudem  carnem  habeat.  Contra  hanc  tent|ationeni 
bicnet  er,  alioqui  apparet,  quod  nemiueiii  diligat  minus  quam  homiuem.  Sed 
in  hoc  arti[culo  fteüt  er  ]\ä),  quod  nullara  naturam  plus  diligat  quam 
humanam.  Et  dicere  possum:  5!Jiein  fleifd)  unb  b|Iut  fi^  tjtjm  ^imel  et  mea  w 
cssa  regnant  iu  coelis.  6r  ift  !)a  mein  nei^fter  üetter,  firuber.  Sic  vocat 
5fi.  .i,  1  Esjaias  c.  5.  'lüil  meinen  öettern  ein  lieb  fingen',  quia  ipse  ludens  et  elegit 
ex   ludaea    ut    Mariam,    sed   e§   gilit  nic^t  allein  Iudaei.s,    sed  toti  generi 


2  nach  nid^t  steht  tan  sj>  über  @v  bis  6ruber  steht  Inspice  principium  Tom!  aiini  32  * 
3  suscepit  c  in  et  sanguinem  assumpsit  sp  de  c  hi  bei  «/<  davor  Bon  sp  nach  virgine 
uteht  Maria  sp       vor  teft  steht  6t  sp         4  diabolicam  durchstr  sj)  6  über  suscepit  steht 

assumpsit  sp        nach  quod  steht  filius  dei  sp        nach  S|ancto  steht  fe^  ein  xp  6  loat^aff 

erg  zu  worfiofftiget  ffllenfc^  sp  nach  gefiotn  steht  qu§  SJlarta  ber  3ungf[rau  Satumfi  ift  er 
ia  sp  6t  Wiib  durchstr  sp  fein  durchstr  sp  is  c  in  iste  sp  est  c  in  mod^t  eim 
JettuBten  l^et^en  sp  7  nach   habeat  steht  Christus  diligit  nos  sj)  8  über  et  steht  is 

articulus  sp         SjlO  alioqui  bis  humanam  unt         8  nach  neminem  steht  deus  sp         10  nach 
Et  steht  cum  nunc  sciam  et  credam  verbum  esse  factum  caiuem  sp         12  nach  5.  steht  ^äj  sji 
nach  mit  steht  meinem  Sieben  ein  tieb  meincä   »ettctn  fingen  sp  rh  nach   meinen  steht 

Sieien  S2>  lieb  c  aus  tie^t  sp  quia  c  in  Est  sp  nach  ipse  steht  natus  sp  nach  elegit  steht 
matrem  sp       Esa  c.  5.  r  darunter  prima  verba  c.  5.  sp        13  ut  durchstr  sp  darüber  gente  sp 

')  fetten  wohl  rerschriehen  für  folleni  Äcc.  2U  follis  =  Blasebalg,  s.  S.  173,  22.  [0.  B.J 
')  Gemeint  ist  der  Änfanfi  der  Piedigt  vom  24.  Deiemher  1531  (Jenaer  Universität shihl. 
Bos.  q.  24^  Bl.  2).    Siehe  nnfen  in  diesem  Bande. 

jji  quod  deus  omnes  praeter  haue  matrem  reiecerit,  huic  cogitacioni  haue 
historiam  oppone  et  die:  Gä  ge'^e,  fnie  e»  ftiol.  Esto,  quod  sim  damnatus,  15 
tarnen  hie  habeo  matrem  virgineni,  quae  est  soror  mea  unb  gcC)ort  m^r  jlt). 
Hanc  naturam  Christas  suscipit  reliuquens  omnem  naturam  augelorum,  solis, 
lunae  et  fit  homo  mihi  similis.  S)a§  mu^  getni^  fel)n.  @r  ttit)rbt  met)n§ 
fle^fc^,  Uutt\ö  unb  ort  fe^n,  bie  iä)  6l)n,  e^n  menfc^,  nic^t  et)n  toolff  aut 
liestia  aliqua,  sed  homo,  sicut  Christus  est.  Ita  consolemur  nos  contra  20 
tentaciones,  cum  videamur  a  deo  derelicti.  Nam  apparet,  tamquam  Christus 
angelos  solos  amaret.  Sjo  fcret  cr§  tniberumb,  al§  Wölbe  er  feljne  natur 
ben  bie  menfc^en,  unb  nljmtJt  ftc§  t)r  an.  Ut  possimus  dicere:  53Jct)n  fletjfd) 
unb  Hut  ift  t)n  l)^mmel,  ift  meljn  Brubev,  58ctter,  ber  nljmpt  fid^  meljn  an. 
5f|.  5, 1  Ita  Esaias  dicit:  '^^c^  lt)i)l  meljnem  liBcn  bettcr  l)m  l)l)mmel  el}n  libt  fingen.'  2s 

15  Esto  über  quod  W  eljn  menfi^  nic^t  über  (Non  ....  suni)  21  Consolacio 

cum  uideamur  a  deo  derelicti  ro  r 


9?r.  18  [25.  OTötj].  175 

R]  humano.  Ergo  dicere  possunuis:  ossa  nostra,  öcttcr,  Orubcv  bei  ift»  gat  ot 
regit  in  cjelo  et  terra.  QiuaiKjiiain  ai>i)areat  nos  non  ciirae  esse  ei,  tarnen 
eog|itanduni,  er  ftclle,  lüic  joniig  CV  lUoUc,  tarnen  hoc  non  est  raalum  signum, 
Qx  ift  \)a  meiner  nrt   unb   natur.     Si   non  volnisset  nos,   stiscepisset  aliani 

5  naturani  ut  angeloruni.  Xaö  ift  ia-j  ftücfe,  quod  angcliis  dicit:  s(piritus 
s|anctus  \-euiet  Don  oben  unb  Hn[ier  !b\(ixt  ©jOtt  tüirb  jc.  i.  e.  öerborgen 
nmdjen,  ba?  fileifd)  unb  6  lut  nichts  bn  tion  toei»  nee  Satan.  Deinde  dicit  et 
declarat  plus,  qiiaiis  persona  sit  futura.  @r  fol  gro§  fein,  ba  ft^eu  bic  tDort  ^'»'-  >.  ^^ 
aber  einmal  a6crteurli($,  (Sr  fol  sedem  David  et  postea  totmn  regiuarc 
Israel.  SaUib  f)cttc  alle  XII  tribus  post  mortem  SolonioDis  jc.  Iteruni  ista 
duo  regna  finb  hjibberjufnmen  tomen.  Et  hie  dicitur,  quod  is  debet  jufamen 
bringen  totura  Israel,  ut  sit  Rex  ut  David  et  super  totum  regjHum  Israel. 
Hoc  souat,  quasi  sit  mendacium,  quia  non  legimus  Christum.  Sed  'in  elt)ig= 
f[eit'  facit  discrimen   inter  leipUc^  reg|num   vel  e.xternum   et  aeiternum.     Et 


lU 


1  vor  Oetter  steht  ttnfet  sj>  3  nach  cog|itaudum  steht  Nos  illi  curae  csso  sp  nach 
ftcKc  steht  fid§  sjj  tarnen  bit;  sigiuini  c  in  fo  meinet  ct§  boc§  nid^t  ülfo  ®enn  sji  4  voluisset 
über  (vellet)  C  nach  Wirb  ateht  Bm6fd|otten  sp  6;7  öerbotflcn  mad^cn  imt  TjS  ba  hin 
plus  unt  7  Virtus  altis[sinii  r  8  Erit  magnus  )■  9  nach  David  steht  l^abcn  s/j 

Et  dabit  illi  dominus  deus  jc.  r  11  nach  finb  sftht  jettrcnnet  »nb  ^nnai^  nie  y  is 
dcbet  c  in  Q^iiftuä  fot  sp  13  nach  Christum  steht  teuuisse  legnum  Dauidis  corporale  sji 

nach  in  steht  bcm  facit  augelus  ein  öntetfd^eib  quod  dicit  Gt  Wirb  ein  fonig  jein  »6er  bag 
1§0U§  3aco6  sp  rh        l.'ijM  eltjigt  erg  v«  ctoigtlic^  sp         14  nach  ae|ternum  steht  et  spirituale  «/< 

N]  15  Hoc  eciam  nobis  conveuit,  quia  est  nostra  caro,  unb  mugen  un§  rl)umen: 
unfer  fle^fc^  unb  6Iut  rcgiret  t)m  ()l)mmel  nnb  erben.  Esto,  quod  appareat, 
quod  nos  derelinquat.  Huic  tentacioni  oppone  haue  fidem,  Quod  nostra 
caro  sit,  et  die:  @r  fe^,  Itic  jcornig  er  tt)l)l,  %o  ift  er  boc§  metjn  gebe^n, 
ffet)fc^  unb  Blutt),  alioquin  suscepisset  naturam  angeli.     Hoc   significat  illud: 

20  'Spiritus  s[anctus  veniet  super  te'  jc.    3)q«  mijrbt  er  nl}uc  loe^tter  öerfleren, 

cum  indicat,  qualis  debeat  esse  persona.     'Is   erit  magnus'  }c.  'et  reg ni auf.  1,3s 
eius  non  erit  fiuis'.    To  fielen  bie  inortf)  efientelürlid^. ^    @r  fol  ben  ftui 
Saöibs  Beficjen  unb   ba»  gancjc   xet\^  ^acofiy  feefummen,  cum  tarnen  illud 
regnura  erat  divisum  in  duo  unb  ift  ntl)e  löiber  jlofammen  fumcn.    Et  tarnen 

25  dicit:  @r  foI§  loiber  ]ufammcn  'brcngen  et  debet  regere  in  domo  David.    Hoc 
videtur  falsum,   quia  uou  videnuis  illud  congregatum,    quia  adhuc  expectant 


16  unten  am  Sehenrande  steht  Vide  quanta  cousolacio  sit  humane  generi  Christum 
carnem  et  sanguinein  nostrum  suscepisse  ro  18J19  @i  bis  suscepisset  unt  ro  23  2o6ibä 
über  3aco6         ^oc'^ä  über  (Israel)         über  illud  steht  Dauidis  24  über  iu  duo  steht  in 

regnum  Israel  et  Inda        Quomodo  Christus  regnum  Israel  et  regnum  lüde  iterum  in  unum 
redigere  ro  r 

')  cbenterotlid)  =  uhenteuerUcli ,  s.  v.u.  xeltsnm,  ungereimt  oben  Z.  9;  DWtb.  1,28 
nnd  Diet:  S.  10. 


176  SPrcbigtcn  bc§  3nf)«§  1581. 

R]£uM, 33 tarnen  addit:  'in  iloiiio  lacob  et  Davidis.'  S)aä  veimet  ficf)  gle^cf}  "t: 
Virgo  fol  ein  mutev  fein,  quia  non  tan  etoig  fein,  q»ia  mortuus  et  regnum 
fevgnngcn,  quomodo  verum?  lam  dixi,  quod  mater,  et  tameu  virgo.  Sic  is 
verus  deus  et  liomo.  Hoc  verbum:  'regjiii  eins'  3C.  2)a§  indicat,  quod 
non  visibile,  leifilic^  regnum  fei),  quia  Pauli us:  'quod  f^t^tbnv,  ift  jeitlic^',  ;• 
s.Rov.j,  isEcontra  2.  Cor.  4.  q  uicquid  fit,  videtur,  ift  Schema  mundi,  mu§  öevgfjen 
i..ffov.  7,31 1.  C^or.  7.  c.  Ergo  est  iuvisibile  et  tarnen  in  domo  lacob  jc.  i.e.  ii,  qui  sunt 
l)m  leiplid^cn  regno  Davidis,  foEen  ju  6^rifto  fomen.  Non  est  discrimen  an 
ben  lenten,  quia  etien  her  leute,  qui  fuerunt  sedes  David  i.  e.  fein  Uoltf, 
Christus  etiam  habet,  sed  forma  alia  regni.  Non  facias  ex  regno  Christi  «o 
regnum  in  coelis,  sed  inter  homines  regnabit,  qui  erunt  fein  reid^  unb  ftnel. 
David  rexit  domum  lacob,  ijui  fuerunt  veri  ho|mines,  bie  fol  er  auc^  l)a6en. 
2.  natuiiic^cr  iiomo,  sed  uon  sie  regnabit  ut  David,  qui  visibiliter  reguavit, 
sed  nnfic^tbar  tneife  et  coelesti.    Non  habebit  posteros,  sed  ba§  Inefen,  quod 

1  über  gle^ö^  sieht  nad^  bev  »crnunfft  sp  2  nach  quia  steht  vterq[ue  «p        Domus 

laoob  et  sedes  Dauidis  sp  r  mit  non  durch  Strich  verb  3  nach   quomodo  steht  ergo  sp 

4  nach  eius  ste?tt  non  erit  finis  sp  5  nach   \':)ä)ibax  steht  ift,  bo§  sp  6  nach  Econtra 

steht  1B0§  »nfidötfior  ift  baä  ift  ch)ig  sp         2.  Cor.  4.  r  7  nach  iuvisibile  steht  et  eteruum 

regnum  sp         qui  über  ii  8  nach  fomctl  steht   an  in  gtcu6cn  önb  gliebmo§  feineä  Sicid^ä 

tverben  sp  rh  9  nach  leute  steht  aliqui  vt  Apostoli  et  alii  s/j  nach  David  steht  credideruut 
in  Christum  jc.  sp  über  fein  steht  Dauidis  sp  10  Cliristus  über  (is)  nach  forma  steht 
est  sp  nach  regni  steht  non  administratur  legib^us  politicis,  armis,  poteutia  mundana  sed 
verbo  Euangelii  sp  11  über  in  coelis  stellt  inter  angelos  s/j  nach  regnabit  steht  in 

terra  «p        13  2.  c  in  Wirb  oud^  ein  sp      nach  homo  steht  fein  sp        14  quod  c  in  ba§  ex  sj) 
Act.  13.  2.  r 

N]  auf.  1,33  ludei.     Sed  hoc  verbum  'Inetcrnum'  discernit  spirituale  a   coqjorali,  unb    i"' 
fol  boä)  glet)c^  tool  bn§  vegintent  {)a6en.     @§  ift  h)ibev  e^nanber  ben   ftul 
3aco6  ^aBen  unb  eloig  regiven.    2ßie  iel)met  fic^§  ähjfammen  Habere  solium 
et  perpetuo  regnare,  cum  solium  non  sit  perpetuum?     Sßie  reimet  fic^  ba§? 
Hoc  verbum:  'Et  regni  eius  non  erit  finis',  Sa»  fc^nel)bet  ab,  baö  nic^t 

2.  Bot. «,  18  e^n  lel)pli(^  bing  fe^.  Nam  quod  videtur  et  apparet,  est  caducum,  ha§  ift  20 
bie  geftnibt  ber  \vilt.  Si  autem  debet  esse  perpetuum,  tuuc  est  iuvisibile. 
3)0(f)  mu^  es  ct)n  ftul  ^acob  fet)n  et  ille  externe  debet  ibi  regnare.  @§  ift 
!e^n  unteifc^e^bt  l)m  regiment,  |unber  ^n  ber  lüe^^e  be§  regintent§.  S)en  er 
fol  ^ie  regiren  unb  fol  trav^afftige  leut^c  Ijabcn,  ludeos  et  David  solium. 
(fr  fol  eben  alßo  lool  menfdjen  regiren,  al^  S^aöib  menft^en  regiret  f)at.  3lber  25 
er  fol  nic^t  alfeo  regiren  fict)tbarlid)er  unb  eufferlit^er  tt)el)ffe,  ^onber  unfi(^t= 
barlic^er  toe^fe.    Hoc  perpetuum  durabit,  ba§  fol  feljuen  noc^lunxnien  l)abcn. 


15  Ineternum  ro  r         IT  SacoB  über  ffoben       regiven  über  (fe^n)         19  Quomodo  Cluisti 
regnum  ineternum  sit  in  sedc  Dauid  ro  r  23123  Sä  bis  regiment?  nnt  ro         25  menfd^en 

xegircn  aber  (....)  alfe 


to 


9h-.  18  [25.  3Jl(it,iI.  177 

H]  fiirt,  inaiioliit.  Kex  .«('ciiljui.-i  inniitui'  unb  lucifc  ailrf)  llltboftcilbifl  Uiib  ftctv 
ift  cnbcniiig.  .^ie  fol'3  ilicfjt  fein.  Eos,  <|ii<>s  regit  Saxommi  princcps  .Solans, 
etiarn  Christus,  .scd  alio  iiiodo:   in  fidc,  spiritii,  vcrbo,  cliaritato,  l)ttnitcr  fott 

flnngen  Bis  ijttn  ctni9'E[eit.  iöleiBt  einerlei)  (\ered)  ti9![eit,  tmu-[)eit.  S)a§  fjeift 
•''  ein  aeter^num  rfg.nuiii,  qiiod  nic^t  Ijmmer  fidj  cubcrt.  Si  seiiifl  approliciidi.s 
iiistitium  in  Christo,  habes  ineterntira.  Is  noii  moritur  Rex,  feilt  regilUCnt 
nitcf)  llirfjt.  Neil  facit  hodie  uovum  Ejuangelinm  et  cras  aliud.  Ideo  Papae 
rt'gmini  iion  est  Ciiristi  iiec  Cesaris,  quia  sunt  visibilia,  miitabilia.  Sod  f)ic 
.semper  ge^et»,  si  hodie  aiidisti  verbum,  et  cras,  si  credis,  et  cras  et  augetiir, 
non  veiiit  alia  docjtrina,  bapjtisiiius,  Euangeliiim,  saeramentuni,  ineife,  qui 
mortem  ett'ugeri'  nil  (^tjVtfto.  Qui  alias  vias  institucrunt  ut  Pap|istae,  bic 
Ijabeu  lievget'cn  btng  angefangen.  Nos  habcmus  iumc  iiitelle|ctum,  fidem, 
(|uani  liab|ent  bie  lieben  'Jlpoftel.  Quod  aliqui  fallen  anff  t}i)x  eigen  glenfien 
habentcs  Turcicani  et  K.     Et  in  oter|uum,  inqnit,   duraint.     .<pie  IjebtC'  nn  in 

'J  i)i'i\iueps  über  5an§  ■!  etiam  Clii'istus  über  sed  ali"        nach  Christus  sieht  regit 

Bcilicet  xp  nach  cliaritate  steht  »nb  ift  fei«  teic^  sp  4    nach  gongen  steht   »nb  luivb 

Heiden  sp        Et  regiii  eius  non  erit  finis  r  6  über  habes  steht  eam  sp        Is  c  in  Istiiis 

Regni  sp  Rex  durchstr  sp  S  mutaliilia  über  Sed  nach  mutabilia  steht  omnia  in  regno 
Papae  sp  9  über   semper  ge^ct§  sieht   eodem  modo  sp         nach  cras  steht  idem  verbum 

audis  sp  nach  angctur  stellt   cognitiu  verlii  et  fidei  sp  10  vor  iDcifc  steht  noc§  ein 

anbei  sp  11  nach  mortem  steht  voluerunt  sp         an  ''  in  sine  sp        nach  alias  steht  per- 

iieniendi  in  coelum  sj)  12  nach  Nos  steht  dei  gratia  sj)  nach  intelle|Ctum  steht  verbi  s/j 
14  nach  habentes  steht  Papisticam  vel  sp  nach  Et  steht  tarnen  Christi  regnum  sp  oon- 
temnunt  Euangelium  et  Christi  merita,  ba§  ricfjt  ber  leuffct  an,  qui  homines  excaecat  je.  s/)  r/i 

N]  is  sicut  Regni  regibus  contingit.  5)0  ift  cljttel  enbcviing.  .'pic  UUl^  e-5  nic^t 
fel)n,  ^nnber  muß  ftel)et§  geljen  unfirfjtfiavlidj,  et  tarnen  idem  regnum 
habebit.  Qx  tul)vbt  nianc^evlcl)  pevfouen  l)Cibm,  sed  tarnen  idem  verbum, 
fides  et  cliaritas  pcrnianebit.  2)au  ift  el)n  einige»  reljd),  hau  niäjt  al^o  fic§ 
öetenbevt.    Ita  si  scmel  liberaberis  a  peccatu,  niorte  et  iiactus  fueris  regnum, 

20  in  perpetuum  habebis.  @r  to^tbt  bl}rS  nicf}t  berenbevn,  sicut  muudu,s  seiet. 
So  ift  et)ttel  fid)t6arlicf},  Hie  autem  in  Christi  regno  semper  in  uno  eodemque 
vcrbo,  flde,  sacrameotis  et  legibus  et  eouversacionibus  ]>roeeditur.  Sen  öon 
6l)riftD  an  ift  ftet»  ba§  ©nanigelinni,  bie  facrantent,  (^f)riftu§  unb  le^r  blifien. 
AHorum,   sectarum,  Papistarum  ritus  sunt  externi,   caduci   et  instabiles,    bie 

25  !unnen  nitfjt  Befleißen,  'übn  ba§  ret)c^  (F^rifti  fol  unb  niii^  ctoig  6let)Ben 
evanescentibus  aliis.     Hoc  ineternum   permanebit.     .S^ie   l)e6et§   an   unb  ge^t 


15  unten  am  Seitenrande  steht  Christi  et  Dauidis  regnum  idem  et  in  eadem  sedc,  sed 
adniinistracione  diuersum,  ilhid  cxternuni  [darunter  uisibiley,  illud  spiritualc  et  perpetuum 
[darunter    iniiisibiley  ro  18  Regnum  Christi  perpetuum   inuisibile  et  semper  idem    ro  r 

19120  Ita  bis  sicut  nnt  ro         22  Idem  Euangolion  Idem  (.'hristus  Eadem  sacramenta  in  regno 
Christi  ro  r        33  bie  vor  foctoment  rh        24  et  instabiles  über  caduci 

SutfjcrS  Sffierfc.   XXXIV  12 


178  $irebigten  bc§  3nt)te§  1531. 

R]  fiele,  sed  in  cxt|reuio  die  videbiimis,  quid  (•redidcriinns,  ((iiid  Sacr;aiucntiim 
nobis  dederit.  Ideo  istud  reguum  tft  gav  Uerfiiorgeit,  non  potest  videri. 
Cliristus  non  vnlt  regnare  uutci"  bcn  toolffcu,  sed  super  nie  et  te  i.  e.  super 
talem  popultuu,  aU  iitod^t  ü'abtb-j,  ^sacobs  öoltf  fein.  Äonig  unb  feifev  i)abin 
mit  bem  ianä)  ju  tf)un,  ut  ista  regant.  Est  aliud  regnuni,  ni(f;t  ber  pcrioii  s 
()ar6cn,  sed  bcr  hJeifc  l)alt)Cll,  ut  maneat  sedes  David  et  jc.  tarnen. 

Vides,  quam  late  distcut  Christi  reg|num  et  Ces|aris,  qui  regit  super 
gut  unb  leib,  quae  utraq[ue  non  semper  raanebunt.  Xa  gt)Cn  bic  ^Ul^iftcn 
Ultt  umb,  be§  nim^t  fid)  ö^^riftus  Utc{)t§  an,  Et  tarnen  dieit  obediendum 
Cesiari.  Sed  ego  dabo  f[Ieifd^  unb  b[lut,  dab|o  eternam  salutein,  vitam,  n» 
donuni  K.  sie  leniter  regam.  Jdeo  disjerimeu  darum  inter  Christi  rjegnum 
et  alia.  Et  fon  tüol  brau§  nfjemcn,  quod  papa  bev  le^big  Scuffel  ]e\),  qui 
non  tam  bona  pi-aecipit  ut  luristae,  sed  siexta  f[eria  ne  edas  carnes  k.  quid 
cibus?  öovg,englic^  bing.  Ideo  suum  regiuum  ein  lauter  nffenfpiel  \  ^a^  bem 
fet)fer  nad^omet  unb  moc^t  nod§  ein  ©ot^bicnft  brauS.     Si  hoc  permitteretur  is 


1  nach  Sacriamentum   sieht  quid   baptismus   profuerit  sj)  2  nach   regjiium   steht 

Christi  sp         6  maneat  (sedeat)       über  (sedeat)  steht  populus  sp       nach  (sedeat)  steht  et  tp 

tarnen  mit  sed  durch  Strich  verh         12  nach  Et  stelu  mon  sy       IJegnum  Papae  r        IS  edas 

über  ne  14  über  bing   bis  louter  steht  Item  3iel)e  ein   to|)Ven   an,   trag   ein   platten  "p 

1ÖI179,  1  Si  bis  potestati  durchstr  sp 

')  affenfpiet  vgl  Unsre  Amg.  Bd.  10-,  514  zu  S.  280,  5. 

N]  l)m  glauben  an,  et  in  resurreccione  videbimus,  quid  crediderimus.  Ideo  hoc 
regnuni  non  videtur,  sed  creditur.  9lI§o  regtret  (?[)riftu»  eben  bai>  nt\d) 
3acob.  @i-  fol  ^m  [tul  S)aöib  i.  e.  eben  bte  jelbige  Imtijc  regiren,  Non 
bestias,  lupos  regnat,  sed  homines,  hjte  Siocob.  ®a§  ift  ha^  ntjä)  ß^vifti, 
ha§  Ijanbelt  nid^t  ml)t  I^eufern,  effen,  ttindcn  unb  flet)bern,  sed  agit  de  20 
perpetuo  cibo. 

Die  toeltlic^e  furftcn  muffen  m^t  bem  bauche,  effen  unb  trincfen,  luetjttev 
tonnen  fie  nic^t,  ^onber  l)v  regiment  geboret  jum  Ocrgenölit^cn.  Huc  pertinent 
luristae.  8ed  Clu-isti  regnum  eciam  cum  illis  homiuibus  regnat,  ^unber  e§ 
ge^et  anberh)el)§e  3h)get)en,  es  ge^et  mt)t  unöergenglit^en  bingen  umb,  e»  gibt  25 
ba§  einige  liau^,  ctoige  fpcl)fe.  Ideo  magnum  est  discrimeu  inter  regnuni 
mundi  et  Christi.  Et  tarnen  iuristae  multo  excellunt  suo  regno  regnuni 
Papae,  qui  tantum  certis  tradicionibus  vult  imperare  et  vult  esse  siraia 
Cesaris.  6§  ift  e^n  lautev  bauc^  regiment.  ^^m  man  ben  fe^fcr  unb  3iuriften 
liffe  regiren,  »nie  man  effen,  ficC;  f[et)ben  folbe.  Sßen  6f)riftu-5  nicfjt  mef)r  m 
gelerct  t)ette  quam  cum  externi.s  illis  couversari,   |o   iDcr»  fc^lc(^t  bing.     Sed 


18  In  domo  lacob  ro  r        21  perpetuo  (reg)         22  Regnum  mundi  ro  r        24  Reginum 
Cliristi  et  Cesaris  cum  eodcm  populo,  sed  diuerso  more  ro  r  2S  Papa  suis  tradicionibus 

simia  Cesaris  ro  r         SI  cum  iibtr  (de)       eonversari  über  (agcrc) 


«Rt.  18  [25.  mäxil  179 

R]  potesüiti,  lüic»  ejjen,  t  vincfcn,  fleiben,  pflaii|cii,  ttniicn  k.  Si  Christus  tantum 
lioo  iiiclieasset,  fo  f)ette  er  icf)lerf)t  biug  ficbrnt^t.  Hoc  potest  Caesar,  Ratin 
constitiiere.  @§  ift  iimb  ctlony  anbcv«  ,511  tf)itii.  Sil  folt  imtev  htm  S\  e^fer 
bleiben.     Et  ego  te  volo  iiabere  et  tibi  dare  volo  aeterjiiam  tlcib  llbev  boS, 

;,  (juam  geris,  et  inansionem,  ut  h|abeas  Regem,  qiii  niinquaiii  moriatur,  et 
aetei'inam  v|itam  sub  eo  habeas.  Sic  statim  potes  iudicare  de  oniuibus 
operibus,  cjuando  quis  praedicat  de  operibu.s  faciendi«  ad  iustitiam,  statiin 
cogita,  quod  sit  exter[na  ut  corporalis  res,  sie  dare  e]ejeniosynam.  Sic 
obedieiitia    Cae.«  aris  est    öevgienglid)    bing    et    boiuim,    quod    dat.      Oportet 

10  babeani  reguum  acteruiiui,  cibum  iliuni  11011  inveiiio  iu  PapiUe,  Caes|aris 
reguo,  T  arcae,  sed  is  Rex  dat,  .si  lüilt  ein  ftutf  sui  regiii  loerben.  Est  Hex, 
vult  ein  reic^  fjn^en  non  soiuiu  titulo,  econtra.  2)a§  foEcn  W'ix  fein.  Item 
Nos  iioii  siimus  de  6  tut  S^anib  unb  ftnm. 

(f§   toirb   i^t   311   lang.     Paulo   ift  üiel   bran   gelegen   et   solvit   ad 

15  Roim[anos    et  Gala[tas  unb  jurt   üiel  )plild§.      Cum  David    ijise    regnarel,^;;("-3^',Vf(^- 
Erant   multi   g^entiles,    qui  suscip|iebaiit  eam  fidem  et  deuni,   verbuni,   et  ii 
postea  dicebiantur   dei   jiopuius,    sedes   David.     Sic    quando  un§  l)alten    311 
bem  ©Ott,    luort,    jo    ge()en  loiv  and)  l)in  iu  popjulo  Et  dicimur  Abjrabae 


2/2  h)ie§  iw  indicasset  <•  in  Si  Christus  tantum  lioc  indicasset,  toie  mon  effett,  ttinäen, 
Htiben ,  t)ftonijen ,   tauen  !c.  sj)  1  sinit  Christus  quemciue  in  suo  statu  r  4   volo  (2.) 

durchitr  i/i         .'(  nacl(  honum  steht  ift  aud)  üergcnglic^  sji         10  regnuni  über  (quod)       nach 
cihuni  steht  qui  non  percat  sp  11  Kex  dat  c  aus  dat  Rex  14  nath  solvit  steht  hoc 

argumcntuüi  quomodo  Christus  sit  Rex  in  domo  lacob  et  teneat  sedem  Dauidis  sp         Ifi  vor 
toaxl  steht  3u  feinem  sp       über  popiulo  steht  Israel  sp 

N]  est  perpetuuni  reguum   eius,   cum  spiritualibus  rebus   imperat  et  docet  unb 

20  left  un»  bennoc^  unber  bc§  fcljferij  rcgimcnt,  ut  iilo  utamur  ordiue,  ei  f^uvet 
un§  l)el)v  jlu  feljnem  ret)d),  ha-i  \v\)x  bcn  üoii  bifeem  nic^t  blel/öcn.  Ita 
disceruatis  reguum  Christi  et  muiidi.  Ita  eciani  respoudebis  iusticiariis,  qui 
operibus  volunt  iustiHcari:  9te^n,  (ä§  ift  bevgenglit^  bing!  (!)bedire  Cesari, 
legibus  eius,   hoc  et  illud  opus  facere,  ba§  ift  Hevgcngliif;  bl)nct.     Sßo  Hel)Be 

25  '\ä),  ioen  ic^  ftcrbeu  fol?  2)0  lot)rbt  nüd)  bü5  nidjt  [)clffen.  Hoc  nou  invenio 
in  Cesaris  regno,  sed  in  Christi  regno,  qui  sedet  in  domo  David. 

Quomodo  hoc  ad  nos  referendum,  qui  non  simus  de  domo  David"?  hocsai. ;i, uff. 
Paulus  declarat  ad  Galatas  unb  tet)let  un§  ben  iil)Qmen  ouc^  mt)t.    3ft  hoä) 
unter  2)aöib  oud^  gcloeft,   quod  plures  gentes  suseipientes  verbum  dei  eciam 

30  fuerunt  eius  regni.    Ita  iiobiscum.     Sßen  \v\)x  unc'  ,5111  bem  bolcEe  fifjlaljen, 


19  übe}'  Imperat  steht  conuersatur        imleii  am  Seitenrande  »lebt   Cln'isti  reyiinm   jier- 
petuum        Discrimen  regni  mundi  et  C'lnisti  REGNVM  CHRISTI  ro  23  Extenio  Cesaris 

regno  non  iustificanmr  ro  r  27  Quomodo  nos  gentes  in  domum  lacob  et  regnum  Üauid 

translcramur  ro  r         211  dei  über  (Israel) 

12* 


180  ^tebigteii  be§  3nf)ve?  1531- 

R]  «Olli  4,  nfilii,  seinen  et  ftucl  ^fCO^i'?.  Paulus  jcildjtS  l)Od)  nit  arl  Ko[niaiios:  'pater 
multarum  gjentiuni',  maif)ty  ljf)in  feer  luili,  uou  solum  ludaeorum,  sed 
g|entium,  quod  etiam  pertiueamus  ad  domum  lacob.  Et  nos  sumus  Adam 
filii.  Et  Ab[raham  318  servos,  ii  fueruut  gcntiles  et  tarnen  dei  filii,  quia 
habnerunt  fidem  et  promissioneiu  Abr[aham.  Ideo  non  est  gloriatio  vera  5 
Iud|eorum,  quod  uon,  qui  ex  carue  jc.  multi  sunt  in  inferis,  qui  ex  semine  Jc. 
Sed  si  Abjraliae  deuni  suscipio.  Sic  hie:  quando  suscipis,  l)aft  fein  ftuel, 
s[ci]ieet  Davidis  et  lacob,  suscipio  verbum,  quod  lacob  iiabuit  et  acquiro 
denm  lacob  i.  e.  habebit  regnnm  non  uiific^t6;arltd^  unlct  bcn  ©ngcln,  sed 
unter  bcn  rechten  inenfrfjcn,  et  quicunque  \iä)  ju  bein  i^au§  ftf^Ialjen,  dicuutur  lo 
sedes  David  et  solium  lacob. 


1  Ko.  4.  )■  4  vor  Ab[rabani  ute/U  liabuit  sp  0  über  tidem  sieht  2  sp  über  pro- 
missionem  steht  \  sp  6  nach  Non  steht  sunt  filii  Pau:  sp  nach  seraiiie  steht  Abraliae  sj} 
7  ^aft  fein  aher  suscipis  In  domo  lacob  r  9  nach  babebit  steht  C'liristus  sp  über  non 
steht  regnabit         10  fid^  über  ju         11  über  solium  steht  tlomus  sp 


N]  |o  getioren  Irljv  l}l^ne^n,  sicut  ille  prior  populus.  Ft  iure  dicemur  Sac^'^ 
9ii)in.4, 17  [tul,  9{el)d)  unb  ^acoBS  !t)nber.  Ita  eciam  AdKo[niauos:  '^c^  \vl)l  hiä)  jutn 
öoter  feqen  ötler  !§e^ben.'  Sag  toort  mactjt  t)m  5paulu§  nucge,  ba§  io^r  ou(| 
bar  jU  gefjoren,  quamvis  non  simus  illius  carnis.  Ita  David  habuit  380  servos  n 
habuit,  et  tarnen  sine  berede  fuit.  ^loä)  \vaxm  bife  tmä)tt  gotes  fl)nber,  quia 
eundeni  deum  coluerunt  cum  Abraham.  Ita  non  illi  dicuntur  filii  lacob, 
Abrahae,  qui  eins  caruem  uacti  sunt,  sed  qui  eorum  fidem  et  verbum 
suscipiunt,  sunt  tilii  illorum.  Ita  hie  nobis  coutingit.  £)b  ic^  nic^t  ^^CoBs 
f(e^j(i)  B^n,  feo  n^eme  \ä)  ba§  felbc  toort!)  an.  Nemo  igitur  off'endatur,  o6  20 
et  nic^t  öom  tilut,  ftam  fe^,  sed  vult  Christi  regnum  permanere  eciam  in 
populo  externo,  sicut  lacob  regnavit,  ijuamvis  diverso  more,  tarnen  idem 
reguum. 


14  (et)  ^nt       SPaulu§  über  niicje  16  Quomodo  simus  filii  Abraliae  ro  r         IS  über 

cius  steht  serui  eorum 


*Jiv.  ly  [2.  siptit].  181 


ti).  2.  ^^Ipril  1531. 

■ilJrcbigt  am  ^^^nlmfüHittog,  Hnt^mittrtjj)?. 

Kj  Dominica    Paliiianim    a  Praudio. 

'Is   affectus   sit   in    vobis'  3C.     Haec   est   Epistola    pro   Ciiristianis^iiii, 2, ;> 
et    alioqui    nemine.       Xain    qui    nou    credunt,    sed    Italien    Kiiangelium    pro 
stultitia,    bic    gl^et    bic    lere    gar    nid^t   an.      Oportet    ante    omnia   credatur, 
i  quod  I|esus  Clin.stus  obediens  patri  et  seipisum,  noii  pro  se  et  siia  persona, 
sed  pro  nobis.    Qui  hoc  credit,  bem  gilt  bte  prebigt.    Sic  sonat:  'Is  affeetnsV*')i'-2'* 
Id  est:  {fr  nam  fid^e  nicfjt  an,  aU  ob  erö  f)ctte  geftolen  iinb  geraubt. 

Mira    verba,    quac   in    germanico    nou    bene    intellitiuntiir.      Apostolus 
iiicepit  praedicare  in  hoc  cap[ite,  ut  Christianos  bal)in  rei|t,  ut  qui.sque  ftd) 


1  oben  am  üeitenrande  steht  U.  l'b[ilij)pi  alleguria:  Acclamatio  illa  Ilusiaiia  K.  Est 
Inuocatio,  praedicatio,  confessio,  gratiarum  actio  pop[uli  istius  regui,  Est  igitur  regnum  spiri- 
tuale  IC.  Quod  prosternuiit  vestes  in  via,  significat,  quod  omnes  debeant  subiici  isti  regi 
[v  aus  regnoj.  Rami  oliuarum  vtj Luclas  vel  palmarum  vt  Ioh[annes,  significaut,  quod 
liomiues  quaerant  paceiu  apud  regem  Cliristuin ,  Nam  apud  vet[eres  oliuarum  aut  palmarum 
ramis  pax  cuucordia  [dazu  significabatur  sji]  [unter  Nam  his  concordia  steht  Locum  dieebat 
esse  in  Liuio  ps.  2.  et  nunc  reges  intel[liguntur7  vel  vestes  sunt  plebs  pi  133  In  oram  vesti- 
uienti  jc.  Rami  magistratus  principes  je.  Apostoli  collocant  Cbristum  in  asinam  et  [über 
(asin)/  puUuni  i.  e.  parant  Christo  regnum ,  nou  sibi  vt  Episcopi  qui  ipsi  insessores  sunt  K. 
•Jj?  Haec  bis  gcraufit]  dnfiir  sieht  unten  am  Seitenrande  ®ife  &()iftEt  ift  ein  (crc  üHein  für 
ß^viften  bie  nic^t  gleuben  Bnb  fjalten  boo  Guongclium  ein  fatel  ober  torfjeit,  geljet  bie  Ictjen  gar 
nii^t  on,  Senen  ift§  tvoftlic^,  bic  getnil  gleubcn,  boä  3ls1u?  C[^riftuä  fei)  gcljotjam  iDorbeit  bem 
ütttcr  fiiä  jum  tobe  ic.  »nb  fic^  jetbä  gegeben  in  ben  tob,  nic^t  fut  (id§  ober  fein  petfon,  fottbcrn 
für  »nfet  funbe.  SBer  baS  gteuBt,  bem  gilt  biefe  gtebigt.  §ielt  er§  nic§t  für  ein  raub. 
9iam  fic6  feiner  gott^eit  nid^t  an ,  ofö  ob  cr§  ^ette  geftolen  ober  gctouit  sp  2  Philip.  2.  r 

ö  nach  Cliristus  steht  (actus  sit  sji        nac/i  oliediens  steht  patri  vsq[ue  ad  mortem  «;)       itach 
seipsum  steht  tradidit  sp         T  6r  über  nom       nid^t  über  an         9J1S2, 1  ut  bis  oergeffcn  lait 

N]   10  IN  DIE  PALMAR|UM  EPISTOLA    PHILIPP.  II. 

'Hoc  enini   sentite  in   vobis,   quod   et   in  Christo   Hiesu,         -ijijii. a, s ff. 
Qui  cum   in  forma.' 
Haec   est  epistola   tantum    pro   piis   Christianis   unb    fünft    nljmanbt. 
Nam  incredulis  verbumque  male  intelligeutibus  nihil  prodest.     2)en  ii   mu^ 
15  gcgieubt  bor  allen  bingen  fc^n  Christum  esse  humiliatum  cruce  non  propter 
se,  sed  propter  nos.    Qiiisquis  hoc  crediderit,  ad  eum  pertinet  haec  epistola, 
bte  laut  alBt):  '(äljn  Ijtltc^cr  fei}   gefljnnet'  3C.  'formam    servi'.     £>a§*ffii. 2.5-7 
finbt  lüunberlid^c  reben  germanismo  alieni.    D[ivus  Paulus  hoc  cap|ite  incipit 
ad-alliciendos  christianos,  ha^  ttjv.  itlid^er  fic^  fet)neö  nel^iftcn  folbe  an  nf)cmen 


10112  ro         IT  fei)  gef^nnet  über  jc.  lormam         l'J  Status  huius  epistolae  ro  r 


182  l'vcbiglcu  bcä  3(il)«ä  1531. 

li]  fciiiC'  ncd)iten  nii  iil)eiiicii  jol  imb  jciu  Dcigeüeii  et  jc.  Va  haw  est  docitriua 
nostra:  quaiido  dixiiuus  uos  omiiia  boua  accepissc  a  doiiiiuo  et  rcflempitos, 
(lebemus  aliis  ideni  praestare.  Hanc  d|Oct[iioam  ju  leveit  non  pos|siiruus 
ein  g  voffcv  CiTlllpcl  aufftrciticil  quam  hoc  Christi.  Sic  eiiira  fecit  is,  qiii  vos 
libcravit,  sie  I)at  tx^i  and)  OcUunft,  sie  econtra  vos.  Et  tanien  valde  gering  * 
nnfer  Betoeifiung  H".  Et  deinde  ip.se  cum  e.sset  in  forma  dei  jc.  ba§  ift  gercbt 
iiuff  ©.  5|>|aul§  tlH'ife.     Nos  gcr|mani  non  intelligiimis,  quid  siguificet. 

Qs  fiub  etlidjc,  bie  l\ahcn  l)l)r  gnt  nnb  gelt  ei'tuorben  an  raub  unb 
bicL)ft|alI,  rcc^t  unb  rebiUd},  ut  tales  possint  dicere:  ba§  ift  !eiii  bie^ftal. 
-Jluff  bie  ineife  f)at  ©.  5lngiuft[inuö  et  alii  biefen  Jejt  gebeutet.  Nou  venit  lo 
ad  siiam  deitatem  nt  alii,  pap|i.stae,  qui  vohnit  esse  magistri,  sed  (^atä  fein 
örtegnt,  ift  l)t)in  angeborn,  non  i^aU  gefaufft.  Papa  t\aU  geftolen  et  nos, 
et  (|uot|quot  fic^  unterfteljen  ju  regiern  nnb  nteiftern  animas,  sunt  raptores, 
ut  princeps  dicere  potest  ad  furcm,  tnorber,  iuobedieutem :  bu  l^aft  mir 
geraubt  mein  fjurftlic^  gelüalt,  qnae  non  tua,  quia  mir  geburt  huius  viri  is 


1  jot  aber  n'^emcn        nach  üetgeffen  sieht  ba§  fic  eine?  finne§  feien  k.  sit  3  C.  C. 

lilemun  gratia  et   veritate  Item  Col:   diuinitas   liab[itabjit   in   eo   eorporaliter  sp  r        4  über 
aufftreifien  steht  bringen         nach  fecit  steht  inquit  Paulus  sp  5  nach  tarnen  steht  ift  sji 

(.'onfer  vitam  tuam  cum  liis   v[erbis  sp  r  6  nach   fietoeifiung  steht   gegen   bcm  cj;cm|)et 

e^tifti  sp       EPISTOLA  PHIL.  2.  s^'  '■  7  über  significet  steht  velit         9llO  über  possint  bis 

3luff  steht  ille  dicitur  a  mundo   bouus  vir,  nemo  potest  eum  arguere  s]>         Augtustinus  sp  r 
11  nach  ut  steht  et  sp         über  alii  steht  2  sp  über  pap|istae  steht   1   sp         über  magistri 

steht  honiines  saluare  saluatores  sp        '^at§  c  in  ift  sp  12  über  geftolen  steht  gcrailBt  sp 

13  nach  raptores  ateht  diuinitatis  sp  14  nach  inobedientem  steht  qui  subditum  laesit  sp  r 

N]  al§  fel}n,  jfja  ba§  er  ou(^  fel)n  el^gen  bürgeffe.  Nam  ipsi  noverunt  omnia  se 
a  deo  accepisse  per  Christum.  2)a§  geloalbige  ejempel  gebort  pi  bifer 
Ucrmanuug,  bo  trcljbet  er,  l^eicät,  oncjunbet  hoc  maximo  exemplo  q.  d.  Sicut 
ipse  Christus  vobis  ministravil,  ita  et  vos  unicuique  et  tamen  est  uulla 
similitudo   de   miuisterio   Christi   et  vestro.     Quia   Christus    deus   factus   est  so 

!ß.7servus.  '9lam  el)ne§  fne(^t§  geftalbt  afjn.'  Hebraismus  est.  Hunc 
interpretemur. 

6»  f^nbt  etli(^,  qui  suas  divicias  sine  rapiua  acquisierunt  et  iure 
possuüt  dicere:  Hoc  est  raeura  iure.  Ita  Christus  suam  divinitatem  non 
habuit  rapina[m  sicut  alia  idola  Papae  et  sectae,  qui  hoc  ambiunt.  Christus  25 
autem  naturaliter  et  iure  habet.  Haec  est  sententia  Augustiui.  Omnes 
autem,  qui  conseienciis  praeesse  vohint  propriis  legibus,  illi  rapiunt  hanc 
divinitatem.  Sicut  eciam  Princeps  possit  dicere  raptori  suae  regionis:  S)lt) 
f(^al(J,  tu  rapuisti  mihi  honorem.    Huic  detraxisti  sua,  tanquam  princeps  esses. 


IG  se  ro  nach  umnia  18119  Sicut  über  ipse         l'J  est  darchstr  sp  und  nach  nulla 

gesetzt        21  9iom  (fii^)       Heln-ais[mns  Non  arbitratus  est  esse  rapinam  ro  r        28  Idolatre 
gloriam  dei  rapinam  liabent  ro  r 


■Jit.  19  [2.  apvii].  is;i 

K]  subtliti  gut  iiiib  leben  311  rcgivii  et  tarnen  aiift-rs  ciii.s  jc.  bcm  ift'j  md)l 
niigcboin,  seil  geraubt  unb  geftolcn.  Qui  voro  habet  angeborn,  bei;  I)Qtö 
iccf}t.  Sic  Christus  non  habet  ut  hicifer,  Papa,  Rottae,  qui  sunt  bieB  gcitt= 
lidjcr  cl)rc  unb  gelonlt.     Est   honus   intellectus,  noii   rciieiendus.     Qö  gcBuvt 

■'■  l)l)m,  quinl  natuilicf)cv  @ott  \i\),  Et  hie  l'jauhis  beftetiget  hune  art|icuhnii, 
quod  xeä)t  ijüh  ba  ^u,  quod  sit  deo  gleic^. 

Et  etiani  ((uidam  inveniunttu',  (|ni  «luideiii  liubeut  l)f)r  gut  mit  l'ccf)t, 
et  tanien  sunt  bieb  unb  vcuber,  ut  if)euef  baucv  dicebat:  i^d)  l)ab  biob  jc- 
Sic  si   ego  habereiu   pauem   et  mens   vicinus  egeret  et   dicierem:    ^^d)   ijühc 

lu  b  rob,  si  vis,  fifjaff  biv§  aud).     Si  hunc  non  cibo,  ift  mein  gut  ein  geftolen, 

geraubt  gut.   Et  si  nic^t  geraubt  unb  geftolen,  quanquam  aliis  non  abstuli 

(|ui  spuliat  alios  ....  facit,  ut  solus  oratur.    Sic  is  est.    Sic  dicit  Ambro[sius ' : 

Ciba  esurieuteni,    si  nou,   occidisti,   nndum,    viuctum  libera  JC.  quia  in   istis  Sei- ss,  6 

nece8|sitatibus  btftu  mit  beinem  gut  fi^ulbig,  et  es  f^ulbig  k.    Christus  non 

15   sohuu  habet  re  et  substantia   divinitatera,    sed   etiam   usu    et   actione.     Non 


1  subditi  über  18'J,  lö  viri       nach  aiifeis  steht  ac  tu  esses  dominus  tij)         J  nach  sed  steht 
Ijotä  sp        über  habet  steht  ^at  sjj  V  Sic  über  Cliristus        über  Papa  steht  2.  Tlies.  2.  «^) 

2.  'J'hes.  2.  r         4  nach  intellectus  steht  Augustini  sp       Christus  equalis  deo  r         5  über 
Ij^nt  steht  ß^tifto  sp  7  über  etiam  steht  postea  sp  8  nach  Btob  steht  fut  mic^,  loiltuS 

auc^  l^aBcn,  ]o  \^\dt  bir§  sp  rh         10  nach  tixoh  steht  pro  nie  sp         11  nach  mäji  steht  ift  sp 

nach  abstuli  steht  tarnen  ideni  peccatum  conimitto,  quod  raptor  sp       radierte  Stelle 

13  ...  .  radiert,  dafür  ideo  sp  facit  dwrcltstr  sp  nach  oratur  steht  pro  se  sp  nach 
est  steht  qui  egestatem  patienti  non  opitulatur  s/i  Aiubro[sius  i-  13  nach   non  steht 

pauisti  sp        vor  uudum  steht  Sic  sp        über  vinctuui  steht  Esa  58  sp  14  et  es  ((^ulbij 

c  in  ba§  bu  beinem  3Jed^ften  ^ftffEf'  ^P         liijl84, 1  habet  bis  erat  unt 

■)   Oft  von  Luther  zitiert,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  6,  273,  6j7;  Erl.  Ausg.  23,  332. 

N]  nie  latro  nou  potest  habere  iure  rapta.  Ita  Lucifer  rapina[m  habet,  Pa[)a, 
svermerii,  qui  hoc  ambiunt.  S§  fl}nbt  bibe  unb  fc§el!e  gütlicher  gelDalt.  jDa§ 
ift  el)n  gutter  berftanbt,  Quod  Christus  iure  deus  praedicetur,  ber  loarljafftiger, 
natürlicher  got  fe^.     Et  ita  afißrmat  huuc  articulum  de  divinitate  Cliristi. 

20  Secundo  inveniuntur  homines,  qui  iure  sua  possident  unb  f^nbt  glel)c() 

löol  bibe  unb  relt)ber.  Exemplum:  si  ego  abuudo  et  proximum  esurientem 
relinquo  et  dico:  ^d)  l)ab  brott)  t)n  meinem  l)au^e,  lüera  barff,  ber  fd^ic!» 
l)l)m  oild).  Talis,  quamvis  iure  adeptus  est,  tarnen  est  raptor,  quia  detraliit 
csurienti,  nemini  uiinistrat.    @r  tüt)rbt  et)n  btp  über  fel)nem  ctjgen  gut,  bo  er 

2-'  nicmanbt  mit  bienet  et  eiusdem  animi  est  cum  raptore.  Ita  dicit  Anibrosius: 
©pel)fc  bcn  l^ungrigen,  2rofte  ben  gefangen,  si  minus,  tunc  occidisti.  Ita  hie 
Paulus   dicit   Christum    tam   substaucia   (juain   usu  esse    deum    verum,    nou 

17  @§  bis  gelDOtt  itnt  ro         20  Secundo  tmt  ro  darüber  2  ro         21  unten  am  Seiten- 
rande steht  Idolatre  insticiarii  conscienciarumque  thiranni  raptores  sunt  diuinitatis  et  gloriae 

Christi  ro       Duplices  Kaptores!   y.  '    ro  2-j  liaptores  et  fures  sunt  qui  proximo 

iudigeuti  nun  succiuTuut  ro  r        251184, 14  dicit  bis  ä^ftoleu  unt  ro 


184  ^ütcbigteii  bce-  ;i>nl)vcä  lOSl. 

If)  (licil:  Üt  []üt  lüd)tc-  Cjeftoleu,  setl  nun  luihiiit  pro  lujiiMU.  (iiumHinani  erat 
deus  et  noii  rapuit,  sed  etiam  nou  pro  rap|ina  habixit  i.  e.  non  fecit  ut  is, 
(jni  habet  bona,  qui  non  est  für  proptcr  b|Oua,  sed  usniu,  quia  utitiir  ut  bie6 
itllb  fdjalct.  Duplices  fures:  für  rerum  et  für  usus  rerum.  Sic,  inquit,  et 
vos  faeite.  Quando  ego  doctus  et  praedicare  scio  et  vocatus:  Si  non  praedico  s 
iis,  qui  indigeut  praedicatione,  illis  aufero.  Sed  tarnen  scientia  luea,  uon  tu 
mihi  dedisti,  non  rapui,  non  furatus  sum.  Sed  si  non  do  ei,  qui  indiget, 
ei  rapio,  quia  bo  lion,  quod  ei  fifiulbig  bin,  uon  est  niea,  sed  fein.  Et  nihil 
l^ilfft:  ßliebev  gefel,  a  te  uon  didici,  non  fuisti  mens  praeeeptor  jc.  Non  sie 
Christus  fecit,  qjuanquam  hab|uit  divinitatem  et  verus  deus  erat,  Non  dixit:  lo 
vos  estis  pec|catores.  Ego  sum  beatus,  verax,  sapiens,  quid  [)ai>t  \)i]t  311 
mir  jUäUfplXC^en,  q|anquam  nemo  ei  dedit  et  nemini  abstulit,  tarnen  non 
hallet  pro   rapina.     Ideo    usus  deitate  uon    sibi,   quasi   furatus,    sed    aliis  in 

ä  sed  (•  In  t)ielt  Etl  sjj  li.iljuit  dun-liMr  "ji  'JJ4  non  (i.)  bis  fifjatd  %inl  3j4  über 
ut  bis  \ä)SxiS.  sieht  er  wit  babur{J^  acjc^cn  wetben  sj)  4  nach.  fc^otcE  steht  nuv  ju  feinem  gcnieä 
»nb  be§  9iel)cftcn  jii^aben  sp  rli  nach  rerum  (2.)  steht  S)er»  nii^t  rcc^t  anlegt  sp  (m-  lennn 
et  für  vsus  rerum  r  5  vos  über  4  et  ('2.)  nach  doctus  steht  sum  a}>  6  iis  über  qui  über 
tarnen  steht  est  sj?  nach  tu  steht  eam  sp  Hie  recensenda  membra  K.  sj/  r  7  non  (2.) 
über  furatus  über  do  ei  steht  communico  sp  9  nach  ^tlfft  steht  si  dico  sp  11  Ro.  15.  s/)  r 
13  nach  usus  steht  est  sj>       uliis  in  c  in  in  nostrum  «p 

N]W)ii.  2,6raptorem.   Et  est  rec^t.    6r  fjnty  nitf^t  gcftolen.    Ouc^  'nidjt  gehalten  öovu 

raub'  i.  e.  6r  i)at  \\ä)  nic^t  gcftelt  lüie  el)n  foldjcv  Boßloic^t,  qui  uou  substaneia  15 
est  raptor,  sed  usu,  qui  parta  bene  sibi  ser\-it  et  nemini  succurrit.  Duplex 
est  für:  substaneia  für  et  usu  für.  Ita  si  ego  parta  bona  aliis  alieno,  tuuc 
fio  für  usu.  Tu  si  habes  scienciam  et  aliis  non  praedicas  vocatus,  tunc  es 
für,  bcn  iuic  Ivoü  Ijaft'S  iTit)t  rec^t  fvlgct,  ^unbern  e«  ift  nidjt  mef)r  btt)n,  sed 
aliorum.  Ita  iiuporari '  caveaut,  qui  dicunt:  Sibev,  got  f)at  inl)r5  geben,  id§  20 
magS  geben  obber  laffen,  luie  iä)  toil.  5Jein.  ©30  ^at  (?'^ri[tu§  itid^t  get^an. 
Qui  ftiit  deus,  nos  infirmi  peccatores.  Non  dixit:  21}a§  bljn  ic^  euc^  ft^ulbig? 
[)Qt  Ijmanbt  inic^  Cfmaä  an^u]pXiä)mV^  Nihil,  quia  omnia  a  me  ipso  habeo 
et  tarnen  ita  volo  facere,  ut  mea  potencia,  sapiencia,  iusticia  jc.  sit  illorum, 
qui  credunt,  ben  hJ^l  \d)  fic  inl}t  teilen,  bQ§  fie  fte  ouc^  Ijaben.    Ipse  fuit  25 

14ll5  Non   arbitratus  est  esse  rapiuara  ro  r  19  Bona  dei  nobis  collata  non  sunt 

nostra  sed  aliorum  ro  r  21    tote  ii^  Wil  über  9iciu  23  ^manbt  über  (l)t)       etlDoS  über 

nüc^  Dujitjpvec^en 

')  Daß  Luther  hier  an  die  KauflctUe  denkt,  iriril  klar  :.  B.  aus  ^ler  Stelle.  Untt.  Aung. 
Bd.  J5,  294,20  (Jvftlid)  i)abn\  bic  fauffleut  untcv  fid)  ein  gemetine  regel,  .  . .  ba  fie  fogeii  '3fd) 
mag  meine  \Ddi)X  fo  t!)etur  geben  nÜ^  id)  tan'  (audi  15,  295,  20);  aber  nach  dem  Znsamme)ihanp 
(und  auch  (p'aphisch)  kamt  nicht  in  imporari  einfach  empori  stecken,  audi  emporari  = 
'Kaufmann  sein  oder  wie  ein  Kaufmann  handeln'  gäbe  eine  gezwungene  Kimslruklion. 
Xach  Sic  inquit  et 'vos  faeite  üben  Z.  4l5  lüge  nahe:  ita  \-m^era,vi{i) ;  graphisch -wäre  aucJi 
iniuriari  möglich,  d.  h.  Unrecht  begelien  und  sirar  durch  Versäumen  der  Predigt.  [().  B.J 
-)  anjujprec^en  =  von  jemand  etwas  beanspruclmi  Ji  Wtb.  1,  4tiS  =  Z.  12  jnfpredjcn. 


*J(v.  19  [•>.  «ptil).  185 

1!J  iisimi,  Öud  ut  .su:i  iuslitia,  sauctilicatio  iioii  foU  bi'l)  illl  blcibcii,  h«1  iit  oiuiiuo 
liab|eaut  ista,  qui  ad  cum  clamaiit. 

S)a§  t)nt  cv  öctl)ait.  @r  I)at  nidjt  ein  ^jartctfcii,  tellci  bvob ' :  4  regiia, 
nee  liabet  bic  bettelflllllt,  (luam  ego  et  alius  doctor,  S.ed  liabet  bic  flabc,  boy 

.',  er  Ö)|ott  g(ei(^  luar,  et  tamon  fcijctS  ()inbau  et  dicit:  ©ie  fo(  lüdjt  nüeiii 
mein  fein,  Et  bu  amec^tigci- ,  idjcbit^tei-  ^iJlcnfdj  bavffft  anjcljcn  ein  giilben, 
l'odfc,  vides  indigere  proxiimiiii  tiinica  et  fac-is  te  ein  vaubcr  unb  bicbe  et 
dicis  te  neiuini  (juicquaiii  debere".'  Et  ipse  dominus  l)at  bvan  gcfelit  fein 
©otttjeit.     Si  mihi  deb[eres  dare  solem,  Si  foIt§  cim  d\va'5  berfauffcn,  item 

10  (juando  scrviis  debet  quid  facere  domiuo.  (?in  ^ituevman  tan  ficf)  nic^t  gnug 
befcfjiffen  niacfjen^  lueS  ift§  bcnn?  si  etiam  ein  laufige  partefen,  li^asj  ift«,  baö 
man  bid^  mu§  fo  fet)crn  unb  anbeten?  Siftu  aber  ein  6I)vift?  t)0  ein  üeuffel 
auff  bein  topff.''  Vidc  hoc  exemplum.  6^:3  ift  l;f)m  nicfjt  umb  p|  arteten  ju 
t^nn,  umb  be§  S^iurden  fron  unb  ^imel,  erbe  unb  fon  unb  monb.    tös  fcfjcme 

15  fid)  nur  aUe  unfer  tugcnt  gegen  bem.    Si  etiam  in  ext|remo  die  possumus 

1  Sed  c  in  Itn  sp  J  nach  ista  steht  Ilona  sj)        nach  clamant  steht  qiii  creduut  in 

eum  et  imiocaiit  euiii  sji  4  Equalis  deo  )•  5  fe^etä  c  in  je^et  fic  sp  6  nach  (ein 

steht  3r  folien  scnicfjcii  aUc,  bic  fi[§  an  midj  galten  sp  7  vor  vocEc  steht  ein  sp  ö  dominus 
über  ipse  sp  9  nach  ©ott^eit  steht  Quid  faceres,  si  potens  esses  dominus?  certe  concul- 

cares  me  pedibius  sp  rh  nach  solem  st^ht  vt  ipse  participes  nos  fecit  divinae  naturae 
2  Pet.  1.  sp  10  über  jimcrman  steht  ntaurcr  sp  11  nach  ))atlefcn  steht  Ijoft  sp  l->  über 
fo  bis  Q'6cr  steht  ((5()riftiim  Icftcit  man,  »erfolgt  man,  ßreufeiget  jc.)  7.9  über  ^j^avlcfen  steht 
gelt  unb  gut  sji         14  über  unb  (1.)  steht  Omb  sji         15  nach  bem  steht  3)lon  s}) 

')  tcHet  firob  BWtb.  11, '240  Brot,  auf  dem  man  das  Fleisch  serschniü,  das  für  den 
BetlJer  dann  gut  fie.nwj  v:ar.  So  auch  Erl.  Ah!<ij.  32,  207  S!a§  iSanb  danaan  ift  fnnm  ein 
Settclftücf  ober  leflerbtob  getocft  gegen  bct  ganjen  äßclt  9Jeic^.  -)  ficf)  befdjiffen  machen 

vgl.  Thiele  zu  Nr.  189  (ein  Bild  lächerlichen  Hochmuts).  ')  ein  Seuffel  auff  bein  topff 

vgl  ünsre  Ausg.  Bd.  33,  67S  zu  S.  14S,  23/f'. 

N]  tliesaurus  diviuitatis.  (fr  t)at  mäjt  bettelfunft  lüie  iä)  obbcr  anber  aut  aliaui 
infirmam  poteuciam.     Sed  habuit  iianc  totani,  scilicet  deo  erat  siniilis. 

S)a§  '^at  er  nidjt  angefe^en  unb  "^er  gegeben,  unb  btu  fc^ebic^tcr  menfcf) 
barfft  anfeT)en  eljn  lofcu  ft,  roct  obber  gaben  et  subtrahis  proximo  et  putas 

20  te  iure  possidere".'  Quid  faceres,  si  tu  deberes  mihi  solem,  hjuam,  vitam 
dare?  S^to  toiffeft  nid)t,  kiie  befdjiffen  bin  bic^  madieft,  si  carerem  pauc,  neu 
dare  debcs  obber  arbel)tten.  äüa§  ift  mi)t  bel)ner  portcdcu  unb  fatneru  bt)re 
unb  barfft  bid)  bennoii^  ^n  nucj  matten?  Ita  servus  iuobedicns,  Uicu  man 
t)m  cl)n  lüort  fprid)t,  tuuc  recedit.    Ita  impiissimi  sumus  ml)t  unfer  buberet). 

25  Ubi  permauebimus  in  extremo  iudicio?  Domine,  his  iuservii.  Esto,  (piod 
fecerimus  studiosissime,  tarnen  nihil  erat  eroa  hoc  exemplum.  3)o  toerbeu 
mijr   lool    fd^lnetjgen    omnium   Ixmorum    nostrorum    datorum    erga    dona    dei 

16  Christus  imiiu'nsain  siiaui  gi'acinm  et  seipsuin  oniniliLtis  oJlert  et  nos  niisi'ri  niendici 
nostris  donis  aliis  non  succuirinms  ru  r         17  totam  über  (i)artem)         21  über  blv  steht  gnug 


186  'i'vcbiatcii  bc-ä  ^aijxfi  liJol. 


III  -js  IS  ff  ''ictaro  vure:  Ego  praiidicavi,  docui  Mattli.  25.  ([uid  ad  i«ta,  (juae  ipse?  Tum 
tu:  Uli  doiuiue,  mihi  sis  propieiu.'s,  lib|enter  tacebo  mea  beneficia,  quid  eius 
diviuitas?  @r  fe^t  b'lä)  i){n  an,  ac  tu  deus,  ac  ipse  servus.  Cogitet  hoc, 
i|uaeso,  quisque.  Sed  non  facimu.s,  removemus  iioc  exemplum  ex  oculis. 
Qui  ctlDa§  bermag,  putat  .se  habere  uitb  ivil  bfuiub  gefcl^ert  unb  angebetet  s 
fein  cum  suis  bouis.  Dixi  esse  lectionem  pro  Christianis.  1.  ftud,  quod 
Christus  dedit  cxemplum,  quod  sua  divinitate  nohiit  uti  ut  sua,  cum  tameu 
vci^t  ba  ]U  ()atjtc.  Nohiit  d|icere:  Ego  sum  deus,  bu  ein  hui,  ^ä)  it)tl§ 
a  te  l)a6en,  ut  me  adores.     Sed:  quauquam  sim  deus,  voio  tibi  servire  cum 

2?(fliii).  2o,2somuibus,  quae  sum  et  habeo.  Non  veni,  ut  mihi  ministretur.  Sic  ego  cum  lo 
omuibus,  quae  habeo,  sie  aifectus  esse  debeo,  ut  uou  mic^  la3  feljren  unb 
bicnen  propter  k.  sed  ecoutra.  Sic  ipse.  S)a  mit  ift  er  nibber  gefc^Iagen 
I)od)mut,  omnium  b|onorum  operum  fiducia,  fie  fjeiffen,  h)ie  fie  l^ciljen.  Non, 
(piod  uou  placeant  deo,  sed  quod  er  bir  baö  jiel  cum  b|onis  o|perib[us  geftetft 
l)at  1'ü  l)ocf;,  ba§  bii§  nid^t  erreidjcn  loivft.  Dedisti  t't:  ipse  suam  diviuitatem.  is 
S)o§  ift  ein   ftuife.     S)a  mit   teil  idj  nic^t  räum  gegeben  ^aben  ben 

1  aber  ipse  sieht  facit  sp  Ifä  Tum  tu  nii  diirrliDtr  njt  'J  vor  doiuine  steht  O  sp 
nach  propioius  steht  in  die  iudicii  sp  nach  beueficia  steht  Quid  enim  sunt  mea,  imo 
omuium  Sanctorum  ab  iuitio  mundi  beneficia  et  meiita  sunt  ad  diuiuitatem  Christi?  sp  rh 
2/3  quid  eius  divinitas  durchstr  sp  3  ^ilt  c  in  otien  sp  aber  ac  tu  deus  steht  vt  in  coena  sp 
nach  servus  steht  est  danach  vt  Matth.  20  2)c§  tnen|$En  ift  nid^t  tonten,  ba§  er  im  biencil 
loffe,  fonbetn  bo§  er  biene  »nb  gc'Be  iibtn  ju  einer  erlofung  für  »tele  s/i  rk  5  über  Qui  steht 
äöer  sp         5j6  putat  bis  suis  unt         5  nach   se  steht  solum  summo  iure  sp  6  vor  Dixi 

steht  Ideo  sp  7  nach  exemplum  steht  nobis  sp  noluit  bis  cum  unt  cum  tamen  c  in  oB 
er  H)ot  sp  SjO  über  ein  bis  Mafien  steht  vno  verbo  potuisset  iacere  obedientiam  pop[ulo  loh.  8. 
ü  nach  deus  steht  tannen  sj>  10  über  mihi  steht  Matth  20  sp         Matth  20  vt  supra  sp  r 

11  debeo  über  esse  11J12  unb  bis  ipse  durchstr  sp  dafür  »nb  nnieten  »niB  meiner  fünft,  e'^r, 
gut§,  gcloaltS  Willen,  fonbcrn  bo§  id^  anbcrn  ba  mit  biene,  sicut  Christus  fecit  sp  13  operum 
fiducia  über  fie       t)eiffcn  (:i.)  c  in  Wollen  s/i         76  nach  mit  steht  a6er  sp 

N]  accepta.  ;ja  Inen  \v\)x  be-5  gebeerten,  rtljr  luurben»  anber»  mactjcn.  ]^a  tocn 
hJ^rbt  iia§  tnerben?  Interim  incedimus  securi  et  fures  uemini  adiuvantes. 
Qui  sunt  Christiani,  ilhid  exemplum  suscipinnt.  Haec  est  prima  pars 
Exempli  Christi,  (jui  iure  habuit  suam  diviuitateiu  et  tarnen  nobis  iuserviit,  20 
non  dixit:  2)lt)  bift  e^n  bnbe,  bin  folt  mt)r  bienen  jc.  sed  dicit:  Ego  sum 
deus  et  venio  tibi  servire  et  iuvare.  SBa-S  tt)nn  lüir?  Contraria.  Pii  autem 
debeut  eo  tendere,  ut  aliis  succurrant  unb  anbete  fe^rcn.  Hoc  est  fulmen 
be§  Ijo^mutS  aller  gutter  ioexä.  Non  damnamus  bona  opera,  sed  illa  superbia 
destruitur.  'Jen  got  fan  ni(^t  Iei)ben,  baö  blu  prangen  tmjlft  bel)ne§  gulbenö,  25 
rod;e§.    6r  l^at  uns  fet;n  cjem^Jel  öil  l^o^er  jlu  ftecten. 

Hie   autem   non   patrocinor   ociosis    mendicis,   qui   hoc   exeiuplo  abuti 


19  Christus   iuuit  seruire  aliis  ro  r  Jö  gulbenl]  f  £  §  -'7  mendicis  über  qui 

Contra  ooiosos  mendicos  ro  r 


9Jr.  19  [2.  9lptill.  187 

U|  bcttciii,  «iiii  il,iciiiit:  ^^d)  bin  ein  avmcv  mciifclj.  'JJiaii  luil  iiiii  \nd)t  a,tbm. 
Clirislus  dicit:  veni,  iit  pecicat[ores  salvos  facerem,  iion  ic.  sed  si,  dio:  Ego 
ftard  unb  gefunb,  non  iudigeo  te.  Sed  iain  fit:  ''Mein  Iril  betteln  unb  faul 
fein.    Inveninntur  ftarrfe  leut,  et  diciint  postca :  nuin  fol  iinö  crnevcn.    SBcnn 

5  bu  nuff  mein  et  alterius  iHnitcl  i^eljen  et  tu  jc.  jMulti  gf)en  nuff  bcv  gaffen, 
(jiii  Dicndicant,  qui  füllen  fpinncn,  traffertragcn.  Cum  arguuntur,  tunc  cou- 
queruutiir:  man  frf)ilt  mein  ünb.  ^JhlV  I)in  r)eim  et  nihil  dandum  tibi.  Suin 
ego  multa  pas.su.s  jc.  et  tu  noii  vis  jc.  Ipsi  3iel)en|3  ßuongelium  auff  bie 
fvel)t)eit,   bas  \)x  loolt  faul  fein.     2)u  bift  ftarde  unb  gefunb.     Si  non  e.s 

10  Bürger,  sis  servu.s,  si  hoc  non,  g()c  anff  bem  graben.'  Et  tu  mulicr  ?c.  folcf;e 
arme  Icutc  fol  man  plagen,  bie  fo  fanle  leben,  deiiide  ber  furft  öon  fadjfcn. 
Et  postea  luolt  l)l)r  enc^  auff  beu  gemeinen  tafteu  Deiiaffen.  (^uid  hoc?  bai 
man  bie  ftab  bol  betler  modlet.     3)ie  fii^uler  muö  man  ^aben.    Vo,s  auteni: 

1  nach  geBeit  sieht  raten  tjtl^in  5)!an  lefft  midj  not  [eiben  sji  2  nach  non  steht  vt 
nulliim  prorsus  inopiain  paterentur  Iino  sp  rh  sei  durchstr  s^j  nach  si  steht  Christianus 
es  et  integris  virib[us  sp  nach  Ego  steht  Bin  sp  3  te  ein  tua  ope.  3c§  ton  erBeiten  sp 
nach  iam  steht  non  Sj)         nach  unb  steht  bancBen  s/i  4  nach    tcut  steht  qui  queruntur 

se  uegligi  sp        Contra  niendicos  r  ,j  mein  his  tu  c  in  mein  imb  aiiff  ein?  anbcr§  Beutel 

loilt  jcren,  nid^t#  crloerBcn,  fo  bu  boc^  gefunb  bnb  ftaril  bift,  ba§  reumet  |ii^  gar  ni(!5t'j  sp 
5lT  Multi  bis  ^eim  tint  5  g^en  "'6er  ouff  bet  über  gaffen  "  nach  mein  steht  armeä  sp 
y  \)x  c  in  fte  sp  loolt  c  in  WoHen  sp  nach  fein  steltt  nic^t  erBeiten  »nb  bod^  hiol  freffen  sp 
$110  3)u  bis  graBen  unt  10  über  graBen  steht  mit  bem  f^uBtarren  sp  nach  niulier  steht 
quae  robusto  corpore  es,  fpinnc  ober  erBeit  fonft,  ba§  bu  ju  cffen  "^aBft  sji  10IV2  foltf)e  bis 

postea  durcli-iir  sp  dafür  «nb  Bcfc^toere  anbere  (eute  nidjt.  '^x  teret§  aBer  umB,  erBeiten  luott  ir 
[niii^t]  fonbern  ein  fouteben  füren  »nb  hienn  ir  barBel  sp  rh  12113  ben  bis  ^oBen  imt  13  über 
bie  steld  eine  sp      nach  l^aBen  steht  önb  inen  geBen  sp      nach  autem  steht  dicitis  sp 

')  d.  h.  arbeite  mit  an  der  HerstelliDig  der  Wälle.  Von  den  Witteribergei'  Befestigungs- 
arheiten  ist  in  den  Predigten  dieses  Jahres  sehr  oft  die  Rede. 

N]  volunt  unb  InoUen  betteln,  arm  unb  faul  fe^n,  sicut  hodie  eontingit.  3jo 
15  fijnbt  ftarcte  ge§unbe  leutlje,  l)aben  ftarde  lt)nber  et  dicunt:  Nobis  e.st 
succurrenduni.  i^a  1"^"  ft'^t  bt)r  ben  fc^toel)^  uff  hm  fopp '  geben.  S)lx)  bift 
ntc^t  ber,  cui  succurreudum  e.st.  Nemini  volunt  .suos  liberos  tradere,  man 
barff  t)l)n  letjn  toortl)  fpred^en.  Iterum  ad  se  recipiunt.  ^f*  ^1§  ^^^  ^^ 
muffen  letjbeu.  ^tf)  tt)n  ouc^  met)ner  muttcr  tljnbt  getoe^en,  tarnen  multa 
20  pas.sus  Hum.  Ita  vos  .secordes,  qui  non  vultis  laborare  hoc  temjjore  periculoso, 
labora:  fanftu  uic^t  me^fter  Inerbcn,  §o  bi^  fned^t  unb  la§  bet)ne  lljuber 
leiben,  ^a  man  fol  arme  leutl)e  unglucJ  anlegen  contra  tuum  aff'cctum. 
5Ran  fol  bie^e  faul^cl^t  nic^t  geftatten,  qui  diciores  et  tuciores  sunt  ipso 
Duce.     Sufficit,   ut  habeatis  scolasticos,   qui   Student,   bie   UIU^  man  ^abcn. 

15  l^aBen  über  ftarde  18   ad  se  über  recipiunt  20   über  periculoso  steht  lamis 

23  nic^t  geftatten  über  qui         24  Contra  impios  et  ociosos  mendicos  ro  r 

')  Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  27,  .'jOl,  17:  Schwermerii  dicunt:  Verbum  est  testimouium 
Spiritus.    6»  ift  bt)C  ber  ic^tDet)^  uff  beljn  fopp.    (Nachschrift  des  Mykonius.)    [K.  1).] 


188  ^PrcbigtiMi  bc'i  ^al)xe^  1531. 

H)  3a  ituiit  prcbigt  l)ie  311  tint,tent[6evi},  "t  benefiat  paupeiibiui-  k.  loiltu  faul 
fein  uiib  tiift  gefunb  unb  hmbs  l)l)m  garten  arbeiten,  fo  lau  man  fe|en  bid) 
et  lib|eros  unb  bic^  l)unger  ftevBen,  Et  postea  furamini  ex  hortis.  De  his 
omuibiis  non  praedicamus.  Christus  nou  est  mortuus  pro  sanis.  (5r  l)at 
fein  ®ot|tt)ett  bargefetjt,  sed  pro  üs,  qui  sciipsos  uou  possuut  ^elffen.  Sic  5 
mein  f£  fol  bir  btenen,  maus  panis  fol  bein  b;rob  fein  et  ista  mea  tua,  modo 
tu  iudigeas.  Si  vero  5ift  gefunbter  bcnn  idj  unb  tuilt  auffm  ftro  liegen  et 
d, leere  te  habere  liberos,  fo  erbeit  vel  ftl)rb  tjungers,  ha-i  man  fol  bie  fiaulen 
fd^elmen  erneeven.  <Bo  tf)ut  ba§  gefinb  et  laboratores  auc^:  Nos  sumus 
Eiiuugeliei,  fie  muffen  un-s  lool  geben.  ;>a  man  muft  bt(^  mit  bcr  tt)ur  für  '« 
bcn  arC'  f(^laf)cn.'  Et  si  scirem  taleru,  qui  habjeret  tales  lib|eros,  quos  nou 
siueret  laborare,  velim  rog|are  consulem,  ut  in  car|cereiii  coniiceret  et  sineret 
fanic  perire,  quia  vohmt  iiostro  sudore  abuti  et  a  nobis  ali.  Si  fanftu 
erbeiten  unb  bein  Brob  ücrbienen,  ut  plures  video  iu  platcis,  quae  funben 
fpinnen,  tuaffertragen  et  servire  iu  douio.    lis  diceudum:  vade,  öerbicne  bein  »^ 


Iji  loitht  bis  unb  (:i.)  uni        2  über  jc^cn  steht  2  sp       über  bid^  steht  1  sp        3  nach 
lib|eros  steht  tuos  sp  Et   postea  c  in   Item  plures  vestram  cerasa,  poma,  spira  et  omnis 

geueris  fructus  s/)  4  nach  sanis  steht  qui  niedico  non  indigent  jc.  sp  5  fein  bis  sed  unt 
nach  bovgeie^t  steht  ift  ttjor  sp  ti  bit  über  bleuen  ista  durchstr  sp  !>  nach  ernceten 
steht  bie  ftatcJ  finb  »nb  toot  etfieilcn  tonnen,  bo§  »ilS  niä|t  t^un  sp  über  gefinb  steht  mut= 
niQig  sp  14  bein  über  btob  ut  bis  plateis  durchstr  sp  dafür  fo  t^ue  e§  Sed  niultas  videu 
anus  ostiatim  raendicare  sp  rh         14115  (lu.ie  bis  Bctbtene  anl 

')  mit  ber  ttjur  fut  ben  ati  fc^la^cn  vgl.  Wander  4,  1190  Nr.  141  ^Einern  die  Tür  vor 
den  Hintern  schlagen . 

Nl  S)n)  a6er,  mi)ltu  faul  fetjn  unb  bift  ftartf,  tt)l)lt  ni($t  arbeljtten  et  pati,  630 
lafe  Oater  unb  mutter  unb  tl)nbcr  {junger  fterben  propter  impietatem.  Ulis 
antem  Christus  inserviit,  qui  iudigueruut,  quia  non  potuimus  liberari.  Ita 
cecis,  infirmis,  panperibus  voiumus  succurrere.  ®en.  fel)ftern  Ijinber  bem 
offen  tnoüen  rt^r  nic^t  ^elffen,  ^^onhtx  fterben  fie  junger.  Nam  si  uobis  20 
ipsis  potuissemus  succurrere,  tuuc  nou  succurrisset  Christus,  et  destitutis 
succurrit.  Ita  eciam  ancillae  et  servi  mox  secedunt,  nolunt  pati.  Ego  si 
essem  Magistratus:  qui  ita  velint  mendicare  pigri,  Don  uuferm  fc^tDet)§  unb 
Mut  nl^emen,  illos  iucarcerarem  et  mori  permitterem.  ^^  ^^  fenbe  C-i  0\xd) 
tüol  muffig  geben.  Ergo  fpt)n,  ar6el)tte  unb  üorbine  beljn  brotl^.  Excipio  25 
illos,  qui  iudigent:  illis  succurre,  bo  la^  f)er  getjen,  n)el)l  bh)  et)ncn  ^  Ijaft- 
Haec  sit  admouicio.  Video  euiui,  bau  l)r  muttotjl  treibet  l)n  bifer  fc^n)eren 
3cel)t.  2ßl)l  eljn  magbt  nic^t  lel}ben,  |o  la§  fie  lauffen  jun  eibern,  fie  tocrben 
nod^  mol  umb§   brotb  binen.    5!el)n,  man  fol   fid^^  nicfjt  laffen   pochen  et 


IG  ftOTif  über  hJljtt         '2Ö  Contra  l'astuni  et  inobedienciam  faniiliae  ro  r 
')  =  .st«. 


9fr.  20  [5.  ?tpril].  18JI 

R]  Bivob.  Si  ober  l)cmnnb  fo  c[ax  idjnmrf),  nt  sc  iucf;t  cvncvcn  faii,  Hii  Clnistus: 
ba  \v'ü  id^  fe^eii  brau  incam  iliviiiitjitcin.  Sic  ego  öeriimfl  bedjcv  3C.  Si 
sii|)erl)iic  vult  familia,  la-ö  fie  faven  in  nomine  c]iab[oli.  Vonict  tenipui?,  quod 
lii)enter  servirent  pro  fru.sto  |)unis.     Crä  Ijcift:  Chriistn.s  niortnns  pro  iis,    fjni 

.'.  se  nid}t  '^clffen  fiinnen.  Non.  S)n§  ift  ein  ficfjer  2:est,  benn  bQ§  er  ba  1)1)1 
gebort,  et  tarnen  neces  saria  admonitio. 

1  nach  fc^Wac^  steht  ift  sji       narh  Christus  steht  dicit  aj>         i  nuc)i.  ego  sieht  )oa§  id§  «/) 
)mc/i  »ermog  Uehl  »nb  ^06  sp      Becker  durclistr  sp        5  narh  Non  stellt  econfra  sy)       urtc/i 
ift  steht  ain  tiiet  »i>         ><  nach  admonitio  steht  haec  est  sp 

N]  dicere:  3ll"t  ^a»  (f uaugelifd)  ?  Christus  illis  adiuvit,  qni  non  potnerunt  se 
liberare.  Sed  ego  immoror  in  hac  exhortacione,  cum  liaec  epistola  Iiabeat 
pulcheriores  locos,   qnia  video  nccessarium   esse  iioc  tempore  vos  admonere. 

10  Exliortacio  ad  oracioneni  commuuem  et  praesertim  pro  principe  uostro. 

Deinde  ut  ordine  et  non  omnes  uno  die  ad  sacramenta  confluant,  quia  satis 
teniporis  usque  ad  festuni  pentecostes  liabent,  ne  opus  sit  diaconos  ita 
onerari  aut  duobus  ant  tribus  aris  coinmunicari,  nt  deinde  ansam  reciperent 
])rivatae  missae.' 

8  liberare  (non)         VJ  habent  (Deinde) 
')   Vyl  iinien  S.  mi,  Uff'. 


20.  5.  9tpvil  1531. 

^rcbigt  am  9)?itth)0^  nnt^  ^^^nlmnrunt,  une^mittttfjv. 

R]  15  A   praudio   hora   2.     4.  post  Palmarum. 

Ai)propin(|[uat  festum  paschae,  in  quo  praedicanduni  de  pass[ione 
domini  nostri  Cliristi  et  resur[rectiouo  et  praecipue  traetandus  articulus 
Christianae  doctrinae.  Nunc  muita  praedicanda  de  passLioue  et  resur[rectiüne 
et  de  Sac|ra[mento  et  aliis,  "tai:  aitff  1  pxtVia,  nicf)t  !aii  gef(^el^en.     Sed  sie 

16  über  Apprupiuq[uat  stellt    Accedit  »/'  17   domini  nosiri  über   Cbristi  nach 

uostri  steht  lesu  sp  18  nach  doctrinae  steht  quod  mortnus  est  propter  peccata  nostra  ot 

resurrexit  propter  iusticiam  nostram  sp         19  gefc^e^cn  über  tan 

N]  20  PASSIO   A  LUTHERO  PREDICATA  anno  31. 

Appropinquat  festum  celebre,  bort)n  tltait  fol  pvebigett  domini  pass[ionem 

et  resurreccionem  Christi  et  inprimis  liuuc  art^iculum  fidei:  Credo  in  Hicsum. 

Sed   magna   est    copia  materiae    de    passione,    sacranieuto,    de   resurreccionc, 

quae   una  hora  non  possit  praedicari.     Ideo  singnlis  diebus  praesumpsi,  ut 

K  ad  minus  textum  historiae  praedicemus,  ba§  lo^r  blel)tcn  Be^  betn  öevftanbt 


äO  ro       Die  Mercurii  uesperi  ro  r         33  materiae  über  (pracdicacionis) 


190  ^vebigten  bc§  3af)rc?  1531. 

H]  proposuiimis,  (juod  istis  diebiit^  textum  et  historiaiu  praedicare  velimiis,  ut 
maueat  in  intell|ectu  CliristiaDorum.  Sicut  in  die  Nativitatis  Christi  prae- 
dicatnr  ai-t[iciiliis,  quomodo  Christus  natus  ex  virgine,  Et  ideo  servatur 
festuni  unb  \o  fort  au  nüe  anbere  tvtxä,  ut  maneant  apud  Christianos,  Sic 
etiam  est  festum,  in  quo  praedicandus  Textus  de  pass[ione  et  resur|rectioue  s 
et  de  SacraLmeiito.  Q  uanquam  per  totuni  aniiuni  andiatis  de  iustitia  fidei, 
tooücn  tnir  aiiff  bi-?  mal  bot)  bem  tejt  bleiben,  ut  maneat  historia  a})ud 
iuveiitutem.     lucipiamus  de  histo[ria  d]icere,  Inie  eä  ergangen  ift. 

In  die  palmarum  !^at  er  eingeritten  nnb  fid^  gefielt  ut  aguus,  qui 
2.  a'ioif  12,  s  debebat  offerri  pro  peceatis  niundi,  quin  in  lege:  '10.  die'  jc.  ut  post  diem  lo 
5.  maetarotur.  Sem  felb|igen  nad^  ^ot  ftc^  (?^riftu§  aucf)  ein  gcfteüt  ^nn 
bcn  ftal  gf)cn  .^ierufa[lem,  ut  5.'°  die  post  er  gerii^tet  linlrbe  et  pro  nobis 
oflPerretur  die  festo  pro  omnibus  nobis.  Hoc  opus  coepit,  per  quod  folleu 
geenbert  tncrben  omnia,  et  is  Ciiristus  !^at  mit  \iä)  geriffen  et  omnia  benedixit, 
lau6,  gva§,  <Son  nnb  monb,  et  sie  isto  festo  cepit  berneuernng  unb  enbcrung,  i^ 

Ijä  pi'opos\iimus  bis   jnaneat  unt  1   praedicare   durchsir  sp  darüber   tractare  sp 

nach  iiitellectu  steht  et  vsu  sp         4  nach  an  steht  per  anni  circuluni  s/i        vor  maneant 
sieht  nota  sp  5  nach  festum  steht  institutum  sp  6  de  (1.)  über  et  PASSIO  sp  r 

8  nacJt  iuveututem  steJtt  et  vnlgum  nota  sp  9  Quid  factum  die  palmarum  )•  10  nach 
lege  sieht  loar  acSotcn  Exo.  12.  in  prineipio  ba§  ein  igtii^Ei;  am  10  tag  be§  crften  monb§  ein  lotnS 
jot  nemcn  »nb  fii§  ouff  ben  14  tog  bc§  tnonben  »nb  (c§tadjtcn  jlDiffc^cn  Q6enb§  k.  lOjll  10.  bis 
mactaretur  durcb«tr  sp        Exn.  12.  r  12  über  gerichtet  steht  gegriffen  13  vor  die  steht 

Hoc  sp       nach  festo  steht  paschae  sp       nach  quüd  steht  opus  sp         14  et  is  c  in  6ä  ^at  sp 
^at  c  in  otleä  sp  15  nach  gva§  stellt  et  alle  creaturas  sp         et  c  in  Ideo  sp        sie 

durclistr  sp  151191, 1  Betneuerung  bis  creaturas  c  in  fo  ju  BernelBcn  »nb  enbern,  nic^t  aficin 
]\ä),  fonbetn  quc^  oUe  ßreatuven  sp 

N]  be§  tejt§  propter  iuniores,  sicut  ah'a  festa  celebrantur,  ut  populus  ilhid 
recordetur  et  discat.  Ita  hoc  festum,  boretjn  mau  fol  |3rcbtgen  bcn  tejt  de 
pas[sionc  et  resur[reccione,  quamvis  per  totum  auunm  auditis  de  iusti- 
ficacionc,  fide,  sacramentis,  lüic  e»  ben  biüic^  ift  iju  allen  prebigen,  ba§  3I0 
leren.  Ideo  hie  nudum  textum  volunuis  proponere.  Ut  videatis,  quid  20 
Christus  sustinuerit  et  passus  sit. 

lucipiamus    textum.      In   die    j)ahnarum    ingressuui    in    §icrufalem 

audistis,  bo  er  ftc^  bargcftelt  ^at  als  cl)n  lamB  jum  Opfer.     Nam  audistis 

2.  smoic]2,3de  agno  pascali,   qui   decimo    die   primi   mensis   erat  in  stabulum  poncndus 

et  deinde  5'°  die  post  erat  mactandus.     Ita  Christus  se  in  stabuhun  Hiero-  25 
solimis  seclusit,  ut  mactaretur.    Sen  uff  ba§  fcft  ift  gef($een  al§,  ba»  gefc^e^en 
fol,  ba§  l^^mmel  unb  erben  unb  alle  creatnren  foEen  ooranbert  Inerben.    Nam 

21  sustinuerit  über  (praedicet,  fieuerit)  24  decimo  über  (10)       primi  mensis  über 

erat  25  deinde  über   ö'°        Christus  agnus  immolandus  quinque  dies  ante  passionem  so 

in  stabulum  Hierosolimitanum  occlusit  ro  r  26  seclusit  über  (segregauit)  JT  foüen 

über  (fiotenb)       »erben  über  Nam         27J191,  19  Nam  bis  rapit  unt  ro 


9ir.  20  [5.  9(ptill.  191 

R]  noii  soliim  se,  sed  omiies  creaturas.  Kam  oiiinia  muffen  licvcubcvt  tucrben, 
ut  apud  siios  cesset  peccatum  et  fiat  ae|tenia  itistitia,  mors  siiblata,  vita  k. 
Die  pal|inaniin  fjat  cv  innnd}c  ftavcfe,  (\u{c  prebigt  cietf)OU  et  locntus  eiim 
Judaeis,  (juasi  foI|t>?  and)  ein  cnbc   mit   l)l)ii  tjabcii:  'lud)'  k.  et  qiiod  iia5)fatti(.23,23|f. 

5  eins  verba  sonant:  baä  6nbc  ift  ba.  Uhi  liaec  praed|icatio  finita,  am  moiitac^ 
unb  binftat^,  bn  ev  ber  tnelt  ein  cnbc  gec^cbcn  Ijnt,  ha  folc^t  bnviiff  ber  Icjt 
passionis. 

'Festum    a/yiiioriim.'     Ista    verba    etiam    lociitiis    am    binftiifl    vt'i^uMia.T 
gcftcrn  .yi  !i3ctf)a[nien,  ba  er  Don  .sötcriif[a(cm  l)in  gangen  ift  l)nn  fein  t)er6evg 

10  ad  Martiiaiu  }c.  dicit:  vos  scitis,  \mx  ijabm  u6cv  morgen  beu  ofter|tng,  quid 
futurum,  dioam.  Nempe  ein  netoe,  fel|am  jeit,  quao  an  feinem  oftcrtag 
gcfc^ef)en  ift,  über  morgen  Bin  ic^  ba  l)in.  Sunt  simplicia  verba  et  simpliciter 
dicta,  et  discipuli  J)a()en§  nicf)t  fonbcrlid)  angenomen,  cum  vid|erent  praescntem, 
et  cog|itabant  eum  tarn  constanter  locutuni:  'veir  jc.     Sed  ipse:  uOermorgen 

15  veniani  in  manus  ludaeornm,  Et  fo  fc^enbltc^  tradar,  ut  etiam  crueitigar. 
Sas  hjort  ift  lif)m  mit  ernft  tion  f)er|en  gangen:  auff  ba§  allcv  fd)enblicf)ft 
getobtiet. 


2  sublata  «4er  mors  'S  get^on  über  prebigt  4  über  ^aSen  steht  Mattli  23  nach 
Ine^  steht  octies  ingeminat  S2>  et  c  in  Ita  «p  5  2.  et  3.  feria  quid  dominus  praedicarit  sp 
11  nach  futurum  steht  sit  sp  Scitis  quod  post  biduum  K.  r  13  über  vid|ercnt  steht  eum  sp 
14  über  veli  steht  Mattli  23  contra  I'liariaeos  et  sciibas  quib[us  octies  minatur  veh  vocans 
bypocritas,  ideo  de  morte  Magistri  niliil  cogitaliant  discipuli  sp  r  16  nach   gangen  steht 

3d&  loetbe  sp  nach  jdjcnbücOft  steht   bctftJottct ,  gefrf)mci^t   (önb)  Bctfjjcict,   gcgciffctt  »nb  sp 

17  nach  gctobtel  steht  Werben  sp 

N]  cum  iiic  liomo  debet  mori  et  vitam  claudere,  Ideo  omnes  creaturas  secum 
rapit.    311^0  ^at  er  angefangen  uff  baS  feft  juüoranbern  nnb  ernelnern  alle§, 

20   toa-?  ba  ift,  Sicnt  in  extremo  iiidicio  omnia  cessabunt  et  alia  resurgent  eternn. 
Duos  sequeutes   dies  palmarum   i)at  tUjriftug   gutte   ftarfe  prebiget   get^an. 
'Ve  ve'  Math.  23.  ba§  aUc  fet)ne  tüortf)  lauten:  ba§  enbe  ift  bo,  toeljl  i(^wnttii.23, istt. 
ijtjn  gef)e,  |o  mu^  alle»  ml)t,  giBt  allem  baj  33alete.    Deinde  sequitur  passio. 

Sjo   f(^rel)6en   bie   (^nangieliften:  '(Ss    luar    ba§    feft    ber   fuffcn8iii.22,7 

25  SSrot'  jc.     Xie   irortt)   l^at   er  ou(^  gerebet  jlu  $ßetl)amcn,   bo  er  ift  Don 

Öierufalcm  gegangen,  ubi  dixit:  'Scitis,  quia  post  biduum  pasca  fiet.'smattii.  26, 2 
Sßü'j  fol  bo  geft^e^en?    65  tn^rbt  eljn  lt)unberli(^  inercf  gcfc^en.    Alia  scilieet 
immolacio.     'Quia  filius   hominis    tradetur,    ut   crucifigatur.'      S)a§ aHnttft.  20, 2 
f^nbt  fc^Ie^t  tüorbt.     Hoc  non  cognoverunt  apostoli,   quia   putant  Christum 

no  nunc  primum  regiiaturum.  Cum  illos  tam  atrociter  increpat,  tunc  dicit:  @§ 
ift  no^  umb  el)n  tag,  has  icf)  §0  fcf;enblid)  fol  nmbfomen.  Xiie  ttorbt  fl)nbt  an§ 
groffem,  tiffcm  Ijercjen  gegangen,  quod  praedicit:  5Jlorgen  ge^e  i^§  fet)n  bo  i)t)n. 

19   Christus  abitnrus  omnia    secum    r.apit  ro  r  2G   Scitis  quia    post  biduum  ro  r 

iT  scilieet  über  Alia         'J'J  f'lu-istum   über  (eum)         3(i  primum  tber  rcgnaturum 


192  5Ptcbigten  bc?  3atixe%  1531. 

R] -i'uutti.  2G, 3  '2)a  licrfamleten.'    S)a§  ift  erleid)  is^to  die  factum,  (|iio  Christus  ista 

verba  dixit  et  ift  suis  verbis  et  cordo  Ijim  l)l)Vem  rat  geloeft,  ubi  eis  laudes 

TOatto.  23,23ff.  c^elefcn '  in  tcmplo  et  8'^''='  'veir,  al§  fol§  ein  tnorbgcfdjrel)  fein  utcv  l)tiven 

I)al'J.     Tdco  couvcnerunt  et  cousul|iieruut:  tinc  \)at  CV  Ctll  lücfen,  Qcfdjvel),  non 
ffliiutti.  2r„4])otcrimus  diutius  terre,   mit  gcltialt  uou  audeuius  aiigrciffeil.     Idco  dicit:  'mit     5 

lift':  luolten  gern  fieimlitf)  umbBringeu,  e'^e?  boW  gtuar  n-.  Sic  deus  dat  eis 
wntttj.  2G,  5  iu  cor,  ut  sibi  tinieant  a  populo.  'Non  iu  die'  ?c.  «luia  erat  C|ivitas  pleua 
populo,  nescio,  quot  niilia,  t)unbevt  ÜQufent.  Saft  un-i  fo  naä)  l)^m  trachten, 
sed  uon  in  die  festo.  Volunt  oecidere  unb  mit  lifteit  vel  veueno  vel  k. 
6ie  tratoen  vi  nic^t  anjitgrciffcn  ucc  mit  lift  in  die  festo,  sed  die  festo  lo 
praeterito  modjt  man  tjeimUd)  crtrentfen  3C.  Sic  hodie  oecidunt  pios  jc. 
Hoc  consilium  ift  am  binftag  gcfcl)cl)cn.  Si  ludas  non  venisset  unb  fie  t)er= 
troftet,  Ipsi  non  fuisscut  fo  t(d ,  haS^  ftc  l)()n  mit  ginalt  vel  lift  jc.  sed  ubi 
venit,  loffen  ftc  Pil|atum  et  Herod|era  bcn  pofel  jhJtngcn,  nee  ausi  ipsi  fuissent 
facere.     Sed  quia  aderat  ista  Roniana  potestas,    nemo  se   opponere   audebat,  i5 


1  Tune  congregati  sunt  r  .5  über  in  tenijilo  sielU  MattU  23  $2)  Veli  r  4  nacli 
consul]uenint  steht  Wie  fie  bie  ^aä)  angriffen  unb  fein  to§  Wutben  dicentes  sp  rli  6  vt  dolo 
tenerent  sp  r  nach  gttiar  steht  Würbe  sp  über  deus  steht  dominus  sp  über  eis  stellt 
ludi^as  sp  S  über  nescio  bis  "^unbcrt  steht  ter  enim  iu  auno  convenieljat  populus  ex  oaiuib[us 
locis  sp  (.jWeljmoI)  fjunbett  über  Saufcnt  steht  vide  loseplium  sp  über  nad)  steht  mit 
liften  sp        Non  iu  die  festo  r      nach  vel  ('i.)  steht  Wie  fie  tonnen  sp  lOjll  die  t'esto  (2.) 

über  praeterito  11  über  man  steht  in  s})  12  nach  unb  steht  ^ettc  s}'  Quo  die  congregati 
sint  3C.  13  fuissent  über  nou  nach  lift  steht  fetten  angrieffen  sp  nach  ubi  steht  ludas  sp 
14  über  ipsi  steht  ludei  sp 

')  laudes  gelefen  vgl.  Wanäcr  2, 180S  Nr.  2  (äincm  bie  Laudes  (efen. 

N]  sBicittt). 26, 3  'Tunc   congregati    sunt'  ,'c.      S^a-J    ift    gleljd)    bcn   tag   gefct}cf)en, 

quando  Christus  praecedentia  verba  loquutus  est,  @ben  am  binftag  cessante 

awotti).  23,23fi.  praedicare,  ubi  clamavit 'Ve,  ve',  ba»  ha^  lecgte  movbtgcfdjrcl)  gelneft.    Tunc 

irati   sunt  et    convenerunt   in    illum   et  cogitant  de   illo   interficiendo.     3Jlt)t 

soicittr,.26,5gelnaIt  ttan)cn  ficj  nic^t  3I0  cnbcir.  Ideo  timent,  'Nou  in  festo  die',  ben  20 
bo  \vax.  bie  ftabt  öol  ÖoIcf'S.  Nam  maximus  populus  concurrebat  in  festa, 
bo  folbc  fic^ö  l)e6en,  sed  interficiendus  est  uon  in  hoc  festo.  Vide  fallacias: 
fie  fordeten  bai  üolcf,  quaerunt  dolo,  bQ§  fie  oni^  nidjt  getragen,  borumö 
trachten  fie  t)el)mlic?^  tucE,  ba?  nur  uff  ba§  fcft  nidjt  gefc^cfjc.  Ita  cciam  facit 
Sathan.  Tunc  venit  ludas.  Sßcr  bcr  (loBclnic^t  nic§t  fumtnen  unb  ^ett  l)n  25 
ben  toeg  gelernet,  nou  potuissent  cum  neque  vi  neque  dolo  interficere.  Tunc 
confederantur  Pilato,  qui  habuit  reguum  Romanum.     511^0  gef)ct'3,  postquam 

üKiitti). 2C, 3 illos  increpavit.    '^Pricftcr':  significat  bcn  gel)ftlicf)Cn  ftanbt,  ut  sunt  Papa, 
ßarbinnle.    'Scribae' sunt  luristae  et  alii  doctores.    'Seuiores'  i.  e.  seuatus 


19  Concilium  ludeoruni  ro  r  21  über   maximus  populus  steht  et  fere  iiicrcdiljilis 

numerus         2.5  ludns  ro  r         28  Principes  sacerdotum  ro  r         29  Scribc  ro  r 


9!r.  20  [5.  «ptil].  193 

R]  q[uanqiiam  occultiiiu.    (fltcftcii,  ratf)en'n,  btc  3"^'iftcn  et  doctores,  btc  f)cili(^en, 
gelcrtcii  imb  gelimltigen  Ijcivcn,  bac'  dictu,  auditu.     Ideo  qui  est  piaedicator, 
Episcopus,  papa,  doctus  et  potens,  mod^tcn  erfcfjvecfcn.     Ps.  2.    2)ic  joücng 'üi- s. a 
t^un,    q;iiicquid  doctum,   getevt,    fjcilig    et  piitestatem  habet  JC.     ?(bcv  iu  hoc 

5  populo  liorreiidiu.s,  qiiod  lioc  sacerdotiuni  a  deo  ipso  ordinaturn,  non 
geutile  Iioc  sacerdotiuni,  a  deo  ordinaturn  gljet  f)in  nn,  et  senatorcs 
a  deo  ordinati,  Et  postea  docti,  profeten,  ,511  rcgirit  unb  ritf^tcn,  isti 
t^un§  unb  gvciffeit  bcn  an,  qui  est  dei .  tilius.  Non  finb§  alle  gelneft  ut 
loseph,  Gainai[iel  est  scriba,  !ontcn  abcx  nidjt  ha  jn,   Sed  ber  Ijauff,   ha^ 

10  sacerdotium  et  doctores  Bleiben  I)eilig,  sed  pauci.  Quis  Jüil  ficf}  ctluci«  lajfen 
buncfen,  cum  optimi,  doctis|simi,  sauctis[simi,  potentis[simi  finb  blinb  unb 
tovtcl)t,  bü'j  fic  bcn  angivciffen,  qui  eorum  dominus,  salvator  et  deus? 

Sic  nostri  E])iscopi,  Papa  faciunt,  postea  gljen  bie  fnvften,  gelevtcn, 
3uriften  ^in  nac^  et  fidunt  sua  potentia,  sanctitate.    ?)nn  be*  leibet  (5{)riftn§, 

15  filius  dei.  Xa  muflen  fic  ftfjcn,  ut  sint  exempluni  et  terror  omnibus,  (|ui  iu 
potestate  sunt,  ne  fidant  potentia,   sanctitate,  sapicntia,  Si  ista  iuvissent,  ibi 

1  über  q[uanquani  steht  vulgus  S2>  über  tat^crrn  steht  sp.niores  populi  s/;  3uriftcu 
et  durrhsir  «p  :?  nach  ba§  xleht  ift  ^äjxeäüä)  \uf)hxm  »nb  jagen  sji  nach  auilitu  steht  lior- 
i-endum  sp  principes  saoerdotum  ac.  »•  o  »ih'-A  mochten  t:teht  loot  bofur  sp  nach  2.  steJit 
SBoTumfi  toScn  bie  ^leiben  tinb  bic  S!eutc  jo  öcvge'öücö !  Sic  fonige  im  (anb  lehnen  ]\äj  ouff  unb 
bie  ^ertn  rat[(^to^cn  mitcinanbct  reibet  ben  $@n:n  »nb  feinen  ©efatfieten  sji  \Ts.  2.  r  4  nach 
liabct  steht  fot  iic^  h)ibcc  ben  .fißrrn  Bnb  feinen  gefalbten  fe^en  sp  5  iiach  populo  steht  est 
liorrendlus  sj}  0  nadt  sacerdotium  steht  sed  «7)  über  ordinaturn  steht   constitutum  sp 

7  profetcn  durchstr  sp  darüber  pharisaei,  scribae,  bcn  tefot^en  loat  sp  9  nach  losepli  steht 
Nicodemus  phari[saeus  sp  loseph  Gamal[iel  )•  10  nach  \iä)  steht  boc^  sji  14  sanctitate 
durchstr  sji  darüber  iusticia  sp  lö  über  muffen  bis  sint  steht  pontifices  scribae  seniores 

populi  sp  16  Si  c  in  ©0  sp        ista  iuvissent  c  in  tunft,  h)ciff)cit,  I)eiügfeit  fetten  ctluaä 

ge^olffen  sp 

N]  bo  fl)nbt  fie  6c^el)nanbev  bie  licljügen,  gelerten,  gclralttgen.  Et  illi  sunt 
timendi,  si  quis  considerat  illorum  condiciones.  2)cn  lua^  l)n  bei'  tüdt  gelert, 
f)el)lig,  f)oc§  ift,  ba§  fol  ^ie  anlauffen  psal.  2.    Ita  hie  ba§  ^e^Hgc,  ge^ftU^c,  *f.  2, 2 

20  üon  got  gcorbnct  ooW,  bie  gclüalttgen,  bie  üugen,  bie  gvcljffen  ben  gotc§  ^on 
nn.  60  ift  cljn  gveulic§  bing.  Nou,  quod  omnes  conveniant.  Nam  loseph, 
Gamaliel  erant  probi,  non  simul  concurrerunt.  Ita  permanet  ba»  prifter= 
tumB,  gelualt  tle^Bt  Ije^Itg,  quamvis  maxima  pars  male  faciat.  Quis  potest 
consistere,  si  videt  contra  Christum  sauctiss|imos,  potentissjimos,  eruditiss|imos 

25  contra  iuinc  Christum  conspirare?  Illi  omnes  procedunt  in  suis  cogitaciouibus, 
iusticiis.  Si  ego  simul  fuissem  in  consilio,  prohibuissem  Euangelistas ,  ne 
ita  de  sanctis,   potentissimis   ita   scriberent.     2l6ev  man  mn^  e»  fet)en,    ut 

17  Seniores  ro  r  18J19  S)en  bis  geljfttic^e  unt  ro  22  SacerJoeiiim  et  potestas 

manet  impiis  vtcunque  personis  r  unten  am  Seitenrande  steht  Sanctissimi  doctissimi  et  poten- 
tissimi  contra  Christum  ro  r         23J25  Quis  bis  hunc  unt  ro 

Sut6et§  äBetle.  XXXIV  13 


194  ^iUcbigteu  bf3  Sntjreä  1531. 

R]  fiicnirit  niaxima  sancti]üis,  poteutia,  (juia  a  dco  ordinata,  et  adliuc  Romana. 
Qiii  V|ult  terreri  se,  ginat,  si  uon  k.  Istud  rabfi^ilag  fecermit  2.  feria, 
quo  die  dixit  Christus  superiora  verba.  2)0  fie  nid^t  burfften  mit  geloalt 
uec  lift   an    gvctffeu,   quomodo  eius   finb  fic  mecfjtig   loorben,   cum  Christus 

ffliittii.  26, 2  dicat  'post  bidtuim?^  cum  tarnen  timeant  muUitndinem  populi  k.     Sic  toirb    6 
firfjg  Qnt)eben  iinb  crfpituieii. 

9)!nttt26,c  'Cum  esset  in  domo'  K.    Nou  aliter  loquitiir  dominus  quam  homo, 

qui  se  dedit  ad  mortem,  ut  sie  affeetus  est  quilibet  iiomo,  si  etiam  ei  pfiff, 
e§  g'^eit  du  hjort  ba  t)in.  d^vifti  gcbianöen  ftl)en  ni(^t  auff  gt  unb  narben= 
lüoffcr,  sed  auff  ben  tob,  ut,  si  furi  multa  dicuntur,  tamen  cog|itat  semper  lo 
nuff  ben  ftritf  unb  galgen.  Sic  dominus:  q|aicquid  vidit  et  andivit,  ift  ^m§ 
»icnt.  M,6if.  ftctÄ  Ijm  fljnn  se  moriturum,  dicit:  lieber  3C.  In  MarLco  c.  14.  dabat  aliam 
glossam,  :^ie:  laft  fie  mit  f rieben,  mac^tS  hoä)  uä)t,  quia  hie  mos,  ut  ungantur 
homines,  quaudo  mortui,  ut  uon  ftinden  unb  öerlnefen,  ut  mos  Iudae[orum, 
Idee   tan   ic^ä   nicfjt  tabbeln,    quia  fein,    ut  ho|mines    ungantur.     Praevenit  is 


1  über  potentia  uteht  sapientia  s/j         adliuc   c  in  vltra  hoc  sp  2   se  über   siuat 

Istud  c  in  Scn  sp         über  fecerunt  steht  Mafien   fie  gcl^atten  sp  4  eius  durchstr  sp 

nach  fic  steht  fein  sp        Occasio  quomodo  ludei  in  Christum  palam  jc.  sp  r  7  Cum 

esset  in  domo  Simonis  leprosi  r  6  über  dedit  steJit  ergcicn  sp  S/9  unter  si  bis  loort 

steht  iijcnn  man  im  gteii^  f'^Q  tififf  «/'  •''  e-  "^c  fl^en  10  furi  durchstr  sp  dafür 

adiudicato  ad  mortem  sp  rh  11  fttid  unb  gatgen  c  in  ÜK^eiftcv  ^onfen  Bnb  fc^toert  sp  dominus 
über  (semper)  12  se  moritunim  über  f^nn  Mar.  14.  sp  r  13  Iaft(§)  über  boc§  steht 
fie  e§  sj)        hie  c  in  ben  e§  (ol^ie)  ift  bcr  3uben  sp  14  ut  mos  Iudae[orum  durchstr  sp 

15  nach  ho|mines  steht  mortui  sp       Condiendomm  corporum  mos  r 

N]  inde  cognoscamus,  i)aä  fe^ne  ^eljligf el)t ,  fünft,  getoalt  folt^  gefjolffen  ^at, 
tunc  in  hoc  popnlo  debuisset  fieri,  bo  ba§  aller  Befte  öoltf  bon  got  aufgefacjt 
hjor.  S)a§  ift  ba^  erfte,  quod  iili  am  binftogc  in  domo  Caiphae  conveniunt. 
Nunc  venit  proditor,  ber  be§  fpiels  et)n  enbe  machen.  ^  S)o  mu^  fi^§  f}Jt)nnen^, 
ut  verba  Christi  de  morte  sua  post  biduum  eveniant.  20 

^'"'11^.13'''  'Venit    autem    mulier    portans    alabas[trum'  jc.      'Pauperes 

semper  habebitis.'  'Ubicunque  praed[icabitur  euan[gelium  in 
omni  terra.'  Ibi  videtis,  quomodo  Christus  loquatur  tanquam  homo,  ber 
fic^  jum  tobe  gegeben.  S)en  ber  ben  tobt  fi^et,  ber  rebet  alle§,  ba§  jum  tobe 
gefjoret.  Ita  hie  illi  apostoH  loquuntur  cogitantes  de  perpetua  vita  Christi.  25 
?l6er  (5f)rifti  gebangfen  fl)nbt  nic^t  Oon  300  ft  noc^  öon  norben  loaffer,  sed 
cogitat  ad  mortem  q.  d.  Sieber,  la§  fic  mt)t  friben,  er  f)ette  t)^n  fünft  unter= 

i'iii.  7, 44ff.  rid^t    gegeben,    sicut  fecit  Luce  7.      Sed   hie    cor   eins   plenum    morte,    ideo 

IT  in  hoc  populo  über  (hie)         20  sua  über  niortc  25  Omnes  cogitationes  Christi 

ad  mortem  tendunt  ro  r        2S  l'ecit  über  sicut 

')  bes  iJ)iet§  eVin  enbe  mad^en  vgl.  oben  S.  20, 11.        *)  muß  fic^J  fp^nnen  s.  r.  u.  weiter 
hinziehen,  eiiiwickeln,  »v/Z.  D  Wib.  10, 1,  2529. 


^x.  20  [5.  Slpril].  195 

H]  quidc'in  2  dies,  sed  i[t  K.  Idco  sciiipcr  cüg|itat  ilc  luortc  \wtil  iiltiiaaiii 
contiouera.  ©ein  l)ei"^  semper  cecinit  ei  haue  cantijleDaiu :  fteibcu,  ftcibcii, 
non  qiiidem  iacuit  in  leoto,  sed  jc.  Xon  soliini  puto  uarduni,  sed  etiaui 
bals|aniura.    Si  etiain  ioerc  ^unberttoufcnt  gulbcii  locvb,  tvtx  \)mi-  nichts,  cjuia 

5  cum  mortis  cog|itatioiiib[iis  .'c.  P^go  Incrb  and)  bcn  rf)Um  f)a6cn,  qiiod  siin 
unctus  Ijart  ha  für  ante  mortem  i.  e.  6r  fan  nid)t  inc^v  picbiflcn  <|iiam  öom 
fterben.  Ubev  ber  falben  l)at  fid^»  crf)oben  i.  e.  S)er  Satan  (jat  bcn  ^"i^am 
Bcfeffen,  germaniee:  <j.  d.  Video  vos  dolis  umbgtjCn  et  occulte,  Ego  iuvaho, 
Ego  eins  Apostolus  unb  fC^affncr,   Ego   eflficiam.     Alii  Euangelistae  d|icunt 

10  et  Ioh[annes,  quod  qnaesierit  not  mendicornni,  sed  für.  baä  l)f)jn  bei"  felBifl  ^ 
cntgfjet,  v|ult  alias  liabere,  Hon  bev  falben  lüiib  ev  gav   befeffen.    Indicat 


1  quidem  durcJistr  sp      sed  ift  c  in  meinen  leifi  ju  faticn  ju  meinem  fiegtetniS  fj)      über 
cog|itat  steht   dominus  s/)  3  über  cecinit  bis  canti|lenam  steht   In  Luca  consolatur  cum 

angelus  ■■<]>  H  über  narduni  stellt  fuisse  s/)  4  nach  bals|amum  steht  ba  mit  bet  .|i(Stt 

gejolbet  ift  motben  »7^  rh      »er  ijmä  c  in  »etä  bcm  |)(5rrn  sjt      nach  quia  steht  ge^et  »mb  y 
7  über  ^ot  bis  33er  steht  Luc.  22.  6§  toar  a6er  ber  @otana§  geforen  sp         cr'^oben  c  aus  n 
gehoben      Satan  über  (3uba§)      Cum  diabolus  intrasset  k.  r        S  über  dolis  steht  mit  tiflen  sji 
Tunc  abiit  ludas  r  H  über  efficiam  steht  aufrichten  sp  10  nach  loliLanues  steht  12 

über  quod  bis  mendicorum  steht  non  curae  fucrunt  ei  pauperes  3"!):  12  3^'  ift  "">"  betrübt, 
üoter,  ^ilff  mir  au§  biefcr  ftunb,  bod§  barunib  bin  ii^  in  biefe  ftunb  fomen  3tem  3o^.  13  Vnus 
ex  vobis  nie  traditurus  est  r      nach  quaesierit  steht  bie  sp      über  i)  steht  Pfennig        11  lolian.  6.  r 

N]  loquitur:  Saft  fie§  machen,  Quia  consuetudo  est  homines  mortuos  uugere 
q.  d.  Sßas  6t)n  ic§  anbcr§  ben  el)n  tobter?  Si  convenit  ungere  mortuos,  tunc 
et  milii  convenit.    Db  fic  glctji^  ij  tage  jubor  !umf)t,  ^0  ift§  glct)c^  fio  bil. 

IS  Ita  omnes  eius  cogitaciones,  t)erc,5  unb  lüort  fljnbt:  Sobt,  2obt.  Credo  raultos 
in  lectis  sepe,  attamen  fie  fljnbt  nid^t  ^0  frang!  gelneft.  Hie  relinquo,  quid 
sit  illa  aqua  et  quantuin  faciat  300  denarii.  6»  mag  36  ft  lüert  gctrefen  fc^. 
Fortassis  et  nardus  et  aliae  herbae  adsunt.  StbeX"  6t)riftu§  gebentft  nit^t  gelt 
3h3   C3elen,  sed  respicit  ad   unguentum  q.  d.  ^c^  h3tl  ou(^   niffjt   ungefolbet 

20  fterbcn,  man  fol  fingen  unb  fagen '  barbon.  Ita  excusat  M[ariam  Magdaleuam. 
5{bev  iiber  bev  falbung  ^eBt  fic^  bas  fpicl.''^ 

'2)fl  aber  ber  fatfjanai'  i.e.  Ser  teuffiel  1)ai  \)^xi  befeffen.    'Quid auf. 22, 3 
vultis  mihi'  q.  d.   '^6)  fe'^e,   "ta^  \)X  m^t  liften  umbge'^en.     Ego  adiuvabo, "' 
quia  sum  eius  apostolus.     Alii  Euangelistae  dcscribunt  cum  avarnm,  bo  l)m 

25  ber  Pfennig  entge[)t,  fuc^t  er  iyt)n  am  anbern,  brumb  lül)rb  er  gar  befeffen. 


14   Cbristi   afi'ectus   morientis  ro  r  15   eius   über   cogitaciones  10  {.  .  .)   fie 

20  Vnccio  M^ariae  Magdalenae  ro  r         22  über  teuff|el  steht  »ff  gut  beucjfc^  ro         24  ludas 
auarus  et  für  a  satliana  fandem  obsessus  ro  r 

'  ')   Vjih  audi  Luthers  Lied  'Vom  Himmel  hoch':  'davon  ich  singen  und  srif/en  will.' 
Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  14,  756  zu  S.  25S,  5'';.  27/22  und  mich  sonst  ßft er.  ')   Tjcbt  fid) 

bo?  fpiel  rgl.  Thiele  Nr.  1>7. 

13* 


196  i^tebigkii  bc?  Sofjre?-  1531. 

R]5oii.6,7iEuaugelista,  quanquam  semper  fuit  ein  fdjold  loh. VI.  Über  fein  biebevct) 
tlicitiir  hie  obsideri  a  Sat[aiia,  uon  sohmi  ftilt,  sed  etiam  prodit,  iit  djicere 
liossem  de  ps[eudoservo,  qui  domino  suo  semper  fein  guter  beruntreuet :  ha^ 
ift  ber  'Scuffel  unb  unrecht,  sed  ba§  ift  erft  Bofe,  quod  post  longum  furtum 
unb  untrelw,  cogjitat  domiui  vitam  jc.  de  illo  djiceremus:  bctt  f)at  ber  S^euffel  s 
gar  iefeffcn ,  non  solum  aufert  b|oua,  ed  etiam  Dringt  ben  "^lerrn  uxtib  e^r, 
gut  unb  tci6  JC.  Et  magnif(icant  rem,  cum  d|ieuut  Euangelistae  eum  a 
Sat^aua  3C.  magna  res,  quod  neu  solum  furatur,  sed  ex  levi  causa  propter 
35  ft  gebiendt  feinen  '^errn  ju  öerrati'^en  unb  t)er!]auffen. 

Interim    dum    p|eccatum   fit,    non   curamus,    sed    ubi   venit   ber    rehJet.   lo 

!D)nttt).26,u'Ex  XII  unus.'  6r  ift  fo  groy  gcineft  ut  Pet|rus,  Ioh[annes  bap|tista.  Non 
tacuerunt,  fuit  eius  discipLulus,  cum  eo  in  mensa  geloonet,  fein  ne(^fter 
freunb,  certe  nullus  Apostohis  1)at  ein  foI(^  anfe^en  ge^fit  ut  ludas.  Si 
hoc  Apostolus  facit,  f|uid  facerent  Papa,  Episcopi,  pfarrer?     ^uba»  ift  ijnn 


1  über  semper  bis  fein  steht  Nonne  12  elegi  et  vnus  inter  vos  diabolus  est?  sp  2  oLsecIi 
über  etiam  steht  dominum  sp         3  über  ps[eudo8ervo  steht  nequam         5  über  vitam  steht  ju 

Bevftjatcn  sp  7  nach  leifi  steht  trnb  tcien  sp       zu  raagnif.icant  steht  siefjenä  'i)Bä)  an  sp  rh 

über  Euangelistae  steht  Lucas  et  lohiannes        S  nach  Sat[ana  steht  obsessum  sp        10  Interim 

dum  (■  in  Interea  cum  sp  11  über  6v  steht  3(uba§  sp         über  gcweft  steht   nnäujel^en  sp 

bap[tista  (Esa)       Vnus  ex  duodecini  r         12  über  tacuerunt  steht  Euangelistae  sp        über 

eius  steht  Christi  sp         über  eo  steht  Christo  sp  13  (t)ein        ps.  55.  dux  meus  et  notus 

mens  3C.  S2)  r         14  über  ift  ste!it  (ampt) 

N]3oij.G, 71  Christus  loau.  6.  Qx  fct)  ttjXl  f(^aW  gctoefen,  t)f)e  unb  ^^e  semper  furatus  est.  r, 
Ufcer  bie  Bo|t)e^t  furti  befecjt  ^!^n  n'^ue  ber  teuffei  gar,  sicut  ego  possem 
dicere  de  malo  servo:  ber  ftilct  ummer  ^t)n.    SlBcr  Iwen  er  noc^  bifer  unartl) 
ou(^  ba§  lebtn  be§  ^ern  iefd^ebigen  itil,  de  illo  possem  dicere:  Scn  l^at  ber 
teuffiel  fiefeffen,  nou  tautum  aurum  vel  furtum  sitit,  sed  et  dominum  occidere 
vult.    Sed  ift§  nid^t  e^n  jernnterlic^er  !^anbel  tantura  virum  ludam  propter  so 
30  denarios  gebencE  fel)n  ^ern  jcuüorteuffen.    Sed  parva  res  et  peccatum  illi 
videbatur,   sicut  omnia    peccata   sunt    facilia  perpetrantibus ,    deiude  autem 
crescunt.   Ita  hie  ludas  'ex  12  unus'  equalis  Petro,  similis  in  officio  prophetis, 
beg  "^ern  G^rifti  tifc^genger  unb  fc^affner,  ba§  le^n  apoftel  foI(^  gro^  anfeilen 
^at  als  er,  et  tameu  hoc  facit.    5l^ue  tralu  ber  tetoffcl  et)nem  menfc^en.'  as 
Quid  confidemus   in  alio,  Papa  k.   cum  ludas  multo   sit  eximior?     S'ie^n, 
3iubo§  ift  nic^t  e^n  geringer  menfc^  getueft,  qui  conversatur  cum  filio  hominis 
et  illius  procurator  est,  edeus,   dormiens:   bie  e^re  l)at  er  gel)at  et  tarnen  ita 
solet.    Ergo  bie  aller  gelertften,   getoaltigcn,   bie  aEer  Jx)>)rbigiften  occidunt 


22  über  perpetrantibus  steht  in  ipso  actu         23125  Ita  bis  ex  unt  ro       ludas  excellcii- 
tissime  condiciones  ro  r        2(i  über  K.  steht  Cardinalem 

')  ttnh)  bct  tetoffel  ctinem  ntenyt^cn  rgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  33,  677  zu  S.  111,  34. 


gjr.  20  [■'■«.  aptil].  11)7 

K]  cim  l)CvUcl;eviU  aillpt  a,t\w\t  <|Uam  Papa,  Cardiinalfs  jc.  sed  raaliciu  eins 
übscuravit  eins  aillpt,  (jiiasi  l'uerit  eilt  geriiu^c  pci'foii.  Non  ccrte,  qui  est 
dei  filii  öeilUQiltev  unb  all  iiac^t  cum  eo  fdjlaffen  et  cum  co  edere  et  bibere 
ex  eodem  vase.     Qnis    nou    gebe   btlllllB    luulta,    ut   talis   lionor  jc.     Optimi, 

s  saiictiss[imi,  doctiss[imi,  potentis.s[imi  uilb  C'»'l)Vliif)ftcil  ut  ludas,  ((ui  Christum 
prodidit.  Nos  d|icere  deberemus:  Num  legisti  de  rjuodam,  qui  dicitur  ludas, 
Caipihas?  tirc^e  liin,  f)ev,  paBft  k.  i^i  uon  (!st  auff  ein  ?lpoftet  ju  Bauen, 
quis  est  papa,  Episcopus,  eui  fo  üeit|Valüen  fol  ^  Si  ludae  uon.  ^^ubjas  ift 
lüe^t  über  S.  Aug[ustinniu.     Ideo  dicendum:  Vos  iactatis,  quod  sitis  praelati, 

10  spijrituales.   ^a  befte  hjeniger  gutg  mn§  ic^  micf)  311  eud)  öerfetjen.    ^x  funb§ 

1  statin!  post  veiba  caenai'  suljücit  Lucas  illani  seriam  comniinationem  Christi,  scilicet 
vmis  ex  Vobis  nie  tiadet,  Veli  homiiii  K.  Öignificaiis  nou  onines  esse  discip  ulos  suos  qui 
cuunnunicant  sacramento,  nou  onines  esse  syuceros  et  amatores  ipsius,  sed  quosdam  proditores 
suüs  2C.  Et  ludas  est  multoruni  pater  K.  Christus  oninia  praesciuit  de  proditione  ludae.  Ipso 
vero  audiens  Christum  ita  queri  nihil  niotus  i'uit,  Imo  cogitavit  esse  [c  in  eura  a2>J  nescire. 
Non  dicit  domiue  (ad  Christi  verha  veh  homini  je.)  domine  ego  is  sum,  ignosce  mihi,  sed 
pen'umpit.  Ita  hodie  multi  ludae  sunt,  qui  habent  Christum  pro  stulto  qui  isla  non  intelligat, 
et  interim  tarnen  nolunt  videri  impii,  sed  cum  luda  sedent  in  meusa  cum  Christo  et  comrau- 
nicant  ic.  sed  postea  cum  eo  produnt  ps.  44  [i-  in  42  sj'J.  Item  non  soluni  Christus  novit 
ludara  proditorem,  sed  etiam  Ioh[anni  signilicat  recumhenti  in  peotore  ipsius.  Sic  pii  in 
Ecclesia  dolos  pseudochristianorum  jc.  r  3  narli  imb  sieht  ^ai  sj)  eo  über  cum  4  nach 
honor  steht  ei  posset  contingere.     Horrendum  autem  est  quod  sjt  5  nach  Christum  steht 

dominum  sp  6  deberemus  über  Num  7  über  fjtx  steht  tird^eit  sj>         über  pab\t  steht 

Ecclesia  sp         ll  über  S.  Aug[ustinum  steht  alte  Se(iftc  sp         10  nach   mic^  sieht  9ut§  sp 

N]  Christum.  Gloriantur  Ecclesiam,  Episcopos,  Papam.  Ulis  responde:  Nescis 
ludam,  quid  ille  fecerit?  .^at  ba§  el)n  Sipoftet  getl)an,  trent  h)ivbe  ic^ 
tiertratücn?  l^ä)  itJt)I  ben  Sapft  noc^  fel)neu  öater  Augustinum,  Hierouymum 
%o  I)oc^  oc^ten  oI§  ben  3ut>öm.    Inde  respondeo:  Siben  l)ern,   t)r  fic.jt  l)nt 

15  ampt,  befte  fef^ev  raufe  ic^  mic^  befte  fe'^er  fovi^ten,  quia  vos  estis  iu  regimento 
unb  fonnetg  balbe  tiertevben,  sicut  ludas  fuit.  '^d)  h)t)I  cu(3^  gerne  al§  ^ubam 
et  apostohim  annehmen,  sed  videndum  est,  an  mihi  praedicetis  de  furto  et 
malis  moribus.  S3apft,  folftii  nic^t  t)rren?  Inimo  tu  es  in  eadem  condicione, 
ha§  bh)  goteö  fon  tanft  öerrattjen,  cum  ludas  hoc  fecerit.    Ergo  discatis  non 

20  coufidere  in  iiomine,  praedicatore,  sed  iu  verbo  praedicato.  Si  ludas  hodie 
veniret  et  praedicaret,  eins  verbum  eque  vellem  suscipere  ac  aliorum 
apostolorum,  ben  fie  ift  nie^tä  erger,  idem  est  officium  apostolatus.  3loä)  ift 
cor  ein  fc^atrf.    Si  tarn  impius  potest  esse  tarn  sanctissimo  officio,  quomodo 


11  Contra  iactatores  Ecclesiae  et  Papae  ro  r  Mjlö   fiiBcit  bis    quia  unt  ro         In 

summis  (periculis)  condicionibus  et  officiis  periculosissimi  sunt  ro  r  17  unten  am  Seifen- 
rande steht  ludas  intimus  et  maxiinus  apostolus  Christum  prodit  SBetttotn  n^uc  ber  tcWffet  cljncm 
menfl^en  ro  20  Nou  persone  sed  nerbum  respitiendum  ro  r  20122  Si  bis  ntd^t^  unt  ro 
23  Si  ludas  in  sanctiss^imo  officio  impius  fuit,  quid  Papa  ro  r 


198  ~4.Ucbic^tcii  bfä  3Q()n'-ä  1531. 

R]  CVflCV  mcid)Cll  (|ii!ua  oimies  hoiuiiies  in  tcrris.  Ut  supra.  'Secl  nos  capita 
sunuis'  jc.  Bene.  3uba§  Ion  aitc^  ein  ^Äpoftel  fein  et  audire  Christum, 
modo  non  praedicaret  mihi  de  suo  fiirto  3C.  'Papa  non  potest  errare.'  ludas 
uon  sohmi  crravit,  sed  etiam  prodidit  fjüiiim  dei.  Euangelistae  dil|igenter 
expresseruut,  quod  sit  'iinus  de  XIF.  Ut  nuUi  homiui  fidamus,  sed  eorum  5 
verbo.  Si  ludas  viveret  hodie,  non  üethJcrffen  tnolt  eins  praedicationem, 
sed  reus,  ut  audirem  eius  sermonem  ut  Petri  et  Iohan[uis  bap|t[istae,  ut 
Pauli.  Neu  est  ulla  differcntia  inter  ludani  et  alios  Apostol[os,  quia  idem 
ininisterium,  quod  Petri  et  Pauli.  Et  tarnen  ift  er  ein  uequam  et  in  tarn 
sauctis|simo  et  houoratiss[imo  officio.  Multominus  jol  iä)  Quff  ben  Safift,  lu 
Couciliuin  Bauen.  Ego  d|icerem:  S|ancte  Inda  Ischa[rioth,  et  tarnen  ift  et 
ein  |d)alc!.  Videat  quisq[ue,  ut  cog|itet,  ue  haereat  corde  suo  in  personis, 
Quid  papa,  ecclesia,  concilia,  ftifften,  sed  quid  dei  verbum  dicat.  Qui 
praedicat  verbum  dei,  ba§  ^eiffe  verbum  dei,  sive  sit  Pet[rus  sive  ludas:  si 
non,  non  audieudus.  Quomodo  papa  Ecclesiae  praedicet  verbum  dei  ic.  is 
Non  ludas  rogatus,  non  evfu(^t,  nic^t  geftoc^eu  mit  gelt  unb  tnim^e,  sed 
Beut  l)^n  fold^e  berrettcrel)  an,  Et  gavisi  sunt  et  spoponderunt.    lam  possumus, 


5  Vnus  ex  XII.  r  6  über  verbo  steht  doctrinae      hodie  über  nou       eius  praedica- 

tionem über  h)oU  7  lolianLiiis  über  bap|t[istae  Sjy  über  ludani  bis  ministerium  steht 

quod  ad  ministerium  eius  attinet  et  doctrinam  sp  11  6oucn  über  ConcUium  über  d|icerera 
steht  si  viueret  sp  13  über  Quid  papa  steht  Non  attende  sp  Papa  non  verbum  dei  sed 
suas  trad^itiones  praedicat  2C.  r  15  nach  non  (1.)  steht  praedicat  sp  nach  dei  steht  cum 
pater   eius  sp  IdjlT  Nou  bis  fot(i§e  imt  16   ludas  über  rogatus  17  über  l)^n  steht 

ben  Suicn  sp 

N]  ego  confiderem  in  Papa  et  aliquo  homine?    Ulis  respondeo  gloriantibus :  ^d) 
!cnne  eljnen  ludam,  qui  habuit  officium,  noc^  bennoc^  ift  er  et)n  fc^aW.    Ergo 
discatis  in  verbum  respicere,  Nou  in  personas,  Ecclesiam.     511^0   ^^aben  Un§  20 
bic  euaugeliften  ben  aufgentalct,   ut  in  solo  verbo  hereamus,  sive    praedicet 
ludas  sive  Petrus.     Si  non    est  verbum,    non    audiendus,   sive   esset  Petrus 
sive  Joannes.     Ille  im])ius  sponte  accurrit,  non  coactus,  non  corruptus.     So 
mürben  fie  fro,  cum  viderint  apostolum  q.  d.  5i^ue  tüt)rbtS  gut  toerben,  quia 
ille  eius  Intimus  est,    ber  fan  unS  ancjetjgen,    quomodo  capiatur.     So  ift  bie   25 
glode  goffen.' 
auf.  22, 6  'Sine    tumultu.'     Astutus   fuit   nebulo,    voluit    illud   facere,    ut   non 

cognosceretur.  Ita  hie  vides  lapsum  ludae,  qui  ex  odio  et  avariciae  stimulo 
maximum   peccatum   facit.     3lu§   betn  ift   nf)U    fummen  unb  fj)innet  fic^^, 


J9/20  Ergo  bis  Ecclesiam  mit  ro  27  ut  über   nou  2S   ludae  auaricia  ro  r 

29  über  bcnt  bis  unb  steht  Radix  omuium  malorum  auaricia  ro 

')  So  ift  bie  glodfe  goffen  v<jl.  Thiele  Nr.  124.        -)  Vgl.  oben  S.  194, 19. 


'J(r.  20  1").  Slprit].  109 

K]  dixerunt  scribae,  i)lia[risaci,  311  t)f)in  fomcil,  iiuia  is  cj^t  fein  fcfjcffllCl',  edit  et 

l)ibit  cum  eo,  dormit  imb  loel)§,  Jüie  e§  uinb  l)lju  ftcljet. 

'?In  V|Umor.'    ßr   ift  ein   fUiflev   fr^alc!,    tinmit   ctiain    ut  pliarisaui.Sn'-sä.c 

Ilaec  est  causa,  cur  euiii  prodidit,  ein  ,}Di'ii,    iinluiUcu,   ein  flciii  flelt  briuf^t 
5  ))^n  ba  I)in   l)nn   bie   gvcuUcO   k.     3uba§   hjot   äornig   über  l)l)n   pn)[>ter 

ung|uentum,  g^et  I)in,  beut  Ij'^n  fel)l.     Ea  est  occasio. 


/  dixerunt  Ois  j)lm[nsaei  ii/jei-  }u  l)l)m  fomcil  'Jiu  foiiiicu  luiv,  [jabcii  bie  ip^atifcci:  Unb 
©dötifftfletcrtcn  ijelagt,  on  alte  fa^r  S^cfum  gveiffen  np  >■  J  aber  e§  umfi  sieht  qU  getcgcn^cljt 
,5  "4er  r|Ullior  stellt  fest  sp         Ne   iortc  tmmiltus  ticret   in  populo  ic.  sp  r  4  iihcr  oum 

prodidit  steht   UmBS   gci^  roillEit  »7^  iie   fieret  tumultus  sp  r  Occasio   proditionis  np  >■ 

')  jc.  erij  .-.!(  {unbc  ba§  er  be§  .f)Gttu  ucttfjetcr  toitb  sp  aber  »)t)u  (2.)  steht  bcn  .^Gcrn  s// 
6  nach  ungiueutum  steht  ba§  er  fic^  t)ot  ba  mit  laficn  falten  Bnb  im  liiert  geben  eä  3U  l)er= 
»uoiett  sp       nach  occasio  steht  quod  eum  prodidit  sp 


N]  quomodo  Christus  occideretiir  post  biduuni.  Nuuc  iucipit  lüstoria  de 
Cena  doiuiui,  bo  ei  bie  !oftItd^e  prebigt  Uiljvbt  teilen,  quac  per  totum  prae- 
dicabitui'. 

,u  Exhortacio  ad  Sacra men tum. 

?lnt  m^ttOOC^  l)n  bev  5JlartertlUicf;cn  vesperi  post  concionem  sequentein  ' 
f'ecit  Eg'Lrcgius  d[orainus  Doctor  Martinus  cxliortacionem  ad  sacrauientuin, 
ut  ordiue  accedant,  nic^t  al  uff  e^n  mal,  ne  diaconi  multitudine  coufundantur, 
feo  mau   attcjeljt  loeljlc  guug  (]at.     ^ä)  fef)e§  gerne,  ha§  l)v  flet)ffig  baxq\v 

i^  gc^t.  ^Dlan  tan  aber  niäjt  gar  uff  et)u  mol  bcfc^iden,  ideo  bis  7  diebus 
siugulis  communicabitur.  Et  deinde  maxime  iuvehit  in  illos,  qui  sacramentum 
hoc  negligunt,  nunquam  accedunt,  dixitque:  ^ä)  lot)I  bid^  jh)  foI(^em 
©acrament  nic^t  jlringen,  folft  oou  mt)r  boll  uugejtouugcn 
bletjben,  ^0  bic^  ha's  hjort  utc^t  3luiugt.    Sß^r  tüoUen  un-ä  an  bl)r 

30  nid)t  red)cn,  bh)  rec^ft  hxd)  aljJü  fc^ir  fclbcr  an  be^ner  feele.  Sed 
quia  commissuni  habeimis  a  deo  officium,  ideo  attendendum,  ba§  tOt)X  niäjt 
cljncr  l)tUc^en  faVo  bo§  facrament  ^n»  [)al§  ftecfen.-  Ideo  hoc  vohnims  efficere, 
ut  qui  in  vita  huius  sacramenti  nou  indiguerint,  et  in  morte  ilUs  deuegabitur 
unb   JDoHen  fte  oI§  bie  '^unbc  unb  feh)  laffen  fterben.     äß^Iftu^  bon  un§ 

•-io  iüc§t  eutpfal^en,  tuuc  proficiscere  alio  sub  Papatum  et  recipe.  äßaö  ligt 
unl  bran? 


10  ro 


')  Diese  Exhorlucio  steht  Bl.  207»  vor  dieser  Predigt.  Vt/l.  oben  S.  imt,  10  ff. 
-)  Zum  Folgenden  rgl.  Luthers  'Vemuihnung  sitm  Sacrament'  usu:  (1.530)  Erl.  Ausg. 
3.3,  204. 


200  Slivcbtgtcii  bcä  Saljreä  1531. 

21.  6.  9l>)til  1531. 

^vcbtfit  nm  ©rüttbonucrÄtag. 

R]  In   Caena  doraini. 

Heri  aud[istis  historiam,  quae  facta  am  mtttood^,  quoiuodo  cousultave- 

riut  principes  et  pliari[saei  Et  cum  Inda  bcr  \aä)  ciity  gctüorben.    lam  sequitur 

iuuuf.  14,23 historia,  quae  facta  hoc  die.    'Omnes  biberuut  ex   eo.'    Hacteniis.i    Iste 

d|ies  ift  fuvnctitlic^  ha  311  gcUieirjct,  ut  Bcgfien  bo»  lobitti^  ftifft  ber  5)lefje  5 
vel  beä  tjeljUgcn  Sacra[ment'5.  1.  Abrogat  vetus  testaLmentum  vein  9|an^ 
i'ur. 22, 15 uub  gar,  tjnit  betn  er  fprit^t:  'des|idei'io  d|esideravi  hoc  pascha',  Et 
t'eiii'i  niil)t  ml)er  et  dat  ben  tc||etrun(ä  3C.  braitff  neu  jc.  i.  e.  ba§  alt  te|fta= 
mmt  5Jbj|t  jol  nljmmcr  gelten,  sed  uovum  i.e.  volo  novum  '^aben,  non  iu 
hoc  re|gno,  sed  in  dei  regno.     Ergo  abrog|at  vetus  TestaLmentum.  10 

Is  punctus  bene  notandus,  quia  non  est  ber  geringsten  fünft  eine,  imo  ^ 
media  Christianorum  scientia,   quod   sciant    vetus  Testa[mentum   abrogatum. 
Non  sohim  mit  bem  aufft)e6en,   ut  non  edatur  pascha  unb  lt)et)fe  unb  gefe|, 
sed   q|uicquid   ordinavit    Mose   cum    omni    sua   iustitia,   bonis  jc.     Et  ift  fo 
öicl  gefaget,  hai-  ha  ^in  genommen  ift  unb  at(§  geenbert,  l)imel  unb  erben  et  15 

1  Die  coenae  doraini  sji  r  3  principes  et  pliaii[saei  über  Et  cum  luda  4  über 

Omnes  steht  Textus  sj)  Abrogatio  veteris  pascbatis  et  testalmenti  sp  r  7  Desiderio  desi- 
deraui  r  8  über  non  steht  sang  sp  HjlO  ntjmmcv   bis  vetus  unt        Abrogatio  vet[eris 

Testa[menti  r        ISjlS  bem  bis  ba§  «n/ 

•)  Bis  hierher  erfolgte  die  Verlesutu/  des  Textes. 

N]  Die  lovis    mane. 

Aiidistis  inicium  historiae,    bie   ftc^   an   ber   m^ttt)Ocf|   incepit,  quaudo 
consilium    inierunt    de   interficiendo    Christo.      Nunc    sequitur    historia    ho- 
dierni  diei. 
'^t'utM;"  1-  de  sacramento.    '2lm  erften  tage  ber  fuffen  brot'    'Desiderio  20 

5iJ!otM4,22f.  desideravi.'    'Non    bibam   de    ge[uimine  vitis.'    'Cenantibus   illi.s.' 
'Unb  fie  trunglen  alle  brau§'  k. 

S)i|er  tog,  Ittc  l)r  fel)Ct,  ift  gcorbnet,  bai5  man  bege'^en  fol  ha^  liBe, 
'^o^e  gefttfft  ber  5!Jie§  unb  f)0^en,  l)[eiligen  facrament^.  Primo  Christu.s 
abrogat  vetus  testamentura  illis  verbis:  'Desiderio',  ba§  mol  unb  !ct)n§  nic^t,  ^s 
in  aeter[num  'Non  bibam  de  geuimine  vitis'  q.  d.  Vetus  testamentum  nihil 
valebit.  SlaS  nehJe  fol  gelten.  Ibi  videtis  veram  abrogacionem  veteris 
testamenti  illis  verbis.  Non  est  minimum  artis,  e§  ift  bie  t}alt)e  lunft  bcr 
(S^riften  scire  abrogatum  vetus  testamentum.    Non  solum  autem  scire  Pasca 

16  ro  r         18  DE  CENA  doraini  ro  r         23124   fot  bis  Christus  unt  ro         25/26  unb 
bis  testamentura  unt  ro  27  unten  am  Seitenrande  steht   N[Ota  In  uerbo   herendum  seu 

Judas  seu  Petrus  predicauerit  ro       .\brogacio  legis  ro         28  Vera  legis  abrogacio  ro  r 


9h.  21  [6.  Slprit].  201 

RJ  tota  ista  vita.  Nos  ecoutra:  quod  Christus  abrogavit  iiiib  l)l)m  cnbc  gcfptodjcn, 
bo5  Mafien  fic  tnibbcr  angefangen  unb  auffgerii^t.  Episcopi  nostri  f)a6en 
ge)e|t  fo  mand^erlet)  ord|ines,  fe^en  gevecf)|tig!cit  ijnn  effen,  t|rtndfen,  fleiber, 
iit    in    veteri    testa[meuto,    Et    nod^    etgcr    quam    in    vet[ere    Testa[mento, 

5  quod  expect|abat  ad  eum,  qui  haue  rem  fol  enben,  nenipe  Christum.  Q|uic- 
quid  in  vet[ere  testa[mento  fiebat,  fiel)at  in  pro|p!ietam  venturum.  Sed 
nostri  navvcn  tulerunt  leges,  iia§  fie  Jollen  eh)ig  bleiben,  non  in  futu[nim 
Christum,  et  sie  ift  vetus  testa[inentuni  er  für  gebogen  erger  quam  prius. 
Qui  ergo  fol  triffcn,   quod  vetus  Testa[nientimi  abrog|atum  sit,  tnu§  fo  biel 

10  iüiffen,  quod,  qiuicquid  ordinaverit  lex  dei,  bol  fol  fur|  umb  nid^t  Ijelffen. 
Sed  i)at  fein  cnbfc^afft  cstque  nihil,  uiulto  magis  finem  habet,  quod  non 
dei  verbum.  Ibi  mera  negativa  jc.  Quando  papa  diu  dicit:  Non  edendi 
pisees  jc.  scio,  quid  sit  !a)3pen,  plutta,  pisces,  video  ob  oculos.  Si  in 
veteri  Testa[meuto  f)at  fein  enbe  gctnunnen,  niultop|lus  hie  in  papatu.     Ideo 

15  stultis[simum  est,  quod  recidimus  in  nostra  opera,  cum  6^riftu§  ^at  auff= 
gefioben  et  nos  in  aliud  gefegt.  Christus  dicit:  9Jein,  ba  mit  Oerneinet  er,  qiuic- 
quid est  in  vet|eri  test[amento  gefegt.  Tia^  anber  [jeift  ^a,  quo  impo|nit  novum 

1  vor  quud  stellt  Papa  cum  siia  Syuagciga  plane  coiitrarium   fccerunt  sp  rh  2  unb 

auffB«iiä5t  aber  angefangen  ^atien  über  gefegt  3  über  gcred^itigteit  steht  funbc  sp  4  in  (J.) 
über  (sie)  ö  in  vetlere  testa[niento  steht  über  fiebat  (1.)  7  über  nortcn  steht  papa  cum 
suis  sp  8  ift  über  sie        aber  crgcr  steht  sub  papatu  sp       prius  (fuerit)  9  über  Qui 

ergo  steht  SBet  nu  sp  11  finem  habet  quod  über  non  dei  verbum  13  sit  über  quid  Sl 
c  in  Sed  si  sp  14  §ot  c  in  ^a6en  sp  darüber  ista  externa  sp  fein  c  in  ir  sp  in  papatu 
über  hie         15  über  quod  bis  opera  sieht  ba§  tnit  loibcr  faüen  ouff  sp         IG  nos  über  et 

N]  illius  et  ceremonias,  sermonem  eins,  cultum,  iusticias  esse  abrogatas,  bQ§  bo 
l^ljn  ift,  alle§  gecnbct,  ba§  gor  ni(^t  me'^er  fol  fet^n.     Nos  econtra  sumus 

20  fet)ne  gefeEen.  2ßa§  6:^rtftu§  lo^  f)ot  gefproc^en,  ocontra  nostri  Episcopi 
illas  ceremonias  iterum  iustaurarunt  et  in  illis  <|uaerunt  iusticias,  unb  nodj 
t)il  erget  ift.  Ceremoniao  et  cultus  veteris  testamenti  ad  Christum  tantum 
respexit.  @ö  ftunbt  nid^t  uff  fief)  felber  unb  luartct  uff  G^^riftum,  sed  nostri 
sine  promissione,  sine  fine  has  ceremonias  erexerunt  in  perpetuam  iusticiam. 

25  Ideo  Optimum  et  maximum  est  scire  abrogacionera  veteris  test[amenti.  Est 
negativa,  pura,  quae  omnem  cultum  veteris  testamenti  reiicit.  Sic  fünft 
lernet  Vool,  ut  asuescatis  corda  vestra  non  quiescere  in  externis.  Si  Papa 
intelle.xerit  hoc  et  illud,  |o  lt)e^|  id)  \ajon,  tnag  putter,  fle^fc^,  ole,  effen  fe^. 
Si  cultus  ve[teris  testamenti   non  fuit  tarn   eflficax,   quid  efificiet  Papa  suis 

30  somniis?  Summa:  Christus  fpric^t  jum  erften:  9Jel)n,  et  ita  abrogat  vetus 
testamentum.      2""   verbum    ^e^ft   ^a,    quo    confirmat    novum   tcstameutum. 


22  über  cultus  bis  Christum  steht  Diserimeu  veteris  testamenti  et  Papistarum  ceremo- 
uiarum  ro  Christus  uetus  testamentum  abrogauit  Papiste  iterum  ceremonias  instaurarunt  ro  r 
29  über  Si  cultus  steht  A  maiuri   ro 


202  5|.Ucbigten  bei  ^dt)tih  1531. 

R]  s.'ui.  S2, 19 Testa[nieiitnm.  Et  dicit:  'Hoc  est  corpus  mcum'  jc.  Et  'f'acite  hoc'. 
T'ü-j  fol»  fein.  'S)n  jufalj  non  invenitur  in  veteri  paschate:  'lioc  facite', 
'In  remiss[ionem',  sed  toat  ge'^efftet  auff  ben  man.  Vetns  tt)nt§  ntc§t,  sed 
de  me  gefafit:  bev  luirbö  ttjnn.  Et  addit:  'hoc  facite.'  S)a§  I)Ctft  ein 
:3ah)ovt. 

Sepe  dixi  hoc  Sac|ra|mentiun  iniposituin  ben  ai"t[i!el  ,5nerl)alten ,  quem 
iliiot|idie:  non  beatus  eris  et  a  peccatis  liber,  nisi  per  hoc  corpus  et 
saDguinem.  Ad  hoc  ord|inata  Missa,  ut  non  sohim  praedicaretur  verbum, 
sed  exerceretur.  Semper  habet  anfec^tung  is  art|iculus.  Ratio  et  natura 
ftel)et  l)nn  bcnt  lüO^n,  quod  meis  opjeribus  possim  me  b'berare.  Hinc 
mouast[eria,  peregri[nationes,  purg[at[oriuni,  Monachatus  et  omnes  Rottae.  Et 
Cain  hinc  fratrem  occidit.     Omnes   in  hac  sententia,  quod  per  nostra  opera 


1  Hoc  bis  meum  unt  facite  hoc  tiiit  c  In  lioc  fache  sj)  2/3  nou  bis  reiniss[ioiiem 
c  iti  hoc  facite,  In  remiss[ionem  non  invenitur  in  veteri  paschate  sp  2  veteri  über  paschate 
6  Sepe  bis  Sac|ra[mentum  unt  impositum  c  in   institutum  sp         impositum  (ju)  Cur 

instituta   sit   a  Christo  Eucharistia  r  7   nach   quot|idie  steht   tractainus  sp  8  über 

sanguinem  steht  Christi  sp         8jl0  Ad  bis  Xaobin  unt         S  verbum  über  praedicaretur  9  über 

exerceretur  steht  Empha[sis  sp         10  nach  liberare  steht  a  peccatis  S2) 

jPi^jj.  2j  j^jg'Hoc  est  corpus',  'hie  est  calix  no[vi  et  eterne',  ba§  ^t  bau  alte 
ofteiiamb  nic^t,  quod  respexit  ad  Christum,  q.  d.  S)a§  alte  oftetlantb  joI§ 
nic^t  t^un,  sed  me  demonstravit.  Ideo  dicit:  'hoc  facite  in  mei  com-  15 
menioraciouem.'  SaS  ift  n[)UC  cljn  ^a  loort^,  ubi  sacramentum  instituitur. 
Nam  ideo  sacramentum  est  institutum  ad  articnlum  iustificacionis,  ut 
scJamus  solam  fidem  in  Christum  iustificare.  Ad  hunc  stabilieudum  pertinet 
Missa,  sacramentum.  Nam  Christus  vidit  hos  errores  propriae  iusticiae, 
ideo  verbo  et  signis  uos  allicere  vult.  Totus  mundus,  Cayn,  Tiirca,  Papa  20 
et  omues  gentes  in  hac  opinione  sunt  quaerentes  proprias  iusticias,  unb  eben 
bic  ^Jiefe,  quae  debuit  confirmare  et  fundamentura  esse  huius  articuli,  bie  ift 
hjiber  bi^en  attüel  gebraucht  Jrorben.  Nam  hoc  testamentum  novum  est 
abrogacio  veteris  et  omnium  iusticiaruin,  et  nos  ecoutra  vohmnis  proprias 
iusticias  erigere.  Ergo  veneremur  lioc  sacramentum  et  Missam,  scilicet  ut  25 
fides  confirmetur.  'Hoc  cor[pu8  me|um',  'sang[uis  mens'.  'Pro 
peccatorum  remis[sione  datus'  q.  d.  Non  habebis  per  opera,  iusticias 
tuas  JC.  h)en  bh)  unfinnig  foKeft  Inerbcn.  Cogita,  quid  sit  Corpus  et  sang[uis 
Christi.    S)a§  ift  nid^t  me^n  toeriJ,  tappen,  tnalfavtten,  faften.    ß^rifti  Hut 


13  Institucio  noui  testamenti  ro  r        17  Cur  sacramentum  sit  institutum  ro  r        IS  iusti- 
ficare c  in  iustificacionis  sp       Vsus  Missae  et  sacramenti  Stabilire  articulnm  iustificacionis  ro  r 

„^       .  ,,  .^  j      ^  , ,     Per    neeatiuam       1    .    ■         .         /    Vetus  abrogat 

21  unten  am  .^eUenrande    steht     p^^    ,,,|,.„atiuam   )    t««"»™«"'"'^    |     Nouum   confirmat    '^^ 

22  Preposteras  Papisticae  missae  usus  ro  r  25J26  Ergo  61«  Hoc  unt  ro  27  peccatis 
Hoc  est  corpus  meum  je.  ro  r 


'Jir. -21  [6.  «pvitl.  203 

K|  possit  iuN'ari  iios  et  iilio.s.  Hoc  experti.  Et  ebcil  bic  ''Jjiefjc,  »juac  :ul  lioc 
ordiiiatii,  ut  hunc  articuhiiii  crljaltcn  contra  folcfjc  errorcs  et  abusus,  ift 
öertei't  contra  hunc  art[iciilun]  pro  abusu.  Si  Missa,  quac  ad  hoc  ordinata, 
ut  vetus  te,sta[meutuni  unterbvucfe  et  novuni  erf)altc,  et  contrarium  facit,  \V0 

4   tan  rabt  unb  t)iilff  fcin^     Hoc  vidimus. 

Jdeo  fol  man  baä  ©ocirament  unb  bie  ^JJieffe  baiumO  i)abcn,  ut  is 
art|icuhis  erfjatten  VDUvbc,  ad  quem  conservandum  iustituta  est,  ut  ipse  dicit: 
'corpus  pro  vol)is',  'sang[uis'  jc.  Ad  hoc  ordinata,  quod  remissionem 
pec[catorum   non   habeatis  per  vetus    Testa[iuentuni,    per  bcin  buffc,   ftifft, 

10  *ol)edientiam,  virginitatcm,  sed  per  meuui  corpus  et  .sang[uincm,  foffc  boS  et 
crede  ic.  et  cogitato  tecum:  quid  est  corpus  Christi?  Gerte  non  mea  cappa, 
peregrinatio ,  ieiuniuni,  uou  letc  de  cibis  et  vestibus.  Oportet  discernas  ab 
iis,  quae  papa  ponit  in  decre[tahbus,  non  muntrere!)  et  aU  bo»  gaudelBctg!, 
quod   nos   getrieben   l^oBen.     Sed   fein   leib   unb   bl|ut   fei)  gegeben.     Ergo 

15  sequitur,  quod  non  ordo  mihi  riemissionem  p[eccatorura  acquirat,  mein  faften, 
sancta  vita:  vel  Christus  mentitur.  @^e  iä)  bog  toolt  gefc^el^en  loffen,  iä) 
toolt  e^e  jU  fc^meiffen    monachos   unb  pfaffen   et   totum  papatum.     Mis|sam 


1  possit  bis  alios  o  m  pussimus  cuusequi  reinis[siunem  pec[catorum  nobis  et  aliis  sp 
ll2  Et  bis  folc^C  ttnl  Missa  r  2  über  ordinata  steht  iustituta  nach  articulum  steht  fol  sji 
7  conservandum  über  iustituta  Hoc  est  corpus  meum  quod  r  Sj'J  ordinata  bis  non  itilt 
'J  bein  6uffe  <•  aus  fiitffc  bein  11  über  corpus  Christi  steht  pro  te  traditum  sjj  13  in  über 
ponit        über  i  in  gciudelbctgt  steht  h)  14  über  9ettie'6en  steht  in  papatu  sp        nach  Btlut 

steht  dicit  sp         nach  gegefien  steht  in  remis^sionem  pec[catorum  nostrorum  sp  15  nach 

faften  steht  ieten  non  sp 

N]  ift  nid^t  ba^  3)ecretal  noc§§  !el)fcrs  rec^t.  2Det)l§  ber  !et)n§  nic^t  ift,  §o 
t^utö  allttjn  fc^n  letib  unb  blutig.    Ergo  sequitur  conclusio:  si  Christi  corpus 

3u  et  sanguis  facit,  ego  uon  facio.  Si  ego  facio,  tunc  Christus  est  mendax. 
Ita  antequam  ego  hunc  articulum  labefactarem ,  §o  ttloEbe  iä)  e^t  alle 
teft[ament  unb  5Rofi§  gefecj  et)nre^ffen. 

Summa:  ideo  sacramentum  et  Missa  ad  edificacionem  fidei  celebratur. 
Scias  ergo:  j£)o§  facvament  ift  borumb  el)ngefec3t,  ut  iustificaciouis  articulum 

25   fundet    et    expugnet    omues    opiniones,    iusticias.      Et    hoc    debet    fieri    et 

praedicari  in  memoriam  Christi.     Sepe  audistis  haec  verba:  'Remi[ssionem3Harr.26,a8 
peccatorum.'    Non  tam  frigide  debent  considerari.    Ubi  nulla  sunt  raerita. 
SBa»  "^e^ft  öevgebung  ber  ^unbe,  scilicet  ubi  nulla  sunt  peccata,  bo  eigner  gar 
lo^  ift,    sicut  für  per  iudicem  liberatus  habet  remis[sionem  peccatorum.     @ä 

30  i^eift  oergebung  ber  funben,  Non  lueritum.    @§  mufe  bie  feunbe  büxä)  anber 


J9/20  Ergo  bis  non  unt  ro  Si  Christi  corpus  et  saugiuis  remis[sionem  peccatorum 
dat,  ergo  non  opera  raea  ro  r  23/25  Summa  bis  debet  unt  ro  36128  RemiLSsionem  bis 
t)t\)^t  unt  ro  26127  In  remissionem  peccatorum  ro  r  28J29  ubi  bis  liberatus  unt  ro 

Bemis[sio  peccatorum  quid  ro  r        29  über  für  steht  Similitudo  ro 


204  ii.!vcbigtcu  bc-j  ^of)«?  15;!1. 

K]  dico  oid|inatani  ideo,  ut  hunc  art[iciikiiu  evt)alte,  quod  onc  6f)iiftu§  I|citi  Uiib 
6|Iut  uou  sit  remissio  pec[catorum.  8i  Mose  et  omues  pro|phetae  venireut 
cum  operib[us  et  legib[us.  Sic  fructum  ferret  Missa,  ut  iam  dicere  potes, 
(]uod  Missa  instituta,  ut  tvctte  bcn  art[i(Jel,  qui  Uiirb  angeformten  a  Satana, 
luuiulo  et  mea  conscicntia.  3)iv  {)eubtftudE  fol  l)un  bev  'DJfe^  getrieben  unb  ^ 
geprebigt  lüetben,  ut  ipse  dicit:  'Hoc  facite'  jc.  Et  haec  verba:  'Remissio 
peccatoruiu'  joEen  ntc^t  fo  öcrgcBen?'  angcfeficn  fein.  Non  dicitur  'bcrbinft 
ber  getec^tiigfeit',  sed  'remissio  peccatorum\  Q,uid?  si  remissa  peccata, 
uon  habeo  araplius  et  sum  iustus.  Si  etiam  latro  occidit  aliquem,  Si  iudex 
ei  eondouat,  uou  est  amplius  latro,  für,  quia  ista  condonatio  facit  euuP  lo 
liberum.  Sic  remissio  pjeccatorura  facit  nos  iustos.  Neu  dicit  'Derbinft  bei" 
gevec^ttgifeit'.  Peccatum  uou  potest  a  nobis  auferri  per  alium  niodum  quam 
))er  re|missionem  pec[catorura.  Si  es  peccator,  totvb  ba§  cor  jap^jeln.  Quid 
facieudum?  Paj)a  dicit:  vade  in  coenob|iura,  t^ue  bu§,  lauff  g^en  9{om, 
3flco6,  fttffte  ein  5)leffe,  erlofe  animas  ex  purgatorio,  et  sie  volunt  peccata  is 
diluere  mit  loercEen  unb  unferm  t^^un.  Sed  sie  greiffi  an:  l^olt  bic^  ju  ber 
5Jleffe  unb  facra[ment,  non  gl)ct  buvc^  ein  onber  ttiei§  ju  quam  burc^  bcrgetung, 
dicit  uostrum  Sacra|mentum  et  Missa.  Oportet  ego  liegen  Weibe  in  lecto 
intirmus.  Sed  audio  in  Missa,  quod  domiui  recordari  debemus,  quomodo? 
quod  eins  corpus  pro  mc  trad|iderit  et  sang[uinem.    Haec  verba  non  possumus   20 


1  über  one  steht  sine  oben  am  Seilenrande  steht  Solche?  t^ut  bai  ^t  mein  bo  iet)  flebendt 
3l4  sie  bis  quod  c  in  non  contingit  per  ea  remissio  i)ec[catorum ,  per  hoc  solum  contingit, 
quod  Christus  corpus  suum  tradidit  pro  peccatis  nosUis  K.  vtq[ue  huius  beneficii  non  obli- 
uisceremur  sj>  4  nach  Missa  steht  seu  coena  sp  6  Hoc  facite  r  8  peccata  über 

remissa        In  remis^sionem  pec[catorum  r  9  amplius  über  habeo        aliquem  über  occidit 

Simile  r        13  peCLCatorum  über  re|missionem         14ll5  Papa  bis  pui"gatorio  mit         14  coeuo- 
b|iuni  c  in  monasterium  sp        Papae  doctrinae  r  15  vor  Siacofi  steht  ©  sp  17  nach 

BergeBung  steht  ber  funben  sp  18  ego  über  Oportet  19  Hoc  facite  jc.  r  20  sang 

err/  zu  sanguis  sp  danach  eins  pro  me  fusus  sp         201205, 1  verba  bis  lernen  unt 

N]  tt)el}fe  Ireg  genommen  ben  burc^  berbinft.  Quomodo  ergo  aquiram  pressus 
consciencia?  Papa  dicit:  fias  nionachus,  SBallef orten,  fttfften,  5Jleffen  jc. 
9tet)n,  51e^n,  %o  lo^ls  ungebiiffet  feljn,  blu  muft  bic^  jId  ber  me^,  facrament 
t)alten,  bo  muftu  e§  erlangen.  3id§  mufe  e^n  anber  ^ercj  geiü^nnen,  ut 
possim  credere  his  verbis,  bte  lrl)r  nl)mmer  me^r  funnen.  Haec  verba  vale-  25 
dicentis  sunt  tarn  magna,  ut  non  possimus  satis  praedicare  contra  opiniones 
hominum,  ben  fte  ItJoCen  un§  md§t  el^n.  Caro,  cor  et  consciencia  contra 
hunc  articulura  iustificacionis  pugnaiit.  Quaerentes  proprias  iusticias  uou 
possunt  ferre  hunc  articulum.     Ideo   semper  accurrendum  ad  Missam.     Ita 


23  Remissio  peccatorum  papistica  ro  r  24  unten  am  Üeltenrande  steht  Vsus  uerus 
Missae  et  sacramenti  ro  Remissio  peccatorum  non  fert  proprias  iusticias  ro  26  Hostes 
uarii  articuli  iustificacionis  ro  r        27  Caro  ro  r        29  Ideo  bis  Missam  unt  ro 


*)!r.  21  [6.  «ptil].  205 

R]  satis  praedicare  et  in  tota  vita  '^oBen  h)iv  (^nug  hxan  ju  lernen.  Non  facile 
ein  gf)et,  quod  p|eccatiim  rcmittitur  sola  reraissione,  qiiia  contra  hoc  satan, 
ratio  nostra  et  postea  exenipla  putriim,  f|iii  imilta  fecerunt.  Caro  et  sjanguis 
mens,  cor  et  conseientia  ]>ujTnat  contra  huno  artLiculum.     Ideo  muB  iä)  tnid^ 

5  ju  bcm  Sacrainxent  unb  5Jleffe  galten  e6cn  h)ibbcr  mtd)  felber,  qula  cjaro  non 
cessat  impugiiare  me  liac  re,  quod  ex  raeis  viribus  sit  poccatum  abigeudum. 
(äijc  er  ben  arti|culum  lieö  eingljen,  e^e  Iie§  er  eingeben  aUe  mund^cret).  Item 
contra  cum  est  oüerlel)  rotterel),  Papa  cum  sua  tota  sanctitate,  Satan  et 
ratio  cum  toto  mundo.    Vide,   an  non   opus  Sacra[mento  et  Missa?     Num 

10  Christus  ni(i§t  lüol  Bebac^t  "^at,  quod  instituerit?  In  Pap|atu  tantuin  fuit 
opus  unb  ein  befdjilücrung,  haä  bie  leut  uberbrufftg  finb  bruber  hjorbcn.  3)a3 
ijt  causa:  ^d)  fet)e,  ba§  mein  bergeffen  njirb,  bas  ic^  bie  funbe  auff  mtc^ 
genomcn  ijob,  unb  inirb  toibber  crumb  fallen  auff  propria  opera.  Ideo 
iBil  ic^  ein  folc^e?  gebec^tini-5  tjinber  nur  laffen,  ba  mein  eigen  leib  unb  bjlut 

15  ba  htt)  fot  fein,  auff  \>a^  t)t  mein  ja  nic^t  öergeffct.  Quid  hoc?  ut  faciamus 
bona  opera  et  faciamus,  quod  ipse  praecipit.  Postea  istam  memoriam 
aufgeleff^t  et  suam  instituit,  ba»  feine  doctjrina  unb  lere  praedicata  ift,  Et 
sie  art|iculus  oppressus,  ber§  fol  öertct)btgen.  Quae  tanta  est  lilasphemia,  ut 
cor    lumiauum    non    possit    apprehLendere.    Videtur    ber    greulicf)    jorn   in 

20  Pap[atu,  sed  est  ein  fc^er^  gegen  beut  greuli^cn  greuel  ber  nteffe.    Cog|ita 

ä  reinittitur  c  in  coudonatur  sp  3  nach  patrum  steht  pugnant  s/J         Cuntra  eos 

qui  abstinent  jc.  >•      •  C  über  nieis  viribus  steht  meritis  operibLiis  Sj)  7  ilher  et  (1.)  steht 

ber  Stuffet  8  über  eum  steht  articulum  sp  über  sanctitate  steht  Synagoga  sjj  9  no'/t 
opus  steht  babeas  s/)  lOjll  Papiatu  bis  btufiet  imt  Quid  papa  ex  Sacra[meuto  fecerit  r 
12  über  ^ä)  steht  Cbristus  Jä/I9  fc^e  bis  bumanum  iint  13  unb  c  in  (nie  man  benn  sp 
16  über  ipse  steht  Papa  IT  über  feine  steht  bc§  SBatJfti  sp  19  appreb[endere  e  in  com- 

prebeiidere  sp  20  über  Pap^atu  steht  et  Turcatu  yi  201206,  1  cogjita  bis  iSacva[nicnt  nnt 
20  Abusus  Missae  r 

N]  sathan  facilius  ferret  omnes  sectas  et  erroros  et  abominaciones  quam  hunc 
articuhim.  Ita  Papa  non  potest  ferre  hunc  articulum.  Ita  fides  ^  propriam 
conscienciam,  sathanam  et  mundum  contra  hunc  articulum  esse.  Hie  vides, 
cur  Christus   hoc  testamentum  et  missam  instituerit  q.  d.  '^d)  Irolbe  gerne, 

25  ba§  ntan  tnel^n  nic^t  öergeffe,  video,  quod  mei  obliviscitur  unb  U)t)rbt  luiber 
uff  el)gne  toerg  fallen,  ideo  volo  vobis  perpetuum  signum  et  testamentum 
pono,  baö  l)l)r  \^a  ntc^n  nic^t  üergefft.  SBa»  t)el)ft  'metjn  gebenden'?  Ad- 
versarii  dicunt:  scilicet  bona  opera  facere,  et  deinde  oblitterarunt  hoc  et 
Papae   memoriam  celebrarc  fol(^  Übe  jugebendeu,   ben   artitfel  juer'^alten, 

30  pertinet   usus  illius  saeramenti.     Valeant  impiiss[imi,  qui  hunc  oblitterarunt. 


23  esse  (....)  24127  3(5  bis  tjctjft  nnt  ro       Cur  Christus  hoc  sacramentum  insti- 

tuerit ro  r 

')  fides  wohl  Schreibfehler  für  vides. 


2nH  ^itfbigten  bc?  Snfite?  1531. 

R]  tautuiii:  (^v,  cloininiis,  faeit  «minia  propter  nos  el  iiistituit  saciajinentuni,  ut 
non  oblivis|canuir.  £)a§  fol  fo  fd^enbl[[tcf)  öevgeffcit  unb  öeifert  fein,  ut 
ftvarfä  Uiibber  fein  SacvnLmcnt  et  jc.  dicitiir  esse  3orn  grol,  sed  minim,  quoil 
iion  sinit  tloniiuus  bic  lüclt  üeifincfcn  Ijiin  atigitunb  bev  ^eUc.  Sie  ftraffc 
videmiis,  sed  istuni  greUiel  nicfjt.  Augiiistae  non  volunt  habere  aliter,  quam  5 
aiiff  l)l^vc  tolle,  ncrric^te  loeifc.  2)a§  Ijetft  nic^t  (Jljriftuä  leiben  tiebad)t. 
lüde!  et  diabolus  etiam  bcb|Cncfen  euni  iu  cruee  pependisse.  Sed  hoc  est 
Christi  passjiouis  recordari:  hoc  est  doniini  corpus,  quod  pro  nie  3C.  Et 
sangjuis  2C.  Non  quod  est  simplex  passio,  sed  quod  fol  bebac^t  et  uunquam 
oblivisci  pro  isto  artLiculo,  quod  peccatura  non  possit  Joegfotnen  nisi  per  lo 
rerais[sionem  pec[catorum.  Non  adiuvaut  ulla  opera,  leges.  Unde  venit  ista 
coudonatio?  quod  Christus  corpus  suum  trad[idit  et  sanguinem.  ^a  tuen 
man  i>a^  '^ette  get^an,  mansisset  is  articulus  (J^^riftlit^er  lere  et  scissemus, 
cni  fidendum,  et  quod  derelinquenda  omnia,  iustitia,  sanctitas  et  haerendum 
in  solo  Christi  corpore  et  sanguine.  Et  coenob[ia  iDcren  h)oI  auffen  fclteBen,  i» 
Et  spero  me  et  vos  non  factos  monachos.     Non  dixissemus:   i(f)  luil  from 


1    instituit  über   (iniponit)  2    nach   oblivis[caniui'  steht  beneficii  sui  quod   corpus 

suum  pro  nobis  s/i  fein  über  »ertctt  3  niu§  ^etffcn  ftcrcten  be?  IBopftS  tüflen  tnb  SeuffetS 
jnotbete^  sj>  r  4  nach  ftroffe  steht   quod  aliquot  centum   annis  adorauimus  antichristura 

Romanum  sp  6  3Bo§  folt  bei  liefie  9)lan  Wot  itjt  fagcn  »om  f)tU\]ä)cn  teufflij^en  3nterim  ?  ic.  sp  r 
S  nach  me  steht  traditum  sp  9  nach  sang  uis  steht  pro  ME  cü'usus  in  re[niissionera  pec- 

[catoruni  sj)  OjlS  Non  bis  scissemus  unt  9  Memoriam  t'acere  domini  ?•  11  über 

adiuvant  steht  adimunt  Eejmissio  pec[catorum  r  13  über  scissemus  steht  fjMen  gettuft  sp 
14  nach  sanctitas  steht  nostra  sji  15  coenob[ia  durchstr  sp  ouffen  c  in  auf  bcn  Hoftcrn  sp 
IG  Non  dixissemus  c  in  SDJiv  tnurbcn  nid§t  grfagt  f|Q6cn  sp 

N]  Non  est  miruiii,  si  Turca,  Papa  et  Cesar  thirannisant,  ha§  ift  aEe§  eljn 
fd^ercj  gegen  bifem,  ba§  man  ba§  facrantcnt  fiat  öortuncfelt,  bas  al^o  ftfienlici^ 
ift  umbgefei'et,  et  ex  diametro  pugnat.  ^l  "ton  toil  Oil  fagen  magnas  esse 
calamitates,  et  non  est  rairnm,  si  totus  mundus  periret.  2)ie  ftvdff  fonnen  20 
\X)t)X  tool  fe^en,  sed  peccatum  non  eonsideramus,  sicut  in  Comieiis  excecati 
fuerunt,  voluerunt  missam  instaurare  Papisticam.  3)ay  l^eljft  ober  fel)n  Iet)ben 
bebenden,  Si  haec  verba  in  corde  habuero  et  dico:  Hie  est  cor[pus  et 
sanLguis  Christi  pro  nie  traditum.  (^^  ift  ni(^t  el)n  f(f)ted)t  Iet)ben,  sed  mihi 
prodest.  Nam  et  sathan  et  impii  habeut  memoriam,  sed,  quod  ego  possim  25 
dicere:  solum  per  Christum  habeo  i'emiss[ionem  peccatorum  unb  buV(^  !ct)nc 
anbern  ftievg!,  ha^  fol  man  bebenden,  si  hoc  nostro  tempore  fuisset,  tuuc  in 
\'ita  et  in  morte  potuissemus  nos  consolari  et  omnes  errores  et  iusticias 
repuguassemus.  Nam  qui  huuc  articulum  fide  nossent,  non  facti  fuissent 
Monachi  jc.  qui  volunt  probi  fieri.    Sßte  lot)rbt  man  frum?    Per  reniis[sionem  3o 

18  Abominacionem  papisticam  magne  calamitates  sequentur  ro  r         24  traditum  über 
(factus)         25  Äfemoriam  Clirlsti  celebrarc  ro  r        30I30T,  W  Slöic  bis  snnguincm  mit  ro 


9!t.  21  (6.  «pril].  207 

R]  tücrben  per  cappam.  Sed  fvotii  lücvbcii  i[t  üoii  fuiibcii  loy  fein.  Quomodo? 
per  üergebung.  Per  quid  coutingit?  'Hoc  est  corpus'  jc.  tin«  tutus  eris 
contra  oinnes  fides,  Pap|isticaii],  Tin-[cicam,  Tartaricam.  Hano  unicam  fc^ftu 
contra   oniuc,    quod    füll   auffbvingen   K.    pot|e.s    dic|ere,    q|uic(juid    velis    de 

5  operib[us:  per  ea  non  fio  from  coram  deo,  sed  td)  Tjalt  mid)  QU  baä  ücftmnent. 
Christus  dixit:  Ego  scio  te  per  opcra  tua  nou  servari.  Ego  til)i  institui 
Testanientum,  per  quod  salvaheris,  qui  dico  tibi  remissa  pjuccata  per  corpus, 
quod  pro  te  jc. 

Ista  remissio  p|eccatoruui  non   durat  momentum,   ut  Soph[istae,    sed 

lu  instituit  hoc  testa[mentum,  ba'i:  man§  tegl[ic^  fol  üben.  3)a§  ^eubiftiiÄ  (galtet, 
ut  sciatis,  quomodo  fvom  feib.  Si  maues  in  illo  articulo,  contra  te  satan  et 
mundus  quidem  adversabuntur,  Sed  S[piritus  s|anctus  tecum  erit,  ut  consistas 
et  sis  iudex  super  omnes  doct|rinas  et  homines.  Et  ista  remissio  peccatorum 
eterna  est.    Cum  amittitur,  doc|uerunt  8op|histae  quaereudani  per  opera.    Sed 

15  audisti,   quod  in  hac  vita  non  erit  finis  peccati,  donee  mit  bei  fcfiauffcl  3C. 


1  fein  über  lo§  Stotli  Werben  ■/■  2  aber  corpus  steht  meum  sp  'JjS  tum  bis  fides 
c  in  SBetcn  Xa\x  ba  fie^  tliefien,  tocrcn  Wir  flöget  gettieft  »ibet  aßettc^  glaube  sp  2  über  tutus 
steht  seourus  4  nach  tan  sieht  mundus  s})  8  nach  quod  steht  tradidi  sp        Remissio 

peccatorum  perpetua  r  9  über  ut  steht  dixerunt  sp         10  nach  u6eTt  steht  donec  veniat 

in  extremo  die  sp  11  articulo  über  illo  12  quidem  über  mundus  14  Sophistarum 

dogma  !C.  r         15  über  mit  steht  scpeliaris  sp 

N]  pec[catorum.  Unde  est  remis[sio  peccatorum?  Per  corpus  et  sanguinem 
Christi.  Hoc  si  vere  credideris,  stabis  contra  Turcam,  Cesarem  et  inferorum 
portas,  qui  cum  tibi  proposuerint  merita,  tunc  dices:  <&age,  h3a§  blt)  tü^lt, 
ic^  I)olbe   mid^    an  bi^c   leckte   hJortf)  niel)n§   ^evrn,    Cum   ille  mihi  dedit 

20   racionem    iustificacionis,    scilicet    remis[sionem    peccatorum    in    cor|pore    et 
sang[uine  Christi.    De  hac  remissione  nihil  noverunt  Zophistae,  ideo  Clii'istus 
dicit:  'In   mei   memoriam.'     Saft  tl^n   ba§   lüol   prcbtgen,   ut  maneatis  influf. 
iioc    articulo    fidei.     Sin   autem    hunc   habueris,    insidiabitur    tibi    sathan    et 
mundus,  sed  ocontra  Spiritus  s[anctus  tecura  erit  et  te  defendet. 

25  Non  autem  putes  remis[sionem   peccatorum   semel  fieri.     Jleljn  e^   ift 

elüige  botgeffen.  Nam  quilibet  homo,  quaradiu  vivit,  sentit  peccatum  et 
varias  iniquitates.  S)o  ift  bic  te^nitfel^t  noc^  nic^t  gar  botl,  seraper  sentis 
hie  iram,  odinm,  hie  terroreni.  Ita  quoties  sentis  peccatum,  tocies  sentis 
remis[sionem  peccatorum.    @§  ift  ni(^t  lüic  et)n  lüulfen,  bev  xibix  liinvanfc^ct, 

30  sed  est  perpetua  reniis[sio  et  tanquara  diuturnum  celum,  quod  indics  omni 
hora  adest  super  nos,  credentibus  scilicet  huic  verbo.     5(l§0  muffen  töl));  jijt 


17118  Credere  remissionem  peccatorum  ouines  iusticias  proprias  expellit  m  r  18J19  toljlt 
his  an  unt  ro  'Jjj36  91el)n  bis  vivit  unt  ro  26  Remissio  perpetua  et  per  tofam  uitani  ro  r 
28130  Ita  bi/t  perpetua  nitt  ro 


208  ^tebigteit  bc?  Sa'^tcä  1531. 

R|  Ibi   inficl[elitas,   üevadjtcii  @|otte§    lli|ort'3  et    tievgifft  cor  mit  30111  unb  \)(i^, 
tua  caro  fticEt  l)nn  funben,  est  falt  in  dil|cclione  ad  deum  unb   geneigt  ad 
omnia  mala.     Sed  semper  adest  peccatum,   Sic  semper  remissio  peccatorum, 
non   est  ut  umbra.     Remissio  piec[catorum   est  tüie   ^Jieffe.     Quaudo  hodie 
gehalten,    cras  repetitur.     Est  ergo   aeterna    remissio,   est  quasi  coelum  übet    5 
un§  geBveitet.    6>3  !^eift  ein  gnabcn  "^intel  et  remissio  pecLcatorum.    Si  etiam 
adsit   peccatum,  tarnen   fol  Ijtjm   öerge'ben  fein    propter    fidem,    qua    credit. 
Xovit  dominus,  quod  iudigeremus  einer  tcglic^en  uBung  unb  gebec^tni§.    Ego 
sum  Christianus:  verum,  coepisti,  foI§  auc^  Itjcrben,  quia  nondum  es  perfectus. 
Oportet    omnino    cap|ias    hunc    art[iculum.      Ut    non    indig|eas    re[missione   10 
pecLcatorum,    iioc   non   fiet   hie.     Christiana   ecclesia  ift  ^eilig,    sed   incepit. 
Christiana  ecclesia  fol  fagcn :  Ego  sum  in  peccatis,  peccatrix  et  tarnen  Sancta, 
quia  credo,  quod  corpus  et  sang[uis  pro  me  data  et  quod  semper  duret  ista 
remissio  pjeccatorum,  quia  peccatum  semper  durat.     ^n  jenem   lefieu   foI  bie 
Miffa    auff^oren  et  remis[sio  pec|ca[torum.     Sed   hie  oportet  semper   adsit  is 
remissio  peccatorum,  alioqui  statim  venit  desperatio.     Peccatum  non  inspice 
nudum,  sed  ^eug  \>xan  remis[sionem.     Si  etiam  peccatum  adest,  tarnen  die: 
ibi  Missa,   ibi  sacramentum   suum   dominus  instituit,   ha  fol  i(^  loBen  unb 
banden    unb   junl^emen   in  cog|nitione    Christi,   ut  intelligam,   quid  jc.     Ego 

1  über  tietoiä^ten  steht  contemptus  sjt  2  unb  (falt)  3  nach  Sed  steht  sicut  sj) 

4  über  umbra  steht  quae  praeterit  sji  5  über  gehalten  steht  coena  vel   testa[mentum  sji 

Remissio  peccatorum  perpetua  r  Sa§  Steftament  G^rifti  bo§  etuig  ift,  ita  remissio  pecLca- 
torum est  aeterua  sj>  r  7  nach  credit  steht  Christum  tradidisse  corp[us  suum  sp  12  Ec- 
clesia Sancta  et  peccatrix  r  13  nach  sang[uis  steht  Christi  sp  quod  über  semper 
15  SJJiffa  aufffjoren  et  über  remis[sio  17  nach  remis[siouem  steht  pec[catorum  sp  peccatum 
über  adest         19  nach  quid  steht  beueficii  ab  eo  acceperim  sp  rh 

N]  lengev  i)t)e  ha^  huxä)  bife  loortf)  sacramenti  unb  me§  in  6t)rifto  el)ngefengt.  20 
Siftu  e^n  (lf)rift  unb  t)aft  angefangen,  feonbev  btn  muft  noc^  el)n  6t)rift 
toerben,  scilicet  in  perfeccione  fidei.  Nam  non  est  sanctus  adhuc  et  perfectus 
in  hoc  articulo  fidei.  Gloriantur  quidem  ecciesiam  sanctam,  quae  tarnen  est 
peccatrix  per  se,  sed  per  remis[sionem  peccatorum  est  sancta  et  iudies  from 
fit,  bo  muffen  bie  facrament  pi  bienen,  quia  indies  sumus  peccatores,  ideo  25 
indies  debemus  nos  exercere.  Safe  il)m  bte  feunbe  uic^t  Hofe  ftef)en,  feonbev 
muft  brau  ^eitgen  ooigeBiUng  ber  feunbe,  si  te  momorderit,  tunc  scito  haberi 
remis[sionem  peccatorum  et  die:  S)o  ift  e^n  5[ltefe  unb  facrament,  'ba^  mt)r 
bie  feunbe  öorgefiung  fte^et.     Hoc  Iiabetis  in  exhortacione  sacramenti.^    Nam 

21  l^aft  über  angefangen  22  Indies  ecclesia  procedit  ro  r  24  unten  am  .Se/te«- 

rande  steht  Credere  remiss[ionem  peccatorum  omnes  iusticias  expellit  ro  R€mis[sio  pecca- 
torum per  totam  uitam  non  semel  contingit  ro  25  oben  am  Seitenrande  steht  Peccatä 
non  nude  consideranda  sed  remissio  peccatorum  Ulis  adiugenda  ro  2öl2S  facroment  bis 
die  unt  ro         29  (on)  bie         29J209, 18  Nam  bis  siunpseris  unt  ru 

')  iMtJiers '  Vermalmung  sum  Sacramenf  usw.  Erh  Aiisy.  23, 162 ff'.    Vgl.  oben  S.  199. 


9lt.  21  [6.  91ptill.  200 

R)  ctiam  sori]>si  in  scrraoiic,  qiiod  uon  inspiciatis  Siic[ranientiiin  iit  onus,  sed 
eilt  tvoft  aufferl)alt  et  reiuissionem  pec|ca[torum^,  iit  liic  dicit.  Noli  aliter 
vocare  quam  dominus.  6g  fol  fjeiffcit  ein  reeordatio,  quod  Cluistus  remiserit 
nobis  pieccata  per  suuni  corpus,  certe  non  est  gifft,  fc^ab,  sed  troft,    tarnen 

5  jis  est  tale,  qui  peecatum  uou  liabent.  Sed  ubi  p|occatuni  est  et  lil)|enter 
quis  velit  carere,  is  discat  ista  verba  et  d|icat,  qiiod  didicerit  ex  verbo 
domini,  quod  sit  gcbied)tni'j  bct  rcmisjsionis  pec|catorinii  uub  h)ie  cr  Utl-o  f)at 
fvom  9emad)t  uiib  toie  Unv  joUcii  bcv  fuiibe  (os  loerbcn,  felig  iinb  beut  lob 
unb  2cuffel  cntlinuffcn. 

10  2)ay  ift  bcv  artictol,  quem  quotidie  uroemus  eonfra  diab|olum  et  Papam. 

Idee  quisq[uc  fol  doniino  OOll  tjerljen  []o(b  iDevben  et  dil|igere  et  g  ratias 
a|g[ere,  quod  ag|noscat,  quid  sit  Missa  et  djicere:  ^ii^  6in  ein  angctnngencv 
6f)rift  hJorben  per  hoc  quod  per  tuum  corpus  k.  Porro  oro,  ut  milii  lüeitev 
I)cltf|ft,  ut  bcn  angefiangcnen  art[i£el  fö[)iriftlic^ev  lere  ftercfev,  et  ea  verba 

15  lüil  id)  l)üreil:  'Hoc  est  corpus.'  Si  prius  centies  milies  audivi,  famen 
plus  audiam. 


1  über  onus  steht  ficfd^toctung  nach  sed   steht   alä  sp  3j4   S§   Ms  certe  \mt 

4  nach  corpus  steht  pro  nobis  traditum  s/>  C'iljus  Sacramenti  8alutaris  r  5  liabent  c  in 
sentiunt  et  contemuunt  Christi  testamentum  sj>  T  über  geb  cc^tniä  bcr  sle/it  testa[mentuni 

Christi  sj)  pec^catorum  über  unb  luic  über  er  steht  dominus  Commemoratio  domini  sj>  r 
11  fol  über  domino       iiach  domino  steht  I  C  sjj         12  Missa  (et  non  ag)  13  per  (1.)  bis 

Porro  durchslr  sp  dafür  per  fidem.  quod  credo,  domine,  quod  tuum  corpus  pro  me  trad[idisti 
et  sang[uinem  tuum  fudisti  in  re[missionem  pec[catorum  meorum  sp  rh  über  quod  per  steht 
(missani)       per  (X)         14  ftevtfet  c  in  6effet  ftetder  fofje  sp 

•)  In  der  Vermahnung  zum  Sakrament  des  Leibes  und  Blutes  unseres  Herrn  Erl. 
Ausg.  23,  162  ff.  (rf/l  j.  B.  S.  165  %mten,  168  Z.  3  u.  ö.). 

N]  iioc  sacramentum  non  est  terror  vel  venenum,  sed  est  consolacio  et  medicina, 
et  cum  surapseris,  dices:  Hoc  sacramentum  est  mihi  utile  ad  remis[sionem 
j)eccatorum,  piis,    Impiis   autem    est  venenum    et   raalum,    Piis    autera  refri- 

20  gerium,  qui  cum  senciuut  peccata  et  libeuter  veliut  liberari,  ibi  tuuc  est 
accedendum  sacramentum  et  Missa,  in  quibus  fit  memoria  Christi,  iustifica- 
cionis  nostrae  et  remis[sioiiis  peccatorum.  SaS  f)a6en  hJl)r  l)n  nostris  iusticiis 
biß^et  gefuc^t  et  negleximus  haue  ordinaciouem.  Nos  autem  certi  veri  usus 
gracias   agemus  deo   pro  hac   coguicione   Missae   et   oremus  deum,   ut   nos 

25  indies  doceat,  baä  ftit)r  h3cl)tter  fumcn  unb  gcftcrcft  Serben  in  hoc  articulo 
iustificacionis  q.  d.  ^c^  f)a6  bran  gelevnet  unb  angefangen,  sed  resistit  mihi 
consciencia  mea  et  sathan,  ideo  indies  et  100000  mal  VC  jlD  ge^en,  ita 
indies  accurret.     Sed  Papa   tantum   onus  et  horrorem   in   sacramento  efficit. 


17  Consolatur  iios  sacramentum  ro  r  23  certi  (lioc)  27  Sacramentum  scpins 

sumendum  ro  r 

Sut^cv§  mnU.    XXXIV  14 


210  !Prcbigtcu  bc3  3al)te§  1531. 

Rl  Siekr  ficvr,  fol  cinev  nidjt  eiidiirocfcu  fein  liovm  Sacirmuciit,  cum  sie 

sit  praedicatiim,  cjiiod  onus  fuerit,  gcb|Cn(fc,  ha5  rein  )i\\t  n  peccatis.  Si 
I  jfov.  11, 27un>oil"bi9  enipfc^cft  1  Cor.  11.  Ibi  non  quies  erat.  Oportet  sis  purus  vel 
tibi  vita  facta  mors  iinb  ^uän  gtjfft.  Jfcf)  fol  ixin  fein,  et  tarnen  cor 
non  potcst  hoc  affirmarc  et  sentit  peccatnra,  et  tamen  Papa  coegit  uos.  s 
Si  accessimus,  si  non,  semper  morti  addicti,  ba  ift§  grehJÜcf)  gelt^eft  et  nemo 
intellesit.  ^sä)  foI  ein  Glii'ifteu  fein  et  incipere,  sed  ut  sie  Ciiristianns  sim, 
non  sicut  btc  bubm  fielen,  rauben,  sed  fol  anl)c6en  unb  gleuben.  Etsi  non 
sum  adulter  }c.  non  sum  brumb  sine  peccato,  quia  adest  caro  et  sang[uis, 
et  cor  non  fidit,  nt  deb;eret,  non  in  char[itate  fervens  nee  ad  bona  opera  3C.  lo 
Ideo  venit,  ba§  ii)  ein  angefangener  6t)rift  bin,  3l6er  toolt  gern  ftercEer 
ioerben.  Qui  vero  dicit:  lam  venio,  ^ä)  l)abt  rein  lauter  gebeic^t  et  nihil 
scio,  ift  bie  grofte  unfreunbliideit  gclneft,  quae  in  terris.  Si  quis  atterbing 
rein,  quid  indiget  Cliristi  gratia?  reLmissione  p|eccatorura?  Sacra|mento? 
£>a§  ift  ein  jtuifeltiger  Seuffel,  qui  occulit  pieccata  tua  et  v|ult  esse  rein,  et  « 

2  praedicatum  bis  peccatis  tml  Quomodo  praedicarit  pap[a  de  Sac[raraentü  )•  3  über 
cm))fe'öeft  steht  iffeft  bnb  tvindeft  bit  ba§  getidjt  sp       über  Oportet  steht  Doctrina  in  papatu  sj) 

1  Cor  1 1  r  4   tibi  c  in  surais  tibi   iudicium  sp         über  vita   steht  i.  e.  Sacra[mentum 

5  Papa  (^at)        nach  coegit  steht  accedere  ad  SacraLmentutn  s;;  6  nach  accessimus  steht 

conscientia  t'uit  perterrefacta,   quia  sensit  suam  indignitatem  sp  semper  bis  addicti  c  in 

redarguit  nos  cor  iuobedientiae.  Ita  coeua  quae  instituta  in  consolationem  et  vitam  attulit 
moestitiam  et  mortem  sji  7  nach  et  steh!  mit  bei  t^ot  sp  8  sicut  bis  rau&en  c  in  vt 

hypocritae,  bie  fid^  eufferti^  ftom  ftellen  et  tamen  in  corde  sine  fide,  sine  agnitione  Christi 
sicut  Pbariseus  Lucae   18  sp  nach   unb  steht  in  Christum  sp  9   nach  sang^uis  steht 

^engt  t)n§  am  ^al§  s^;  10  über   fidit  steht  credit  sp        nach  non  (2.)  steht  est  sp       über 

char[itate  steht  dilectione  sp       über  opera  steht  toiHig  sp         11  venit  c  in  iftä  fo  toeit  {omen  sp 

nach  %'btx  steht  \ä)  sp  12  nach  venio  stellt  a  sacrificulo  sp  13  über  gröfte  steht 

önbancE  sp        lö  Sa§  c  in  6in  folt^er  reiner  ^eiling  sp 

N]  Omnes  fugerunt  tanquam  mortem,  quia  praeparacionibus  incertis  accesserunt 
docentes  nos  prius  debere  esse  puros  corde,  sed  non  potulmus.  Ideo  ita 
trepidi  accessimus  tanquam  ad  mortem,  Unb  borfften  nic^t  barüon  blet)ben. 
Maxima  erat  affliccio:  sive  accessimus  sive  negleximus,  §o  Voaren  lt)I)r  t)m 
ban.  Sed  hie  est  alius  usus.  Sed  hoc  testamentum  non  publicis  pecca-  20 
toribus  porrigendum,  sed  incipientibus  iustificacioui  credere.  Uli  tamen 
adhuc  sunt  peccatores,  ben  fte  ^aben  blut  unb  flet)fc^,  ob  fie  glel)cf)  bie 
groben  ßunbc  nic^t  t£)un,  tarnen  senciunt  internas  impietates,  unb  lotnpt  al^o 
3um  falroment  nnb  brengt  ben  feunber  ml:)t.  Hie  est  bonus  discipulus  sacra- 
menti.  Qui  auteni  digne  volunt  accedere  et  prius  mundi:  ;3a  blD  bift  el)n  2.', 
fct)n  gefel.    SSJaä  barffftn  meiner  Oergebung?    Non  indi[ges  sacraraenti  et 

16  Preparacionum  papisticarum  onus  ro  r  19  haten  über  (ttiolten)  23  Vera  sacra- 
menti  praeparacio  ro  r  25  unten  am  Seilenrande  steht  Sacranientum  Christi  est  mediciiia 

et  sepius  accedendum  ro  Sacramentum  Papisticum  est  onus   non  pacat   conscienciani  ro 

2G  Vera  preparacio  ad  sacramentum  ro  r 


9lT.  21  [fi.  9rpri(].  211 

R]  scptics  est.  Veiiio.  Et  si  positive  uicmailb  irf^nbcil  gctljtlll,  taiucn  priviitive 
mangelt  miv»,  cS  toil  nidjt  Ijnn  ba§  f)cvli,  tit  iibentcr  velim,  ideo  venio  non 
clava  K.  Sed  Christus  dicit:  ^Jtcilte  yerba  ft^eil  ba,  nou  iiegabo  ea,  sed 
fideliter   l]nltcil,    cum   ergo   nur   quaeris,   habebis,    (juod    rcquiris.      Ibi    non 

5  quaeris  bell  vl)um  et  ef)V,  (|uani  tu  liabes,  sed  l)eift  (if)viftuiit  gerljumbt  et  nie 
gejd)  enbt,  (|uod  sim  peccator. 

Hoc  vohii  praedicare  de  lioc,  ut  Sac[ra[meutum  vere  aguoscatis  unb 
euc^  tjnn  bcn  vedjteii  faraurf;  fcfjirfet,  ut  uon  hab|eatis  pro  onere,  sed  econtra. 
2)te  rein  tooEen  fein  ut  Monachi,  Et  rouc^Iofen,  frcrficn  Iciitc,  btc  fol  man 

10  bo  öon  f(^rctfen,  qui  vel  fjeilig  vel  liexfc^empt  finb,  Sed  quibus  crnft  ift  et 
libjenter  vellent  eerti  esse  K.  «luouiodo  eerti  de  re[missioue  p|eccatorum, 
quando  pjeccatum  ßeginb  ju  Beljffen  unb  bev  tob  ju  hjurgcn?  60  tum:  Si 
omnes  diab|oli  urgent  meum  pjeccatum ,  tameu  est  vetus  testamentum.  (ä§ 
l)eift    tievge6[ung,    verbum    additum    est:    peccatum    remissum    et    mortuum, 

15   quia  Christus   suum   corpus   brum6   getien    et  sau|guiuem    eff,udit.     S)aö    fei) 

gnug  ia  bon. 

1  nach  est  steht  inaior  [leccator  quam  für  sp       nach  Veuio  steht  vt  prorsus  piirus  s]) 
Positiue  priuatiue  r         -J  nach  non  steht  coactus  sp        3  Christus  über  dicit      über  3)hinc 
verba  steht  Hoc  est  corpus  meum  sj)       nach  sed  steht  lDiI§  sp         4  nur  c  in  apud  sp  danarh 
opem  consiliuin  sp         5  nach  liabes  steht  sed  vt  tu  peccator  libereris  a  peccato  et  morte  per 
filium  dei  s/<  rlt        sed  c  in  2)o§  sp  7  Epilogus  r  S  Euc^  über  l)nn        nach  econtra 

steht  für  ein  troft  tobfat  für  ein  geraiä  jcicfjen  bev  gtiaben  ®otte§  in  ß^rifto  un§  etjeiBt  qui  pro 
peccatis  nostris  mortuus  sp  rh  9  über  rein  looHcu  steht  hypocritae  S2'  10  über  fiJ^reiien 
sieht  SacraLmento  sjj  12  tum  c  in  ttoftc  bid^  benn  sj)  ISjH  über  pjeccatum  bis  verbum 
steht  ]o  ift§  boc^  nur  ba^  ott  tefto[mcnt  2)Joie§  mit  feinem  gefe^e  ^äj  ^olt  mid§  meines  |)®rtn 
G^rifti  Seftoiment  ba§  bu^  nclt>  unb  ewig  ift  sji  13  G§  c  in  S)n§  sj)  15  nach  etl'iudit 

steht  vt  peccata  sint  remissa  s})         16  nach  son  steht  ouff  biä  mot  sp 

N]  Missae,  et  interim  student  de  oblitis  peccatis  recensendis  unb  lauffeu  3iö 
tucfe. '  Sl^ur  trcg!  ml)t  foli^en.  Pü  autem  sencieutes  peccatum  internum 
Brengen  fic  unb  flogen  et  quaeruut  remissiouem  peccatorum.     £)o  flehet  got 

20  ni(^t  m^t  bev  !eule  alba,  sed  propouit  tibi  proniissionem  remis[sionis  pecca- 
torum tuorum  et  dat  bonam  conscienciam  et  dicit:  hie  promissum,  de  tibi. 
Ego  tibi  iuvabo,  tu  celebra  hoc  unb  la^  mi(^  a\it\)\\  frum  fct|n,  06  blr  gleljd^ 
fcoe^c  Bift.  Summa:  Haec  debet  esse  consolacio  oranium  piorum  seuciencium 
peccatum.    Impiis  autem,  scilicet  iusticiariis   unb   ben  gro'öen  öer^avrcnben 

25  ^unbev  debet  esse  terror.  Conscienciis  autem  adflictis  est  consolacio,  exer- 
cicium  et  arma  contra  peccatum,  sathanam  jc.  ut  dicamus:  ^a  ic^  6l)n  ct)n 
^unber,  ^^  i)cA  el)n  nelü  teftament,  Ocrgeöung  bev  feunbe.  S)lt)  folt  ftev6en 
unb  3Um  teuff[el  JC.  ^d)  fage:  5iel)n,  Ego  habeo  remis[sionem  peccatorum  in 
Christo,  ^unbc  f)^n,  feunbc  t)cr,  §0  I)albc  trf)  mi(^  an  bi^  mc^  unb  facvament. 

17  Preparaciones  Papistice  molestissime  ro  r  ISjli)  Pii  bis  So  untro  20  ftC^'  ru 
22J23  Ego  bis  6ift  unt  ro         24  Diucrsus  sacraiuenti  t'ructus  in  piis  et  impiis  ro  r 

14* 


212  iptcbigtcn  bc§  3[al)tc§  15151. 


22,  6.  ?lpnl  1531. 

'ijJrcbtrjt  am  ®rüiibüimci'^'(afl,  undimittngi'. 

IJ)  A    ])raii(ii(). 

A  prall dio.  ITodie  and[isti.s,  )riie  bcr  l)crr  G^riftu§  niiff  bcn  ()eiitigen 
tag  auff  ben  afcenb  ^ot  ctugcfclt  ba§  t)eil|ig  fac|ia[mcnt  unb  TOeffe  et 
indicavit  iisum,  qiiod  sit  rccordatio  suae  pasjsionis,  quam  pro  uobis  f'ecit, 
ut  iion  bcvgeffcu  hjuvbe  ber  fc(|big  ^ol^e,  notige  unb  einige  t)ciiic§e  artidLel,  '■< 
quia  douiimis  praevidit,  quod  ex  isto  s|acra[meuto  ©atan  tüUl'be  ein  tv'obel 
mad^en  pro  quibusdam  personis  et  pro  privatis  personis  ut  pf|affen,  non 
pro  eis  tantum  mor|tuus,  sed  nobis  etiam,  Et  nos  finb  ba^u  gctaufft  unb 
bei'uffen.  Cum  ergo  sit  commune  Sacra[meiitum  Christianitatis  unb  t)bev= 
man§  glauBen  in  Cliristianitate,  Ideo  I^anbeln  fie  aU  bie  betretet  unb  3uba§,  i» 
quod  aiiferuut  Cliristianitati  et  sibi  tantum  veudicant  et  postea  vendunt 
nobis  iit  ipsoruiii  Sacjra[mentum,  uon  commuuitatis.  6I]riftu§  ift  nidjt 
geftotbcn  pro  Caesare,   sed  qui  se  ted^ent  ^nn  ba§  tDOtt  '6ud^',  be§  ift  an6) 


1  loan.  13.  r  2  6^riftu§  (^eut)  Die  coenae  domini  a  piandio  sp  r  3  ^ot  über 
eingcje^t  4  über  usum  steht  verum  sp        sit  bis  nobis  unt        über  fecit  steht  peitiilit  sp 

Vsus  Missae  r  6  dominus  über  quia  6j8  hjurbe  bis  getaufft  uni  7  pro  (1.)  bis  per- 
sonis (2.)  c  in  pro  quibusdam  privatis  personis  sp  nacli  J)f|offen  stellt  ^)Xm$)t  sp  8  nach 
nior!tuus  steht   Cbristus  sji         nach  sed  steht  pro  sji         Et  nos  fillb  über   baju  10  nach 

glauben  steht  in  bct  flanken  ß^riften^eit  borouff  gegrunbet  ift,  bog  Wir  burc^  ben  tob  ß^rifti 
erlöfct  finb  öon  funben  bnb  burd^  auffetfte^ung  finb  gerecht  loorbcn  v  rh  11  nach  Cln-istianitati 
steht  sacramentum  sj)  12  über  ut  ipsorum  steht  at§  ir  eigen  s})  nach  non  steht  ber  ganzen 
K^riftent)eit  sp  13  nach   geftorten  steht  für  ben   teifcr  Sapft  feine  9]lunc^e  »nb  ^jfnffen  v 

qui  se  c  iti  pro  omnibus  bie  fid^  sp        rcd^ent  c  in  reiben  sp        über  Wort  steht  pro  vobis 

Pro  Tobis  r 

N]  Vesperi. 

Audivimus  institucionem  sacramenti  et  Missae  et  verum  eius  usum  15 
indicavimus,  bal  e§  fol  ct)n  gebecf}tni^  fe^n  fe^ne§  le^ben§,  ha^  man§  nl^ue 
n\i)t  licrgcffe,  sed  exerceamus  iiuiic  articulum  iustificacionis.  @r  Ijat  Ittol 
gcfet)en,  bas  man  au§  bifem  factament  el)n  ttobelmatdt  machen  ttiutbe  unb 
Itutbe  e§  üon  bet  gemeine  aBte^ffen.  Non  enim  tantum  pro  sacerdotibus 
mortuus  est,  sed  pro  omnibus.  £)tum6  ift»  et)n  focrament  bot  bie  gancjen  20 
Stiften,  ©ie  ^anbeln  aU  bie  bottetfjcv  unb  bo^ltjic^t,  ut  Judas,  qui  missam 
sibi  arrogant.  Tu  autem  .scito:  @§  ift  unfet  üUiX,  5iid)t  alleljnc  be»  SSapftS, 
fet)fet§,  9iel)C^stageiS,  Sed  oranes,  (|ui  senciunt  peccatura,  iilis  convcnit  Missa, 


14  ro        Vesperi  ro  r  19J20  Sacramentum  lioc  ad  totani  ecciesiam  non  ad  sacer- 

dütes  tantum  pertinet  ro  r         221313, 17  @§  bis  ita  unt  ro 


9h.22  [6.  aprit].  213 

K]  bic  ^JJk'B  uub  bcv  2|cuftd  bancfio  l){)iic  k'.  fic  iimbltoncii.  Sieiu  Ija[),ti8imis 
non  soluni  tft  bcr  ))fieftcv  et  Kuaugelium,  vita  acterna,  sie  est  facivamcut 
unb  '■JJJeffc  non  taiituni  bcv  pfoffc"/  ^t'^'  (il)Vti"tent)eit.  Et  fo  66flicf)  fic 
t)anbcltcil,  si  pro  se  tantinii  bapitismuin  accip|erent,  fo  fc^cilblic^  t)aiibclil  ftc, 

s  quando  Missam  3C.  aber  ift  groffev,  quam  i|Uod  uUa  lingua  possit  eloqui  et 
cog|itare  corda,  sed  oportet  extrenius  dies  jc.  5lod^  ^cute§  bes  togs  bic 
boftüic^tcv  nohint  credere,  sed  pertinaoiter  defeudiint  k. 

Hacteniis  de  Missa.    lam  sequitiir,  lt)Q§  ba-i  gefpfccf)  jel)  getocft  Christi 
et  discipulorimi  ot  «piid  |)liis   iVoeriiit  iiBer  ba§  f)Cu6tfturf  bL'V  ^JJJcjfc  hai  flcttl 

'"   f)CUfflin   Christi,    discipiili    et  ipse.     Iiiitium  Cap.  13.   usquo:    X^^ä  ift  gnug.'lut'.äaias' 
Hacteniis.    Sieiit  hodie  audistis,   (jiiod   ber  liietJe   t)err   fein  2efta[mcnt   fo 
befielt,  ineil  er  fol  öon  tjimten  fc^eiben  unb  bie  toelt  lierlaffen,  qiiod  non  sit 
l)ie  fid)t6arltcf;,  f)at  er  bie  fovge  geiiabt,  man   morf;t  fein  bcrgeffen  unb  ber 
art|ifel:  i^sä)  glcube  nn  0\llciuiTt  Öfjriftum  üerleffc^cn,  qnia  praevidit,  (piud  ts. 

i^  Missa  iDurbe  gemadjt  inerbcn  ba§  »oibbcvfpiicL 


1  JC.  c  in  bo§  S/1       nach  fic  sfelil  biejc  luort  sp         2  iion  bis  aetenia  c  in  et  Euange- 
lium,  vita  aeferna,  baptismus  non  solum  ift  ber  prieftci;  sp         Baptismus  r  3  nach  sed 

steht  bct  ganzen  sji  4  si  pro  se  c  in  fo  fic  fut  fie  sp  5  nach  Missam  sieht  pro  se 

tantum  lapiunt  sp  abtx  c  in  Set  gretoel  sp  6  nach  dies  steht  bie  fd^vcdlic^c  funbc  ftraffc 
mit  i)  fcucr  sp  7  nolunt  his  je.  rh  danach   rapinam  illam  suam  sji  S  Hactenus  de 

Missa  über  lam  sequitur  lOjll  Initium  bis  Hactenus  durchstr  sp  darüber  Cap.  13.  lolian. 
legit  sp  lolian.  13.  sp  r  14  über  quod  e.\  steht  bo§  au§  sp  15  Incrbeit  über  baä  nach 
Wibbetfp  iel  steht  bn§  fic  imiffcn  fterdfcn  wib  teftctigcn  bcg  S9apft§  mcffc  sp 

N]  e»  geiiort  ben  gaiiCjen  dtjviftcn,  sicut  EuaDgelion  et  vita  cterua  non  tantiiin 
est  sacerdotum,  sed  omniuin  hominuni,  ita  eciam  sacrameutum.  ?I(§o  fc^enbt= 
lic^e  boßeh)ic^ter  f^nbt  fie,  quod  sibi  missas  vindicaut  et  illas  vendunt.  Sed 
iila  abominacio  maior  est  omni  pena  et  diiferetur  ad  e.xtremura  dieiu. 

20  folget  nt)ue,  \vah  fic  öov  eijn  gcflJrcc^  gel)at  f)a'6en  post  et  inter  sacra- 

mentum.    'Soor  bent  feft  ber  oftern  bo  §iefu§.'    Locio  pedum.    'V 0830^.13,1-31 
muudi    estis,    sed    non    omnes.'     'Vos    nie    appellatis    dominum    et 
magistruni',  'ita  et  vos  faciatis\    'Exeraplura  do.'    'Non  est  servus 
super    dominum.'     'Qui    comedit    panem    meum.'     'Uuus    vestrum 

35  mc  tradet.'  Longam  seriem  textus  legit  de  sermone  post  cenam.  5Jf)Ue 
folgen  bic  langen  (fuangelia  inter  Pasca  et  Penthecostes.  Sßie  l}r  gebort 
^at,  quomodo  Christus  suum  testamentum  fecerit  moriens,  non  ampiius  in 
hoc  mundo  victurus,  ^0  l^at  er  forgc  gcl}at,  ne  ille  articuhis  iiistificacionis 
periret.    Nam  vidit,  quod  ille  articulus  perituriis  esset  et  Missa  depravanda. 


18   unten    am  Seitenrande    steht  Missa    et    sucrauieulum    ad    tutam    ecclesiam    pertinet 
28  Et  sacrameutum  et  lucionem  pedum  deprauaruut  Papistae  ro  r 


214  *;!vcbiatcii  be-i  3nt)tc-3  1531. 

11]  W\o  t)nt  cv  niid)  mit  beut  öivoficit  treffiltcfjcu  (fxtmpcl  311  Ic^  Iiinbcf 

fid)  laljeii  lüoUcu,  luic  fic  Icbeu  foUeu  liic  in  terris.  rrimum_est,  cniomodo  fut 
(M|ott  foUen  beft^cn?  2)a§  ift  supremus  art|iciilus,  ut  nou  tantum  scianuis, 
(juomodo  erga  muncliim  et  proxinuim,  sed  etiam  qiiando  haec^vita  auffl)Ol"t 
ei'ga  prosLimuiu,  ut  acquirere  possinuis  icdemptiouera  a  uiorte,  peccatis.  ^ 
2)a§  ^ot  er  l)nn  bem  ^cuBtart[ifel  naä)  \iä)  gelafjen:  Ego  tradidi  pro  vobis. 
Ta  bct)  bleibt  k. 

5hl  fittb  multi  loci  de  bouis  operib|us.  Nos  et  alii  SBa^jft  öfel'  tjaben 
bte  locos  ^nn  ein  anber  brauet^  et  sie  ijnn  ein  anbet  gemengt,  quod  vol|uerunt 
doct|riuam  fidoi  anflcfdjen.  Ideo  unterjc()|icblicf)  loqui  discite  de  fad^en.  @rft=  "* 
lid),  ba»  (it)riftu5  l)ie  gctoalttg  fcf)(euft:  Redemptio  a  peccato  et  morte  fol 
gcfci)cl)cn  per  mortem  et  passiouem  suam.  Sa§  ift  fein  letzter  lüillc.  S)a§ 
ift,  tüte  ein  5)lenf(^  für  @ott  fvom  fol  fein  cum  deo. 

Übet    bie   lere  de  corpore  et  sang[ukie    pro    nobis    datis    oportet    nos 

externe   servire   homiuibus.      Huius    rei    non    obliviscitur  nnb   fe^t  i)ic  auc^   '^ 

suam  ultimam  voluutatem,  ubi  accipimus  Sacra[mentum  corporis  et  sang|uinis 

Christi  3U  eint  tDar3|ei(^en,  quod  debeamus  esse  Sancti,  ^ebt  er  an  unb  tüil 

'"^"'(lä',^ jf,'- ^^nen    aucf)    bie    fuffe    Inaffc^en.     Supra    quando    dicit:   'Accipite'  jc.     'Hoc 

2  hJic  über  fie       über  joHen  steht  »ntctnonbct  sjj        3  Kxeraplum  Christi  »■         4  nach 
proximum  steht  geftnnet  {eien  «;>  nach  oufft)ott   sieht  mit  ©ott  brau   finb  sp  5  über 

acquirere  steht  coiisequi  sp  6  über  tx  steht  Christus  sp       naih  voljis  steht  ineum  corpus, 

sang[uinem  sp  7  nach  Heibt  steht  io  fcft  iBolt  ir  onbcvS  fetig  toerben  sp         9  et  sie  c  in 

Bnb  barum6  fo  sp         10  Ideo  bis  fa(^cn  <■  in  Ideo  discite  Bon  beit  (ac^en  »ntcrii^]icbttc§  loqui  sp 
lOjlS  (ärftlid^  bis  ift  unt  11  1.  r  13  cum  deo  durchstr  sp  14  2.  »•  15  über 

externe  steht  in  hac  vita  sp       über  unb  steht  dominus  sp 

')  SPaljft  efe(  v(jl.  Umre  Äusc/.  Bd.  11,  486  zu  S.  359.  '')  Qnn  ein  nnbet  Bvauct 

ryl.  in  cinonber  bacfen   Umre  Ausg.  Bd.  17^,  327,  26. 

N]  Ita  eciam  ml)t  bifem  groffen  trefflichen  ejentpel  vitam  Christiauam  indicavit. 
Nam  hi  duo  articuli  iuter  Christiauos  sunt.  Primus  et  maximus  est  credere  20 
in  Christum,  \vk  er  ntuge  beftc()en  Dor  got,  quomodo  habeant  vitam  eternam, 
liberacionem  a  morte,  peccato,  sathaua.  Hoc  habemus  in  niorte  Christi,  bo 
hct)  bleiben  tn^r  unb  üorgeffen  ti)t)r§  ni(^t.  Sed  olim  doctriuam  fidei  et 
operum  indiscriminatim  praedicarunt.  Idem  est  Ulis  utraque  doctrina.  Sed 
vos  discernere  discatis  inter  haec  duo.  @^rftli(^  conchidit  potentissime:  lusticia  25 
nostra  contigit  nobis  per  Hiesum  Christum,  corpus  et  sang|uiuem.  S)a§ 
^e^ft  bie  neto  gcburt,  bo  fielet  bai  eufferlic^e  leben  nic^t. 

Ultra  hanc   doctriuam   habemus   eciam  externara   conversacionem   cum 
hominibus    hie   depictam.     Xam    cum  sacramentum  receperunt  et  iam  sancti 
sunt  unb  ^aben  bcn  t)el)l|igen  lei(^nam  jum  jceljc^en  entpfangen,  Nunc  incipit  30 
illos  lavare.    £)q§  gebort  ^n§  leben.  @r  gibt§  jum  ercmpel.    In  priori  articulo 

31  8t6tä  (im) 


-JIr.  L'-J  [0.  ^Jlptil].  215 

R]  fiicitt;',  iSon  hoc  jum  (^jeiiipcl  öcjelit,  (Vf  ücl)Clt  ba-5  fciii  leib  uiib  b,Uit  nllciii 
fut  IC.  Si  etiaiu  martvr  tradit  corpus  suiiin,  non  acquirit  remissionem 
p[eccatoriim,  non  est  exempliun  pro  meis  et  alioriiin  peceatis,  q|iiein- 
admodum  docneruiit  pap|istae,  sieiit  consol|ati  sunt  f'ure.s:  9{itn6  beit  fcf)mc= 
■••  liefen  tob  an  für  bcinc  fimbc.  Hoc  loquitur  Satao.  üa-5  l)eift:  o^)  ^^^^ 
mein  leib  iinb  bint  pro  meis  peceatis  geben.  S)a§  ift  bcm  leib  nnb  blnt 
(£t)rifti  ju  na^e.  2)a§  toil  ev  ntc^t  ju  einem  epmpel  [)abcn.  Sed  hoc 
exemplum  dicit:  '81  ego'  (|.  d.  Sa§  ift  loav,  Ego  vobis  servio  luib  bucfe  ^iorj.  is,  h 
mid^    ju    euern    fuffen,    sum   Magister   et    vos    servi    et    servio    vobis.    'Si 

10  vobis'  K.  ba-j  trifft  bas  leben  intor  vo?  in  ten-is,  non  bcu  ftiinb  nnb  f)of};en 

art|ifel  gegen  öott.    Ibi  gib  ic^  nicf)t  meinen  leib  nnb  blnt,  bao  bn  bcin  leib 

nnb  blut  pro  uostris  peceatis,  Sed  sie  Christus  dicit:  %ü  £)aft  funbe,  id^  ni(^t, 

sed  tu   non  debes   dare  tuuni  c|orpus  et   sang[uiuem  pro   peceatis,   sed   ego. 

Ideo  non  oblivisceudus  art]iouhis,   de   quo   dixi  liodie.    Videtis,   quam 

15  errarint  isti,  qui  uns  fo  luel)t  gebracht  l)aben,  quod  non  sohim  nieura  corpus 

1  Non  hoc  c  in  i)at  er  jtiil  Acftonunt  nic^t  sji        Noii  (dicit)         nach  he^tlt  stellt  fut 

\iä)  sp        nach  baä  steht  er  sp  >  nach  fut  steht  onfet  funbe  gefien  »nb  »er9[offen  ^aB  sp 

nach  suum  sieht  iu  mortem  sp         4  sicut  c  in  sie  enim  sp       über  fures  aleht  homicidas  sp 

Cüiisolatio  süutium  r  5  nach  loquitur  steht  ex  ipsis  ep  7  nach  na^c  steht  ia  jui 

groffcn  fc^mac^  gerebt  */<         6'  nach  egu  steht  laui  pedes  vestros  sp         0  Si  c  in  So  sjj  danach 

jolt  it  aud)  EU(§  «ntciuanbct  bie  fuffc  loafjc^en.    Gin  Be^  fpiel  jc.  sp         11  giB  über  ii)       nach 

Blut  steht  für  ewer  funb  sp         nach   bu  steht  oud^  sp  12  pro  bis  peceatis  c  in  bafur  joft 

gcBen  sp       t'liristus  dicit  über  Boft         IS  über  sed  (1.)  steht  Ego  sp       nach  debes  steht  iie<£[ue 

potes  «/)       nach  peceatis  steht  alionim  sp         14  dixi  über  quo         15  über  isti  steht  Papistae  sp 

BaBcn  über  geBrac^t 

N|non  dicit:  'ExempUun  do  vobis.'  2)a§  ift  aüel)ne  6f)rifti.  Esto,  quod  occi- 
derer  et  coinburerer,  tarnen  non  propter  hoc  iustificor,  ha^  ift  alle^nc  6()vifti. 
Valeant  Papistae,  qui  passionibus  et  morti  iustificacionenj  tribuerunt.  S^aä 
ift  bifcm  facrament  jlo  na^e.    35q§  tüt)I  (Stjriftnö  nic^t  jum  cjempE  ^aben. 

20  Xani  iustificacio  solius  Christi  est.  Sed  iu  sccundo  dat  nobis  exemphim: 
sicut  ille  ut  servus  humiliat,  ita  nos  facianius,  ba§  trifft  n£)ue  ba-J  leben  an 
erga  proximum  et  non  articulum  fidei  erga  deum.  51tc^t  bh),  be^n  leben  obber 
tobt  üor  bel)ne  ^unbe.  %ai  trl)l  ic^  aUet)nc  tl)un,  tu  es  peccator,  ego 
redemptor,  nnb  be§  articfelü  Oorgeffet  ^r  nic^t. 

25  Vide,   quomodo  seduxerunt   nos,   qui    dixerunt,   tjui   non   sohim    suam 

vitam  pro  se,  sed  eciam  pro   aliis  demus,   ut  Monachus  dedit  suam    vitam 


_ ^ 

IG  dicit  (Hoc  t'acite  in)       über  3)o§  steht  prins  ro         18  Papiste  omnia  doceudo  con- 
fandunt  ro  »•         21  unten  am  Seitenrande  steht  Cliristi  corpus  et  saiig[uis  pro  nobis  tra[ditus 
donum  dei  est   et  requirit  fidem  liominis,   ut  iu  inemo[riam  illius  faciamus.     Christus  lauans 
pedes  Exemplum  est  nobis  propositum  uitae  nostrae  et  charitatis.    IIcc  duo  bene  discernenda  ro 
Diligenter  discerneuda  doctrina  fidei  et  operum  ro  26  Monachi  suam  uilam  pro  aliis 

dederunt  et  Christum  pedib^us  conculcant  ro  r 


216  ^Jvcbigteu  bca  3al)tcd  16;!1. 

im  CdCiutbio  tradi[di  pro  peccatis  nieis,  scti  aliorum  ctiam.  jT-qS  ift  boä 
fdjenblidjft  bing,  ut  edici  nou  queat,  iit  persuadeat  mihi  pediculosus  monachus, 
quod  suum  nieritum  corporis  milii  serviat.  Da  mihi  1  f(^effel  fotnS,  tum 
serviara  tibi  meis  meritis  et  qjiiicquid  bononim  operum  feoi,  tibi  partieipabo. 
Sic  ii)si  hai  Sac|rQ[ment  unb  liiebc  'DJlefje  obsouraruut  et  in  eins  locum  5 
dederunt  nobis  suum  ftirtcfet  meritum.  Et  hodie  q|uanq[uam  norunt,  ba§ 
itnrccfjt  ift,  tamen  ntutttitl|Itglt(^  et  Iiojtil^  contra  uos  se  opponunt.  Orabimus 
deum.  Si  dedit  uobis  veritateni,  ßv  Inerbe  nud}  nacf)  bvurfen  '  ut  cum  ludeis. 
Econtra  Sicut  inverterunt  eum  articulum,  qnod  suum  corpus  et  sang[uinem 
posuerunt  jtro  peccatis,  uon  Christi,  Sic  cum  isto  exemplo  Christi.  Cum  eo  10 
ftucfe  redemit  uos  a  p[eccatis  Cinistus,  cum  altero  Icfft  er  un§  ein  ejetnt)el, 
h)ie  lutv  ^ie  in  terris  inter  nos  debemus  vivere,  ut  non  solum  tievftc^ert, 
quando  aniraa  exit  et  vita  desiit,  sed  tüte  in  hac  vita.  Ulic  tradidit  corpus 
et  sangLuiuem  junt  toavjjeic^en,  ne  oblivis[camur  istius  beueficii.  Hie  etiam 
Io(Jet  omnium  oculos,   ut  inspiciamus  et  alter  alteri  serviat.     Et  hoc  ^abenS   is 


1  über  coenobio  sirlit  tloftcr  sj'  nach  tradi[di  steht  ba^in  Ijobe  geben  sp  rh  2  ut  (I.) 
bis  queat  c  in  ba§  ntc|t  gnugfom  ton  gcjogt  Werben  sp  über  ut  (2.)  bis  monachus  steht  ba§ 
midö  ein  taufic^ter  3JJonc^  bei  fietcben  folt  sp  3  suum  meritum  corporis  c  in  sui  corporis 

meritum        »;i)r  Da  sieht  Sic  dixerunt  sj)  4  nach  operam  steht  fit  in  mouasterio  eorum 

eris  particeps  -yi  feci  tilii  partieipabo  durchstr  sp  unter  partieipabo  steht  communicalio 
ö  nacli  ipsi  steht  Mafien  sp       eins  über  in  "  nos  über  contra       nacli  Orabimus  sieht  arden- 

tib[us  votis   deum  vt  pergat  confundere   nialedictum  Papatum   Et   bona  spes  est  hjeil   et  sp 

8  deum.    Si  durchstr  sp  au(ä§    über   nac^  ut   cum  ludeis   c  in  ttiie  mit  ben  Sfuben  sp 

9  über  inverterunt  steht  monachi  sp  über  suum  steht  (Christus)  10  nach  Christi  (2.) 
steht  finbS  aui^  brnSganBen  sp  unter  eo  stellt  I.  sp  10112  Cum  bis  inter  unt  11  nach 
ftudc  steht  quod  trad[idit  corpus  suum  pro  peccatis  sp  ein  über  un§  12  debemus  über 
vivere  über  »erfiii^ctt  steht  per  Tesfamentum  ipsius  sp  13  über  »nie  steht  Wir  sp  nach 
vita  steht  bnä  gegen  anbev  galten  foUen  sp         15  nach   inspiciamus  steht  exemplum  ipsius  sp 

nach  servit  steht  sicut  dicit  Exemplum  dedi,  vt  quemad[modum  ego  feci  et  vos  sj)       nach 
Et  steht  exemplum  sp      tjabenl  über  217, 1  etiam 

')  nac^brurfen  =  nachhaltiy  wirken,  helfen  DWtb.  7,  41. 

N]  in  raonasterio  pro  aliis  dedit.  %o  fpVCC^cn  fic:  Da  elemosinam  et  eris  parti- 
ceps omnium  nostrorum  operum.  3i>t)lic  bletjBt  ()te  Gl]riftu>ä?  Hi  fuhnine 
essent  prosternendi,  qui  suum  fedum  corpus  Christi  corpori  praeferunt.  2t6et 
90t,  h)T)eve  biefem  untuft.  Econtra  gleljc^  luie  fic  ben  '^en})tavttcEeI  f)t)nuntci; 
gefccjt,  ita  in  hoc  exemplo  vitae  plane  nihil  sunt,  nulluni  exemplum  praestaut 
et  in  utroque  errant. 

Primo  articulo  nos  confirmat  in  fide,  2°,  tüte  Vo^x  \)\t  nff  erben  gegen 
eljnanber  foUen  leben.  SiMe  tonbe  crs  beffer  madjen?  ©ort  gibt  er  \\6)  bor 
un§,  ^ie  fteUet  er  fic^  un§  jum  ejenipcl.    Econtra  adversarii  siiblevant  sacra- 


le  über  elemosinam  steht  gib  einen  fdieffel  torn§  ro        22124  I^rimo  bis  ejcmpet  unt  ro 
Vsus  sacramenti  et  locionis  pedum  ro  r 


mx.22  [ii.'HpM\.  217 

K]  etiain  mciftcvlicf}  umtfcrt.  Sicut  illic  ahi'og,;iruiit  siiiTaniciitimi  et  sua 
Corpora,  nierita  jc.  loco  Cliristi,  Sic  hoc:  ®ner  bicitct  lüiljt  bellt  ailbctn  umO 
ein  ^ellei",  ipsi  cumint  iu  coenobia  et  sinunt  sibi  alios  servire.  Et  haec 
fucitint,    ut  sua  corpora,    sai)g[uineiu   et    merita    venderent.     Ita   facti   nieri 

5  tyranni.  Nain  quid  est  regiuieu  papae?  tyrannis:  subegit  Keges,  pr|incipes. 
Ideo  novit  Christus  dominus  ante  suuin  enbe,  (|Uod  Ciiristianitas  tales 
habjitura,  qui  ob]|iviscerentur  non  sohiin  Corporis,  sed  ex  cliaritatc  et 
Servitute  facientes  tyraniiideiii,  (jua  subiicereut  sibi  tantaiii  potestatera,  ut 
illis  servirent.     Sic  haö  ciiferlid;  d}riftüd)  leficn    fo  gvelnltd)  unter   gangen. 

10  Ideo  praescieus  dedit  hoc  Exemplum  ipse.  Non  sivit  Petruni  lavare,  pueruni, 
non  homincm,  sed  ipse  met  faeit  ista  omniu  servilia  opera  et  dat  illis,  (|ui 
sunt  gcvingei"  quam  ipse. 

Et  hoc  ift  Exemplum  geueralje.    Nou  ift  untbi  fuffe  Iroffc^en  jlD  t^un, 
ut  cxponit:  Ego  Magister,  folt  billid)  onmes  Epjiscopos  fuf  bie  fopff  ftoffen.^ 

Ift  Sic  debetis  facere,  do  vobis  Exemplnni,  bem  folget,  ^a,  dicuiit,  ba§  lt)oI|Ien 
Ictr  laffen.  Um  sequemur,  iibi  ücrBotten,  ut  in  superiori  parte,  Et  cogi- 
tabimus,  ut  nostra  opera,    corpora  demus  pro  nostris   et  alionim  peccatis. 


J  sacramentum  c  in  Saeramenti  veiiim  intellectum  et  vsum  sp  rk  'J  nach  corpora 

steht  obtruderunt  s^<  2/4  Sic  bis  saiig[uiiiem  tint         3  über  coeiiobia  nieht  moiiasteria  sj> 

alios  über  servire  4  nach  et  steht  tarnen  iactant  aj)  nach  merita  steht  ea  s/i  5  nach 
jiriincipes  steht  et  totam  Eccle[siam  sj)         Papatu.s  sj)  r  6  Christus  dominus  über  novit 

ante  c  in  bot  s}'  ^  nach  hah|itura  steht  lupos  sp  ex  über  (e.xter:)  8  facientes  c  in 
facturus  SJ)        tantam  potestatem   c  in   tantum  populuni    dei  sp  9  nach  Sic  steht  ift  sp 

10  nach  praesciens  steht  Cliristus  sj/  11  über  dat  steht  cxhiliet  13  ift  (1.)  über  hoc 

Exemplum  general|^e  c  in  ein  gcncval  Srcmpel  sp        Exemplum  generale  sp  r  14  nach 

exponit  steht  Vos  vocatis  nie  mag[istrum  et  do[minum  Sj)  rh  16  über  Ibi  bis  parte  steht 

Slo  motten  rcir  folgen  ba  cv  ein  »erBot  brouff  gefteUt  de  coena  et  testamento  Christi  sp  IT  nach 
opera  steht  excogitata  seruemus  et  nostra  sp       über  demus  steht  tradamus  sp 

')  für  bie  {opff  ftoffen  rf/l  Wander  2,  1525  Nr.  ßO'J  ©inen  für  beii  flopf  ftoffcn. 

N]  mentum  et  fidem.  Hie  sunt  superbissimi,  uemiui  serviunt,  sed  segregant 
se  a  populo,   tjoltcn  \\^  allel)ne  unb  !cren§   ftratf§    umb   et  vendunt  nobis 

20  merita  Christi.  Quid  est  papa,  Thyraouis  Imperatoris  et  omnium  regum 
acerrimus?  'ba^  Ijat  6^rtftu§  ttol  gefefjen,  quod  fidem  et  externam  vitam 
depravaturi  essent,  "Die  bcn  euffetlii^cn  btn[t  Ijn  tl)t)vnnnel)  folt  brauchen 
Omnibus  imperantes.  Contra  iianc  thirannidem  proponit  hie  Christus  suum 
exemplum.     Ipse,    ipse  Chri.stus    lavat   pedes,    non  Petrus    aut  puer  aliquis. 

25  6r  geuft  felbcr  ct)n,  er  fc^urcjt  ftc^  fclbcr,  er  tnufc^t  f eiber,  omuia  opera 
servilia  fiicit.  Facessant  Episcopi  superbissimi.  5Jet)n,  6^t)riftu§  ^at§  nic^t 
aUel^ne   öom    f u^tuofc^en ,    sed    omni   Servitute    proximi,    sicut  ipse    e.xponit. 


21  Papistae  nihil  Cliaritatis  praestant  ro  r  24  aliijuis  über  puer  25  Christus 

ipse  lauat  ro  r 


218  *4-U-cbigtcii  bes  3at)ic.3  1531. 

KJ  Econtra  iibi  folgen  fül|lcn  et  dicit:  cS  fol  ein  (^pilipcl  fein,  multis  vcrbis, 
ha  tüoEenö  nic^t  hxan,  sed  iuvertuut.  Sicut  illic  vis  regnare  tuo  corpore  et 
sang[uine,  ubi  deb[eres  exeniplum  dare,  8ic  hie  volunius  doniinari,  ubi 
deb[erennis  servire  i.  e.  ^ä)  foU  mein  ued^fteu  mciifc^cn  unter  tt)an  fein  et 
'vfym  bienen.  Ex  universali  ad  particulare.  ßv  toil  l)ie  mit  untcrfcf)eiben  s 
suum  regjnum  a  imindi  regno.  In  mundo  fol§  fo  Jll  g^Clt,  ut  dorainentur, 
<B;otti).2o,26fF.  benetici.  Expouit  se  clare:  5[)letn  eufcrlic^  iDcfen  unb  retc^  inter  vos  fol 
gebicnct  Ijciffcn.  Ego  in  medio  sto  vestruni  et  siiio  vos  sedere,  et  vos 
merito  mihi  pedes  d|eberetis  lavare  unb  afigurteu.  Ta§  I^eift  ein  ß'^riftli(^ 
hjcfen.  Sed  bic  hielt  mu§  ein  regnum  Valien  über  6ofe  Buben,  ut  si  nebulo  lo 
et  für  K.  bae  man  \fym  ben  {jal§  ab()aue.  Sie  ß^fjriften  follcn  untert^cnige 
spijii.  2, 3  brubcr  unternanber  fein  et  alterum  Piiil.  2.  2)tVj  tft  ml)cr,  ben  hau  einer  bem 
onbern  gut§  f^ut.  @)ut§  tl^un  unb  üben  ift  nid^t  gnug.  Sed  :^te  l^ctft§ 
untertl^an   fein,   ftrQÖ§   umblert.     Ipsi    benefici,   vos    non.     Christianus  fol 


1  über  dicit  steht  Christus  sp  Exemplum  sj>  r  'Jj-i  illic  bis  dare  c  in  Sacramenti 
iustitutione  exhibet  corpus  et  sang[uiuem  vt  memores  simus  quod  nos  a  peccato  liberauit, 
Papistae  prorsus  illud  obscurarunt  et  pro  illo  articulo  obtruderunt  nobis  sua  raerita  sp  3  nach 
hie  steht  cum  exemplum  dat  quod  imitari  debent  motten  fie  ein  dominium  brauä  Bnb  taifcn 
jnen  ottc  SBclt  bienen  sj)         4l5  3c§  ^'^  particulare  unt         6  nach  ut  steht  principes  gentium  sj) 

nach  dominentur  steht  et  s/*         Reg[num  Christi  sp  r  7  nach  benefici  steht  vocantur. 

§le  fol  contrarium  gcfd^c^en  Matth  20  sp  Matth.  20  r  9  über  oBgurtcn  steht  ben  @d§ut^  sp 
9llO  über  ß^rifttic^  Wefcn  steht  in  regno  spirituali  sp         11  nach  je.  steht  tnorben,  fielen  !C.  sp 

nach  ofi^ttue  steht  ben  onbern  an  golgen  ^enge  sp  Prhicipes  gentium  dominantur  eis  sp  r 
12  nach  fein  stefit  Sinei  ben  onbern  ijof\n  oc^ten  burc^  bcmut  bcnn  fid^  fct6§  sp      über  alterum 

steht  alter  </<       Philip.  2.  sy)  r  14  Regnum   !    „,    .    .    sp  r 

N]  Adversarii  autem   extinguut  fidein  et  sua  praeferuut.     S)a§  !eren  fie  umb.   is 
Ita  hie  bo  fie  follcn  folgen  ml)t  bifem  ejempel,  %o  tnoEen  fie  {)irfc^eu  unb 
ubertjanbt  l)aben  unb  nic^t   binen.     Ita  locio  pedum  ex  particulari  ad  uni-    • 
versale  intelligendum ,  scilicet  ut  serviamus,  bo»  \r}\)x  unferm  neliiften  foCen 
untert^enig  feljn.    Sed  hie  est  discrimeu  inter  regnum  mundi  et  Chri.sti.    lu 
regno  mundi  Rex  et  princeps   praeferendus  est  aliis.     5lber  met)n  re^c^  fol  w 
gebinet  Ijeljffen,   sicut  in  me  Cliristo  videtis,  cui   ministrari   deberetis,   sed 
volo  vobis  miuistrare.    S)a§  regtment  ge^et  nii^t  t)n§  toeltlic^  regiment,  bn§ 
gebort  jto  fc^elden,  bie  felben  ju  juc^tigen,  bo  mu§  l)itfc^offt  feljn,  sed  in 
Ciiristi  regno  nulhis  se  alteri  praeferat,  sed  illi  serviat.    SaS  ift  nt)Ue  etloaS 
mel)er  ben  gut§  t^un  bem   netjiftcn   aut  diligere.     Xam  magistratus  officium  25 


17J18  Ita  bis  serviamus  unt  ro  unten  am  Seitenrande  stellt  Locio  pedum  omnia  Chari- 
tatis opera  significa(n)t  nemoque  minus  ea  seruat  ac  Bapiste  superbis^simi  ro  19  Discrimen 
regni  mundi  et  Christi  ro  r         20J21  Sl6cr  bis  ^e^ffen  unt  ro  21  Christo  Hier  me        cui 

über  (qui  mihi)  22  über  Sa§  steht  scilicet  Christi  ro  24  Regnum  Christi  in  seniitute 

erga  proximum  cougistit  ro  r 


9ir.  22  [ü.  3lpri(|.  219 

K)  biciicit  et  ox  corde  et  sie,  iit  (l|icat  ad  te:  l^d)  fol  biv  bicilCii  lliib  bicf)  l)öl)ci; 
l)alten  quain  me  et  econtra  Ui  ine,  et  hoc  ex  corde.  Sic  iniui.steriuin  est: 
(Sin  pfiUTcv  mu»  fommcii  ad  te  in  peste  k.  'Saä  tf)ut  ein  tüeltlid^er  i)ixt 
nic^t,    sed    viilt,    ut   ipsi   servias.     Sie    milö  bcu  fjolä  brau  lüogcn   in   peste. 

5  ©0   gnr  ift  baä  (;^f)riftlid)   iucfen    gcic^t   Ijnn    ein    bicnft,    ut  omnia   officia 
excellentis|sima   sint    mera   servitiis,    ut    P|au[lus    vocat   2.  Cor.  4.    Nohimusa  Jior.  4,5 
domiuari,  sed  servire  k.     S)a§  f)a6en§  um6  gctert.     Et   iioc  vidit  Christus 
dominus,    cpiod  Unirbcn  fidj   umti  fcvcu    et  rpxjd  venturi  psLeudo  Christian!, 
qui  ba§  facvunncnt  öcrfcrten  itnb  ben  @uferlid}cn  tnanbel  k.    Die  mihi,  (juid 

10  de  istis  2  est  in  Papatu?  Ex  Sacra[mento  Pap|istae  t'ecernnt  opus  et 
vendidernnt  et  mnc^enC'  eum  eo,  sieut  vohnit,  et  dieunt  se  Christianani 
ec|clesiam,  et  quicquid  dicuut,  muö  man  (jalten.  Et  ultra  hoc  occidunt 
horaines.  S)a§  erftc  l)eu'6tftutfe  docet,  ut  nou  oblivis|camur  huius  corporis 
et    sanguinis    et    5Hcmanbt    ba    {)in    laffe    fomcn,    meo    corpore,    sangiuine, 

IS  operib[us,  vita  et  quicquid  S[piritus  s[anctus  efficit  in  nobis  per  dona,  quod 
serviat  ad  reniissionera  pecLcatorum,  sed  las  allein  bleiben  bei)  feinem  lieben 
3;eftQ[ment,  leib  unb  blut. 


1  Principes  gentium  dü[minaiitur  sp  r  3  über  pfattct  sieht  ßoplon  sp  4  nach 

ut  steht  tu  sp       über  bctt  steht  pastor  s/<         7  nach  servire  stellt  propter  lesuin  sp       Ijafieilä 

c  in  Sofien  bie  *lJa|)ilten  sp        2  Cor  4  r  6'  quod  c  in  ba§  fie  a(le§  sp        ficf)  durclistr  sp 

ps[eu(lo  C'liristiaiii  <•  in  faljdje  ßl)riften  sp         y  über  focr|oment  steht  B  ^  G^riftt  legten  loiHen  sp 

aber  Gu(cttid^en  toanbet  steht  exemplum  dedi  vobis  sp  10  Sacra[mento  über  Pap|istae 

11  nach  vendiderunt  steht  laicis  sp  12  l,  sp  r  13  nach   liomiues  steht  qui  in  eorura 

abomiuationes  noluiit  couseutire  S2t  14  nach  et  (2.)  steht  laciamus  in  commemo[rationera 

Christi  sp        ba^in  taffe  c  in  (a|fe  ba^in  sp       nach  tomcn  steht  nu  forbet  sp  14115  meo 

61s  operib[us  c  in  quod  vUius  Sancti  corpus,  saiiguis,  opera  sp  15  nach  quicquid   sieht 

donorura  sp         per  doua  quod  durchstr  sp  16  nach  to§  steht  c§  sp         Ijel)  über  'bltibtn 

über  (einem  steht  g^tifti  sp 


N]  est  bonuiu  opus,  sed  se  alio  siibiicere  et  Uli  servire  malus  opus  est,  scilicet 
ut  dicat:  2)tt)  folft  midj  nljbriger  l)alten  ben  btc^.    Ita  omnia  officia  ecclesiae 

so  sunt  servitus.    Parriochus  est  tibi  promptus  iu  sacrameutis,  iu  praedicacione, 
in  vita  et  morte,  bo  mu§  er  !ummen.    3lIfeo  ift  haö  driftlic^  regiment  ^n 
eignen   binft  gefecjt,   ut  omnia  officia  nihil  sint  ben   e^n   lautier  binft,  ita 
Paulus  dicit  1.  Cho.  4.  'Sic  nos  estimet  homo  ut  ministros  dei'.     Hoc  vidit  iRor.  4,1 
Christus  futuros  pseudochristianos,  qui  et  sacramentum  et  fidem  et  exteruam 

25  vitam  depravaturi  essent.  Hoc  vidimus  sub  Papatu,  qui  utrumque  omnino 
neglexerunt,  nihil  de  illis  noverunt.  6ic  lOoEen  adluic  allel)n  fieru  llbtx 
6^riftum  unb  menfc^cu  fel^n. 


21123  Stlfeo  i»«  ut  ant  ru 


220  lU-i'bialcii  bc-j  3q1)VC^  1531. 

RJ  Pof-tua  di.sce,  quae  vita  Cliristiaua  coiaiii  liominibiis,  iieinpe  ein  uutcr= 

tl)einigei  bicuft  uuius  Christiani  erga  aliiini,  tum  es  perfecte  instructus  et 
liabes  perfeetam  iutelligentiam  öom  abcnb[inQl  (i^rifti,  ha^  9|loffe  Sefi^lüe^e, 
bag  fte  fotlcn  untcveinanbcv  lic6cn,  qui  maior  jc.  Et  alle  loort  fc^iden  fie, 
ut  sit  servitiis,  ut  Cliri.sti  Testa[ineiitiim  sit  üollciölid),  quod  consistat  in  > 
his  duobus  fadjcn,  et  tarnen  nou  i]at  gc^olffcii  iinb  ift  fein  flii'ofjer  ernft  unb 
le^fter  toiUe,  et  tarnen  nihil  effeeit.  Tum  videbunt,  inquit,  quod  vos  discipuli 
mei,  quia  nemo  maior  me.  Et  tarnen  f)nt  fein  Ic|ftcr  toiÜC  unb  Seftament 
unb  ejrcmpii  nid)t  gcljolffeu.  3Bcn5  6ct)  ben  nidjt  ift  blieben,  nos  quoque 
U)irb  man  beinc^ten,  Sicut  et  Petrum  et  Paul  um.  w 

lam  veniuut  in  nomine  omninm  diab|olorum  et  lavaut  pedes  suorum, 
unb  fol  ein  foftI[id)  G'jcmpel  Gtjrifti,  ift  ein  lauter  narrenaffenfpiel.^  Ubi 
mauent  Christiani,  quibus   lavant   pedes?  fie  fpotten  (S^tifti.     Si  Episcopus 

1  nach  quae  steht  sit  sp  vita   Christiana  c  in   ein   ß^riftli^   tefien  sji         2.  sp  r 

•2  fiiin  es  c  in  mentt  bli  ba§  6ift  fo  Biftu  s/i  4,'t  ba§  his  sorvitus  dnrchsir  sp  dafür  Sftem 

bie  lange  rcbe  Bnb  6ie(  Wort  ^ie  Bnb  in  ben  fotgenben  ßa|)[iteln  ba§  fie  fic^  fotten  »nternanber 
ticben  3tem  loetäicr  rtit  groä  fein  unter  cuc§,  bcr  jol  etrer  biencr  jein,  \ii\ii  fic^  allcä  ba^in, 
quod  sit  seniitus  inter  ipsos,  non  vt  alius  sit  alio  maior,  Dona  sunt  inaequ.alia,  alius  liabet 
niaiora  alius  minora,  Sed  cui  niultum  est  datuni,  ab  eo  multum  requiretur  k.  sp  rh  3  über 
gefd^loe^c  steht  gcfd^enctc  sp  üjß  Bolleiblid^  bis  ^ot  c  in  »ottomlic^,  ba§  e§  ftel^e  in  ben  3ttiecn 
ftuäen  in   dono  et  exemplo   Christi  3tber  e§   t)at    nic^t  sp  G  über   g]roffer  steht   ^oc^fter 

7  nach  eft'ecit  stellt  (Eadeni  niox  repetuntur)  sp  nach  inquit  stellt  cum  seruaueritis  haec 
duo,  raeum  Testaraeutum  et  exemplura  sji        8  me  über  maior         9  nic^t  (1.)  sp  über  ge^otffen 

nach  ben  steht  Slpoftetn  sj>  nach  !6lielien  steht  (qui  t'uerunt  pust  tempus  Apostoloruni)  sj)  rh 
11  über  lara  steht  hodie  sp  nach  veniuut  steht  Episcopi  abbates  sp  nach  suorum  steht 
Canonicorum,  mouachorum  s]>        Lotio  paplistarum  r  12  nach  E^rifti  steht  fein  6§  s/> 

narrenaffcnftJiet  c  in  narren  unb  affenfpiel  •«/>        13  nach  pedes  steht  3a  illos  persequuntur  s/t 

nac/i  fpotten  "lehi  nur  -y,         ISjiil,  3  Episcopus  bis  meint  unt 
')  narrenaffenfpiel  vgl.  Unsrv  Ausg.  Bd.  10-,  514  zu  S.  280,  5. 

N]  Ergo  discatis  hie  primo  fidem   et  sacramenti  usum,   quod   est  fulmeu 

contra  oranes  iusticias  proprias:  fuc^§  attel)n  bei)  bet  liben  5]Ie^.  Deinde  is 
disce  vitam  Chiistianam  erga  proximum  esse  ßljnen  untertl)enigen  binft  e^nc§ 
Gljriften  gegen  beni  anbevn.  Haeu  est  summa  cenae  domiui.  Nam  bui"C§ 
unb  buvdj  ift  baö  ganc,]  gefdjloecj  Ineft  Hon  glauben  unb  libe,  uff  bai  folc^ 
teftament  bienet  bie  ij  ftud  juer^alten.  3lber  ch  l)at  gleljd)  looU  nic^t  gef)olffen. 
Xam  cum  Christus  moribnndus  tanta  docnerit  et  praestaverit  unb  ^at  lang§  20 
gnug  über  tift^  gerebet,  3lod)  ()at«  ni(^t  ge^olffen.  Quid  nunc  faciemus  nostris 
scriptis,  si  Christus  non  potest  efticere?  Ita  hodie  veniunt  impiissimi 
Papistae  cum  spectaculo  locionis  pedum.  QX)n  lautter  fpiel.  @§  ^e^ft 
30I).  13, n'e^ner  bem  anbern',  nic^t  et)nem  pfaffen  obber  etlii^en,  sed  omnibns  sese 

14ll7  Ergo  bis  summa  «11«  ru  14  primo  über  (1)  IG^IT  Summa  Cene  domiui 

Fides  Charitas  ro  r  18  »on  (bev  tue)  20  (tum  uullus  non)  unb  24  unten  am 

Seitenrande  steht  Diligenter  obseraandus  est  vsus  cenae  dominicae  ro  r 


9h.  22  [6.  9lptitl.  221 

R]  scrviret  et  ag|uosceret  se  inferiorem  proximo,  fiatro  siio,  bad  lüevS  (frempcT. 
Ipsi  sunt  3ilinfifetn  uub  ()CVrn  et  (lominantur  ubev  SQCl"a[ment,  re[iriis.siono 
piec[catorum,  lieBe  et  ejcmpel,  et  liic  ridcnt  dominum.  S)q»  meint  er  ntc^t. 
©§  gi(t  nicfjt  einen  tag  sie  servire,   scd   qE  tag  nnb   na^t,   non   solum  am 

s  giruncn  bonnevftag.    'Si  scitis,  heati'  jc.     Sed  iam  ponit  rationem,  quare  hoc  Soft- is," 
di.\erit  exeraplum  q.  d.  e»  tvh\)  nic^t  fo  g^en,  '.scio'.    6uc^,    qui  satis  creditis3o6.  is.is 
in  meum  Testa[inentum  unb  i)abt  mein  ©rempel  brauff,  beati  jc.    Sed  scio, 
qiiod  non  onmes,   sed   ut  scriptum.     Ipse  fnrt  ba§  iDOtt   f)er  ein:  'qui  edit.'li^.iifio* 
5JJein  ^s^lba-i  tuirbs    nic^t   mit    t[)Un,    (i|uan(juam   iiic  sedet  et  edit  corpus  et 

10  sang[uinem  meum,  sed  er  fol  mic^  'mit  fufK"'  ^C- 

S)a§  ift  be§  33apft§  reid)  et  man  fol  ba§  anff  bic  3  Coronas  f(firet)6cn: 
Sedet  in  niedio  ecclesiae,  iiabeiit  verum  ufficiimi  Apostolorum,  sed  fjaltcn 
feinen  legten  niiUen  nic^t  nee  in  Sac|ramento  uec  lotione  nee  in  fide  nee 
exemplo,  remis[sione  pieecatoruni,   quam  donavit,  pedibus  concul  cant  et  iinc 

li  exemplum.  S)a§  fol  ni(f)t  t^un  ber  S^iuvd,  fjeiben,  sed  mein  nec^ftev  fveunbe, 
qui  non  solum  Christianus,    sed   Apcstolus  optinnis   in  bet  6^iiftent)cit    et 


213  @acrn[ment  ii<  et  (].)  c  in  ba§  Scftoment  S^rifti,  barin  er  6n§  ticjd^eibct  re[niissioncni 
pecLcatoruni  k.  bficr  liebe  Unb  sp  rh         3  nach  hie  steht  iu  lotione  pedum  «p  4  über  gilt 

steht  (in  coena  domini)       nach  tag  steht  Intionem  pedum  ju  I)a(ten  et  sp        5  nach  Si  steht 
liaec  sp  Sed  c  In  Non  de  omnibus  d[ico  sp  Beati  estis  !C.  erilis  si  feceritis  ea  sj)  r 

6  nach  Sud^  steht  fage  \äi  sj>  7  je.  c  in  estis  sp  8  nach  omnes  steht  sernabunt  sp 

nach  scriptum  sieht  Qui  edit  mecum  paneni  ps.  41.  sp       Qui  edit  )•         9/70  sedet  62«  sed  unt 
ludas  sp  r  10  3C.  c  in  ttetten  sp  11  2  Thes.  2.  sp  r  12  nach  habent  steht  et  et 

apostoli  sp       3  coronae  papae  r  13  vor  lotione  steht  in  sp        Papatus  sj/  r  14  nach 

donavit  steht    Christus  suis  credentibLUS  15  nach    exemplum  steht   prorsus  inuerterunt  e 

scruitute  facicntes  dominium  sp      tfjun  bis  mein  unt      aber  Reiben  steht  Sottet  sp 

N]  aguoscere  servum.  830  fummen  fie  el)ti  mo(  Ijm  [i}(it  unb  fpotten  gottes. 
'iliXjn,  e»  ^e^ft  aüc  tage  unb  nac^t,  nic^t  QUct)ne  tjn  bie  53iartcvn)od^e  gcfpant. 
9lbcr  'i(^  fage  nic^t  Don  ent^  allen'.    Quia  vidit  non  omnes  facturos 300. 13, is 

20  q- d.  ^ä)  hje^l,   bas  Ijrs   nid^t   alle  t^un   hjcrbct,   sed   aliquos  elegi.    'QuiSoö.  13, is 
comedit  panem'  q.  d.  ^]Iet)n  ^^snba§  bcv  n)t)lbt'3  t()Un,  (luauquam  comederit 
carnem  et  sang[uinem.    @r  fol  mid^  ml)t  fuffen  tretten,    ba5  ift  bcs  Sßapftö 
S^tel,  ben  man  Ijfim  nff  bie  brel)  fronen  fd^rcl^ben:  qui  concuicat  Christum, 
qui  tarn  sacranieutum  quam  exemplum  reiicit  et  concuicat  Cliristum,  iusticiam, 

25  remis^sionem  peccatorum  et  ser\'itutem  proximi  follcn  fie  m^t  fuffen  tretten. 
Et  hoc  non  debet  facere  Turca,  sed  apostolus,  qui  sedet  cum  Christo  iu 
mensa,  ita  hie  Christus  non  videt  in  alienos  adversarios,  sed  in  illos,  qui 
cum  illo  sunt.    Sag  ift  ^l^m  ei)n  fc^toereS  getneft  julunfftig  310  fel)en,  quo- 


17  Lusus  Papistice  locionis  ro  r  21  to^tbt?  (nid§t)  23  Sicut  ludas  Christum 

concuicat  ita  et  Papa  conculcator  est  Christi  ro  r        27  mensa  (sed  in) 


.  222  5pvebigtcii  be?  Sa^vcg  1531. 

R]  np|tiimim  officium  liahciis.  Non  fdjlciift  fontra  exterjuo.s  liostos,  qui  jier- 
Sieq|uuntnr,  sed  qui  ediint  i.  c.  in  llicilicn  IjQllfieil  9c()6rn,  qui  liahent  sacjra- 
mentura,  verbiim.  Ici  man  ift  l)iin  9|Voffen  noten,  mori  debet  et  iiic  videt 
,yi!iinfftig  glicn  feinem  Uefien  ücftament,  uempe  sie:  man  loivb  mit  fuffen 
bl'Ubci"  louffen.  Do  meuui  Testauieutuiu  et  Exemplum,  sed  facio  haec,  quod  5 
»16  pedibus  conculcab|niit.  SIber  ni(f)t§  befter  lueniger  tüil  ic§§  cnc^  Sefast 
l)abeu.  iSi  Papa,  ludas  non  faciuut,  t'acite  vos  Ciiristiaui  et  pii  Episcopi,  (äi 
ioitb  bod;  enblid^  be^m  Seftiament  bleiben,  utcunq[ue  t)t)ren  mnttüillen  treiben. 
3ot).  Kt,  lo'Vos  nuindi.'   5iein,  c§  muffen  bie  nnfljetigcn  fein,   3ui"i^-     ^ni^os  ^at§ 

erfüllet  jU  feiner  jeit  et  eins  sectatores  tliune  onc^,  abstulerunt  sacra|mentum  10 
et  Exempkun  inverterunt,  et  tarnen   niausit  Saci'a[raentum,   baptisnius.     Aiii 
pedibus  conculeaverunt,  etsi  untergelcgen,  tanjen  mausit.    Et  suam  Christiani- 
tatem  inveniet  dominus,  bie  fii^  tjalten  ad  baptismum,  tarnen  terrore  plenura, 
quod  sie  concuicata  siut  pedibus. 


J  Nou  c  in  3)ev  \pxui^  sp       nach  jd^leuft  sieht  nlitft  s/i         ä  nach  edunt  steht  panem  sp 
vor  in  steht  bie  sjt         3  über  tnon  steht  (Stjtiftuä  sp       nach  videt  steht  luie  e§  sp         4  nach 
g^ert  steht  fol  sp       nach  Scftament  steht  et  ßjem^Jet  sp        5  über  Exemplum  steht  (6eibe§)  sp 
616  facio  bis  me  durchstr  sp  darüber  vtrui)q[ue  sp         6  nach  conculcab|unt  steht  qui  erunt 
praecipui  in  Ecclesia  mea  sj)         beftet  c  in  befto  sp  7  Papa,  ludas  c  in  ludas,   Papa  sp 

S  über  utcunq[ue  steht  max[ime  9  nach  muiidi  steht  estis,  sed  nou  omnes  sj)  rh        nach 

3ubo§  (1.)  steht  intb  fein  ansang  sp  12  über  untergetegen  stellt  ein  jeit  lang  sp  13  über 
ad  sield  an  13J14  tarnen  bis  sie  c  in  3)od^  ift§  fecr  crjc^rcdEtic^  quod  vtraq[ue  testa[nicntum 
et  exemplum  S}'         ^■^  nach  pedilius  steht  et  omnia  quae  Cliristus  praecepit  sp 

N)  modo  ab  iutimo  debeat  conculcari.  jÖq§  bot  l)m  tnel)e  get^an  q.  d.  ®a§  fol  is 
\d)  mi)t  mel)nem  facroment  nnb  eyempel  öerbinen,  haii  fie  met)ne  ^crn  Inerben 
unb  xnii)  vnXji  fuffen  tretten?  Vos  autem  discite  me  diligere  et  exemplum 
sequi.  Esto,  quod  ludas  couculcet,  er  fol  fie  aber  nid^t  ertretten.  SaS 
3o6. 13, io^et)ft:  'Non  omnes  mundi  eritis.'  (£y  muffen  unflettige  fehJ  ml)t  unter 
lauffen,  et  tamen  permausit  Christi  verbum  et  sacramenta  unb  (jaben  nid^t 
muffen  unterge'^en,  ob  man§  m^t  fuffen  getretten  "^at,  ^o  f)at  man§  ni(^t  gar 
nnterbrudt.  Hoc  horrenduiii  est,  bas  mans  m^t  fuffen  trette,  permancbit 
tamen  contra  thirannidem  illorum. 


20 


11)  Difficillima  Clii'isti  tent.aoio  al)  apostciln   intlnio  ]ii'odi  ro  r 


9Jr.  23  [7.  ?(ptiq.  223 

2:-}.  7.  'Jlpvil  1531. 

'ij^rcbtgt  am  S^arfrcitaf). 

R]  Die  parasceucs. 

Scitis,  qiiod  liodie  consiietum  sit  longani  praedieationem  haben',  et 
tarnen  pauca  praedicata  de  j)assione,  cum  tarnen  ordinata  dies,  iit  textus 
tuevbe  ficfjovt,   nt   liisto[ria   nianeat  in  gebiec^tni'j  Christianoriiin,    Sonft  ifti 

5   ein  pvebigt,    <juae  quotidie  tiat,   quia  ideo  facta,    iit  ipso  dieit:  'In    ni  enio-i^ur- 22, 19 
riam'  K.     Nos  dividemus  istam  praedieationem  in  4.     Heri  audistis,   qnid 
factum  5.  feria,  Nompe  (piod  9Jlcfe  cinflcfctit  iinb  bn-j  f)ocf)!Unr[bigc  Sa|crn[ment 
geftifft  fuv  unö  alle,  Et  juv  lc|c  gclaffcn  ein  y-pinpcl  c(}riftU(^§  Itbcnh,  nem|>e 
ut  quisque  alium  f)6t)CV  ^QÜC  quam  seipsum  unb  fcl)  fein  bicnct,  Et  bcmiitig. 

10  Cum  hoc  fieret,  non  indig|eremus  ulla  lege,  Hicut  ad  1.  ftucfe,  quod  est 
romissio  peccatorum,  non  alio  indigeo,  quam  bau  einige  ftlicfc,  scilicet  bic 
tneffe,  Sic  ad  hoc  non  aiia  re,  quam  ut  {)ielten  unfern  9ie(^ften  gvoffer  ben 
un§  et  ei  serviremus.  Sic  er  loolt  gern,  h)ie  fein  6l)riftent)eit  fol  fein  in 
fide  et  externa  vita.     lam  sequitur,  quid  factum  hodierno  die. 


1  Die  parasceues  r  darüber  DIE  PARASCEVE  «ji         3  über  urdiiiata  »le/it  ad  lioc  s/) 
5  fiat  c  in  tractatur  sp        cor  In  steht  Hoc  facite  sp  öjO  nach  memorioni  steht  iiiei  sj> 

7  nach  quod  steht  (5§tiftu§  bic  sp       nach  eingcjc^t  steht  ^at  sp         9  über  \i))  steht  agnoscat  s^) 
Phil.  2.  sp  T  10  ad  1 .  c  in  autem  jum  erften  sp  11  alio  c  in  alia  re  sp        einige 

unter  (aUeine)  darüber  (bic)  J'J  nach  mcffe  steht  ob«  fein  Seftament  sp         hoc  neu  c  in 

ad  exemiilum  indigemus  milla  sji  rh         über  hoc  stellt  (exerapluni)  13  .Sic  bis  getn  c  in 

Sie  ioott  bet  Igdix  gcvn   ciitbilben   feinen   lieben   ß^tiftcn  sp  über   loott   steht   (ex   aniiiio) 

14  nach  factum  steht  sit  .i7( 

N]  15  Die  Veneris. 

Consuetudo  fuit  multis  horis  passionem  praedicare  et  sine  fructu.    3Öic 
ben  aEen   tarn  uecessarium   est,    nt   historiam    et   textum    passionis   sciamus, 
haue  ordinavimus    hoc  die.     Alioqui  per  totum   annum  usus  passionis  prae- 
dicatur.     Sed  breviter  agemus,  ne  nemo  dormiat  et  infirmus  fiam. 
20  Audistis  hesterna  die  saeramenti  usum  et  ordinacionem,   Deinde  exem- 

phmi  vitae  nostrae  in  Christo  exemplo  vidimus,  ha§  fic§  eljn  (S^rift  al^o 
f^itfe,  ut  proximo  suo  inserviat.  1.  Remis[sionem  peccatorum  in  sacramento, 
Missa  habemus,  ibi  nullo  exemplo  opus  est.  2.  ad  vitae  conversacionem 
non  indigemus  praeceptis,  sed  exemplo  Christi.     Ita  breviss[imum  compen- 

13  ri>  r         lOj'JO  über  et  bis  Audistis  ste!il  ünb  bn§  icf)  tnt)r  niäit  H)cf)e  l^uc         21  nuten 

am  Seitenrande  stellt 

Compendiaria  uitae   f  lustificacio  et  salus  nostia  1 

,,,    ...  .     .     I       in  memoria  Christi  I  .,         ,      Ibi  non  est  opus    multis 

Christianae  racio  ni  {  ,,  ■      .     •.  t  consideranaa    ,     .,  ,.  ro 

,  .     ,     ,  ,.1  tonuersacio  et  uila  (  legibus  et  exemplis 

his  duobus  cxeinplis  \      ;„  exemplo  Christi         J 


224  ^rebiglen  be?  ^atjxei  1531. 

^'l  'Cum    liyniuuru'    nsque    'Maue    ante  in    facto'    jc.      T)a§    ift    ba§ 

3Uliitir).  26  soff-  * 

1.  ftlldt'c  be§  leib|enä  d^viftt,    quomodo  ex   aula  iverit  in   hortum  et  quid  in 

00  passus  et  in  Caiphae  domo.    Est  dives  pracd|icatio:  .si  omnia,  impo.ssibile. 

1  Idee   foücn   tviv  bcn    tafl  t)altcn,    ut   hi.sto[ria   nota   fiat,    et  tarnen    aliquid 

dicemus.  ■■i 

Passio  propo|nenda  dupliciter:  1.  nac^  bcr  f)iftov'|ieu,  ut  legimus,  ut 
sciamus,  quid  passus  für  Qligft  unb  max'tcV"  praecipue  in  corde,  postea  in 
oinnil)|us  membris.  Non  fuit  ein  aber,  bic  nicf)t  burd)  bittcvt  uiib  buvd^= 
ftoc^eu  JC.  Est  suprema  passio,  quae  non  fuit  nee  erit.  Et  hoc  indicat  bet 
aiigft  fd)loei§,  ut  non  solum  in  vestibus  haeserit,  sed  profluxerit  in  terram,  lo 
quod  indieat,  euiusmodi  hab|uent  !ainpff:  1.  cum  Sataua,  de  alio  non  legitur. 
Istam  nngft  non  hab|uit  ab  hominibus,  nondum  aderant,  sed  cum  autore 
.^icbr.  2,  u  mortis  im  !ampff  geftanbeii ,  ut  scrip|tura  dicit,  deus  eum  I)at  öevlaffen  et 
augeli.     Et  is,  qui  ^JJteifter  et  dominus  mortis,  solus  cum  eo  gcfcmpfft,  qui 


1  aber  Maue  bis  je.  steht  quod  est  XXVII  CLaput  Matth^aei  Cum  liymnum  dixissent  r 
2  über  ex  aula  steht  vbi  lauit  pedes  Sß  3  nach  domo  steht  postea  sj)  nach  omnia  steht 
possemus  tractare,  sed  sj)  rh  6  nach  propo|iieiida  steht  vulgo  *;/)         über  ut  steht  iam  syi 

2^  passio  S2>  r  7  nach  quid  steht  IroS  bcr  lieSe  fiGrt  sj>        über  für  steht  (cuiusmodi) 

1.  SJ)  r         8  nach  aber  steht  gelueft  sj)         S/.9  7iach  butc^ftoc^cn  steht  ift  sp  9  suprema 

c  i)t  summa  sj>  nach  erit  steht  in  mundo  sp  10  in  (2.)  über  terram  darunter  vide  Luc  23.  sj) 
11  quod  c  in  quis  sudor  sanguineus  sp  nach  indicat  steht  loal  für  ein  tampff  ber  liete  §(Srr 
aufgeftonben  ^at  dormieutib^us  discipulis  sp  nach  alio  steht  homine  sp  nach  legitur  steht 
quod  sudorem  sanguineura  miserit  sp  12  über   liab|uit  stellt   Christus  sp       nach  nondum 

steht  enini  sp  nach  cum  steht  diabolo  sp  l'JjH  cum  bis  angcli  mit  13  nach  mortis  steht 
ift  SJ)       Author  mortis  r         14  über  SJleifter  steht  Ebre.  2.  sp>       nach  solus  steht  l^at  sp 

N]  diarium    ante    mortem    suam    tradidit    nobis   Christus.     Sequuntur   facta   is 

matt^26, 30!i. huius    dici.     Egressus   lesus   3C.    Orat.   Capitur,   percutitur   auris 

Malchi.    Colaphisabaut  eum,  unb  btl  anbete  leftcrung  fagen  fie  lüiber. 

,  3}a§  ift  baS  ei'fte  ftutf,   quomodo  in  hortum  egressus  sit  et  deinde  ex  horto 

in  doraum  sacerdotis.     Summa,  sed  copiosa  est  materia,  non  potest  omnino 

tractari.      Nani    hie    dies   historiae   inservit,    ut    sciamus,    quomodo   Christo   20 

successerit,    quomodo    corde    et    affectu,    deinde    in    omnibus    membris    sit 

sauciatus.     (Jg  ift  etjn  öoIfontneiS  Icl^ben,  quod   nulluni  in  toto  mundo  habet 

exemplum.     vSudor  eins  sanguineus,   non   naturalis,    non   solum   in   vestibus, 

Siif.  22,  udeiude    in   terra   visae   guttae.      Hae    indicant   afflicciones   et   angustias   cum 

sathana,  ml)t  bem  ^ai  er  jum  crftcn  l)n  bcr  fpicjen'  gegen  tfl^xn  geftanben,  25 
!Pt.8, 6qui  e.st  autor  morti.«,  scilicet  sathan  ut  Psal.  8:  'Destituisti  eum' JC.    S)o  {)at 
er    muffen    m^t  bem   Scuffiel   ftrcljtcn,   quae  lucta  omnino  excidit    omnium 


19  copiosa  über  (ampla)         20122  Nam  bis  6ä  iint  ro       Historia  passionis  Cliristi  ro  r 
24j2<j  Hae  bis  8  unt  ro       Sudor  sanguineus  ro  r 

')  t)n  ber  fpicjen  s.  r.  a.  im  Kriege,  rgl  DWtb.  10,  1,  259313. 


5«r.  23  f7.  «ptilj.  225 

R]  est  bei  ()Oc[}ftc  feinb,  Slicifcr  bcv  o6cvftc  Scuffcl  et  omues  angcli  eins.  Est 
iicrior  puiiiia  (|iiain  ciiiii  lioriiiniljiis,  (jui  in  carcerem  coniiciiint ,  IjalüCll  bcn 
fopff,  greljffcn  beii  leib  an.  Sed  hie  tan  leib  uiib  fecE  angiVeiffeit,  ut  iiic, 
mit  ,}it|tern,  jagen,  ba«?  iwstea  bev  leib  mu-i  auä)  Ijeiljalten  iiiib  bl|iit  idjlm^cu, 

s  Ut  scias,  cum  quo  in  horto  pugnarit.  In  |>aratlisü  ficngC'  an  nnb  ("djUing, 
diab[olus  et  postea  Caln.  (5v  ijat  unfcr  f|leifd)  unb  b|lut  angriffen  l)m  garten 
unb  cvmorb,  unfer  Dcrbampt,  ber  felbigc  greifft  and)  unfer  fl|eifd)  nnb  blnt 
an  et  v|ult  ita  fie  Dergifften  nnb  bringti?  and)  fo  ferne,  ut  sang|uiueiu.  Scd 
t)te  jcndjt  er  bem  ^leufel  fein   niadit   au».     Istani   fantpff   toirb   nemo  in 

10  aeternum  aufrebeu  nee  mirari,  quod  Satjan  p|rinceps  muudi,  qui  onincs 
liomines  in  terris  üergifft,  t)ie  ioirb  im  nic^t  für  bie  nafen  geftelt  angclns, 
scd  red)t  flieifd)  unb  blut,  cpiae  erat  infirma  et  prius,  cum  esset  sana  in 
paradiso  et  verbo  dei  coutirniata,  cog|itavit:  quid  mihi  opponeret  ista  infirma 
caro  morti  obnoxia?    Ideo  tnirb  er  gar  öiel  tiitterer  unb  jorniger  gelücft  fein 

I  nach   feinb  "le/it    (C^tifti)   ©otteä  sp        l'assio  Christi  a   dialiolo  r  'J':3   cum  bis 

topff  <■  in  ea  quiiiii  liomiiies  babent  qui  in  carcerem  coniiciuntiir,  Ibi  tjaloet  man  cinEtll  bcit 
topff  l)iu  weg  ki>         3  über  Secl  liic  steht  Diabolus  ille  aduersarius  "p         3j5  Sed  bis  cum  mit 

narh  ut  steht  vides  np  5  nach  quo  sieht  Cliristus  dominus  sp  ficitgS  c  in  fienfl  erä  sj) 
5j6  unb  fc^tang,  diab^olus  c  in  cum  primis  parentib^us  Adamo  Heua  sp  0  nach  Cain  steht 
iiicitault  contra  fratrem  sp  6j7  unfer  bis  VierbamlJt  durrhslr  sp  dafür   jage  ic^,  »nfer  evftc 

Ottern  ton  benen  Wir  alle  flcifi^  Bnb  Mut  fjadcn,  ongricffen  im  <)arnbiä,  t)at  fie  311  fatt  tratet, 
uergifft,   bem  tob  \am\fi  oUe  iren  ^ladjtomen  6i§  jur  Irctt   eubc  «ntetrtorffen  sp  rk  7  nach 

fettige  stebt  Si^atcE  »■^j  nucli  auc^  sie/it  G^riftum  an,  ber  s^i  nach  Hut  steht  ift  sji  S  an 
durchstr  sp  nach  an  steht  ^ie  im  garten,  h)il  in  auc^  fo  juric^len  toie  3lbam  Bnb  §eua  sji 

ita  durchstr  sp  nach  sang|uinera  steht  sudet  sp  9  er  c  in  ber  .fiGrr  «/)  9110  Istam 
bis  Sat|an  unt  10  aeternum  (wirb)  nee  c  in  noi^  fiö^  sp  nach  mirari  steht  tonnen  sji 
11  nach  »ergifft  stebt  \iä)  mac^t  an  ben  |)6rrn  fertä  sp  li  erat  c  in  esset  vt  putabat  sp 

nach  infirma  steht  peccato  et  morti  obnoxia,  non  similis  ci,  quam  in  Paradiso  impugnarat 
in  Adam  et  Heua,  quorum  caro  erat  sana  sp  ISjlS  et  bis  paradiso  durchstr  sj'  1^  'sta 
c  in  haec  sp  14  nach  caro  steht  buius  miseri  hominis  sj> 

N]  15  liominiuii  tentacionem,  bie  tonnen  nid)t  hüi  i^]^x^,  §onbcr  ben  Icljp  angretjffen. 
■Jlber  ber  ft^alrt  greljfft  bie  feel  mljt  jagen,  jcittern,  angft  an,  ut  deindc 
corpus  eciam  sudet.  Et  hoc  factum  in  horto,  sicut  in  paradiso  amenissimo 
omnis  malicia  incipit  ]irimo  in  Heva,  Deinde  in  Cayn,  bo  bo  tüurget  un§ 
ber  tenffel  an  lel)b  nnb  feel.  Ita  ccontra  Cliristus  ab  hoc  adversario 
20  impugnatur  i)m  Olgarten.  2ll|o  mufe  ber  tetoffel  alba  ^er^alten  unb 
(5t)riftu§  fenget  l)m  alle  trofft  auf3.^  Sed  lianc  efBcaciam  tcutacionis  Christi 
nemo  potest  explicare.  Xon  enim  angoius,  non  spiritus,  sed  naturalis  honio 
sathanae  oppouitur.  Sie  natur,  bie  er  öorlj^n  t)at  berterbt,  bie  fic^t  er  m^t 
freuben  an  q.  d.  Ego  ])rius  incorruptam  naturam  decepi,  quid  non  facerem  in 

■     li)  über  bie  steht  bomines  ro  16J1T  3l6er  bis  sudet  tinl  ru  19  Christus   (hunc 

adue)         21  tentacionis  über  (passii>nis)         23  satbanac  (Uli) 
')   Unten  S.  251,  27. 
öut^crg  SBerte.    XXXIV  15 


226  q.Ucbiiifcn  bf?  3nT)rc§  1531. 

R]  quam   1.  in   paradiso,   bii§  ift   unferm   i)\&xx  &\M   f^ev^lid)   fnVDCV    tpovbcn. 
Utinam  nnnquam  obliviscerenuir  et  grati  3C. 

5Jad^  bcv  maitev  gt)et  an  ab  illis,  qni  sunt  membra  (liaboli.  Ipsc 
eapiit,  ileiude  membra.  Regressus  in  nocte  et  cruce,  sed  semper  toibbcv  tretf 
(^cf dalagen,  ut  ex]ierimur  quotidie  in  tentationibus  istis  carnalibns,  quaudo  s 
inipugnaniur  ira,  invidia,  scorta[tione.  Sic  Satan  est  acerrinius  persecu|tor, 
bcv  toil  jecl  unb  leib  auff  ein  mal  Mafien  et  huic  insonti  homiui  semel 
proposnit  mortem,  peccatum,  damnationem.  lam  non  possumus  experiri,  sed 
tnne  vidiebiniiis  in  ext|remo,  tarnen,  quod  sie  terrnit  eum,  ut  sudorem  ic. 

Postea  veniunt  dia|boli  membra  et  grel)ffen  l)^n.  Et  Euaugelistae  lo 
depingunt  ludani,  er  fnrt  9'{o[mifcf)en  f|Ct)fer§  unter  Pilato  et  postea  omnium 
ministros  3ufamen  geftoppelt,  timueriint,  e?  nioc^t  vulgus  3C.  Ideo  ^abm  fte 
]iä)  gegangen  an  pilato,  plus  quam  nn  Ij^^ren  Ijeljlanb.  Et  ipse  addit  se, 
non  contentus,  quod  indicarit,  et  tlat  signum,  nnb  gcHnS,  hai  iä)  entfc^ulbiget 
\i\).     Alii   d|icuut,   quod    lacobus   adeo   similis.     Sed    puto,    boö   ein  lernten   is 


1  ba§  c  i7i  bet  tamL^if  sji  nach  uinietm  steht  lieBen  sj)  Sott  liis  worben  unt  J  k. 
c  in  essemus  sp  3  nach  in  steht  geiftlid^en  sp        ab  illis  c  in  ba§  leiMic^e  leiben,  baju 

Ijefffcn  sj)  aber  Ipse  steht  diab[oIus  sp  Passio  Christi  ab'  liominil)[us  diabuli  iiiembris  r 
4  nach  Regressus  steht  diabolus  quidom  sp  nach  semper  steht  (£§tiftu§  5lt  'l  "P  5  über 
gejo^tagen  steht  (a  domiiio)  sp  nach  ut  steht  nos  ap  über  in  tentationibus  istis  steht  quod 
diab[oIuä  ni^t  auffen  Meifct  sp  7  über  homini  steht  C'liristo  doniino  sp  8  proposuit  bis 
damnationem  nnt        Eb.  4.  r  'J  oben  am  Seitenrande  stellt  loie  er  Jat  ju  fid^  geiiomen  bie 

Sc^ar  »nb  itcn  Cfiev^eufitmnn  »on  5jSitQto  im  jugcten,  item  bcr  ^P^ariicer,  ©d^tifftgeletten  onb 
ßlteften  bicncv  sp  über  exl|renio  steiit  die  sp  nach  tarnen  steht  )ioc  legimus  sp  über 
terruit  ste!d  Satan  sp  ac.  c  in  sanguinem  raiserit  sp  10  Ij^n  c  in  ben  §@rrn  an  sp 

Cohors  }c.  r         11  nach  let)|erl  steht  milites  sp  12  nach  vulgus  stelU  erregt  Wetbeu  sp 

13  aber  ipse  steht   Judas  sp  ludas  r  14   nach  indicarit  steht  eum  in   liorto   esse  sj) 

aber  unb  gelDi§  steht  dicit  ducite  caute  sp  15  similis  über  adeo  nach  similis  steht  lesu 
fiierit  vt  eos  admoueat  !C.  ne  errent  sp       lacobus  similis  domini  r 

N]  mortali  honiiiie?  unb  ift  ml)t  freubcii  an  bifen  (Sfjriftunt  gegangen,  sed  nihil 
effecit. 

9}oc^  ber  marter  ge^et  nite  lücl)tter  bie  tcl)bli(^c  marter,  bo  Inljrbt  ber 
teuffei  bic^e  naä)t  unb  tag  offtmalS  n.ieggctvi6en ,  er  himpt  ftet§  toiber,  ita 
nos  indies  et  semper  impugnat,  beu  er  ift  jcotnig.  Non  possumus  sentire,  20 
quomodo  Christum  peccato  et  morte  angustiaverit,  e§  ift  nnaufpre(^lid§. 
Deinde  advenit  ber  9?0§Jtiicf}t  ^U'^^'S  cum  omni  Caterva  armata,  bie  fie 
jufammen  geftopfft  £)a6en,  timebat  tumultum  populi,  ideo  cougregabatur 
populus.     Sieger  t)or(el)ter  ift  3fllba§,  quibus   dedit  signum  oscuii,  ut  iiinm 


16  unten  am  Seitenrande  steht  Lucta  Christi  cum  Sathana  ro  Sathan  Ileuam  Cayn 
in  paradiso  uicit  ita  et  Christum  in  horto  impugnat  et  ab  cadeni  natura  strennuissiiue  uin- 
citur  ro  19   Scpius    sathan   Christum    impngnauit    ro  r  20121    Non   bis   ift   unt  ro 

24  ludas  cum  calerua  aducnit  ro  r 


%r.  23  [7.  «tjrill.  227 

R]  t)f}m  govtcn  (^ctneft  iinb  fiin  iiiib  Tjcv  geloffcn.  i^cd  putavit  cum  c(fii<;itiinim, 
itlco  iicinincin  voliiiit  hlffeil  (jiiaiu  oiiin.  tUocf)  gejc^icfjt  llicf)t§,  ut  vult. 
(5f)i-iftu§  uimpt  ein  iniit  uub  hJagt  fein  leit,  leBcn  imb  feel  et  accurrit  in 
occursum    et   sie,   ut   audientes  enm   loqui   et   tanien   non    noscant.     Qiiidan» 

5  diennt:  Si  (if)riftu>3  ^^ettc  fid;  fonbcvlicf;  nitf)t  laffcn  fennen,  nee  Judas  enm 
cognovisset,  et  sine  dubio  cum  eis  cecidit.  Sed  ibi  cfir  indin'atum  depictum. 
lam  aguoscimus  Euangelio  manifestato.  ^c^  iDolt  uid^t  100  000  gulbcii, 
nisi  sie  depictus.  S)enn  c§  bicnct  un§  in  consola[tionem,  qnia  g()ct  GllQiigcIio 
sicut  Christo,  ut  djicanuis:  {?a  finb  ^ubaö  ünbcr  iiiib  ticrv|t)cter  uiib  boilü[ici;t. 

10  Sicut  fecerunt  Christo,  sie  nobis.  6ljriftu§  ^at  bii  feinen  ne'^ften  freunb  et 
feupremnni  A])()stoluiii,  et  (|Uod  oninia  excedit,  osculo  tradit.  Et  hoc  ludas 
Ijelt  un§  fui  bic  nafcn  i.  e.  unter  bcm  fireunblic^en  jctrfjen  unb  unter  bem 
geberb  ber  liebe  ben  grcnlic^ften  f)Q§  aufrid^ten,  et  est  öolter  Seuffel  sub  hoc 
signo.    ^f<  unrb  bcm  f)errn  fcer  tii{)c  tf)un  l)a6en,  cum   dixit:  'Osculo.'    @r 

15  f)Qt  l)]^n  Dermnnt,  c-S  [)ilfft  nid^t.  (J5  ift  nicl;t  m£)er  ben-i  5pabftum  üon  oben 
an  hlyi  unten  qu§.  Gloriantur  se  dei  vicarios  et  dicunt  se  uou  velle  unter= 
gljen  Infien  cultum  dei,  et  unter  bem  !u»  unb  frcunblicf)en  geberb  crucifigunt 
Christum,  unb   ba§   tfjut   am    h.icf)eften.     Et    causam    n  ostraiu    novernnt    ut 


1  narh  unb  (1.)  sieht  jinb  sp       Sed  putavit  c  in  et  tiniucrlt  sp  2  nach  iileo  steht 

luilas  sp  gc(d§ic^t  nid^tg  c  in  gcjc^id^tä  nic^t  sji  3  Cliristus  occmrit  ludae  r  4j5  audientes 
bis  laffen  unt  4  noscant  err/  xu  agnoscaut  sp  6  nach  cecidit  steht  in  terram  sp  nach 
induratum  steht  est  sp        Cor  induratuin  pingitur  hie  r  Tjd  ni^t  bis  ut  unt  7  nach 

gutben  steM  ncmcn  sp  8  nach  depictus  steht  esset  sp  9  3ubo§  tinbct  fiofwid^ter  sp  r 

10  nach  nobis  steht  faciunt  sp  11  et  durchstr  sp  dafür  qui  cum  eo  conuersatus  est  lege 
ps.  55  et  tarnen  liypocrita  est  et  sj)  vor  osculo  steht  cum  sp  14  nach  Osculo  steht  tradis 
filinm  hominis  syi  15  nii^t  (2.)  c  in  bo  sp  nach  m^et  steht  angcjcigt  -y)  Papatus  r  Itj  (Ij)au§ 
18  nach  noverunt  steht  esse  iustara  sp 

N]  caperent  q.  d.  ^ä)  lol)I  cntjcf)ulbiget   fcl)ii  unb  \x>\)l  mel)n  gelt  r)aben ,  ^o  er 

so  CUC^  entlnurbc.'  Nam  timebat,  uo  Clu-istus  fugeret,  ideu  dixit:  sequimiui  me, 
ubi  ego  demonstrabo.  5lber  6^riftuö  fteud^t  nid^t,  ^unber  ge^et  ^m  entgegen 
al|o,  bac'  fic  t)t)n  jnm  erftcn  nicf;t  fennen  nodj  icbcit,  bitten  fie  nocb  B"  ^it 
lotern  unb  facfeln  gebot.  Eciam  ludas  eum  non  cognovisset,  nisi  loquutus 
esset.    6§  ift  cl)n  red)t  ücrftocft  l)txt^   abgcnuilet.     Nobis  depictus  est  ille 

26  nebulo  ludas,  ben  Cs  binet  unö  jto  bcm  troft,  cum  videmus  contra  euäugeliou 
ludae  filios,  bic  ücrretber  unb  boe^clt)id)ter  loutten,  et  ille  cum  osculo  pacis 
tradit.  S)a§  öerbreuft  ßbi^'fti""  ""^  i'i'd^  i)f)ni  fu^:  0  ^uba,  5lcb  ^uba, 
muftu  m^t  bem  jcel^d^en  be§  fu^ä  mid)  öerratben?  ßanftn  bid)  feo  freuntUi^ 
ftellen,  B"  '^*i'  öoUer  tcuffcl  bift,  unb  folft   mid)  uüit  bcm  fufj  ocrvatben? 

30  Ita  nostri  Iiiilae  fi)nbt  ftabtt)alter  gotcä  unb  bcfcbuc3cr  ber  f^rd)en  unb  tnffen 

2^124  nisi  loquutus  esset  über  6§  ift  el)tl         27  i;udE(t)§ 
')  cntlBevbcii    ä.  i.  entkommen  I)Wtb.  3,  654,  wo  u-citere  Belege  aics  Ltälier. 

15* 


228  51?«bi9lcn  bei  ^af)X(i  IS^l. 

R]  ludas,  (juod  is  magister  T)cttc  n\ä)ti  bojcü  flctf)att,  et  tarnen  sub  specie  saucta 
fteHt  3C.  Sic  liodie  noverunt,  ba§  VCC^t  fcl),  et  tarnen  interini.  lllnd  pieccatuni 
fol  mau  nid}t  öcvbctcii.'  G^riftuy  bettet  fiiv  l)^n  autf)  nic^t  unb  6^vii'tu§ 
gibt  t}^m  bte  le^e:  'Inda,  osculo'  jc.  quomodo  enim  oranduin?  cum  vid|eat  se 
agere  contra  S|piritnni  sauctuni  et  denni,  et  tarnen  luil  id^§  ni(^t  f^Utl,  sed  s 
te  damuare,  bfi  gilt»  nic^t  betten.  S3itte,  nt  dominus  servet  sedem  et 
divinitatem  et  pro  se  pugnet.  Si  non  vult  nos  defendere,  modo  se,  si  ipsi 
morimur,  tarnen  ipse  vivit  et  jc.  Sic  fd^Ialje  t)nil  nUev  ^leufel  in  bte  ftuel 
be§  3?apft[)|um6g,  ut  tu  jc.  3laä)  bev  l.  anfiet^tung  diaboli  ift  ha§  frel)lid^ 
2.  gehJcft,  quod  eins  discipulus  det  ei  !u§,  qui  fuit  eins  socins  JC.  Ut  nobis  "> 
non  tarn  dolet,  quando  Turca,  qui  debet  facere,  quia  scriptum  k.  sed  quando 
dux  Geor]gius,  Episcopus  Moguntiae,  qui  nobiscum  omnium  habent  dona, 
Sacra|mentum,  Enangelium  et  tarnen,  quod  sunt,   qui  vere  faciunt,   6§  hjirb 


1  nach  ludas  steht    Christum  nouit  sj)         magister  (fot)  2  jc.  c  in   \iä)  et  prodit 

osculo  duniinum  k^)  nach  bo§  steht  doctrina  Euangelii  sj)  nach  interim  steht  produiit  et 
damnant  eam  pio  quodani  praetextu  sp  S  über  Ij^n  sieht  ludani  sp  peceatum  ad  mortem  r 
4  IC.  c  in  tradis  sp  6  über  sedem  steht  jeinen  ftuet  s/<  7  über  pugnet  steht  gloria 

Hominis  sui  sp       se  (2.)  c  in  gloriam  suain  defendat  S2)  TIS  ipsi  morimur  r  in  ipse  sinit 

verbum  suum  damnari,  nos  morimur  sp         9  be§]  ber       tu  c  in  tua  maiestas  salua  maneat  sp 
über  onfie^tung  steht  in  liorto  sp         10  über  2.  steht  bie  anbct  sp       nach  discipulus  steht 
ludas  sp         über  eius  socius  steht  vt  in  ps.  5.5.  sp         OscuUim  ludae  r  11   nach  Turca 

steht  persequitur  nos  sp  nach  facere  steht  vt  manifestus  liostis  Clnisti  et  Ecclesiae  eius  sjj 
13  nach  Sacralmcutum  xtelil  Ijaptisnmni  sj>  nach  vere  ste?tt  nos  tradimt  osculo  et  sji  nach 
facinnt  steht  ben  ^fi^ftcn  ic§abcn  «p 

')  Verbeten  d.  i.  durch  Beten  beseitigen,  rgl.  D  Wtb.  l'J,  1,  lOS,  wo  kein  Nachweis  ans 
LiitMr. 

N]  bcn  6^riftum  et  sub  iilo  praetextu  pessimi  nebulones  persequuntur  euangelion 
unb  fteden  fi(^  fvum,  bah  t^ut  un§  ouc^  lti[)e.  Ipsi  optime  noverunt  esse  is 
Euangelion  et  contra  suam  conscienciam  fecernnt.  Contra  boc  peceatum 
nihil  valet  neque  orandum  est  pro  eo,  sicut  et  Christus  non  orat  pro  Inda. 
Sffiaä  folbc  eljner  betten  üor  ben,  ber  öffentlich  toctiB,  hah  er  unrecht  ift,  \vxi 
nil^t  anbers  tt)Un,  reiiciunt  deum  et  verbum,  spernnnt  spiritum  et  volunt 
deo  occupare  suum  tlironum,  bo  fi:^lat)e  nu^er  ^ergot  bre^n,  haec  est  oratio,  so 
Idee  maxime  offenditur  Christus  ex  hoc  osculo  diaboli.  @§  ift  lt)oI  bie  anbcr 
anfed^tung.  Sicut  me  hodie  non  tantum  offendit  Thyrannides  Turcae  ac 
Episcopi  Moguntini  et  Ducis  Georgii,  qui  nomen,  baptismum  nobiscum 
habent  et  persequuntur  Christum. 


IT  Peceatum  in  spiritum  sanctum  ro  r  unten  am  Üeitenrande  steht  Sicut  ludas  sub 
osculo  prodit  Christum  Ita  liodie  filii  lüde  sub  praetextu  Ecclcsie  Christum  produnt  et  per- 
sequuntur rn  1TI20  orat  bis  est  unt  ro  20  Peceatum  in  spiritum  s[anctum  pro  quo  non 
orandum  ro  r         31  Maxiina  Cliri.sti  affliccio  lüde  piodicio  ro  r 


'Ux.  2;i  [7.  3(j)ril].  229 

Kj  ljl)iu  lüc[)C  gctljan  Ijabeit.  I'rius  fuui  cofiiitatioiiibius  |>uiiiKit  in  liorto  ciiin 
diabolo,  hie  cum  orc  mit  ^uba  et  is  gelütnt,  ^>|t  mit  beit  fcuftcn,  bic  füren 
1)1)11  red)t  jiir  fcf)Ia(^tiing.  Olim  disceptatio.'  Viele  Pom|eranum.'^  Forte  in 
via  liabuit  domum  unb  iDolten  ein  loenig  im  l)cucl)lcn,  et   fuit  ein  narr  et 

5  specta|ciilum,  iit  videretur  ab  Hanna,  nt  nihil  alind  faetnm  (juam  ein 
fjoffiernng  <).  d.  Hie  habemus  cum,  cui  tu  fcinb  bift  et  statiin  gefc^icft  ^nn 
6aipf)[QC'  l)auc\  et  i}).se  secutiis,  ut  omnia  facta  in  Caiphae  domo,  Tota  passio, 
nempe  negatio  Petri  terna  vice,  et  cjuod  onine.s  discipuli  ab  eo  fugiunt,  et 
ibi  solus  manet  et  neu  habet   1   homineni,   cum    quo   loquatur.     In  hoito  in 

10  medio  diab|olorum  fuit,  (|uando  orat,  (juando  mic  in  ang  ustia,  adsuut  di.seipuli 
et  voluut  ()elffen,  scd  ftrafft  fl)C.  Hie  est  solus  in  domo  Caiphae  et  contra 
omnes,  qui  euni  blasph|eniant.  Ultra  pass|ionem  cog|itatiouum  et  verum 
!ompt  er  anc^  in  manus,  Et  tarnen  semper  durat  ista  tentatio  sat|anae  in 
corde,    postea   blasphemas   voces,    quas  tulit,   deinde  bie  f)emcr  ncgel.     Eins 

Cordis 
1  über  Vi^m  steht  G^iifto  sji  IjS  Prius  bis  (cfilac^tung  unl  Tentatio    oris        r 

mauus 
3  über  fd^tad^lung  fteht  vt  Ollis  c  in  oueiii  occisionis  sj,       Pom  ery  zu,  Pomerani  cnncordaiitiaiu 
Euangelistaruin  sjt  duxenmt  ad  Haiinam   primuni  ;■  4   über  fuit  alehl   (S^tiftuä  «/» 

,5  nach  aliud  steht  ei  sj)  6  tu  c  in  bu  §anna  sj)         nach  statim  steht  ^ot  et  3^e|um  s/i 

über  ^nn  steht  (lesuiii)         "  über  ipse  steht  Hannas  sj>         TjS  ut  bis  I'etri  unt        H  vice 
«6er   et        Negatio  I'etri  r  10  über    iu  angjustia  steht  in  horte  sp  11  nach  f^c  steht 

Non  potuistis  vna  liora  vigilare  inecum  sp  nach  contra  steht  se  habet  sj)  Passio  lesu  in 
domo  Caiphae  r  I'2jl4  Ultra  bis  kernet  imt  12  nach  cogiitatiouuni  stellt  in  horto  contra 
diaboluni  sp         über  veruna  steht  cum  luda  sp  13  nach  manus  steht   impiorum  in  domo 

Caiphae  sp  14  nach  blasphemas  steht  euomunt  sp  aber  lieget  steht  claui  quib^us  adfixus 
cruci  sp 

')    Wie  sieh  aus  unten  N  Z.  17  iri/ibt,  ist  die  Frage  yemeint,  oh  Christus  in  das 
Haus  des  Caipluis  oder  des  Hannas  gefülirt  worden  ist.  -)   Vgl.  Nachträge. 

N]  lä  Nunc  sequitur  passio  corporalis,  bo  6l)nben  fic  l)t)n,   'ita-i  lcmblel)n  unb 

f()Uren  e§  jur  f(^la(^t6angf  in  domum  sacerdotis  sunnni.  Hie  disputatur,  au 
ductus  est  in  domum  Caiphae  vel  Annae,  sed  verisiraillimum  est,  quod 
6^riftu§  t)nt  et)n  )d)aulptel  muffen  fel)n  unb  Ijabcn  bem  5lnna  gef)ofirct,  bcr 
nn  bem  toege  gehjonct  l)at  q.  d.  ,S>ie  brengen  tin)r  bl)r  bcn  fe^nbt,  et  mox 
■ju  deinde  iu  domum  Caiphae  ductus,  in  qua  omnia  sequencia  facta  sunt,  scilicet 
fuga  discipulorum,  negacio  Petri,  bo  t)at  er  !el)ne  gefeüfc^afft  gel)at,  qui  eum 
consolarentur,  in  horto  fuit  in  medio  diaboloruni.  Hie  autem  eciam  destitutus 
est  omuibus  hominibus  probis.  Haec  est  tercia  passio.  ör  fte^et  l)m  lel)bcn 
fe^ne§  ^ercjens  m^t  bcn  gifftigen  pfe^Ien  be§  teuffel§.  2°  pugnat  cum  pessimis 
25  tradicionibus  ludae.    Tercio  cum  maximis  affliccionibus  hominura  pervenien- 

lö  lesus  capitur  ru  r  U>  In  domum  Anne  ru  r  l'J  t)Ot  über  (ift)  20  iu 

Caiphae  domo  omnia  facta  sunt  ro  r  21  über  et  steiit  Christus  ro  23\2ä  Haec  bis 

ludae  unt  ro       Ordo  passtouis  Christi  ru  r 


230  5P«biflteit  bca  3Ql)vcä  1531. 

K]  oculi  iiilill  vklout  quam  eitel  U'l)bcn,  cor,  juiu^eil  et  uuuiia  muuibra,  baä 
mag  ein  passio  l)Cl)fieu.  Ibi  diahjülus  voluit  omiiem  passiüiiciu  fdjutteil. 
Item  qiiaudo  quaerunt  testimimia,  nou  i)ot|uerunt  invenire,  et  quando  diu 
jeiigteit,  ftimpftS  nid)t   jufameii,   qiiia  is  fonft,  alius   fo.     Ideo  nou  poterat 

ffliatti). 26,61  lieiinffeu  miff  bie  tostimonia.  Item  ultinii  2  Testes:  'Temp|luin'  et  hi  erant  5 
discordes.  Alius  uou  de  templo  manu  facto,  alter  k.  Sic  iam  Augustae 
factum,  lüen  man  bie  lent  il)t  tterbampt,  elje  man  bie  fc^ulbc  Iiat  k.  @o 
tieiffet»  coutra  istum  iuuoceutem  hominem,  unangcjeljcn,  \ViVj  für  fa^  tjafien, 
cum  captus,  soliciti.  £o§  JDotten  fie  ^"^n  nic^t  lafjen  et  taineu  uon  possunt 
invenire  testimoiiiuni.    Et  sie  impiis   fit  peius  mala  faciendo  quam  piis  bona,   lo 

a)uuti).26,63Douec  dicat:  'Adiuro' k.  Est  reus  mortis,  quia  in  lege  scripitum:  qui  dicit 
se  dei  filium,  sed  uou  cog|itant,  ha^  ^|Ml|atu§  nic^tS  barnac§  fvagt.  Haec  est 
1.  ftucE  üom  Iet)ben,  quomodo  passus  in  horto  et  a  luda  et  postea  in  d|omo 
Caiphae,  quid  passus  in  ea  domo.  £)a§  ^eifft  auff  1  mal  getjrebigct  de 
passioue,  quid  passus  sit  secundum  histo[riam.    Ita  in  pap|atu  praedicata,  et   's 

1  über  cor  steht  inoeret  sp  darüber  iintiuiitur  yj  nach  jungen  steht  adhesit  liugua 
fauclbus  sj)  2  nach  passionem  steht  tiitx  in  auf  sj)  3  Falsi  testes  r  4  nach  \o  steht 
jeuget  sj)  5  vor  »ertaffen  steht  \iä)  sj)  über  2  steht  duo  sj>  vor  Tempilum  steht  possum 
destruere  sj)        nach  Temp|lum  steht  dei  sp        hi  c  in  haec  testi[monia  sp  6  discordes 

c  in  discordia  sp  nach  Augustae  steht  iu  couueutu  sp  7  tuen  bis  {c^ulbe  unt  S  nach 
loo§  sieht  fie  sp  9  nach  captus  steht  est  sp  nach  soliciti  steht  sunt  Wie  fie  tix\aä)  ftnbett, 
baä  fie  in  mit  cim  fi^ein  tobten  mögen  sp  rh        tj^n  über  fie  11  nach  dicat  steht  princeps 

sacerdotum  s}'       Adiuro  te  !C.  r  12  über  se  dei  iilium  steht  est  blaspliemus  in  deum  sj) 

13  über  1.  ftuii  steht  ba§  eift  pars  sp  Quid  passus  in  horto,   a  luda,  iu  domo  C'aipliae  r 

14  über  domo  steht  blasphematus  sp       über  1  steht  ein  sp         15  nach  praedicata  steht  passio  sj) 

N]  cium.  Sei"  menfd)  ift  rei^t  buvd^  ar6el)t  unb  mu^  iiBeraH  leljben.  Deinde 
videtis  falsa  testimonia,  bic  tüolben  nic^t  äujammen  ftljmmen,  fie  »neren  nic^t 

iKatt(i.2c,6iglet)d),  lüen  l)r  glcljc^  öi  jlüfammen  !ummen,  sicut  ille:  qui  'dixit:  Destruam 
temp|lum',    quod  est  edif[icatum  mauib[us,  alter  aliter  dixit.      311^0  mu§  e§ 
DU(^  ^eute  ge^en.     Nou   possunt  nobis    vicium   et   culpam   demonstrare,   sed   20 
saltem  ad  mortem  properant.     Jiut    tobt   tobt.     Ibi   videtis   impietatem,    bie 

OTattfi.  26,63  bo  nni§  louvgen  InoUen.    Ideo  exclamat  pontifex:  'Adiuro  te'  q.  d.  SR£)ue  ^at§ 
nic^t  nobt,  quia  blasphemavit  deum.    5if)ue  iBüUen  lol)r  l)()n  bor  S^ilotum 
f(^i(Jen.    Ita  videtis  primo  passionem  in  horto  et  proditoris  impietatem,  deinde, 
quomodo   tota    nocte  in   domo  Caiphae   sit  percussus.      2lI§o   ^at  man§  Ijm  25 
bapftum  geprebtget,  scilicet,  quam  dure  Christus  sit  percussus  unb  ift  nic^t 


16  über  menfc^   steht  Christus  ro  l'J  Falsa   testimonia   pugnancia   iiiter   se  ro  r 

'24  unten  am  Seilenrande  steht 

{Lucta  eum  sathana  in  liorto  \ 
Priidicio  lüde  apostoli  intimi  >Rotunda'  et  perfecta  Christi    passio  ro 
Plage  corporis  externi  J 

')  Rotuuda,  rund,  ebenso  unten  S.  249,  S.'22  und  250, 14  ron  der  jJcissio  Christi  gesagt, 
d.  h.  vollkommen,  wobei  nichts  felilt;  vgl.  DWtb.  8, 1502,  wo  weitere  Belege  am  Luther. 


'JJt.  -S)  [7.  Vlpiil|.  231 

K)  fiiit  Ijoiiiiiii,  (jni;!  ail  li|i)c  servil,  ijihkI  ijiitdani  t'\  Imiiiinibiis  tandfiii 
ai)i)reheuclui)t,  qiiod  Christus  pro  se  mortuus,  cj|iiaiKiiiani  bo§  ba  I)in  nic^t 
gebeutet,  sed  tantmn  bil  l^ill,  iit  passionis  record|arentur  uiib  mttU'ibciI,  ut 
Albertus,  quaado  tutum  auiuuii  ieiuuaret  et  psal[teriun).'     Gerte   verum    est, 

s  quo  ad  opus,  quia  nianet  textus  iu  corde,  sed  quod  ipse  iu  opus  traliat  k. 
Ideo  iftä  nic^t  flniig,  ut  hoc  sciatur,  sed  sciatur,  quod  operetur,  scilicet  fidem, 
uon  opus  et  exeuq)lum.  Quae  fides  est  verus  usus  passionis,  tüte  man  baä  Ictjbetl 
fol  tiul^  lliadjeil,  quod  faeiinus  per  totuai  aunuiu,  et  sie  iaui,  quaudo  iiiterrogo, 
quare   passus   sit?  ut  videaui   eius  voluntat«ui  et   ineljnuug,  cur  fecerit,   ut 

10  nou  iu  iioc  maneani,  toie  !^er||Iic^  et  tvcffUcf)  l)()m'3  fnuei  ift  geluorbcn,  sed 

quare,  et  fo  luiäigüi^  effuderit  saiig|uinem,  ba§  gilt  bil.    Sic  Esa.  bie  loiltlbeil,  3ci-  sa,  s 
ba§  öerjagen  leben  jc.  fit  propter  te,  propterea,  quod  in  p|eccatis  eras,  domiaus 
imposuit  K.     Sieut  inter  homiues  venit,    idef>  ntuö  er  leiben,    quod  ho|uiines 
niuftcn  leljben.    Et  man  fols  ba  ^in  getrieben  t)aben,  ut  nou  bie  freöcl  cultus 


Ij'J  quia  bil  se  unt  Quoiuoilo  papistue  praediceiit  [jassiuiiem  sji  'J  appreheiuluiit  c  In 
lioc  didiceriint  sp  3  nach  unb  steht  ifahen  ein  xp  nach  mitleibcn  sieht  ge^ait  s/j  4  Älberti 
dictum  r        Vide  concionem  Luther!  de  passione  Christi'  sp  r  5  nach  traliat  steht  sine 

fide  error  est  sp  6  nach  sed  steht  vsus  et  fructus  passionis  sp  quod  c  in  quem  sp 

7  Vsus  verus  passionis  r  10  in  hoc  über  maneani  tf^m^  über  fouet  ift(§)  H  quare 
viit  10  ^er^itic^  durch  IStrich  verb  über  luiUiglit^  steht  mittig|lid^  sj>  aber  Esa  sieht  53  sp 
Ulla  unter  bic  bis  leben  steht  Vuliieratus  est  propter  iiiiquitates  uostras  2C.  Item  Oblatus  est 
quia  voluit  et  non  aperuit  os  suum  sj'        i-sa  53  r  12  nach  dominus  stellt  in  eum  omiiium 

nostriun  iiiiquitates  sp         Esa.  53.  r  13  nach   venit  steht  assumpta  huniana  natura  sp  r 

14  nach  ^ofien  steht  in  papatu  sj)       nach  cultus  steht  in  Ecclesia  sp 

')  Vgl.  unten  N  Z.  16  ff'.  Auf  dasselbe  Wort  des  Albertus  iceist  Luther  hin  iu  Unsrer 
Ausg.  Bd.  -2, 136, 12—14;  Erl.  Ausg.  23, 186.  ^)  Sermon  von  der  Betrachtung  des  heiligen 
Leidens  Christi  (an  der  in  Note  1  genannten  Stelle  Unsrer  Ausgabe). 

NJ  15  6o§e  gehJcft,  ut  eo  facilius  videamus  uostraui  iustificaciouem,  sed  ipsi  nsuin 
passionis  Christi  iguoraverunt.  Sicut  ille  Albertus  dixit  Eum  plus  facere, 
qui  seniel  u'6erl)t)n  bife  J)affion  bebencft,  plus  faciat,  quam  si  totutn  aiinum 
psalleret  et  oraret.'  ^a  iBeiiä  ben  glauben  hJ^rfet  unb  nic^t  aUet)ne  uffs 
tüerd  juge,  §0  h)er§  rec§t,  sed  usus  passionis  hie  est  scire,  cur  Christus 
20  passus,  si  eius  cor  et  voluntatem  video,  cur  hoc  passus  unb  fel)C  ni(^t 
alle^ne,  bas,  i)l)m  ^o  trefflic^  folBer  tft  h)orben  (ba»  bod)  gut  ift),  sed  si 
cousideraverinius,  cur  factum  sit,  hie  respoudeut  Prophetae:  ipse  portavit  gel.  53, 4 
iufirmitates  uostras.  2)rumb  ift§  gefd^e^en.  5lber  unfer  feunbe  trcgt  er  uff 
fetinem  l^alße.     StUc  fctjne  lüunben  unb  fc^lcge   gefc^et)en   oor   betjnc  ^unbe. 


16  Dictum  Alberti  ru  r       Papistae  tantuni  historiain  noii  usum  passionis  docuerunt  ru  r 
18-über  nid^t  steht  erä         191232,17  bU  vere  unt  ru         21  VSVS    ET  EKVCTVÖ  PAS- 

SIONIS ro  r 

')  Oben  Z.  4. 


232  'i>VL'bi3teii  bü«  3'i^)i-'f^  l-'^l- 

K]  t)ctte  loffcii  nun  foinmcii.  Nam  si  bn  bei)  6I|ieBcn,  «iiniil  sola  Christi  mors 
vioerit  Sat|auam,  Herotlis,  ludae  maliciam  ac.  sed  ut  tibi  iion  noceat,  qiii 
es  sub  pjeccato,  morte  vel  Sat|ana,  Iiulao  et  tyranuis  untevluovffen,  qui 
meritus  tob,  IjeE,  iudiciiira  dei  et  oninia.  Et  si  hoc  feft  crfanb  ot  creditum, 
ut  Paulus  bciä  lel)ben  l)Qnbclt  auff  bic  lueife,  tunc  uon  luurbc  man  einlajfen  5 
ulluiu  cultuni.  Nemo  Episcopus,  Mouachus  hoc  f|ecit.  Si  credcrent,  ue 
unus  monaehus  blt)e6e,  sed  djicerent  omnes:  Si  hoc  verum,  quod  raortuus 
,^^'j,rf2%5 propter  peccata  uiea,  et  EsaLias:  'Imposuit'  3C.  'percussum'  jc.  Pet[rus:  ^x 
feib  genefen,  gefunb  uiib  felig  toorbcn  per  eius  vuluera.  A  uostris  pieccatis 
per  suain  pass[ionem,  !cmpffen,  ©ugftigcn,  f(^h.iel)§,  fo  ipliä)  iä):  quid  facio  lu 
benn  ^m  33tftf)um6  unb  floftev?  Nou  iaspicerem  bic  bracht  k.  Sed  sie: 
Ipsi  praedicant  quideni  Textum,  sed  ha  tieften :  folt  t)nn  ein  üofter  K.  unb 
feufrf)  Icticn  et  armut  leiben.  Tum  viuces  obe|dieutia,  castitate,  paupertate 
diabplum.  Et  sie  istas  virtutes  ifdbtni  auffgemu|t,  Et  sie  dux|erunt  homines 
a  Christi  passione,  quae  dicit,  quod  mea  peccata  Hegen  auff  t)t)m  et  quod  i* 
ipse  Satan  victus   mihi.     Ipsi  econtra:   peccata  tua   in   te  iacent  et  vincere 


1  nach  si  steht  toerc  sj)  •>  nach  Sat|anam  steht  peceiituiii  mortem  «jj  nach  maliciam 
steht  non  ita  execrati  fuisseiiius  sj)  nach  noceat  steht  diabolus  »7'  3  Sat|ana  c  in  Satjanae 
potestate  s^»  4  nach  meritus  steht  es  sp  5  nach  leljben  steht  ß^tiftt  sp  nach  tnon  steht 
ffaitn  sp  6  nach  ullum  steht  impium  sp  7  nach  monaehus  steht  in  raonasterio  spi 

über  mortuus  steht  Christus  sp  8  percussi(t)         Esa.  53.  r         1.  Pet.  2.  r  9  nach 

pieccatis  steht  liberamur  sp  10  über  tcm))ffen  steht  {am))ff  sp        nach  gngftigen  steht  Bnb 

Hut  S2>  ^2  nach  Jott  stellt  ir  sp  14  '&a'6en§  ilher  virtutes        homines  über  dux|erunt 

15  Christi  über  passione        über   'tjfym  steht   <Sfyd\i[ti  i^p  16  nach   mihi  steht  per  Christi 

passionem  sp  rh       nach  econtra  steht  docuerunt  sp       über  vincere  steht  te  ea  sp 

N]  Si  hoc  vere  praedicassemus,  omnes  errores  Papistarum  profligati  fuissent, 
sed  scire  eura  pro  nobis  passum.  @r  borfft  nic^t,  tx  ioolbe  nt(^t  Pilatum 
unb  ludam  mt)t  uberluinben ,  .sed  tu  es  ille,  o  homo,  cuius  eaussa  hie 
Christus  patitur,  sed  hunc  fructum  uullus  Episcopus  neque  Papa,  Monaehus  20 
aut  sacerdos  novit.  2Ben  fie  "bal^  gleuBten,  scilicet:  @r  f)at  geliben  umB 
met)ner  ^unben  icljEe  unb  toX\x  muffen  gefunbt  treiben  buri^  fetjne  hjunben, 
1.  <läctvi2,24Ut  Petrus  dicit  ic.  si  hunc  fructum  viderent  Papistae,  concluderent :  Quid 
ago  cum  mea  infola,  Cappa  et  ordine,  si  Christus  hoc  fecit?  Sed  ipsi  sunt 
excecati,  non  noverunt  textum  quidem  praedicatum  et  Interim  dicunt:  si  vis  25 
iustus  fieri,  intra  monasterium  et  vove  et  ita  acquires  remissioDem  pecca- 
torum.  Euangelion  dicit:  Christus  portat  iuiquitates  nostras  et  profligat 
sathanam.  Papistae  docent  tua  peccata  in  dorso  tuo  sunt,  illa  tibi  expianda 
sunt.    2)0  mu^  folgen  entlueber  eljn  uerftocEter  t)el)lige  aut  desperacio.    Nam 


17  Si]  Sic  19   liomo  (qui)  21   sacerdos  (pere)  'JS  Vsus  pass[ionis  Christi 

fulmen  contra  proprias  iusticias  ro  r        27129  Euangelion  bis  est  unt  ro        29  sunt]  est      e^nc 
Cecitas  papistica  ro  r 


9lr.  23  [7.  -nvxH].  233 

H]  oportet  et  Satanuin  et  mortem,  baj  fol  id)  allc-ö  t[)Un.  ll)i  vel  iiiduratuK 
Sjanctus  vel  desperatio  seqiiitiir,  qnia  ibi  luillum  opus  eastitatis  k.  i[iii 
posset  ferre  ein  tcflilid)  fimbc  in  teiitatione?  Impossibile,  ut  cor  ferat 
miuiiiium  j)eccatum  [iraeseute  diabolo.    Et  tanieii  aliter  non  facitint,  fecerurit 

5   et  praescrtim    iam   8   lioras    praedicant    et   siia   jrfjenblicf)    praedicatioue   cou- 
firniant  suas  ordinationes  et  ordines  k.  ha§  ift  auff§  neh)  6t)riftum  gecreit^igct. 
Quando  p[eccatiim  venit  et  tentatio,  quid  facieudum?  scrip|tura  dicit:  peccatum  3c(- 53, 5 
tuura  iu  eum  posuit  et  Satjaiiam  iu  horte  vicit,  cum  k.     Ibi  oportet  dicas: 
Non  ergo  ego  viucam  mortem,  Satjanam,   sed  victoria   per  Ihesum  contigit. 

10  Alia  nulla  quam  ista.  Sic  tralieuda  passio,  ut  non  serviat  ad  hJeinen  iinb 
JU  fteujjpen,  ut  mouachi,  S^nvf llffer ,  Et  ubi  f'ecerunt,  putaruut  se  meliorcs 
Ciiristo,  fo  laä)t  ber  leufel  l)nn  bie  fauftS  Et  ego  placeo  mihi,  quod  naä)= 
gcttjait  filio.  S)a»  IjoBen  fie  postea  berfaufft  rusticis  für  t)^r  !orit,  fcf}ot)fjcn. 
Hoc  hodie  coufirmaut   et  hoc  est  Christum   recrucif]gere.     Sed  tu  sie  faccre 

15   debes:  vidc,  ne  passio  tua  vincat  Satanam,  mortem,  peccatum,  Nee  secundura 

1  über  induratus  steht  praesunieus  sp  2  nach  opus  steht  siue  sj)       nach  eastitatis 

steht  siue  paupertatis  valet  xji  qui  r  in  tiuoniodo  sj>  3  nach  posset  steht  uostra  poUuta 
iustitia  sp  ö  über  iain  bis  et  ste)it  hodie  scilicet  die  parasceues  sp  8  nach  posuit 

steht  dominus  sp  Esa  53  sp  r  9  nach  Ihesum  steht  Christum  sp  10  über  Alia  steht 
victoria  sp         nach  ista  steht  per  Christum  parta  sp  11  über  fteuppen  steht   vt  Hispani 

Itali  soleut  sp         IS  nach  filio  steht  dei  sp         15  über  passio  steht  flagellatio  s/< 

')  lac^t  1)1111  bie  fmift  rtß.  Wander  2,  1748  Nr.  140  gv  laäjt  fic^  in?  gäuflc^fii. 

N]  revera  non  possumus  minimum  peccatum  expiare,  suo  tempore  videbimt  se 
hoc  non  posse  praestare.  Attamen  insensati  Papistae  blasphemant  Christum, 
etsi  7  et  8'°  horis  passionem  praediceut,  tamen  blasphemant  Christum  propriis 
meritis.     Euangelium    autem  dicit:    De^n  §unbe,    tobt,   tcuffel  l^üt  1)k   inl)t 

20  (^!^rifto  geftritteu,  bie  f)at  er  ubertounben.  @'3  "^eljft:  ber  tobt,  ^unbe,  teuffei 
ift  öeifd^Iungen,  non  nostra,  sed  Christi  victoria.^  Non  ibi  opus  erit  disciplinis 
Monasticis  jc.  qui  illis  volunt  deum  placare.  ©ie  'ijoben  fid^  gepe^c^ft  ^  usque 
ad  sanguinis  effusionem,  ut  tranquillam  conscienciam  haberent,  deinde  illa 
merita  aliis  venderent.    S)a§   iroUen  unfer  Runder   icjunbt  Beftettigen.    Tu 

35  autem  scito  historiam  et  multo  magis  nsum  et  fructum  ])assionis,  ut  credere 
possis:  Mundus,  peccatum,  mors  est  in  Christo  victa,  ba§  itil)r  im§  aljcljt 
un§  jh)  ß^dfto  Inenben  unb  unfer  t)ercj  an  bifs  lel)ben  Mengen.    Haec  summa 

16  utiteii  am  Seitenrande  steht  ftC^"  Vsum  et  iVuctum  passionis  Clu'isti  I'apiste  igiio- 
rarunt  ideo  proprias  iusticias  institueruut  ro  17  hoc  über  non        praestare  über  Attamen 

18  (qnia)  etsi  l'Jj'il   Euangelium  bis   victoiia  unt  ro         Victoria  nostra  in  Christo  ro  r 

■22123  Sic  bis  sanguinis  unt  ro  Discipline  monastice  ro  r  24  unjcr  (tm)  24J234,  20  Tu 
bis  passionis  unt  ro         20  allttft  (Don  G^tifto)         27  Summa  ueneraoio  passionis  Christi  ro  r 

')  Anklmiy  an  Luthers  Lied:  Christ  lag  in  Todesbanden:  Es  war  ein  wunderlich 
Krieg,  Da  Tod  und  Leben  riDigen,  Das  Ijchen  behielt  den  Sieg,  Es  hat  den  Tod  verschlungen. 
[Ebenso  riß.  JJusre  Ausg.  Bd.  17,  78,  32  und  189,  18.  K.  D.J  -)  gcpet)d)fl  d.  i.  gepeitscht, 
vgl.  oben  Z.  11  zu  fteuppen. 


234  'ihcbigtcu  bc3  Snljrc«  1531. 

HJ  liisto|riaiii  disee,  .-^ed  mors,  qiiae  luilii  et  tibi  in  cullu  Icl)t,  iiuu  mihi  iiuc 
tibi,  sed  Christo,  sie  p|eccatum,  Satan,  iit  tu  legten  jugen  dicere  posses, 
uempe  in  morte,  peccato  et  angft:  non  habeo  ista,  sed  I^ciige  mein  Ijertj  an 
ben  nmn,  qui  unfer  funb,  diab[olum,  mortem  k.  S)n§  ift  Görifti  pas[sio 
Xtä)t  gecrl)t  et  summus  li|ouos  et  hoc  quaesivit.  Altera,  \o  tji^m  nid^tS  s 
9Ct)0lffen,  quod  sit  traditns  et  flagellatus  }c.  inio  gefdienbet  itnb  geleftert. 
Se  dsi  corde  sie  paS|sionem  eins  pretjfc  et  dic|o:  unb  tocn  icf)  noc^  fo  fcf)tt)ere 
funbe  [jette,  tarnen  credo,  qnod  ista  pas|sio  fortior  (]uaiii  pjeecata  mea  et 
totius  mundi.  Si  ecoutra,  non  credo  eum  hoc  posse  efificere,  propter  quod 
passio  facta.  Sic  ab  ipso  curro  ad  nie.  Sic  in  morte:  ^äj  ^alte  fo  biel  de  lo 
tna  passione,  scio  te  mortem  jc.  tum  facta  est  passioni  Cin'isti  bie  t)OC§fte 
C^re.  Istum  honorem  passionis  Christi  obscuraruut  et  obscurabunt,  quia 
timeo,  ut  P|aii[his  dicit,  quia  venient  ps|eudodoetores,  qui  1.  gav  raro  istuni 
art[icnlum  fuvcn,  sed  postea  gar  Itgen  loffen  .'c.  Sed  Satan  mui?  ben  ^üba^ 
tug  mitbvingeu  et  ea  verba  ^^ergelen,  Et  tarnen  tttit  ein  pfvopffen  snum,  ut  is 
tandem.  Saepe  monni  vos.  Ego  non  sum  fieser  tag  unb  nai^t  für  bem 
art[ilel.  ^ä)  tan  l}^n  nic^t  fo  üiel  faffen,  ut  deb|erem.  Ego  plus  possum 
de  eo  scribere  et  loqui  quam  sentire.  Quid  fieret,  si  non  semper  triebe, 
cum  tameu  adeo  infirmus?     Pjaulus  etiam  et   Christus  cum  loqiuuutur   de 


1  nach  histo|riani  steht  passionis  tautum  sj)  J  nach  Cliristo  steht  ligt  auff  (cinctn 

l^oI§  sp        Christo  (sed)  3  über  ista  steht  peccatum  mortem  s})         nach  sed   steht  ic^  sp 

4  nach  mortem  steht  auff  ieincm  \)<x\i  f|at  getragen  sp  .5  nach  Altera  steht  si  compateris  sp 
8  credo  c  aus  eredam  7iach  pas|sio  steht  Christi  sp  9  nach  ecoutra  steht  aliud  cogitas 
vt  mouachi  tunc  sj)  rh  über  eum  steht  Christum  s^i  über  et'ticere  steht  peccata  mea  delere  sp 
10  nach  ipso  steht  Christo  sp  11  nach   mortem  steht  subiisse  propter   peccata  mea  sp 

12  honorem  über  istum  13  l.  c  in  primum  sp  14115  ludae  osculum  S2)r  15  über  suum 
steht  veneuum  sp  16  nach  tandem  steht  penitus  obscuret  sp  IS  vor  Quid  steht  q[uan- 
quam  semper  tractem  tarnen  sp  l'J  nach  cum  steht  iugiter  tractans  sp         (Sat)  P|aulus 

19jä35,  2  P|aulus  bis  morem  nnt 

N]  est  veneracio  passionis  Christi,  äßen  ha^  bo  ift,  tunc  e.xeedit  omnes  dis-  20 
ciplinas  et  lamentaciones  Papistarura.  Si  tu  potes  dicere:  ^ya  lüen  i(^  no(f) 
§0  Dil  ^unbe  '^ette,  feo  Totji  id^  bi§§  Iet)ben  G^rifti  ergreljffcn.  Hoc  est  deo 
reddere  honorem,  quem  iusticiarii  non  possent  e.xhibere.  äß^r  prel)ffen  l)m 
leben  unb  ftcrben  Christi  victoriara,  quod  vicerit  peccatum,  sathanam  jc.  bo 
ift  bem  Ict)ben  G^rifti  bie  l^ec^fte  et)r  gef(f)e^cn.  Impii  Papistae  subtrahunt  25 
deo  honorem  suis  meritis.  Ideo  hune  articulum  bene  discite.  Timeo  post 
mortem  meam  defectum  fidei  et  multos  errores.  Sin  autem  hunc  articulum 
vere  crediderctis,  expugnabiti.s  omnes  errores.  Qb  glc^(^  ber  Sui'Qä  !uffen 
loljrbt,  §0  Il^gt  nic^t  bran.  Videte  tantum,  ut  hunc  articulum  dignissime 
observetis,  bo  Iigt5  gar  an.     3<^  ^^^  "ii^t  g^ug  barDon  fagen  nocfi  gleuben.  so 


21J23  Si  bis  exhibere  unt  ro 


•ih.  23  [7.  «ptil^  235 

i^  opC'iib[Us  boiii^,  taiiicn  iiR'iiiiiicnmt  jmssionis  ('liris^ti  et  iiuui.s  artjiculi  Act.  ÜO. sivii. -'u, i» 
Sic  nos  secuti  tnorein  Papae.  1.  liistoria,   quam  l)ot  bei"  S.Hl6ft  muffen  laffcil 
bletBen  propter  electos.    Postea  foU  man  öleljffig  treiben,  cur  passiis.    Nempe 
ut   ineum   pieccatum,    mors   auff  l)()ni   (igen    JC.     Xa   tan   ö5ott  ein   givoffcn 

5  [)auffcn  fliegen.  Ergo  (juid  faeit  Papa,  Episcopi,  coenol)[ia?  Ergo  omues 
isti  damnati,  quia  aliter  docent  et  imponiint  mea  peccata  mihi.  Quando 
veni  ad  confes|sionem,  delj|el)aut  miiii  condonare  peccata,  iiKj[iie  Ciiristi 
pas|sionem,  sed  dixerunt  de  Christo  et  docuorunt,  si  servarentur  ipsorum 
praecepta  et  opera  k.    S)a§  ift  erlogen  unb  erftunden.'    Nam  si  peccata  in 

»o  Christo  liegen  et  Cliristus  pro  te  facit  satis,  tcrtregt  firf)  nic^t  mit  ein  anbcr. 
©nttocber  fein  lel)ben  vel  betn  tljun  uniBfonft.  ^sd)  tüil  lieber,  ut  omnia  mea 
opera,  quibus  blaspjheraavi  dominum,  quam  quod  eripi.  Si  credis  hoc  vere, 
non  possunt  tibi  nocere  bie  teilet  unb  3iotten  2C. 


1   2.  causae   propter   quas   Christus    mortuus  [darüber  I'Lilippus  M^elanclithony,   [udci 
accusarunt  eum   blasphemum ,  Gent[iles   seditiosum  r  Act  20.  sp  r  2   nach  l'apae 

»teilt  tantum   proposuiinus   rudi   populo   iiudara  historiam   passionis  s2'  ''''  -/^   SBabft  bis 

electos  imt      toffcn  über  dteiben         3  nach  passus  steht  Christus  sp       Epilogus  r         4  nach 
ut  steht  credani  boä  sp  5  nach  cueuoblia  steht  mouachi  suis  ordiuibLUs  S  nach  pas- 

isiouem  steht  ducere  sp      nach  dixerunt  steht  quidem  sp         9  nach  praecepta  steht  traditiones  sp 
10  Christus  über  pro  11  nach  ti)un  steht  ift  sp  12  nach  dominum  steht  pereant  sp 

eripi  c  in  eripere  milii  siiiara  prius  sp         13  tibi  (facile) 

')  erlogen  unb  erftuucfen  ryl.  D  Wth.  3,  90/<.  1023,  wo  weitere  Beilege  aus  Lutlier. 

N]  Nam  in  persequucionibus    peccati   et   mortis    videmus,    quam  neeessarius  sit 

15  ille  articulus  unb  fan   Journe  el)n  gleubiger  beftt)cl)en:   quid  impiis  accidet? 

Ideo  proponit  nobis  verbum  et  sacramenta,  unb  'fe^t  luader'.    Ego  timeo,  sicuts»'.  ai.se 
Paulus  aliquos  venturos,  qui  post  .se  trahaut  discipulos  et  Ciiristum  denega- ^»iv  20, 39 f. 
bunt.    Drumb  foEet   t)r  bifen  tejt  hjol  mcrtfen  et  deinde  usum  et  fructum 
passionis  bene  discatis,   scilicet   nostram  salutem,  rerais[sionem  peccatorum 

20  et  victoriain  omnium  hostium  in  Christo  datara.  Ergo  omnis  Papatus, 
Monachatus,  Cont'essio,  Mcrita,  iusticia  3C.  est  impiissima.  Sen  fie  ftjuren 
unl  t)on  6{)rtlto  uff  unfer  tvcxä,  Peccata  nostra  non  Christo,  sed  nobis 
imponunt.  (SnttDeber  fe^n  kt)ben  ift  umb  fünft  aber  metjne  hjerd,  quia  ex 
anthitesi  pugnant.    Ego  autem  dico:  O  über  t)cr,   alle  mel)n  luerg!  foüen 

25  md)ti  fe^n,  la%  nur  beljn  let)ben  gelten. 


16   Ideo  bis   toaän  unt  ro  17  über  Paulus  steht   Act  20   timuit  sp         unten  am 

fieitenrande  steht  Ex  usu  passionis  articulus  iustificacionis  discitur  qui  pugnat  contra  oiiinia 
peccata  et  proprias  iusticias  et  soli  deo  uictori  peccati  mortis  et  sathane  tribuit  gloriani  ro 
ISßO  Srumt  bis  Ergo  unt  ro  20  Papatus  pugnat  cum  passione  Christi  ro  r  23  (bcn  bj) 
aber         24125  Q  bis  gelten  unt  ro 


230  ^Jtcbigteu  bc-i  ^ü\)ui  1531. 

24.  7.  Slpvil  1531. 

*:|>rcbi9t  nm  Karfreitag,  uat^mittagc. 

R]  A    praiulio. 

yut.22, 66  'Mane   facto'  3C.    6§  ift  ein  jlnif^jalt,   an  id  jcl)  ein  nnbcv  ftucfc  ab 

eo,  qiiod  liodie  aiidivimus.  Videtiii',  quasi  sint  jlöeljerlcl),  sed  piito  imiiiu 
esse,  ba^  fie  bic  iiad)t  mit  l)m  gepoltert  fjaficn,  imb  ift  fpat  gefangen  hjorbcn, 
et  iuteriin  is  interrogavit  hoc,  alius  aliud,  et  tarnen  scribitur,  ut  non  liab)eant  5 
cxcusationem  et  ipsius  innoeentia  nota  fiat,  3)a§  ftc  in  niorte  befpierirn  unb 
fein  gnab  anrnffen  tonnen.  Euangelistae  scribuut,  quod  boS  bic  t)eubtfumma, 
bavumb  er  fterben  fol,  fei),  quod  dix|erit  se  filium  dei.  2)ie  boflnid^ter  Mafien 
bi§  iDol  gcfaft,  tarnen  non  audent  fuvtragen,  ducunt  ut  danniatum  ad  mortem 
et  solo  clamore  damnatum,  quia  loerben  nid)t  bljeiBen  auff  bei"  fa(^e,  quam  lo 
iam  urgent.  Ideo  Euangelistae  indicarunt  t)£)V  Bof^eit  jlo  offenbaren  et 
Christi   innocentiam. 

sut. 23, 1  'Unb  ber  gan|e  t)auffe.'    S)a§  ift  ein  jenginiö,  quod  dominus  iuno- 

ccns,  fein  c'^re   ge^et    gerebt^  an.     Antequam  moritur,    revocat  ludas    suam 
malitiam   et  ai-gjuit  ipsorum  impietatem.     Sic   oportet  dici   eorum   malitiam   i5 

5  hoc  üher  (aliud)  7  8  Eiiangelisbe  bin   ^abcn  iint  7  mich  ^cu6tjumma  steht 

bcv  jc^ulbe  sp  9  über  (ianuiatum  steht  non  iure  sp  14  gerebt  c  in  bereit  sp        Gloria 

dumini  incipit  r         15  über  ipsorum  steht  ludeorum  sp       luJas  reuocat  jc.  sp  r 

')  getebt  *■.  i:  a.  getcit,  s.  i:  a.  bereits  DWtb.  4,  1  -,  0623;  vgl.  Ung.  Ausg.  Bd.  27,  2S0, 3. 

N]  Vesperi. 

suf.  22,66  Solgt   Ineljtter   l)m   tert:    '2)e§    ntorgenS   afier    famlet    ficf;   olle 

priefter.'  Dubium  est,  au  hoc  factum  aliud  sit,  quam  quod  liodie  audi- 
vimus.  6i  fic^t  fic^  an,  tanquam  unum  sit  factum  vesperi,  aliud  mane. 
'^\ä)  I)albe,  e»  fei)  et)nerlel),  quia  per  totam  uoctem  illum  vexabant.  6§  ^at  20 
l)berman  hJoKen  el)n  "öofebinft  an  ^l^tn  öerbinen  \  sed  non  audeut  eura  occidere 
uisi  publico  iudicio  et  conscienciarum  suarum  interitu.  511^0  muffen  bie 
Bunben  l)n  l)el)[Iigen  g[eift  gelten.  Ideo  describunt  Euangelistae,  had  ba§  bie 
erbf(^ult  fei),  quod  di.xerit  se  filium  dei.  S)a§  ift  bie  fc^ult.  Hie  videtis 
euangelistas  nihil  iieglexi.<se  et  4  scribere.  Sie  bo|elr)id}ter  Dcrbammen  l)t)n,  25 
obber  uff  ber  fac^e  unb  f(^ult  fte^cn  fie  ni(^t  lange,  brengen  el)n  anber  erfur. 

s!uf.23,i'Sr   gancje  l)auff  ftunbt   auff   ad  Pilatum.'    ludas   refert  nummos 
et  penitet.    n-jnjpn  '^lutatfer'.    3)aö  ift  el)n  jceuge  fe^n,  e^r  ge^ct  öor 

16  ro  r  21  über  ^^m  sieht  bcm  ß^viflo  sp  24  evbjdjult  bis  dei   unt  ro         Priu- 

cipalis  accusacio  in  Christum  quod  se  filium  dei  dixerit  ro  r 

'}  el)ii  f)ofebtnft  an  l)()m  öetbtneii  =  sich  durch  freiwillige  Dienstlcislnng  (hier  =  durch 
unnötige  Quälerei)  rerdiciU  machen;  vgl.  DWtb,  s.  v.  Hof'diensie  tun  =  für  einen  umsonst 
arbeiten.   [0.  B.] 


')lx.  24  [7.  9rptil].  237 

R)  noii  .«oluni  ab  Apostolis',  scd  ipsoriiiii  ctiam  cotnplicil)iis.  tev  liuiiicil  fi^ 
ctlic§  tob  fted^en,  Jensen  }c.  et  tamen  nihil  moventur.  Et  iustiis  pionun- 
ciatur  a  traditoie  uilb  [trafft  ipsos  et  se  postea.  Pilatus  tfjlltC'  Qlic^.  ''^Ufo 
mu§   mnn  funbiflen,   »renn   man  unter  (^f)en  fol,  ba§  ftcin  uub  l)oU^  nirijt 

•'•  leugnen  fuunen. 

'2)te  ^iuben  giengen   ni(^t  ^nn  bas  iic^t[)au§.'    'Si  uon  esset',5oii.  18,28.30 
t^a  trilS  nic^t  ev  au»  bie  culpa.    Prius:  est  l)las|)lieraiis.    Sie  fcfjemen  fic^, 
bie  Doiilnic^tcr   et  timent,   Ifyx  flag   modjtc  feljlen,   nt  tales   faciiuit  in    iiialis 
caiissis,  (iiiod  velint  cum  inie   poltern  unb  bcm   !opff   I)inburcf)  auffurcn.^ 

10  Non  vides,  quod  per|uniam  nou  velinuis  in  gazoph|v]aciuni,  item  non  ingredi 
in  tuas  aedes  jc.  quomodo  ergo  putas  nos  non  iuste  accusare  illum?  Tales 
sancti  a  fide  semel  decidentes  muffen  fold^e  ^cljlidfeit  an  rtdjten  in  cappis  et 
plattis  et  Interim  dei  filium  occidere. 

1  nacli  sed  steht  ab  s}'         2  nach  tamen  steht  luilaei  syy        nach  iiistus  steht  lesus  sp 
ludae  interitus  r  3  über  traditore  steht  luda  sp         nach  ipsos  steht  qui  cnndemnant 

cum  ad  mortem  sp  nach  postea  steht  peccaui  prodens  sanguiuem  iiinoxium  sp  rh  nach 
auä)  sieht  Innocens  suni  a  saiiguine  iusti  huius  sp  3/5  3ltfo  bis  tunnen  unt         6  Si  non 

esset   liic    malefactor  Sj)  r  7  nach   Prius   steht   dixerunt  sj)  719    Sie  bis    quod   unt 

y  cum  über   ime  über  bem  steht  mit  sp  10  nacli  gazopIi|ylacium  steht  imponere  sp 

aber  ingredi  stellt  in  praetorium  sp  11  über  tuas  stellt   o  Pilate  sp         non  iusle  c  in 

niuste  sp         12  über  sancti  steht  hypocritice  sp 

')  [mit]  bem  fopff  l)inbutc()  oulfuten  d.  i.  trotziy  gegen  einen  Widerstand  losgehen 
D  Wtb.  0,  1704. 

N]  fernem  t^obe  an.    A'^am  proditor  ante  iudicium  publice  illum  excusat.    5ll^o 

15  mu§  c»  bcn  oerftocEten  Bo^trid^tern  Don  ^rcn  e^gen  6u6en  gefagt  lüerben. 
Ipsi  autem  frontis  cnei  nihil  andiunt,  fie  tnuffen  ^0  lüel)t  himmen,  ba-j  fie 
nic^t  tt)iber  aufe  fummen  mugen.  Quando  e»  mu|  fummen,  bo§  t)x  nnlel)tter 
ben  6!^riftum  rec^t  fprie^t.  Dcinde  per  Pilatum  eciam  iustificatur.  'iü^o 
muffen  fi  §unbigen,  treu  fie  foEen  unberge^cn. 

20  'Unb   fie    gingen    ntd)t    Ijns   5Ki^tf)au|.'     'Si    hie   non    male-soiMs.ss.so 

fecisset.'  X'ie  Bo^etnii^t  r)ntten  forge,  eS  mochte  l}^n  feien,  ideo  quaerunt 
h)l)ncfetf)oIc,5er  ^  q.  d.  SBaPor  fttjeftu  un§  an,  qui  tarn  sancti  suraus,  nolumus 
tuam  domum  intrare,  non  accipimus  pecuniam  80  ^  jc.  @§  muffen  §olcf)e 
^el)lige  Ieutl)e  fel)n,    sicut  hodie  videmus  papistas.     'üt   impleretur.'     S)en Soö.  is, 32 

25  bie  9ioemer  Ijatten  ba§  6(utgerid)t  üon  ^^m  genommen.  Sed  hoc  factum  e.st 
propter  verba  Christi,  ben  bt)e  Sui^C"  folben  t)[)n  gret)ffen,  ipse  autem  a 
gentibus  interficiendus  erat. 

Mjlö  Stlßo  bis  iBerbeil  imt  ru       Primus  innocenciae  teslis  ludas  ro  r  IS  unten  am 

Seitenrande  steht  Mira  ludooruni  pertinaeia  qui  eciam  ludae  excusanti  Cliristum  non  ci-e- 
ditnt  ro        21  cl  mo(i^te  l)§n  c  aus  fie  moc^tcä        23  @ie  iric  fvum  fteEen  fi^  hie  gefeUen  ro  r 

')  quaerunt  iD^ntfel^olcjet  d.  i.  leere  Ausflüchte  madien,  rgl.  Wunder  4,  207  (5r  flicht 
aUevtei  3a.Mntclf)ö[,3ev;  auch  Erl.  Aitnii.  r,i,  wO  Tn  ©otnn  fiid)t  immerbar  SBintell)ö(,)er. 


238  !l?rebifltcn  bc8  ^aijxci  1531. 

R]  soti.  1». 31  'Accipite  euni.'    S)a§  Wiitgcvicfjt   biirfftcn   fic  ntd^t  ()nBen.     Roraani 

erant  domini.  ®»  tljet  t)^n  >n()e  gav  jat.  Sed  ideo  factum  dicit  Eiiangelista, 
siir.  i9,32ut  imi>leretiir  verbum  Christi:  A  geiitib[us.  'Xa  ficngcn.'  S)a  gf)et§  nu 
siit S3, 2. 3 t)cv.  'Invenimus  eura  populum.'  treffen  cBeit  bic  redeten  tocgc-v  'Es 
3ot)-i8, 37f. tu  rex  Iud[aeorum?'  'in  iioc  natus.'  'Qui  ex  veritate.'  '2ßa§  ift  •■> 
luavljeljt?'  So?  ift  1.  !(ag,  quod  accus[atur,  quod  sit  seditiosus,  unb  fiel) 
bcr  fing  toitb«  aud)  fcleiben.  Taceut  iiic  quidem.  Supra  dix|eriuit:  deuni 
blasjplicniavit  et  dixit  sc  filium  3C.  quia  sciebaut  lioc  plus  motiirum  Piiatuin, 
quando  dicerent  eum  velle  esse  regem  }C.  Ut  hodie  qnerela  coutra  nos: 
Qt  luil  Quffvuvtfd^  jjrebigcn,  sciunt,  quod  non  alia  fc^ein  tan  fiirgelrertbet.  to 
Is  titulus  fttjct  oben  am  £rcu3  et  proptcr  eum  mu§  er  fterbcn.  Dominus 
!^at§  dbn  fein  ÖCiantlü|Ortet  et  dicit:  quid  dicit  tibi,  quod  sim  rex?  male 
dixit,  verum:  sum  Rex,  sed  non  mundi  Rex,  et  hoc  potes  videre  et  tua 
cog|itatio  non  est,  quia  vides,  oportet  alios  habere  me,  qui  jc.  sed  alii  dicnut 
et  volunt  me  t)evunglt)ni)3ffcn,  sed  qui  dieunt,  mentiuntur  auff  beubfd^.  Sum  is 
Rex  quiden),  sed  non  huius  mundi,  sed  sum  rex  in  veritate,  non  sum  rex 
anri,  argenti  et  bei"  tüclt  prad^t,  sed  qui  sunt  ex  veritate,  ii  sunt  in  meo 
regno.    Si  vis  mit  lDavt)eit  itm6gt)en,  tum  Inirft  ein  fd)Ie(^tev  fonig  toerben. 


1  nach  Accipite  steht  vns  sp        Slut  .^lalggEtic^t  sji  r  2  gar  über  fat  3  iiher 

gentib[us  steht  conspuetur  sp        4  nach  eum  steJtt   auei'tentem  sp         4jö   Es  tu  Uex  ludeo- 
Tum?spr         6  1.  e  in  bic  erft  sp  6/9  ttag  bis  nos  unt  10  über  ion  steht  totinen  sp 

Seditiosus  Jesus  sp  r         ]1;12  Is  bis  l^otS  unt      Titulus  sp  r        11  nach  frcuj  steht  Iliesus 
Naza[renus  Rex  Iud[aeonmi  sp  12  über   tibi  steht   Pilato  sp  14  über    habere  steht 

Ministrns  sp       je.  c  in  defeudoreiit  sp         16  Rex  veritatis  sj)  r         IS  über  vis  steht  Pilatus  ü}' 

N]üui.23,3  'S)o  fing[en  fie  an  l}t)n  äuüortlagen.'    'Es  tu  rex  Indeo[rum?' 

Soll.  18, 37t. 'JE^eginum  menni.'    'Ergo  rex  es  tu?'   'Tu  dicis.'    'Quid  est  veritas?'  so 
S)a§  ift  bie  erfte  flage,  scilicet  eum  esse  sediciosum.    S5el)  bcr  !lage  lt)t)rbt» 
Herben.     Hie    tacetur    eum    esse    blasphematorem    et   filium   dei,    sed    hanc 
iioverunt  Pilato  excusacioncm  cordi  esse,  scilicet  eum  sediciosum  esse,  sicut 
hodie  euangelion  caluinniatiir.    9{6ev  ber  ^iXV  ^at§  fe^n  öernntlüoft,  sicut  et 
nos  fecimus  q.  d.  Pilate,  qui  me  regem  appellat,  vere  sentit,  sed  est  discrimen   25 
inter   ineum   et  mundi  regnnm.     ^c^  l)alt»,    blD  t)afta   Don   bc^nei:   mel;^I)Cl)t 
nid^t,  sed  ab  aliis  audisti.    SCßer  b^r  haä  fagt,  haä  i(^  et)n  fonig  fe^  al§  ber 
trelt,  bcr  leugt.    '^äj  til)n  eljn  fonig  bcr  mar(jel)t,  non  cum  auro  et  potestate 
mundi.     'Quid  est  veritas?'    £)  lüiitu  ml)t  Inar^c^t  umbgc^en,  non  cou- 
veniet  tibi.    'Obsequinm  amicos,  Veritas  odium  parit'*,  bic  binet  nic^t  ^nn  bie  so 
tnett,  bie  Jüelt  trit)I  mt)t  fc^alf^t,  gelnaU,  tude  regiret  Inerbcn.    5}t^t  lnarf)el)t 

21  Cliristus  coram  Pilato  sediciosus  accusatur  ro  r      23  cordi  esse  über  (displicere)      J7  ba§ 
über  (et)nä)      (tonn)  jagt       28  Kegnum  Cluisti  veritatis  regnum  ro r       30  Quid  est  ueritas  ro  r 
')  Obsequium  amicos,  Veritas  odium  parit:    Wörtliches  Züat  aits  Ter.  Andr.  fiS. 
Vfll  Otto,  Die  Sprichwörter  und  siprichu'örtlichen  Redensarten  der  Römer  S.  308. 


mx.  24  [7.  9tpti(l.  239 

K]  üb.seqiiiuni,  qiii  v|iilt  rcfrere  in  imiiidd,  oportet  hab|cat  aliani  fortitndincin 
quam  veritatcm.  Oportet  muudus  regatur  per  eine  fdjaldeit  über  bie  anbei'. 
Qui  vjiilt  veritatem  loqui,  ber  mii^  ein  ftcrcf|cvn  vurt  ()o6en  quam  Ces|ai'em, 
Pil|atnm,  oportet  s|piritiis  sanctus  sil,  fc^e  bian  oniiiia,  rccklam  tibi  in 
.'■  novis[.simo  die.  De  hoc  nihil  novit  Pilatus,  loquitur  ut  ÜcrnuufftLigcv  ()cibe. 
S)ev  anbcv  l)auff  Jüil  narrenh)  evcf  ^aben,  uon  veritatem,  non  potest  eam 
ferre.  Pil|atns  nimpt  cxcusationem  Christi  an.  Etsi  ift  bic  alterl)0cf)fte 
flage,  CV  t)at»  üevlegt  mit  luovtett  unb  t^at,  quia  non  adsunt  ministri,  deindo 
verbis:    '^[llcin   regnum.'  Sod.  is.sg 

II)  'Non    invenio    in    eo    causam.'     Haec    est    2.  excnsatio.     ludas:  SoO.  is,  38 

'iiiTio.xium  sangiiiinem.'     Hie.     Ibi    territi  ludei.     Ut  hodie  maxime  solllciti, 
tü'ie  fic  bie  lu^en  cvbic^ten.     Ipsi    plus   Ijaltcn  an,   principes  et  seniores  et 
aceusant,  'Ita  ut  j>raeses'  jc.     'Conimovit.'     S^veibcii  ben  artifcl  tutbbcv, '»imt'i  27,  u 
ha  ft^en  fie  brauff:    Nou  iuvenis  causam?     Nonne  docuit,   quod  non  Cesari 

15  dandus   jc.     Pil|atus   novit  falsum.     Si   Ro|mani    scissent,  j^ctten   tjijxn   balh 

9C()oIffen.    Sed  dix|erat:  'Date  Cesari'  3C.    Ubi  hoc  Pil|atus  audit,  quod  hocäJinttri.ss.si 
revocant  de   seditione,  cog|itavit:    '^\äj   tüil   fein    lofc  Ircrben.     Ubi   audivit  snr.  ss,  c 


1   nach  Obsequium   steht   amicos  Sj)         Quid  est  veritas  sp  2  riaili.   frfjQtcteit  steht 

et  sp  4  nach  sit  steht   qui  sie  animat  professorem  veritatls  in  cordc  SeljE  bvaii  attc§  >Doä 

bll   ^oft  sp  rli       fclje  bran  onuiia  durchstr  sp         5  über  ut  stellt  at§  .y)  Tj9  ift  bis  Jllein  imt 

8  nach  ftagc  steht  bev  3uben  s/)  Uher  er  steht  ß^riftuS  sp  nach  unb  steht  mit  ber  sp 

nach  quia  steht  inquit  ''7'  9  nach  regnum  steht  uon  est  de  hoc  mundo  sj)  Ego  cumu- 
late  sp  r  10  nach  excusatio  steht  Pllati  sj)        nach  ludas  stellt  dixit  prodidi  sj)        Non 

inuenio  in  eo  causam  !c.  sj)  r         11  nach  Hie  steht  Pilatus  dieit  Non  inuenio  in  eo  causam  sp 

nac?i  soUiciti  steht  Papistae  vt  tunc  ludei  S})  12  nach  etbic^tcn  steht  quib[us  deformem 

nostram  causam  sp  13  nach  aceusant  stellt  lesum,  Christus  vero  adeo  nihil  respondet  sp 

über  ut  steht  Matth  27  s^j  Commouit  [darüber  UilJ  pop[iilum  a  Galilaea  sp  r  14  über 
invenis  causam  steht  Iud[aeorum  responsio  sp        nach  iuvenis  steht   o  Pilate  sp  15  über 

dandus  steht  census  sp         novit  c  in  sciebat  sp         nach  falsum  steht  esse  sp  16  nach 

dix|erat  steht  Christus  sp      über  Cesari  stellt  Matth  22         JT  über  revocant  steht  repetunt  sp 

^dj   bis  hJCtbcn   mit 

N]  hJ^vbt  eV'S  nic^t  au^ricf^ten ,  ei;  folbe  tool  f)ungci-  fterfien.     Ideo  irridet  euni. 

Idee  mundus  non  stndet  veritati.    So  ift  6()vi[tu§  entfci^lilbiget,  quam  Pilatus 
20  recepit  q.  d.  3)tD  loitft  ntt^r  m^t  bcm   nic^t  fc^aben.    Nam  luce  clarius  fuit 

Christum  non  esse  sediciosum,  quia  nunquam  visum  eum  colligere  populum, 

et  Christus  dieit:  'Regnum  nieum  non  est  de.'  5ofi.  is,  36 

'Ego   nullam    in    eo    culpam'   jc.     Seeunda    est   excusacio:    ludae gof). is, sb 

prima,   deinde  Pilati.     S)o  ift  l}n  Bange  tnorben,   et  iterum   eum  excusarunt. 
■ü   Christus  anteni  taeet.     'Totam  Gall[ilaeum    usque  hnc'  JC.     ®0  tvetj^en  anntio. 27, u 

fie  bie  Hage  lüiber.     Caesari  non  vult  dari  censum,  quia  iuditium  a  Pilato 

19  Pilatus]  Christus         21  Christus  non  erat  sediciosus  ror         24  über  Xfyn  steht  bent 
DoWc       Seeunda  excusacio  Christi  a  Pilato  ro  r 


240  *Pvcbigtcu  bc?  Sn'^tc^  1531. 

R]  Giililaeam,  misit  ad  Herodem,  et  is  voluit  ^cilig  fein  i.  e.  filiiini  dci  Oei(ac()en, 
fpottcu  uiib  tobten.     Et  illic  accusatus  est  seditiosus. 

M. 23, 12  'Amici.'   Sßolan,  libn  6()vil"to  iBcvben  fic  cinä.    2t)iit  bem  .^evobi  bic 

freitnbid^afft,  ha^  er  im  feinen  man  ijnn  feinem  lanb  getovn  3C.  et  interim 
est  :~ttiltus,   Christus  ridetur  et  cogitat  Herodes  stultuin.     Sed  non  venit,  ut    s 
sit  ein  geudlev,  sed  e§  fol  ein  ernft  i.  e.  6r  fol  auffrnvifc^  fein  i.  e.  (§x  ift 

sui.  23,  IS  lein   auffxuvev.    '^erobe-S  auc^  nic^t',  bem  fot  om  meiften  bvan  gelegen 

fein.     Putavit,    quod   voliuerit    eos    ein   lüenig   fettigen    mit   bem   geiffeln. 

iiinitii. 27, i5ff. 'Mos.'    @§  toax  ein  Stecht  ^nn  Sfi-'öel.    'Barrabas'  'Scivit'.     3°'*  excu- 

satio.     'Uxor.'     Disputatur,   quis    indiderit   uxori?     (S§   ift   ein   guter  6nget   lo 
ba  gehJeft,  qui  debjebat  Piliatum  lonmen,  ut  Christi  iunocentia  diceretur  non 
sohnn  a  luda,  Pil|ato,  Herode,  uxore,  sed  etiam  aniicis,  phis  ab  iainiicis,  ut 

'siif.'23,'i6l.  maa-is.     'Utrum  vultis?'  '3°  dixit:   quid  niali  fecit?'    'Ideo  enieu- 

üll(.  23,  22 r 

1   nach   misit  steht  eum  sp  über    is   steht  Lucae  23.  sj)  Cliristus    mittitur   ad 

Herodem  sp         3  vor  Amici  steht  facti  suut  Pilatus  et  Herodes  sjt       nach  ein§  steht  5pilatuä 

»nb  §etobe§  sji       facti  amici  pilatus  et  herodes  )•        4  lanb  über  feinem      nach  gefiorn  «teht 

äufc^idt  s})         5  nach  stultum  steht  esse  sp       nach  venit  steht  Christus  sp         6  nach  etnft 

steht  mit  im  fein  sp  ej?  über  fol  (2.)  bis  lein  steht  Attulistis  accusationem  Lucae  22  sp 

Attulistis  mihi  hominem  hunc  S2>         7  nach  nid^t  steht  non  inuenit  in  eo  causam  mortis  s^) 

nach  bem  steht  e§  si>       über  am  bis  bvan  steht  si  esset  seditiosus  quia  sub  eius  ditione  S}) 

S  über  Putavit  steht  Pilatus  «y>         9  über  Mos  steht  Matth  27  s^)       über  ein  Siecht  steht  vido 

textum  sp        über  Barrabas  steht   seditiosus  sj)        nach  Scivit  steht  quod   ex  inuidia  eum  sp 

3"*  c  in  Iterum  sj)        29.  fol.  57.  r'  OjlO  nach  excusatio  steht  Christi  per  pilatum  sp 

11  über  diceretur  steht  praedicaretur  sp       Vxor  Pilati  r       Christi  innocentia  r         12  nach 

uxore  sieht  Pilati  sp       nach  etiam  steht  ab  sp         12113  über  ab  bis  magis  steht  Ego  innocens  a 

sang[uine  iusti  huius  sj)       13  nach  vultis  stellt  dimittam  lesum  an  Barrabam  ij)       13J241, 1  über 

oniendatum  steht  Lucae  23.  «/) 

')  Hiermit  ist  gemeint  der  Eörersefie  Handschriftenhand,  der  die  Predigten  Luthers 
vom  Jahre  1529  entluilt,  Bos.  q.  24°.  Die  Stelle  (Bl.  57),  auf  ivelche  hier  venviesen  wird, 
stellt  Unsre  Amg.  Bd.  29,  23ti,  17  ff. 

N]  non  recepeLrunt,  ideo  clamant.    2)0  er  öon  ©aEilea  l^orct,  gebendet  er  feljn 
lo^  3n  tüerben,  dimittit  eum  ad  Hcrodera.  is 

2ut.23,i2  'So  t)i)n  §erobe§  \aä),  marbt  er  fet)cr  fro'  3C.  sed  noluit  respou- 

dere  et  irridebatur.  ,^ie  ttj^rbt  ^ilatuy  nnb  §erobe»  freunbe,  boruBer  mufe 
ber  f)err  fet^n  aU  tt)n  nar  unb  flocj,  loen  er  t)ette  Jnolten  el)n  foiJIer  '■  fetm 
no(^  t)ern  be§  IniUen''^,  ^o  luere  er  erloft,  sed  non  est  Mimus,  sed  summae 
äKiuti).  27, i5ff.  autoritatis  homo.  'ipilatuy  fpracf).'  ©r  tt)olbe  l)t)n  gerne  entfi^ulbigen.  20 
'CoDBuetudo  erat.'  'Barrabas  sediciosus.'  'J>en  er  tDufte  ttJOl,  ba§ 
^I)n  bie  ^ol^^irifter  au§  neljbc.'  Eciam  est  excusacio.  Hie  disputatur, 
quis  uxori  Pilati  iioc  aperuerit,  esse  factum  ex  sathana.    Ego  ex  deo  factum 

sut.  23, 22 dico,   ut  Christus  eciam  ab   illo  haberet   tcstimouium.     'Quid   ergo   male 

15  Ad  Herodem  mittitur  ro  r        23  Tercia  excusacio  Christi  ab  uxore  Pilati  ro  r 
')  focfter  d.  i.  Gaukler,        *)  Hier  scheint  ein  Schreibfehler  vcnsuliegeti.  und  r.u  lesen 
zu  sein  nod)  t)ctobc»  toiüen.    [0.  B.J 


9?r.  24  [7.  «iptitl.  241 

R]  datiun.'  S)a  fef)et  i)v,  bic  finge  lua.xjiina  tuit  biv:?  gcfrfjvcl)  bcr  fjaiiffcn.  @o 
9tO§  junbc  tan  in  papiUtu  lücmanb  tfjun:  modo  nohis  inimiciis,  acquirit 
rc[missiüncin  ))eo[catoruni.  Imo  si  quis  cum  iiiatro,  iiiodo  fateretur,  fvlt  tuol 
ein  5Bi)c^|0tf  ba3it  loerben.    Ideo  ut  rcblic^  öcrtlngt  iucrben  in  con|scicntii.s  et 

5  coram  omnibus  crea|turis,  stellis,  sole.  Pilatus  dicit  nihil  esse  accusationem. 
Ipsi  tanto  clamore  galten  Ott,  ut  ubertjoltcvn  l)f)u.  6r  meint,  er  tooHe  cla- 
niorem  bempffen.     Ideo  flagellat  eum. 

Lcgit    tcxtuin  3C.     Ibi  videtis,  quod   adluic   quieseunt   in  flöge,   quod 
Caesari  non  voluit  dari  jc.    Ideo  bie  Hag  jU  Beftetigen,  dant  ei  omuia,  quae 

10  regis  sunt,  mit  betit  nller  tittterften,  gifftig^ften  gefpott  et  ideo,  ut  videatur, 
mie  mutttuillig  fic  ftuen.  >Si  fuisset  serium,  l'il|atus  t)ct  nirf)t  lang  mit  ^l)m 
gaudfeltS  sed  qma  non  serium  flagc,  sed  mendacium,  tt)un  bie  fcf)eWc  ben 
Pharis|aeis  et  pontitioib|us  einen  bicnft  unb  Oerbienen  einen  graloen  9{ocf.-  Ta 
l)at  5|Jilatuä  ju  öiet  gettjan  mit  fol(^en  geberben  jukitcttgen  ein  jolc^c  flage. 

i,-,  Ideo  cadit  nnb  nnvedjt  nrteil  feHen  unb  loirb  ein  morbev  bvubet  mevben. 

1  unten  am  Seltenrande  sieht  dabaut   militibLUS  pecuniara  vt  dicereut  discipulos  illius 
corpus  sustulisse  cap  28  «/)  r  2  über  modo  nobis  inimicus  steht  luenn  ix  nut  tinä  tutt)e= 

rijd^en  feini)  ift  sp  Barrabae  pecoatura  iz.  sp  r  3  nach   matre  steht   concubuisset  s/' 

i  nach  Ideo  $tehl  muffen§  fo  anlauffen  sp  5  nach  esse  steht  eorum  sp  Non  jnuenio  in 
eo  mortis  sp  r  6  über  u6ct})otterit  steht  i)a§  fie  in  sp  über  6t  steht  Pilatus  sp  7  Fla- 
gellatur  lesus  sp  r  S  nach  textum  steht  passionis  sp        nach  in  steht  bet  sp  9  über 

voluit  steht  probibuerit  sj)       nach  ilari  steht  censum  sjt         11  nach  fie  steht  mit  t)I)m  »/'       über 
serium  steht  crnft  sp       tj^m  c  in  lesu  sp       Coutumel[ia  sp  r         12  serium  c  in  ernfttid^c  sp 
über  bic  jc^etde  stellt  milites  l'iiati  sp         14  nach  gct^on  steht  (juod  siuit  eum  educi  vcstitum 
veste  purpurea  sp      über  jotc^c  steht  ludeorum  sj)        15  nach  unb  (1.)  steht  ttiitb  ein  sp 

'}  mit  t|I)nt  gaucfeU  d.  i.  mit  ihm  yespielt,  es  mit  ihm  nicht  ernst  genmnmen;  riß. 
DWtb.  4, 1,  I,  1557.  '^)  Betbienen  einen  großen  ÜJocf  vgl.  Wander  3,  1704  Nr.  110;  mich 

Nr.  103;  ebda.  S.  1702  Nr.  36;  D  Wtb.  S,  1090 f.  [Auch  Unsre  Ausg.  Bibel  3  S.  53  und  55, 
noch  im  D)'uck.    K.  1).]\ 

Nlfecit?"     Hoc   tercio  dixit,  ipsi  clamabant:   'Crucifigo.'     S)o   fe^et   ^r  bie«ut.2a,i6 
flöge,  bie  grofte  flage  ift  "taSi  gefettet)  be§   l)auffen§  et  volunt  Barnabam 
defendere.      Ita    sub    Papatu    pessimos    uebulones    liberant    et    amaut,    si 
Euaugelion  persequuutur,   Ita   ut   in  toto  eelo   illorum  impietatis   manifesta- 

20  retur.     %^n  5pilatu§   t)clt   nod^    toenig.     'Flagellavit.'    ©r    tüolbe   boSsoV).  19,  i 
gef(^vet)   ftljUen   bo    mt)t.     'Spineam    coronam.'    öie   fe^et   tjr,    ha%   fie 50I).  19, 5 
noc^  l)mmer  auff  ber  flage  vutjen  eum   esse  sediciosum.    Ideo  eum  tanquam 
regem  deludunt  m^t  bem  aller  gifftigiften  gefpottc.    2)en  loen§  ernft  gelnefen, 
ba§  5pilatn§  eum   credidisset  sediciosum,   mox   eum   interfecisset,  ideo  cum 

23  vult  eum  liberari,  tradit  eum  vulgo,  bie  öorbincn  ber  f)0^en  prifter  bangf. 
9l6er    l)ie   t^ut   ^^ilatu»    jnbil,    qui    iliis    counivet,    ideo   fit    tandem    iniquus 

17  Barnabam  üher  (Papam)       (Ita)  et         IS  Pessimi  uebulones  liberantur  tantuiu  ut 
Christus  occidatur  ro  r         24  sediciosum  (non)       Pilatus  bene  agnouit  Cbristum  insontem  ro  r 
Sut^etä  SEßetfe.  XXXIV  16 


242  l'rcbigtcn  bc§  ^aijxei  1531. 

R]  30t).  «9,14 'Eccc  adduco.'  Idco  edu.xit,  iit  saturarcntur  all  bei'  ftwffc  unb  ftaitppcil, 
quod  sie  coroiiatii,'^,  jevfi^lagen  mit  htm  ü]ox  unb  öctjpott,  ut  textus  k. 
Miscra|bilc  specta|culum,  ut  Pil|atiis  ipse  fatetur,  quod  sit  unfc^ulbig  unb 
boc^  alfo  3iigeri(^t  per  coronaitionem  unb  fpotten,  haB  niljev  benn  3U  öiel  fet), 
quod  iion  siuiilis  lioniiui.    ©c^ct,  lüic  ift  CV  jUgci'idjt,  qui  fleufft  l)f)ni  saug|uis     5 

burc^  bie  äugen,  haxh  unb  ha  mit  jufpeuet  jc.  sed  ^ilfft  nirf)t,  ber  2eufel 

3ofj.  19, 6  loil  ben  tob  ).)abm,  bcö  unb  fein  anbev§.    Ideo:  'Cruci[fige.'    S)a  tompt 

bie  vedjte  fing,    quam    ipsi    in  Aula  Caiphae  jc.  loeil   bie  ttagc    de    .seditioue 

ni(j^t   fort   h)il,   ideo  Bringen   fic   ba§  auff,    quod  debebat  esse  1.  sed   non 

5cii).  19, 11  iuvat,    ut   eius    innocentia    reddatur    ubique    manifesta.     'Non    liab|ei'cs.'   10 

Soll.  19, 12 Semper   iuvenit   enni    insontem.     'Si    bunc   dimittis.'     S)a    ftt)et    ^^^ifi^tui? 

n^mmei'  ut  antea.    Ibi  iterum  loffenä  faüen  blasphemiam  Christi,  quanq[uani 

putareut,   ev   muftc  brau,    cum   babiereut    urteil  seciuidum   eorum  legem,   et 

sie   prius   factum,   cum  hab|uerint   potestatem.     Sed   ^ie  lüilö   nid;t   Joerben. 

Ideo  !omen§  Inibber  auff  bie  erfte.    Et  nos  liabemus  illas  duas  causas,  quod  15 

simus  haeretici,   blas[piiemantes  deum,   velimus  fclber  @ott  fein  unb  ItJOÜen 

felber   leifer   fein.     Sic   ipse:    quod    dei   fiiius,   est    blasphemia,   sie   2.   quod 

1  nach  saturarentur  steht  ludei  sp        2  nach  textus  steht  habet  sp         3  über  fatetur 

steht  Ecce  liomo  sp        fatetur  (ipse)        über  itnfd^utbig  steht  Christus  sj)        Ecce  homo  sj'  ^ 

.')  über  ©c^et  steht  q.  d.  sp  (i  nach  unb  steht  Wie  er  ift  sp  7  mit  bis  Cruci[fige  unt 

nach  ben  steht  ßfiriftum  sp       be§  unb  c  aus  unb  be§  sji         8  über  bie  (1.)  steht  loh  19  sp 

über  Aula  steht   exprobrarunt  ei  sp         quia   filium  dei   se   fecit  r  11  über   eum  stellt 

Christum  sp        Non  es  amicus  Caesaris  sp  r  13  )nufte(§)         über  legem  steht  Moisi  »p 

Vrgent  seditiosum  esse  r  14  nach  potestatem  steht  gladii  sp  15  nach  etfte  steht 

Hoge  sp        nach  nos  steht  hodie  sp        über  causas  steht  eulpas  sp  16  blas  erg  ::u  blas- 

phemi  sj>  deura  (verbum)  blasphemia,  seditio  r  17  über  ipse  quod  steht  Christus 

dicit  se  esse  sp        fiiius  c  in  filium  sp  17l'J43, 1    über  2.  bis  jcrftoten  steht  Rex  sum  sed 

reguum  meum  non  est  de  hoc  mundo  sp       Blasphemia,  seditio  2C.  r 

N]  iudex.    '@r  furet  t)n  erauö',  scilicet  ut  viderent  eum,  quod  commisereantur 
illis.    '©e!^et,   h)ie  ift  hai  e^n  menf^.'    6r  Mennet  fet)ne  unfd^ult  et 
iniquam  penam  q.  d.  fe^et,  loie  ift  er  jugeric^t  unfd^ulbiglic^,  fet)et,  h)ie  Hut  20 
er  burc^   ben  Ijal^  et   omnia   membra,   folbe  eä  hoäj  e^n  ftc^n  erbarmen, 

5oM9,6.j'Crucifige.'     S)er  tcuffet   lDt)l  l)f)n  tobt  fy^hm.     'Legem   habemus,   quia 
se  fecit    filium   dei.'     2)o    bie   tiage  nic^t   i)e(ffen    to^l,    aliam    quaerunt. 

3oi).  i9,9ff. 'Unde  es?'  'Non  haberes  in  me  potestatem.'  'S^rac^tet  ^PilatuS, 
Soi).  i9,i2h)ie  er  t)^n  to§  Iie§.'  'Si  hune  dimiseris,  uon  eris  aiuicus  Cesaris.'  25 
S)0  fte^et  er  nljmmev.  Quia  eum  aecusant  blasphematorem  et  peccasse  contra 
legem,  quia  tilium  se  dei  fecisset,  ba§  fljnbt  bie  urfac^en.  Sa§  lo^r  fecjcr 
unb  uffrorer  fe^n,  bie  plage  l)at  (?{)riftu'j  ouc^  muffen  leliben,  haB  er  bod; 
gotlid)  unb  beltlic^  rel)c^  ^uftore.    ?l6er  bo  ftoffen  fie  ben  5pilatum  q.  d.  Si 

18  eum  (quasi)         1!)  Ecce  homo  »•«  r         28J29  ^ttt  bis  StBer  imt  ro       6§viftui  muß 
et)n  tecjer  »nb  bffrurcv  jetjn  Ita  et  Euangelion  ro  r 


yir.  24  [7.  9(ptill.  243 

R]  seditiosus.  Sic  nos  jci'ftovcn  regniim  «Ici  et  miiiKli.  Qiiotl  dci  rcginiiu 
juftoren,  n^emeu  fie  fid^  nidjt  fo  fcev  an,  scd  qiuKl  mundi,  ba§  n'^cmeit 
fid)  3C.  Si  noii  vis  audire  accusationcni  nostraiii,  tunc  Romae  te  accusa- 
himiis  iiiib  folt   Hon  bem  iKid)tft;n(.     Ibi  timet  non  doum  ncc  ins,   sed  fcin§ 

5   bnnd)'3,   5Jianimon  3C.     Sic,   quicquid   est  apud  Pap|am,  facit.    Pilatus  tuil 
nid)t  bciiiercn  bic  (^iinft  Cesaris.    Cogitat:   ltin§  Icit  an  bcm  lltcnfc^cn?  est 
pauper,   ift  befjcr,   ipse  moriatur,   (|iiaiii  ego  umb  mein  Vlnipt.     Scd  postea, 
quando  couscioutia  luovotur,  filjetö  fid;,  benn  ba«  h)ort  fdjneit.    'Duxit  etsoiMo, u 
sedit  pro  trib|uuali.'    ;3ft  ein  (5i;dev  gcloeft  er  au»  am  )liid)tftucl.    'Nisisoo.  19,15 

10  Ces|arem.'    Sil  flefcfictic,  tnic  bn  fagft.    'Vos  videritis.'    Gv  iui(  nnvcc^t^nttii. 27,24 
t^un  et  tarnen  bic  fd}ulb  Hon  fic^  legen,  ut  ipsi  tragen  jdjulb,  sed  {)ilfft  nici^t. 
'Super.'    3)a§  ift  ein  erfdjirecEIid^  fprnd),  »nie  l^ort  berftiorft,   ha^i  fie  ba§ «'!'•')•  2"." 
fonncn    anff   fic^  nt)cmen,    sciunt   innocentcm  et  fecerunt,   ba§   blut  trndt 
fid)  ^    notfj.      Is    mortuus    vivit,    idco    dicit:    ipsi    nou    possunt    veuire    ad'l»i.  59.12 

15  regnum,  sed  vagi  in  terris.    'lesum  tradjidit  vol|nntati'  i.  e.  crucifigatur.  s,'Mt. 23, 25 

i/3  jcrftoven  Hs  nou  mit  2  über  fie  sielit  5|5al)iften  "j'  über  ntjcmcn  (2.)  steht  fie  -ip 
3  über  vis  ite/ii  I'ilato  sp  3l4  über  accusaliiimis  steht  corani  Caesare  »p  4  nach  9!icljt= 
ft|U(  steht   geftoffcn  rocrbcn  sp      nach    tiraet  sieht    Pilatus  sj)  4jü  Pilatus   timet   ventri  sp 

5  SJlommon  über  jc.  6  nach  bem  steht  etenbcn  sp  7  vor  ift  steht  c§  sp        nach  fieffet 

steht  vt  sp        nach  cgo  steht  tome  sp  S  über  fi^et»  steht  futet  sp        nach  fic^  steht  Noii 

es  amicus  Cesaris  sp  nach   luoit  steht  ge'^ct  iuxä)  sp  9  vor   Nisi   steht  Regem   uoii 

habemus  S2>  sedit  pro  tribunali  sp  r  10  über  mit  steht  Pilatus  «7)  Regem  non  liabcnuis 
nisi  Cesarem  r  12  nach  Super  steht  nos  et  filios  no[sti'os  sanguis  eius  sjj  nach  tievft  ocft 
steht  finb  fie  sp  nach  ha^(2.)  steht  6tut  sp  Sanguis  eins  super  nos  sjyr"  13  nach  fecerunt 
steht  scientes  sp  13114   über   ba§   bis   nod^  steht   vt   diccret   Sanguis   cius   super   nos  »yj 

14  fid^  c  in  fie  sji       nach  il|icit  steht  psalmus  59  sj)         15  über  i.  e.  steht  vt  sj) 


N]  non  eum  occides,  ^0  IroHen  U)l)r  birf)  ^\v  iHotn  bertlagen.  So  fordetet  5pilatu§ 
Uiibcr  got  nod)  @f)re.  Ser  f)el)ligc  'DJiaiiiinon  tfiiit  nit.  (fr  fecjt  feljncj  feljferg 
geni|  über  ud}t  unb  unredjt.  SBas  iftc-  nmb  eljncni  tobe  beä  armen  mauy? 
melius  est  eum  mori  quam  me  ab  officio  trudi.    'So  flirct  Öiefum  crauS.'soi).  19,  isn. 

20  'Ecce  rcx  vester.'     'Regem    vestrum   occidam?'    6-3  finbt  nljue  lame, 

entfc^ulbigen  nic^t  %o  \vaxm  ai^  öor.    'Innocens  sum.'    Ser  tnil  unrecht rantti). 27, 24 f. 
tlinii  unb   üon  fit^   treljben.     'Sang[uis   eius   super.'     Horribile   iudicium, 
Inie  gar  frec^  fl)ubt  fie,  quod  iuuocentem  sanguinem  novcrunt,  ideo  super  sc 
et  filios  clamant.    Sa§  Hut  ligt  t)ijn  ottc^  uff  bcm  ^alfee  unb  ba-S  tobte  leBct, 

25   h)l)rbt    nic^t  gcBuffct  Serben,    ainiseruut  regnum   et  sacerdocium.     'So    trug 

er  fel)n  freucj.'    '(Simeon.'    Christus  solus  portavit  extra  civitatem  crucem, Mmti,. 27, 32 

IG  über  »etttogen  steht  »orm  tcljjev  ro  17 19  6r  bis  trudi  imt  ro  Mammuno  l'allitur 
Pilatus  ro  r  30  lame  rot  naclitjezo(jen ,  müijlicherveise  stand  ursprüni/lich  tau  da  ■  21  tjov 
eri/  ro  ~ai  Oot'^ilt  23  (tamen)  ideo  23,20  Ideo  ludeus  quidam  mii-abatur  cur  liacc  mors 
non  possit  expiari,  cum  infinite  niortes  essent  cxpiate  r         2<>  solus  über  portavit 

16* 


244  flvcbigtcu  bf-3  3o^re§  1531. 

Rl 'Waitri.sT.sv'S^a  uamcn  mililcs  lesiim.'  ^{)vtftii§  '^aty  .^uv  ftnb  l)tn  au§  flctvagen 
burd)  bic  gcffcit  t)in  biirc^,  biivrf)  ba>5  mciftc  uoIcC.  Extra  oivitatem  Simon, 
bcr  i)at  muft  t)inber  ijl^m  l)er  gfji-u.  %u^  ba«  aUerfc^cnbl[i(j^ft  factum.  Ipse 
JiiUy  fein  eigen  cven^  tragen.  De  latr()iiil)[us  non  scriptum,  forte  forls  factae, 
sed  is.  Ter  Satan  fol  Hcrfudjcn  an  ber  pcrfon  fein  giroftcn  l)od)niut  mit  s 
allerlei)  meis  3U  fjlagen,  nt  afle  fein  f rafft,  ,prn,  grljin  nnb  fc^atcEj^eit 
an  Ijljm  mat  lonrbc.  Hinc  nos  facti  domini,  quod  Satan  istis  omnib[us 
i'iir.  23, 27. 28  f  (fjload^  ift,  si  crediderimus  iu  eiim.  'Sequebatiir  cum.'  'Nolite  flere.' 
'In  viridi.'  Hie  apiid  nos  9ia6enftein,  ba§  gemein  gerid)t,  ha^  ja  Bitter 
siit. 23, 33 nnb  faucr  gnug  lüerbe.  'Cum  latronil)|us.'  Qx  folt  gecreu^iget  tnerben  ut  10 
seditio8iis  et  seductor  honiiuiim  t)m  gciftilicfjen  unb  lreltl|id)em  9{egiment,  dei 
et  Cesaris,  unter  ben  crgften  Sc^eWen  in  terris.  S^a-3  {)clt  .scrip|t[iira  i)od) 
nnb  ift  ^oä)  3U  Ijalten.  Si  quis  pati  debet  sie,  ba§  tt)ut  fcer  Ine'^e.  Nemo 
tam  facinorosus  latro,  bem  man  freunblid)  jufpridjt,  labinng  gifit,  .sed  bem 
nid^t.  Et  misere  moritur,  ut  eitel  fi^rccEen,  Ueuffcl  Inort,  ]n'o  lab]al  cffig  k.  »^ 
Et  in  medio   latronum.     In  tota    pas.sione   gnr    troftloo   verbis  unb   laöfal, 


1  ]§at§   c  in  l^at  criicem  sp         Baiulabat  sibi  cniceui  )•  2  Simon  c  in  Siinoiiein 

coegerunt  sjj  Simon  r  4  über  factae  steht  \  [d.  h.  criices/  5  nach  is  steht  6^tiftu§ 
muS  tragen  sp  fl  nach  luci?  xteht  in  sj)        ut  c  in  ouff  ba§  sp  TjS  Hinc  bis  credi- 

derimus unl  8  Nolite  fiere  super  je.  sp  r  '.)  tiach  ja  sie/it  atlcä  sp  unten  am  Seiten- 
ranile  sieJtt  gl^et  man  mit  mir  geredeten  alfo  »mt,  loaS  (»irb§  mit  ben  funbern  toctben  r  10  In 
medio  latronum  crucifigitur  »•  ]ä  nach  terris  steht  geteäinet  Werben  bo§  jie^et  bie  Sc^rifft 

5odÖ  on  Esa  53  sj)  So?  bis  ^oc^  Unrchstr  sj>  13  nach  pati  steht  et  raori  sp  sie  c  in 
tam  ignominiosa  morte  s/j  14  nach  latro  steht  est  sp       nach  man  steht  nic§t  sp        nach 

gut  steht  wenn  mon  richten  fol  sp        nach  bem  steht  iLesu  Christo  sp  15  nach   Et  steht 

tam  sp  nach  jd^teilen  steht  i)o^n  Mb  ffft  ^o^en  mu§  sp  nach  loifat  steht  geben  fie  im  sp 
16  nach  latronum  steht  pendet  »p 

N]  deiude  cinii  vollent  festinare  cum  eo,  alio  imposueruut.  (f§  ift  uff»  aller 
fc§enbti(^fte,  quod  ipse  suam  crucem  ferre  debet,  quod  non  legitur  de  latro- 
nibus.  (5i  ift  brumB  gefc^riben,  ba§  ber  Bo^toic^t  fernen  inutlnilten  uff§ 
l^oc^ft  geubet  loorben,  ha§  aüe  fel)ne  frafft,  mad^t  nnb  bo^'^eljt  Inljrbe  auf=  20 
siit. 23, 28. 3.S gef ogen  unb  matgemac^t  Inerben.  'Nolite  flerc  super  me.'  'Veniet 
ajinvMs, 28tempus.'  'Sc^ebelftet.'  9ta6efte^n.  'Inter  improbos  reputatus  est.' 
6r  folbe  gefreucjiget  Inerben  al§  el)n  ubelt^etter  tjor  got  unb  ber  loelt,  brumb 
muft  er  unter  ben  ergiften  fc^etden  fteiben,  i>a§  ^elt  bie  f(^rifft  :^oc§.  Nam 
niillus  fiu'  et  sacrilega  adeo  peccavit,  ut  non  cousolaretur  et  reficeretur  potn.  25 
^^Ber  ber  mu§  in  e^ttel  Bofen  inorten  unb  malebet)en  fterBen  et  solatur  feile 
et  inter  latrones  deputatur.    S)o  ift  !el)n  fruntlic^  lüort  noc^  gcBerbe.     Hoc 


19J20  G§  bis  trofft  nnt  ro        Christus  suam  crucem  ferre  cogitur  ro  r         'JJ  Et  inter 
latrones  reputatus  est  ro  r         2(>  Infensissinia  sathanae  verba  in  Christum  ro  r 


Tix.  24  (7.  ?(pvitl.  245 

Kl  et  sciel>aiit  iiiiiofeutcm.     In  scriplttira:  'C'inn  latroiiiilnis."    ':i.  Iiora.'    'Patt;r.''J'(ait.  is.'.'i 
'Jesus  Naz[areniis'  'Ebjraico,  graece  et  latine',   (niod   omnes  J)ot[uerunt3o6.ii)!i9.2u 
legere.     !£oC'  ftlld  notabiinus,  (juod  ovem  ex  stabiilo  geflltt  K.    Ibi  disce  in 
l)S|alnio:  'Tu  es  sacerdo><'',   unb  jonbevlid)   faffe   verbum:  'Pater,  reniitte.'*f- im. < 
^   JaS    Uuivt  El).  E])istola   jie{)et    tiod;.    'In   die   carnis  suae'  k.     3)a§   i[t  ba§«E''i-^7 
gcBet.    Ibi  finb  t){)\n  bie  aiigeii  ubcv  gangen  et  oblitus  suae  passionis.    Certe 
honio  in   tantis   periculis  eonstitutus    bev  pfleget   nid)t   ju   h)etncn.     3ift  ein 
gnebige    ftraffe,    quanJo   (niis    potest   tueljncn.     Ideo    ift   hai-'  ein   fonbcvlic^ 
)öunbevlicf;-j  lueinen  unb  betten  gelneft.    C'lavis  afHxus  pendet,  bac'  tl)nt  l)ei-|= 

10  Itrf)  h3^e,  et  tarnen  pieccata  crncifigeutium  se  plus  niovent.  2)05  ift  ein  ftucf, 
quod  nunquani  i)ossunnis  au§  gebenden  nnb  reben.  Ideo  ift  er  ein  rechter 
pvieftev,  ottert  fein  leib  unb  leben,  blut  et  remittit  öon  g;an^cm  {)ev|cn,  non 
vindictaui  expetit,  sed  lefft  nostra  p|eccata  sua  fein  unb  tf)Ut  ba§  tveffi  id) 
gebet,  ba§  f)at  I)|imel  unb  erben  gereljniget.    Il)i  satis  factum  pro  pieccatis 

15  nostris.  Nisi  sie  dixisset,  Si  ecoutra:  patcr,  ftrnffe,  ridjte,  tum  mundus  toei" 
untergangen  forte   illa   hora,   quia  sunt   ju   greulich   peccata.     Nou   offcrt 


1  et  erg  zu  etsi  aj)  nacli  sciebaut  steht  eum  esse  »]/  nach  latio|iiiljus  stellt  iuiquis 
reputatus  sp  nach  Pater  steht  Kemitte  sc.  sp  Cum  latronibLUS  reputatus  est  r  2  quod 
e  in  ita  vt  »7)  pot  er<j  zu  potuerint  sp  I.  N.  R.  I  sp  r  3  über  ovem  bis  (jefutt  steht  et 
liic  mactatus  10  die  meusis  s2'  ^  ''^ß'*  psLalmo  steht  versum  sp       nach  sacerdos  steht  in 

aeternum  sjj        nach  remitte  steht  illis  sp        ps.  1010  [!J  r  5  Eb.  Ep|istola  c  in  Epüstola 

ad  Eb|icos  sp  nach  iftiä)  stellt  an  sp  über  die  stellt  cap.  5.  sp>  Eb.  5.  )•  6  pater 
diraitte  !C.  sp  r  'Jjll  C'lavis  bis  ift  unt         9  nach  pendet  steht  in  cruce  S2>  10  nach 

plus  steht  eum  sp  nach  movent  steht  quam  dolor  sp  11J13  r  echter  bis  bo§  unt  12  nach 
Hut  steht  pro  crucifigeutibLus  et  oumib^us  bo[minibus  sp  13  Ro.  S.  in  eternum  est  pontiiex 
pro  nobis  r  14  nach  ba§  steht  ge6et  sp  15  nach  econtra  steht  dixisset  s/j  161246, 1  Non 
bis  je.  unt 

NJscriptura  dicit:, 'Et  inter  latrones  reputatus.'  @r  ift  el)n  ferner  nnb3c!.53,i2 
uffrurer.  'Ies[us  Naz[arenus,  rex  ludeorum.'  Nota  hie,  quomodo 30^.  19, 19 
Christus  sit  immoiatus  et  in  cruce  immolatus.     Huc  tendunt  psal.  1 10.  'Tu  sßf.  110, 4 

20  es    sacerdos    secuuduni    ordinera'.     Et    iuterpellat:    'Pater    ignosce.'     Hoc 

dictum  Epistola  ad  Hebreos  maxime  extollit,   bou  er  ont  tage  fel)ne'5  opferS  *c6i- &. ' 
ml)t  toetjnen  gelttf)en.     Hie  fuit  in  alio  templo  Christus,  ubi  lachrimatus  est. 
Nam  horrores  et  timores  mortis  non  permittunt  lachrimas.    jDrutn'b  ift§  et)n 
tüunberlic^  ioel)nen  in  agoue  mortis,  ba^  e§  fol  über  bie  bo^Ijetjt  aEer  buben, 

25  ba'3  f)erc3  f)at  groffe  gebancfen  t)at,  quae  nemo  potest  intelligere,  ideo  hie 
Christus  fert  omuium  hominum  peccata  et  pro  omnibus  orat.  6§  f^nbt 
hjenig  tnortlj  obber  trefflid}  gebet,  iah  "^ijnimel  unb  erben  gereljniget  et  servat 
fidem  K.    Apette  er  rac^e  gebetfjen,   feo  Ijette  bie  ftunbe  bie  loelt  umbgeteret, 


20   Pater  ignosce  ru  r  23   Christus   in   sumuiis   tentacionil)' us   lacln-imatur  ru  r 

24  uficx  (ba»)         26I2S  orat  bis  §ettc  unt  ru 


246  'iircbigteii  bei  ^al)xt%  15151. 

1-i]  grossuin,  i'i,,  liafdiiiii,  ovi'iu  K.  seil  .sci|isiiiii  et  orat.  Taä  gcBct  ift  Util'  üicl 
ju  f)OC^.  ö»  fol  cincv  bn  lioii  prebigcu  in  elüigfeit.  Umnia  ji|eccata,  utcuutiue 
maxinia,  tameu  ablata,  qiiautiis  is  est,  qui  facit,  et  cui  fit.  Ego  commeudo 
vobis.  S)a  ftcl)ct  bau  l]au6tftiutf  passjiouis  domini,  qiiia  ftc  I'ringt  nic^t  f)ci: 
histjoriam  passionis,  scd  bcil  nu|,  quid  ChrLstiis  tneljlic  per  passionera,  nempc    6 

üut.  23, 34ut  tu   liab|eas   re[raissioneni    pec[catoriim,    qiiia    dicit:   'Nesciuut',   qnia   si 
scireut,  qualem  crueifi|gerciit,  jo  f)et§  nic^t  not.    Alii  dix|eiuut,  quod  orarit  pro 

l'i.  19, 13  his,  qui  pieccata  uesciunt.  Est  verum.  Et  ecoutra  quis  novit  peccata?  Ps.'nemo 
e.st,  qui  novit'  3c.  imb  jo  eä  einer  etiam  merrfte,  tarnen  ex  infirmitate  cadit. 
Ideo  etiam  puto,  quod  oravit  dominus  für  bic  356flui(^tcr,  qui  sciuut  se  lo 
peccare  graviter  et  nolunt  esse  peccata,  ut  bic  Bofhjic^ter,  Sed  qui  sumus 
peccaitores  et  nou  defeudimus  et  habere  volumu.s  pro  iustitia.  Peecatum 
non  scire  et  peecatum  scire  et  pro,  ba§  ift  peecatum  in  s^piritum  s|anctum 
et  impuguatio  veritati.s  agnitae,  unb  Begert  fein  gnab  ba  für,  sed  pro  iustitia 


1  über  ovem  ätehl  boueni  S2)  3  nach  quantus  steJit  eniui  Christus  s/j         nac/i  qui 

steht  precationem  sp         über  cui  steht  deo   patri  np         Quantus  qui  l   „raty,.  *"  ^  vobis 

c  in   piis    cogitationibus    haue   orationem  sp  J/5    quia  bis   nufe  unt  4   nach  niii^t 

steht  oUein  sj»  5  über  quid  steht  wa§  sp  6  nach   ut  steht  ego  sj)  hab  erg  zu 

liabeamus  sp         quia   nesciunt  quid  faciunt  S2>  r  7  über   qualem  sie/it   quem  sp         über 

ntc^t  not  steht  1  Cor  2  sp        über  urarit  steht  Christus  sp  8  über  ecoutra  steht  delicta  sp 

über    novit  steht  intelligit  sp  9  Delicta  quis   iutelligit?   ab   uccultis  ic.  psal.  19.  sp  r 

10  nach  quod  steht  etiam  spi  12  non  über  et  (l.J  13  über    non  scire  steht  cognituni, 

incognitum  sp      nach  pro  steht  iusticia  defendere  sp       peecatum   in  sipiritum  sanctum  sp  r 
14  nach  sed  steht  vult  vt  sj) 

N]  sed  quia  ipse  est  sacerdos  oraus  pro  iiupio  mundo.  S)a§  gebet  ift  m^r  bil  is 
3uI)oc^,  nou  possum  assequi,  er  f)at  nllc  ßunbe  I)i)nireg!  gcnummcn  inl)t  bifem 
gcBet.  ^n  bifem  ftetjct  bas  ^euptftncf  passionis.  So  ligt  ber  nuij,  fruc^t 
Ijnncn ,  scilicet  cur  ipse  sit  passus ,  ut  haberemus  remiss[ionem  peccatorum, 
et  deinde  orat  pro  nescientibus.  Aliqui  dicunt  euni  orasse  pro  peccatoribus 
iguorantibus,  qui  autem  sciunt  et  peccaut,  pro  illis  non  orare.  Sa»  gleuBc  20 
ic^,  has  ber  Ijer  Dor  folc^e  bofeeluicfjter  niii)t  cor  fic  gcbetl)en  fjabc.  Omnes 
quidem  homines  non  sciuut  peccata,  quia  prava  est  fbr[titudo  hominis.  @§ 
ift  cl)n  groffe  unterfd)l)bt  Gl)nc  feunbe  nic^t  iüiffen,  %nnbcr  ou(^  be!antf)e  §unbc 
Dor  gcre(^tigfel)t  achten.    Haec  est  impugnacio  aguitae  veritatis,  pro  illis  nou 


löjl?  S!a§  bis  nu^   unt  ru  Status  et    efficacio   passionis   in  oraciune   Cliristi  ro  r 

l'J  Excellentissima  et  efficacissima  sacerdotis  Cliristi  oracio  ro  r  20  itiiten  am  Seilenrande 
stellt  Wie  liic  pulcherrimum  lucum  communem  et  Thesin  cum  oracionem  Christi  non  tantuni 
ad  penitenciam  illius  et  exemplum  nobis  exposuerit  D  M  L.  sed  hie  sacerdociuni  Christi  inter- 
pellantis  pro  nobis  et  sacrificantis  explicat.  Plurimum  valent  loci  cumnuuies  ad  quos  tan- 
quam  ad  statum  referende  sunt  conciones  22124  ®i  bis  gcic^tigteljt  unt  ro  24  Peecatum 
in  spiritum  sauctum  ro  r 


•■.Uv.  24  [7.  SIpril!.  247 

H]  lial)L'atur.  XaS  tüil  ^ott  lüdjt  leiben,  pni  illd  uon  orat  aec  uos.  Pro 
ouinibuf;  aliis  pjeccatis,  (|iiae  noii  scio  peccata,  et  scio  peecata,  sed  tanieii 
agjUüsco  et  uon  iustifico.  P|eccatum  agnitiiiu  t^ut  fciiieix  fdjaben,  sed  ^ie 
f)iuliiC9t  tjnn  bem  gebet  et  submersum:  '|)ater,  qiiia  nesciunt.'  Sed  cpii s!ui. 23, :« 
5  sciunt  peccatuni,  ut  1.  speeies  jc.  unb  llbcv  boö,  ijuod  sciiint  p|eecatum  et 
faciunt,  dicunt  istaiu  blas,pheniiam,  ba§  man»  fur  rec^t  fol  t)alten,  vel  si 
contraidicatur,  fol  einer  bvumb  ftexben,  Christus  niet:  Nee  bic  ncc  in  futiiro. 
Aliofjui  V|Ult  auferre  omnia  peccata,  allein  hah  iä)  ha  bei)  bleib,  ut  ag;uoscaui 
niea  peccata.     Ut  David   dixit:  Teccavi',    machte   fein   iustitiam  brau§  necsSom.uMs 

lu  öevtcibiuget  JC.     Sed    Saul    ubi  pcccavit,    dixit   ad    Samueleiu,    praetcndebat '•^»'"•'■''■24 
obedjientiam.     Sa  gieng  er»  ju  brnmmcrn  et  nuuquam  salvus  Hebat.    2?e^ut 
un»  @)ott  fur  ben  funben,  (piae  peccata  sunt,  unb  toils  öertel)bigen ,  lompt 
einer  aber  ein  mal  brau§  et  couvertitur,  aliud  est.    Ibi  est  fructus  aufgeritzt 
feinö    leiben».     Disco   ista   verba:  'Pater,   reniitte.'    Dixit   meus  p|ontifex, 

15  reuiissio  peccatoruni  ift  erhJorben  per  baue  orationem  totius  mundi,  alioqui 
fuisset  passio  nobis  nociva.  3)o§  ift  ba§  l^eubtftucl  unb  ber  fern  Ijl^m 
ganzen  leiben. 

1  nach  orat  sieht  Christus  np  2  nacJi   pieceatis  stehl  orauit  Christus  sp         über 

peccata  (1.)  steht  esse  sp       nach  sed  sieht  gc^ct  sp        4  über  ^nn  bis  suhmersum  steht  Pater, 

igiiosce,  quia  nesciunt,  quid  fac[iaut  sp        nach  submersum  steht  vt  non  damnet  accuset  sp 

pater  bis  nesciunt  durchstr  sp         peccatum  aguitum  r  5  nach    sciunt  steht  esse  sji 

nach  pieccatum  steht  esse  np  6  nach  dicunt  steht  quoq[ue  sp  7  nach  coutra|dicatur 

stehl  (ol§  unrecht  fein  Bnb  sp        nach  met  steht  ibi  concludit  sp        nach  futuro  stellt  remitte- 

tur  sp  rh       Mar.  3.  r        S  nach  peccata  steht  et  non  pro  iustitia  defendam  sji       2.  Reg.  12.  sp  r 

9  über  mo^te  bis  iustitiam  steht  dominus  abstulit  peccatum  tuura  sjß       Dauid  sp  r         10  nach 

»crteibinget   steht  suam   iuiquitatem   2  Reg  12  sp  Saul  sp  r  li\li   un§  Ins   jctnä  mit 

nach    unb  steht  man  sp        nach  tt)i(§  steht  bennod^  sp  14  über  fein§  steht  ß^tifti  sp 

nach   Disce  steht   et   inculca  diligenter  sp         nach    piontifex  sieht  6§rtftu§  sp         fructus 

passionis  Christi  >•         16  totius  mundi  mit  peccatorum  verb  sp 

N]orat.  Alia  autem  peccata,  sive  scienter  sive  iuscienter  fecerinuis,  hau  tl)ut 
ni(^t  fcfiaben.     5l6er  ha§  iä)^  nic^t  |unbc  tot)!  achten  unb  lüollenS  fur  rec^t 

20  t)ertel)bingen ,    pro    illis   uon   orat.     Alia   peccata   omuia    hac    oracione   sub- 
merguutur.    Sed  haec  blasphemia  iu  spirituin  sanctum  non  est  digna  oracione 
Math.  12.     Pius   autem  dicit:    Domiue,   peccavi  et  tarn  multa  peccata    nou  sDiatii).  12, 32 
novi,  sed  tu  ignosce.    Sßen  el)ner  fic§  al^o  öerbanHit  unb  befennet  fie,   tunc 
iguoscitur,    ut   in   Davide  videmus,    qui  dixit:    'Peccavi.'     Saul   autem    cum j-lJJ'nulvM 

25  peccassct  et  voluit  id  defendere,  tunc  pellebatur  e  regno.  Ergo  hoc  notate 
officium  passionis  pro  omnibus  peccatis,  2Bel(^e  m^t  bem  tDOrtt)e  unb  geBet^ 
ift  ertoorben.  Nam  si  haec  oracio  nou  addita  esset,  timc  ipsa  passio  non 
efifecisset  remis[sionem  peccatorum. 

19120  3lbei  6t«  Alia  unt  ro  23  Que  peccata  reniittautur  ru  r  26127  unb  gcictfi 

über  ift        27  (adfuisse)  addita 


248  Spicbigtcu  bc»  Sloljtcä  1531. 


25.  8.  aipvil  1531. 

^'ircbigt  am  jDftcrfüuuobcub. 

^'■l  Sabbato    Paschae. 

Heri  aiKl|isti.s,  qiiomoilo  doiuiinis  am  ftmtt  bei  fjeiligcu  CVCUljeS  feil! 
•ticbi.  5, 7  xtd)[  imb  l)0(f)fte  pvteftevltd)  nmpt  cum  clamore  Eb|re.  5.  quia  ibi  cor  omniiio 
aliter  factum,  ita  ut  etiam  lach|rvmae  effluxerint,  quia  inspexit  nostrum  jamev. 
Ideo  fc^t  n  brau  fein  leib,  leBcn,  unfdjulb,  ut  nobis  emereatur  re[missioncni  s 
pec[catorum.  Ea  oratione  destructum,  quicquid  Satau  Ijat  ongeric^t  Unb 
nitfff;eif)a'6en,  q|uo  deus.  Mit  bem  onbevn  bing  ift»  minenlnievcE  unb  triegcrel). 
Vidcbitur  porro,  quod  antea  se  mutabant,  iam  lenden  fic^  omues  crea|turae 
unb  Jtjil  ein  anber§  toerbcn.  Tarn  efficax  est  prejcatio.  Geutilis,  qui  fuit 
prius  inipius,  fit  iam  Christiauus.  Et  ludaei  fiunt  Christiani,  latro  cou-  w 
vertitur  et  fit  magnut>  Sanctus  et  canonizatur,  ]o  ge'^et  ba§  gebet  an.  Et 
aliae  crea|turae  fteöen  fict)  nou  ut  prius,  nou  vult  Hieiben  tjernac^,  ex  quo 
ipse  abit  dominus  et  terra  bebet,  cum  sit  fundata  firmissime  ut  scriptura, 
et  lapides  nolunt  lap|ides  et  omues  creaturae  jc^ret)en  bem  naä),  cum  is 
2.  Soi.  5, 1  ff.  (eljbet.  P|aulus  dicit:  Putaraus,  cum  is  mortuus  et  nos  omnes  mortui,  ut  i5 
nostrum  cor  getüarte  melioris  vitae,  iustitiae  et  i-edemptionis.  Post  istam 
oblationem  et  precationem,  clamorem  validum  et  gemitum  ijibt  fic§§  aljo: 

3Dt).  19, 23. 26  'Milites    accepierunt   vestes    eius.'    'Ecee  filius    tuus.'  'Vaii 

anotti).  27, 40  .   ,    f,  ,1  5    <T->       •  -je/-, 

Sut.  23, 39.42.44qui  dcstruis,    latro   blasph|emat.      Doniiue,  memento  mei.      Cum 


1  unt  ro         3  nach  amjit  steht  aujricf)te  sj)        über  clamore  steht  valido  sp       Eb.  5.  r 
4  ita  über  ut         7  nach  Quffge|^a'6En  steht  liac  precatione  sp  rh      nach  deus  steht  offeusus  «/> 
über  ifti  bis  triesete^  steht  nostris  operib[us  mereri  re[missiouem  pec[catorum  sp        8  nach 
quod  uteht  creaturae  quae  sp       se  mutabant  c  in  mutabantur  sp       nach  mutabant  steht  sol 
obscurabatur  petvae  scindebantur  sp  rh  9  nach  anbcr§  steht  Ujefcn  sj)        nach  pre|catio 

steht  Christi  sp  über  fuit  steht  Centurio  sp  10  über  Clu'istianus  bis  fiunt  steht  vere  hie 
filius  dei  erat  sj>       Latro  dexter  sp  r         11J12  geBet  bis  fteHen  unt        12  non  ut  c  aus  ut  non 

13  über  dominus  steht  Christus  sp       nach  sit  steht  tarnen  sp       nach  scriptura  steht  loquitur  sp 

14  nach  nolunt  steht  vt  sp       nach  lap|ides  steht  firmi  manere  sp       «4er  bem  steht  E^tifto  sp 

15  mortui  c  in  mortuos  esse  sp  2.  Cor.  5.  r  16  redemptiouis  über  (spei)  17  clamorem 
validum  über  precationem  18  über  filius  tuus  steht  Christus  in  cruce  sp  nach  tuus  steht 
Ecce  mater  tua  sj>  rh       Textus  r 

N]  Die   Saturui. 

3ori. 19,23  'Sie  trigStnec^tc,  bo   fie  ^cfum  gccreucsigt   I)ettcn.'   'Alios 

i;ut.  23'42  salvos    fecit'   3C.    et    latrones    et    milites    cum    maledixerunt.     'Domine, 

awatt.  15, 39 memento    mei.      Et  aperta    sunt  monumenta.      Lenturio   autem, 

JO  ro  r 


5ir.  25  [8.  aiptil].  249 

K]  hora    <).'     'Eliain    vocat.'     'Iste.'     'Cuusuuiiiiatuiu.'     'Pater.'     'Tra-Mntiii.  si!  r.i 
didit.'    'Et  ecce  velum.'    'Sepulchra.'    'In   s|anctaui    civitateni  e t aut.' 23,' 46 
appalruerunt.'    'Centurio:    Vere  filius.'    Multae  raulieres'  K.  'quae wattolk,  51. 
ascend|erant  secum  Hierosoly|mam'.    Tantum  accip|iebat  in  manus  iara.sBiott.'is, 39 

5  Eiuangelista  ctiam  describ|it  pro  pa-ssione,  quod  niilites  vestes  divisie-mnrt.  15,41 

riiut  uilb  umb  gelDUrffelt.     Et  talis  est   art|i(;ulu.s,    (jueni  prophcta  etiain  im 
ps.  rurt,   siciit  hie  allegat,    f)at  siiam  btlltung,    quam    iiic  laffe  fai'eil.     Ideo spi. «2, 19 
factum,    ut    sit  rotunda  "^   passio  in    omnibus,   ]o   gof,    ut  etiam    suae   vcste.s 
muffen  ()erl)Qlten.     Et  nou  locus  in  terris,  sed  in  aere,  unb  unter  bie  Buben 

«0  tct)Icn.  Non  moituus  unter  eim  l)em6b  unb  rode  ut  neb|nlones  alii.  Ideo 
(luicipiid  !on  bcn  Iei6  unb  fcel  betreffen,  mu^  alle§  leljben.  Hoc  male  baljct 
Iüli|auuem,  ideo  describit  aUe  bofe  jeljcfjeu,  nou  uuterlaffen,  sed  mit  bleiä. 
Et  tandem,  quod  uon  propter  deum  meudicis  dederint  vestes  Jc.  sed  h)ie 
gifftig  unb  bitter  Satan   ift  contra   deum  et  eins   opera,    significatur.     Sic 

15  bodie  nou  est  iiu|manum  odium,  sed  ber  3I]euf[el  felb§.  Et  ba§  mu§  t)nn  bic 
riege-  !omen,  quod  mater  niuö  ij^ren  fon  Derlieren  bei)  feinem  leben,  et  ipsam 
dat  alteri  et  dicit  nou  esse  matrem  nee  se  fiiium,  unb   ba§   loirb  l)^m  aüä) 

1   nach   Pater   steht    in    manus    tuas   sp  ]I2   nach    Tradidit   sieht    spiritum    sj> 

2  nach  Sepulchra  slefit  aperta  sunt  s/)  3  über  appa[rueruiit  sieht  niultis  sji  4  secum 

c  in  cum  Christo  s})       Tantum  bis  manus  mit      nach  Tantum  sieht  non  sp         6  nach  unb 
stsht  Mafien  bot  ap        nach  etiam  steht  1)at  sp  7  türt  c  in  getutt  sp        ps.  22  diuiserunt 

sibi  vesti[menta  mea  sp  r  8  über  suae  stellt   Christi  sp  9  über  in  terris  steht  vbi 

moriatur  sp  10  vor  testen  stellt  vestes  sp  11  über  mufe  steht  an  S^rifto  sp  12  nach 
non  steht  5a6En§  sp  13  nach  tandem  steht  Euang[elista  sp  propter  bis  vestes  c  in  dederint 
vestes  prupter  deum  mendicis  sp  14  über  signiticatur  steht  liic  sp  IGjlT  ipsam  dat  c  in 
ipse  commendat  eam  s^i  Ecce  mater  tua  sjt  r  17  nach  alteri  steht  lohanui  scilicet  sp  rh 
über  nee  se  fiiium  steht  dicit  enim  Mulier,  ecce  filius  tuus  sp 

')  rotunda  r(ß.  oben  S.  230  zu  Z.  24.        ")  riegc  d.  i.  Reihe  D  Wtb.  8,  922. 

NJber    ba    bei)    ftunbt'  jc.    'äßarlic^    bifeer    ift   e^n   frummer   menfd}^';'^';^,^^,,^ 
geh)eft',  'et  multae   mulieres   cum    eo   f'uerunt'  K.     Sie    euaugelifteu 

•■*«  bcf(^rel)ben,    boS    er    el)n    lel)ben,    ha§    bie    frig§fne(^te    umb    fel)ne    Herber 
gelrnrffel,   super  lioc  Psalmus   eouqueritur.    S)a§  t)at  nu  el)n   anber  au^=  ^uf.  22, 19 
legung.      Summa:    Vüluut    describcre    perfectam    et  rotnudam    passionom  ita 
eciam,   ut   eius  vestes  uon  permanerent  intactae,    bo§  er  ni(^t§  el)gen§  ijahe, 
mu§  nadt  unb  blo§  fterben  contra  omnem  morem.    511^0  fc^rel)btl  ^onnne'S, 

■'■'  ba»  fie  alle  3cct)d)en,  bie  am  öerbiiflic^ften  gelneft,  l)^n  uff»  gifftigift  angelegt. 
Ita  ut  vestes  uon  siut  dignac  elemosinis,  sed  lucro.  Summa:  (Ss  ift  nid)t 
menfc^li($er  i)a^,  ^unber  ber  teuffl  felb^.  Deinde  eciam  videt  compassionein 
matris  suae,   bie   I)at  ba§  muffen  fet)en,   baä  I)at   ben   be»-'"   erbarmet,  uon 


20  Vestimenta  Christi  sorti  et  ludu  exposita  ru  r         22J23  Öuinma  bis  permanerent '«h(  ro 
25  geteuft         2T  Compassio  Mariae  virgiuis  ro  r 


250  ^U-ebifltcn  bc-3  Satjvoä  1531. 

1!1  lüct)e  tfjail  IjalJCll,  «juia  iiou  oblitus  4"  praeccpti,  quia  ipsa  spectaü'ix  omuium 
pasit^iüuum.  Cuiusiuodi  pas|sio,  nemo  intelligit.  Non  inveuis  historiam,  quod 
inater  sequitur  filium,  qui  tarn  lioiTeudis[t5ime  passus.  6ä  mUy  eBcn  ein 
r)Qrtc§  frculein  gclueft  k.  Et  vidit  euin  suspensum,  fo  greultd)  cousputum, 
sur.  2,35corouatura.  5Jici:t  \}a,  eö  fot  l)!)!'  ba§  «iladius  Hiimeouis  burc^§  Ijerti  JC.  Alia  s 
inater  uon  lib|enter  vidit,  (luando  piier  e  scamuo,  quando  blutt  ein  ol)X.  Ubi 
iaiu  inveniretiir  mater,  quae  posset  ista  videre?  tunbe  mä)[  rcbten,  Et 
aiidire  bic  fdjenbltdjcn  opera,  blasph|emias  iit  aceto  potari  et  umB  vefätes 
Ipieleil.  Certe  adfuit  s[piritus  sauctus,  qui  eain  eonsolatiis  jc.  Noa  frustra 
coramisit  lohanni.  Et  quo  maioreni  hab|uit  auiimim  obfirmatum  et  cor,  bn  lo 
ift  dolor  befto  gjvofier  et  fo  fcfte  ba§  fjcrlj  trcgt,  quia  aliae  tuuvben  anmec^ttg. 
S)ag  Jotrb  ß^rtfto  aud)  lüel)C  gettjon  Ijaficn.  Ipsa  novit  cum  innocentem  et 
taiueu  cogitur  bie  fc^artb  tragen.  Quod  ista  videt,  quae  ei  contingunt,  tft 
giroffeä  ftlltle  passionis,  ut  iam  perfecta  sit  passio  ista  et  rotunda.i  @§  ift 
ein  fdjmelidj,  üerbrtef|Hd)er  finbet  man  nic^t,  quia  ©otian  {)atä  auffi»  t)erb|tiej=  is 
lic^ft,  bitterUcfjift  in  iiac  pa8[sione  oinnia  gemüd)t  etiam  iu  iiis,  quae  nou 
videntur  passio.     Iam  incip|iuut  jpotten,  ba^  einen   aEein  fol  botten  unb 

1   tiian  erij  zu  get^an  »^j  nach   spoctatrix  steht  fuit  sp  '>  nach   pas|sio  steht 

fuerit  sj)  3  nach  passus  steht  est  sjJ  4  nach  gelDCft  steht  fein  »7)  Passio  virginis 

matris  Ma[riae  sj)  r  .5   über  ü)iein   steht  ^ä)  si>  nach   ^er^  ste/it   gebningen   fein  sp 

6  nach  scamno  steht  cadit  sp  T  nach  tunbc  steht  filium  sp  S  nach  autlire  steht  coge- 

Latui-  »/)       nach  umi  steht  feine  sj>  'J  nach  frustra  steht  eam  sp  11  nach  aliae  steht 

matres  sp         12  über  Ipsa  steht  maria  sjj  13  nach  ista  steht  mater  astans  sjj      nach  ift 

steht  im  sp  15  fcfjmetic^  erg  ,-;u  fi^melid^ei:  sp  nach  berbrief  lidjei:  steht  quam  dici  potest  S2> 
nach  nic^t  steht  similem  passionem  sp       !^at§  c  in  ^at  sp  17  nach  passio  steht  esse  s}) 

')  rotunda  vgl  oben  S.  230  .:h  Z.  24. 

N]  oblitus  4.  praecepti:  'Honora  patrem.'  S)a»  jummet  ^at  ^nn  unter  augcn 
9cf(^Iagen.  6I  ift  ct)n  luunberltc^,  felcjant  leljben  matrem  ita  adstare  ad 
mortem  filii.  @g  mu§  cl)n  l)arte§  fretülcljn  fet)n  getoeft,  quae  tantas  blas-  w 
s:ur.  2, 35  phemias  et  passioues  videre  potuerit.  §ie  tt)t)rt  gladius  Simeonis  hü^  ^^crcj 
bnrc^ftoc^en  (joben.  C'ogitate  maternos  aifectus,  si  infantem  parum  infirmum 
viderit,  quomodo  angustiaret,  et  haec  mater  tauta  et  tot  impudentiss[imorum 
adversariorum  delicta  tulerit.  S)o  ^at  ctjn  ntut  unb  ftardeS  f)ercä  gelücft  fcl)n 
et  tum  maximos  dolores  senserit.  2)0»  I^at  ben  l^ern  erbarmet  et  eam  25 
consolatur  <j.  d.  StBe  mutter,  lt)a^  fol  ic^  brous  machen?  blö  mnft§  fe'^en, 
loie  [6)  unf(^ulbig  leiben.  Summa:  haec  passio  Christi  omnes  passioues 
excedit  excepto,  quod  peccati  stimulum  nou  senserit.  Summa:  ber  tcitffel 
Ijat  l)f)n  in  allen  ftntfcn  angegriffen.  2)o  er  nt)ue  gefreucjiget,  bo  )3fiffcn  fie 
unb  fpottcn  uff»  gifftigifte.    S)o  bo  ioen  ber  teuffei  l)n  anfcdjtungen  eljnen  30 

21   Affectus   Mariae    astautis    pacienti    filio  ro  r  22    buvc^ftoc^en    über    (gchjunbct) 

über  infirmum  steht  obbct  Hutrunftig        26'  Si6c  bis  bl»  unt  ro 


9Jt.  25  [8.  Slptit).  251 

11]  gveljffeil  Ijfjm  iccf)t  cvft  i»  cor  cum  istis  vetieuatis  verbis.  Istii  iiciiio  iiitel|ligit 
iiisi  tontatiis.  Si  deus  tuiis  dominus,  invoca  cum,  iit  iam  tyianni:  iibi  iam 
tims  Clii-i.stii.s,  Euangeliunr?  ([iiaiido  quis  fo  öitfltig  ridetur  l)iiu  fciiicv  givojfcn 
niigft  unb  16|ittevftetx  leiben.     Non  Satau  horrendius,   qiiando   einen  tret)bt 

5  auffa  öerjagen,  <|iiaiHlo  obtnidit  deum  oblitum  tui  et  sie,  quod  sinat  einen 
fterben  l)^m  leiben.  Noone  diximus  vobis,  (luod  fiierit  ein  2eufc^er?  iiise 
dixit  se  filium  dei.  Iam  haeret  hie  in  cruce.  Noluistis  nobis  credere.  ©te 
toeiben  unb  louelcn  ftc^  brinncn  et  cor  in  luft,  Et  tamen  flitentur  eum  Salva- 
torem,  quod  alios  iuverit,  (juod  uiortuos  excit|arit,  .'jed  ift  ni(^tS,  omuia  eins 

10  b|eneficia   iam   occuluut  et  iustitiam  damnant   et  fid|uciam   in   deum  ftoffen 

üXlib.    'Apprelieudite',  'non  est,  qui'  jc.    2)a§  finb  cogitiationes,  quae  faciuut,  ut^jjl.  so,  üs 
quis  laqueo  vitam  finiat.     Hoc  .siguificuvit  nobis  dominus,  quod  omnes,  (jui 
talibus  blasjphemiis  loei'ben  angriffen,  con.solationem  iiabeant.    Nam  videmus 
cum   bic  Satanae  et   gifftigen   olle   bof^eit   aujfeuffen,    ut  quando  talia  tela 

IS  (juis  audit,  oportet  te  mori,  ut  dicamus:  ^Q  t|ie6er  gfel,  Istae  sagittae  sunt 
in  Christi  sang^uinem  submersae.  C^'^viftuy  ()üt  für  un»  alle  bitter  erlitten, 
sed  vjvit  et  blaspheuiiae  sunt  mortuae,  finb  l)t)nt  ex  corde  unb  fleif(^  eins 
!omcn,  ouff  bcm  pap\)x  liegen  fie.    Ipsae  blaspiiemiae  l)abm  ^i\n\tüm  tuoUen 


1  über  5l)m  sieht  (i^rifto  s/i  'J  iil/er  doiuinus  steht  pater  sp        nach  tyrauni  steht 

lideut  nostios  fratres  quos  toiient  captiuos  sp  4  nach  leiben  steht  ba§  t^ut  tcii)t  tofy  s/i 

Non  Satau  c  in   Satan  non  polest  sp  nach  liorreiidius  steht   (agit)   excruciaie  bcnn  sp 

T  liaeret  c  in  pendet  sp         S  über  \iä)  steht  (fie)  sji         10  unter  occulunt  steht  dissiniulant  sp 

nach  ftoffen  steht  fie  sji  11  über  Appieliendite  steht   ps.  sp         nach   Appreliendite  steht 

eum  vt  sj)        est  c  in  sit  -j)        nach  qui  steht  eripiat  sp  12  Hoc  c  in  Hac  re  spt       Con- 

turaeliae  lt.  sp  r  14  über  Satanae  steht  gifft  sji  nach  et  ste/ä  ber  sp  16  i'üttx  er(j  zu 
fiittctteit  bcä  Scuffclä  sp  18125a,  1  WoUen  ju  fcfjanbcn  gcniadjt  Julien  c  aus  ju  fd)anbcn  gemacht 
^aben  «ollcn 

N]  qI^d  fpütUc^  anfiget:  Vah  quod  dcstruis?  sicut  hodie  captivis  uostris 
2u  obiicitur:  äßue  ift  bcl)n  (Suangelion?  Multo  maius  est,  si  sathan  ipse  nos 
ita  in  consciencia  vexat,  ut  desperenuis.  Sicut  hie  dicuut:  Seljet,  libea  Öold, 
bo  Ijencft  er  unb  ift  unrei^t,  ben  er  !an  ^l^m  felber  nic^t  Ijelffen,  qui  alios 
saivos  fecit.  Et  tamen  istis  blaspbeiniis  coufitenlur  eum  salvum  fccissc 
mukös,  Di  fie  alle  feljne  gere(^tigfel)t  unb  frumiEel)t  üorbaninien ,  et  tamen 
2s  euiu  praedicant.  ©olt^c  gebangfen  sentit  consciencia  Christi,  quasi  esset 
derelictus,  muffet  jum  teuffel,  bie  Ijat  er  unö  ]\v  gut  getragen.  Nam  iilis 
cogitaciouibus  et  ludibriis  victis  i)at  er  bcn  teuffel  gar  au^gefogen.'  Si 
sathau  dicit:  S)h)  Bift  öeiiorcn,  bhJ  6ift§  teuffela,  muft  fterben,  Respondco: 
bic  gifftige  picljU  unb  leftrung  finbt  tobt  unb  ijn  ß^rifti  blut  erfeufft,  fie 

19  Acerriine  ironiae  in  Christum  et  Euangelion  eöunduutur  ro  r         23125  Et  bis  prae- 
dicant unf  ro      Blaspheniando  eciam  ueritatem  simu!  praedicant  ro  r 

')  bcn  teuffet  gnt  auBgejogen  oben  S.  225,  21. 


252  *45icbigtcii  bc>3  3at)VL--3  1531. 

HJ  311   fd)anbcu    gciuacf)t    l)a(H'ii,    ficd   coutrarium    factum.     Cum    urgu   Christus 

vicerit,  uec  me  vlncent,  (i|Uan(juam  mo  crftfjjvcrfcil  iinb  Ha^  macf|CH.     6§  ift 

l)t)m  audj    Jütbbcrfiavcn,    seJ    tarnen    nihil  getüunncil.     Sic  inccum.     Ipso   est 

3oi).  16, 33  poutifex,  (jui  dicit:  'pater  remitte',  Et  bono  animo:    'Ego  vici  uiuudum',  Et 

cog|itetis   me  habuisse,   sed  vicisse,   nou    post   me  reliqui,    ut    vos    vincerent,    5 
sed  ut  mortuac  sunt,    g»  ift  mc^tö  m^er  hxan  quam  ein  jc^cin,  ut  mortuus 
pictus   terret  ad    1.  aspectum,   Serpens   mortuus  terret,   sed   nou    me   fttd^t. 
Sic  mors,  blasphemiae  sunt  eilt  gemalter  tob,  quae  1.  aspectu  terret  homiues, 
unb  Irirb  niigft  unb  fiang,  sed  bleibt  ein  bilb  auff  tuc^  unb  Iiolt!.    Sßil  iä) 
mi(^  aber  für  einem  bilb  3U  tob  fnrdjten,  ift§  meiner  infirmitatis  fdjulb.    Ita  w 
sinit    eos    clamare    omues   istas    blasp[hemias    ordiue,    tacet,   lefjtS   fur   ubcr 
rauffc^en,  quasi  nou  audiret,  et  sie  vincit,  resurgit  a  mortuis.    Sit  ergo  scientia 
pro  conturbatis  conscientiis  uon   soluni,    qui   pcrsejquutioneni  patiuntur,  sed 
etiam  bvubcr  fpott  unb  l)l)rcr,  et  dicitur:  ubi  Christus,  tuus  deus,  Euangelium? 
Et  diabolus    insuper  in    corde,    ut   bcun   baron   recordentur   et  d|icant:   P2go   i^ 
seutio  mortem,  carccrem,  blaspli|emias.    Ideo  animum  accipio:  uon  est  mors, 
uon  telum,  sed  species,  quia  bic  frafft  ift  t)f)nen  genomen.     Ista  blas|phemia 
fol  mic§  öon  ®|ott  nic^t  fc^eiben,  lüily  laffen  fur  über  fauffen  unb  brauffen. 


1  ^aBcn  durclistr  sp         4  nach  buno  sieht  sitis  sjj       lob.  IG,  sjt  f         5  über  noii  post 
me   stellt    s[cilicet   coutumelias   sp  über    viucereut   steht    afflictiones    vel    blaspheiniae   sp 

9  unb  (1.)  c  in  bo§  im  s])         nach  auff  sieht    bem  sp         jiicta  mors  s2>  r  lljli  tacet  bis 

mortuis  unt  11  über  tacet  stellt  Cliristus  sp         loan.  XG.spr  12  Quomodo  vicerit 

Christus  blasphe[mias  sp  r        14  nach  fpott  steht  leiben  sjß       nach  Ij^rer  stellt  guter  beraufiung  ■y> 
nach  et  steht  quod  sp 

N]  {)aben  6f)riftum  loollen  ]\v  fc^anben  unb  jum  tobt  brengen  unb  fi)nbt  burd^ 
Ij'^n  aufgcfoffen  unb  \d)  M]l  fie  oucf)  bnrd^  ^Ijriftum  auffauffcn,  06  fte  mljr  20 
tviji  t^un  sicut  et  Christo,  taiuen  nihil  possunt  mihi  nocere.  Nani  Christus 
vieit  niundum  et  orat  pro  me.  5)tt)r  fol  nictjt  getnertcu.  Exemplum:  Christus 
eciam  est  passus  has  blasphemias,  uon  ut  me  viucereut,  sed  ut  viucerem 
illas  in  Christo.  511^0  tDQ§  ber  teuffei  öermag,  ift  nirfjts  me^r  ben  gemalter 
tobbilbe,  bie  ntc^t  fi^nbcn  t^un.  äßl)l  icf)  ba  ßo  blube  feljn  unb  bor  folc^cm  25 
bljlbc  forc^ten,  timc  mea  est  caussa.  Ita  Christus  omnem  politiaiu  et  blas- 
phemias vicit,  left  fte  ^interfic^,  ut  tum  nemini  uoceaut.  Ergo  cousolentur 
pii  hoc  exemplo,  cum  externis  porsequutiouibus  et  blaspheiuiis  impugneatur, 
dicant:  ,3(^  fule  ben  fcrcter  unb  lefterung  Inol,  sed  hoc  scio  nou  esse  mortem 
et  sagittam  malam,  ^unber  c§  ift  etju  gemolter  tobt  unb  jjfe^l,  In^  fie  uber=  30 


20  Christus  omues  blaspbeuiias  et  ij^nita  Satbanae  tela  vicit  pro  nobis  eslo  quod  nobis 
accedant  nihil  tarnen  nobis  nocebunt  ro  r  24j'20  3U6o  bis  fordjtcn  uitt  ro  Omnem  poten- 
ciam  et  uim  sathanas  in  Christo  perdidit  ro  r  291253, 19   Sdj  bis  Christus  unt  ro        Set 

tobt  ift  nljmmcr  tobt  ro  r 


Ilx.  25  [8.  9lpril].  253 

R]  «niia  viVit  di)iiiiiuis  mens  mnndiim.  Dominus  non  solnni  fcrjuieificn  Ullb  t)cin 
vicit,  s('(]  bic  gifftigeil  blasj)lic[mia.s.  Wie  nostri  occiilimtur  sine  onminm 
niisericordia  unb  jpott  t)])xa  bopi  iiiib  beut  l)f)n  Üro^  mit  ^l)vem  (5[)nfto. 
Aliiis  consolatur  unb  fprid^t  l)l)m  3U,  onuics  inveniunt  misericordiam  praeter 

5  eos,  qui  Cliristnm  fatentnr.  Uiji  Christus?  Euangelimu?  deus?  S|piritii.s 
sanctus?  T)ü  muft  l)n§  fcuer,  teaffer.  Sa»  ift  certum  signnm,  quod  veri 
filii  dei  et  fratres  Christi,  cum  eadem  patiantur.  äßcl)  tf)Ut'3,  qui  sentiunt 
in  cor])Ore  et  anima.  Christus  omnino  tacuit,  uon  disp|utavit  cum  eis, 
f)atä  laffeii  aiifipcl)cn.     Ipsc  pro  nobis    solicitus  et  matre  et    cogjitavit    an 

10  fein  oatev. 

Sequitur  exemphmi  de  latrone.  Is  est  1.  discip[uhis,  qui  pasjsione 
Christi  docet  uti  nos  suo  exemplo.  Et  ift  utifletig  (Krempel  au3ufel)en.  Si 
Sanctus  aliquis  vel  Apostolus  esset.  Sed  latro,  (|ui  mal|itia  sua  mortem 
emeruit,  non  meritum,  et  fit  1.  dis|cipulus  domini,    et  potens  exemplum,    Si 

u  modo  quis  rec^t  bebcc^te,  ipse  vere  fuit  occisor.  Xos  sie  affecti,  quod  lib|enter 
invocaremus  dominum  umB  9|nab,  ne  prius  haberemus  p|eccata,  bonam  con- 
scieutiara.  Sed  dico:  ßl^riftuö  non  (^ilfft  einem  falfc^en  funber,  ut  olim  non 
vidi  meum  pieccatum,  quod  blas|phemavi  deum  mit  5}teffc  t)altcn  et  diabolico 


2  nach  sed  8te?U  etiam  sj>  nach  nostii  steht  fratres  "p  3  nai-h  unb  (1.)  steht  man  ip 
4  Alius  c  in  Aliquis  sp  nach  cousolatur  steht  latronem  sp  nach  ^^m  steht  fteunbliif)  sp 
G  nach  quod  steht  sint  sp  SjO  et  bis  matre  unt  9  über  et  matre  steht  solieitiis  et 

Eccleäia  sp  Ujl'J  exemplum  bis  unftetig  unt       qui  bis  Christi  c  in  in  quo  passio  C'liristi 

l'uit  el'ficax  sp  Latro  r  ery  zu  Latronis  conuersi  exemplum  sj)  12  nach  ift  steht  ein  sji 
14  nach  meritum  steht  vUum  habet  sj>  nach  et  (1.)  steht  tarnen  sji  18  Blasphemus  M  L 
crucifigeudo  Christum  missando  sp  r 

N]  raufi^en,  quia  Christus  dicit:  ^"^  I)o6  fic  uberlüunben.    3)en  tejt  l^a'6cn  bic 

20  Guangeliften  gefacjt,  ut  consolemur  in  persequuciouibus  et  blasphemus  unb 
foEen  ntiffen,  loen  e»  un§  loiberfert,  |o  jl)nbt  n.il)t  bifem  man  en^lic^  fel)n. 
Nam  pessimi  latrones  consolantur  ab  ilb's.  Euangeb'ci  autem  cum  iguominia 
mori  cogun|:ur.  (fl  mufe  alfeo  fel)n.  6»  fol  un§  afiev  ni($t  fc^abcn.  Sa§  fic 
c»  a\%  Qnfpel)en  et  tace,   ut   Cluistus   fccit,   ber  '^ot  bcffcr   gcbangfen   bor 

25  un§  allen. 

Aliud  exemplum  de  latrone.  Sa»  ift  bcv  cvftc  Junger,  qui  docet  usum 
et  exemplum  passionis  Christi.  S)a§  ift  fc^enbtlic^  j)essimum  latronem 
salvari,  non  aliquem  apostolura.  Hie  latro  sine  meritis  omnibus  suscipitur. 
Totus  iiiundus   novit  hunc   latronem    et   hie  debet  salvari.     3Bt)r   ftjnbt   atte 

3ü  al|o  gefc^icft,  ut  meritis  cum  deo  agamus  et  cum  nostris  iusticiis  deum 
blasphemeraur,   et  cum  peccatis   hypocriticis  nos   vexamus,   quando   hoc    vel 


21  mijixit  c  aus  cMtit^         23  nii^t  {ab)         26  DE  LATRONE  ro  r        2TI28  2a§  bis 
apostolum  iinl  ro        31  aber  peccatis  hypocriticis  steht  Bnb  mljt  ertirijtcn  ^unbcn 


254  'i'vcbigtcn  bc§  ^afjxel  1531. 

R]  orcline,  erat  hoiTeiuliim  poccatum  et  tarnen  non  liabiii  pro  pecoato,  sed 
quando  non  servavi  silentium  vcl  non  eo  modo  bibi  vel  ßCV'od^en,  gcjel)Cn, 
quod  vere  non  erat  peccatum,  et  nolebam  giiab,  nisi  abiecissera  hoc  peccatum. 
Hos  pec;catores  non  vult  dominus.  Hie  vides  latroncm,  qni  ho[mines  rapit 
et  occidit,  baö  ift  rc(f)tcr  funbcr,  non  poeuituit  p|eccata  antea.  Quomodo  s 
venit  ad  Ciiristum  et  discipulns  eins  fit?  Inspicit  dominnm  in  criice,  quod 
fo  jemcvüc^  gclcftcvt  k.  et  quod  fo  tvcfflid^  patiens  et  forte  audivit  cum 
sjut.  23, 41  insontem ,  ut  tit  quandoque.  Sic  dicit  et  fcvet  ifit:  'Nos  'billic^',  Et 
mortem  merui  operibus  meis  multipliciter.  Ibi  nuUa  gloria.  Num  non  vis 
diffidere  propter  peccata  tna?  Num  nescia,  quid  tibi  debeatur?  Damnatio  lo 
iam  certe.  Sed  Satan  nihil  efificit.  ßecet  bte  oculos  iimB  et  nihil  facit,  quam 
quod  credit,  quod  is  crucifixus  sit  dominus,  (jui  possit  iuvare  a  morte  et 
pieccatis,  et  ea  fides  aperit  ei  os,  ut  dicat,  £)Q§  mag  ein  glniiB  brauff 
^ciffcn,  ut  avertat  a  peccatis  ocnlos,  quod  nunquam  fecerit  b|onum,  sed 
econtra,  mit  einem  getoalttgcn  limHeven,  et  dicit:  Ea  mihi  potes  omnia  is 
remittere  et  vis.  Omnia  p|eccata  sua  accipit  unb  6tnb§  an  ein  fletol^  iinb 
lüivfftS  bcm  t|ic6en  man  an  ben  !^al§.  Et  hoc  fuit  solatium  Cln-isto,  quod 
sua  passio  sie  honorata.    Et  hie  est  summus  cultus  Christo  exhibendus:  Sic 


3  nach  gnob  sieht  dei  .'!^)  4  über  rapit  steht  spoHat  s/)  5  naih  ift  steJit  ein  sp 

T  nach  getcftcit  steht  luitb  sp  8  nach   t)tx  steht  qu§  sp        über  Uüxtij  steht  patimur  sp 

10  über  peccata  steht  o  latro  sp       nacli  (lebeatur  steht  nempe  etenia  dainnatio  sp         11  quam 
über  quod  13  nach  dicat  steht  domine  sp       Fides  latronis  s})  r  14  nach  avertat  sieht 

latro  S2>  15  nach  Ea  steht  peccata  sp  IT  man  c  in  S^vifto  s/;        über  solati(mi  steht 

consolatio  s})         18  Cultus  Cliristo  exhibendus  sp  r 

')  tktol  (unten  Z.  28)  =  Knäuel  DWib.  5,  1030. 

N]  illud  parvum  peccatum  fecerimus,  fjatten  Ijrgcnbt  gelacfjt  obbev  jln  öil 
gejc^Ioffen,  Wi  fl)nbt  falfif)e  ^unbcn,  nic^t  rccf)tc  ^unben,  ut  in  hoc  latrone  so 
videmns.  Ser  t)at  rcdjte  feunbe  nnb  ni^e  gctniffct.  Ille  videt  blasphemias 
üuf.  23, 41  et  ])acienciam  Christi,  hie  iucipit  Christum  laudare  et  dicit:  Nos  iustc 
patimur.  öie  ift  fel)n  rf)iimen5,  sed  dicit:  ^S)  6l)n  eljn  fc^alcf  unb  morbev. 
Cur  non  desperas,  quia  tua  peccata  te  daranant?  btü  biftö  bc§  leuffely.  Et 
ipse  eciam  confitetur,  non  tarnen  desperat,  sed  credit  Christum  crucifixum  25 
esse  dominum  et  salvatorem  et  insontem.  S)a§  ^ercj  tf)Ut  ben  munbt  anff, 
ut  landet  Christum  et  oninium  suorum  pcccatoruni  obliviscatnr.  2^0»  ift 
el)n  gc»t)altig§  umfifercn,  ber  iuljnbet  fcljnc  ^nnbe  uff  cljn  fleltel  nnb  Unvfft 
fie  bem  lifien  man  uff  ben  l)alfe.    ®a§  tnort^   gefettet  6t)vifto  unb  Wi)x\>i 


20  Christus  non  liypocritica  sed  uera  peccata  delit  ro  r  22  pacienciam  (et  perse) 

22I23  Confessio  latronis  ro  r  24  unten  am  /Seitenrande  steht  Scclestissinium  latronem  sine 
uUis  meritis  respicit  Clnistns  ro  r  26  et  salvatorem  über  dominum  27  Attende  summum 
cultum  dei  in  latrone  ro  r 


9Jr.  25  (8.  ?lpti(].  255 

R]  ego  ijaU  de  tna  passione'fo  tiicl,  qtiod  do  peccatis  nie  possit  eripere,  dare 
vitam.  Is  est  cultus  divinus  et  supremiis,  qiii  potest  facere,  sicut  is  latro 
lionorat  Christi  passionem.  Quomodo?  nori  pingit  iu  parietem,  sed  in  cor 
et  dat  ei  effectum,   quod   possit  iiivare.     Cuiii  itaqiie,  Christus,  ba  fui"  Ittic^ 

5  ()eU§,  habebis.  Accipit  eins  cultuni  unb  behalt  l)f)my.  Christi  passionem 
venerari  est  ex  corde  d|icere:  .^err,  Ego  siim  ein  fiinbev  unb  6of|tt)ic^t,  rogo, 
fei)  mir  fliicbii^  uiib  lal  mir  bcin  leiben  ^u  gut  !omen.  Petes  iioc  credere? 
Christus.  .^'I-  I*^^"  contingat.  Econtra  iion  possum  horirendins  d|euni 
hias|j)[hemare,     quam     ut    faciam    sicut     iste    latro    alter,     ctsi     corri|)itiu-. 

10  1.  quando  toil  ^f)m  ^öfteren  mit  faffd^er  crbtjd^tcv  funbe,  'Hd),  leiber  c§ 
biU'ifs  nicf)t,  i)rius  funb  311  biel  l)nn  im«.  Max[ima  pieccata  semper  in  nobis, 
ut  diffidcutia,  iugratitndo,  Et  bie  groiBen  K.  ista  agnoscas  oportot?  sed  tamen 
te  invoco  et  fido  tua  passione  et  confido,  quod  mea  pieccata  auferre  potest  k. 
Si  nou  facis  nnb  tompi  falfcfje  funbe  ut:   non  silui,  fca()ulir  uon  servavi,  ba 

i''  fpot  man  uinfer«  l)crv  ©iottji,  ba  Inil  man  ein  n)ar|l)affLtig  ^ulff  ^abtn  unb 
luil  nic^t  ein  lt)arf);afftigen  fdjaben  fjaben.  Si  quis  veniret  ad  Bnrbiton|sorem 
et  diceret  .se  letale  vulnus  habere,  et  tantum   geriet,   tum  put|aret  se  rideri. 

1  de  (2.)  c  in  a  s/7  2  über  supremus  steJtt  Christo  exhiberi  nj)  4  nach  itaque 

«teht  inquit  sp         5  über  eins  ste?it  latroiiis  sp         ßjS  sum  /jü  Ideo  itnt  7  nach  crcdcre 

sieht  inquit  sp  8  nach  contingat  stellt  tibi  quod  vis  sp  Alter  latro  sp  r  9  nach 

corripitur  steht  a(b)  socio  sp  11  l)nn  c  in  junbe  sp  nach  nobis  steht  sunt  sp  Vi  nach 
tarnen  sieht  die  sp  13  nach  potest  steht  passio  sp  14  über  non  silui  steht  scruaui  Silen- 
tium IC.  sp  Christus  remittit  vera  peecata  sp  r  17  tantum  e  in  Itjete  nur  sp  narh 
put|aret  steht  barhi[tonsor  sp 

N]  boburd)  getroft  videns  et'ficaeiam  suac  passiouis,  quod  ipsc  possit  salvarc. 
S^aS  ift  toevlic^  etjn  tjerlic^er  gotcgbinft.     (h'  pretjjjet  be^  f)ern  leiben.    @r 

'M  molct§  ni(^t  im  bie  loanbt,  ^onber  t)\\  feljn  f)crc,],  I)elbet  C^ljviftum  ijor  e^nen 
feligma(i)er.  SßaS  Ijeljft  venerari  passionem  Christi?  scilicet  dicere:  §er,  \ä) 
bl)n  et)n  fc^ald  unb  Bo^lric^t  ?c.  tu  autem,  domine,  respice  iu  me  propter 
passionem  tuam.  Tunc  dicit:  Credis  hoc  posse  fieri?  tunc  es  salvus.  Alter 
autem  latro  trocjt  unb  |)OC^t  barc3li3,  sicut  omnes  iusticiarii  sunt,  bie  pochen 

25  iBibcr  got  ml)t  murren,  purren  S  gote§  tserad^ten,  bo  ligen  bie  feunbeu 
unter  bem  ^ercjen.  Pius  autem  credit  in  Christum  unb  iD^rfft  fie  uff  ba§ 
leiben  G^riftt,  haB  f)el)ft  geeret.  SBer  oBer  ral)t  öerbinft  !umt)t,  ille  deludit 
passionem  Christi.  Gr  lt)l)l  el)ne  tnar^afftige  Ijulff  IjaBen,  sed  peccatum  non 
Yult  confiteri  in  se,   tanquaui    si  quis  parvum   livorcin    haberet   et    accederet 

30  medicum  ostendens  pro  magno   vulnere   et  iJluderet  eum.     Ita  omnes  iusti- 


19130  ®a§  bis  5n  (1.)  unt  ro  20  \)n  (I.)  (ftc^n)  2IJ23  scilicet  las  Tnnc  nnt  rn 

Vera  ueneracio  Christi  passionis  ro  r  26'27  Pius  ins  deludit  nnt  ro        Iusticiarii  illu- 

dunt  Christi  passionem  ro  r 

')  murren,  puucn  vgl.  Uiisre  Ausg.  Bd.  12,  024, 17;  ;r',  320, 11. 


256  ^Pvcbigtcii  bei  Qnljte?  1531. 

Rl  Oportet  ergo  adsit  liic  verum  et  sorium  ]i|ecea(iini ,  rjiiia  caro  eins  vere 
niortua.  Sed  illi  siiut  evgcv,  qui  negant  Christi  pass[ionem  cum  omni  sua 
efficacia,  ut  Pjapa :  fac  hoc,  ut  satisfiat  pro  peccatis  tuis.  Uli  furcii  homiues 
a  Cliristi  pas|sioue  et  ad  se.  Sic  trofft  et  cl)V'  Christi  passioni  debitum 
daut  sibiipsis.  Ipse  libenter  accepit  istum  cultum,  quem  exh|ibuit  latro. 
S)a§  !^etft  idolatria  et  gefetit  ubn  aüeS  jentg,  quod  est  deus  et  dei  cultus. 
Hoc  docet  Papa  et  in  comitiis  hoc  confirmarunt  jc.  Talis  blasphemia  prae- 
dicata  est  hacteuus.  Ideo  discite  hoc  exemplum.  Christum  depictum  habetis, 
quod  sit  sacerdos  et  roget:  'pater'  k.  Et  jum  tnatäicid^en  tievficgdt  er§  mit 
bem  fi^oncn  6jetn^el  latronis,  ba§  luar  fet),  quod  veHt  remittere  pieccata, 
modo  MOS  suscip|iamns,  auff  nabelnfpi|en  barnac^  lauffenS  cum  praedicatur 
et  off'ertur,  ut  suscipiamus,  P"t  g[r[atias  a|gere  uolumus:  fol  unfer  §eU' ®|Ott 
ntd^t  bretn  fdjmeljffen?  quomodo  istam  ingratitudinem  fen'et?  S)a  5Ji|ofe  ^nn 
9(egil)ptum  !oin,  rtavb»  evger  cum  filiis  Israel.  Sic  iam  in  comitiis:  prius 
ho^  gemacht,  iam  erger.  5JI|ofe  ift  fomen,  ba§  rot  me^^r,  hjos  g^lt§?  jc. 
hactenus  de  Exemplo  be§  lieben  latronis,  quia   bQ§  ftedt  un§   in  cordib[us 


1  über  eius  steht  Christi  sp        3  nach  Fjapa  steht  cum  suis  qui  d[icunt  sp       Negantes 
efficaciam  passionis  Christi  sp  r  4   nach  se  steht    transferunt  sp  5  nach  Ipse  steht 

Christus  sp        nach  exh|ibuit  steht  ei  sp  6  nach  et  (1.)  steht  ]\ä)  sp         2.  Thes.  2.  sp  r 

7  nach  comitiis  steht  Anni  30  anni  S])       confirmaruut  c  in  confirmare  studebant  sp       Talis 
c  in  Tarn  liorrenda  sji  8  nach  est  steht   in   papatu  sp  SjlO  liabetis  bis  quod  unt 

9  über  roget  steht  oret  sp        k.  c  in  dluiitte  sp  11  nach  suscip|iamus  steht  Wir  foltcit  sp 

über  nobetnfpi^en  stellt  (acubus)  sp  12  suscipiamus  c  in  acciperemus  sp  13  Mose  sp  r 
14  über  9(eg|l)t)tum  iam  steht  ex  Midia  Exo.  2.  4  sj}  nach  prius  steht  WaxS  sp  Comitia 
Augustana  1530.  s/)r  15  nark  lontcn  steht  e§  Itiirb  erger  sp  nach  mct)r  stellt  toirb  aud^ 
nic^t  Ineit  fein  sp  16  über  tiefien  steht  dextri  sp  nach  latronis  steht  qui  ex  mera  gratia 
a  Christo  receptus  est  jc.  lofft  tttiä  xa  bie  fünft  Bon  im  Wot  lernen  sp  rh 

')  ouff  nabeln|pi|en  bfltnnc^  louffen  rgl  Thiele  Nr.  183  Sluff  noblen  ge'^en;  Wander 
3,  859  Nr.  2  9tuff  3inbclfpi^en  gct)en. 

N]  ciarii  illudunt  Christi  passiouem  non  sencientes  pro  omni  peccato  satis- 
fecisse.  Multo  peiores  sunt  illi,  qui  omuino  denegant  passionem  Christi  et 
hanc  gloriam  suis  operibus  tribuunt.  ©ie  faren  jlri,  matten  fic§  f eiber  jum 
got,  bie  e'^rc,  bie  fie  got  fcfiulbig  fel)n,  geben  fie  l)^n  fclbcr.  Hoc  docet  Papa  20 
et  in  Comiciis  est  statutum.  2ßa§  t)t)lffl,  ba§  fic  bie  passio  prebigcn  et  tum 
blasphemant? 

Summa:   hie  vides   in  exemplo  latronis   efficaciam    passionis,    scUicet 
rerais[sionem  peccatorum,  ut  tu  illam  passionem  venereris  et  dicas:  ^^  t)ob 
|unbe  gnug,  tu  es  redemptor,  et  illi  gloriam  des  unb  bangfft  t)i\m.    Valeant,   25 
qui  hanc  graciam  repudiant  et  iusticias  suas  erigunt.    S)o  5Jlofc  au^  ßgipten 
tarn,  toar  ei  öil  erger.    Ita  eciam  hodie  contigit.    Unfcr  ^pnpiftcn  mad^enS 


I 


2.3/25  Summa  bis  es  unt  ro       Exemplum  lati'onis  ro  r 


9Jr.  25  [8.  9Ipril].  257 

R]  nostris.  Ego  istaiu  plagam  non  possiim  viiiccre.  Seiiij)cr  venire  volo  ad 
con  spectiiin  dei  iiistus.  Is  novit,  sed  ei  datuni,  ut  Exeiiipiiini  totiiis  niundi, 
ut  hab|eat  hie  verba  unb  boä  ßjempel  ba^U,  l't  in  morte  non  cog|itetis: 
^c^  >iiil  bov  fvom  lüerben.    TaS  i)t  bie  natuv  jc.    S;al  ift  fimbe,  quod  me 

5  iuvare  volo.  Et  tnnc  venire  volo.  Sis  mihi  propicius.  Ibi  passio  otiosa, 
quia  prius  ieiunasti  et  abstulisti.  Si  ergo  liabes  tantam  vini  tecum,  perdp'ta 
biLUt.  S)a§  Sendet  un§  an.  Ego  fan§  nic^t  lo§  loerben  et  tu.  Vclim  ein 
fauft  brumb  geben,  ut  istam  arteiu  latronis  .seireni.  Sic  aft'ectus  in  infirmitate: 
lieber  l)err,  frift  jc.     Sed  ea  avs:  Ego  sum  funber,  sis  propicius.    ^sä)  ^enge 

u)  bl)rC'  an  bein  ^qI'3.  Nisi  hoc  didicerimus,  nunquam  .scieinns,  quid  Christu.s 
sit.  Ideo  disee  artem  lajtronis,  et  ueiuo  putet  se  tarn  superbuin,  quod  norit 
hoc  Exemplum.  SBir  looUcn  tro|  bieten  Petro  et  oninibus  Apostolis.  Est 
prius  factus  doctor  et  Christianus.  In  omuibus  suis  malis  operib[Uf;,  quac 
videt,  avertit  se  ad  clcmentiani.     lain   g^et  bai  leiben  l)nn  bie  frafft:  latro, 

15   centurio    toevben   betert    et   creaturae    JC.    et    qjUicquid   est    iam ,    servit    cum 


1  über  ad  uteht  in  sp  2  nach  novit  steht  bie  tec^t  fünft  sjj  nach  Exenipluin  steJit 
esset  tp  nach  muudi  steht  ad  oninein  posteritatem  sp  3  nach  verba  steht  ipsius  Doniine 
me[mor  mel  sp  3j4  Ut  bis  bie  unt  4  zc.  c  in  aüer  9Jlenfd)en  sp  ö  nach  volo  (2.J  steht 
quando  dignus  et  dicere  sp  nach  propicius  steht  o  deus  s/;  nach  passio  steht  Christi 
prorsus  est  sp  6  nach  prius  steht  ex  tua  bona  intentione  sj)  über  abstulisti   steht 

peeeata  sp         6,7  perd|ita  bljut  durchstr  sp  dafür   vt  possis  delere  peccata,  Christus  frustra 
niortuus  est  sp         S  über  affectus  steht  cogitamus  »y)        nach  infirmitate  steht  et  praesertim 
in  periculo  mortis  sp        ü  nach  fvift  steht  mir  mein  te6cn  ba§  id^  mein  funbe  fiuffen  mugc  sp 
nach  ea  steht  vera  sp  nach   ars  steht   est  sp  nach   propicius  steht  et  est   rara  sp 

10  b^t§  c  in   b^t  peccatuin  nieum  sp         nach  ^oI§  steJit  o  Christe  sp         quid  Christus  c  in 
quod  officium  Christi  sp       Ars  latronis  sj)  11  nach  Ideo  steht  beue  sjj         12  nach  Apo- 

stolis steht  ba§  fie  bicfe  fünft  nid^t  gertuft  ^oficn  sp      Latro  primus  doctor  et  Christianus  sp  r 
14  nach  clenientiam  steht  Christi  s/)         nach   latro  steht  et  sj)  15  nach   creaturae  steht 

tristantur  sp  151208, 1  über  servit  bis  angustia  steht  ftcHen  fic^  oHe  traurig  sp  lö  sol 

obscuratur  terrae  motus  fit  petrae  sciuduntur  jc.  «p  r 

N]  na(^  bem  3ie^(i§ftage  Dil  erger.  Nota  igitur  bene  hoc  exemplum  latronis,  ut 
passioneni  Christi  venereris,  unb  lerne  bein  fjercg  unterrichten,  ba»  bin  nic^t 
bi^  gebenrfft  frum  3Uma(^cn  praeparacionibus,  et  deinde  dicas:  Hoc  et  hoc 
feci,    da    mihi  vitam  eternam.     Uli    oiunino  blasj)hemant  pas[siouem  Christi. 

20  Ulis  respondet  Christus:  über  gefel,  fanftu  bljr  f eiber  belfffn-  Bo  ^I^*)^  ^'^') 
bl)r  felber.  ^ä)  tnolbe  el)ne  fauft  unb  be^n  bruntb  geben  S  (luod  vere  possim 
Christi  passioneiD  venerari.  2;a5  ift  bie  fünft  dicere:  .S^cr,  ic^  bl)n  etjn  funber, 
berbain^jt   jc.  tu   autem,    domine,   propter   passioneni   tuam   libera   me.     Unb 

17  Merita  nostra  omnino  passionem  Christi  repudiant  ro  r  21  über  ^ä)  hjolbe  steht 
9)1  Cutter  ro  22123  §er  bis  me  unt  ro  23  !c.  ro  Vcneracio  passionis  Christi  confiteri 
sese  peccatorem  ro  r 

•)  3(^  Wölbe  ct)ne  fniift  imb  De^n  brumb  geben  (oben  Z.  Sj  viß.  oben  S.  100,  9.  20. 
Sutf)er§  aßerte.  XXXIV  17 


258  !Prebigteii  bc?  3tcit)te§  1531. 

R]9iBm.  8,2oaugnstin.    Ro:  quioquid  facit,  tfjut'j  Ungern,  ba§  ioaffev,  lufft,  Son  lucrn  gevn 
nnbevy.      Nam   cum   videaut    Christum    mortuum,   ltevt)cn$    gern   l)in    naä). 
;iuim.  s,  2L' Sic  omncs  Sancti.     Sic  liorret  crea|tura  ?c.   Ko.  8.  Sa-S  Ijat   fic  Belucift  ubcv 
bcm  tobt  ti^xe^  lieben  !Q\ixxn  3efu  (J'^rifti. 


1  t^ut§  c  aus  t()uft§  'J  nach  Clbristiini  ste/it  creatorem  sjj  S  nach  Saiicti  sieht 

quoriim  iimlta  Corpora  resurgunt  Mattli  27.  sp  rh      liorret  crea[tura  ikirchifir  sp  darüber  Tota 
ercaliira  i'ngemiscet  »7)       über  fie  sieht  creatnra  sj>       Ro  8  r 

N|  fif)C  Jtü,  ba>3  feljnev  ^0  ftolc,}  fei)  et  erigat  se  suis  meritis  neque  in  peccatis  .s 
despereraus.  Sicnt  hie  latro  jjleuus  peccatis  bcv  I)at  öillctjdjt  !el)n  potcv 
nofter  gebettet,  nuihuii  meritum,  saltein  ad  Christum  coufugit.  Deinde  vides 
3!iim.  s,  i9tf.  omues  creaturas  cnmpati  cum  Christo,  sicut  Ro.  8.  Omnis  creatura  compa[titur 
nobiscum.  Summa:  bie  jonue  tticr  gerne  anberS.  Stile  crcaturen  lol)eren 
gerne  onber§,  sed  uon  possunt  non  cum  Christo  conipati.  ©ie  loolben  gerne  10 
gar  lo^  fe^n  unb  ^aben  fitf)  ben  tag  al§o  mt)t  bcm  f)ern  geftalt. 

S  Omnes  creaturae  cum  Cbristo  pacimitiir  ro  r 


26.  8.  Stprit  1531. 

^rcbißt  nin  Dftcrfoimnknb,  nnrfjmittag«. 

R]  Sabbate  a  prandio. 

A|udistis  pass[ioneui   domiui,  donec  spiritum  emiserit,  unb  Irie  fic^  alte 
Kreatur  geregt  l)aben  unb  geftelt,  ac  veliut  cum  Ciiristo  mori,  quia  liegt  an 
bem    man,    Et    h)ie    e§    l)()m    g^et,    et    ipsis.      Sequitur    iam,    quomodo    in   is 
sepulchrum  posuerint  et  custodierint. 
Soi).  19, 31  'ludei    vero   ne  remanerent'  usque   ad   fiuem   passionis.     ®a§   ift 

ber  Xejt  ber  passionis  nostri  domini.    Ibi  ftbel^en  ii  ftude:  1.  ha^  bie  gilben 

12  unt  ro  13  über  donec  steht  vsq[ue  sp  14  liegt  c  in  c§  tigt  aUcä  sp  15  über 
ipsis  steht  creaturis  sp  17  nach  remanerent  steht  corpora  loli.  19.  sj)  Ne  corpora  reina- 
nerent  je.  sp  r         18  nostri  über  passionis 

N)  Vesperi. 

Audistis  pas|siouem  Christi,  ^0  fern  er  ben  gctjft  nff geben  ^at,  h)ic  20 
ft(^  aüe  crcatur  nUjt  t)f)m  geregt  Ijaben,  alö  iüolten  fie  mljt  lytjnt  fterben.  ß^ö 
mu§  al^o  gel)en.  2)en  fie  fljnbt  feljn  crcatur.  Nunc  seqnitur  sepultura  et 
Soll.  19. 34. 3:. sepnlciu-i  custodia.  "San  aber  e.xivit  sang[uis  et  aqua.  Qui  hace 
vidit,  testimonium  eins  est  verum.'  Usque  ad  tinom  legit.  2)a§  ift 
ber  tcjt  be§  lct)ben§  unfer§  l^ern.    3}o  fint  ij  ftuct.     1.  ludei  Pilatum  orant  25 

19  ror 


I 


9lr.  26  fB.  9(ptit].  250 

U]  ^»il ntlim  Bitten,  ut  corpora  de  cruce  neiltc,  2.  bie  posciint,  iit  sepulcliinmi 
ciistodiatiir  ?c.  1.  allegnnt  caiipam,  quia  sabjbatiim  fjCl'lidj  Ullb  C[XO?\  5Jt]ofe 
I)atte  flcbotcii,  (|uaiulo  ein  liomiueni  abi^ctlion  (juaciiiKiue  morte,  fol  man 
Q6t()un  öom  cveu^,  et)e  bie  fonn  unterglieng,  si  coutra,  Wn  ba§  lanb  tex- 

5  unveinigct  iinb  finibliafft,  <|iiia  tali.s  liomo  ]mx  tion  @ott  tievftiid)t.  Ideo 
aj^unt,  iit  doMiiiuun  bringen  t)nn  ben  tob,  qnae  erat  maledicta.  Ideo  cum 
hac  morte  crucis  mortuus,  cog|itant  se  ein  fidjevu  fcljuü  iinb  f(f;irm  et 
omiiibus  hominil)us  obtiiraturos,  nem])e  lege  Mosi.  Ideo  nun  liab|ueriint 
roquiem,  doncc  enicifigcretur,  et  clamal)|aut:   Crucifige,  sed  non  cog|itab|aut, 

lu  quod  deus  latrouem  de  cruce  jc.  multoplus  suum  tilium.  2.  deinde  hab|ueruut 
hoc  praocepitum,  quod  sab|batum  erat  f^uprcmum  festum.  Inter  omnia  non 
erat  malus.  Alia  3  festa,  Pascha,  Pentl)e|costes  unb  bei"  löoc^en  circa 
Wicliaelis  sunt  praecepta  extra  10  prae|cep[ta.  Sab|batura  in  10  praecepLtis. 
Et  ideo  dicitur  magnum  sab|batum.     06  bQ§  meinen  gut  vel  contra,  ia^  fie 

15  fo  el)Ien,  Nescio.  Fortasse  cog|itaverunt  eum  nondum  inortuuin,  ideo  ut 
fi-angerentur  eins   crura,    vel  si  hoc  non,   tarnen    occidoretur   a  Pilato.     Non 

1  nach  Corpora  steht  Christi  et  latruiuiin  »7)  rli.  über  poscunt  steht  petunt  sp  2  nach 
causam  steht  cur  velint  deponi  cadavera  sp  3  über  quando  steht  locnn  fic  s/i  über  man 
steht  Ijtjn  sp  4  über  coutra  steht  non  fieliat  sp  7  hac  morte  crucis  c  aus  crucis  hac 

morte  nach  mortuus  steht  est  dominus  sp  nach  jdjirm  steht  ^oBen  sp  Crucis  mors 
maledicta  xp  r  8  nach  "bturaturos  steht  ora  sp>  nach  Mosi  steht  pro  se  faciente  sp 

9  nach  clamab|ant  stellt  indesinenter  sp  10   de  cruce  c  in  excitarat  in  cruce  pendentem 

vt  testiticaretur  Clu'istura  inuocentem  esse  et  eum  l'atetur  Saluatoreni  sp  rh  nach  filiuni 
steht  liberaret  sp  11  Sabbatum  sp  r  12  ber  c  in  boä  fcft  bcr  sp  13  nach  Sal)|batum 
steht  comprehenditur  sp  14  nach  C6  steht  {ie  sp        nach  meinen  steht  ift  sp        Magnum 

sabbatum  sp  r 

N]  de  deponendis  cadaveribus.  2.  de  custodiendo  sepulchro,  quia  illicitum  erat 
hoc  sabbato  magno  cadaver  pendere.  Xam  Moses  sententiani  dat,  ut  hitronis 
cadaver  non   permaneret  nltra   solis  occasum.     S)en    haö   lanbt   luui'bc   lier= 

20  unve^net,  quia  talis  homo  esset  maledictus  coram  deo,   ita  iiic  dicnnt:   Quia 

Christus  est  maledictus  secuudum  Mosen,   ideo  et  Cln'istum  condemnavit  eta-3'!oic2i,23 
eum   maledietum   appcllat   secundum  legem  Mose.     S)funiB   l)abin   fie   nicf}t 
tl^ue  ge^at  6i^  ^um  fl'CUCj,  deinde,  ut  deponatur,   oraut.     2.   hoc  erat  man- 
datum,  ut  maximo  sabbato  deponeretur.    Nam  nulluni  festum  est  tarn  magnum 

25  ac  sabbatum,  (juod  est  in  decalogo  praeceptum,  alia  festa  non  item.  Ideo 
si  contingebat  in  festa  sabbatum  illud,  ^0  l)ie§  er  bocf)  ber  groffe  jaBBatt). 
Ideo  volunt  eum  deponi  a  cruce.  ©ie  beforgten  f{c§,  er  mochte  noc^  lefienbig 
Bleljben,  ideo  debere  eins  crura  frangi:  §0  ha§  felbtgc  nii^t  gancj  loeren 
gelüefeu,  tunc  eum  transfixissent,  ne  diu  viveret.    Tanta  fuit  illorum  invidia. 

30  De  sepultnra   non    cogitaut:    sive    volucres    sive    liqii    eum    comedant.     Ideo 


20  Maledictus  omnis  qui  pendet  in  ligno  ro  r         20  Scr  gvoj^e  ©aMat^  ro  r 

17* 


260  ijürcbigtcn  be?  3nt)re§  1531. 

R]  saciati,  (|Uocl  ilaiimntiis,  sed  iit  frang|erentnr  oi?sa  vel  blll'(^ftoc^cn.  Non 
potjiieruut  satis  satiare  .«uiini  odiiini,  luic  er  bet)  getl)an'  unb  begraben  tiiivb, 
iiiliil  ciirant,  modo  iiiortnus,  postea  voreut  aves  et  lupi  >c.  Jdeo  iion  digni, 
iit  nbnl)emcn  vel  begraben.  Iste  honor,  tiiottf)at  non  contingit  eis,  iit 
sepeliant.  Ideo  a  s^piritu  siaucto  conimittitur  Io.«|epli  et  Nico|derao,  bie 
Inerbcn  auc^  ted.  Hi  sunt  bie  anbern  discip[uli  e.x  pas[sione  domini  facti, 
fjiii  priu.s  feig,  sed  ba§  gepet  bringt  burd^,  seqiuintur  latjronem  et  fiuiit 
aiid|aces  et  eunt  ad  Piliatiun  et  orant,  fiieruut  f)eimlid^  junger,  finb  giroffe, 
tierrlid^e  menner  geloeft.  @^in  burger  Arima  tlileu^is.  ^n  beut  lojen  tjauffen 
invenit  post  mortem  ij  reblic^C,  et  audent  sep|elire,  qjuanqnam  sint  in 
periculo  (eib§  imb  gut§,  lam  plus  fortitudinis  quam  eo  viventc.  Et  hoc 
servit  ad  rem,  quod  Iud]aei  rogaut  Pil|atum,  ut  beioare.  Vides  consilium 
impiorum,  fid^  semper  flecfen  unb  ple|eu^,  occid|ernnt  et  de  criice  su.stii|lerunt, 
et  tarnen  timent  sibi  ab  eo,   (|ui  crncifixu.s   et   sepultuf«.     Qiii  nntjertporren 


1  aber  daninatus  steht   Cliristus  sj)         iint-h   sed  steht  petunt  Sji         nach  burrfiftoc^on 
sieht  TOUtbcn  sp  2  über  et  steht  ß^riftul  sp         3  nach  modo  steht  sit  sp       nach  vorent 

steht  corpus  sp        nach  lupi  steht  nihil  curant  sp        nach  digni  steht  sunt  sp  4  nach 

ut  (1.)  steht   corpus  sp  ö   nach  comraittitur  steht  ipsi  sp  Joseph   Nicodemus   sp  r 

7  feig  sp  über  (faf|c)  nach  feig  steht  tiniidi  sp  nach  gepet  steht  ß^tifti  sp  S  finb  über 
(ein)  9  nach  Jutger  steht  loseph  sp  über  Arima|thiensis  stellt  vide  textum  «/)  10  über 
ij  steht  duos  sp  nach  teblitlje  steht  Wcnner  sp  11  nach  fortitudinis  steht  liabent  sp  über 
quam  eo  vivente  steht  vbi  mortuus  unb  gecteu^iget  12  servit  ad  rem  c  in  bicnet  boju  sp 

nach  Betoate  steht  corpora  sp  13  nach  impiorum  steht   ba§  fie  sp  14  nach  eo  steht 

iani  mortuo  sp       Consilia  impiorum  sp  r 

')  bei)  getfiQU  d.  i.  heujcsetu  riß.  D  Wtb.  1,  140Ö,  wo  kein  Bektj  aus  Luther.  ')  fid^ 
flcrfen  (flicfen)  unb  pieken:  fid)  flicten  jy//.  ünsre  Ausg.  Bd.  17,  91, 13;  plefeen  s.  r.  a.  ausbessern 
DWth.  7,  ]ii38.  In  der  Verhinduny  ficf)  flicfen  unb  plcfecn  hiiufig  hei  Luther,  rgl.  z.B.  Erl. 
Ausg.  30,  39S  Wenn  fie  gleich  üiel  ()unbert  Spruche  aufbringen ,  flicfen  unb  planen  ftc^  mit 
benfelbigen. 

N]  tantum  de  deponendo  et  morte  illiu.s  cogitaut.  Nou  sunt  digni  eum  deponere  15 
et  sepelire,  sed  tantura  sunt  digni  necis  et  crucis  illiu.s.  loseph  autem  et 
alii  sunt  illius  operis  miserieordiae  digni  unb  tcerbeu  n[)Ue  attererft  !ecE,  bie 
bor^t)n  forc^tfam  loaren.  Uli  orant  et  e.xorant  a  Pilato,  fie  f^nbt  Ijeljmlic^e 
junger  geineft.  Nam  magni  fuerunt  viri  et  senatores  loseph  et  Nicodemu.'!, 
ba§  al^o  unter  bem  bcrlornen  Ijanffen  ij  frumme  fdjuKer  gefunben  tnerben,  20 
qui  in  vita  eins  fuermit  disci])uli,  nunc  eum  confitentnr.  ^^tl^O  ntjmpt  fie 
(?t)riftu§  nt^t  fi(^,  ob  er  gleljc^  Jnol  geftorben  getneft.  Item  ludei  orant  de 
custodiendo  sepulcliro.  £ie  flirfen  fid)  ummer  ml)t  loetipclit,  fie  forc^teu 
fic^  Dor  bem  tobten  unb  6egrabnen.     Sie  tonnen  ntdjt  rüge  bor  Ijljnt  ^abeii, 

15  (non)  cogitant  19  (sibi)  viri        Nicodemus  über  (Arimathia)        Joseph  et  Nico- 

demus seniores  iusti  ro  r        24  J61, 19  Sie  bis  possunt  vnt  ro 


'Hx.  -M  [«.  Ulpvit].  261 

V\\  hieve  mit  bcm  man  et  vidjnct,  iniomodo  actum  fiiiii  Imlaei.s.  (^v  Icfft 
l)l)iiien  md)t  frib.  (f»  biiit  ba  jU,  quod  Pilatu.s  siuit  fiist|üdiri  sepiulcbruiii 
et  sigil|la,  ut  Iiidaei  vincantur  per  suos  custodes,  quod  discipuli  non  furati, 
et  (j|iiaiK]iiam   coiivieti   suis   cuwtodibus   et   operil)|us,   tarnen  ut  incus.     'SaS 

i  grofte  unb  bcftc  ftlldfe  in  pass|ione  est,  ut  uou  tautum  discatis  histo[riani, 
sed  fruetum  et  Uifad^  suae  pas|siouis,  quanquain  servanda  sit  historia,  ut 
servetur  histoLria  in  cordibus.  In  qua  sunt  exenipla,  per  quac  adniouentur, 
quod  Clnistus  pro  nobis  mortuus,  per  quam  doc|trinam  uostri  praecessores 
servati,  quod  aud|ierunt  ex  pas|sioiie  Clu'istinii  pro  nobis  niortuum.    Histor|ia 

10  ftcl)et  gejt^rie6en  im  glauöett:  Credo  in  lesuni  k.  sed  ideo  facta  pas|sio,  ut 
habjeas  re[missiouem  pec[catornin,  ut  loevbeft  fclig  et  hab[eas  re[inissioneni 
pecLcatorura,  ut  in  tide  sequitur:  re[missionem  pec[catoruni,  resur^rectionen» 
et  vitam  aeternani.  Quia  ista  omnia  fiunt  propter  Christi  pasisionem,  s|piritus 
s|anctus   operatur,   ut  agnoscamus  Christum.     Sog    ift   praecipuum    opus    in 

15  pass[ione,  ut  scias  finem  pass[ionis:  Passus  jc.  scilicet  propter  p|eccata  nostra 
et  red|emit  ab  inferis,  morte. 

Ideo  legam  vobis  textum  Es|aiae,  ut  aud[iatis,  quam  longe  prius  prae- 


1  nach  man  glekt  (S6rifto)  sp  2  nacli   bint  iUeht  aUe§  sp         nach   ju  steht  bQ§  fic 

fonncn  fagen,  fein  3"n9"^  giften  fein  lci6  geftottn  k.  sji  lube  custodiii    sepulL-hrum  «^)  r 

3  naih  sigil|la  sieht  appenili  s//  4  nacli  iucus  steht  indurati  suut  sp  6'  Caput  pas- 

siouis  sp  r         T  nach  admoneutur  steht  pii  sp         8  über  Christus  pro  steht  Vsus  passionis  sp 
Vsus  et  efficacia  passionis  sp  r  9   nobis   c  tu   nostris  peccatis  sj)  Historfia   c  in 

Ilistoriae  vsus  sp         10  nach  lesum  steht  passum  crucifixum  sp       sed  ideo  c  in  ideo  enim  y) 
12  über   fide   steht   Symbolo  sp  vor   resur^rectionem   steht   carnis  sji  Symbolum    sp  r 

15    über   K.  steht    mortuus  sp  Fiuis    passionis    sp  r  16   nach    morte  steht   eterua  sp 

17  prius  c  in  antea  sp       Caput  53.  lesaiae  sp  r 

N]  quamvis  sciant  eum  mortuum.  6et)  e^ner  nur  mljt  bifcm  mau  .jiifribeit. 
Nam  ipsi  non  possunt  esse  securi,  sed  timent.    SaS  biuct  bavcju:  Custoditur 

20  sepulchrum,  ut  ipsi  propriis  custodibus  et  testimonio  illorum  vexentur.  Haec 
est  passio.  Sed  fruetum  et  cau.ssam  eins  semper  et  maxirae  cogitetis,  h)ie 
tüol  bie  ^iftoria  06)  fol  gemerdt  fc^n,  in  qua  exhortamur  ad  fruetum 
passionis.  Nam  siucera  sunt  eius  verba,  quae  multos  servarunt  ab  erroribus. 
Ideo  sit  fuudamentum  arti[culi  iustificacionis:   Credo  in  lesum  Christum,  qui 

25  natus,  passus  sub  Poncio  Pilato.  Haec  facta  sunt  omnia,  ut  possimus  pro- 
fiteri:  Credo  remissionem  peccatorum.  Nam  Spiritus  sanetus  haue  fidem 
remiss[iouis  peccatorum  et  passionis  Christi  in  nobis  efficit,  scilicet:  ideo 
est  mortuus,  ut  simus  sancti,  et  remiss[io  peccatorum. 

Ideo  praelegam   vol)is   Esa.  c.  53,    cuius   verba    sunt  tarn    aperta    de 


19   unten  am  JSeitenraude  steht    Vide  quam  pauidi   sunt  Christi   aduersarii    qui   eciam 
timent  mortuum  Christum  ro  il  Propriis  custodibus  uexautur  ludei  ro  r  25  passus 

(et)       iSumma  historiae  passionis  Christi  ro  r 


262  ^'tebiglcit  bc?  3at)te§  1531. 

R]  dixorit  de  Imc  p:vss[ioiie,  qiiod  liuc  ordinauda,  et  f'ere  clariiis  (juani  Eiiaii^e- 
listae.  Non  est  locus  in  tota  serip|t[in'a,  qui  tarn  clare  dicat,  cur  passio  Christi 
facta,  in  veteri  testa[uiento.  In  novo  Paulus.  Quis<j[ue  patci'fa[iiiilias  debct 
praelegere  et  docere  suos  liberos. 

(^f)riftu§  Inivb  ein  givoffer,  Ijeviic^er,  trcül[ic^cr  hn\\(\  luevbcn,  fcer  t)oc^  s 
cvf)abint  Incrben,  .sed  talis  liomo  erit,  hau  fid;  ütii  bvnii  ftoffcii  lucrbcii,  quia 
fein  geberb.  Utrumque  siimd:  Maguus  rex,  sed  fo  l)eilid^  nnjufelien,  ut 
teilt  K.  Yidete,  ne  offcndamini.  Sed  plures  olf|ensi:  .'Öengt  fo  am  cveu| 
unb  flivt  jold^e  gcftalt  Uttb  fo  fd^entlii^  moritur.  Cavete  et  sitis  cauti. 
3cj.  52,  i.i'Multas  gentes':  Sennod)  ob  er  fid)  gleich  fc^enblid)  unb  fo  ergerli(^  lo 
geftnlt  ^at.  '^efp[rengen'  i.e.  sua  ergerlic^  gftalt  \v\)rh  gepreibigt  per 
totuni  mundum  et  sie,  quod  l)eflti^  unb  ergierl[td)  fei)  gcfreujiget,  ba  ftd^ 
fein  tioltf  bran  gftoffen  ^aBen  k.  'Reges'  i.  e.  Inerben  ftiU  fd^toeigen  et  ^f)r 
sapientiam  unter  bie  fuffe  Uierffeu.  Is  rex,  qui  erucifixus,  fol  fo  ijod)  fomen, 
ut  reges  eins   fro  »Herben   ]U  l)oren.     'Söelc^ien':   ut  gentib[us,   cum  ludei  i5 


1  nach  liuc  sfelit  passio  Christi  s/)  nach  clarius  steht  Jesciipsit  jji'opheta  passionem 
Christi  sj)  4  nach  docere  steht  hoc  Caput  lesa;  53.  sp  5  vor  ß^x'iftu-j  steht  Ecce  seruus 
mens  sp         Esa  liij  r  6  ba§  (ie  »ict  bin  bir  ergcrrt  tucrben  sp  r  T  nach  gcfierb  steht 

wirb  Ergei'Iic^  fein  sp  nach  simul  steht  poiüt  propheta  sj)  nach  rex  steht  erit  sp  TjS  ut 
lein  jc.  c  in  ba§  inte  niemanb  bie  ougen  gunte  sp  8  über  Videte  ne  steht  Q.  d.  propheta  S2> 
nach  ]o  steht  iemerlic^  sj)  9  vor  Cavete  steht  Ideo  sp  10  nach  gentes  steht  asperget  s;j 
fic^  durchstr  s])  nach  gteid^  steht  fo  ein  sp  11  nach  ^at  steht  itjirb  et  Biet  Sefprengen  sp 
lö  nach  reges  steht  feine  Weij^cit  sj>  rh  eius  durchstr  sp  darüber  (sapientiam)  nach 
Sä5elc§icn  steht  nic^t  bauon  uertunbigt  ift  sp 

N]  saucta  passione  Christi.  Hoc  capnt  est  dignum,  ut  niemoriae  mandetur  et 
3ci. 52, 13 parieti  iufigatur.  '©i^e  Tnet)n  fnec^t  U)l)rbt  Irclj^Hc^'  3C.  Itu  dicit 
Esaias:  ^f)riftu§  iD^rbt  el)n  trefüc^er  fouig  luerben,  t)OC^  gef)alten  Itjerben, 
aber  ba»  OcrterbetS  gar,  quia  multi  oifeudcntur,  quia  forma  eius  erit  vilior 
Omnibus  iiominibus,  er  lDl)rbt  feo  f)efelid)  anjufeCjeu  fe^n,  quod  multi  scandali-  20 
zentur  dicentes:  ©olbe  baS  et)n  fouig  fel)n,  qui  in  cruce  moritur?  ideo  dicit: 
Erit  magnus  rex,  quomodo  autem  hoc  contiugit,  non  omnes  capiunt.  311^0 
5cf. 52,15 'Joljrbt  er  bil  f)el)ben\  S)eunod)  ob  er  glel)c^  ergcrH(^  geftalt  Ijaben,  %o 
lol)rb  er  boc^  oil  f)e^ben  tiefprengen,  lTJJ)rbt  uid)t  atlel)ne  bei)  ben  ^ui^cn,  sed 
per  totum  orbem  praedicabitur,  baran  fid)  fel)u  öold  gcergert  ifabm.  'S)aä  25 
ou(^  bie  fonige  tnerbcn  l)ren  munbt  ^ntjalten.'  "JU^o  fol  er  irerben, 
ba§  bie  fonige  ml)t  aller  iuel)fel)et)t  unb  frafft  fel)n  luortf)  Inerbeu  f)oren,  et 
cum  gaudio  hunc  crucifixum  regem  suseipieut.  'Unb  bie  nic^t§  babon 
gef)oret  ^aBen'  jc.  2ßel(^e  el)n  h3nnbern(^e  prebiget  ift  ba§:  quis  hoc 
credit?    hoc    non    faciet    pojinlus    mens,    non    credit,    qui    expectat    regem  so 


16117  passione  bis  infigatur  untro       CAP  LIII  ESAIE  ru  r        IS  Descrip/'io  Christi  ro  r 
S7  (wer)  je^n        29/30  Quis  credit  auditui  uostro  ro  r 


9(r.  26  [H.  9((jril].  263 

H]  otlc|iRk'rciitur,  .siijcii)iuutur  j;eiites.     '(iui.s'  (j.  il,  (luaiii   iiiii'a,bili.s  j)ra(Hli|catio5tl.  t.3,  i 
crit  ista,  mens  populus  lüirb»  nirfjt  tl)iiii,  sed  oüeiul|etiir,  quia  i)iitaut  Messiain 
furo  imiiKlaiuini  regem,  et  tanieu  Inivb  er  cvl)üt)et  et  reguuiii  befprcugct,  ftrauct 
tiDpffcn  unb  ftrauct  ba-?  verbum  et  sie  regnabit  noa  aliter.     'Cffen[6art\ 

5  iicmlid)  geiitibiis.  Tiiiio  iiitellig]ent,  quid  braeiiititu  i.  e.  quam  fortis,  (juod 
mortem  destruat  et  diab;olum  an  galgen  fleugt.  ludaei  dix[erunt:  Ipse 
mortuus,  quomodo  alios  iuvaref.' 

'SBic  ein'    feiner  'jloeige',   scilicet   coram  domiuo  nostro  i.e.  ipse3tf:>3,2 
crescit  et  reg|tium   eius   al§   ein  f|ciner   jhJciling  et   fit  magnus   arbor,   sed 

10  corain  den.  Sic  muudus  inspicit  nos,  (juasi  post  triduum  niliil.  (f»  tjat 
fein  fcudjtigfcit,  fett  erben  i.  e.  regnum  et  Euaugelium  loecfift  mitten  l)nn 
angft  unb  not.  Sicut  terra  sitiens  nihil,  Sic  Christianus  popuhis  coram 
muudo  est  desolatus,  no(^  foI§  auffft^ieffcn,  sed  coram  deo.  (f^r  ift  jugericfjt 
in  sua  persona    et    reguo,    iit    uon    habeat    ein   Qnfe^en.     'J^ux   tjl)m':    sie 

15  Euangelium  Itjirb  juleftert,  ut  non  hab[eat  t)crrli{f[eit,  sed  g^et  einfeltig  er 
ein  et  perseq|uutiones  patitur.  Ideo  6egert  man  fein  nichts  u6eral,  flicfjct 
für  ^^m   ut  diab[olus    für  bem   aqua  lustrali.'     ludei  dicunt   in    seiipt[ura 


1  gentes  (ludei  utteiid)  luich  Qtiis  sieht  credit  auditui  s/>  3  nach  cr^o^ct  nicht 

lucvbcn  sß         doctriua   niea  stillet   tanquain  pluma  deut  32  sj>  r  4  OffenL^att  c  in   t)tt= 

!unb[i9t  sp         5  nach  quid  steht  sit  domini  sp       bracliium  domini  sj>  r  7  nach  mortuus 

steht  est  sjj        S  vor  SBic  steht  gt  fi^eufft  auff  für  im  Wie  ein  tciä  ap  darüber  vide  textuni  sp 

Coram  eo  sp  r  10  nach  nihil  steht  l'uturi  simus  sji  11  vi>r  feit  steht  fein  67;  nach 
regnum  steht  Christi  sp  12  nach  sitiens  steht  ba  tan  sp         nach  nihil  steht  toacftffcn  sp 

e  Terra  sitienti  sp  r  13  G^r  c  in  (5^riftu§  sp        ®r  ^at  fein  gcftottt  sp  r  14  nach 

l)t)m  steht  coram  deo  sp         17  über  ut  diab[olus  fut  steht  atä  (fut)  in  [c  atis  itm]  teufet  sp 

')  flieget  fut  l)f)m  ut  diabolus  fuv  bem  aqua  lustrali.  Ähnlidi  Unsre  Ausg.  Bd.  17, 
365,017  her  teufcl  fleucht  Uor  bein  fturfteiu  sicut  an  eruee;  Z. -24120  fliegen  bafur  loie  bct 
tcuffct  fut  btm  IDcljvaci)  obber  fut  bem  creu^.  Erh  Ausg. -4,  476  hat  die  Stelle  falsch  ver- 
stunden [man]  flcudjt  füt  i^m  aU  für  bem  Jcufcl. 

N]  mundi:  quia  ita  nun  apparet,  ita  euin  uon  suscipiimt.  5tic^t  befto  tüenigcr 
lul)rbt  tnar,  et  ipse  exaltatur.    (äs  lo^rbt  her  groffe  getoalt  offenbart  loerben 

•-"  ben  jt)enigen,  bie  e§  nicf)t  gebort  ^aBen.    Jo  Serben  fie  öerftefjen,  was  ber 
arm   be§   ^errn   fei)  i.  e.  qualem  manum  habuerit,    qua   mortem    et  satiianam 
conf  regit.     Hoc   turca  et  mundus   non   credit.     '2)en   er    fc^euft    uff   fursct.  53, 2 
l}t)m  h)ie  eljn  ret)§.'    ©r  lueii^ft  bo  l)er  lüie  el)n  pfropfrel)Btel)n  unb  iül)rbt 
e^n  bäum  unb  bleljbt  leöenbig,   quam  vis   moritur   coram  mundo,  tarnen  eius 

as  regnum  crescit  coram  deo.  (S§  ift  t)n  burrem  lanbc  i.  e.  Euangeb'on  crescit 
sub  cruce  et  afflictionibus,  bo  felju  troft,  t)ulff  uodj  feu(^tig!e^t  ift,  no(^ 
mu|  e§  Ittac^fen.    '6§  ift  !ct)n  fd^on.'    'Sßljr  fa^cn   tjljn  lool,  afier  ha 


21122  luanum  bis  confregit  unl  ro         21  Brachiiim  domini  ro  r         24j2.j  eius  regnimi 
eius         2ÖJ27  Euangeliun  bis  muß  unt  ro       Christus  radix  in  terra  arida  ro  r 


264  *45u'bi3teit  bc-S  3at)tce  1531. 

i;j  dic'i  (lo  2  Mcssiis:  1.  (lui  piitiatiir,  2.  ([ui  Kit  gloriDsus,  iioii  5icf)m§  auff 
1  perfon.  Ibi  convicti,  quod  liic  utrunqne  ftt)et,  sed  tunncns  nicl)t  ju  faitieu 
reimen.  Ideo  in  altero  raanent,  quod  sit  tantum  gloriosus.  Sed  uterq[ue 
est  in  1  persona.  Erit  bcv  untucrbcft  iinb  licrQ(^]tcft  et  tanien  tarn  gloriosus, 
ut  reges  es  i.e.  hau  man  baö  maul  umbfert '  et  djieatur:  bes  f|oni9§  mag  s 
itf)  nic^t.  Sic  g'^etS  bcm  ©uangeüo  t|t  auä),  non  potest  vid|eri  pati.  Sed 
dieit  Esa[ias:  @r  fol  f)crrlicf;  berben,  oh  a  luol  öerac^t  tft,  cy  {)cngt  ftc^  bran 
Satan,  mors,  non  iniped[itur.  S)a§  ift  bie  pcrfou  fcefdjivicben,  (luod  sit 
3c(  .s3, 4 passura.  Quare  patietur?  Ideo:  '^yurtoar  er  ttuge.'  @in  flarer,  gctoal|tiger 
Sejt.  Cuiiismodi  passio?  (£§  ift  unfer  jc^iluad^eit  uub  !ranrf^[eit,  ba§  toir  i« 
fdüen,  ba§  Ict)t  auff  t)l)m,  bic  fc^mcr^en,  bic  trir  öerbicut,  unb  foI|lcn 
eterjnaliter  ftcrBcn  uub  buiften,  l^uugeru,  baS  Icl)t  auff  ^f)m,  non  gilt  l/^m, 
sed  mir  et  omnibus  ju  gut.  Sed  'ioir  hielten' 3C.  baS  ift  toax,  ut  dictum, 
6.!D!ü(c2i,23quia 'maledictus,  qui  in  cruce',  dicit  Mose,  est,  diceb|atur  damnatus,  neminem 

potest  iuvare   uec   se,    sed    non    rectis   oculis  inspexerunt,   sed   portat   unfer    '» 

1  über  2  steht  duobus  sp  \.  c  in  pi-inius  sp  fignientum  Iud[aeorum  de  ducjlj[us 
Messiis  sp  r  2  über  1  steltt  ein  einige  sp  4  über  1  steht  vna  sp  5  über  os  steht  vt 
infra  sp  0   über    iiou   potest  steht   inipersonaliter  sji  8  nach  non   steht    possuut  sji 

9  nach  trüge  steht  tonfer  ttanä^fit  V         Vere  laiiguores  nostros  ic.  sj}  r  10  ncbch  Cuius- 

modi  steht  est  sp       fd)  mocöeit  c  in  fdjmcrtjen  sp         11  nach  foUcn  steht  trogen  iu  etenuun  sp 
nach  öerbicnt  steht  ^aben  sp         13  über  hielten  steht  Textus  sj)        ift(ä)         14  nach  cruce 
steht  pendet  sp         151265,  1  se  62«  3Ja$  unt 

')  bne  man  ba§  maul  umbtert  (rgl  unten,  Z.  22)  gehört  wohl  unter  die  DWtb.  6,  17S4 
unter  4,  c  angeführten,  Huhn  ausdrückenden  Redensarten. 

N]  loar   !cl)nc   geftalt.'     Ita  Euaugelion  tarn  vile  est,  damnatum   est.     @§  ift 

ac|.  53, 3  tct}n  ]<i)it)n  bo,  e§  ift  teqeret),  brumb  fiegert  man  fcl)n  mc^t§  ubcraE.    '(Sr 

toat  ber  aller  öcra^fte.'    Hoc  coguntur  fateri  ludei.    Ideo  duos  Messias 

fingunt:    unum    quidem    damnatum,   alium    glorificatum,   ben    fic    fouuen    bie 

ßtoel)  nic^t  3ufammcn  retjmeu.     Ideo  alium  Messiam  excogitant,  qui  non  sit  20 

verus   sit   messias.     Nos   autem    in    unum   Messiam   trahimus.     '311^0    t)er= 

atztet,  ba§  mau  ba»  angefleht'  i.e.  man  fol  ba§  maul  '^inumb  tcren. 

9Jt)ue  bcn  t^^riftum  iiioUeu  tntjr  uic()t  tocrben,  er  ift  utc^t§.    S)ic  une'^re  mufe 

3hJ  el)ren  tummcn,  Itjeu  aCe  teuffei  e^n  teuffei  rtere.    2)a§  ift  descripsio  per- 

sonae,  ba»  fic  fol  bUti^en.    2ßarum6  fol  er  Blel)6eu?  25 

5c(.53,4  'Ipse  portavit  iiii[quitates.'    Hie  est  usus:  haä  WtjX  folbeu  leiben, 

ba§  Ic^bet  er.     Hie  videtis  Christi    passionem   propter  aliena   peccata  fieri, 

scilicet  nostra.     Hie,  quae  debemus  nos  pati,  hie  ipse  patitur.     '3Bt)r  aBer 

]^t)ltcn  ^^n   bor  ben,  ber  tion  got'  3C.    Quia  ipsi  ex  testimonio  Mosi 

5.SBo(e9i,23eum    raaledictum    et    damnatum    iudioabant.     316er    lDl)r    ^a6eu5   nic^t    ml)t  so 


ISjW  ludei  duos  Messias   linxeiunt  ru  r  21   verus   sit  messias  27  (fo)  leibet 

Vsus  passionis  Christi  ro  r        27J28  Hie  videtis  bis  patitur  ant  ro 


9it.  26  [8.  2tpvil|.  265 

K]  fcfjmor^cii.  %-\ä)  beiii  ciii,cvlii"f)cii  aiifefjcii  icf)ciiicto,  (|ii:isi  nialcdiclus,  f,c(l  norf) 
bciU  geift,  quoil  portot  nostios  dolores.  Itcrum  rcpctit,  <|iiod  sie  plagatus, 
quod  est  factum  propter  pjeccata  uostra.  %ä),  boo  mau  ba6  lcl)bcn  6()i'tfti 
sie    licrbuiltfclt    ,'C.    (||tiicquid    Paulus    scrip|sit,    et    ducti     in    nostra    opera. 

5  'Propter  unfer  ttiiffetl)at.'    Ista   verba  las  brucfcn  an  bie  toanb.    Item3cl.5B,5 
'disciplina'.     Nos   p|aceiu   habemus.      dt  ttJtrb  geftrafft.      !^ä)  i^abc  ®ott 
crjurnet.    ^s^j  gljc  fvcl)  au§.    Et  nostri  Sropücn,  bie  Baccfjantcn'  gefien  für, 

quod  Papae  ablaC',  tüCtfen  Unö  l)in,  (juod  anima  iu  purf^|atorio  3C.  Scd  hie 
'disciplina',  'frieb'  i.  e.  un«  lool  ging  iinb  giUtc  tage  t)ctten,  bie  g|Vofje  lieb  unb 

10  barm();ev^igteit  fol  man  nic^t  fo  öergcffcn.    ' Vuln|eratus':  ber  g|vo§  jdjab, 
(|uo    attbeit   nos   in   paradjiso   Satan,    ber    t[t   ge^eljlet  'per    sua    vulnera'. 
'Omues':  Nemo  erat,  qui  regiam  viain,  sed  onuies,   ut  oves,   Non  f'iiit  viaSti.  sa, e 
contra  peceatum,   non  redemptio,   salus,   sed  omnes,  omnes  fuimus  t)m  t)^i;e 
Itegc.     Hoc  pone   contra  Pa]>am:   Tu    incedis    ein  l)l)ri"    toegc  et  onincs,   qni 

15  feilet  be§  ltieg§,  g^et  ben  Ifyxi  ioeg,  quia  vera  est  burcf}  bie  ftvaff,  unfer 
peccata  liegen  auff  6(jrifto,  qui  in  Christo  non  quaerit  jc.    Miror,  quod  tarn 

2  nach  nostros  steht  meos  tuos  sp  3  quod  c  in  quasi  xj)  danach  a  deo  abieotus  sp 
4  q  erg  zu  quanquam  dtirchslr  s})  darüber   quicquid  «[1  nach   scripisit  steht    obscuratuiu 

fuit  sp  5  über  unfet  ■•■teht  tejt  sp  6  über  disciplina  steht  tejt  sp       nach  ^ä)  steht  »nb 

bu  «2'        5"'^'  *'■.?  ^"  ^flficn  ^P  ö/^  disciplina  pacis  nostrae  sp  r  H  nach  aWaä  steht 

liberemui-  a  peccatis  sp  9  vor  fcicb  steht  auff  bo§  toit  sp  über  ftieb  steht  tejt  sp  nach 
fricb  steht  ba§  sp  10  über  Vuln|eratus  steht  tcrt  sp  1.  Pet.  2.  sp  r  12  nach  oves  steht 
errauerunt  sp        Omnes  errauimus  S2)  r  14  über  pone  steht  fe^  sp  15  nach  quia  steht 

via  sp       nach  fttaff  steht  6f|rifti  sp         16  in  über  qui       nach  quaerit  steht  pacem  sp 

')  bacd^out  s.  v.  a.  angehender  Student,  fahrender  Schüler,  Vagant,  dann  verwilderter, 
roher  JüngUnij  DWth.  1, 1060;  Erl.  Ausg.  ^  i>4,  391  mit  euren  groben  ©feien  unb  Sodjanten ; 
Unsre  Ausg.  Bd.  32,  348,  20  fein  bad^ant  nod;  tefel  jft  fo  grob. 

N]  rechten  ougen  angefet)en.    ■'pie  ber  trifft^  eben.     Nam  spiritus  s[auctus  dicit: 
Ipse  portat  iniqiuitates  tuas.    5üfeo  fic^  t)f)n  an.     2)en  'uni6  unfier  nttffet^at  3c|.  53, 5 
unb  §unbe\    'Hi)  baä  man  bie  lere  lerete,  et  Paulus  et  orania  Euangelia.    Hie 

20  vidcs  propter  nostra  peccata  mortuum  esse.  Haec  seribenda  sunt:  'Sie 
ftraffe  ift  uff  l)^n.'  Nos  peeeavinnis,  ipse  luit.  Valeant  impii  Papistae,  qui 
indulgentias  suas  nobis  proponuut,  satisfaceiones  docent.  lam  hie  videmus 
ipsum  puniri,  ut  nobis  eondonetur.  %ä)  bie  libc  unb  Barm^erjigfe^t  folben 
\Vt)X  nic^t  Öorgeffcn  l^aben.     'Et    in   livore  eins    sauati   sumus   onnies.'sd.  53, 5 

2.'^   Omnia  nostra  mala  sunt  per  illum  sanata.    'Omnes  erravimus.'     @§  ItarSri.  53,  c 
ferner,  ber  nic^t  Ijrrete,   quia  nulla  salus,   insticia  fuit,  omnes   fuimus  peeea- 
tores  errautes.    Ergo  omnes  papistae  et  impii  extra  haue  viani  sunt  errautes. 
Nulla   est   via   iustificacionis   quam    livore    Christi    sanari.     2ßer   fi{^   butd^ 

17  unten  am  Seitenrande  steht  Oculi  carnis  in  Christo  oftenduutur  ideo  spiritualibus 
oculis  intuendus  ro  r  21  nach  l)^n  sieht  gelegt  ru  Alius  peccat  alius  hiit  ru  r  23  puniri 
(prop)         27  Nulla  uia  salutis  uisi  iu  Christo  ro  r 


266  *l5rcbigtcii  bc§  3ot)vc?  1531. 

R]  ceci,  ut  tales  textus  cecineriut  in  respous|oriiy,  et  taiucn  nemo  iuspex|erit  et 
adhuc  liodie  jc.  'Stile  erravimus.'  Noii  imposuit  dominus  super  cuiu 
nnum,  5  peccata,  scd  omniunj,  oninium  peceata.  %U  fanft  btr  nic^t  [^elffcn 
in  minimo  p|eccato,  oportet  te  habere  vuluera  istius.  Olim  exueudi  oculi, 
quod  non  vidimus,  iam  deterius.  s 

3cj.  s3, 7  Iam  iudicat,  quoraodo  passus  sit:  tarn  patienter,  ut  ne  verbiim  dix[erit. 

1. -;!ciit2,23Pct|rus:  'cum  maled|iccretur.'  'Os.'  Nou,  quod  non  locutus  sit,  sed  locutus 
cum  matre  i.e.  non  maled[ixit,  non  gebvelrct:  fjCixt,  tfyx  Öerjiltieifeltcn  Su^E"  JC. 
vel:  domine,  ftraff  fic  iDtbber,  scd  ut  ovis,  quae  non  clamat  ubei'  ben  macta- 
torem  ut  sus  et  alia  fera,  sed  ovis,  quae  non  flucht  fcfjlec^ter  urtb  fd^erci".  lo 
Summa:  pas|s[io  fuit  trcffl[id)  gro§  et  ein  Oerbrtcfliic^  pas|sio  et  occasio 
fuisset,  hü'j  ev  moifjt  fludjen  vel  bveuen,  sed  nou  fecit,  ut  Petrus,  fo  eg  bod^ 
tüarlic^  h)oI  toerb  iDcre  getoeft.  @ttel  verba  patientiae,  misericordiae,  charitatLs, 
non  irac.     'Non  apjeruit',  ut  alii.     Ob[mntuit  sicut  ipse. 

Sa  tompt   ev   tuibber.     Passus  pro   nobis   et  ex   corde   nulli  ein  arg»  is 
brufiev  getounbfc^t  unb  fein  xaä)  jc.    Sed  mortuus  et  tarnen  fol  glcic^  tool 


1  ut  c  in  ba§  fie  «^         2  nach  bodie  sieht  non  inspiciunt  sp       über  Stile  steht  omues  sji 

über  erravimus  steht  tejt  sj>  4  nach  istius  steht  si  vis  adiuiiare  sj)  5  quod  nou 

vidimus  über  oculi  iam  6   Quomodo  passus  sjt  r  T   über  Pet|rus  steht  1   l'et.  2.  s^) 

non  über  quod  sp         sed  c  in  quia  sp         1.  Pet.  2.  Sicut  ouis  JC.  sp  r  8  nach  niatre 

sieht  in  cruce  sp         10  nach  flud)t  steht  bem  sp        12  über  Petrus  steht  1  pet.  2.  sp      nach 

Petrus  steht  dicit  sp  13  nach  getoeft  steht  vt  maledixisset  malediceutibj^us  sp         14  nach 

apieruit  steht  os  suum  sp  15  vor  ®a  steht  Ex  angustia  sp  nach  corde  steht  ^ot  sp 

Altera  pars  prophetiae  sp  r         16  über  je.  steht  geutt  sp 

N]  G^viftum  niif)t  lril)l  laffen  ^et)len,  ber  ge^et  ^vre.    Fulmea  est  contra  omnes 

satisfacciones  et  merita,  quia  dicit:  Slber  bet  l^en  l)at  uff  l)^n  geVoorffen  aUc 

unfer  ^Itnbe.     Miror,    quomodo    hie   clarissimus    textus  diu  noctuque  lectus 

non     sit    iutellectus.      Item    dicit:    'Omnium    peccata',    non    paucorum  20 

hominum,   sed  tocius  peccata   super  illo  sunt  posita.     SJian  folbe  un§  nid^t 

aUeljne  bie  äugen  aufted^en,  sed  ml)t  gluenben  jcangen  jureliffen,  qui  hunc 

Sei- 63. 7 textum  non   intelleximus.    'So   er  geftrajft   unb  gcfc^lt)e(^t  Joarbt'  ?c. 

Xo  ift  eljttel  fttiKe»  getoeft.     Pacicncia  fuit.     @r  ^at   fernen  munbt  ni(|t 

uffgetf)an  noc^  gcleftert  nod)  gebretoet  obber  toiber  fie  gcBef^en.    Ut  Petrus  25 

1.  ¥ciri  2, 23  dicit :  sicut  agnus  nou  clamat  super  interfectorem  sicut  sus  et  alia  animalia. 

S)a§  IcmBIe^n  left  fic^  fc§Ie(^t  ^t)n  tourgen.     @§  ift  el)n  tierbrnflid^  Iel)ben, 

ubi  bene   habuisset   occasionem    malcdicendi.     Attamen  pacientissime  passus 

5c!. 53, 7. 8 est  unb  ftilgefc^toigen.    ©onber  'toie  el)n  lemleljn'.    '@r  ift  ater  au§ 

ber  angft'  2C.    (Sr  ^at§  oon  fjercjen  gerne  geliben,  aber  gleljc^  tool  fol  er  30 


20  Omnium  peccata  unt  ro  22  (m^t)  bic        Cecitas   papistica  ro  r  24  {i)i)a.i 

35  Summa  Christi  paciencia  ro  r         26  (.  .  .)  sus 


■ih.  26  [8.  «ptil].  267 

R|  Ic6eit.  Est  ciit,5iirtf)t  fx  ca  vitn,  ha  l)f)ii  bie  Ijciitc  iirtcilctcii  itiib  ciififteu  iinb 
üerbiamptcu  unb  Ucrlcfterten ,  bn  ift  er  Uiccf  Ijiiii  anbcr  vita.  Clu-istus  per 
illam  mortem  non  maiisit  in  terra,  ailflft,  urteil,  ftcrben,  IcftcruilQ.  Ula 
omiiia  IjaBcit  l)()n  nid)t  hiniieit  erlialten,  sed  t^cprcifct  lücrben  über  alle  urteil. 

5  Seil  'ift  an5^  i.e.  Stu»  bem  jcmcrlidjcu,  leftcrlic^eu  [teiben  et  liue  venit,  ubiscf. 53, s 
vivit  et  iu   omui   honore,   ijuia   s|piritiis    sjaiietiis    euiii    i;lorif|ieabit    in   omni 
terra,  clouec  venerit  ad  nos  etiani.     'Quis   euarra[l)it?'     lam   dixit   euin3cf.s3,8 
niortuuMi.     Quis    dicct,    U)ic    Ianc(    er   leben  fol?    i.  e.  habet  ae|ternam  vitam, 
utrunque:  moritnr  et  iiabet  vjitani  ae|ternam.    Sic  Apostoli  praed|icant,  quod 

10  Cliristiis  in  script[ura  praedieitur  mori  deb|ere  et  resusci|tari.     Talem  vjitam 

acquirct,    qiiae    non    pote.st    aufgerebt   luerbcn   i.  e.  erit    aeterna.     'E   terra3c(. 53, 8 
viventitim',  Eb^raice  i.e.  non  est  cum  liominibus   amplius,    qui  g|Ute  tage 
I)afaeu.     Scben  ^etjft  guten  mut  tjaben,  sed  est  l)nn  ein  anbcr  Innb.    Et  hoc 
factum  est  eben  umb  bie  felbe  jeit,    nbi  propter  miffetljat  populi  20.  Jnr| 

'5  barnad)  fota  angel)en,  ubi  geplagt  Joirb.  (4ia[iag  \mU  uns  ein  fcljlen'  in 
corda  propter  mei  popiuli.    Umb  bie  ^eit,  luenn  er  geplagt  lüirb  fein  propter, 


2  nach  l)nn  uteht  ein  ap  3  über  teir.a  steht  sepulcliro  sp  4  nach  sed  steht  fot  «j) 
5  nach  Sed  steht  er  sp  nach  ouS  steht  bcv  ansft  s/j  darüber  Sejt  «p  vor  ftevlicn  steht 
Btteit  sp         nach  fterScn  steht  genomen  sj'  0  nach  et  steht  est  sp  7  nach  terra  steht 

per  verbum  Kuangelii  sp  über  ad  nos  stellt  liis  nouis[siniis  temporibms  sp  Generationein 
eius  sp  r  8  über  Quis  steht  lam  sp  13  leBcn  sp  r  14  nach  populi  steht  geftrafft  ift 
luorbcn  s])  16  über  mei  steht  textus  sp        nach  pop[uIi  steht  iniquitates  sp        propter  (2.) 

mit  mei  durch  Strich  verb 

')  eintetilen  lyl.  Erl.  Ausy.  39,  3-26  3cf)  mu^  iiiimei-  jold)  Untcrfc^db  eiubläucii  imb  ciii; 
fäucii,  eintreiben  unb  etnfeilcii. 

N]  leben,  er  ift  bo  {)^n  unb  entjucEt  au§  beut  engftli(^en  leben.  Nam  cum  in 
ilia  vita  sunt  Christian!,  ubi  nihil  nisi  miseriae,  ideo  tolhnitur.  Sed  Christus 
non  potest  servari  a  morte  et  peccato,   ideo  iterum  surgit  et  prodit  et  deus 

20  eum  extoUit.     6r  ift  bot  toeg  genummen  au^  bem  fc^enblid^en  leben,  sed 
iterum  glorificatus   et   honoratus,   ba§    er    Oor   boä   geringe   Ictjbeu   perpetuam 
gloriam.    '2ßer  tt)l)l   fel)ne§  leben»  lengc  au)[reben.'    lam  dixit  eumgei.ss, 
niortuura,  iam  dicit:  2öer  lul)I  fel)n>3  Ieben§  lenge  aufprec^en  i.  e.  est  etenuis, 
quamvis  mortuus   est   hie,    §o  inu^   er   bo(^    elüig   leben.      Hoc    autem    ita 

2r,  factum  est,  quia  resuscitatus  est  et  iiabet  infinitam  vitam.  'S)en  er  ift  auS 
bem  lanbe  ber  lebenbigen  lueggeriffen'.  'Terra  vivencium' hebraismus. 
@r  ift  ni(f}t  melier  tjn  bem  lanbe,  bo  man  guttc  tage  ^at.  @§  ift  aber 
gef(^e^en  t)n  bem  lanbe  me^ne-J  öoldS  i.  e.  uon  durabit  eius  passio.  Quia 
propter    peccata    populi    mei    occidetur.      Iterum    nobis    propheta    fructum 


20  Cliristus  exceptus  est   ex  miseriis  ro  r         25  quia  bis   habet  mit  ro       Resurreccio 
Christi  ro  r         2TJ2S  6r  bis  me^ucä  unt  ro       Terra  uiuencium  ro  r        2S  dar  durabit 


268  '•4äri;bi9tcii  bei  3al)rcs  15ol. 

K]  fo    fül   CV    luetft   fomcil   ex    i.  e.  iiiürtims    est    et   begia|6cil    i.  e.  iudieatus    ut 

3c|.  53, 8  impius.     '9{ctd)c':   vocat  Eb[raica  lingiia  '3{eic^   man'  eitt   ©otlofcn.     Epi- 
i'iovf.  10,  s4  tapiliiuiii.     2i"    Pl)vifti    veid)    divites    nou    intral)|unt    i.  e.   qui    eonini    troft. 

';!i.  132, 1  Marci  10.    David   uoii   est  dives.     'Memento  David.'     Hoiiiiues,    qui    ^aBcil 

biel    Ietb§   unb    tvuBifal,    uon    sunt    divites,    ut    dux    Ioh|aunes.     Sed    d[ux    s 
GLeorgius,    ^Rargiraff,    iBifd^joff,    lii   sunt   divites.     Ideo  dives  et  impius  in 
scripjtura  suut  ideni,   qui   fidit   divitiis  i.  e.  mortuus    ut   is,    qui   be§    teuffel§ 

3cf.  53, 9  hjet'b  jet).  'Quaiiquam  non  impius.'  @§  tft  nid^t  eilt  t^etlin '  geloeft  an  feim 
leben  unb  ein  falfcf)  tuortlin  in  aüe  feinem  prebigen,  sed  mera  veritas,  Ije^Iig^ 
leit,  et  tameu  uiortuus  ut  impius  et  dives  i.  e.  nou  propter  se,  quia  uon  t)ei=   lo 
loirdt,   quia  iustus   operibus  et  praedicatioue,   sed  propter  scelus  populi  jc. 

3cj.  53, 10  'SBoIt'  i.  e.  fuit  eins  misericors  et  bona  voluutas  patris,  nou  erat  reus 

nee  meritus,  sed  piacuit  deo,  qui  voluit  einen,  reinen  nnfc^ulbtgen  tob  unb 
creu^,  ut  nostra  peceata  Ivurbcn  Uci'tilgt  et  uos  salvaremur.    Sic  in  horto  K. 
üuf.  22, 42  'Nou  mea."    Lex,  iudex,  deus  ^at  fein  rei^t  super  eum,  sed  vol|untas.     lani   is 

1  nach  ex  steht  bac  vita.  sp  2  äines  np  r  3/3  nach  EpUap|hiura  steht  diuitum  äj) 
3  nach  troft  sieht  fe^en  ouff  retii^tumi  sp  4  nach  Memento  steht  domine  sjj  nach  David 
steht  et  omuis  afflictiouis  eins  sp  rh         5  nach  lubjannes  steht  Elector  iioster  sp         6  nach 

Sifd^ioff  steht  tiort  Ü)lcn^  sp       ,      .      \  idem  sp  r  8  über    non   steht  Christus  s2)         über 

fcim  steht  G^tifti  sp         10  nach  non  (2.)  steht  l^atä  sp         U  nach  quia  siejit  innocens  Cliristus 
lactis  sp        nach  populi  steht  mei  sp  12  nach  SBoIt  steht   \fyn   alfo  jujdjlagen  sp   dar- 

über %t%i  sp        eius  c  in  dei  sp        Voluntas  patris  sp  r  14  nach  cteilfe  stellt  filii  sui  sp 

15  nach  mea  steht  sed  tua  vol[untas  fiat  sp 

')  tf)etlin  s.  V.  a.  geringfügige  Tliat,  tcenig  DWtb.  11,  320;  nic^t  ein  tljetlin  also  =  gar 
nichts,  vgl.  ebenso  Br.  ed.  de  Wette  2,  ,537  (14.  Aitg.  1524):  iiic^t  ein  Jfjötitn  (bei  Enders 
Bd.  4  fehlt  der  entsprechende  Text).    [K.  D.J 

N]3ci.53,9passionis.    '61;  ift   begraben   rtie  bie  gotlofen  unb  geftorben  toie' 
i.  e.  Non  aliter  mortuus  et  damuatus  quam  impius,  et  est  sepultus.    'Divitem' 

OTarMo,  14 scripturae  vocant  impium.  Epitasis  est  verbo  'Dives',  sicut  Cliristus:  'Non 
ingredietur  in  regnuni  eelorum'  i.  e.  illi,  qui  confidunt  in  diviciis  suis.  Sicut 
David  fiiit  et  Noster  dux.  Nostri  autem  impii  principes,  qni  confidunt  illis,  20 
sunt  divites,  ob  fie  glet)c^  ni(^t  re^d)  fl)nbt.  'Söielüol  er  ntjmanbt  unrecfit 
getrau  ^at  noi^  betrug'  3c.  60  ift  ni^t  cl)n  tetlct)n  gelueft  mit)  \voxti), 
quod  esset  folsuin.  @r  ^at  uiemanbt  beft^ebtgt  noc^  ift  er  geftorben  i.  e.  Non 
propter  se,  sed  propter  alios  moritur,  quia  iustus  est  coram  meo,  er  l^etä 
5ci.53,ionid^t  geburff.  'Slber  ber  '^er  irolbe  tjl^n  at^o  jtn  fc^Iaf)en'  i.e.  (5§  -'.'. 
gefile  bcm  t)errn  h)oI  al^o  310  fterben  un§  jto  troft,  boö  er  Jnolbe  el;u  re^ne§ 
Opfer  ^aben.  2)a§  t)at  aCteljne  un^  gegolten.  Nam  ipse  vicit  legem,  peccatura, 
Sathanam.    2tI§o  ^ot§  got  bem  oater  gefallen,  quam  dura  crux  fuit, 

l?ll8  Diues  in  scrjpturis  ro  r  l'Jj'M  illi  bis  nostri  tmt  ru  2i)  über  David  fuit  steht 
qui  non  sunt  diuites  22124  (5§  bis  propter  imt  ro  Innoccncia  Christi  ro  r  26  Voluii- 
tate  patris  Christus  passus  ro  r        28  (alg)  gefallen 


9lt.  26  (8.  «ptilj.  269 

R]  urfad)    passionis    aiiclistis,    neinpc    ])roptei-   uns.      Tarn    friictus,    fjuod    imilti 
venerillt  et  accep|tiiri  sint  haue  jiassioiiem,  qui  Uievbcn  fvo  et  g|ratias  a|gent 
ei  per  tjotiim  raundum.    '^utn  fc^ulb|0pffer'  i.  e.  ein  opffev,   bü  man  bieSn- 53,10 
frfjulbe  mit  behalt  i.  e.  @r  foK  fiejnlen  iimd  imfer  fc^ulbe.    'Semen'  i.e.  cv6cn, 

5  (||iianquam  uon  iiabjet  iixoi'cm  iinb  I)aull)al|tun9,  5}od)  habjchit  fiitbev  bic 
fülle.  'Aeternus  pater'  unb  t)mer  öotev  6I|ci6cn  mib  Ijmer  finbev  gnug 
f)a6cn.  Ne  d|icant  Itidaei:  vester  Christu.s  non  habet  uxoreni,  Noster  hab|ebit 
niiiitos  liberos.  Et  hoc  veniet,  quia  dat  se  cim  fdjulbol^ffcv,  Et  feine  finbcr 
foUcu  mit  l)f)m    aitc^    Ic6en,    jengtiet    f|inber  per  bap|ti.s[nuim   et  Enangelinm, 

»0  et  sumus  nos  eins  semen.  Et  nos  non  vueriti,  sed  ipse  meruit,  quia  bie 
fd^ulb  fjat  getragen.  'Unb  bc§  '^jertn'  i.e.  ttias  ber  5(|lltnce^tig  @ott  l)f)m 
fl)nn  I)nt,  ba»  fol  lüolgelingen  bnrd)  fein  f)anb,  ba»  ev  to'd  ber  tuelt  l)clffen 
a  moi-te,  pcccatis,  ba§  fol  hjol  geraten,  qjanquam  sc  contra  Opponent  Caesar, 
S^ieufel  K.  sed  non  impedient,  quia  er  loirb  t)my  ^nn  fein  t)anb  geben,  uon 

>5  per  manum  Caesaris,  Papae  opera  k.  sed  ipse  omnia  t'acit,  solus  mortuus  3C. 

'Propterea    quod    aninia'  i.  e.   i^ä)   h)il§  t)i)m  tool   bergelten,    quod  sic3e(.53,ii 


1  f\     °     >  passionis  spr         2  accep^turi  sint  c  in  accipient  sp         3  Sc^ulbojjffet  S2>  r 

4  nach  Semen  steht  longaeuum  sp         Semen    lungaeuum  sp  r  5  nach  qiuauquam  stehl 

Christus  sp  6  über  Aeternus  steht  er  (ot  sp       über  ^mct  (1.)  steht  Esa.  9.  sji  7  nach 

Noster  steht  Messias  sp         S  liberos  verb  mit  5  linbct        nach  hoc  steht  inde  sp        nach  se 
steht  ju  sp  10  über  sumus  nos  steht   omnes  credentes  sp         quia  t  in  barumfi  ba§  er  sp 

11  nach  5  errn  steht  furnemen  sp        notandus  textus  r  14  nach  Sjeufct  steht  Turca  sv* 

15  über  ipse  omnia  steht  iilius  Christi  sp         vor   solus  steht  ipso  sp        nach   mortuus  steht 
est  «;)         16  nach  l)5tn  steht  Christo  dicit  deus  sp 

N]  'Söen    er    fe^n    lefien.'     Frnctus   passionis    sequitur.      Hactenns   l'nit 

caussa   uecis,   scilicet   uostra  peccata  q.  d.  Multi   invenientur,   qui  euni  sus- 
cipient  et  credent  in  eins  passionem.    '©c^ulbopfer':  Hebraismus  i.e.  Victima 3cf.  53, lo 

20  pro  peccato.  'Semen'  i.  e.  filios.  Hebraismus.  6r  to^rbt  et)n  elüiger  öatcr 
Bleiben  unb  l)mmer  ft)nber,  !l)nber,  ftjnber  t)a'5cn  t)n  oEer  toelt,  lutjr  foüen 
aili  fet)ne  fljnber  Ijaben  unb  l)n  bie  lenge  leben.  Hoc  est  semen  Vietimae. 
Surc^  bas  euangelion  foUen  l)r  ummer  ^^e  lenger  ^t)e  me^r  geben.  Hoc  neu 
meruimns,   sed  ipse  victima  sua  meruit,   ideo  deus  dixit:    Quia   tu   moreris, 

25  brumb  h3t)U  ic^  bl)r  fijnber  gnug  geben.    'Unb  be§  ^errn  furnemen'  3C. 
2)0  fagt  er:  ber  ^er  ^at  l)m  ft)n,  ba§  er  fol  toolgeratten  unb  fort^ge!^en  burc^ 
fe^ne  '^anbt  resistentibus  multis  advorsariis.     2)cn  'buri^  fe^ne  ^onbt',   5Jicf}t 
bur(^»  Sapft,  fet)fer§  fjanbt.    '2)rumb  ba>3  fe^ne  feele  gearbeljtet  ^at' 3C.3ci. 53,11 
^äf  tü^l§  ^m  lool  Vergelten,  <iuamquani  mortuus  est,  xä)  lt)t)l  t)^m  freunbe 


17  Fructus  passionis  ro  r  19  Victima  ro  r  20  Semen  ro  r  32  Victima 

Christi  plures  filios  mcrctur  ro  r 


270  ^lütcbiflten  bc§  3nl)tc?  1531. 

R]  passiis,  iit  ])ost  mortem  fot  feinen  luft  fe^en:  suscitabo  cum  iinb  Hol  fvcubcn 
ntnc^cn  nnb  bic  fülle  cltii9l[icf;.  Et  hie  textus  ift  ba§  I)cnl)tftii(i'e,  uotandus 
contra  pap[ani.  IiKlicat,  lüic  cS  fol  3ugt)en,  tüic  icf)  bie  ci'lofung  fol  cvgretjffen. 
Omiies  sumus  pecjcalores,  Si  pii  et  probi,  oportet  fiat  per  Christum.  Oportet 
ergo  sit  plus  quam  homo.  Humana  manu.s  uon  faciet,  oportet  deus  sit.  s 
'Iusto.s'  i.  e.  omues,  qui  in  eum  credunt.  Per  quid?  lücn  fte  foßen  gexed^t 
lüerben,  fl'om  luerben,  fit  per  ein.?  cogpitionem  i.  e.  quando  ip.^e  cognoscitur, 
non  per  ipsorura  opera,  fortitudinem,  sanctitatem,  sed  babuvc^,  ha§  et  loitb 
evlennt.  Nostra  9evcc^;t[igfctt  ftt)ct  bor^nn,  quod  ipse  cog|noscitur,  quod 
mortuus  pro  p|eccatis  no.stris,  quod  imposita  a  deo  in  eum,  et  non  despe-  lo 
remus:  ipse  ut  innoeeus  homo  Bejalt.  Si  hoc  scio,  ift«.  ®a§  ift  geftuftit 
flofter.  Detinito  et  divide  beue  hie:  ß^fjriftum  crf|ennen  uon  est  mein  cappen 
et  platta,  uon  5Jteffe,  lt)alfürt,  sed  quod  audio,  quid  scripjt[ura  prophetarum 
de  Christo  dicat.  Si  papa  audit  et  diabokis,  nimpt  ftc^a  ni(^t  an.  Si  ego 
aguosco  unb  nimfi  nni^§  an,  fol  ntivv  l)clffen  a  morte  ac.  et  ipse  dabit  » 
verbum  er!|entni§  et  s^piritum  s|anctum,  qui  in  cor  scribat,  quod  sit  ipsissima 
veritas.  S)a'3  eifientniS,  i)a§  !nnbe  ^eut  ber  latro  iuol.  Niliil  aliud  fecit, 
quam  quod  cogpovit    in    corde   et   invocavit.     Sic  tu,  quid  feilt  passio  gelt, 


1  über  bot  steltl  luil  in  sjj  Et  ijer  uoticiam  .sui  sp  r  2  nach  fuHe  steht  gcSen  sp 
2j3  Et  bis  ergre^ffen  unt  4  Si  c  in  SoUen  mit  sp  nach  probi  sieht  Betben  sji  6  lustos 
über  i.  e.  notitia  sui  seruus  meus  iustificabit  multos  sp  r  10  in  eum  c  in  ei  poena  sp 
11  nach  6c3alt  steht  fui;  önfer  funbe  sp  ift§  c  in  3c.  sp  Sia§  c  in  ba  sp  12  Ägnosccre 
Christum  sp  r  IT  nach  latro  steht  fcer  sp  18  nach  cogmovit  steht  Christum  est  donum 
vitae  et  mortis  sp)  rh       nach  invocavit  steht  DoLmine  memento  niei  jc.  sj] 

N]  bie  öoEe  geten.     'Et   iusticia   sua  iustificavit  ipse  iustus'  jc.     Hoc 
est  fulmen,  bei"  ben  SSopft  fturc^t,  quod  declarat,  quomodo  Christi  redempcio   20 
debet  accidere.     Primo  servus  meus  est  iustus  et  multos  iustificabit,  btuinfe 
miife  er  mcljer  fctjn  ben  el)n  menfc^,  feljt  er  deus.    2öa  biirif)  lttt)rbty  sugel^en? 
i.  e.  (5r  to^vbt  btt  leut^e  uff  ficf)  toeljfcn  unb  iyi}n  lernen  erfennen.    Non  dicit 
per  illorum  opera,  merita  et  sapieuciam,  sed  sola  cognicione  Christi.    Clarus 
est  textus,  Xostram  iusticiam  esse  cognicioucm  Christi.    Sernet  bic  hmft  iDol.   25 
Dicito :  S)er  Oater  ijm  !^t)inmel  l)at  met)ne  feunbe  uff  l/ljn  gelegt.    Hie  nulla  sunt 
opera.  Hie  opus  est  bono  dialectico:  definieione  et  divisione,  Christum  cognos- 
cere  non  sunt  opera  nostra  et  merita,  sed  est  credere  in  Christum.    Sßen  tc^§ 
baOor  '^alte,  ut  per  eum  sim  salvatus,  illa  cognicio  me  liberat  a  peccato,  sathana, 
ba§  ^ercj  mu^  frolic^  fe^n  tjon  bem  erfentni^,  sicut  haec  cognicio  latronem  30 
salvavit.    gerne  nl)ue  erfennen  G^riftnm,   quid  sit,  cur  passus  sit,  scilicet 


20  Modus  quomodo  redempcio  Christi  procedet  ro  r  21  Primo  4;'«  et  unt  ro  iustus 
iiher  (probus)  23J25  (ät  bis  textus  unt  ro  24J25  Cognicio  Christi  nostra  iusticia,  ergo 
non  nostra  merita  ro  r        2Sl30  credere  bis  bem  unt  ro 


'Jlx.21  [9.  Stptil].  271 

R]  iinb  6Iel)6  ba  6cl).    'Glevcdjt':  ex  ift  f^Uik'  flcrccf)t,  'tregt':  jwr  (|iii(l?  (jniu 
cv  luil  l)l)r  iunbc  nuff  ficf;  iil)cmen.    'Ai;niis  iloi,  (jui  tollit'    2)ic  l)l)ii  ba  f uc Soö. i, 2» 
!^alten,   quod  pieccatum  tvegt,    bie  feiincn  ^'^n  red)!,   non   opcra,   obedicntia 
legis,    sed  quod  audio  de  alio  li|()minc  et  credo.    'Stellte':    dabo  ei    multasSei.  5:1,  i2 

r,  gieutes,  gelonitig,  flugc  unb  'ftarcE|en',  bic  foUen  bcm  SIcufel  aOgcraubt 
tüerben.  Et  Sat|an  fol  inivy  ni(f)t  Irercn.  '©leicf)  gevec^inet':  liodie  in 
passiionc.  Idco  fol  er  ein  ^crr  fein.  Ibi  iterum:  fuit  mortuus  et  dominus. 
Si  mortuus,  et  tamen  fol  bie  beute,  oportet  k.  Non  satis  dicere  potest 
pro|pheta,   quod  tulit,    moritur  et  tarn  ignominiose  unb  tvegt  ba  JU  alioruni 

10  pecoata.     Ideo  tarn  mag|num  eum  faciam.     Lege  hoc  (!ap|ut  ot  observa. 


1  über  trcgt  steht   %e^l  sj)  4  nach   creilo  stellt   Christo  pro  me  passo  sp         über 

JBeute  steht  tejt  sp       spolia  sp  r  Ij  nach  gcrcc^'nel  steht  cum  iniqiiis  sp  .V  nach  teilte 

steht  jc.  sp       nacli  oportet  steht  ju  jeinct  ctfcntniä  Bringen  sj)         10  nach  capiut  steht  saepe  sji 
nach  observa  steht  diligenter  sp 

N]  propter  peccatiun:  tuno  iustus  eris.  'jDer  gerecht  tft':  econtra  nos  sumus 
iniusti.  '2>en  cv  tvegt'  bie  ^unbe.  Haec  est  explicacio  huius  cognicionis, 
scilicet  eum  portare  pecoata.  Sed  scandalosa  est  iiisticia,  uon  operibus,  sed 
cognicioue  iustificari.    '3)vum6  tü^L'   @r  fol  et)n  gvoffc  beutle  fjoBcn,  ev3e|.53, 12 

I'.  fol  bie  ftarden  jum  vau6c  f)aben.  'SvutnB  ba§  er  feljn  leben  t)n  tobt'  k. 
Hie  satis  audistis,  (jnia  ipse  pro  nobis  sit  damnatus  tanquam  latro.  'Unb 
CV  üilev.'  Iterum  rcpctit  et  non  potest  satis  repetere,  pro  omnibus  passus 
est  et,  quod  maius  est,  orat  pro  aliorum  peccatis.  S)vumb  fol  er  liocf; 
ergaben  fe^n.     Hie  sit  textus  Esaiae  vobis  commeudatus. 


14  narh  iDljt  steht  iil)  ijiii  gvoffe  sp        IG  latro(nes)       17  nach  fiiter  steht  ßunbc  getvageit  sp 

27.  9.  ^Ipril  1531. 

•ißiebifjt  nm  Cftcrfountnfl. 

E]  so  Die  Paschae. 

Ut  discant  rüdes  historiara,  legemus   textum  tantum,   quantum  hodie 
factum.      Sic   scribunt  Euangelistae :  'dum   transisset   sabjbatum.'    'Ad  3(|'J','2oj^i7' 
deum  raeum  et  dieum  vestrum.'    Satis  ante  meridiem  sit  hoc. 


W  DIE  PASCAE  sp  r        21  textum  c  in  de  textu  sp         iJ  SalOme  r 

N]     IN  DIE  PASSAH  DE  USU  RESURRECCIONIS  CHRISTI. 
2f,  Ad  discendani  iiistoriam  luiius  festi  textus  huius  diei  praelegimus,   ut 

ad  minus  ipse  textus  sincerus  permaneat.    'S)o  bev  fabat  öevgangcn  h) a v.' watttj. 2» 

24  ro 


272  ^ßvcbigtcii  bed  ^d)xtA  1531. 

R]  Hie  est  art[ieiilus,  quem   creditnus:   Cred[o,  quod  re|surLrexit  a  iiior- 

t[uis  3.  die.  Est  dives  inateria.  Nos  tractamus  per  totuni  annum.  Histo[ria 
sie  praedicanda  et  fides,  ut  raaneat  apud  Cluistianos  in  bic  vebe.  Snpra 
histo[riain  getjort,  ItJQVUmfi  et  ad  ((uid  sit  facta  res[iiiTcetio.  S)a  ^a6en  tütt 
für  un§  äu  fiilben  ben  .§|crvn  3iefum,  h)ic  er  tob  ift  unb  Icfienb,  mortuns  s 
propter  iiostra  peccata.  Sic  qnando  Christum  iiispicio  in  cruce,  sepulchro, 
quod  haee  siut  p|eccata  mea,  quae  auff  l)t)in  liegen,  sie  iiispicio  mea  p|eeeata. 
Si  jo  WieiBeu  fol,  tüere  ber  anbijitf  feer  Bo»  unb  jc^recfltd^.  Ideo  fe|t 
d|oniinus  bie  ij  art[ifel  balb  6et)  einanber.  Non  erfnulet  in  sepul|ch[ro,  sed 
bringt  ein  fein  dilb  r)eriur,  quod  non  mit  tüunben  jc.  sed  vita  1.  Cor.  15.  lo 
1.  flov.  15, 17  Sic  P[au[lus:  'Si  Clii'istus  non  resurrexit,  adiiuc  estis  in  peccatis  vestris.' 
Vide:  cum  vero  res[urrexerit,  inspicio  eum,  quod  per  primam  imag|inem 
Pieccata  mea  auff  feinem  l)aU  liegen.  In  altera  btib  video  ea  abesse 
ablataq[iie,  ibi  non  p|eccatuai,  sed  iustitia,  non  mors,  sed  vita.  1.  nt 
abiiciam  pjeccata  mea  per  veram  fidem  et  dicam:  iste  pro  me  mortuns  et  is 
pjeccata  mea  in  suo  collo  et  2.  quod  mea  anima  ]^er[Iic^  unb  flar  et  quod 
Dcrff^tounben  mea  pjeeeata  nee  in  me  raanent  per  suam  passionem,  quam 
pro  me  JC.  in  eo  etiam  non  k.  propter  resur|reetionem,  per  quam  vivit.     Is 


2  materla  (Verum)  3  in  bie  rcbe  ist  frar/Uc/i,  fehlt  P  fi  nach  sepulchro  steht 

cogito  sj)  8\10  Ideo   bis   Bringt  unt  10  quod   c  in    quae   fiilb  sp  1.  Cor.  15.  r 

12  nach  Vide  steht  Textum  sp         15  me  über  pro 

N]  Hie  est  ai'ticulus  resurreccionis  Christi  dives  et  historia,  sed  propter 

copiam  communicancium  paucis  hie  agemus,  quia  indies  praedicatur  historia  20 
.semper  praedicanda,  non  satis  potest  praedieari  sieut  et  fides.    Nam  audistis 
de    fructu    passionis.     Nunc    de   resurreccionis   fructu.     2)o    foUen    hJt)r    ben 
ß^rtftum  in  jlre^en  6t)lben,  Mortis  et  vitae  anjufe^en.    S)i§  tobt'jbl)Ibe  ift 
qI^o  ancjufe^en,  hai  i(^  alfo  fe^c:  S)a§  ft)nbt  me^ne  fimben.    Si  eam  sie 
inspexero,   tunc   video   peccatum.     Sed    haec   effigies   est   horrenda.     2)rumti   25 
fe^ret  ber  tjer  ntd^t,    sed  mox  adiungit  aliam   efifigiem   resurreccionis.     £>Q§ 
i.fflor.  15,  i7inu|  tc^  oui^  fciffeen,  j^ene§  iuljrbtg  nt($t  Qllel}nc  t^un  1.  Chor.  15.    'Si  enim 
Christus  non  esset  resuscitatus '  JC.     5l6er  n^ue  fet)e   iä)  in    prima   peccatum 
et   mortem,   in   2^   video    vitam   et  iusticiam.     'iH^o   bürgeren   el)nem   fel)ne 
§unbe.     Ita    si  credere  possum  Chri-stum  passum  Jc.  propter  me,   unb   borff   so 
alle  feunbe  uff  t)t)n  legen.    Deinde  2  effigies  declarata  indieat,  iia^  fte  gor 
öerf(^tt)Unben  finbt.     Hie  articulus  diligenter  discendus  et  utilis,    qui  a  toto 
mundo  deridetur.     Papa  et  Itali  hunc  articulum  derident.     Nam   rationi  est 


23  Duplex  imago  in  Christo  consideranda  ro  r         25  über  horrenda  steht  terret  nos  «;» 

26  Altera  Christi  imago  mox  sequi  debet  primam  ro  r         32  Resurreccionis  articulus  Italis 

et  Papae  derisio  ro  r         33  unten  am  Seitenrande  steht 

1     r^\    ■  .     (  passo  1-1  /  peccata   nostra        1      1   ^  i         •        • 

In   Christo  <    '^  .  \  uidemus   {    .     ..  ■  .  ;   salutares   uuac   imagines  ro 

\  resuscitato  J  ^  lusticiam   nostram  J  ° 


9lt.  27  [9.  9Iptil].  273 

Rl  est  art|iculiis  iuculcandus  et  lacit  cou[.scientiaiu  ftolicf).  Is  art|iciilus  est, 
qui  est  ludibrio  toti  imiiuio.  Papa  et  Cardinales  r)aben  ein  liid|ibriiiiu  brau§, 
qiiia  rationi  stultuni  diccre,  qiiod  post  l)|anc  vitam  sit  alia.  Sunt  Pliniani.^ 
Et   in   nostiis  -regiionibins   ^clt   bcit    avt[ifel  für    natrenlücrc!    et   ipsa   ratio 

5  toe^ret,  ut  non  fo  tieff  ein  9[)e  in  cor,  ut  neces[sarinni.  Satan  fieptet  \)l)n 
on  mit  f potterei)  et  üninib[us  heresib[us,  Ariaui,  Pelag[iaui,  Papatus  vi  et 
dolis.  Idco  quis(j[ue  bene  discat  h|unc  art|iculum  et  miuquani  ])iitet  se 
adsecutuni.  Qno  plus  iutelligis,  hoc  plus  habes  de  vero  gaudio.  Oportet 
cor  sit  laetuiu,  cum  credis,   qnando    vides  personam  Christi,    in  quo  omnia 

10  ])|eccata,  et  sie  consputus,  ut  habet  passio,  ut  auff  erben  nic^tö  elenber§ 
(|uain  ista  persona  et  iam.  E)t  ibi  pulehruin  aspeetum :  pugna  vitae  et 
mortis,  ut  canitur  in  sequentia.^  Mors  gte^ff  ba§  leben  an,  Sat^an  jc.  sed 
vita  fjat  fi(^  ein  tuenig  berborgcn  et  passa  luine  Icicf)nain  tobten.  Mors 
öerja^e  fid)  md;t,  (luod  f)inber  bcni  ftcrblidjen  (eid;nani  talis  vita  esset,  ideo 

IS  ^at  ©Qtan  aEe  potentiani  bran  gelegt,  ba  greljff  er  ein  perfon  an,  quae  mori 
non  potuit,  quia  inipossibile,  et  tarnen  moritur,  sie  quod  Ieid)|nam  tob  ift 
nnb  tarnen  persona  vivit.  Et  ista  persona  ift  gleic^  tob  unb  lebenb.  6r 
iBurgt  ein  ftudEe  de  persona,  humanam  naturam  scilicet,  Sed  quia  unus 
Christus  unica  persona,    ideo  non    potest   deserere   humanitateni   et   iterum 

4   nach  ^elt  stellt  man  sp  Ojll  C'bristi  bis  persona  unt  10  nach  p|eccata  steht 

mundi    iacere    sp  12   Mors   et   vita  duello   )c.   sp  r  13    5at(§)  Mors    (niii^t) 

161274, 1  potuit  bis  ift  unt 

')  Sunt  Pliniani.  Vgl.  Piinius,  nat.  Jtist.  7,  55.  Auch  sonst  von  Luther  eniühnt, 
s.  B.  Erl.  Aus)/.  30^,  55 f.  102.  -)  Vgl  unten  Z.  26:  S.  274  .:ii  Z.  ?,3;  S.  275,24.  Gemeint 
die  Sequenz:  Victimae  paschali  (Kelirein,  Lat.  Sequenzen  des  Mittelalters.  1873,  S.  81 
Nr.  83:  Mors  et  vita  duello  conflixere  inirando:  dux  vitae  mortuus  regnat  vivus^. 
Vgl.  das  Lied:  'Christ  lag  in  Todesbanden';  s.  auch  oben  S.  233  A.  1. 

N]  20  ironia,  quod  alia  vita  post  haue  sequutura  sit.  Ita  uobiscuiu  pleriquc 
uobiles  here[tici  contemnunt  hunc  articuluin  dicentes:  5)lel)nftu,  boS  e^n  ttxl 
t)m  anbern  ftede?  Summa:  sathau  et  totus  mundus  et  heretici  hunc  arti- 
culum  impugnant.  Ideo  firmissime  euni  in  corde  fundes.  Nam  quanto 
firmius    eum    credideris,    eo    magis   leteris    in   hac  resurreccione,   si    videris 

25  Christum  summe  passum  toiberumb  ^0  luftig  unb  öerflert  l^er  ge^en. 

Ibi  considera  luctam  mortis  et  vitae,  ut  canitur:  'Mors  et  vita  duello^, 
tobt  grct)ff  ba§  leben  an,  ber  Iel)b  life  fic^  tobten.  3lber  baä  leben  lüar  einig, 
ber  tobt  t)orgret)ff  fit^,  sicut  et  sathan.  2)o  Iel)t  er  fic^  mt)t  mad^t  on  unb 
trifft  et)ne  perfon  an,  bie   nic^t  fterben  fan.     Corpus  quidem  moritur,  sed 

30  persona  nou  moritiu-.  Credas  hanc  personam  simul  mortuam  et  vivam. 
Homo  moritur,  aber  ber  tobt  blel)bet  mt)t  fernen  äcenen  l^ongen.    6r  ift  aI§o 

20  quod  (uostra)        plerique  über  (oiunes)  22l23  articuluin  über  hunc       Articulus 

resurreccionis  diligeuter  obseruandus  ro  r         26  Lucta  mortis  et  uitae  ro  r         27  ©i^e  Itlie 
Botgteljfft  ft^  ber  tobt  ro  r        31  bet]  beit 

£ut^et§  SCßerte.   XXXIV  18 


274  ?5rcbigtcn  bei  Sa^ie?  1531. 

R]  reviviscere.  S)a§  ift  mirus  sermo,  qiiod  vivat  et  aiortiius  sit,  Et  sie,  quod 
mors  iu  eo  luori  mu»  unb  ei'jauffeu.  Sa§  ift  iinfer  Sroft,  baä  loir  ein 
fd^onen  Hid,  quem  in  nullo  liomiue  vidiimi.«,  (juod  mors  bringt  auff  Pljiiftuin, 
DäU  et  hoc  iaetat  Pjaulus:  'per  .seipsum.'  Non  percussit  mortem  tjntt  ber  (jeE 
vel  bai  er  l){)m  l)U'3  lager  Irere  gefallen.  Sed  econtra  ber  tob  feit  ^^m  t)nn  5 
feine?  lager  et  vicit  j)cr  se.  §clt  nur  ftill  unb  !an  ni($t  unter  g!^en.  Sic 
gsi.  41,  .i  cum  iustitia  au(^.  Unfer  funbe  l)engt  an  \)iim.  'Sana  animam' ps.  40.  Fatetur 
fret)  pro  peccatore,  quod  peccatum  auff  l)^m  liege.  Ideo  Bringt  fie  ^^n 
i>a  t)tn,  ut  moriatur,  et  non  aliter  moritur  quam  pro  meo  et  tuo,  Et  Uerbampt 
XjijXl,  sed  sauetitas  abscondita,  ibi  ift  gro§  ut  aeterna  jc.  ut  non.  Ideo  cuni  10 
peccatum  fo  ^tn  an  leufft,  leufft  fie  rcc^t  an  3C.  Ideo  toirb  fie  matt  unb 
ftirbt  l)nn  feinem  Iei6  peccatum.  Est  princeps  mortis  et  regnum  eins, 
ertnorbeu.  Sic  legt  Satan  fein  getoalt  an  i^n  et  v|ult  vim  eius  potestati 
inferre,  sinit  Sat|anam  potentem  esse,  ipse  facit,  quasi  nUiil  possit  contra 
Sat|anae  potentiam,  ^inbcr  beS  ift  brunter  aeterna,  uneublid)e  potentia,  quam  15 
Sat[au  non  videt,  leufft  alfo  t)in  an  et  vult  untertrurfen  potentiam,  quam 
non  potuit,  ideo  amittit  potentiam.  dr  ligt  ju  gleic^  unter  unb  ob.  Sic 
l^at  er  ein  rec^t  getounnen,  ut  pieccatum,  mors  muffen  i)^m  ju  fuffen  liegen, 
est  dominus  super  eo.  Ubi  audit  nomeu  eius,  ibi  ift  l)()m  bie  loelt  JU  eng, 
morti,  p[eccato,  Icuffel,  quia  fc^ulbig  an  l)^m,  ^a6cn  ben  tob  üertoircft,  ba§  20 

4  per  seipsum  k.  sj)  r  5  ba^  er  t)^m  über  vel  Xfoä  7  nach  aiiimam  steht  meam 
quia  peccaui  tibi  sp        ps.  41.  »/)  r  y  ba  l^'t  "*^'"  "'       quam  über  pro  171275,  2  Sic 

bis  daemone  imt         20  Seuffel  über  quia       Si  tu  Regi  occidisses  filium  K.  r 

N]  tobt,  ha§  ber  tobt  mu^  untergeben.  Haec  est  consolacio  nostra,  ut  semel 
*°';;j^i' *' videamus  contricionem  mortis.  Hoc  gloriatur  Paulus:  'per  seipsum'  et  in 
^'^'"^■-'"seipso,  baä  ift  cl)n  fet)ner  frig.  6r  ^at  ben  tobt  l)n  fic^  felöft  an  6el)ftanbt 
unb  ^ulffe,  non  in  aliis  hominibus,  in  inferno  JC.  sed  iu  proprio  corpore. 
Ita  eciam  in  iusticia  contingit:  omnia  peccata  nostra  in  illo  bereut.  Sicut  a.i 
coufitetur  peccata  et  ponit  in  Christum,  bo  tummen  fie  i)t)n  unb  mufe  fie 
trogen,  al§  fie  fe^n  loere,  adeo  patitur,  dbn  bie  §unbe  leufft  nic^t  an.  Nam 
peccatum  et  mors  ftl)r6t  deljbe»  an  feljnem  let)Be.  Haec  est  victoria  Christi. 
Nam  mors  suuimus  thirannus  adveuit,  greljfft  fid)  an  unb  tr^bt  Jtt)  t)^m 
^ine^n.  Christus  autem  videtur  infirmus,  sed  sub  specie  infirma  latet  30 
summa  potencia,  bie  funbe  er  nii^t  jto  bcmpfen,  öorleuft  bo  mljt  alte  fe^ne 
trofft,  quia  Christus  resurgit  et  dicit:  tu  non  est  victor,  sed  victus.  Ita 
Christus 'est  victor  mortis  et  peccati  et  fugat  cum  nomine  suo.    Ita  evanescit 

22  contricionem  über  (perdicionein)  22123  per  bis  ben  unt  ro  23  Christus  per  se 
ipsum  et  in  se  ipso  uicit  mortem  ro  r  24  in  inferno  bis  corpore  über  non  bis  hominibus 
26  über  coufitetur  steht  psal.  40  et  bis  Christum  c  in  ߧtiftu§  ben  sp  29  Mors  in  Christi 
persona  uincitur   ro  r  33  unten  am  Seitenrande  steht   Mors  et   uita   duello   conflixere 

iniraiido  dux  uitae  iiiortuus  leirnat  uiuos  ro 


gir.  27  [9.  ?[prttl.  275 

R]  {jetft  bcr  ficg,  quem  hodic  celiebranuis  et  decantatmis.  Est  ein  fecv  troftltd^ 
art[ifel,  ha'ö  fjeift  gc!ciiip|fft  baä  leben  cmii  morte,  divinitas  cum  daomone, 
fegen  cum  maled[ictiouo,  qUö  g  .  .  .  .  fum  omni  bono  et  factum  ein  f(^lt)Cl'b= 
jrfjlag,  sed  in  se,  in  sua  persona,    ßs  jft  fo  einfeltig  jugangen,  ba§  fatan 

'■>  '\\d)  jel6§  nid^t  tierfel^en. 

1.  facies:  ibi  iacet  p|eccatnm,  mors,  Satan  am  farfrettag.  Sed  auff 
ben  oftci"t[ag  vide  alteram  iraaginem.  Ibi  non  p|eccatum,  mors,  leftei'ung, 
sed  mcra  v|ita,  iustitia,  feli(f[eit,  freunbl[tc^fett  et  omne  b|onum  video  in  eo. 
Hac  bilb  erigitur  cor   meum,   (|uia   inilii   donatum,   nt  et  bilb  atn  farfvcitag 

10  mihi  donatum.  Et  fol  nti(^§  nidjt  anber»  ann^emen,  (juam  quod  ipse  ego 
rosurirexissem  a  mortuis,  et  si  iioc  annfjimptö  et  d^icis:  fo  ttcntg  pjeccatum, 
tob§,  fluiden,  lefterung,  fd^mac^,  fc^anb  6l)i-iftuö  an  fid^  ^at,  fo  loentg  3C.  et 
lioc  affert  tibi  fides.  In  extremo  iudicio  liabebis.  Quantum  fidis,  tantum 
CS   gleic^   ftiie   6f)riftu§.     Tamen    manet    in    veteri    facEe    vetus    Bilb:    sentio 

15  ])|eccatum,  mortem  et  adest  f(^nnb  unb  fdjmac^  coram  deo  et  mundo,  '^er|Ieit, 
sed  g^et  aEein  l)n§  fleifd^  unb  toenbet  an  bem  ort,  ba  ber  glaube  an  g'^et, 
tu  es  cum  Ciiristo  idem,  resurrexisti  cum  eo.  Si  satan,  mors,  p|eccatum 
videt  tuaui  fidem,  fugit.  In  ext[remo  die  manifestabitur,  toirb  bex  Ijeib  l^tn 
naä)    et    q|uicquid    mortis    adest,    mu§    auc^    auff^oren.      3nn    bc§    non    est 

30  discrimen  Christian!  ad  alium,  vivit  in  peccatis  ut  alius,  q|uanquam  erassa 
pieccata  non  facit,   et    si    cadit,   non    manet.     Et  apiparet   quandoque  livpo- 


3  8  .  .  .  .]  von  P  nicht  ergänzt         16  Ephe.  2.    Col. : 


N]  mors  et  peccatum.  3Beg,  h)eg,  ben  fie  l^abcn  borloiröet,  'iia^  man  fie  l^inric^te 
unb  ben  fopp  h)eg  !^etot.  Hoc  canimus  in  cantico  hodierno  et  bene  discatis: 
'Mors  et  vita''  jc.    S)o  ^at  tobt  leben,  §unbe  gcrei$ttg!ct)t ,  6l)er  uner  löibev 

25  eljnanber  gangen  unb  ift  gefc^e^cn  on  f(i)h)erbt,  fdjlac^t,  I)e^mlic§,  quod  ipse 
satan  non  senserit.  Igitur  haec  duo  simulachra  beue  consideretis.  Morte 
Christus  est  omnino  subiectus  omuibus  thiranuis.  Hoc  mei  caussa  factum 
est.  Haec  autem  2^  effigies  est  victoria,  et  eciam  mei  caussa  factum.  ^^ 
fol  mic^  fet)n  ann^emen,  glet)(^  al§  \S)  felber  geftorben  unb  ufferftanben  toljere, 

30  ut  possim  gloriuri:  Non  habeo  peccatum,  mortem,  iniusticiam.  ^c^  bt)n  eben 
h)ie  ß^riftu».  Slber  nic^t§  befte  tnemger  blet)bt  in  came  peccatum,  ignominia, 
mors.  £)a§  mu§  bletjben,  cAtx  e§  gefjet  nid^t  h)el)ter  quam  ad  veterem 
homiuem,  et  fide  veuiente  cessat.  Si  es  Cliristianus,  tunc  fugiunt  omnia  a 
conspectu  tuo,   futuro  autem  iudicio  fol  bet  let)b  ernod§,   interea  Christianus 

2il25  3)0  his  fc^toetbt  unt  ro  25  on  über  {ouä))  Hostes  Christi  et  quäle  bellum  ro  r 
27  über  thiraunis  steht  legi  peccato  morti  sathane  sp  Christus  in  morte  omnibus  thyrannis, 
legi,  peccato,  inorti,  sathane  subiectus  In  resurreccione  omnium  est  uictor  ro  r  29  über 

QUtjä]  bis  fleftorten  steJit  SBie  man  ]\äi  E^riftt  fot  onn^etnen  ro  31  SlBec  nid^ts  unt  ro 

3313-1  et  bis  autem  unt  ro       Reliquiae  peccati  ad  uetereni  liomincm  non  ad  nouum  pertinent  ro  r 

1)   Viil.  oben  zu  S.  273, 12. 

18* 


276  qjrebigten  bc?  3n^te?  1531. 

R]  c[rita  melior  quam  verus  Christianiis,  qiii  vcbt,  fingt,  arat,  üicit  opus. 
Externa  vita  est  geBvedjIic^ ,  lel)bt  mit  funben,  oportet  Christianitatem  la§ 
in  peccato.  In  pater  noster  fatetur  se  re[niissione  pec[catoruni  indigerc. 
In  fide  habet  omnia,  item  est  sub  morte,  peccato,  si  cogitur  muri,  habet 
peccatum,  iing|Iud  mufjenS  'ijobm  unb  foUen§  ^a6en  et  libenter  habent,  et  ,'■ 
non  est  homo  in  terris,  qui  sie  peccator  sit  ut  Christianus:  plus  sentit 
p|eccatorum  quam  ullus  homo.  Xon  est  tarn  magna  pec|catrix  ut  Christiana 
ecjclesia.  Quomodo  haec  est  Sancta  et  peccatrix?  Credit  re[missionem 
pec[catorum  et  dicit:  'debita  dimitte.'  Hoc  nemo  dieit,  nisi  qui  sit  sanctus, 
et  s[piritus  sanctus  ista  loquitur  verba.  Aiioqui  irapius  non  loquitur:  si  lo 
dicit,  sunt  mendacia  verba.  Ideo  Christianus  et  Christiana  ecclesia  finb  btc 
rechten  funber,  quia  vcre  ag|noscunt  peccata.  Papja,  Card[inales  et  alii  non 
habent  p|eccatum  omnino,  nou  torquentur  in  coDjscientiis.  Sic  revelato 
p[eccato  non  possunt  consistere.  Discat  igitur  Christianus,  quod  hab)eamus 
thes|aurum  maxjimum,  modo  haue  imagiinem  in  cor  jc.  quantum  apparet,  i.i 
tantum  habemus  re|missionis  pec[catorum,  vitae,  iustitiae  jc.  In  Christo  ift 
!ein  blut»tr6pfflein,  funbletn,  sed  mera  sanctitas,  et  is  est  totus  tuus,  si  fidis 
sua  res|ur[rectione  ut  tua.  Söo  e§  no(^  morgelt  unb  ^ab  carnem  am  ^al§, 
dico,  quod  mein  fides  nic^t  l)at  in  tota  raea  persona,  ba  fur  fet)  mir  gut 
6l^riftu§,  quia  semper  manet  in  corpore  ein  Unflat,  quod  non  ex  corde  tido  20 
deo  JC.  Sa»  tjeift  t)Ua  üatev  unfer  et  in  arti[cuhuu  re[missiouis  p|ec[catorum 
gelüorffen,  unb  lt)a§  bein  glaube  äutoenig  I)at,  baB  ^at  ber,  de  quo  canitm-: 


3/4  indigere  unter  In  fide  7  Ecclesia  est  sancta  et  peccatrix  ?•  11  verba  i/her 

mendacia         16  über  tantum  steht  fo  Diel         17  über  Wut§ttP^)fftein  bis  sanctitas  «teht  ttunben, 
funb,  tob,  cum  ipse  non  hab|eat  nee  Ego         21  über  !^eift  steht  gebort 

N]  latet  et  aliis  hominibus  similis  excepto,  quod  Christianus  non  crasse  peccet, 
et  possit  interim  hypocrita  illum  multo  excellere,  ipse  pius  autem  infirmus 
laborat  externe  pro  sua  vocacione  et  fragilis  est  vitae  et  tamen  fide  ineedit.  2.^ 
(&x  muß  unglug!  l^aben,  fterten  unb  e^ttel  Ireucj  !^o6en  unb  öil  metjer  funben 
ijoben.  Nam  Ecclesia  est  peccatrix  unb  ift  nt(|t  %o  fet)er  ^unbig  al§  ecclesia, 
quae  credit  remis[siouem  peccatorum  et  orat,  ideo  peccat  ecclesia,  unb  bie 
^et)|Ii[ge  lt)X\ä)e.  unb  Christianus  sunt  bic  recf|ten  feunber,  qui  senciunt  pecca- 
tum. Impii  autem  et  hypocritae  sua  peccata  non  senciunt.  Hoc  discat  30 
Christianus,  ut  hunc  thesaurum  victoriae  hostinm  iu  Christo  apprehendat. 
Nam  sicut  Christus,  ita  et  tu  es.  Se^rt  glaub  "^at  b^t  ß^ttftum  JlD  et)gen 
gemalt,  ut  dicas:  6ä  ift  alle»  me^n.  Esto,  quod  reliquiae  peccati  adsint 
et  vexent,   tunc  dico:   So    ftel^et   bei   bürge   fur,    esto,   quod  inceperim  fide, 


27  Ecclesia  habet   peccatum  ro  r  29  imteti  am  Seitenrande  steht  Vide  quomodo 

Cliristiani   et   ecclesiae   potencia    sub    infirmitate   latent  ro  SOjSS    Hoc   bis  Esto   imt  ro 

34  Sanctitas  ecclesiae  ro  r 


gjt.  27  [9.  91pvil].  277 

"!  '6l)riftu§  ift  cvftaiibcii.''  In  persona  inoa  et  c|ariie  quiclem  Imbeo,  sed  extra 
persunam  in  isla  bilb  nou  habeo,  qiiia  res|urrcctio  eins  gilt  mir,  et  tnni  bin 
ic^  fclig.  Si  peccatnm  tantnni  in  enin  iaetare  possuui  et  d|ieere:  Credo  in 
Christnin,  (|ni  rcs[urre.\it,  (jni  est  a,\(mi}  l'cin  unb  nil  fc^lllb,  tUOö  mir  mangelt, 

s  ba§  finb  icf;  t)()n  Ijm.  Il)i  qnandu  p|eccatuin,  mors,  Satan  ine  terrent,  nihil 
polest  efficere,  ift  311  fc^lnacf),  et  dico:  scis,  qnid  feceris  in  isto?  Tn  acen- 
sasti  euiii  oorain  Piljato  et  Herode  iuinste,  gl)c  f)in,  !Iag  \)ijn  an.  Cnr  vis 
te  fein  an  nljemen'?  Ideo,  cjuia  dicit  mea  esse  omnia  sna.  8a§  mi(^ 
untieibovven  unb  firfjft  mit  bem  au^,   ba   bu   birf;   an  nergvieffen  unb  baö 

I"  maul  öerftjvcnnet^  !^aft.  Facile  pracdicatnr,  sed  qiiando  ad  treffen^  ;c.  Est 
art[iculns,  qni  verbis  non  potest  edici.  G|ratias  aifje,  si  es  snb  tnrb[a,  (juae 
libjenter  discerent,  non  inter  eos,  qui  leftern  unb  fc^enbcn  et  quibns  ridicula  res. 
Turca  et  pap[a  volunt  per  seipsos  res|nrgere,  nolnnt  istani  Bilb  nid)t  6et) 
leib,  ibi  f|ides  snccumbit.    SSilbu  bi(^  auö  beinen  äugen,  sed  aliuni  bilbe  bir 

15  in  ocnlos  unb  f)alt  birf)  gcUiiy  K.  Mei  ocnli,  luenn  fic  für  firf;  gf^cn,  Dcr= 
geffen  fic^*  mein  et  aliud  intuentnr,  nieipsnni  non  vident. 


1  über  habeo  eteht  peccatnm  mortem  sjj         5  (et)  Satan         S  über  te  fein  stehi  o  homo 
10  5(lft  unter  Kacile         12  quilnis  über  et 

')   Gemeint  das  Lied:  'ChriM  ist  ^standen  von  der  Malier  alte.'  ')   ba*  maul 

betbtennct  (unten  Z.  3.5^  vgl.  ünsre  Ausg.  Bd.  19,  664  zu  36-2,  10.  ')  quando  ad  ttcffen 

erg.  totnmt.        *\  fid^  =  fie. 

NJ  tum  non  suni  perfectns,  sed  permaneo  peccator  in  vita,  m^t  bem  glauben 
ift  fie  l)et)lig,  feo  l^at  er  bennod)  angctjaben,  apprehenso  Christo  omnia  habet. 
Qtianivis  in  carne  alia  seTieio,  tarnen  in  2  effigie  Christi  alia  video,  'iia^  ic§ 

20  mic^  ann!^eme,  hal-  getoife  mel)n  fet),  tanquam  ego  resnscitatus  essem  hodie. 
Ergo  dico:  habeo  peccatnm,  sed  credo  in  Hiesum  Christum  resuscitatum. 
Sßa?  mt)r  mangelt,  ba§  l)ab  id^  Ijie  erfüllet,  ita  peccati  morsus  et  sathanae 
nihil  ])otuit,  Esto,  quod  non  satis  credani,  ^o  ftet)et  ^l)riftu§  fur  et  dicam: 
fenneftu,  ben  blu  bor  5)3iIato  öer!lagt  l)aft  k.  ber  ift  me^n,  tl^u  ettoaS,   aber 

•ih  er  £)at  bas  maul  nerbranbt,  h)et)fee  l][)u  bo  [)t)n,  bo  er  fic^  bergriffen  l)at,  feo 
tril)rbt  er  \\6)  broUen.  Haec  sit  nostra  lueta,  quae  quidem  facile  prnedicatur, 
difficulter  antem  ereditur.  Seme  bie  fünft  tt)ol,  tunc  efBcieris  Christianus  et 
gratulare  te  in  eorum  numero  esse,  f(ui  hoc  praedicant,  quamvis  perfecte 
non  possis  credere,  satis  est  te  non  blasphemare  sicut  Turca,   Papistae,    qui 

30  hanc  imaginem  nolnnt  et  ipsi  sna  probitate  volunt  surgere.  91ic^t,  ntc^t, 
"^albt  hxä)  an  ben  ß^riftum  unb  tDet)|  ni(i§t§  bon  bel)ner  frumfet)t  unb  fie^e 
ßl^riftum  aEe^ne  an. 


23  potiiit  durcltslr  sp  darüber   uocere  potest  ap  24   l^u    (üorgtic)  24J2.5  über 

aücv  bis   bo§  steht  3(%  nl^cmc  rsäi)  feljn  a^n  sp  HO  Kacio  et  iusticiarii  secuiulam  Christi 

hnagiuem  reüciunt  ru  r        30J82  *)ii(§t  bis  on  unt  ro 


278  55rcbigtett  bei  3at)teä  15;?l. 

28.  9.  aipiit  1531. 

^rcbigt  am  Dftcrfonittng,  Mn^mittngS. 

R]  A   praudio. 

Hodie  Tjotien  lliiv  gevitvt  art[iciiliuii  de  res|ur[rectione  domiui  uou  soluin 
secundum  historiain,  sed  jiu|.  Cum  textus  sit  taiii  divcs,  ut  nesciam,  iibi 
incipieudum,  legemus  ad  fineni  et  postea  k.  Mulieres,  audistis  hodie,  iveruut 
ad  sepulLcbrura  et  Magd[alena  festinantis[sirae  cucurrit  ad  discip[nlos,  qnod  s 
videret  vacuum  scpulLchniiu.  Postea  veniunt  aliae  mulieres  et  vid|eut  duos  jc. 
post  veniunt  discipuli  cum  mulieribus  et  postea  Maria  videt  sola  dominum  jc. 
post  mulieres  vident  aliae. 

1.    manifestatio    resur[rectionis    facta    mulierib[us,    bic    anbcxil   venient 
cras  et  ultra  cras,  quanquam  hodie  factae.    Sed  Ic^ft  5euguiä  etiam  a  ludaeis   lo 

annttfi. 2s,  12 et  gentib[us  ipsis.  Textus:  'Venerunt'  unb  gaben  ben  ^ui^en  geltl  gnug. 
Hunc  textum  Math[aeus  voluit  praecipue  anjetgett  jU  ftercEen  art[iculum 
resjurrectionis  domiui,  quod  quidam  custod[es,  inquit,  veuerunt  et  dix[erunt 
pontiticibus,  tote  e§  ^^It  gattgett  fet),  ut  iiabet  Matth[aeus  2C.  Ubi  angelus 
toibber    tocä    tft,    viderunt    sepulch[rum    vacuum,    Et   ergo    resjurrexit.     @§   is 

Kattij. 28,11  mugcn  etlic^  ex  custod[ibus  Be!ert  Itjorben  fein,  dicit  Euaugelista  'etltc§\ 
fuerunt  biel  xtiifex  quam  4,  ut  pingitur,  sed  ba§  ein  mann  XXX,  40,  Ratten 
lunnen  toeg  f(^Iei(^en,  si  venisseut.    Hoc  est  ein  feve  ftarä  jeugnia  contra 

3  historiam  über  sed  nu^  (ideo)  11  .\[attli.  28.  sj)  r  17  über  ba§  ein  steht  tot 

fueruut   sp 

N]  Articulum    resurreccionis    hodie    tractavimus    secundum    historiam    et 

fructum.     äßel)I  bet  tejt  fe^er  retjd^  ift,   eum  finiemus,   si  forte  uon  amplius  20 
praedicavero.      Audistis,    quomodo    mulieres    ad    sepulchrum    festinarint    et 
maxime   Mar[ia    Magda[lena,    iuvenit    angelum    et   primo   quaerit    dominum. 
Primum    est   testimonium    resurreccionis  Christi,   ubi  mulieribus    apparuit  et 
mandavit,  ut  apostolis  annunciarent.    Aliae  manifestaciones  sequentibus  diebus 
siatti).28,8sequentur.    2)a§  lecjte  äccugni§  öon  ben  ^uben.    "S)o  fte  gingen  fet)ncn  25 
jungem  juüerfunbigen.'    Haec  historia  eciam  hodie  facta  e.st.    S)en  3!ejt 
l^at  o.  5Jlat[)[Qeu»  gejc^lifien    ad  confirmacionem  resurreccionis  Christi,  dicit, 
quomodo    custodes   convenerunt  in    civitatem   et    nunciaverunt   haud    dubio. 
Resurrecciouem    Christi    sicut   viderunt,   ita    indicarunt.     S^aS    ntugen    etliche 
frum    bliben    feljn.      Nam    euangelista    dicit:    Aliqui    illorum    hoc    feceruut.   30 
Plures   fuerunt  quam   quatuor,  unter  ben  felfiigen   etUc§  !§aBen§  angefagt. 


19  Vesperi  ro  r         20  fmiemus  c  in  legemus  sp         'Jil  sicut  uideruut  ita  über  (descriptam 
ita  mane)         Testimonium  custodum  de  Christo  ro  r  31  über  quam  bü  etlid^  stefit  nam 

tot  illorum  fuerunt,  ut  30  aut  40  possint  pellere  «2' 


9Jt.  28  [9.  «ptil].  27fl 

K]  Iiicl|aeos  ipsos,  qui  oustocl;cs  adliibiucrnnt  et  .signanint.  66en  ij  custodcs, 
qiios  bcftcHt  f)aben,  .jcugcn  pro  Christo  contra  Iud|aeos.  Ipsi  coiivicti  iu  corde 
nihil  possunt  contra  dicere,  bieten  fo  laute  jotten\  ba§  funb  unb  fd^anb. 

Qui  se  opponit    contra  verbuni,    bcv    mu-?    toU   imb    ein   tiovr  fein,    et 

5   dant  hoc  consiliuni:   Nolite   dicere   sepulLchrum   vaciium   el   adfuisse   augelos 
et  vos  territos,  si  iu  vnlgus,  löirb  jatnev  uiib  not  Irevbcn.    Puto,  quod  nun- 
quam  in  tanto  terrorc  fuissent  ut  tum.    Et  iiber  bie  fnödjcl  l)nn  bcn  bcutcP 
gegriffen  e  teraplo  et  satis  jc.     Item  quid  d[ieunt?   dicitc,   (juod    vobis   der- a'iatii).  as,  13 
niientib|us.     ?(toe  [a:   40  praesentes  eustodes  foEn  du  fdjlaffcn.     Sed  ipsi: 

10  6§  tinrb  nicfjt  Ijelffcn  coram  praefecto,  si  dixjeriraus  uos  dormisse,  qui  dicet: 
Snn  bcn  fev!ev  l)in.  Num  hoc  vobis  commisi?  Si  etiam  ad  eura  venerit 
causa,  faciemus  vos  securos.  Itaq[ue  accip[iunt  pecuuiani  et  dicunt  dormisse 
se  K.  Et  si  venit  ad  Pil|atuni  res,  certe  'ijobtnä  auä)  ft  ntuffcii  anffdjieffcn.* 
Et  fama  venit  in  vulgus  jc.     Si  non  convicti  in  conjscientia,   tum  !^etten  ftc 

16  JU  ben  ^iungern  gegriffen.  Ego  dedissem  eis  melius  consilium,  nempe  tale: 
Ite,  revolvite  iterum  lapid[em  et  sigi]|late,  tum  putabit  vulgus  eum  in 
8epul[chro*,  sed  luar  l)^n  fein  f(^er^,  quia  e§  toar  ein  gfel  ba,  angelus.    Si 

3  über  jeugen  steht  testiticaiifur  sp  7  über  fuissent  ut  tum  steht  f'uerint  pontifices  K.  sp 
nach  Et  steht  l^nBctt  sp  S  iiher  templo  steht  potuerunt  acoipere  sp         12  securos  c  in 

liberos  ap         15  «ier'ju  steht  X[a$i  sp 

')  bid^ten  \o  knie  .Rotten  Wander  ö,  609  Nr.  1  ®u  gcf)eft  mit  lammen,  laufigen  jotten 
umb.  -)  d.  h.  nicht  bloß  mit  den  Fim/ei'Bpitsen,  also  tiefer.  ^)  f'f  nmfien  Qu|fd)iefjcn 

ist  wohl  nur  Hörfehler  für  das  unten  Z.  27  Überlieferte.  *)  s.  an  dieser  Stelle  den 

durchbrechenden  Humor  Luthers. 

N]  Finnum  est  testiraonium  contra  ludeos  ipsos,  qui  eum  custodire  debent,  unb 
eben  bie  felbcn  beftolten  ^utter  uff  ber  ^s^bm  fel}te  ft)nbt  uff  6l)riftu§  fel)ttcn, 

20  bo  fl)nbt  bie  3uben  in  Jammer  unb  notl),  consciencia  premuntur  unb  lieben 
an  alfeo  ]\v  ligen  et  persuadent  illos:  O  IiBen  gef eilen,  fagt  ha§  nid^t,  e§ 
Irurbe  jommer  unb  nott)  ioerben,  unb  I)aben  ijn  beutel  gegriffen  bife  über  btc 
!no(^eI  et  dant  illis  stultissimnm  consilium.  Of)o  e§  ift  ber  loar^e^t  ef)nlid^ 
tot  et    tantos   viros   omnes  dormire   aut   a  paucis   disci])ulis   esse  superatos. 

SS  Econtra  dixerunt:  Quid  dicet  Pilatus,  si  audierit  nos  dormisse?  ipse  puniet 
nos.  Econtra  ipsi  respondent:  2Bl)r  >t)tillen§  looK  bei)  l)()m  borbct^en.  S)o 
iDerben  fie  ben  5ptlatum  ouc^  mijt  gutbenen  butfjfen  muffen  gfd^offen  "^aben.' 
@§  ift  el)n  nerrtfc^er  rabt.  Ego  melius  consilium  dedisseni,  scilicet,  ut  i|isuni 
lapidem  iterum  volverent  et  dicerent  eum  adiiuc  adesse.    ^a  tten  fie  t)t)nau§ 

33  Pauor  ludeorum  et  eoi-um  mendacia  ro  r  24  paucis  (oib)  iiher  discipulis  esse 
steht  fürantibus  Christum  sp 

')  mt)t  gulbenen  bui^fcn  gjc^ojfen  vgl.  Thiele  Nr.  406  ©t  ift  mit  ber  f^tbern  bud^fcu 
gcfdEioffen;  so  auch  Unsrc  Ausy.  Bd.  K,  570,  OjlO  est  adagium  et  pulehrum,  mit  t)cifJEn§ 
bie  l)anb  fdjmiien  unb  mit  filbern  budfiflin  fdjiffeu,  vgl.  hierzu  Thiele  Nr.  256. 


280  ^WcbiQteii  bcä  3nt)vc§  1531. 

RJ  veiiisseiit  lUOOOO.  Idco  nesciuiit  aliud  quam:  ciistodcs  (jaben  ficfd^|loffcn. 
Qt)  flugc  leutc.  ©o  fol'3  g^en,  ift  nuibcrmofien  fein  et  conso|lationis  p|lcniis 
tcx|tns,  qui  se  opp|onuiit  contra  dei  verbiim,  bic  tnuffen  fo  faulen  Boffeit 
rciffcn\  ba»  !uc  uiib  felü  er!ennen.  6»  ift  fein  bn»  et  r[esui'rectio  ad  hoc 
servit.  Non  niirum,  quod  nostro  tempore  sunt  h|omines  obdurati.  Vide,  s 
(juam  isti  convicti  sint,  crfc^vodcn  iu  cordibtis,  uemo  audet  ad  sep|ulchruiii 
ire.  lani  a  gentilib[iis  iiiilitib[ns  cogiintur  audire,  quod  augelus  k.  et  super 
hoc,  quod  ab  ipsis  custodib[us  et  corde  couvicti  conimittuntur,  tarnen  mu§ 
Cl  tob  fein  q.  d.  Nos  scimus,  quod  resur[rexit  et  tarnen  vnlunius  dicere. 
Sic  Pap|istae  iudurati  non  incip[iunt  sie  perrumpere  liodie,  sed  prius  actum,  lo 
etiam  ii,  qui  ord|iuatione  divina  ordinati,  ba§  Ijeiffen  p|eccata  in  s[piritum 
s|anctum,  illis  non  est  ,^n  tobten,  sed  oportet  maneant  in  errore  in  aeternum. 
Si  fetten  laffen  gnug  fein,  quod  Christum  crucifix|issent  et  sep|eb"iss[ent,  tum 
oratio  iuvisset  eos,  nt  etiam  Aug[ustinus.^  Nam  er  Iie§  fo  pl'ebtgen  per 
3, n.  10  Apostolos:  'per  ignorantiam',  'revertimiui',  e§  fol  enc^  bei'geben  3C.  Sed  i5 
laffenS  ba  nii^t  Blieifien,  sed  d|icunt:  toiv  "^aben  nic^t  unvec^t  bvan  tt)an,  etsi 
sciamus  male  fecisse.  S)a§  finb  pjeccata  in  s^piritum  s|anctum,  Impugnatio 
veritatis  agnitae.  Si  nostri,  papa  et  Card|inaLles  UjiffenS,  quod  sit  dei 
verbum  et  scrip|t[ura,  sed  nolunt  pati.     Pro  hoc  pjeccato  non  orandum,  pro 


1  gefc^  eri/  zu  gefc^[of)en  sp  3  Qui  oppouunt  se  verbo  dei  sp  r  S  über  com- 

mittuntur  steht  Werben?  Bfietäeugct  sp         11J12  peccatum  in  sipiritum  sanctum  sp  r        13  über 
Si  'fetten  steht  toenn  ftc  c§  sp         15  Acto.  2.  3.  sp  r        17  über  sciamus  steht  nos  sp 

')  fo  faulen  hoffen  reiffeii  (unten  Z.  22  fold^e  lofee  {juffen  te^ffenj  d.  i.  Scherz  und  Spott 
treiben;  rgl.  DWtb.  2,  262,  ivo  zahlreiche  Belege  aus  Luthew        ^)  Siehe  Nachträge. 


20 


N]  gegangen  ttieren,  ber  enget  folbe  l)£)n  eignen  gutten  morgen  gegeben  IjobenS 
quod  vesperum  non  vidissent.  Ita  videtis:  SlUe,  bie  fi(^  lüiber  goteä  lüorti) 
legen,  f ollen  foli^e  lo^e  t)uffen  re^ffen,  ut  ab  bestiis  palpeutur,  sicut  hodie 
videmus  iu  nostris  adversarüs.  Et  non  est  mirum,  si  ita  excecati  sunt 
ludei,  qui  audierunt  testimonium  a  gentibus  et  aliis  homiuibus.  ©ie  touftenä, 
ba^  er  ufferftanben  toare,  tameu  noluerunt  dici.  6§  fol  nic^t  lounberIic§  fet)n  25 
bie  berftodung,  fie  liebet  fiif)  t)entte  nic^t  an.  Nam  hie  sauctissimus  populus 
ita  obduratus  est,  quid  iu  nostris  est  mirum?  Est  peccatum  in  spiritum 
s[auctum.  fetten  fie§  bei)  bem  tob  laf^cn  bleiben  et  resipuissent,  tunc 
venissent  ad  gratiam.  Sed  iam  addunt:  lo^r  ^aben  red^t  get^an.  Hoc  est 
peccatum  in  spintum  S[anctum  et  est  impugnacio  agnitae  veritatis.  Tales  30 
sunt  nostri,  qui  sciuut  rectum  esse,  9to(f)  toollen  fie  e»  nic^t  ^aben.    2)a§  ift 


21  über  quod  bis  vidissent  sieht  ba§  fie  lehnen  gutten  oBenbt  fetten  gebotfft  sp  21l22  Falla- 
ciae  et  mendacia  adueisarioruni  uerbi  dei  ro  r  24j2!i  Vide  duriciam  et  obstiuaciam  niundi 
in  uerbum  ab  inicio  ro  r         27  (|)ut)   Est         30  Peccatum  in  spiiituni  sanctum  ro  r 

')  cijncn  gutten  morgen  gegeben  vgl.  D  Wth.  0,  2ö62,  wo  kein  Beleg  aus  Luther. 


■DJr.  28  [9.  -Jlprit).  281 

R]  quo  ncc  Oliristiis,  (]iii:i  voliiit  diabohini  an  G5ottc<  [tnb  fe|cn  et  crrurcni  all 
ber  toar^cit  ftab.  Euiiugelistae  omnes  cl|icuut  de  hodiierno  die  et  hestcnui, 
(luod  fiierit  oftcrtag  et  sab|ba[tum,  quo  Christus  in  sep|ulchro  }c.  uub  am 
anbcvn    tag    ift   er    aiiffciftanbcn.      Mose  praeccpit,    ut  aguum   immolarcut 

s  14.  die,  (juaudo  luiia  perfecta,  quando  14  olt  Itiar,  vcl  Maroius  vel  quandoqne 
Apriiis.  2;eu  fel6cii  aöent  miiftenc;  anfjcücu  l)[)r  Dftcvfeft,  ((uando  sol  nccu- 
buerat,  fo  ging  ber  oftcrtag  an  iinb  {)ieltcnu  8  tag  ancinanbcv  6l)§  an  21.  tag, 
(juod  erat  gcftifft  a  deo  noii  pmpter  ludaeos,  sed  nostrum  |)assa,  ipiod  iios 
iiabeiiius.     5ht  tunh'j  ni(f)t  fcljlen,   cum  duraret  festum  8  dies,   Cy  muftt  bei; 

10  iSab[6at  bretn  faEcn,  quia  semper  u6cr  7  tag  ijt  sab|batum.  Ita  scniper 
liab|el)ant  Sal)batum  l)nn  bcm  oftcrlidjeit  fefte,  ut  apud  uns  certo  venit  ein 
mitlood^,  frcitag  ijnn  bte  oftcrn.  Sic  apud  eos  et  sie  luar  t)l)X  regimen  gefaft. 
lUud  Sabb[atum  IjieltenS  fonbjerlid^  gto»,  ideo  quod  etiam  fiel  Ijnn  ha^ 
oftcvilic^  feft  f)in  ein.   Fieri  )iotest,  quod  auff  oftcrtag  gelegen,  quaudo  2.  die. 

LS  1.  dicebatur  bcr  erfte  ©a^ibat.  Sicut  nos  dicinuis  ben  montag  ben  afftern 
fontag"^,  Sic  ipsi  vocant:  die  Sab(batorum.  Matth[aeus  enim  sie  scribit, 
propter  quem  intelligendum  hoc  dico.  Vuit  el)gentli(^  an3el)gen,  quo  jeit 
unb  ftunb  jc.  fic  f)c6en  t)!jr  fefte  an  am  3I6enb,  ut  nos  d[icinuis  'fe^era6enb\ 
Et  Ijnn  bcr  befpcr   eanitur   öon  betn  i'uturo   festo,    nox,   quae    sequitur,   uou 

20  gel^ort  jum  fel)ertag.     Et  ille  mos  venit  e  ludaeis.     Ipsi    itaq[ue   incip|iuiit 

4  Quando  iramolatus  fuerit  agnus  sp  r  9  SaLbatum  magnum  sp  r         17  jcit  iihcr 

(die)         18  nach  ftunb  steht  resurrexerit  sp 

')  Bei  Dietz  Sp.  47  und  DWtb.  1, 187  findet  »ick  nur  das  analof/e  'aftermontcuf  s.v.a. 
Dienstag;  dann  noch  ' aftersabhath\  der  Tag  nach  dem  hohen  SaVbath  bei  Dietz  47.  [K.D.] 

N|  fieut^e  ben  tag  gefc^c^en.  Ita  omues  Euangeh'stae  de  hodierno  et  liesterno 
dicunt,  Quod  Christus  primaui  sabathi  requieverit  et  altera  sabibathi 
surrexerit.  Nani  novistis  immolacionem  pascae  14.  Meusis  Aprilis,  h)en  bei 
mant  foH  trar,  |o  muften   fte  ben  fef6en  o^ent  post  oecasum  solis  edere 

ih  pasca,  bo  ging  bcr  oftcrtag  ffuj  an  et  duravit  8  dies  usque  ad  XXI  diem. 
Hoc  non  propter  ludeos,  sed  nostrum  pasca  ita  iustitutum  erat.  5l^ue 
fonbc  C'j  ni(^t  fel)len,  quia  Pasca  non  ccrtnm  diem  liabuit  unb  muften  S  tagen 
noc^et)nanber  feieren,  mufte  ber  faBBat^  bret)n  fallen,  qui  certo  die  feriabatur, 
sive  in  2  vel  .3  vel  4  die  contingebat.     Hoc  sabbatum  maxime  celebrabant, 

30  potuit  coutingere,  ut  1  festo  sabbatum  incidit,  et  secundum  illud  festum 
sabbathi  omnes  alias  dies  sabbathos  1,  2,  3  appellabant,  sicut  nos  ben 
ÜJiontag  2lfterf ontag ,  2)ritten  fontag,  4.  fontag  possimus  appellare.  Hoc 
scribit  Matheus  ad  contirmandum  certum  teinpus  resurreccionis.  Nam  ludei 
a  yespere  inceperunt  ferias,    sicut  et  nos    vespere  incipimus.     (S§   ift  e^ne 

'21  nach  hndierin)  sieht  die  sp         'JS  Tempus  Passah  ro  r         24  post  iiher  oecasum  sp 
27J2S  Sabbatum  in  pasca  incidit  ro  r        82  Prima  altera  tercia  sabbatlii  ro  r        33  (Sicut)  Nam 


282  5Prcbigtcu  bc?  ^al)xt^  Iftni. 

K]  iao,  am  t)eili9eii  ntenb  iinb  b'^cncn  bcn  tag.  Nostros  fcicrtag  rcd)cn  toir  üoii 
oBenb  usque  abenb  i.  e.  ba  bei  15.  tog  loeg  tDor  iinb  gieng  an  bcii  abciib 
bO'S  ieucn  fattiatS  unb  T)cttc  \o  lang  gcUif)Cvet,  tiife  licc^t  angicng,  bcr  abenb 
gl)ct  bic  giau^c  nadjt  bid  an  bcn  morgen,  ha  bridjt  bcr  tag  an  et  tum  gieng 
ba»  hjerdf  an,  Christi  resurrectio,  ergo  Christus  iacuit  in  sep|ulchro  totuni  s 
iliora  sabbati.  @^§  ift  c'6en  geraten,  ba§  cBen  bcr  fa'6'&at  ift  ffnr  gangen  nac^ 
bent  oftertag.  3luff  bcn  oftcrtag  ift  er  cBen  gecreu^igct,  ba  ift  ba«  oftcrtam 
reif;t  oufgerid^t.  Nam  q|uicquid  fecerunt  edendo  aguum,  ift  ein  öorfptel 
geloeft  huius  agai,  et  eo  die  venit  et  oblatus  est.  S)a  mit  ift  a6rog|irt  cultiis 
voteiis  t('sta[inenti  et  agnus.  Cum  iam  verus  usus  sit,  gilt  nic^t  m^er  ha^  lo 
gemeltc  unb  jalpfiennig.  Ideo  suo  paschate  et  agno  Christus  abrogavit. 
Sic  etiam  sabb[atum  verum  implevit  altera  die.  Nulkis  Iud|aeorum  unquana 
servavit,  sed  eitel  f piegelfed)ten ^  gctneft,  quia  nihil  omnino  fecerunt,  quam 
quod  ed|erunt  et  bibjerunt,  et  tanien  non  servarnnt.  Christus  vero  iacct  in 
sep|ulchro  unb  fel)ret  red^t,  l)6ret  auff  unb  Inirb  ftil,  ipse  hoc  fecit.  Sluff  is 
ben  a'6enb  be§  oftertags,  ba  bie  fonne  untcrgiieng,  scpultus,  im  ?(nfang  iacitur 
in  sepulch[ruin  et  totum  sab[batum  ruet  er  au§,  sequenti  die  loart  er  uic^t, 
sed    Oriente  sole  ic.     Ideo   Iud|eorum   sabbatum    niliil    valet,    quia    tantum 

3  be§  (g)  7  Christus  est  crueifixus  ipso   die  paschae.  si>  r  9  Abrogatio  veteris 

paschatis  et  agni.  sp  r         10  venis  usus  c  in  verum  Pascha  sp         11  abrogavit  (suo  agno) 
über   (suo   agno)   sieht   vetus   pascha    et  agiiuin  sp  Christus    seruauit  sabbatuui.  sp  r 

15  über  seplulohro  steht  xi^t  sp         17  über  ruet  steht  tuget  sp 

')  (ptcgelfcc^teit  (unten  Z.  28)  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  33, 679  zu  S.  225, 11  fauch  8, 533,  35; 
16,  153,  24;  19,  509,  25  etc.    K.  B.]. 

N]  re($tc  ^ibifdje  h)el)fee  ben  tag  am  l)et)|ligcn  atenbe  anc,5ul)c6en,  sicut  Gen.  1. 
i.!Dioici,5  5(6enbt  unb  morgen   ift   eljn  tag.     6u   ift   eljn   §e'ßrel)fd)cr   tog.     Non   ut  su 
mercenarii,  qiii  a  niane  ad  vesperum  computant.     S)o   ber  felBe  abenbt  l)attc 
al^o  lange  getrert,  lii^  ba-S  lic^t  an'6rac^,   bo  ift  feljn  enbc,   bo  ging  an  bi^ 
trerdt.      Ita    Chri.stus    sepultus    est    integra    die    unb    fjat   alfso    ba§    gefecj 
erfüllet,  feriatus  est.     S)er   erfte   oftertag,   cum  in  horto  esi5et,  2»  sabbathi 
erat,    cum   pateretur.     Nam    pasce  celebracio  est   parasceue,   ift    allet)ne    CljU   25 
öorfpil  gelDcft.     Sed  hoc  passah  est  abrogatura.      Nam   cum   corpus   venit, 
cedit  umbra.     Ideo  Christus  suo  pasca  et  agno  abrogat  legis  passah.     211^0 
ift  ber  3"^^"  fa'5'6att)  n^ur  ct)n  fisigelfci^ten  getncft,  etsi  omnino  se  abstine- 
bant  ab   orauibus   laboribus,   tarnen   nihil    fuit  respectu   sabathi  Christi,  qui 
vere   et  perfecte   in  sepulchro   sabbatum   feriatus   est.     In  occasu  illius  diei  30 
sabbati  legt  et   ftc§  Iju   bü§  grali   et  permanet  in   eo  nocte  et  die.     2)0  ift 

19  Dies  secundum  scripturam  uesperi  incipit  ro  r        21  (celebrant)  computant       über 
ber  fette  steht  finis  Vesperi  ro  21122  Vesper  vsque  ad  mane  durat  i-o  r  23  über  unb 

steht  sepultus  est  S2)         26  Christus  uerum  sabbatum  compleuit  ro  r        30  feriatus  est  c  in 
perfecit  sp 


Dh.  28  (9.  3(pti[].  283 

R]  fifjura,  Et  al§  geftifft  propfer  hoc  sab|l)atnni  et  aonvim.  Tp,«e  rectc  servavit, 
mortuus  et  nrlill  litiiiuini  operis  fecit  et  soliis  iaciiit  sine  custodibiiis,  (piia 
])Ost  sab|batum  venerunt,  non  diu  ciistodierunt.  Et  Textus  flicit,  quod  toto 
sab[l)ato  ftnb  ftiti  gelegen,   nemo  ausus  exire  bie  fclbige  nnc^t  am  frcitag 

5  unb  SonaBcnt.  Ubi  sab[batum  fuvutiei,  lt)erbcu§  ein  iBenig  Uä,  praesertim 
raulieres,  disci|)uli  non,  non  propter  sab[batiim,  sed  Iud|aeos,  qni  miilieril)iis 
nihil  facinnt,  et  hac  ftiHen  1.  animuiii,  tüte  cS  jtD  fteT)e  limfiS  grabe,  et 
fiierunt  pUircs  quam  3.  4,  sed  etlic§,  bie  fi(^  ju  famcn  gefrf)lagen  jc.  Ubi 
egressae,  tft  nodj  fecr  frue  gelneft,  sm-rexLeratit  ante  solis  ortiim,  et  aiitequam 

1«  veniiint  ad  sep|ul[chrum,  gf)ct  bie  Sonne  üüä)  mit  auff.  Et  interira  factum, 
ba§  fidf)  ein  terraemotus  {jat  erficht,  et  custodes  bene  senserunt,  et  dominus 
in  isto  terraemotu  er  fur  unb  left  \iä)  anfe'^en,  quod  in  ipso  solis  ortu 
resurrexerit,  et  in  isto  terraemotu  tft  cr  ba  l^in  et  sie  mortuus  in  terraemotu. 
Ubi    dominus    er    a\l?i    ex   sepul[chro   et    terraemotus    factus   et    sep|ulchrurn 

'•'•  clausiyu,  venit  angelus  et  revolvit  lapidem  et  sedet  super  lapidem  et 
vestes  IC.  Ibi  hiar  nid^t  biel  tnut»  nnb  '^er^,  sed  terrentur,  quasi  omnes 
mortui.  Ibi  f)at  er  muffen  h)ibber  berft^Jfinben  a  spi)|ul[chro,  alioqni  non  k. 
InteriQi  eunt  et  annunciant  pontif|ieil)|US,  löie  e»  ergangen  ift.  Ubi  hoc  fit, 
veuiunt  ba§  firom  öoläriein,   bie  frauen  et  veniunt  ad  sepul[chrum  et  forte 


2/.3  quia  bis  custodierunt  mit  11  Terraemotus  sp  r  12  ortu  (sit)     "^   16  nach 

5ct^  sieht  ipsis  ctistodiI)[us  sp         17  nach  non  steht  potuissent  ingredi  niulieres  sp 

N]  2u  aüerTnal  ber  fabBaf^  uffge^aten  per  Christum.  Nam  propter  Christum  erat 
illud  sabbathum  praescri]itum,  qui  vere  et  perfecte  hoc  sabbathum  persolvit. 
£)o  ber  tag  ei)n  enbe  fjat,  exieruut  Custodes,  borbor  tft§  gar  fttjEe  getüefen. 
2)0  ber  fa66at:^  bor  uBer  geloefen,  bo  tnerben  bie  lüetjfier  tzd,  discipuli  autem 
timuenint.    2)en  fte  bockten:  ben  toetiBern  ^elt  man  me^r  fur  gutt  ben  beit 

25  mennern.  Et  ]3lures  fuerunt  mulieres,  nominat  et  alias  eciam,  bte  ^a6en  fid} 
jufammen  gefc^Iagen.  Illae  primo  mane  exieruut,  euntibus  illis  ortus  est 
sol.  Ibi  incepit  terraemotus,  ha^  an  3h)et)fet  bic  ^uben  tüol  gefulct  KjaBen, 
ubi  Christus  surrexit.  S)a§  ftc§§  left  anfe!^en,  Wi  ber  6^rtftu§,  bie  rechte  fon 
ml)t    ber   fon   fet)   ufferftanben.      Et    sicut   terra    in   morte    eius   tremebat    et 

30  simul  voluit  mori,  Ita  eciam  voluit  cum  eo  resurgere.  Cum  resurrexit,  timc 
venit  angelus  amovens  lapidem.  @»  tft  el)n  ftaröer  gefel  gelueft,  fecjt  fitf) 
uff  ben  ft^e^n,  uon  timet  eos,  sed  lucebat  in  conspectu  custodiim  et  deinde 
iterum  evanuit,  alioquin  uon  surrexisseut  custodes  prae  timore,  deinde  viso 
sepulchro  vacuo   abeunt  et  annunciant.     £)ornoc§  fum^jt  ha^   frum   boüleljn 


2jf  illud  sabbathum  praesrrlptum  c  aus  ille  sabbathus  praescriptus  23J24  autem 

über  timuenint        Mulieres  audaciores  post  primam  sabbatbi  ro  r  28129  6t|nftll§  bis  uff= 

erftanben  unt  ro         29  Terremotus  ro  r        31  Angelus  ro  r         32  über  eos  steht  custodes  sp 


284  !l?rcbiglcii  bc?  3ot)vea  ir,31. 

RjiBiiivt.  IG. uuonduin  vi(l|i>iiint  ostiiini  et  cl|ieuut:  'quis  revolvet?'  Et  cog|itant  .sc  oiniiind 
frustra  isse.  Secl  iit  uiiilieres  fa|ciuut,  volunt  ire  ad  sepul[ol)riim  et,  si  uon 
l)lus,  tainen  inspicere  sepiiil[clinim.  T^bi  acced|imt,  revoliitus  lapis,  iibi  plus 
tristes,  quod  uon  lapis  3C.  iam  angiistiores,  quod  lapis  revolutus,  quia  non 
potuerunt  aliter  cog|it[are,  quam  pontif|ices  et  Pil|atus  hie  fnissent  et  5 
abstul|isseut  ipsis  311  \ä)am,  fie  Inerben  ticrftecft  l)oticn.  Ibi  ein  l)euleu  unb 
flogett.  Fiunt  aiidaces  interim  et  ingrediuntur  in  sepiilch[riim  et  fefjen  ni(f)t 
genalt)  bvauff,  nou  vid[ent  sepul|ch[rum.  Praesertim  Magjdaleua  est  dilig|eiis, 
grata  pro  beneficio,  quod  7  dae|monia.  Euangelista  dicit  eani  ex  Ga]|ilea 
venisse.  Ela  non  potest  exp|ectarc:  ubi  vidit  sep|ulchrum  vacnuiu,  it  ad  10 
3ot). 20, 13 (lisfipulos :  'Tiilerunt',  utinara  sciremus,  ubi  esset:  Incrben  ^Ijn  öcvlegt 
^aBen,  nt  nemo  sciat,  too  er  fe^.  Et  dis[cipuli,  ubi  audiunt  sep|ulehruin 
vacuum,  terrentur,  excarrunt,  einer  bcn,  alius  aliam  viam.  Aliae  interim 
Mut.  ^4, ;, niulieres  exejuntes,  iutrantes,  loquitur  angelus:  'quid  quaeritis  viven- 
tem'  jc?  loquitur  freunblic^  cum  eis.  Non  'Mafien  fo  ein  f)elt  angefleht  uee  15 
sie  lucent  ut  cum  custodib[us,  sed  hie  freunbltc^er  cum  mulicribus,  quae 
putanmt  forte  alios.  Mulieres  audientes  haec  verba  fd^lai)Cn  bie  fopffe  nibbev, 
putant  interim  eum  abstulisse  eos  vel  BefteEt  a  Pontif[icibus,  sed  porro 
admonet  eas  et  facit  ein  f(^ene  ^jrebigt  et  e.st  prima.  ©0  IjaBenä  bie  3uben 
fein  aufgierid^t,  qui  pntabant,  quod  tcolten  t)'^n  mit  ji^anb  auf  rotten.     Sed  '^o 


6  fd^aitl  (sed  e§  ift§)  14  nach  intrantes  ste/it  in  moiinmentum  np  15  nach  ^a'bcn 
steht  angeli  sp         ITjlS  Praedicatio  angeli.    Manifestatio  Christi,  sp  r 

N]a»atM6,i3et  cogitant:  'quis  nobis  avolvet  lapidem?'  unb  l^eBen  n!)i:e  ntter  crft  jugebenÄen 
be§  lapide,  attamen  muliebri  devocione  accesseruut  lachrimaturae  ad  sepulch- 
rum,  sed  videntes  lapidem  avolutum  tum  pereulsae  sunt,  lamentaverunt 
Christum  esse  ablatum.  Do  ttit)rbt  ftd^  f^n  fieulen  gef^aBen  Ijafien.  dloä) 
tnerbett  fte  !une  et  ingrediuntur  sepulchrum.  S)o  fie  fo  befummert  fetjn  et  sr, 
praecipue  Maria  Magdalena,  ex  qua  eiecerat  7  demonia,  bie  ift  ^linberlic^ 
cntbranbt  getoeft,  quae  visis  bis  mox  festinabat  ad  discipulos  nuncians 
Christum  ablatum.  S)o  fel)nbt  fte  uBelet  etfd^rodcn  quam  ex  morte  Christi: 
ex  illo  timore  omnes  exiverunt.  Interim  aliae  rauheres  occurrunt,  ad  quas 
fiut.  24, 5  loquuntur  angeli  pacifice:  'Quid  queritis  Hiesum  viventera?'  Colloquium  au 
est  amicum,  non  tarn  terribilis  aspectus,  ut  ludeis  contigit.  Sed  tameu 
mulieres  nondura  sunt  consolatae,  putant  angelos  abstulisse  et  dicuut  angeli: 
toqvi.  16, 7  'Ite,  renunciate  Petro'  jc.  'sieut  praedixit'.  Unb  ii)üt  al§0  et)ne  f(^one  tirebigt. 
9(1^0  mu^  er  öon  bcm  enget  tiom  l^t)mmel  get)rcbigt  hierben,  quem  ludei 
volebaut  obliviscendum  et  angeli  dicuut:    6r  mu§   offenBart  fe^n  eciam  per  35 

26  M^aria  Magdalena  amiee  ardebat  ro  r  2S  über  fie  bis  tjuam  steht  cogitantes  eum 
ab  bostibus  non  ablatum  esse  «/>  .W  Colloquiuni  angeloium  et  mulierum  rar  35  {inteTf} 
obliviscendum 


9h.  29  [10.  ?lpri(].  285 

ni  mu§  ni(J)t  HciBen,  ojiortct  1.  sint  angeli,  qiii  cum  pracdicent  et  .suis  verbi?, 
«jiiae  i|).'<i;  locutu.-*,  ec^ontra  Iiidei  ic.  Haeo  1.  praetlicatio,  (jnae  forte  facta, 
antequatn  clomiiiiis  ipse  .so  mauifestavit.  Et  bie  prebtgt  fal  tioi'  gtjcn.  Non 
V|ult  räum  gcOcit  spiritib|iis,  (pii  manifestatiouihus  et  .spiiritibus  um6  gljeit. 
i  Post  apparet,  (piia  appuritio  rel}tuct  fid)  emu  vorbo  unb  Icrc  Ko.  12.  J'hil.  o.|5u'3?iG 
'iu  regula\  Hoc  voluit  praecipue  pouerc,  ipiod  angeltis  prius  praedicavit: 
'.surrexit.'"  'Ecce  locus'  jc.  Et  ne  putetis,  qiiod  ablatus,  dicitnus  cum  ijjinv(.''i6!'G' 
res|nrrexi8se,  iiou  est  hie,  et  quod  sit  verum,  habetis  eius  })roj)rium  vcrbuin  jc. 
Hoc  est  ein  ftude  de  historia,  ut  melius  sciatis,  U)ie  e§  ju  gangen  fei). 

7/2   1.  Jj.v   prae<lie;itio  ?/«(         .)   Ro.  12.   Philip.  3.  sp  r 

N]  10  angelos.  5)cr  Ijer  left  fid)  aBer  nod}  iiidjt  fe{)en,  Nisi  )»rius  praodicatus 
iuerit.  Valeant  Svermeiii,  (jui  conteniinmt  verbuin.  Nam  verbum  praecedit 
Christum.  Po.stquam  annunciatus  est  per  angelos,  tunc  apparet  ip-se  Christus, 
bo  ift§  friidjt6av.  Nam  hie  angelus  praedicit  eum  surrexisse,  demonstrat 
locuni,  allegat  dictum  Christi,  qui  ita  pracdixit  sese  passurura  esse  et  praeireWattri.ss,? 
IS   in  Gallilea. 


lOjll  3)ct  bis  fuerit  unt  ro       (.'liiistus  iiüii  apparet  iii.si  prius  praedicatus  per  verlnmi  ro  r 

29,  10.  «pril  1531. 

^tcbigt  om  Dflermoutng. 

R]  Die  lunae  in   feriis  paschae. 

Euangelion,  quod  hodie  legitur,  est  etiam  de  historia,  quae  iieri  facta 
est,  et  sie  sonat  JC.  Heri  and|istis,  quod  1.  ift  gelücfen  in  res[urrectione  ista, 
quod  angeli  praedicariut,  postea  app|aruit  isto  die  .5 :   1.  Magdal[enae,  deinde 

20  mulieribus,  3.  Petro,  istis  2.     Et  vespere  aliis,  ut  Io|an[nes.    Hoc  est  prae- ^oö- sd,  la 

18  über  1   atelil  priinuin  19  noch  app|aruit  sieht  dominus  sp        über  5  steht  quiii- 

quies  sp         20  über  istis  steht  4.  sp       über  vespere  »teht  5  sp       nach  Io|an[nos  steht  scribit  sp 

N]  2tm  5Jlontage. 

Hodiernum  Euangelion  eciam  est  historia  ad  confirmacionem  resur- 
recciouis  Christi. 

Primum  fuit  huius  resurreccionis,  boS  bie  cngel  l)aben  geprebiget,  deinde 
25   Christus  5  apparuit:  Mag[dalenae,  Mulieribus,  Petro  et  his  duobus  et  deinde 


21  ro            22  ad  über  historia        Et  ecce  duo  ex   iUis  ibaiit  eodera  die  in  castellum 

LVCE  XXIIII  ro  r          24  Disposicio  historiae  ro  r  25  über  5  steJii  quinquies  sp       über 

Mag^daleuae  steht  1   ro         über  Jlulieribus  steht    2  ro  über  Petro  sieht  3  ro         aber  his 
steht  4  ro 


286  ^ptebigten  be>?  3af)te§  1581. 

R]  cipue  notandum,  qiiod  oportet  resur[rectio  praedicari,  postea  luanifestatam. 
1.  apiparuit  per  verbum  et  deinde  per  seipsum,  quia  er  'ijüU  fo  gefaft  tn§ 
Hiovt,  ut  anuuntietur  et  credatur.  Ideo  nemo  'i^at§  follcn  Öerfteljen  et  videre, 
quomodo  res|iirrexerit,  q|uanquaai  auditus  torraemütns,  qiiiu  eö  fol  t)nn  bem 
lt)|ort  Bl|ei6en  et  verbum  fol  ben  1.  ftcin  legen  S  ut  omuium  os  obturetur^  .'I 
qui  suis  operib|us  vohmt  incipere  et  1.  lapidem  ponere,  quia  ratio  non 
potest  ag|noseere,  quod  is,  (pii  sep|ultus,  et  lapis  ob|signatus,  quod  sit 
victurus  jc.  Sic  inulieres  hoc  16etDet)fen,  quaerunt  ut  mortuuin.  Et  ideo 
2iif. 24, 5 angelus :  'quid  viventem?'  q.  d.  t)l)r  f)aBt  ein  nnrec^ten  gebandcn,  discite, 
quod,  antequam  junger  sitis,  @§  ntu»  öor  mit  toort  unb  glauben  anfangen,  lo 
Ideo  istud  verbum  ang[eli  ift  forte  tonitru  contra  eos,  qui  per  opera  jc. 
quia  quaeruut  tantum  mortuum  et  cum  mortuis.  S[umma  S[uiumarum:  qui 
uoii  incipit  fein  l)|et)lig  toefen  öom  toort  unb  gliauben  au§  bem  loort,  potest 
quaerere  salutem,  vitam,  sed  nou  inveniet,  e§  loirb  ^l)m  g^en  ut  istis  feminis, 
quae  quaerunt  einen  toben.  Si  enim  meis  o|perib[us  et  vita  acquire|rem,  is 
quod  Christus  est,  et  salutem  K.  Tum  nou  '^alt  ic^  in  cou[scientia,  quod 
vivus,  sed  mortuus  iacet  inter  mort|uos,  quia  cor  impurum  nou  atfjtet,  quod 
ipse  vivens  vicerit  mortem,  sed  quod  meis  virib[us  hoc  efficere  volo,  quod 
fides  toirb  JC.     3)a§  ift,  quod  angelus  dicit:  'quid   quaeritis   viventem?' 


2i3    1.  bis   ut  unt  2  dominus   1.  appaiuit   per  verbum,   deinde  per  seipsum  sp  r 

3  fonen(ä)  12  Querentes  mortuum  Cliristum  sjj  r         13  bem  über  Wott  (2.)         17ll9  quia 

bis  fides  unt 

^)  bell  1.  ftein  legcti  vgl  Wamler  4,  813  Nr.  106  2Jlan  muß  ben  erften  Stein  legen. 
^)  ut  OS  obturetur  d.  i.  damit  das  Maul  gestopft  loerde. 

N]  occlusis  discipulis.   S)ie  ufferfte^ung  mu^  jum  erften  geprebiget  loerben,  deinde  20 
apparet.    ©er  ^at  \iä)  al^o  Ijn»  toort^  gefoft-   t'QS  er  fol  öerfunbiget  unb 
gegleuBt  luerben.    Sine  bis  omnia  facta  nihil  valent.    (g§  fol  Ijm  toort^  anfa'^en 
unb  Befielen,  ni(^t  in  unfern  loerifen  unb  norbinft,  sed  per  verbum  incipitur 
cognicio  Christi.    Ita  hie  vidcs  omnia  opera  discipulorum  vana.    Sie  fud^en 

t)^n  al'3  e^nen  tobten  mt)t  t)ren  gebancten,  ideo  erudiuntur  verbo,  ut  tide  25 
eum  quaerant.  Fulmen  est  contra  omnes  iusticiarios  quaerentes  Christum 
suis  cogitacionibus  q.  d.  ^r  muffet  lange  fud^en  unb  l)r  fudjet  l}l)n  unter  ben 
tobten.  Summa:  qui  non  in  verbo  accipit,  ber  mag  fuc^eu  obber  ni(f|t§  finben 
ben  e^nen  tobten,  sicut  hie  mulieribus  contigit.  S)en  quando  ego  meis  meritis 
volo  iustificari,  ^0  ift  er  tobt  unb  gcftorfien.  Impiuni  est  cor  meum,  quod  so 
non  videt  eum  haec  effecisse,  quae  ego  laboro.    Ulis  hie  dicit  angelus:  'Si}a§ 


20  über  occlusis  sieht  ö  ro  21  nach   apparet  steht  Christus  sp  21122  S)Ct  bis 

fol  unt  ro        Cliristus  prius  praedicatus  ab  angelis  antequam  apparet,    bcnn  er  ift  ^m  IDOrt^ 
toetfaflet  ro  r  22  über  facta  steht  bistorie   sp  24  discipulorum   c  in  mulierum  sp 

27  lesuni  quaeritis  N;izareuura  qui  est  crucifixus  ro  r         3112ST,  22  33)a§  bis  ifjut  unt  ro 


mx.  29  [10.  9lptill.  287 

It)  @uei"  judjcn  unb  iDefcn,  opcra  fomcn  bo  f)iii  nic^t  ad  eum,  nou  invenietis 
eiiin,  (Ulla  ijuaeriti.s  mortuuui.  Qui  ein  toben  ju(t)t  an  (i^rifto,  noii  invenit, 
quia  in  Christo  ift  fein  tob.  Iileo  alt  t)iel)lig  ftenbe  unb  orben  batjin  gerid^t, 
iit  iioiiiines  iuvcntiir  ad  salutem,    baö    {)el)ft    fff)Viftmn    fltd)cn    '6el)    bcu  toben 

0  unb  tob.  yic  f'uit  totns  papiatiis  et  adliuc  6cl)  vns,  (jui  nptiini  sunt,  iion  loqiior 
de  perseciitionibiis,  sed  h)en§  am  beften  gerebt,  ut  i.stae  f|tome  tueifier  dil|igunt 
Clnistum  et  qnacrunt  ex  animo  mit  l^eulen,  toeinen,  üeilangcn,  et  tarnen 
^eift:  'quid  (jiiaeriti.s  viveatem?'  Vultis  cum  inter  mortnos  jc.  i.e.  ft^et 
ab  ab  eo,  quod  furtjaBt,  quia,  quicquid  facitis,  tjeift  'ben  lebenbigen  Bei) 

lu  ben  tobten'  k. 

Haec  via  recta,   qua  inveui.s,    l)6re  mir  jU:    dico   eum  rcsur[rexisse  et 
vivere,  ha§  toort  Ia§  ba§  1.  fein,  ut  audias,  quod  fet)  auffierftanben,  ut  ipse 
met  dix|erit  et  in  Gal[ilaea.     Si  hie  non   incipis,   nunquam  venis  ba  JU.     Sisuf.  24, 6 
vero  credis  vcrbo,  luitftu  ba  jtt)  fomen  ut  ipsae.    Ipsae  fjeBcn  an  ein  tnentg  ju 

ir,  glauben,  quau[qnani  intirmiter.  Et  iacip|iniit  auff  ein  nclüc  ioeife  ju  fud)en 
unb  £)engen  fit^  an  bie  verba  angeli.  Sic  vol|uit  hoc  scribere  Euangeb'sta, 
\>a^  fol  anfallen  tiom  prebigcn:  ubi  bie  Ijetjtofcn  spiritus,  qui  d|icunt  fideni 
uon  .salvare  solam".'  Verum  est,  (jund  muiti  loci  de  b|ouis  operib[US,  quod 
argjuunt  nos  Jc.  non  bona  opera  k.     Ista   opera    sunt  meliora   quam    omnia 

so  monachorum.     Gerte  magnum  eum  fjuaerere,  qui  erat  a  potestate  damnatus. 


5    «4er  Sei)   steht   apud  ejt  TjS   quaerunt    bis   quaeritis  unt  9   ab   über  eo 

11   haec  bis  ju  unt  15  nach   incipiiunt  xteht  eum  »p  19  nach   ujiera  (2.)  steht   femi- 

narum  sp       Loci  de  opcrib[us  s}>  r         'i0l2SS,  1  Ceite  bis  Buten  unt 

N]  fuc^t  ^r?'   3t)C  e5  finbt  fid)   nic^t  al^o,   vestrae   cogitaciones   non  invenient,  sut.  24, 
t^ut   unb   laufft,    tuoe   ^in   1)V   Inollet,    quia   quaeritis  mortuum.     Ita  onuiia 
opera   iusticiariorum  nihil   aliud   sunt  quam  quaerere  Christum   mortuum  et 
nou  credere  Christum  resnscitatum   et  vivum.     Ita  totus  papatus  eciam  sin- 

25  cerissimus  fuit  in  illis  ojjeribus,  tnen  fie  i's  uff§  tiefte  geme^net  ^aBen,  ut 
hae  mulieres  faciunt  q.  d.  icaä  fuc^t  ^r  l)^n,  lüolbet  ^r  Belj  ben  tobten  fud^en, 
qni  iam  vivit?   Ita  vere  sunt  iusticiarii. 

Haec  autem  via  est  inveniendi:  @r  ift   aufferftanben  unb  leBet,   sicut 
praedixit.    S)o  B^Bt  fi(^  an.  Inen  bU)  bo  ni($t  an^efift,  nou  invenies,  si  autem 

30  huic  verbo  credideris,  tunc  invenies  eum.  Stl^o  B^Ben  bie  tDet)Ber  ben  6()l'iftum 
uff  et)n  netoe  toeljfee  an  ju  fud^en,  Bengen  fic^  an  bie  tnortB  bcr  enget.  Summa: 
Invencio  Christi  verbo  credere.  Valeant  impii  praedicatores  operum,  qui 
tollunt  opera  et  nos  calumniantur  uos  illa  damnare.  Ego  dico:  haec  opera 
mulierum    sunt   maiora   omnium  monachorum  JC.  quia   in  persequucione  hoc 


22  über  mortuum  steht  crucifixuin  ro  281-30  Haec  bis  ]§eBen  utit  ro        Vera  racin 

iuueuiendi  Cbi-istum  ro  r        30  tunc  (eciam)       Contra  iusticiario.s  qui  Clu'istum  extra  uerijum 
mortnuni   querunt  ro  r         34  über  persequucione  steht  in  capitis  periculo  sp 


288  «Ptcbtgten  bc-3  Saljve?  15:^.1. 

il]  Et  ein  groS  treffilicf)  anbacf;t  et  bona  intentio,  Non  nt  cum  eo  bulcn  vel 
gelt  Hon  l)T)nt,  sed  ibi  inem  elmritas,  anba(^t,  gute  meimiitg,  et  insuper 
eniiint  uugeutum,  et  dicit  tanien  angolus:  i[t  all§  um6  foitft  et  non  via,  qua 
enm  treffen,  Sed  ha  'i)n,  bie  falben  fttjetjcn  laffen  et  via  bcrlorn,  quia  tantum 
(|naeritis  mortiuim  K.  non  iuvenietis  enin  apud  mort[uo.'i,  qiii  vivit,  snr[rexit,  .'■ 
fudlt  l)t)n  onberä.  Ergo  cuni  istis  mulieribus  anfenglic^  uiliil  ft()et  quam 
verbum  et  fides  earuiu  cordis,  bie  falben  laffenä  ftf)en  3c.  ba^  manä  greiffen 
fan,  quod  incipiatnr  salus  a  praedicatione  de  Christo,  et  ut  ei  verbo  credam. 
Cum  autem  gefaft  luivb,  quod  dicit  angelus,  unb  lafft  bie  tobten  faren,  et 
cor  quaerit  eum  in  vita,  tum  .seq|uuntur  bona  opera,  bjienen  ben  anbern  aud^  i" 
benn  unb  bringenS  er  jto.  Non  solum  foI§  an  faljcn  unfer  feIi|(Jeit  am 
tti|ort  unb  gliauben,  sed  fol  auc^  ha§  '^eubftud  blet)ben,  quia  ba§  hier  nic^t 
fein  gelueft,  quod  semel  audissent  nuilieres  et  postea  ivissent  domum,  niiiil 
curassent,  sed  duraudum  in  fide.  Tum  d|icet  Satan:  tu  credis  in  Christum, 
sed  non  serio,  fidem  o]ierib|us  jc.  Ibi  dicendum:  Si  non  bene  credens  is 
operatur,  tarnen  Christus  bleljbt  viveus.  Post  fidem  seqiuuutur  opera,  quae 
sunt  imperfecta,  praesertim  cum  Satan  bran  toil  et  nullum  opus,  quod  se 
satis  se  üerteljbingen  !an  unb  öerant[tDorten.  Ideo  haerendum  fide  in  eo, 
qui  resur[rexit  pro  me.  Hoc  principium  et  caput  salutis,  fides  videlicet. 
Velim  experirentur  semel,  qui  tarn  multa  de  operib[us  praedicant,  ut  semel  20 


I 


4  quia  «6er  (sed)         8  tan  über  7  gteiffen       a  über  (de)       Initium  salutis  s/>  r 

N]  faciunt.  ©jo  ift  tjercjlic^e,  rel^ne  anbad^t  au^  übe  albo,  feuffen  barcjlD  falbe, 
laffen§  am  gelbe  nid;t  fel)Icn.  äßa»  fpric^t  ber  föngel?  fö§  ift  umb  fünft, 
quia  haec  via  nihil  et  frustranea  est.  Ideo  aliam  sequi  debent,  scilicet  verbo 
adherere  q.  d.  angelus:  6^  inie  feljt  ^r  foI(^e  nerrt)n,  ba§  t)x  i)^n  unter  ben 
tobten  fuc^et.  Ita  in  verbo  angeli  patefacitur  Christus  et  erigitur  fides  25 
mulierum.  3Jlan  fil^etS  unb  gret)fft§,  baä  fic^§  anl^ebt  an  bem  Irort^  unb 
bem  glauben.  Deinde  sequuntur  opera  bona,  \vm  \vt)x  ben  totben  laffen 
faren  et  vivum  appreheuderint,  tunc  operantur.  5U(^t  allel)ne  ba»  aü  am 
tDort^e  unb  glauben  fol  anfa^en,  ^unber  fol  bort)n  beftet)en,  ber  mufe  ummer 
über  in  fd^lncben,  qui  coufirmat  nos  contra  sathanam  et  peccatum,  ha§  xi)  so 
mi(^  t)n  aEen  anfe(^tungen  brau  "^alte.  Si  me  impugnaverit  peccatum,  tunc 
dico:  @iä  lebet  6^riftu§  no(^,  3)er  lDl)rbt  mtjr  "griffen,  esto,  quod  sim  peccator 
et  non  fecerim  opera.  Preterea  opera  nostra  tam  fragilia  sunt,  ut  cor[pus 
uon  possit  pacari.  S)rumb  mu^  ber  glaube  uber'^in  fd^toeben  q.  d.  toerö 
für,  Wtxd  no(^,  noc§  mu^  ber  glaube  alletin  Seligen.  Ego  vellem  nostros  35 
adversarios  semel  luctari  cum  sathana,  ut  viderent  operum  suorum  imbecilli- 


21    ift(§)  Preclarissima   mulierum  opera  nihil  sunt  et  cerripiuntur  ab  augelo  ro  r 

25128  Ita  bis  appreheuderint  mit  ro         28  ba§  (alt)         29  über  icftc^cn  siehl  1  Chor  15  iu  quo  )c. 
sfatis  ro     In  uerbo  iucipienduni  et  persistendum  ro  r         35  Inipii  iuexercitati  in  constanciis  ro  r 


«Rr.  29  (10.  Slptill.  289 

R]  cum  Sat|aiia  disputassent,  iit  «»ntireut,  lüie  ftd)/  Dcraiit|tuoiteii  funbcii  |)ai'viim 
j)eccatiim.  Ipsi  non  vivuiit,  quod  docent,  idco  IjabciiiJ  gut  idjaffcii,  voliiiit 
alios  ducere  in  viam,  quam  nuuquam  iverunt.  Tantum  noverunt,  quantum 
caccus  de  colore.^    Qui  cxporti,  nornnt  nou  tantum  ex  soi-ipt[uia,  sed  etiaui 

■■  experieutia,  qui  d|icunt:  e§  tft  el)tcl  tob  ba,  Egi)  quaerani  apud  vivos  et  in 
vita,  ut  eum  l^alt  pro  eo,  (jui  vivit.  Alii  omnes,  utcunque  quaerant,  sive 
ante  sive  post  fidem,  tft  el)tel  tob  binc(.  Extra  Cliri.stum  uiliil  vitae,  iiiiiil 
fc^irm.  2)Q'3  ift:  'quid  quaeriti?;?"  Siiuplioitcr  Oerbampt  (unnia  opera  unb 
ha^  ©uQngelium  an  bie  [tob  gefegt.    .Si  vis  vivere,  nljmb  ba§  tüort,  quod 

w  'resurrexit'.  Ego  semper  treib  istum  arl|iculum,  doucc  vixero.  2)tc  SBapft= 
efel'"  mad^en  ß^riftum,  ut  veliut  mactjcii  Icfiicubigen  unb  tob  unb  fptelen  bie 
redeten  paffton  mit  l)f)m,  et  quod  ipsi  für  gut  r)alten,  ba§  ninä  gut  fein  et 
econtra.  Sic  gaudeln  ftd)'  mit  tjijm  ut  ludaei  cum  eo  ^nn  bcr  marter= 
Vood^en.     Nam  quid  aliud  est  hoc:   si  lioc  fecero  opus,  salvus  jc?  i.  e.  volo 

15  Christum  resuscitare,  quaudo  volo.  Item  ne  edas  earnem,  ne  sis  coninnx 
i.  e.  volo  Christum  occidere,  quando  volo.  Sicut  ergo  in  templis  gefptett, 
sie  in  tote  mundo.     ®§  lernt  fil^  nic^t  operih|us,   sed   cum  tibi  pugnandum 


1   {i(5   c  in  fie  sp  S  nach    quam  steht   ipsi  sj)  7  ante  sivo  ü/ier    post   fiilem 

V2  ttier  ipsi  steht  fie  sp         13  \\i)  c  in  fie  sp 

')  =  Sie.  ')  Tantum  noverunt,  quantum  caecus  de  colore  (unten  /..  20)  rgl. 

oben  S.  113,  1.        ')  SSopftefel  rgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  11,  4S6  zu  S.  .359. 

N]  tatem,  nt  deinde  confugerent  ad  fidem.  Sed  ipsi  sunt  inexercitati ,  ideo  se 
et  alios  in  errores  ducunt.    @ie  iDoUen  öil  Pon  glauben  unb  gutten  InerdEen 

20  leren  et  tantum  de  iilo  noverunt  ut  cecus  de  colore.  Alii  antem  pii  non 
solum  ex  scriptura,  sed  experiencia  coguoverunt,  quod  opera  nihil  alind 
inveniunt  quam  Christum  morttumi.  Piorum  cor  in  verbo  heret,  in  vivo 
Christo.  Omuia  alia  opera  et  cogitaciones  fljnbt  tobten  fnc^er.  Summa: 
ft^Ied^t  Oerbampt  aUe   totxä  unb   \>a5  ©uangelion   an  bie  ftabt.    Vis  eum 

25  invenire:  tnnc  apprehende  verbura.  Hunc  articulum  volo  usque  ad  mortem 
])raedicare.  Papistae  autem  ])raedicant,  tüie  fie  lüoten.  ©ie  mad^en  passiones 
unb  tobten  unb  machen  t)^n  lebenbig,  ita  eciam  Indo  praedicant,  fie  gau!eln 
ml)t  ^^m  mi)t  e^nem  affenfpiP  \)n  ber  morter  tnoc^en,  bo  ml)t  fie  fic^ 
abmalen.    Nam  quid  aliud  est,  si  docent  opera  iustificacionis,  quam   dicere: 

30  ^ä)  tDl)l  G^riftum  erlnedfen?  Econtra  si  opera  bona  prohibitum  nubere, 
cibos  jc.  idem  est:  ^c^  )ol)l  ß^riftum  tucfen.    5tl§o  fpilen  fie  mt)t  (S^rifto. 

20/22  Alii  bis  vivo  unt  ro  Quomodo  in  cognito  uerbo  persistendum  et  quoniodo 
eftectus  bona  opera  sequantnr  ro  r  23  Quomodo  Christus  quaerendus  ro  r  27  Papistae 
Cliristum  quasi  lusores  praedicant  ro  r  2\>\30  Nam  bis  ettoeden  t<ji(  ro  Papistae  Cliristum 
occidunt  et  re.sn.scitant  ro  r 

')  offenfpil  rgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  10^,  514  su  S.  2S0,  5,  wo  weitere  Belege. 
Sut^etS  fBctU.  XXXIV  lü 


290  ^?rebiglen  be§  3o^vc§  1531. 

R]  et  te  3Cud)t  auff  tuam  vitani,  tum  iioii  consistes.  Haec  eins  astutia,  ut 
occ!|iiclat  ocjulos  et  auferat  a  nobis  Christura  et  ut  je()CU  auff  unC'.  Si  tum 
factum  et  inspex|ero,  quomodo  vixerim,  tum  actum  jc.  Et  lioc  fit  facillime, 
quia  ratio  et  natura  tan  ntd^t  f)of)er  !omen  benn  auff  bte  opera:  fo  foltu 
getf^an,  gcIcBt  f^aBert.  Si  etiam  habes  10  praeccp[ta  et  ultra  fortiticat  ista.s  s 
cog[itatioues,  ita  ut  homiuis  op|tima  opera  flaut  bte  Qiroftcu  funbe.  Sic  mihi 
quandoque  fecit,  ut  optimos  sermones,  cousilia,  adliort|atioues,  quia,  quando 
me  firingt  a  viveiite  k.  Ideo  semper  noi^  sola  fid[e  et  in  eternum  iusti- 
f[icauiur,  quia  ea  nou  disputat,  quam  from  idf)  Bin  et  quam  bona  opera  mea, 
sed  fc^(e(f)t§  nibbci"  et  d^icit  meum  uug[entuui  nihil  esse,  sed  rein  ah  löcg  to 
mit  uugeuto  unb  fud;cn  unb  allein  furgcpilbet  6t)riftum.  ^ä)  faffe  meine 
\X>nä  et  sunt  opera  mea,  sed  non  faffcu  mix  (£l)l-tftum.  Ideo  t^ut§  ber 
gl|autie  allein.  Ideo  luollen  ioir  l)aUen  et  diccre:  Sola  fides  iustificat.  Gerte 
optima  opera,  quae  inveniri  possunt,  tarnen  angelus  dicit:  'quid'  JC?  g^en 
ba  'i)n  in  max[ima  pcrtur|batione,  anbackt,  di!|igentia  unb  gelt  3C.  Ipsi  is 
djicunt:  opus  ex  charitate  factum  tacit  deo  angenljem.  Sed  hie  angelus: 
Optimum  opus  ex  charitate  3C.  ift  6I)riftum  mit  ben  tobten  fuc^en.  Ipsi 
nunqnam  tarn  b|ona  o|pera  facere  possunt.  Sed  ha§  lt)il  ber  engel  nilf)t 
^aBen,  nou  est  ber  tec^t  griff,  sed  "^alt  l)l)n  ba  für,  quod  vivat.  Et  ipsae 
nehmen  ba§  hiort  ju  er^en  et  credunt  infirme,  ba  feit  6ud§fen  unb  falben  ba  20 


7  über  eius  steht  diaboli  sj)       diaboli  astutia  sp  r         7  nach  adhortiationes  steht  ver- 
teilt JC.  sp        13  nach  Irit  steht  'ijifn  sji      nach  Certe  steht  raulierum  sunt  sp        10  Sophistae  sp  r 

]SI]  6§  Ijet)ft  alfjo:  si  vis  pugnare  contra  sathauam:  2)tr  tt)l)rft  l)^n  ni($t  ml)tt 
Inergten  fc^lafjen.  S)a  fe^e  ic^  metjne  ^unbe  et  habeo  Christum  mortmim,  non 
viventem,  bo  lige  iä)  t)m  gefecj  unb  tnerd,  tuen  fic  gleich  Decalogum  bor  fid^ 
^at,  tarnen  est  pavida  consciencia  dicens  iutra  .se:  Ita  debuisses  facere, 
deinde  terret  sathan,  ut  optima  mea  opera  faciat  inania.  Gr  lan  bie  beften  25 
tüertf  jlo  nic^t  machen.  @r  örengt  mic^  tjon  (lt)rifto.  Ideo  perpetuo  dicimus: 
Sola,  sola,  sola  fides  iustificat.  3)er  glaube  bifputtrt  m($t  mt)t  tüerrfen  unh 
^unben.  6r  fprid^t:  bct)n  faI6e  unb  fu(^eu  et  oj)era  non  possunt  hoc  tacere, 
saltem  cognicio  viventis  iu  verbo,  e.st  totum.  ^c^  Ineljfe,  ha§  id^  almofeu 
geben  fol  et  opera  facere,  sed  illis  non  apprehendimus  Christum.  Summa:  30 
tuen  atte  teuff[el  iDUttcten,  tarnen  dicimus:  sola  fides  iustificat.  Tamen  hie 
vides  preciosissima  unb  bte  ebleftcn  tOitd  mulierum  nihil  esse  nisi  quaerere 
Christum  inter  mortuos.  @§  fl)nb  i^oi^t,  untablic^e  iDerÄ,  no(^  fprid^t  ber 
enget,  er  ltit)l§  itt($t  Ijaben,  sed  dicit:  'surrexit'  q.  d.  über,  ^alt,  ba§  er  nic^t 
^ie  fe^  unb  fei)  erftanben.    Hie  incipiunt  mulieres  credere,  bo  fallen  buc^fen  35 


24  Infelix  operum  nmnium  pugna  cum  sathana  ro  r        27  gtaufie  über  Set        33  mor- 
tuos] uiuentes  35  Sola  liilc  iiistilioari  nos  securos  redilit  Opeiiiiii  iusticia  est  Iiiccrta  ro  r 


9lt.  29  [10.  Slptil].  291 

R]  l)in,  anbadjt  lliib  (ic6c,  et  fit  alia  cofritatio,  (piod  non  iiidigieaf  noptnim 
(luaercre  et  falben,  (f»  ift  ein  fein  fpiicf;lUüvt  angvli:  '(jiiid  4iiaoriti,s?' 
Hoc  verbum,  die,  est  super  oiuiiia  opera  et  merita  omuiiim  iiominiiiii  in 
imindo.    Xon  foÜen  tji)n  fuc^cn,  *pd  ipse  \erl)o  suo  priiis  jc.    Tum  fac,  «juod 

5  est  tu!  uiuiieris,  praedii'a  k.  et  (|uand()  fecisti,  non  bato  brauff,  (juia  ipsi.s 
uon  ChristuQi  quaeres,  sed  cog|ita,  ut  baö  f)cnbt|ftu(i  hü\)i,  (piod  angelus  k. 
'Surrexit,  uoa  est  liic\  nou  'cum'  jc.  i'n'  24, 5 

Haec    est    1.   praedieatio    de    resurrectione    U|nfer§    douiiiii.      Xatnod) 
folget  1.  apparitio,  bo  ^Jiagbialcna  [)in  gckuffcn  ift  et  mul|ierps  Bleiben  beljm^on  20,11(1. 

10  grabe  ftf)Cn  et  angelus  praedioat,  Magd[aleua  non  audivit.  Ubi  g'^en  Oom 
grab  mulieres,  niauet  ^Jtagbialena  allein  beljm  grabe  et  v|ult  audire,  quod 
priores,  güdlet  fie  üüd)  ijin  ein  et  videt  luvenem  unb  nimbt  fi(^§  nic^t  an 
prac  moerore  et  diligentia  et  videt  in  horte  et  putat  hortul|anum,  audivit 
quidem    eum   resurrexisse,   sed    non    '^at    braitff   gebadet.      Dominus:  ' q u c m  5oi).  20,  u 

15  (juaeris?'  'cur  fies?'  non  dicit  causam  fletus,  quasi  i{)se  uosset,  quid  in 
corde  hab|eret,  et  putat,  quod  totus  mundus  foHö  toiffeit  nee  aliud,  quam 
quod  ipsi  sit  ju  fi)nn.    '.§oleu':  bii  folt  ein  toben  l|eib  tool  tragen,  allein 

2  ^pxiä){t}noxt         Adagiuiii   -yi  r  ■>  nacli  ipsis  stellt  operibLUS  «7J  7  nach  cum 

steht   niortuis  sj)  S    1.  praedieatio   de   resur[rectione  sj>  r  9  vor   ÜJlagbjolena  steht 

IBlotio  sp  10    \.  manit'estatio   ilomiui  Magdtalenae   facta  sp  r  12  nach  videt  steht 

duminuin  ap         K>  nach  ipse  steht  dominus  sp         16  nach  putat  steht  Magda[lena  sj)       nach 
aliud  steht  putat  mundum  scire  sp         17  sit  (ij^r) 

N]  unb  falben  bo  l)l)n  et  dicunt:  prius  putabanius  lioc  bonum  opus  uugere. 
Steljn,  lDt)r  finbcn  l)()n  nid^t.    Summa:  hoc  sit  proverbium  coutra  lusticiarios: 

20  'Quid  (juaeritis  viventem  cum  mortuis?'  Cum  autem  apprehenderimus  Christum 
viventem  in  verbo,  deinde  fac  bona  opera  et  fac,  ut  tc  Christus  prius  iuvcniat, 
non  tu  eum  invenies.  2)ornoc^  prebtgc,  finge  unb  t^ue  gutä,  tt)U  Dor  barcjto, 
ut  credas  eum  vivere. 

Haec   est    prima   concio   de   resurreccione    Christi.      Nunc   sequitur  bie 

25  erfte  erfd^e^nung  Ma[riae  Magdalenae,  ben  bei)  ber  prebigt  ift  fie  nic^t  gelneft, 
sed  eum  discipulis  iterum  egressa,  qui  cum  nihil  invenirent,  abierunt.  M|aria 
Mag[dalena  sola  permansit  lachrimatura  et  sola  vidit  duos  angelos,  sed  illos 
non  consideravit,  ^unber  deinde  iuxta  se  Christum,  quem  uon  coguovit  et 
putat  esse  hortulanum,    (jui    ab  ea  quaerit,   ubi    sit  Christus,   fie   onbttoortl^ 

30  ftolcj:  '§er,  Vftu  l)t)n  tocggenommcn?'  unb  fraget  flur,  ob  er§  getban  liat,  300. 20,  ir, 
9lel)(|  al»  er  lange  mt)t  ijrc  gerebt.    ^6)  lDt)l,  ;^a   brt  folft  l)n  »nol  tragen, 


19120  Summa  bis  Christum  unt  ro        Prouerbiuin   in   iusticiarius   ro  r  25  Primo 

appaiet  Marie  Magdalene  ro  r        2S  über  non  consideravit  steht  jie  achtet  ^t  nic^t  sp       über 

iuxta  stellt  uidet  sp         29  ea]  eo  an  dieser  Stelle  kann  der  Text  nicht  völliy  in  Ordnuny  sein 

30  unb  (anbtmovtet)       nach  ^at  sieht  trnb  rebet  m^t  ^^m  sp         31  nach  geiebt  steht  ^ctte  sp 

©ie  teft  fid)  bunrfen  aUc  Iciit^  bencfen  toic  fie  ideo  mox  quaerit  an  ipse  iUum  sustulerit  sp  r 

19* 


292  ^Prcbigtcn  be§  3nf)ve?  1531. 

R]  uescit,    quid   loquitur,    et  ebria    prae   dil|ectionc  et  moeiore,    ItKniitiir  verba, 

bie  ficf}  nicf;t  veimen  ]\v  famen.    S)a  fotnpt  nu  bcr  l)err  et  praedicat  lü  met. 

Soll. 20, 16. 17 'Maria'  jc.  ba  lennct  fic  bic  fpvad).     Jpsa  provoUita.    'Xoli  me  längere.' 

'Vade    die'      Haec    est    secuuda    praedicatio,    de    qua    peracto    prandio 

dicemus. 


4  2.  praedicatio  domini  2C.  sjj  r 

N]  5oii.  20, 16  ebria    est    et    somnolenta    in    amore.    'Maria.'    S)o   fetttiet    fie    bie    fpfod^e. 
3ori. 20,17 'Noli  me  tangere.'    S)a§  ift  bie  atlbcvc  pvebigt,  quae  est  speciosissima,  bie 
h)l)l  ic^  fparen. 


30.  10.  9lptU  1531. 

^rcbigt  nm  Oftcnnontng,  nod)mittng§. 

R]  A   p  r  a  n  d  i  o. 

Hjodie  audistis,  luie  bic  Iiicbe  5}laria  5)lQgb[alena  ag[uoscit  domiiium  lo 
3oij.2o,i7et  tangit  et  ipse:  'Noli  me'  jc.  'quia  iiondum'  jc.  Et  iucipit  unb  tt)et 
tj'^r  ein  fc^one  prebigt  unb  Befall)  l)l)r  unb  fprod^:  'Vade  die  fratrib[us.' 
Qui  posset  eloqui  et  eredere.  Vos  scitis,  quod  sunius  in  art[iculo,  qui 
dicitur  Christianus,  uon  loquimur  de  operib[us,  qui  habent  suum  tempu.s, 
nempe  in  catiechismo.  Et  is  art[iculus  ift  toerb,  ut  praedicetur,  quando  n 
venit  ad  luanus,  dicit:  'Vade.'  Apo|st.olo.s  vocat  suos  f|ratres  in  se  cre- 
dentes.  S)q§  ift  gor  ein  treff|lid^,  liplLi(^,  freunb|Iid^  tuort.  Discipuli  et 
praesertim  Pet[rus    !^a6en§   lt)oI  bebuvfft,   qui    uou  solum  deseruit  d|ominum 

12  Vade  die  fratrib^iis  meis  ap  r  Ij  Articulus  iustificatioiiis  sp  r  J(>  über  ud 

steht  fuT         18  über  qui  sieht  iiet[rus  «7)       Petrus  r 

N]  Vesperi. 

Audistis  hodie,  quomodo  M[aria  Mag[dalena  voluerit  tangere  et  pro-  20 
3oi).  20, 17 hibuerit  ei,  quia  nondum  ascenderit,  unb  tl)at  bruff  elju  fc^one  prebigt:  'Vade 
annuncia  fratribus'  jc.  6§  ift  e^ne  furqe  prebigt,  |onber  fd^ene  unb 
gelüolbig,  si  quis  eam  possit  enarrare  et  eredere.  Vos  scitis  nos  iani  prae- 
dicare  articulura  resurreccionis  et  iustificacionis.  Operum  doctrina  alias 
dicitur.  Dicit:  'Annuncia  fratribus  meis'  ac.  Hie  appellat  apostolos  et  95 
credentes  in  eum  fratres.  Dulce  vcrbum  apostolis,  praecipue  Petro  maxime 
lapso,  qui  iam  fere  desperavit  et  damnabat  seipsum  et  iam  audit  se  fratrem 
appellari.     Non   cogitabat  ad   verba  Christi,   quae   audierat:    Videtis   me  in 

19  ro         22  6§  ift  el)iic  ro  Hier  (....)         23  si  über  quis         27  lucundum  luincium 
lapsis  apostolis  ro  r 


9h.  ;)0  [10.  ?lpril].  29;j 

Rj  ut  alii  (lisfii)[iili,  .sed  .se  öerBanb,   Perflurf^t  unb  gad  ficf)  hem  ücuffcl.     Et 

verbum:  '(juaudo  i-esur[rexcro,  praeccdam  in  Gal[ilat'aiii.'    Et 'pro  te  rogavi\i;,i'f."2a,"3ä' 
S)Q§  finb  fortes  loci,  qui  engere  possent  eum,  sed  tarnen  nihil. 

Ultra  hoc  iubet  Mag|d[alenam  ire  et  dicore.    'Ascendo'  JC.     Ampilis.si- 

6  nuim  verlnim  '93rubcr\  Discipiili  ijuidem  intor  se  fratrcs  et  tios,  sed  quod 
dicit:  '5Jlein',  i>a^  maä)\t  {)Ocf),  et  si  videtur,  quis  sit,  qui  loquitur,  et  hoc 
pronoinen  ma^t  fraternitatem  fo  grog  ut  nihil  in  terris  et  coelo.  Quis  est, 
qui  hoc  loquitur  et  appellat  Petrum  et  alios  et  dicit  'fratres'?  Per  quod 
mcrituni,  opus  ad  hunc  honorem  pervonerunt?    Nenipe  per  iioc,  quod  Petrus 

10  ncgavit  et  di.\it  se  non  nosse,  et  alii  aufugerunt  et  neg|averunt  mit  ber  tl^Qtt. 
Hoc  est  nierituni.  Satis,  si  di.K[is.set  servos,  disci[)nlos,  fd^ulei",  amicos,  ut 
alibi  in  Euan^gelio  k.  Est  ein  f)etücf)  ampt,  quando  quis  gloriari  potest: 
ego  sum  domini  servus,  fd^ulcr,  plus:  amicus.  Hoc  excellit,  quod  dicit: 
Vos  f|ratres  mei.     8i  hoc  verum,  oportet  nobiscum  dividat  et  cum  omnibus, 

15  quos  vocat  fratres.  Non  facit  ut  mundus:  quando  dicit  'frater',  fo  meinte : 
tcuffel,  freunb,  ^inberfid^,  sicut  rustici '  k.  Talia  verba  non  habet  dominus, 
sed  mit   ber   tljat   unb   warifieit,   (piod   rec§tfi^| äffen  B|ruber  finb  jc.     Sic 

1  flaB(§)         2  Luc.  22.  s]>  r         4  Ascendo  ad  patrem  je.  sp  r         S  fraternitas  uostra 

cum  Christo  sp  r           11  über  si  dixtisset  ateht  Si  vocasset  sp  Magnum  esset,  si  Christus 

vocasset  amicos  ic.  sp  r           14  nach  omnibus  steht   diuidat  sp  16  nach    rustici  steht  bie 
\pit§  hagcn 

')  t)inberftcf)  sicut  rustici  [bie  fpie?  ttaflcn]  so  auch  Erl.  Auay.  44,  281  ©o  ge'^ct§  fort, 
jo  Rilltet  fid),  luie  bie  Sauexn  bie  ©pieije  tragen;  vgl.  Thiele  Nr.  226;  Wander  4,  714,  36 
6r  trägt  ben  ©pie§  l)inler  ft^  >uie  bie  Säuern. 

N]  Gallilea  jc.    Petre,  pro  te  oravi  et  fide  tua,  ut  alios  confirmeris.   Haec  Petro|'^'j'*^|''' 
nihil  sunt,  ideo  magis  eum  consolatur.    Maxime  praedicandum  est  'fratribus\ 

20  Attende,  quid  sit  frater  et  coheres.  Multo  maior  emphasis  est  in  'Meis'. 
2)05  ift  %o  ftartf  al§  'Stimmet  unb  erben.  Natu  quis  est,  qui  hie  loquitur 
ad  apostolos  infiriiiosV  2ßoe  mt)t  i)abin  fie&  öorbinet?  Petrus  denegacione, 
alii  fuga:  has.  tüor  l)r  gtofe  öerbinft,  (piibus  fratres  appellati  sunt  unb  l}n 
bife  gtofee  gefclfdfjafft  fummen.     Suffecisset  eos  discipulos,  servos  appellasse, 

2b  unb  ttif)er  el)n  Ijerlit^cr  titel  gelneft,  sed  Christus  eos  non  saltem  consangui- 
neos,  sed  fratres  appellat.  £ii§  ift  cAsx  tvax,  quia  Christus  deus  loquitur 
non  ut  mundus,  qui  cum  dicit  'Nigrum',  album  intelligendum  est.*  Haec 
Christi  verba  sunt  veracia.  (Sr  nl)mpt  bie  armen  junger,  bie  öcrjagt  ft)nbt, 
ut  eos  iterum  consoletur  in  anxietatibus.  ber  untugenbt  ift  cil%  Uorgeffen  unb 


18  über  GaUilea  steht  preeuutem  sp         19  Fratribus  ro  r         20  Meis  ro  r        22123  Nullo 

operum  respectu  apostoli  fratres  Christi  ro  r         23l24  quibus  bis  tutttmeit  unt  ro         24  nach 

discipulos  steht  aut  ro  26  über  3)i§  bis  Wax  steht  hoc  uerbum   firmiter   credendum  «;; 

Christi  uerha  non  fallunt  ro  r         20  Fratris  appollacio  summa  consolacio  discipnhirum  ro  r 

'j  V'jl.  Wander  4,  426  Nr.  75  ©^ttorj  für  mctjj,  jY)'.  82  ©c^icarj  luei§  nennen. 


204  l'rcbigteii  beä  ^afjrt^  1531. 

R]  dit;|cip[nli  ücr3irci[fclt  linb  crf(^;VO(fcn  conscientin  ci'iia  (l|i>ininmn  et  corporia- 
liter  erga  ludeos  et  luibent  jevf Collagen,  iemerlid)  fjcri^,  baä  ft(^  teift,  cum 
Christiiiu  cle.«|eruerint.  S)a§  ift  al§  Devgeffctt  l)nn  etm  loort  l^in  tueg  'fratres'. 
Si  lioc,  peccata  finb  ha  ij'ui  unb  aU  bergeffen,  et  uon  solura  remissio  et 
absolutio  ba,  sed  ba§  evBtct)!  mit  ba,  qLuicquid  ipse,  et  nos  hab[emus  erBteil.  s 
Ipse  est  vita  aeteriia,  est  aeter[na  sapLientia  dei.  Est  factus  a  deo,  ut  sit 
1.  Jtüv.  1. 30  uostra  'sapieiitia,  iustitia,  redemptio,  sanctificatio'.  2)a'3  fol  unjcv  h)Ctf^[cit 
^etffen,  quod  scimus  eum  fratrem  nostrum,  et  haec  nostra  iustitia,  quod  pro 
nobis  ipse  mortuus.  Sic  omnino  fit  noster.  Sicut  ipse  est  aeteriia  sapientia, 
iustitia  est  et  habet,  Sic  uos,  quia  eum  acquirimus,  Sic  est  nostra  redemptio,  to 
q[uicquid  un^  mag  anliegen,  mors,  carcer.  3ft  ungefangen,  ift  frei)  et  lebig 
et  red|emptio  met.  Et  ea  continget  nobis.  Ideo  pestis  jc.  lini'b  uos  nid^t 
f)alten.  Sic  sauctificatio,  qjuanquam  ben  alten  \aä  am  l)al§  tragen,  peccat 
sine  intermis|sione,  lüO»  mir  feilt  an  ber  sanctificatione,  bo  ift  er  mein 
Heiligung.  Sic  etiam  Christianus  iactare  potest,  si  modo  credit,  quod  Cin-isti  is 
sapientia  sit  sua.  Si  lex,  ratio,  opus,  sapientia,  fo  Ijilfft  bie  sapientia,  quam 
uec  Satau  nee  ulhis  potest  nibberft^Ial)en. 

Vide,  quantam  hereditatem  hie  accipiaraus.  Si  aeeepi  hoc  verbum, 
quid  fecerunt  istis  suis  fraternitatibus ,  fo  munc^C,  {)anbh)cr(J[er ,  6ruber= 
f(^[afften   unb   tjeilig   et  colIa|cn  angerid^t   et  sua  opera  aliis  communioa-  20 

3/.5   at§  bis  ipse  unt         ß  vita  über  (est)  7  1.  Cor.  1.  j-  U  vor  3ft  steht  <&t  ■ij) 

13  oltcn  über  (ii)         16  nach  sapientia  steht  ni$t  ^ilfft  sp         19  Kratern itates  sp  r 

N]  fprid^t  i)u  el)n  abfolucion,  (pia  omuia  peccata,  ^0  l)r  tl)aufent  mol  loderen, 
öorgeben  et  dicit:  Tu  es  frater,  et  iion  solum  remissa  peccata,  sed  coheres 
i.sot.  1, 3ohereditatis  eternae,  ba§  ift  bas  crBc:  el)ne  ctnige  gerec^ticf el)t ,  toet)ßl)et)t, 
erlofung,  l)el)Iigung,  3)00  fol  unfer  lriel)^f)Cl)t  f)Cl)ffen,  si  Ciu-istum  cogno- 
verimus  sapienciam,  iusticiam  et  redempciouem.  Nam  sicut  ipse  est,  §0  25 
^a6en  )t)l)r  fie  OUI^.  Redempcio  i.  e.  omuia,  quae  nos  affligunt,  non  uoceut, 
quia  Christus  ift  lofe  unb  frei)  unb  nljmmer  gefangen,  %o  er  lo^  ift  et 
redemptor,  neque  sathan  jc.  et  nihil  nocebit.  2ßt)r  [)a6cn  ben  alten  fad  ^ 
unb  bie  benifi^e  Ijaubt  ^  am  fjal^e,  tum  ipsi  nos  rideant.  Hoc  acquirit  fi-ater 
Christi,  (lui  credit  in  Christum,  bem  t)l)lff  bie  h)et)^l)el)t,  bem  gefecj  noc^  3ü 
gutte  »oerrf  f)etffen  fan.  @rei)ff  brt,  Jüa§  ba§  t)or  et)ne  ^erlidje  tinb»f(|offt, 
si  possimus  verbo  credere.    Quid  eifecerunt  Papistae  suis  fraternitatibus?  tarn 

21   nach   mot   steht  mtifct  sp  23J24   bo§  ift  bis  fol  mtt  ro  23  über  gered^tidcljt 

steht  1  Chor  1   sp         Hereditas  ro  r  25  über  ipse  sieht  Christus  sp  2S  nach  nocebit 

steht  nobis  sp  30  unten  am  Seitenrande  steht  Vide  quomodo  in  Christo  Iiereditatem  adepti 
sumns  et  hereditatis  descripsio       Thesaurus  frateniitatis  Christi  ro 

')  d.  i.  'der  alte  Adain ,  vgl  Erl.  Ansg.  40,  229  e§  ift  ein  alter  bcnefdier  bald  unb 
fc^Qlcf ,  bet  Qttc  9lbQtn.  *)  benifc^c  fjnubt  vgl.  Unsrc  Ausg.  Bd.  33,  680  zu  S.  370,  S,  wo 

aii»/ühilich  darüber  gehandelt  ist. 


««t.  30  (10.  Slpril].  205 

R]  veruut?  Saucti  Petri,  Pjauli.  Ma[ri:i(',  Ioh[aniiis  bona  opcra  iiiliil  Ijclffcil,  et 
tanicn  \\m,  (|ua.si  f)ctteu  ju  öiel,  c3  ift  eitel  Scuielbrubcilfcf^aft,  per  ([utxm 
istani  divinani  f)erli(j^  6viiber[fcf;aft  flefrfjcnbet.  Sie  '^Q6cn§  unter  ben  Mdfj, 
jn  imtev  ben  Biertottii^  JC.  baS  ift  non  credere  Christmii  riiciim  fratrem,  iioii 
5  crit  vcniiu  hoc  verbiiiii :  'Die  ira[lribii.s',  sed  i)aU  hxä)  an  niicf} '  et  ego  an 
bid^,  et  tua  opera  ine  et  mea  te  iuvabunt,  et  sie  Chi-istus  non  inspiciendus 
pro  fratre  et  eins  verba  jc.  St^cn  noc^  brnuff  itnb  öcvteibigcn  fol($cn  greucl 
et  volunt,  hüv  ftelje  ut  prius.  Si  lioc,  fo  tilge  luiiic  toxtum  au§.  Non 
efficics,    ut    fraternitateni    mod^ft   opore   liuraano   et    illam    serves,    nuv    aEc 

10  biruberf (Rafften  mit  fufjen  getrctten,  slvc  Mariae  fraternitateni  sive  foHonbc^, 
sie  coneiilcata  et  abolita  fides.  glitte  bid)  bo  fur,  oportet  iiuc  vcnias  unb 
bid)  trofteft  unb  freueft  Imius  fraternitatis.  Si  credis  in  eum,  fi^ft  IJUU 
gefampten  leiten '  et  oninib(us  b|onis  et  particeps  es  oiunium  b|onorum  Christi 
et  eeontra,   taiitum   dannii.     6§  fol  bid)  niemaub  in  os  ]ä)la'i)en,  ein  ^ax 

1*  frummen,   er  t()ut  mir§  and).    Sicut  ad  Pau[hnn:  'cur   me',  non  certe,  etsira. n, 4 
tarnen  dicit  'me',   quia  sunt  f|ratres   mei,   quia  Ijnn    gefam))te  le'^en^,    habent 
eandeni  sapientiani  jc.  quia  me  habent,  qui  ego  sum.     Ideo  qui  meos  fratres 
angreifft,   et   me  Zadi.  2.   Ubi  cor,   quod    hoc   credit?    2)a  ijdbm   tt)ir  ein  sacij.  2,  u 

3  ^etlid^I:  nach  gefc^enbet  steht  Mafien  sp  7  über  eins  verba  steht  ignota  sp  nach 
©tften  steht  aduersarii  47)         läjld  eum  bis  carte  unt         15  Acto.  9.  sj)  r 

')  ^ott  biii^  an  mic^  erinnert  an  Lutlias  Lied  'Nun  freut  euch,  lieben  Christen  (jmein': 
'Er  sprach  su  mir:  Halt  dich  an  mich,  es  soll  dir  jetzt  f/elinnen^  usw.  V(/l.  auch  vorher: 
'er  sollt  mein  Bi'uder  werden.''  '-)  Kalandbruderschaften  rgl.  Bealensyklopädie  für  prot. 
Theol.  3.  Aufl.  Bd.  9  S.  703 f.  ')  t)i!it  gefampten  le^cn  (unten  Z.  31\32)  in  Gemeinschaft, 
gemeinschaftlichem  Besitz  rgl.  oben  S.  13,  SjS;  unten  S.  298, 18. 

N]  variae  fuerunt,   quod   saneti    et  opificia,   quid  effecerunt?     Collaciones   cele- 

2u  brai-uiit.  5pfui  h\ä),  fie  tci)lcii  tücvd  unternonber,  ^0  fctjner  tifyn  fclBer  f)elffen 
fon,  unb  rotten  \iä)  unb  ff^enben  bi§  cloige  bvubcrf(^afft.  Sie  ^^aten  fie  unter 
ben  tdä)  geftorc3t,  ja  unter  ben  Birtiotticf;.  Niliil  aliud  dicnnt:  Ego  non 
sum  frater  Christi,  sed  volo  rae  cum  aliis  confederare,  qui  pro  me  et  ego 
pro  illis  bene  operabor.    S)a§  ift  ftrad?  tuiber  bife  6ruberf($afft  Gfjrifti,  et 

25  adhuc  hodie  illam  abomiuacionem  defendere  volunt.  Sollen  bie  6ruber= 
fcl^afften  fet)n,  tunc  deleudus  est  textus  ille.  9Jel)n,  Ii6en  gefel|len,  nur  m^t 
fuffcn  gettrettcn  unb  gef^jrod^en:  ha§  ift  got  gelcftevt  suis  meritis  confidere. 
S)to  lüirftä  nid)t  t^un,  hto  muft  ^e()er  fmnmen  unb  l)eren  verba  Christi:  S)lü 
bift  meljn  brubcr.     Si  hoc  credideris,  tunc  omnia  tua  mea,  omnia  mea  tua 

30  sunt.    {J§  fol  bl)r  nljmanbS  et)n  Ijor  frummen,  ipse   mihi  faciet,  sicut  ad 

Sauluni   dixit:    Quid   me  persequeris?     Xm   h)t)r    ftcjen   l)n   ben   gefamleten  sipg.  9, 4 
le'^en,  leer  mel}ne  bruber  antaftet,   taftet  mic^  an.     Ita  in  Zacharia:  'Qui eortj.  2, 12 

19130    Fraternitatuiu    Papisticarum    al)omiuaciu    ru  r  23'34    sed    bis    bifc    unt    ro 

SSjSl  Clirisli  bis   Quid  ntü  ro         Quumodo   fratres  Cliristi   ei'Hciiumir  ro  r  33   Qiii  Cliri- 

stiauos  persequitur,  Christum  ipsum  persequitur  ro  r 


296  i'rebigteit  bei  3at)re§  1531. 

R]  fünft  für,  coutm  Imnc  fr6l|t(f)en  ortLtM  ein  alte  bidfe  ^aub,  cS  g^et  nic^t 
ein.  'Si  ein  ging,  tter»  ein  fi^one  prcbigt,  quae  non  dicit  Clnistuni  esse 
ludicein,  quooiodo  corain  eo  Bcft^e,  oportet  monacluis  fiam  unb  5Jleffe  Beftette, 
D[iva  Mar[ia,  sis  mea  interce[ssor.  Si  pro  ludice  habeo  Christum,  neu  tan 
l)nt  {)oIb  fein.  Nou  fuit  biet,  qui  carnificeni  jc.  Istos  tex[tus  tacjuernut:  s 
praedicarunt  et  legernnt  lä)  fo  iDoI  al§  fie,  sed  niliil  cog|noviinu.s.  Si  hoc 
cred|erem,  ban  lüev  id§  mid^  JU  tob  ertarm  u6ex  alle  principes,  Reg|es  et 
diicereiu:  bu  bift  bei  eleiibeft  trotjff  auff  erben.  Quid  econtra  ta  gegen, 
quod  mihi  dat  deiis?  non  100000  gulben,  (pianquam  etiam  det,  non  coronam 
Franciae,  non  Turc^arum,  Sed  aeteniam  iustitiam  vitam  et  q|uicquid  est  et  i" 
habet.  Ideo  mu§  ein  ^errlic^,  troftlic^  bing  fein  umb  einen  i^rtftlic^  ntenfd^. 
Oportet  s[piritiis  s|anctus  in  cor  inculcet:  folt  !^ä),  Petrus,  qui  Christum  fo 
uegavi,  bieb  d|icere  Christum  fjratrem  3C.  e§  ift  ein  giroffc  ^^offort,  quando 
quis  v|ult  iactare,  quod  sit  sanctus,  redemptus.  @§  finb  buben  t)nn  ber 
■^aubS  nehmen  un§  nnfer  e^r.  Cur  non?  volo  d|icere,  quod  doctior  omnibus  i^ 
doctorib[us  Pap|ist[icis  et  omnibus  satLanis  in  inferis,  quia  Christus  meus 
frater,  ideo  habeo  jc.  nura  fol  iä)   mt^   ni(^t  r'^umen   mein§  fle^bS,    quam 


2  gtng(§)        non  über  quae  4  über  interce|ssor  s/elU  patrona  sp  6  nach  prae- 

dicarunt steht  quidem  sp  7  bon  ton  c  in  (o  toutbe  sp  SjlO  etenbeft  bis  TurcLarum  unt 
9  100000  c  aus  200000  unter  non  coronam  steht  quando  me  persequerentur  «2»  11  Chri- 
stianus sp  r  12  nach  fo  steht  jd^enblic^  sp  13  über  l^offart  steht  apud  Pap[ani  sp  16  über 
Bat|anis  steht  diabolis  sp         17j'29T,3  nuna  bis  tVaternitatem  unt         17  quam  c  aus  quod 

')  Buben  t)nn  ber  "^aitb  vgl.  Wander  ],  496  Nr.  78  @t  ift  ein  SBube  in  bet  §aut. 
fUnsre  Ausg.  Bd.  18,  91,  18;  19,  275,  27;  24,  198,  27  u.  ö.    K.  B.J 

N]  vos  tangit,  oculorum  pupillam  tangit.'  3lber  \vtjX  l^ttben  e^ne  fc^oW^afftige, 
biäe  "^aubt,  quae  haec  verba  non  credit,  sed  dicit:  Christus  est  iudex  et 
venit  me  jiercussurus,  ideo  imploranda  est  dei  genetrix  et  sancti,  unb  erf(^rt(It  20 
qI^o  tior  G^rifto  al§  form  ^entfer,  bo  leufft  fie  jh)  meffe,  toalffartten.  Ita 
sumus  decepti,  Non  intendentes,  h)ie  et)n  'öerltfet}t  bo§  fei),  ba§  iäj  6'^riftu§ 
bruber  bt)n.  Si  vero  cognoscerem,  ^0  tourbe  idj  mi($  3h)  tobe  frehJen. 
Mundus  in  hereditate  pecuniae  gloriatur.  SßQ§  fol  iä)  ^aben?  ni(f)t  1000  (Z 
aut  coronam  regiam,  ^onber  ic^  foI  l)aben  bic  elotge  gerccf|tig!el)t ,  feligfet)t.  25 
®er  r^unt  ift  jlt)  gro^,  cor  Christianum  hunc  non  ]>otest  capere  sine  gratia. 
lila  dicit:  6§  ift  jU)  bil,  ba§  \ä)  foI  I)el)Iig,  gerecht  unb  ftum  fet)n.  D  be'^ut 
ntid^  got.  '^s^  b^n  e^n  armer  ^unber  jc.  Si  ego  credo,  quod  Christus  sit 
frater  meus,  tunc  debeo  gloriari  illo  dono.  (?r  ^at§  gerne,  ba§  man  ft(3^  be§ 
rume,  ba§  er  un§  gefc^entft  ^at.     6§  toer  funbe  nnb  fdjanbe,  ba§  ic^  mic§  30 


18  nach  oculorum  steht  meorum  sj)         21  Caro  Christi  uerbis  non  credit  sed  11t  iuflicem 

metuit  et  fugit  ro  r         23  unten  am  Seitenrande  steht  Caro  non  potest  suauissima  Christi  uerlia 

amplecti  quia  supra  omnem  captum  humanuni  sunt  ro  r  25J26   Botlbet  bis  gratia  unt  ro 

Fructus  hereditatis  Christi  ro  r         29  Vide  quomodo  Christiani  gloriari  debent  in  Christo  ro  r 


9Jt.  30  [10.  ?lpnl]  297 

R|  iiiilii  dat  Christus?  cur  noii  rl)Umen  sanctitatis  prae  omnibus  moiiacliis?  SI 
Cliristiaiuis  sutu,  saj)ieutis|simus,  potentis|simus,  doctis[siiiuis  Rex  in  terris. 
Si  noD,  non  preise  fraternitatem  Christi  unb  nitnb  mxä)§  nic^t  an,  ®§  maä)t 
bcv  alte  menfcf),  fjlcijd^  uiib  Blut,  fonft  ift§  loarlicf}  innr.    Viiles  nnno,  quid 

5  Christiainis,  Joie  er  fol  K.  quod  sit  sanctiis,  gerccf)tev,  flugcr,  toeifer,  gclevter 
quam  totus  niundus,  unb  Ia§  l)ev  trollen  cum  omuibus.  3)ei"  ^at)ft,  !f)ieifcv, 
furftcn  foEcn  mir  unter  fuffcn  liegen  et  nihil  ad  me  cum  omnibns  sancti- 
|tatib[us,  prudentLia,  gute  unb  e^r,  getoalt,  quia  Christianus  non  potest 
iiegare,  quod  Christus  tarn  potens,   sanctus,   sap|iens,    ut  omnes  R|eges  erga 

10  euni  ftnb  eitel  nieffe  unb  leijfe',  et  quod  omnes  luristae  eitel  tred  jc.  Si 
ergo  Christus  habet  et  facit  me  fratrem  et  commuuicat  mihi,  dico:  Vos 
Turcae,  Roraani  Inij)era[tores,  Caesares  non  Christiani  nihil  erga  me  estis. 
Qui  discere  potest,  discat.  Est  b|revis  lectio,  an  t)l^tn  felB§  ift  certissirae 
hiar.    Vide,  oBg  an  bir  auä)  tüoEc  tvat  tuerben.     Si  in  corde  verum  fiieis, 

15  jo  Bift  ein  giroffer  l)err  et  nemo  maior  te,  q|uanquam  ben  jd^lamen  ]aä^ 
oportet  nos  am  ^ai§  tragen,  et  tamen  dominus  super  mortem,  Satanam,  et 
q|uanquam  sim  stultus,  raendicus,  fd^lnac^,  peccator  secundum  c|arnem  et 
vetjerem  adam  et  si  coram  deo,  fo  g^et§  ©Briftll'l^  '^^>  l*^'  ^^^  meus  frater, 
si  quid  mali,   teilt  er§  mit  mir,    ecoutra,    si  boni,   ift§  mein.      Sic   territos 


2  vor  8apientis|simus  steJu  suiu  sp  5  nach  fot  sieht  r'^utnen  ijj  6  nach  omiiibus 
sieht  sapientibius  !C.  sp  6jlO  t^ieifct  hU  luristae  unt  7  nach  unter  steht  bcn  sji  nach 
nihil  steht  sunt  sp  'JJIO  erga  eum  c  in   gegen  ^'^m  sp  10  über   lel)(e  steht  teufe  sp 

ps.  l.  sp  r         19  nach  boni  steht  habet  sp 

')  eitel  nieffe  unb  le^fe  d.  h.  Lauseiei-  und  Läuse  (nife  /'.  =  Lausei  D  Wtb.  7,  H60), 
diso  ver/iditlicher  Sinn;  unten  Z.  25  itife  unb  leufee  beige.  -)  fc^lamen  fo(f  vgl.  Unsre  Ausg. 
Bd.  33,  07y  SU  S.  241,  2.5. 

N]  20  be>3  nic^t  rumen  folbe.  Ergo  si  frater  Christianus  sum,  %o  Bljn  {$)  ber 
lticl)ieftc,  frumbftc,  gcrec^fte  menfc§  uff  erben:  si  hoc  uon  fecero  et  gloriatus 
fuero,  §0  tf)ue  tc^  ni(^t  rec^t.  Ita  habetis,  ttiie  el)n  6f)nft  fi(^  rumen  unb 
ftolcjiren  fol:  3(f)  Bi)n  gelertcr,  llugcr,  gelr altiger  jc.  toi)^cr,  l)tjliger  ben 
SBapft,  fel)§er,  leuffel,  unb  muffen  ml)r  untern  fuffen  ligen,  Quia  Christus 

25  talis  est,  summa:  omnes  reges  respectu  Christiani  sunt  ni§  unb  leuße  Beige. 
3)cn  6f)riftu§  l)at§  alfeo,  met)l  iä)  feljn  Bruber  Bt)n,  Ita  dicere  possum :  Papa, 
Cesar,  quid  estis  erga  me  Christianum?  ego  sum  maior  toto  mundo.  Hie 
thesaurus  est  in  hac  parva  coucioue:  '5Jtel)n  Bruber',  fie,  baö  bufe  nur 
gleuBift:  si  ex  corde  credideris,  §o  Biftu  e^n  groffer  ben  '^t)mel  unb  erben. 

30  Esto,  quod  caro  adsit  iufirma,  tamen,  si  credideris,  es  frater  Christi.  Esto, 
quod   sim    infirmus   mendicus,    contumeliosus    secundum   carnem:    secundum 


20/2.9  Ergo  bis  fol  tint  ro  24  nach  Scuffct  steht  K.  ro  ©ilie  h)ie  e^n  Sftriff  t^umen 

Bnb  ftotcjiren  foll  ro  r         27  (omnibus  lio)  toto         29  Credendum  uerbo  ro  r        30  (habes)  es 


298  ^Jrcbiglcn  bc?  Safftes  1531. 

R]  ronsolatiir.    Non  ut  tiofUiicfjtcv,  bcrlcugiiier,  biener,  freunbe,  discipulds,  sva] 
mein  I|ic6e  finibev,  ba§  fol  l)u  ein  betvuBt  \)n^  froHc^  macfjen,  (inia  fo  fiiö 
geffldjt.'     Qi  h)tv§  fo  fcftc  iiid)t  galten,    est  culpa   vot|eris  Adam,    ideo  ne 
desperetis,  quod  finiiiter  non  cred[itis. 
Sofi. 20,17  'Ascendo':  6v  lüil  l):^n  nid^tS  tiil^et  finer  Hieikn  in  ter|ra  et  cpelis    » 

i.e.  facit  dos  fratrcs,  ut  cor  iiostruni  sit  froltc^  erga  se,  ut  non  fugiainus 
für  t)l)m  unb  furchten,  ^ia,  si  me  deus  etiaiu  sie  aspiceret.  6§  fol  aüä)  t)a 
fein.  Si  me  habes,  fol  nietnanb  in  e|elo  fein  et  inferis,  qui  tibi  leib  fol 
lüunbfd^en,  tutl  er  mit  mir  betcrlid)  fianbeln  iinb  mid^  ju  cim  fon  fjaBcn,  fol 
er  eud^  k.  i.e.  er  gcbcntftS  mit  eiic^  freunbl[icf) ,  t)etterl[ic^ ,  luic  !unb  erö  i« 
freunb|Iic^er  machen?  6'^rtftit§  l^ot  fein  anbern  ®ott  unb  öater  quam  ego. 
Cog|itamus:  deus  est  Christi  pater,  er  {)at§  gut,  scilicct  Christu.s.  Istas 
cog|itationes  ret§  au§  et  noli  fingere  2  patres.  Si  facis,  est  merum  men- 
dacium  a  diabolo.  Est  tantum  unus  pater  et  deus  et  is  meus  et  vester. 
Tbi  satan  etiam  impedit,  ut  non  in  fide  horum  verborura  durenuis,  quia  is 
natura  et  ratio  humana  pingiint  deum.  Gentiles  sie:  quaudo  erigebant 
idolum,  putabant  se  deo  ser\'ire.    Talis  deus  non  est  in  coelo  et  terra,  quia 

1  über  ut  steht  vocat  sj>         S  ne  über  ideo         .5  vor  Ascendo  steht  tneitct  sji       fincr 

ist  ifohl  Hör-  oder  Schreibfehler  für  l^intetftcHtg.  P  malt  das  Wort  nach  und  läßt  6t  unenjänzi 

Ascendo   ad   patrem    meum.  sp  r  6   se  c  in    ipsum  sp  S    nach    tibi  steht   ein  sp 

9jl0  Idem  et  vnus  pater  Christi  et  noster.  sp  r  11J15  ^ot  bis  non  mit  16  et  ratio 

über  hnmana         17  Formare  deum  sp  r 

')  fo  fu§  gebd^t  Sprichw.? 

N]  spirituni  tarnen  sum  frater  unb  ficj  l)n  gefamletten  lt)en.'    511^0  troftct  er 
bie  gefangen  gett)t)ffen.    Non  appellat  eos  bo^etoic^ter,  servos  obber  freunbe, 
^unber  übe  Brubcr.     Ergo  qui  uerbum  amant,  illud  apprehendant,  loffen  beu  so 
alten  2(bam  fid^  fperreu,  lote  er  triü,  credant  verbo. 
3dI).2o,i7  '^äj  far  uff  3tü  met)nem  fater  unb  jltt  elterm  üatcr.'    ©tlje,  er 

In^I  nichts  laffen  tjinterftettig  '6It)'6en.  Primum  dicit  se  fratrem,  deinde  allicit 
nos,  ut  ad  illuni  veniam\is  et  non  fugiamus.  Sequitnr:  posset  ali(|uis  dicero: 
2ßen  mic^  got  0U(^  alfeo  anfeilen?  Respondet:  Mens  pater  tuus  est.  2Bl)l  25 
er  mi(^  jum  foue  IjaBen,  ^o  fol  er  bi^  ouc§  jum  |one  f)aBen.  @r  §ol  nil)t 
cuc^  öeterltcf}  unb  freuntlirf)  gebenden.  Quomodo  duleiora  possnnt  esse  verba: 
Christi  patrem  meum  esse?  q.  d.  aliquis:  '^a  ß^!^riftu§  t)at  lool  elJU  gnebtgeu 
bater,  quomodo  ego  faciam?  Respondet:  S)er  Öater  tft  be^n  öatcr  ouäj,  tibi 
favet,  3ia  t^en  lül)r  öor  bem  teuffei  ^u  bem  glauben  fummen.  Nam  omnis  sn 
caro  sibi  piugit  et  format  deum.    Gentiles  sibi  suis  sacrificiis  formant  deum, 

18  Gloriacio  Christi.ina  de  hereditate  dei  ro  r  20    Fide  credenduni    uerho  contra 

carnis  opinionem  ro  r  23  .se  fratrem  c  in  nos  fratres  sp  25  nach  an]et)en  steht  Wölbe  S2> 
27  duleiora  (sunt)        30  nach  lummen  steht  funbcn  sp 

')  t'icj  \)n  ge(Qin(cttcii  It)cti  oben  S.  295, 12113. 


i 


9fr.  :!0  |10.  'Jlprill.  299 

K]  nemo  deiLs.  Item  Iiidci  Flieru[siileiii  (Hiot  loca?  Hinc  voiiit,  <jii(>(l  dcmn 
eligu,  crbendf,  loaS  ®ot  fol  gefoKcu  et  cum  opus  exco|gito,  niiod  milii  placet, 
puto  ei  quoque  placere.  Sic  mco  ctloelen  faeio  proprium  deum.  Postea 
Monaclius:  Tho  in  caenobium  et  vovcbo  castitatem  unb  gefjorifaiu.  Tllud 
5  placebit  2C.  tbi  illum  deum  invenies?  Xon  quaeie  deum  alibi  quam  jc. 
Nonna:  Ego  tt)tl  ein  3"ngiftalri  btetöcn,  fo  hsirb  G^riftu»  tnein  sponsus  k. 
Ubi  is  Christus?  ubi  sedet?  In  tuo  capite,  in  inferis,  et  servis  diaI)olo,  ut 
Paujlus  1.  Cor.  X.  IHum  deum  non  invenis:  quando  in  has  cog|itationes  i-Roi-'.  lo,  u 
gercbft,   fo  Sii'tu  idpn  bon  @|Ott  gefallen.     Sed  ba§  ift§:  '3 et)   fare  auff, 

10  I|te6en  Bniber,  ber  feilet  ntc^t,  liabet  certe  patrem,  et  is  e.st  vester  pater. 
Ideo  noli  alium  quaerere  patrem  et  deum.  Si  non,  fo  ift  fraternitas  ^utrent. 
Sic  etiam  facit  eomnumem  unieuique,  ut  fol  fo  tüol  rtjunicn,  (juod  nieus 
pater,  ut  pater  Christi,  et  quod  non  sim  Cesaris,  !onig§  fon,  e§  ift  txcä?> '  JC. 
sed  iiabeo,   (jui  dicitur  deus  pater.     Non  sum  solum  dominus,    Rex,   iustus, 

15  sanctus  super  omnes  Reges,  doct[ores  terrae.  Si  etiam  dei  filius  et  deus, 
cum  deus  sit  pater  mens  et  deus.  Sicut  unus  pater  et  frater  est,  sie  foI§ 
ein  tinb  fein.  Sic  foltu  gt)en  fjimel  nic^t  anberS  feljen,  quam  al§  feffe  ha 
bein  üater.    Ibi  uiiiil  quam  frcunbl[ic§!cit  unb  liefie.     Ibi  oeterlie^  ^n^,  ibi 

1  nach  ludei  slelit  circnni  sp  J  eTbcncE(§)  -j  nach  quam  xlelit  ex  vei-ho  siio  s/) 

8  1  Cor.  10.  r  12116  Sic  bis  deus  (2.)  unt  14  nach  babeo  steht  patrem  ep  14115  iustus, 
sanctus  über  (.  .  ,)         171300,  5  Sic  bis  et  (2.)  unt 

')  e§  ift  trcdC§  vgl.  oben  S.  124,  6;  155, 13. 

N]  ludei  suis  idolis  fonnarunt  deum.    jDa§  f)et)ft  nKe?  be§  te($ten  gote»  gefcl)tt, 

20  ben  ba§  ift  bie  itrfacf):  ^s^)  lt)l)I  felBcr  eljnen  got  erluelen,  quia  dico:  2)a§ 
loerdf  fol  got  gefallen,  et  eligo  in  meis  opinionil)us.  Hinc  venerunt  Monachi 
dicentos:  335er  ttju  ^JJlon(^  Wcjtht,  feufc^f)el)t  geloBt,  ^o  iD^rbt  6t)riftu§  feljn 
fivutgam  fet)n.  Uli  ita  dejiingunt  ita  deum  in  celis,  qni  respiciat  meam 
virgiiiitatem.     2Bo   ftcjt   bifer   got?   t)n   met)nen   gebunden.     Sßen   brt   bife 

2.^  gebantfen  ^aft,  defecisti  a  deo.  Sed  ita  fac:  '!^ä)  far  nff  ,5h)  m et) nein 
Unter'  et  ille  pater  vester  e.st  q.  d.  StBer,  fnd^t  !et)nen  anbcrn  got  unb  bater 
ben  ben,  si  eum  neglexeritis ,  %o  ift  bie  Bruberfc^afft  au§.  Ita  vides,  (pio- 
modo  nos  ad  patrem  ducit,  ut  Christianus  posset  gloriari:  ^ä)  16t)n  ni(i§t 
el)nea  fonig«,   !et)fer§  ^on,   ^onbcr  el)ne§  ^on,  qui  dicitur  'Dens  in  celis'. 

30  3ll§o  3ceuc^t  er  un§  feo  l^art  ^n  fic§,  glel)c^  baö  lü^r  et)ne§  ft)nel  f^nbt,  sicut 
idera  est  pater  et  frater.  Ergo  crede,  in  corde  esset  nihil  nisi  gaudiimi, 
quia  cogitaciones  meae  essent  in  celis  coram  patre.     2)Q§  ift  %0  gro§  gegen 

20  3d^  lo^t  '•  in  Sie  Woüen  ^^n  sp  Omnes  gentes  et  ludei  deum  in  suis  opiiiiouibus 
eligunt  ro  r  28  unten  am  Seilenrande  steht  Christus  nobis  deum  patrem  nostruni  demon- 
strat  et  reiicit  omnia  idola  gencium ,  ludeorum  et  Papi.starum  suis  opinionibius  deum  l'or- 
mancium  ro  29  Filinm  dei  esse  omnes  hereditates  superat  ro  r  31  crede  c  in  si  hec 

uerba  sj>       nach  gaudium  steht  inesset  sp         32  gegen  c  m  ba§  sp 


300  •        ^icbigten  bc§  Satjrca  1531. 

R]  milla  iia.  Il)i  oinnes  tlR'|sau[ri  Regum  iit  ein  tobe  tou§ '  gl)en.'-  Ibi  maueret 
ein  lierrlii|,  ^er|licf}e  juöerfic^t,  ergo  non  est  3orn  in  celo,  item  iu  terris. 
1.  TOofc  3, 1.',  Si  etiam  Satan  hie  i)nn  bie  fcrfen  Mft,  Sed  icf)  iviil  tj'^nt  ben  fopff  unb 
jutretten,  et  quid  omnes  R|cges,  furften,  Episcopi?  quid  f|acerent?  fi  fonnen 
miv  ein  tnenig  l)nn  bie  ferfcn  Beiffen,  ©o  greiffet  frater  mens  et  pater  et  ego  r. 
(linber  ftc^.  Si  ergo  lDl)rb  er  bit  gefien  Cjelum  et  terram,  et  regnabis  super 
solem,  lunam  et  omnes  ereat|nras,  quia  tu  frater  mens  et  patris  mei  filius. 
Hoc  dictum  sit  b|reviter  de  bis  verbis,  quia  tücr  fi^abe,  quod  tte§  K.  Is 
qui  res[urrexit  a  mort[nis,  jjtebigt  fd^ter  5effei"  post  resur[rectionem  quam 
antea,  bo  geljort  fein  tvexä  JU,  ut  deus  pater  fiat,  nisi  sola  nuda  fides.  Ideu  lo 
ea  exercenda.  Ubi  per  eam  con|Scientia  laetificata  et  incepit,  sequitur  opus. 
Si  Christus  mihi  tam  mnita  donavit  et  tam  potentem,  sap[ientem,  doctorem 
fecit,  Num  non  propter  eum  paterer  'junget  unb  funttner,  carcerem?  quod 
vere  non  fit,  non  spontauei  ad  opus,  est  sig|num,  quod  non  'galten  bo  fut, 
quod  Christus  noster  frater,  pater  deus,  Si  non,  fo  ift  ber  mangel  nn  mir.  '5 
Ideo  arripe  ista.    Christus  dicit:  Tu  frater  es,  finb  JU  ^au§,  erbe  l)m  liintel. 


3  Gene.  3.  r         .5  über  meus  steht  Christus  sp       über  pater  steht  deus  sp         SjM  tic§ 
bis  quod  non  tmt         10  Per  quid  fit  deus  pater?  sji  r         13  eum   (non) 

')  ein  tobe  Iqii?  (unten  Z.  17)  als  Bezeichnung  völliger  Wertlosigkeit  vgl  oben  S.  297,  10. 
^)  gljcn  [fehlt  P]  wohl  =  dagegen. 

N]  aller  hielt  gut,    ut  eos  snperet  al%  et)ne  tobte  lau%.      Si  autem  impngnemnr 
a  Sathana  et  tyrannis,  oBen  f)er,  toerben  fte  mi)  jufriben  laffen,  ben  e§  ift 
ct)n  gro^  geVoefBe  uBer  mt]r,  scilicet  Christus  et  deus.    Unten  Beljft  mid^  ber 
i.a'(ofc3,i5tcuffel  et  thiranni  t)n  bie  ferffen,   sed  ego  econtra   illius  caput  contero,  quia  20 
ego  habeo  deum  patrem  et  Christum  fratrem.     @o  Btjn  it^  elin  regent  super 
cehmi,  terram  et  solem  et  Stellas  una  cum  Christo.     Haoc  sit  brevis  concio       ' 
de  illis  verbis.    S§  lüer  fcfjabe,  ba§  mon  fte  uBergcIien  folte,  tam  salutaria 
verba  Christi  viventis.    6t)rtftn§  Jjrebigt  nljue  fi^ir  Ba^   ben   tiorfjin,  e^e  er 
ftarB,    ita  ut  nos  ad  se   contrahat   per  fidem.     Adepta  fide  soquentur  opera,   2.') 
dicentcs:  öot  nt^r  me^n  '^er  ^0  t)il  getf)an,  folbe  ic^  ni(^t  unxb  fet)nt  loiHen 
jirebigen,  Iet)ben,  gut?  tBun?    S)a§  tüitrbe  al^  feföft  folgen,  sed  quia  sumus 
pigri  in  illis,   caussa  est,  quia  non   vere  credimus.     äBen§  ernft  to^er,   tunc 
sequerentur.    2Be^I§  nid^t  folgen  lül)l,   ^0  ift  ber  mangel  an  m^r.    Igitur 
Crede:  E^o  sum  frater  Christi  et  filius   dei,    heres  cell  et  terrae  et  omninm   30 


17  ut  eos  superet  c  in  ift  bogcgen  sj>        vor  Si  steht  ita  s})  M  nach  tbirauui  steht 

bie  6ct)ffen  sp         21  Qui  deum   habent  patrem  undique  sunt  secuti  ro  r        23  über  fte  steht 
tanta  uerba  sp  25  contrabat  c  in  trahat  sp  26128  §at  bis  caussa  vnt  ro  26  vor 

foIbe  steht  tooTlWtb  sp  27  Vide  quomodo  sequantur  fidem  bona  opera  ro  r         29  Torpor 

ad  bona  opera  signum  est  frigide  fidei  ro  r 


9h.  31  (ll.april].  301 

Ifl  coliiiu  et  terra,  omnia  tna,  muffen  bir  oninia  bienen  et  omiies  liostes  muffen 
bir  unterliegen,  i>a^  geben  biefe  verba.  Ideo  fc^ilt  btc^  et  non  mid^,  si  non 
credis  jc.    @§  mangelt  an  d^rifto  ni(^t,  sed  an  un§  k. 

1  über  bienen  steht  seruire  sp  '2  non  (1.)]  me 

N]  creaturariim.     geilet  b^r»,  §o  fd^ljlbe  bi(f)  unb  nid^t  &l)V"iftum,  (jui  lioc  tibi 
5  clare  dixit  suo  verbo. 


4  nach  bt(^  sieht  hxüTttb  sp 

31.  11.  3l>)ttl  1531. 

^rcbigt  am  OftcrbicnStog. 

R]  Die   Martis   in   feriis    Paschae. 

Hod|leruiuu  Eiiaugelium  scribit  Luc[as :  "S)a  fie  ba  üon  vebten'  unb  ju»ii".  2«.  setf. 
tifc^  fa|ten  ?C.    Ista  histo[ria  etiam  facta  hesterno  die.    Est  dives  Euaugeliuin 
unb  moUen  ho.^:i  l^eubtftude  für  un§  n!^emen,  quod  brinn  ft^et,  quod  ideo 

10  res|urre.\erit,  ut  in  uomine  eius  praedicari  debLeret.  Q|uaiiquam  quotidie 
aiidianius  ista  verba,  tauieu  perpetiio  iuculcauda  eoutra  falsos  glossatores. 
In  papLatu  doctum,  quod  poeuitentia  ft^e!^e  iu  3  istis:  6ei(f)t,  teh)  unb  gnug= 
t^uung.  Et  nos  ben  ^Papiften  ju  iBiüen  6el)alten  'gnugt^uung',  sed  ab'ter 
gebeut,  quod  sit,  quod  (S^riftuö  für  un§  gnug  gctf)an,  non  uns,  quia  puta- 

15  vimus,   e§  fol  glimpff,   sed  quia   non,  fo   iDolten   tt)ir  un§  rein  Oon  ^^n 


7/8  über  tebten  bis  \X\iC)  sieht  vide  Concordantiam '  sp  7  Luc.  14.  [darüber  24  sp]  r 

11  oben  am  Seitenrande  steht  Tertia  die.  ps.  8.  16.  Esa  II  sepulchrum  eius,  Hosea,  post  2 
dies  je.  sp  12  I'oenitentiae  tres  partes  sp  r  13  nach  uos  steht  hacteuu»  sp         nach 

ie^alten  steht  ba§  IDOtt  sp      nach  sed  steltt  nos  sp        lü  über  glinHjff  steht  toetben  sp 

')  Gemeint  Biigenhagens  Konkordanz  der  Evangelien,  vgl.  oben  S.  229,  3. 

N]  Die  Martis. 

'Dum  autem   haec   loquuntur,    stetit   Hiesus    in    niedio   ipsorum'sui. 24,36 

Lucae  24. 

Haec  historia  facta  est  die  primo  unb  e§  ift  et)n  let)c§t  ßuangelioii. 
20  Sumemus  statum  principalera  se  ideo  resurrexisse,  ut  praed[icaretur  poeuitentia 
et  remiss[io  peccatorum.  Qiiamvis  liaec  indies  praedicentur,  tarnen  ciun  obfus- 
centur  a  papistis,  iterum  enarremus.  Scitis  Papistas  doeuisse  poenitenciam 
in  tribus  consistere:  Contricione,  confessione  et  satisfaccione.  SB^r  ^aben 
^^n  jlD  gefoEen  unb  glintpf  satisfaccionem  toleravimus,  nisi  quod  ad  Christum 

16  ro  r         17J1S  ro         20  se  bis  poeuitentia  c  in  Oportebat  ChristuiD  pati  et  resurgere 
et  praedicai-i  poenitenciam  sp  22  23  X'apistica  Penitencia  ro  r  24  über  ^^n  steht  ben 

5|;a|)iften  ru       toleravinuis  c  in  gesotten  sp 


302  ^ütebigtcii  be?  3n'^te§  1531. 

R]  fd^eibcn,  Et  eomm  vorba  nolumus  leljbcil  in  nostra  scliola.  (Sie  Mafien  bicfc 
treffl[irfic  \ci(i)  l]nn  ben  Itinb  gefc^tagen'  et  btc  bitffc:  reit),  Beicht  imb  gnug= 
tl)uuiig,  baä  ein  li'niio  fi|e  unb  fafjc  ben  fopff  l}nn  bie  fjenbe  unb  cogptet, 
quomodo  peniteat,  unb  fol  Ijijvx  ein  Bittere  reto  ha  mit  inad^ejt,  et  cum  veuit 
peccatiim  in  inentem,  lib|eutius  bis  fecissent  quam  prius.  Postea  bie  con-  s 
fess[ionem  fo  gefpant,  ut  omuia  receu[serentur  et  Circumstantias.  Sic  urs|erunt 
homiues  ad  impos.sibile  opus  et  nuuquam  sciverunt,  quid  peccatum,  quod 
fd^enb|lic^er  ea  noverunt  p|eccata,  quae  luristae  et  carnifex  docent:  rauöen, 
ftelen,  Et  alia  pieccala  fecerunt,  quae  non  suirt,  ut  calicem  tangere.  S)ic 
^uf.  i4,47  2  fnoten',  de  quibus  hie:  'In  nomine^  sed  ex  meris  blasp[iiemiis  dei  fecerunt  lo 
C^tel  ^eilig![eit.  Ideo  eorum  Beicht,  reh)  et  satisfactio  nihil  est,  quam  etiam 
auff  unfere  opera  gefe|t.  Et  in  onnub|us  bullis:  iSi  satis  confessi  Unb  reh), 
sed  sicut  retu  unb  6eic^t,  sie  etiam  a6Ia§.  Nemo  papa  fo  front,  qui  in 
bulla  posuisset:  'ouinib[US  Hoben  con|scientiis   unb   rehsig  ^er^|en',   et  tarnen 


2  nach  tiuffe  steht  dixieruut  Sj/       SJclo  sj>  r         ö  nach  Postea  steht  ^aienä  SjP       Coii- 
fessiu  sp  T  6  reeen  erg  zu  recenseri   voluerint  sp         Circumstantias]  C'ir'*^  fehlt  hei  P 

8  nach  docent  steht   vt  sp  10  über  2  steht  jwcen  sji         nach    nomine  sleJit  eins  jc.  ne 

verbuni  quidem  sp  12  nach  gefegt  steht  Valien  sp        über  omnib|^ns  bullis  steht  proclama- 

uerunt  sp       Bullae  papaiuni  sp r 

')  Xfnxi  ben  toinb  gejc^lagen  vgl.  oben  S.  72,  lö.         ')  ®te  2  fnoten  rgl.  Thiele  Nr.  2; 
Unsre  Aitsg.  Bd.  7,  580,  19;  9,  365,  12. 

N]  traxerimus.      Sed   quia  tam   impii   sunt   contra  uos,    ideo    illorum   vocabula   is 
impia  non  feremus  in  nostra  ecclesia.     9telt)   ^aben   fie  nH)t  gebanden   lüiber 
bie  §unbe  gemacht,  üngebant  externe  et  nesciebant,  quid  in  corde.    Ita  Con- 
fessionem  ita  exegerunt,  ut  summani  thirannidem  in  recenscndo.     Et  siminia: 

ha^  ergefte  ift,  bo»  fie  nic^t  hjiffen,  h)a§  ^unbe  fei).  Tantum  illa  peccata,  quae 
luristae  et  iudex  damnat  peccata,  cognoverunt,  deinde  propria  peccata  20 
effinxerunt,  verum  peccatum  non  aguoverunt.  3.  Satisfaccionem  in  nostrLs 
meritis  collocaruut.  6i  fielet  in  allen  Suüen  be§  pabftS:  qui  contriverit  et 
confessus  fuerit,  ben  tootten  ltt)r  abla|  aEer  ^unben  geben.'  Nulhis  Papa 
nunquam  scripsit:  Contritis  et  credeiitihus  anuuncin  remis[sionem  peccatorum. 
Ita  omuia  tria  sunt  depravata.  3l6er  lOl)r  hJOUen  satisfaccionis  nomen  nic^t  25 
Iet)ben,  lotjr  looEenä  re^n  obfc^eijben  unb  bem  iRi(i)ter  unb  ^uriften  geben. 


I 


26  über  SReU)  '^oBcn  st^ht  C'ontricio  papistica  ro  Satisfaccionis  nomen  in  ecclesia  mm 
toUerandum  sed  iudicilius  tribuendum  ro  r  18  über  ita  steht  Contessio  ru  20  Papisticae 
peiiitenciae  impietas  ro  r  21  über    Satisfaccionem  steht   Satisfaccio  ro  24   Christian« 

penitencia  non  fert  satisfaccionis  nomen  ro  r  25  nach  nomeu  steht  gar  sp  26  über 

bem  bis  geben  steht  Nam  papiste  a  forensi  iudicio  mutuarunt  nomen  satisfaccionis  sp 

')  So  z.  B.  in  dem  von  Gutenherg  1455  gedruckten  Ablaßbrief:  plenissimara  omniuiu 
peccatonim  suorum  de  quibus  ore  confessi  et  corde  contriti  fueriut,  indulgentiara. 


9lr.  31  [11  Slpril).  303 

K|  aiiff  bic  iniscricordiam  clei  dabo  !C.  Tdco  istiid  verbiiin  'satisfactin^  noii 
])aticimir  in  nostiis  .scliolis  et  praedic-a[torihus,  sed  tOoUeilS  beu  iliidjtcill  Ullb 
^^>uriften,  .^endcrn  tjeimf (Riefen,  Et  Papa  istis  ijat  er§  gcftolcn,  ^[uanquain 
priii-i  iisi   lioc,  l)a()Cll  loir  311  Üb  gfjctfjatl.     Ideo  difioeimis  locjui  du  poenitcntia 

5   .sfcuiulum    Euaugelium,    iioii    .sccuiiduiii    eoniin    tfClU    Ullb  Iligcil.     3)aS  Itiort 

velD  mag  iä)  laffen  blciöcn,  sud  ift  311  fdjtoac^.  Et  hoc  ift  ju  gering: 
Cluistiis  ijüt  pro  pcccatis  uostris  gmig  getfjan,  sed  C)eift  ein  crtofung  pro 
pec'catis,  iuferis.  Poeniteutia  est  reduiiii)tio,  Haiictificatiü,  cpiod  iion  soluiu 
pro  peccatis  perpetratis,  sed  etiam  ein  Heiligung,  quod  patiens.    ^d)  hjü  bic 

10  Iport  fort  l)in  gcfcfjlücd^t  l)abcn,  filtb  ^iigcving,  quam  quod  deb|eant  defiuire, 
quid  sit  |)oenitentia.  Xic  bllffe  lüoUcil  luir  fo  jc|cn.  1.  dioit  in  nomine 
Christi  poenitentiam  praedicari  debere.  üut.  24, 47 

Suffe   in   script[ura  et   in  Euangelio   nou  solum    fol  ^eiffen   bte    crassa 
])|eccata  ut  in  })ap[atu,  et  po.stea  fec|eruut  ooutritiouem    et  attritionem,   sed, 

15  quandü  für  bcr  funbe  crfd^rideft,  nou  solum  in  istis  p|eccatis  crassis,  quae 
docuit  Papa,  sed  propter  incredulitatem,  ba§  £)eift  cor  cont|ritum,  ein  äer= 
fc^Iagcn  r)er|,  ha§  nnbet  laut  ju  fer  auff  unfer  opera  unb  310  iurtfttfd)  t)nn 
bie  f(^ul  unb  i)aua.  Sie  Petrus  verani  [)oeniteutiam  prac'dicavit  ludeis: 
'6efolt)en,  quod  sit  constitutus  Rex',  ba§  fic  t)l^m  alle  f^ulbig  finb  unb  feret  siw.  10, 42 


4   nach   prius   steht  eo    simns  «/>  Papa  mufuatus   est  vocabiJum   satisfactionis  .1 

luristis  sp  r  0  nach  hoc  steht  satistactio  sj)       SRelD  sp  r  7  Stlojiing  s/'  '"  ^  i'"" 

über  solum  li  nach  sed  steht  peiiitentia  est  s/i       Poeniteutia  sp  r         16  Cor  coutrituni  47)  r 

18  nach  ludeis  steht  ^at  «/)  WI304, 1  quod  his  ein  uut 

N]  20  2)a§  h)ortlel)n  "3ie\v'  ^ab  iä)  laffen  blclj'öcn,  feunber  eS  ift  3)0  fctiioad;. 

Ita  hoc  verbum:  '6:^rtftu§  l)at  Dor  unfer  feunbc  gnug  gctl^an'  ift  oud^  3U) 
gering,  cum  ipse  sit  redemptor  unb  erlebiger  oon  tobt,  ^unbe  unb  teuffcl.  • 
^2Ubo  fl)nbt  bi^e  loott^  jugering  jId  befintren.  Tanta  Christi  dona.  Ita  luristis 
relinquamus  satisfaccionem.  Christus  autera  dicit  hie:  poenitencia  et  remiss[io 
25  praedicetui'.  Contricio  fol  nic^t  aEel)ne  ba§  f)et)ffen,  i>a§  bic^  bie  groben 
^unben  bei)ffen,  ^onber  ba§  blo  tjn  bel^ncnt  ^ercjen  crfc^rictft  unb  fic^tft  bie 
groffen  fnotten^  incredulitatem  ic.  S)a§  ^et)ft  Couti'itum  cor,  @l)n  jcufc^lagen 
l^ercj  K.  9Jelr)  ift  jugering,  sed  ad  dominos  et  scolas  pertinet.  Sed  Petrus 
praedicat:  '@r  !^at  un»  be^i^olen  jto  ))rebtgen,  ha§  er  fet)  etjn  ric^ter'  über  sim.  10, 42 


äOjSl  CONTRICIO  i.  e.  mortificacio  et  cor  coutrituin  ro  r         ■J:j  Coutricio  aber  (Poeui- 
tencia)         2i>j'iS  Contricio  hU  jc.  unt  ro         27  nach  K.  steht  uiurinuracionem  contra  deuiu  sp 
Contritum  cor  et  humiliatus  Spiritus  Contricio  dicitur  ro  r         28  über  dominos  bis  pertinet 
«<e/((  liberi  ad  parentes  et  discipuli  ad   praeceptorem  sp       über  Petrus  steht  Act  2  ro 

')   Vi/I.  oben  S.  302,  in. 


304  ^tcbigten  bc§  ^at)xei  1531. 

ii]3oi).i6,su6er  olle  leut  mib  feEct  ein  iivteil  über  \iä)  loh.  16.  'arg|\iet'  jc.  Si  Papa, 
sacenlos  ctiani  BlutytVüpffen  Inetltet  in  altari  et  pnrfllffcv  i.  e.  @v  f|nt  mit 
t)^neu  3U  redjcu  unb  anjufprcc^cn,  quod  damnati  an  lieifi  unb  feel.  Ibi  non 
6u§,  ba§  tc6  ein  relti  an  ^aijt  nnb  beljffc  mic^  mit  meinem  I)ev^cn,  Sed  ba§ 
SIP9.2, 37  verbum  mu^  t^nn,  quod  te  {lefc^ulibigc  et  totiini  mundiini,  ut  Pet[rus  JC.  '■> 
\taä)  \iä)  ^t)r  Ijer^  ic.  Non  solum,  bo»  bu  1  peccatum  für  bic§  nimpft,  sed 
quod  sis  infidielis,  et  quicquid  facias,  nihil  boiii  fit.  Ulara  praedicationem 
non  possunt  ferre  et  d|icunt,  fides  mnffe  nid^t  in  poeuitentia  |ein,  sed  oportet 
fides  sit  ^n  ber  S3uffc  et  cesset  cum  fide.  Papa  non  potest  d|icere,  lurista, 
quod  Christus  ein  3ufprui^  jto  mir  ijdb,  Icenn  ic^  fcI;on  tein  adulter  ?c.  unb  lo 
"^ielt  observantiam  in  Regula,  tum  non  putabat,  cum  in  ordine  legebam 
horas,  quod  diabjolo  servirem,  et  alios  vocabam,  qui  meum  exemplum 
seq|uerentur,  ha§  'ijüt  mir  pap|ista  nid^t  gefagt,  quare?  quia  oportet  credam, 
quod  sim  peecatis,  quae  non  novi,  quae  lurista  et  papa  nuuquam  vidit,  ut 
non  fidere  deo  esse  ein  berbam|)te  junbe.    Ipsi  vocant  fidem :  Credo  Christum  is 

i   fic^   c  in  fie  S}j         vor   arg|uet  steht  S|^piritus   s[anctus  sp  Act.  X.  loh.  16.  sp  r 

3  nach  unb  (1.)  steht  fic  sp       nach  non  steht  dicitur  sp  4  Poeniteutia  sp  r  6  fil^(S) 

Aoto.  2.  sp  r  8  über  sed  steht  opus  9  über  cesset  steht  poenitentia  sp  nach  djicere 
steht  nee  sp        Tom:  2  Lat:  leneii:  pa:  291''.  292*'  r  P  11  über   putabat  steht  papa  sp 

nach  legebam  steht  7  sp  12  über  vocabam  steht  provocarem  sp  14  nai;h  sim  stellt 

plenus  sp 

')  Dvri  stehen  Luthers  Sätze  über  die  Buße,  die  die  Bannbulle  verdammt  Itaite.    In 
TJnsrer  Ausg.  Bd.  6  S.  610  (Adversus  execrabilem  Antichristi  bullam). 

N]  3oii.  16, 8. 9  aÜe§  ÖoW.  Ita  Spiritus  S|anctus  novit  et  arguet  mundum  de  incredulitatc. 
Esto,  quod  Monachi  castissime  et  sincerissime  vixerint,  3loä)  lu^l  er  et)n 
ric^ter  fe^n  unb  alt§  tierbammen.  Haec  est  poenitenciae  praedicacio,  bo  oEe 
loelt  mu|  erfc^reifen,  ba§  fie  bi§  gerid^t§  fd^ulbig  fet}  et  damnata,  tuno 
•  sequetur  vera  contricio.  S)Jr)  muft  nic^t  an  c^ner  abber  qU)et)en  ^unben  -^o 
anheben,  sed  in  tota  impietate  considerata.  S)arnod^  ^ol  ber  glaufie  barcju. 
S)en  bie  hu%  mu§  fid^  mljt  bem  glauBen  an'^cben  unb  enben.  Ita  semper 
erit  terror  eciani  optimis  sanctis  corani  mundo.  Qui  in  summa  sanctitate 
incesserunt,  bie  laffen  fic§  buncEeu,  fie  borfften  nic^t  ber  Bu§,  quia  non 
oredideruut    se    esse    peecatores.      Sine    fide    non    potest   inteüigi    peccatum   25 


16  über   Ita  steht   loan  16  ro         Predicacio  Petri  poeiiitencia  incipiens  ro  r         unten 
am  Seitenrande  steht 

Nani  caro  non  uere  sentit 


,      .        .  f  Contritum  cor       1  ^^  „(„„^  „^  fiae 

l'eniteuciae  partes  {  >  .  . 

l  Fides  iuChri.stum|    pe'-ciP't»'' 


peccata,    ideo   fide   opus  est  CQN 
ut    uerbii    credamus    propo-  rnijj 
nenti  deum  iudicem    Neque 
potest    Cbristum    apprelien-  '-'^^ 
dere  uisi  fide  sola 


18  Penitenciae  praedicacio  in  Clu-isto  ro  r  20122  25t»  bis   enben  unt  ro  Penitenciae 

origo       Et  contricio  et  uiuilicacio  fide  incipit  ro  r         2ö  Sine  bis  peccatum  unt 


9lr.  31  [ll.?Umll.  305 

R]  iiioi-tiuim,  lioc  crodit  (1inl)]nliis,  Iiulaei  et  Turca,  secl  ba§  ftcf)  ein  f)Cr^  be>5 
bings  aunimpt  unb  a,[)d  ^U  fl)lllt,  ul  quod  dominus  sit  Iudex  oninium,  ut 
hie:  praedicatc  SSllffe  i.  e.  praedicate,  (juod  daninati  omnes,  sub  ira  dei  sint, 
etiam  optimi  plus  (|uain  pessimi,  ba§  milfii,Ml  fie  glcuttett  et  d|icere:  hoe  prius 

.'.  nunquam  seivi  putans  ine  toüE  brau.  Oravi  lioras  unb  feufc^  unb  3ud)t|ig 
Don  lUciBcin  gct)alten  et  tarnen  üefbnmpt,  quia  non  eredidi  in  lesum  Ciiristura. 
Hoc  nescivi.  lam  ergo  disce.  Ergo  terreris  iiic,  (piasi  dominus  sit  ^inbci" 
bir  clava.  Non  cogitandum  au  bie  metjert,  eum  (|ua  geButt,  et  ft,  (juos 
liiratus   es,   sed  ut   sit  ein   büunevidjtag,    ut   l^et[rus:  'quem   crucifix|istis'  jc.  «M-a. 36 

10  Et  ipsis  jerftat^g  k.    2)a§  ift  bie  veh).    Sic  P[aulus  ad  Ro.  1.  'Manifestaturatom.  i,i8 
ira  super  omnes'  jc.  i.  e.  toaS  nic^t  ßTjvtfteu  ift  et  ci'edit,  credat,   sit  aeter- 
inaliter  damnaturu,  utcunque   Sauctuni.     Ideo  Pap|isLtae    cum    suis   omnibus 
ordiuib|Us  be§  X|eufel5,   sieut   gfjeu   unb    ft()en,    sed  non  oredunt.     Ideo  non 
retti  adest,  non  credunt.     Sie  Xid)U  u\V  fides,   quae  inci|>it,   quod  dicit:    tu, 

15   domine,   dieis  me   pecca|türeni,    boS   gleube  ic^  ps.  51.   hah   man    nid;t   teil  W- s'.afi- 

1  nai^h  hoc  stellt  etiam  sp  Quid  Papistat'  voeeiit  fidom  sp  r  lj2  sed  bis  fljnn  unl 
3  nach  dei  sieht  omnes  sp  5  nach  nie  steht  mit  ©Ott  sp  nach  bran  steht  jein  sp  I!  nar/i 
tarnen  steht  als  sj)  7  Pfienitentia  sp  r  S  oben  am  Seitenrande  steht  l)is[eipull  loquuntui' 
de  domino,  ipse  statim  adest  dicens  Pax  vobis.  Verbnni  Cliristi  atlcrt  pacem  conscientiis. 
Sed  ipsi  terrentur  i.  e.  eo  audito,  Non  facile  discitur  articulus  resur[rectionis,  Christus  nihil 
innittit  ad  confirmandam  fidem  discip[ulorum  de  art[iculo  resur[rectionis,  iterum  consolatur: 
quid  turbali  estis?  ostendit  eis  nianus  2C.  2.  edit  cum  ipsis  jc.  3.  q.  d.  bactenus  fuerunt  verba, 
iam  res  ipsa,  sicut  dixi  vobis,  ita  nunc  actum  est  nempe  quod  oportet  omnia  impleri  ic.  Et 
aperit  eis  sensum  seript^urae  Et  dicit  ista  2  scripta,  quod  debeat  in  nomine  suo  praedicari  S2> 
y  über  Pet[rus  quem  steht  perterruit  inquiens  47)  10  jc.   (fii$)         Ko.  \.8pr  11  nach 

ira  steht  dei  sp       nach  credat  steht  vel  sp         13  nach  ordinibius  steht  finb  sp       über  orednnt 
sieht  hoc  esse  verum  sp         14  nach   reit)  ('i.)  steht  ift  sp         15  ps.  51.  .«p  r 

N]  ioternum.  Quis  novit  incrediilitatem  et  impietatera  cordis  e.sse  peccatuui? 
6»  mu^  aEqe^t  e^n  glauBcn  bo  jel)n,  ut  hie,  si  video  Christum  esse  iudicem 
tocius  mundi,  ba§  bie  Beftcn  unb  frumöften  alte  öerbampt  fel)n.  5)a  gebort 
glaube  jlü,  ut  dicamus:  §er,  ba§  ^abc  ii)  nid;t  geteuft,  has  ha'ö  ^unbe  fei). 

•M  Ergo   crede  hoc  esse  peccatum   et   te   habere   deuni  iudicem,  qui  te  fuhiiine 

prosteriiet.     S)a§  ift  el)n  3Uifcl;mcttert  ^ercj,  sicut  Petrus  fecit  in  ludeis,  tibi  sivg.  2, 37 
.sequitur:  et  compuncta  sunt  corda  eorum.     £)a§  ift  el)ne  teilte  XitO,  bie  bo§  aips- 2. 37 
^ercj  rumb  toirfft,  ba»  tiorgiffet  bes  jcelenS  bcx  feunben  lüol,  tanta  est  copia. 
Ita  ßo.  1.  'Palam  enim  fit  ira  dei'  i.  e.  omnes  homines  sunt  damuati.     Hoc  Köm.  1,  is 

25  Papistae  non  credunt,  ergo  non  possunt  contricionem  accipere  et  non 
iudigent  consolacione.  Qui  autem  hoc  credunt,  illi  perctdsi  sunt  et  dicunt: 
§er,  i(^  gleube,  quod  sim  peccator  et  'tibi  soli  peccavi',  tunc  sequitur  con-^(.  61,  e 

18  Ad  internam  cordis  maliciam  cognoscendam  opus  est  fide  ro  r  20  nach  te  (2.) 
steht  lioc  sp  22I24  reifte  bis  1.  unt  ro  23  tanta  bis  copia  c  in  tantain  sentit  copiam 

peccatorum  »7)       Virtus  uere  Contricioiiis  ro  r 

,«utt)ct-3  äöette.    XXXI V  20 


, 


306  l'rcbigten  bc?  3ot)rc§  1531. 

R]  glieutiCtl,  qiiod  in  peccatis  simus,  quomodo  crcderemiis,  qiiod  Christus  uos 
red|enierit?  quando  Medicus  fol  Ctllcm  aegro  l^elffen,  qui  non  credit,  imo 
fpot  fein.  Oportet  priiis  credns,  quod  q|iiic*pii(l  cxtrn  Cliristuni,  sit  dani- 
uatuni  l)nu  aBgvunb  ber  IjcUen,    sive    sit  Carthnisianus    sive   ang|eliis.     Tum 

siM.  2, 37  cog|itat  homo  hoc  aud|iens:  si  omnia  perdita,  quid  faciam?  Ut  Iud|aei  ad  s 
Petrum.  Et  si  eo  in  coenobinm,  pereg[rinor,  ieinnavi  jhi  lüaffcr  Utlb  6irob, 
quid  ^ilfft?  mcf)tä.  5)a§  ift  reh),  ut  cadat  ah  omni  fiducia  suornm  operuni, 
et  aginoscere  coram  deo  et  credere  verbo,  quod  sit  sie.  Et  si  non  adsiut 
crassa  p|eceata,  tamen  fiitendum,  quod  merum  peccatum.  Si  incipio  h[onam 
cog[itationem ,   precationem,   jo  ift'3  funb.     Incipit  ergo  poenitentia  a  fide  et   lo 

sipi,  io,4.'fpinnet  fic§^  öon  bcn  toorten:  '(Bt  ift  gefegt'  Acte.  X.  33on  bent  verbo  dei 
iinb  boriTJdjIag  nnl)c6cn,  non  öon  bctnem  opcre,  geftolcn  gelt,  Sed  blü  tnuft 

iWf.  M,  3  IT.  recf}tf Cl'ttgen  hoc  verbum  ps.  51.  i.  e.  credere,  quod  verum,  si  etiam  sccundum 
ratiouem  non  scis.  S)a§  ift  ein  redete  reit  secundum  script[uram  et  Euange- 
lium,  non  secundum  luristas  et  papam.  lilam  ninib  nitf)t  in  Christianitateni  is 
unb  für  ®ott,  ba  fet)  boS  toort  6eic^t,  relo,  buffe  tob.  Poenitentia  nostra, 
quod  credis  domino,  quando  te  arguit  peccatorem,  ut  facit,  ut  ba  fuv 
erfc^]rccfeft  unb  friegft  ein  toerjogt  ^er^,   iiaU  ift  divina  poenitentia.    ^uhaS 

6  pereg  erg  zu  peregre  proficiscor  sp  Acto.  2.  xp  r         7  nach  cadat  sieht  homo  sp 

d\10  incipio  bene  cogitare  praedicatioiiem  P  11  Acto.  10.  sp  r         12  nach  bornf^tag  steht 

muftlt  sp  13  ps.  51.  sp  r         IT  über  arguit  steht  per  verbum  suum  sp  IS  über  (jev^ 

steht  cor  sp       Poenitentia  ludae  s/j  r 

')  jpinnct  fi(^  vgl.  oben  S.  194, 19;  198,  29. 

N]  solacio  remis[sionis  peccatorum.     Dlletin,    medicus   tüljrbt  nid^t  öil  nufel'id^tcn 
coram  sano,  sed  coram  infirmo.    Ita  si  Carthusianns  jc.  non  videt  peccatum,   so 
non   indiget   Christo.     Sed   tum   vere    cor   est   contritum,    ut   nuihmi   asihun 
habeat,  baB  e§  mu^  faEen  öon  oEen  troft  unb  jutierfic^t  et  econtra  possit 
dicere:  §ie  ift  etjttcl  ^unbe.    .§etie  idj  nn  e^n  gut  gebancEen,  gebet,  loerde, 
^0  ift§  ^unbe,  niiiil  nisi  peccatum  et  videt  deum  iudicem.    9>on  bcm  bonner= 
fc^lage  tjefit  fic^  vera  coutricio,  ni(i)t  öon  be^nen  3ceppenS  frf)Ietüei-n,  bl)Bftal.  25 
Summa:   fide  incipit  coutricio,   boS  iä)   illam   impietatem  gteubc,    hüv  id^  ^n 
bev  öcrnunfft  ni(^t  oorneme.     35u^,  reto,  Setjc^t,  ©nugtfiuung  papistamm 
fol  btt)  un§  lauttet  tobt,   sed  discamus   coutriciouem :    est  contritum  cor  pro 
Omnibus    peccatis   et    videt   deum   iratura.     Sed    ibi  opus  est  fide.     äßen  btD 
gegleubet  '^aft  bie  f(^ret!lic^e  toortf),  qnae  tibi  coutiugere  sinit  in  lata  mensa,  30 
sin.  24,47  ut  pallescas,   tocn  bin  bae  ^aft  eiianget,   ßo  geboret  me^ev   barcju.    '^n 


23  unten  am  Seitenrande  steht  Vere  contricionis  terror  et  contriti  cordis  angn.itla  et 
affectiis  ro  23124  .f)ie  bis  videt  tmt  ro  24  Talem  contricionem  habuit  ludas  sed  alteram 
partem  poenitenciae  non  habuit  sp  r 

')  3cep)3cn  =  Zöpfen. 


9?r.  31  [11.  srptil].  307 

K]  ficngs  nild)  nil,  sed  postremara  partem  non  acquisivit.  (üiiistiis  conimixit 
statin).  Quaiido  aiulis  1.  quaiKlo  tcrreris,  est  16|Uffe,  Kt  lieri  potost  in  lecto, 
iiiensa.  S)q  folv  nirf)t  dletScil,  oportet  jx'rfocta  Hat,  oportet  bctl  lintcintulftcin 
au^  ()a6en ',  (juod  est:  pmedifatur  in  nomine  meo  re|nii.ssio  pe('[catoiuni. 
r.  Nostram  confcs|.s[ionem  iit  sa]|iitiferan)  rem  servavimiis.  Papa:  (juando 
confessns,  propter  istnd  opns  confe.Sjsionis  unb  veU)  dieo  te  lib|erum  a 
peccatis  omnib[us.  S)q§  {ft  bcr  Iel)bi9e  ^iCufel  felb»,  »juia  iubet  me  fidere 
super  iis  2.  2tuff  mein  rctü  unb  6cl)d;t,  ducit  me  a  Christo  et  super  mea 
opera.     Sic  nos  non.     Sed  sie:    ut  hie  discas  uilb  Untcrridjtcft  et   enumeres, 

11)  toa's  bir  6ricf)t,  quia  Acte.  X.   6f)viftu§  Ijat  mit  gjanliett   loelt  ju  rcdjten.  «ipfl.  lo,« 
Postea  sit  praecipua   pars   unb   ba§    gulben    !lel}not  absolutio  et  dieit  ad  te: 
Christus    pro    te    mortuus.     In    suo   nomine   ^pxe^  \ä)  bid^    Io§   au§   gnabe, 
<|Uod  ]>ro  te  mortuus.    Ut  diseatis  phis  attendero  super  verbum  absol[utionis 
quam  auff  bie  leto  unb  beidjt,  quia  bie  absohitio  gt)ct  aus  (^f)viftu»  munbe, 

!'■>  quia  sacei'd[os  non  dicit:  Absolvo  te  in  meo  nomine,  sed  Christi.  Et  ba§ 
tüort  ift  etien  fo  foft|l[ic^,  (piasi  Christus  ex  ore  loquatur,  (|uia  Christus  ipse 
uobis  commisit,  et  Christi  verbum  est  et  iudjicium  Et  et  f^jril^t  bi(^  loS. 
Ip.si  trax|erunt  confesjs[ionem  etiani  ad  poenitentiam,  sed  ^abcii  ge|cl)liiigeu 
fidel  et  absolutiouis.      Et   Aug[ustae   noluerunt   fidem    bet)  bei"  fiuffe.     Ipsi 

so   nesciunt  nihil   herum,    sunt   duees   caecorum.     Disce   confes|s[ionem    sie,   |o 

3    perfecta   poeniteutia   «/)  r  4    2.  pars    poeuitentiae  sjJ  r  8   nie    liher  ducit 

f»/70  Actri.  IQ.spr  10  nach  mit  >:teht  hex  sp  Confessio  qualis  esse  debeat  sy)  »•  11  Ab- 
solutio »^)  ;•  10  nach  ex  ■•ilehl  suo  />2'  ■'^  ^°^  (^"^  Seijovt  auc^)  'JO  nesciunt  uihil 
lioruni  e  in  niliil  liorum  nesciunt  s^)       nach  sunt  steht  caeci  et  «^; 

')  oportet  bcn  iiiitctmulftein  aud)  tjnbcii,  da  der  obere,  heweglidhe  Mühlstein  allein 
nichts  nützt,  nicht  hei  Wawler  und  Tliiele;  nur  ähnlich  Wand  er  3,  758  Nr.  3:  'Der  Mühl- 
stein, tvelcher  unten  liegt,  mahlt  uuch.^    [0.  B.J 

N]  melincm  n^amen.'  Nostra  coufessio  facta  est  nostro  nomine,  dicentes: 
unib  bcl)uei'  reu,  beljc^t  unb  gnugtfiiuung  fprei^e  ic^  bicf)  lofe.  Ve  impietati, 
quod  meis  operibus  tribuunt.  S)a§  ift  ber  teuffel  furet  utid^  Öon  6f)rifto 
uff   mel}Ue    \vexd   et   dat   absolucionem.     Nos   autem  Confessionem   docemus, 

25  ut  ibi  afferaraus  consolaciouem,  absolucionem,  baä  büä  ÖOVneuifte  fol  fel)n, 
ba§  ift  ba§  gulbene  Het)not^,  quod  accipis  in  absolucione,  et  dicit:  Christus 
est  mortuus,  i)u  fernem  nf)amcu  lt)l)I  ic^  h\]x  ba§  fc^enfen  md)t  l)n  beljnem 
n'^amen.  3ll^o  ge^et  bie  abfolucion  au^  6i)riftus  munbe.  Nam  non  dicimus: 
Ego  absolvo  te  in  meo  aut  tue  nomine,   sed  in  Christi  nomine.     Hoc  idem 

3ü  est,  ac  si  Christus  ipse  diceret,  ha§  biü  getOt^Uti^  Öorfef)eft,  ha§  bu§  burc^ 
ß^iiftum  ]§aft.    Sie  luet)!  fie  bie  Beicht  t)n  bie  6u§  gecjogen  I)a6en,  folbcn  fie 

•  21  über  Nostra  steht  Papistica  ro  In  meo  nomine  ro  r  22  reu  du,rclistr  ro  nach 
anugt^iuung  steht  to'Mt  ro  Confessio  papis^tica  in  noraine  nostro  ro  r  25126  consolacionem 
bis  ift  ba§  tmt  ro       Absolucio  in  confessione  considerauda  ro  r 

20* 


308  ^rebiqten  be§  3a{)re§  1531. 

R]  iDttb  bie  bufje  perfecta.  SSuffc  ba^  tft  bev  anfang  poenitentiae:  si  accedit 
confes[sio,  tum  liabes  alterain  partem.  Si  iiou  confiteris,  accipe  P^iiangelium : 
Euangeliiini  praedicare,  getoufft  loerben  et  Sacr|ameutmii  accipere  est  tnera 
absolutio  et  reraissio  p]occa[torura.  SJufje  et  remissio  pec[catorum  ^oltu 
jufamen  jiel^en,  crfc^ivccEen  für  gotte§  3orn  et  fic^  troften  in  eiu(<  misericordia.  5 
1.  aununciatur,  quod  dicit  se  iudicaturuni  2C.  Ecoutra  per  hoc  verbum, 
quod  velit  p|eccata  reinittere.  Si  credo  peccatoreni  me  esse,  credenduin, 
'iM.  147,11  quod  remis[sio.  >S[umina  S[Utnniarum:  timor  et  spes.  'Benep[lacitum  et 
qui  in  misericordia'  ic.  IJt  non  solum  djicas  Christum  mortuuni  pro 
peccatis,  sed  bu  folt  btd^§  ann^etncn  et  non  aliter  facere,  quasi  tu  ipse  10 
mortuus.  3tuff  un§  I)aBen  \v\x  niiiil  quam  p|eccatum,  In  Christo  eitel  gnab. 
Hoc  placet  deo,  quod  crfd^|re(Jft  jiropter  tua  p|eccata,  et  2.  troft  bid^  jetn, 
ut  non  sis  öertneffen,  sed  evfd^iredft  coram  eo  propter  tua  p|eccata,  Nee 
diffidas  ut  ludaei:  3u^i§  ^^uff  bic  festen  cadit  sua  desp|eratione.  Pap|istae 
in  aliam   partem  sua  praesumptione.     Ut  non  sohim   hab|eat  locum  poeni-  15 


1  Poenitentia  sp  r        2  nach  confesisio  steht  et  absolutio  sp        öl.  mit  5  eijc^iTedcn 
durch  Strich  verb         über  iudicatui'um  steht  Acto   10  sp  7  nach   remittere  steht  anmui- 

ciatur  2.  «p  8  nach  rerais[sio  sieht  p[eccatorum  contingat  je.  s^         nach   Benep[lacitum 

steht  est  domino  super  timentes  eum  sp         10  nach  facere  steht  quam  sp         14  über  ludaei 

steht  Acto.  2.  sp       nach  bie  steht  eine  sp  .  ^  J>  poenitentia  sp  r         15  vor  Ut  steht 

^  ^      papistarum  -^    ^ 

Nota  ergo  sp 

N]  bie  atfolucion  OornemltC^  leren,  sed  quia  absolucionem  non  iutelligunt,  ^0 
toollen  h)l)i;  t)re  Be^djte  ouc§  nic§t  ijdben.  ©jo  lerne  n^ue  bie  16e^(^t  al^o. 
Tunc  perfecta  erit,  per  quam  sequetur  vere  remissio  peccatorum.  Nam 
absolucio  niliil  aliud  est  quam  praedicacio  euangelii,  sacramentum  bap[tismi 
et  altaris,  bo  ift  ni(^t§  anber»  ben  absolucio.  Haec  est  2.  pars,  barjclü  20 
gebort  glaube  unb  bo§  lüort^  gotteS,  quod  scio  deum  iudicem  et  me  esse 
peccatorem  et  deum  remittere  peccata.  S)o  ifeb  iä)  ben  ^It)  glauben,  quod 
sim  peccator,  et  habeo  remis[sionem  peccatorum.  £)o  blet)bt  ben  Timor  et 
spes.  Sed  hoc  non  est  tarn  frigide  praedicandum ,  ut  Papa  fecit,  sed  ut 
vere  scias  peccati  conscienciaeque  stimulum  et  deinde  certus  sis  Christum  25 
hie  pro  te  passum  esse,  al§  bh)  e§  felber  gelibben  getieft,  Timor  deinde 
expelleret  hypocrisin  Papistarum,  Absolucio  et  spes  toUeret  desperaciouem. 
5ll|o  mu§  e^n  ftud  bei)  bem  anbern  fel)n.  S)a§  §el)ffen  U)^r  c^nc  ß^riftlid^e 
bufe,  scilicet  ©Ott  ben  ^ern  forc^ten  unb  Dertralren. 


I8I2O  Nam  bis  altaria  unt  ro       Absolucio  continetur  in  praedicacione  baptismo  sacra- 
mentis  ro  r  20  unten  am  Seitenrande  stellt  Confessio  Absolucio  ro  r  2SI24  Poeni- 

tencia  uiliil  aliud  est  quam  timor  et  spes  ro  r  24J26  ut  bis  passum  unt  ro  25  über  vere 
steht  Timor  ro  26  über  liic  steht  Spes  rn  28129  ®a§  bis  BeTttottien  im(  ro  fjotd^t  Bnb 
»erttareen  rechte  Vufe  ro  r 


mx.M  [ll.'Jlptiq.  309 

R]  tentiü,  sed  etiaiii  remissio  pecca[toriiiii,  ut  hio  dioit:  Cur  sie  erfc^|l'cdfct  ? 
erfc^rietfeil  foltu,  sed  nou  310  fcer.  Aliis  v|erbis  d|icere  potes:  Christiaiia 
])[oeniteutia:  ®ot  ben  l)errn  fuv^tcti,  2.  öertratoen,  quod  Christus  eius  filius 
pro  mc  mortuus.  Ibi  nuUum  opus,  quo  fidere,  quia  ira  dei  reifftS  all 
s  ^inrteg,  peregrinatio  ic.  sed  tameu  terror  propter  dei,  boS  tft  näjt.  Econtra 
sicut  in  altero  ftutfe  JU  lltdjt  gcltjorbeil,  Sic  in  altero  alle§  unb  aUi§.  Hinc 
vides,  quod  non  est  satisfactio.  Dominus  certe  ftrafft  bic  junbe  mit  peste, 
fame  et  suos  Sjanctos  iu  carcereni  n'.  Non  est  satisfactio,  sed  paterna 
virga,  qua  exercet  jc.    Oportet  in  n)eo  nomine  foÜ  af(  tuelt  junbet  Ultb  feiig 

lu  fein.  6§  fol  nichts  brin  fein,  quod  gelt,  sie  h)tl§  ic^  jufc^tnetertt  et  postea 
q|uicquid   lial)[es,    ouff    fcitien    f)al§    legen    et    accipere   eius    mcritum.      jDa§ 

nim^t  ntemanb  quam  btc  firomen  I^er^en  k.  bte  ftorrtgen  fopffe  niiiii  curant. 
Nos  praedicamus  ben  armen  l^er|en,  ut  ^"^n  ben  jorn  ®iotte§  3U  f)er^en 
laffen  g'^en,  sicut  fa|ciunt  pü,  (jui  lüerben  jufc^lagen  unb  geBeuget.    Ibi  ift§ 

14  angelegt,  ber  bornnerft^lag  ift  efßcax.    Econtra  jc.    Ideo  res|urrexit,  ut  prae- 
dicaretur,   quomodo    honiines    peccatores    sint    unb   ber    peccatorum    toetben. 
Sicut   dicit    ad  leremiam,    hjetft   t)^n  "^tn   ein    in    domum    figuli,    q.  d.   sicS«.  is,  3 
vobiscum   faciam,   3l<^  ^otl   ben   to^jff   juff^metern   unb   ein   anbevn   brou§ 
maä)en,  toie  ntir§  gefeit.    Cor  contritum,  ba§  fic^  für  got  entfe^t,  ba§  ift 

^»  ein  Buffe,  quae  non  g^et  an  bonn  meinen  hjertfen,  sed  a  verbo,  quod  'Iudex',  aea.  10, 42 


7  nach  hie  steht  in  Euangelii  textu  sj)  5  vor  peregrinatio  steht  sine  sit  sp  nach 
propter  steht  iram  sj)  7  NuUa  satisfactio  sp  r  10  i^  erg  zu  i^§  sp  13  ati9e(fd^)Ic9t 
16  nach  peccatorum  steht  Io§  sp         17  lere.  18.  sp  r         30  nach  Iudex  steht   Act.  10.  sprh 

N]  Primo  video  iudicem  deum,  qui   oranem  iusticiani  adimit  et  peccata 

demonstrat.  bo  ge^e  tc^  gar  unter.  2°  si  credo  Cliristum  esse  redemptorem, 
ber  nt)mpt§  gar  luiber  h)eg  et  reddit  pacatam  couscienciam.  Ita  regnatur 
homo.     S)a§  a6er  got  ftraffet  peste,   fame,   morbis,  Non  est  satisfaccio.     (S§ 

25  l^et)ft  el)ne  h)eltlt{$e  rutte  exerciciorum  coqioris,  non  satisfaccio,  uff  ba§  bic 
tüelt  3h)  bruntntern  ge^c,  ut  niliil  salvetur  nisi  in  Christo,  in  quo  praedicatur 
poenitencia  et  remissio  peccatorum.  jDa§  n^tnpt  nintanbt§  an  quam  pii  et 
contribulati  corde.  Iinpii  autem  et  obdurati  hvpocritae  hoc  non  intelligunt. 
Pii  autem,  qui  vere  angustiati  incedunt,   bo  Tnodf)t  ber  bonnerfd^log  3h)  Utd^t 

30  et  consolacio  eos  iterum  erigit.  S)o  fc^afft  goteS  hiortl)  nucj  unb  reit),  est 
poenitencia  scire,  h)tc  ttil}r  feunber  ft)nbt  unb  ber  ^unben  lo§  Uierben.  3ll^o 
3ufc^ntettert  got  unb  maäjt  ttjiber  bie  gancje  toelt  sicut  figulus,  qui  omnino 
conterit  hitum  et  deinde  format  secundum  suam  voluntatem. 

Summa:   bte  Bufe   fet)et   an    on  bem  3corn  gote§,   er   lt)l)l  rid^ten  k. 


25  e^ne  bis  ruttc  iint  ru       Externae  penae   exercicia  corporis  nun  satisfaeciones  ro  r 
27    quam    (impi)  30/37    35o    bis    Werben    itnt    ro  341310, 3    Summa    bis    est    (2.) 

uni  ro 


310  ^tebigtcn  beS  Sof)«^  1531. 

R]  2°  folt  tictim  fc^irecfeu  ni(i)t  Bleiben,  ba§  Soj^flein  ift  jubvodjeii  ft  ^un  ben 
f^on  grfneten.    @§  tnu§  nii  ein  netü  topflein  tnerben. 

N]  2"'"  est,  si  ita  est  coiitritus,  ut  credas  uub   neittpft  bic§  be§  libeu  ^el)Ianbc§ 
nn,  bev  bov  bic^  geftorBen  ift. 


4  unten  am  Seitenrande  i-leht 


„       ..       .  X-     »  f  Contritum  cor  nuod  \  „„ „■,  f  hypocrisiu 

Poenifenca  contmet  |  p^^^^,,  ^^^  |  expelht  j  ^^^p,,,,^;^,, 


32.  11.  aiptii  1531. 

^^rcbigt  am  Dftcrbicn^tng,  Hnt^mittagi?. 

B]  A   praudio.  ■; 

A|udistis  hodie  caput  huius  Euaugelii  de  poenitentia  et  re[missione 
pec[catoriim.  Percurri  breviter,  quia  diviter  praedicatur  de  re[inissione 
pec[catorum  et  puto  vos  iutellexisse.  Ut  concludamus  festum,  volumus 
1  ftutf  vel  2  ex  Euangelio  nf|enten.  Dominus  hie  depinxit  in  Euangelio, 
tra»  er  für  ein  gcbcrb  fürt  gegen  feinen  IiieBen  6f)riften  unb  ^ungern  l)nn  ii> 
fiiir.  24, 36  bem,  boS  er  am  erften  unter  fic^^  tritt  etdicit:  Tax' jc.  S^a  u6er  erfi^rieden 
fie  unb  faffen  bie  gebantfen  et  putant  se  sp|irituin  videre.  Hoc  non  vult 
pati,  sed  1.  f^ittS,  quod  tales  cog|itationes  siniuit  in  cor  cadere  et  dicit: 
Spiritus  nou  iiabet.  Non  fatetur,  quod  obamb|ulent,  dominus.  Haec  Bilb 
bienet   ha   JU,    quod    sit  cousol|atio   optima  tristib[us   cori|scientiis  et  contra   is 


11  fid§  c  in  fie  sp  Pax  vobis  s^)  r  14  nach  fatetur  steht  per  hoc  sp  nach  quod 
steht  Spiritus  sp 

')  fid)  =  sie. 

N]  Vesperi. 

Audivimus  de  poenitencia  et  remis[sione  peccatorum.  ®a§  ^a6  i(^ 
um6  ber  !ur^  lril)I[len  uBcrtauffen  et  tarnen  clare,  expresse.  S)a§  \0\)X  aber 
ba§  feft  bfc^liffen,  tooHen  \o\)x  ct)n  \i\xd  obber  ij  bor  uns  nfjenten.  £)cr  §er 
l)at  un§  Oorgemalet,  lva§  er  bor  et)n  geberbe  füret  unter  f eignen  {ungern, 
quod  in  medio  iilorum  progrediatur  et  salutet  illos  ita,  ut  terreantur  dis- 
cipuli.  Xiie  felbige  erfi^retfung  h)t)l  er  nic^t  Iel)bcn,  quia  non  vult  estimari 
Spiritus,  qui  non  liabet  carnem  et  ossa.  (Sr  befennet,  ba§  bie  gel)fter  alfeo 
crfl^eljnen,  tum  non  habentes  carnem  et  ossa.  3)i|  ift  C^U  fonberlid^  bl)Ibe 
pro  impiis  conscienciis.  S)er  teuffel  !^at  auc^  bie  art^,  ba§  er  öffentlich  pi 
un§  burc^§  tüort^  obber  !^e^mlic^  burcf)  gebancfen  jto  nn§  fumme,  uff  bo§  er 

16  ro  r  19  über  bot  un§  steht  i)a§  citigcfc^nitte  ro  21  Imago  Christi  consola- 

toria  ro  r         26  obber  über  ^etjmli^ 


9Jt.  32  [11.  ülpril].  311 

i;j  lioc  malimi,  ba§  mm  Ijeift  ein  fnlfcf;en  Cl)riftum.  ©atnii  Ijat  and)  bic  nit, 
quod  venit  ad  iios  offeiltl[id)  ititb  öciml[itf),  1.  per  praedicationem,  2.  per 
cog|itationes  potest  etiam  dicerc:  'boinis  dies'  vt  2.  conscicutiam  terrere  et 
sie  hominem  tjxt  mad^en,  nt  neseiat  homo,  Ciiiistus  sit  uecne,  semper  v|ult 
5  simia  esse  dei.i  Domiim.s  bringt  '^ie  einen  freunbl[ic^en  c\niB  mit  vel  1. 
erfc^iredtt  eos,  qui  modo  cvf^rctft  finb,  et  postea  consolatur.  Hoc  facit  etiam 
ber  6ofloi(f)t  et  tivcit  sab  uominc  dei.  Contra  hoc  servit  hoc  Eiiangelium, 
ut  sciat,  quid  faciendum  contra  i)raedicationen)  nianifestam  et  cog|itationes, 
quae   occiilte   iiiciduut.     In   paradiso    ttjet   ber   6of|lPi(^t  andf)  \>a§,   venit  ad 

w  Adam   et   Evam    nnffg    nUcrfanfftmutigft    unb    frennbilid^ft:    noii   folt   ijljv'aJ'W'''.  üf- 
ci'fc^recfcn  fnr  bcnt  Bnuni:  si  ederiti;^,  scientes.    5(6cr  er  Iie§  (lofen  geftnncf 
nodf)  fid^.^    Dicitur:  bonus  Spiritus  venit  1.  mit  crfcfjjvcdfcn,  post  left  er  ein 
tvoft  fjtnber  ficf).    Econtra.    (fft  ift  h.ioI  luar,  eö  ift  fein  loeiS,  ut  1.  feu'6|er= 
lic^  unb  freunb|U(^  ein  gtjcfjt  unb  fcfjteitfjt  ^er  ut  scrpeus,  ut  non  vid|eatur 

!•'  et  audiatur,  poltert  nid^t  et  autequam  cavetur  jc.  S)o§  ift  ein  lt)ei§.  Ideo 
Don  fidito,  si  praedicator  1.  venit,  fcf)mutfet  ficf;  nnb  6u|t,  quod  v|elit  animam 
iuvai-e,  sicut  dominus,  frib  bietet,  postea  ubi  os  bomiiium  gef(^|mirt^  et  habet 
autoritatem,  fo   jCUget    er   bo   t)on  et  Ijat  homiucs  in  errorem  gebracht.     Ita 

1  Pseudo  Christus  sp  r  2  Diabolus  Siiiiia  tlei  sp  r  S  iiher  dies  steht  pax  vobis  sp 
ö  mit  über  (firingt)         Pax  -yi  r  H  nach  sciat  steftt  homo  sp        nach   quid  steht  sibi  sp 

9  Diuboli  ars  sp  r         10  non  folt  Ij^t  c  in  ^'^T  folt  non  sp         11  über  scientes  stellt  bonum 
et  nialum  sp      Gene.  3.  sp  r        12  naäj  über  (nntet)       über  veuit  steht  verbum  generale  sp 

13  über  IteiS  steht  diaboli  ■•<}>        13oui   sjiiritus  1.  teirent  deiiide  consolantur  e  contra  jc.  sp  r 

14  non  vber  ut 

')  simia  dei  (unten  Z.  lU)  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  14,  434,  18;  unten  S.  317,  12113 
[Wandet-  4,  1076  Nr.  416;  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  24,  560,  7.  561, 14  n.  ö.  K.  D.]  ^)  lieg 
böfen  gcftatidE  nod^  fid)  (unten  Z.  24)  vgl.  Wander  4,  1070  Nr.  265;  vgl.  1, 1631,  11.  ^)  os 
gefdjmirt  (unlen  Z.  28)  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  6,  592,  8;  615,  7;  7,  637,  12. 

N]  uns  t)rre  mac^e  unter  bem  fc^et)n  gotes,  sicut  est  simia  dei.  6r  tan  oud^ 
20  gruffen  unb  fd^retfen,  sicut  hie  Christus  facit,  terret  et  consolatur.  S)e§ 
flel)ft  fic^  ber  boftoicfit  oud^.  Scd  hoc  discrimeu  discatis  inter  doctrinas  et 
cogitaciones  territorias  et  cousolatorias  dei  et  sathanae.  In  paradiso  eciam 
consolatur  satlian,  dixit:  Pax  hie,  non  est  ojnis  timere,  facite  hoc,  non 
timeatis.  Slbcr  er  li^  eljn  bo^en  ftancE  ^tjnber  fic^,  scilicet  terrorem.  Nota: 
25  Verus  Spiritus  s[anctus  primo  terret,  deinde  consolatur.  Sathan  fd^Iel)(f)t 
aber  erftüc^  fruntli(^  er  el)n  hjie  el)nc  f erlange,  2}ornnd)  folget  el)ttel  gl)fft. 
Ita  onmes  impii  praedicatores  bie  fc^mucEcn  fid)  jum  erften,  fic  mcl)nen§ 
gutte,  fc^meren  ben  tcutl^en  ba§  maul,  hoc  facto  derelinquit  homiucs,  quos 
in  errorem  duxerit.    SH^o  feljen  h)^r§  in  Rottensibus,  qui  dicunt:  ^^  tne^n§ 

19  Sathan  simia  dei  eciam  terret  et  consolatur  ro  r  22  (ho)  sathanae  Discrimeu  con- 
solacionis  Christi  et  sathane  ro  r  24  Ijljnber  fid^  über  scilicet  24;26  Nota  bis  S)ornodj  nnt  ro 
27J28  ©i^e  Wie  bev  teluffct  jum  erften  crcl)n  fc^Ic^c^t  ro  r 


312  ^Ucbiiitcii  bc?  3at)tcä  1531. 

R)  veuit  cum  talibus  praedioatoiibus,  qni  ilicunt:  frib  mit  Clic^.    i^ic  etiam  facit 

cogitationibns.     Sic  imiiii<r[iiat,   ba?  tag  1.  Uun-t  tieift  'frib',  Ijat  nic^t  not, 

ut  mit  gci|,  itnjudjt,  elieBtied^cn ,  c\^d  f)ev  mit  litft,  l)at  nicfjt  not,  ift  nic^t 

5.!0ioic29,i9g;rDffc  fnnbe,  @ö  ift  eitel  fnS  bing,  l)Qt  nidjt  not,  ut  Mos[es  dicit:  6§  toirb 

nntcr  cuc^  ein   ficufflcin   fein   et  seipsos  bene(l|iceut  in  corde,  @§  1)at  nidjt    r. 
not,  bic  l)ell  ift  nic^t  fo  T)eiv\  diabolus  nic^t  fo  fc^limr|^  k.    Sic  etiaiu  Beut 
frieb.     Sic  in  maioribus    rebns,    In   fide  jc.  ut   quisq[ue   facit   sibi  proprium 
deum  ut  Monachi  k.    Sed  nbi  factum  furtum  et  adul|terium  et  cor  accusat: 
quid  fecisti?     Tum  vidotur,    ((ualis  jamev   unb   tompi   barin,    quae  fo  groö, 
ut  nesciat,  lüie  er  l^in  ein  fomen  ift.   S)a§  maä)t  ber  S^ieufel,  ba§  er  einen  fo  i» 
berWenbt,   ut  non   videat,   quam   periculosum',  unb    fe|t  brcin    ha^   verbum 
'frib'.    ©05  ift  ein  toeiö:  qui  credunt,  bic  fnnnen§  !ennen,  quaudo  sie  lodet, 
alü  non,    biefe  merdenS,    alioqui   homini    impossibile,    quando   Satan   einem 
folc^en   pacem  anBeut,   nimpt  er§  an,  et  fiunt  fo  duri  ut  incus,   quia  Satan 
tan  eadem  verba  furcn,  (piae  dominu.s.    Quidani  fl)nb§  getta'^r  inorben,  quod  is 
1.  fnnfft  !ontpt,   postea  ein   ftantf.^    3lBer   l^ie  ift  ein  anber  toei§,   quod 
h|omlnes    libenter    terret    et    iu    minimis    rebus    ut    mit    einem    gefpenft    fur 
äugen,  ut  quis  putet  se  lupum,  Bern  videre,  et  tarnen  nihil.    Item  ber  ^Jolter 

1  diabolus  1.  lilanditur  iis  qui  [soj  vult  decipere,  priniuiii  jiuljlice  per  ps[eudodüCturBS, 
2  priuatim  in  corde  JC.  sp  r         6  aber  etiam  steht  diab[olus  sp         16  nach  fiand  steht  1.  \0tSsp 

')  bic  t)ea  ift  nid)l  fo  f)eia  (unten  Z.  n\n)  vgl.  ünsre  Ausg.  BiJ.  33,  6S6  lu  S.  588, 32133 
I^ic  :^ellc  ift  nic^t  fo  ^eis,  nll  mnn  fic  mod)et.  -)  diabolus  nid)t  fo  fc^ttjar^  (unten  Z.  22)  aß. 
ünsre  Ausg.  Bd.  19,  355, 18  ®te  macfjen  uitS  bic  feilen  Ijelj?  unb  bcn  teuffei  fd)10Qr^,  dort  auch 
die  Belege  aus  Wander;  vgl.  auch  Un^re  Ausg.  Bd.  29,  893  zu  S.  56,  II.        ')  Oben  S.  311, 11. 

N]  gut.  Ita  nos  impuguat  sathan  cogitacionibus  et  primo  dicit:  fribe.  Si  nos 
fefellit  Avaricia,  horaicidio,  Adulterio,  ^o  mac^t  er  l)t)m  el)ttel  fuffe  bind,  so 
6§  fte'^et  aEc3et)t  Bei)  ben  gebaniien:  @'3  ^at  !et)n  nottj,  bie  !^el  ift  nic^t  feo 
t)el)^,  ber  teuffei  ift  nii^t  ^o  fc^tnarc,}.  Ita  nos  faliit  securitate  ^irimo  et 
deinde  exuscitat  hypoerisim.  5I6er  bornac^  perpetrato  peccato  videmus,  iu 
quanta  calamitate  fueriraus.  6§  !nmpt  mancf|cr  t)n  groß  Jammer  unb  angft 
unb  feunben  unb  lx)el)§  nic^t  Intfjc,  quia  tractus  est  suavibus  cogitacionibus  25 
a  sathaua.  Pins  !ert  ficf)  nidjt  bron,  tuie  fu§  ber  prebiger  obber  gebancEen 
Jjfe^ffen.^  Alioquin  caro  non  potest  non  imponi  unb  fl)nbt  ^0  fielet  unb 
fcl)nbt  t)erf)art  Inie  ct)n  amBofe.  Putaut  deum  ciun  illis  ludere  sicut  cum  puppa 
jmerili.   5(1^0  fcf)Ict)(I)t  bcr  Bo^e  gel)ft  ereljn  unb  bornoc^  feljcn  tü^r  fe^ne  gifft. 

2.  @r  ^jflcgt  oue^  au^  bcrmaffcn  bie  Ieutt)c  jU)  fcf)rc(!cn  larvis  bestianim,  w 
noctumis  manibus,  tnen  er  ba§  get^an  '^at,   ^0  left  er  fcl)nen  troft.    Multo 

19  nach  Si  stellt  quando  sp  21  unten  am  Seilenrande  steht  Christus  primo  terret  et 
deinde  consolatur  Sathau  primo  consolatur  et  deinde  cuiil'uiidit  Vterque  dicit  Fax  uobis  ro 
23  Attende  qnam  securos  nos  in  peccatum  trahat  satban  ro  r        311313,  20  Multo  bis  aspera  unt 

')  fu§  pfctiffen  (vgl.  DWtb.  7, 1645)  s.  V.  a.  loclen^  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  1, 173,819  bie  gott 
naä)  mit  jufje  nacti  fattit,  :iqcI)  mit  loden  naä)  mit  bratoen  Urningen  ton;  vgl.  auch  Erl.  Ausg. 56,340. 


9lt.  32  [11.  aipvil].  313 

H]  geift  ift  oud)  terror,  8e(l  fjengt  iia  bon  et  uon  sinit  post  sc  consolatiouem. 
Periculosum  magis,  tniaudo  terret  conscieiitiam  uiib  ftirt  locos  ex  script[iira 
unb  maä)t  einem  fo  t'nng.  Si  in  cor  cadet,  quod  tarn  hor|renduni  locuui 
in?'  I)cv|!  fprictt,  tum  f)nt  er  fein  pfeil  gefcfjoffen  unter  bcm  namen,  ber  mir 
■■'  f)elffcn  unb  troftcn  fol,  ut  loh:  'sagittae  eins  ftecfen  l)nn  mir',  bie  mir  mein  «'•öl' c,  ■! 
leben  auffangen,  nfjemen  mir  aß  mein  trafft,  et  sie  Satan  '^atte  ben  guten 
man  cingcuomcn,  nt  non  possct  aliter  dicere  (juaiu  deum  facere.  Sic  alia 
via  vciiit  unb  ftelt  fid^,  ac  deus  irasceretur  et  verbum  dei  et  homo  non 
potest  iudicare  aliter,  quam  «jnod  deus  faciat,  et  donec   is  cogitatus   est  in 

lu  Corde,  !an  er  fid)  u6er  ©ott  nii^t  crljeben  unb  ift  lauter  tratorig,  et  hoc  ^at 
er  l)I)m  loh  bctreift  contra  luiuc  f(^enbl|i(^eu  Satauam,  !^at  fit^  6f)riftu§  fein 
afigcmalet,  etiam  terret  et  tarnen  venit,  ut  velit  eos  laetificare,  et  tarnen  ipsi 
cog|itant  non  Christum,  sed  verum  Christum  vokiul  facere  et  putant  se 
videre  spiritum.    Vid|cnt  esse  hominem  unb  moc^t  ^nn  einfallen,  quod  esset 

16  Christus,  an  ber  geftalt  unb  geBerb.  Sed  statim  incidit,  qnod  spiritus,  qni 
se  geBerb[et  in  forma  jc.  @a  ift  scieutia  discernere  verum  Christum  k.  Ibi 
indicat,  toie  ß^firiftuS  tf]ut,  ©r  beut  Ijfinen  frib.  Et  ba  Bei)  left  er§  nid^t 
Bleiben.  Cur,  inquit,  tiiiietis,  cur  fafft  ein  fa(frf)  boncfen  de  nie?  unb  luilS 
ni(^t  leiben,  ut  für  tjifxn  erfc^iretfen.  Is  textus  ift  100000.    Si  verus  Christus 

5  Sagittae  JC.  sp  r         T  über  man  steht  lob  sp       Iliob  sp  r         S  nach  venit  steht  in 
ira  videlicet  sp  9  über  is  cogitatus  steht   ea  cogitatio  sji  13  vor   etiam  steht  Qui  sp 

16  nach  Christum  steht  a  falso  sp         17  nach  indicat  steht  Cliristus  sp       Discernere  verum 
Christum  a  falso  magna  ars  sp  r 

N]  20  pestilentius  est,   si  cor  anxium  reddit  proposita  scriptura  aliqua  aspera  unb 
fcfieuft  m^r  folc^C  greuli(l)e  pfet)!  t)n§  betcj,   scilicet,   quod  Christus  irascatur 
mihi  et  deus   sit  nltor  sicut  lob.    SßaS  fot  xS)  machen?    '6§  fleifen  gote§ •^^iDi  6. ■* 
pfet)l  \)n  mljr',  bie  mXß  meljn  leBen  auffagen.    Ita  sathan  lob  decepit.    Haec 
est  secunda  racio,  bo  er  nic^t  freuntlid)  ift  unb  fc^redt,  ba§  etjnem  menfd^en 

"  unmuglicf)  ift,  ha.^  er  brau§  !umme,  tüetjl  ber  gebancfen  t)m  bevcjen  ift.  Ibi 
omiics  creaturae  Nadentur  mortem  miuari.  jDa§  t)at  er  l)m  3oB  unb  S^abib 
Bettil)fet.  2ßibcr  biefen  fii^enblic^en  faf^an  l^ot  fid^  6l)riftu§  jum  ©rempel 
gettjan  et  dicit:  §iel)er  Jlu  mtjr.  Nam  discipuli  ]nitabant  se  videre  spiritum, 
non  putabant  Christum  esse.     Sie  liffen  fid)  bundfen:  @§  ift  getoi^Iid^  e^n 

30  gel)ft,  ber  fic^  öerftelt  B^t  al§  ©BriftuS,  unb  Botten  al^o  eignen  falfiBen 
(5Btiftum  ijm  l^ntT^tn,  tüic  i)n  un§  ber  tcnffel  forBliIbet.  Christus  dicit: 
'Quid  timetis?'  SBarumB  faffet  Br  foIiBe  gebantfen?  @r  tt)l)l  nid^t  Iet)ben, 
quod  teiTeantur.  Ser  tejt  ift  100000  fC  Irert.  Si  te  satan  scriptura  aut 
persona  Christi  terret,  ©30  \)?nS):  6§  ift  Irar,   ba§  id^  fd^redEc,  sed  hoc  uon 

22  über  et  bis  lob  steht  fte^e  m^t  ber  tetofe  ^^nter  ml)T  sji  2'  Christi  exempluni 

sathane    terroribus    opponendum  ro  r  32    unten   am   Heitenrande   steht    PAX  VOBIS    ru 

33  aut  über  (.  .  .)         3-i  Cuntra  terrorem  sathanae  ro  r         341314, 25  sed  bis  fd^rede  unt  ro 


314  !I>vcbigtcii  bcä  3a()vca  1531. 

t 

B]  est,  et  si  Sata»  omnes  locos  terribiles  iu  scrip|tura  contra  te  ;c.  hJCim  cr§ 
JU  tiiel  ma(f)t,  die  frei),  quod  est  Christus,  et  si  fo  apparent  iit  in  crnce, 
resur[rectione,  sedet  ad  dex|t[eram,  tarnen  die,  et  die:  uon  Christi  culpa,  scd 
naturae  lueae,  quia  Christus  v|ult  hie  in  textu:  ^S)  fol  m(j§t  fltv  Ijljttt 
crfd)|rcdfcn,  !^v(^  ItiilS  nic^t  IjnBcn,  hoc  uon  facit  Satan,  qnando  dat  nialam  s 
cog;|itationem  in  cor,  non  cessat,  nisi  Itgft  Jlü  boben  et  cousciscas  tibi  mortem 
vel  facias  damnum,  lefterft.  Ibi  discerne:  Satan  left  nt(^t  ab  et  non  potest 
für  feiner  fiiroffen  bofi^eit,  {)a§  unb  netjb,  quem  tregt  jJt)  un§,  nisi  te  f)aB 
nt)bber9e|c^lo9en.  Istam  scientiam  oportet  discas  et  dicas:  Snm  erfc§|rotfen, 
liorftu,  bii  muft  Quff Igoren,  '^a  finb  Christi  verba.  (^^riftug  r)in,  I)cr,  er  lo 
berbcut  mir,  '^6)  jol  für  ^l^m  nic^t  erfc^recEen,  qni  disc[ipulis  dixit:  Cur 
terremiiii  et  cog|it|ationes  i.  e.  ^iC^  hJttg  !ur|umB  iitc()t  l^aficn,  ut  für  mir 
crfc^|re(Jt.  Sed  venio,  ut  vos  consoler.  @f)riftug  mag  fo  anljeben.  Sed  U)el}§ 
t)'^n  bort  ^in,  ubi  sunt  fiofe,  '^orte,  öerftodte  fojjffe,  ad  illos  dicit:  Veh.  Quos 
v|ult  terrere,  bie  Bieten  t)fjm  troij  unb  loffcn  fic§  ni(f}t  fi^recfen.  S)h3  toirft  i^ 
unö  bie  ^eE  ni(|t  !^ei§  mad^enS  ut  nostri  rustici.  Sed  tu  ubi  sensei-is  te 
tritum,  sive  sit  Christus  verus  sive  Christus  jc.  geb|endEe,  'ba^  bu  auffljorft, 
•  Si  verus  Christus,  cessat.  Hoc  moneo,  quia  diabphis  unter  feint  löort  unb 
toefen.  Ergo  61^riftu§  it)il§  ni($t  l^aben,  ut  mxä)  für  ^I)m  entfc|e.  Sed  si 
erfd^irotfen  cor  liabeo,  luirb  er  fro,  ut  ad  me  veuiat  et  dicat:  Si  es  territus  20 
et  malas  cog|itationes  de  me,  lag  fallen.  Tu  pingis  me  pro  spiritu,  et  venio, 
ut  te  trofte.  Bios  terrores  et  cog|itationes  damnat  et  uon  vult,  et  quando 
illae  cog|ita[tiones  iucidunt,  quod  (5Qt[an  fjinber  bir  ift,   men§  loil  jto  tiiel 

10  über  finb  steht  miuantia  sj)  11  tcrfieut  c  in  beut  sp  12  nach  cogiitiatioiies 

steht  ascendunt  sp  14  nach  Veh  steht  sed  sp  15  über  3)h)  steht  diab[ole  sp  16  über 
uostri  steht  dicunt  sj>  18  nach  dial)|olus  steht  Derfteü  fi$  sp  über  feint  steht  Christi  sp 
21  nach  cog|itationes  sieht  tibi  incidunt  sp        22  nach  vult  steht  nos  istis  terreri  sp 

')  bie  tjtU  '^eiä  machen  vgl.  TJnsre  Ausg.  Bd.  19,  355,  18. 

N]  est  culpa  Christi,  sed  meae  naturae,  pusiilanimitatis  culpa  3C.  Die:  Christus 
tD^I§  nid^t  leijben,  baS  ic^  fl^recfe.  Sathau  autem  vult  nos  terrere.  Christus  25 
non  vult.  SBjj^  glet)(^  ßfjriftug  nn'^ebt  äuft^redfen,  ^o  ^orct  er  Balbe  uff, 
©af^an  aber  '^ebt  an  jm  fc^reden  unb  I^oret  nic^t  uff.  Hoc  discrimen  bene 
discas  inter  Christum  et  sathanam.  SBiftu  bor  (Slirifto  unb  fet)nem  fprud^e 
crfc^roden,  ^0  [)or  uff,  btu  tljuft  6^rifto  geluolt.  för  lul}l5  nic^t  Ijaben.  Si 
contingunt  cogitaciones  ex  verbo,  quae  terrent,  bie  mugen  lool  anfallen,  sed  30 
raox  cessant.  Christus  bene  vult  illos  terreri,  qui  suut  inijiii  obdurati,  bo 
fd^ret)t  er  2ß!^e,  sed  illi  non  terrentur.  Pii  autem  cum  territi  fuerint,  sive  a 
Christo  sive  a  sathana,  fo  ^or  uff.  Si  a  Christo  est,  tunc  facis  ei  iniuriam, 
ben  er  h)^I§  nid^t  l^aben.    Si  a  sathana,  ©30  folftu  bid)  öil  Weniger  fordeten. 

26l27  Terror  Christi  et  satlianae  diuersus  ri>  r         30  quae]  qui         31  Terrere  Christi 
opus  iiou  proprium  et  ad  impios  pertinet  ro  r 


3tv.  32  [11.  Slptil].  315 

li]  hicrbcn  unb  loil  ha-i  f($rc(fcn  K.    Clnistus  habet  ciarneni  et  Kaiig[uiiiem,  ossa, 
et  piitaiit  esse  spiritiini.     Sic  nobis  incidit  peior  res,  quam  est.     Ideo  dicit: 
'quare'  i.e.  ^ä)  tüil»  tiic^t  f)n6cn,  qnod  unter  meinem  nfiomcn  fo  erfc^irecEc^'nf-si, as 
unb  fo  fidf)  für  mic^  furchtet,   sed  ut  aec-ipiar,  (pii  suscipiat  bie  erftf)irocEen 

5  'perlen.    Hoo  dicit  ben  l|iekn  ^ungern.    Sed  alii  foüen  mit   bem  bonner= 
jd^tagc  nljbbcrgefi^Iagen  Act.  X.     Uli  priiis  territi,  i)a  fol  erft  ein  nac^trutf.^äipo.  iu.j-- 
Esa.  'liuuin  fumigans',  ha§  t^ut  iDol  gern,   quod  magnos   moiites  ,]tt)  fd^Ie(f)t ^''f- ■'^' ^ 
nnb  ,5ufc^mel|t  eifeu  unb,  sed  anindiuem  jc.  i.  e.  ita§  Bereit  ein  betrübt  cor 
ficinmutig  ift,  ba§  tnil  er  nidjt  erfdJirecEen.    Si  etiam  fieret,  debos  dicere: 

10  3(^  nem^e  mic^§  nidjt  au,  (piia  volo  Christum  habere,  qui  uon  sit  territor, 
qui  terreat  tyrannos,  bie  braub  Don  ^Jleinlj,  bie  \\ä)  foÜen  furd^ten,  btc  lüoÜenS 
nid)t  tf)un,  et  qui  tneljc^,  bie  tnoÜen  für  l)f)m  fitefjen,  tum  non  liabcret  reguum. 
S)ie  ftortigen  fopff  sciunt,  cum  aud[ient  in  ext^remo  die  unb  in  Qbgr[unb 
ber  ^eü  ftoffcn.    Ipse  reguat,  quod  moutes  jufc^meiffc  unb  erfülle   bie  taH 

3j5  quare  4ia  ^et^cit  !<"'  4  \\ä)  für  inic^  c  in  cuä)  fut  mir  sp  6  über  X.  Uli 

stellt  Iudex  viuorum  s/>  7  nach  t^ut  steht  er  s/t         nach  lool  steht   doniinus  »7*         über 

]iS)U(!^l   steht   fi^meltert  «p         Liuura   fumigans  jc.  sj}  r  8  nach  unb  (1.)   steht   fto'&ct  sp 

S/9  H)a§  bis  crfcljircrfen  iint  10  nach  territor  steht  sed  sp  12  nach  \vet)ä)  steht  finb  sji 

nach  fticfien  steht  si  fugerent  et  ipse  eos  reüceret  sp  rh 

')  nad^txud  vgl.  oben  S.  216,  8. 

N]  15  Summa:  Christus  dicit  ad  discipulos:  'Nolite  timere.'  (Sr  h)l)l  nic^t 
tiaben,  ba§  tc^  erfd^recfe,  feonber  lo^  bie  furchte  uub  bofen  gebantfen.  Hoc 
non  est  colere  deum  tiniere  eum,  qui  venit  ad  nos  consolacionis  caussa. 
Ergo  si  inciderint  tibi  tales  errores,  tunc  depone.  §ebftu  an,  bal  b^r  bie 
^or  3tt)  berge  geljen  \  unb  crfc^ricEftu,  fio  ift§  nic^t  tnunber.    Sed  noli  persistere 

20  in  illo.  @§  ift  nid^t  boße  fd^recfen,  sicut  hie  bouis  diseipulis  contingit. 
Christus  autem  dicit:  Cur  timetis  q.  d.  .^c^  tt)t)l§  ni(^t  b^ben,  ha§  man  ft{| 
bor  m^r  entfecje,  §unber  man  fol  ftc^  met)n  troften.  Verum  est:  impiis  et 
obduratis  necesse  est  terror  mnltus,  ut  hoc  fulmine  prosternantur,  sed  anxiis 
cousciencüs    non    licet    addere    anxietatem.      Nou    vult    Chiistus    'calamum  3c(.  12, 3 

25  quassatum'  couterere.  Hoc  libenter  facit:  Montes  conterere  et  superbos 
humiliare.  Humiles  econtra  vult  erigere.  Ita  tu  scito,  §0  be§  fc^retfen?  Jtü 
Dil  tDt)rbt,  ^0  nt)m  ben  S^riftum  nt(!^t  an.  Nam  ipse  non  terret  ad 
desperacionem ,  tt)ie  bo  t^ut  bie  braut  öon  5)tenc,5,  qui  oinnino  conterit 
consciencias    infirmas.      Christus    pugnat    eum    obduratis    et    illis    terrorem 

löjl?  Summa  bis  colere  unt  ro  20  bouis  c  in  breuis  ß]  ro  21l22  ^i^  bis  ttoftcit 
unt  ro  23  Impiis  terror  l'iis  cmisolacio  addenda  rv  r  unten  am  Seitenrande  steht  ÜJlan 
feott  fic^  öor  G^rifto  nic^t  eutJECjcn,  foiibcrtt  feljn  ^odjtiii^  troeften  ro  26127  Verum  dei  opus 

Alta  destruere  et  humilia  erigere  ro  r        28  über  öoit  Sllcncj  steht  ber  tetnffet  Ijn  l)r  ro 

')  bn?  bt)r  bie  l)or  .^tt)  berge  geljeii  i:gh  Wander  2,  227  Nr.  223  6»  fielen  (ftcigen)  i^m 
bie  ipQQr  ju  Serge. 


316  ^Pri'bigtcn  bc§  Satjte?  1531. 

R]  i.  e.  quod  superbuni  huiiiiliet  unb  bemuttg  unb  fd^iuad)  ftcrtfen  iinb  tieften. 
Si  siiperbi,  foücn  toit  un§  für  l)l)m  furchten  ut  iudice  am  iungften  tag.  Si 
ccontra,  ne  terrearis.  Non  vult  enim,  ut  terrear,  sed  cousol|ationein  habeam, 
imo  increpat  ultra  hoc.  tlBcr  ba§  non  solum  ista  dicit,  ut  sat[an  nuuquaui 
cessat  terrere,  si  uuum  locum  atFert,  alios  usq[ue  in  infinitum:  Cliristus  non  r. 
accipit  mc  coram  iudicio  dei.  Et  si  ipse  esset,  tarnen  dicam  ei  sua  verba, 
(juibus  plus  credam  quam  omnibus  suis  effc^etnung,  xä)  lt)il§  Bet)  bem  verbo, 
qnia  apparitiones  et  imagines  feilen.  Ubi  increp[at  eos,  quod  cum  vertere 
volunt  in  falsum  Christum  et  turbatorem,  bLona  coD[scientia  left  ntc^t  bl[et6en 
16cl)  bem  fd^elten,  ostendit  manus  et  pedes.  Ibi  ju  ftertfung  ostendit  fein  lo 
£iit.  84, 40  opus.  'Manus'  i.e.  quid  facit,  et  pedes,  qui  er  g'^ct,  verbis  et  factis  con- 
solatur.  Si  in  operib[us  apprehendo,  ut  videam,  qui  pro  me  mortuus  et 
nihil  fecerit,  nisi  adiuvaret  miseros  ho[mines,  tum  nihil  sp[iritns  video  nee 
iram  K.  sed  eitel  HeB.  Et  praesertim  dicit:  'suas  manus'.  Sat[an  etiam 
ostendit  suas  manus,  sed  est  dominus  mortis,  peccati.  sua  opera  liegen,  trigen,  i'' 
fd^redcn,  trurgen.  Et  fol  btr  für  Ijalten,  tote  ber  :ple|ltd^  geftorBcn,  erfoffen, 
Sed  et  aH  greulich  morb  et  opera,  ba§  ftnb  fein  f)enbel.  Tales  pedes  non 
habet  Christus,  sed  is  fitlfft  aüen  BetLruBten,  non  morben,  liegen,  eitel  ttiar= 
f)[ett,  gnab.  übi  hoc,  fo  g'^etS  mit  freuben  '^tn  on,  ut  ipsi  apostoli  gavisi,  ut 
prae  gaudio  non  possent  fidere.     Mirabjilis  textus:    non  legi  similem.     Cum   -'o 

6/8  si  bis  vertere  unt        10  Ostendit  manus  et  pedes  sp  r         11JV2  quid  Ins  consolatur  unl 
14  manus  Satanae  sp  r         17  nach  opera  steht  et  exempla  sp         19  fo  bis  apostoli  unt 

N]  abiicit,  anxiis  autem  consolacione  succurrit.  ®te  Berge  lt)t)l  er  jurmalen, 
.^O^e  unb  ftolcje  lt)tl  er  bemuttgen.  Quod  vero  est  humile  et  pusillanime, 
hoc  vult  erigere.  3Bl)r  tüollen  unfern  GBriftum  bie  e^r  tljun,  ba^  er  un§ 
nid^t  'tD'cjl  fordeten,  ba§  er  un§  brumB  ft^ilt  unb  gibt  un§  ben  fribe.  Eeontra 
sathan  non  cessat  terrere,  sed  iiifinitos  terrores  anxio  addit.  Ibi  pius  potest  25 
dicere:  §oreftu,  gefel  teuffet,  met)n  S'^rtftug  ift  nt(^t  ber  art]B,  quod  me 
velit  damnare,  sed  est  Sathan.  Esto,  quod  Christus  ita  appareret.  5Rod^ 
h)t)I  t)dö  bem  fc^etjne  unb  Bljlbe  nic^t  glcuBen,  sed  volo  huie  exemplo  ad 
a]iostolos  crcdere,  ba§  fet)Ict  mt)r  nt($t,  tt)te  !eme  \ä)  bar^to,  ba§  td^  e^n 
fjentfer  fotbe  fet)n,  cum  sim  consolator?  Deinde  addit  ad  verbum  signum.  :« 
©r  left  ft(^  gret)ffen  unb  fefien,  ^cetigt  l)n  fel^ne  iuerd  unb  toefcn,  quod  in 
spiritu  non  potest  ficri.  SII^o  left  ß()riftu§  Bet)  fcl)nem  tuort^  ouc§  ba^ 
get)d^en,  ut  sim  securus,  ha§  tc^  fe'^e  uff  fcl)ne  Ijenbe  unb  fuffe,  quomodo  pro 
me  sit  mortuus  et  resurrexerit  pro  me,  bo  fe'^e  id^  ntd^t  me'^er  ben  et)tel 
gnabe.  Praecipue  ipse  nobis  ostendit  Manus  suas  et  pedes  suos.  ©at^au  as 
lüetft  un§  aBer  teiTores  mortis,  pericula  varia,  bo  ift  btfer  ertrundfen,  bo  ift 
btfer    bcrbampt    et    varia    simulachra    nobis    proponit    ad     desperacionem. 

26  Sathane  terrores  hoc  Christi  e.xemplo  fugandae  [so]  ro  r         33  nach  securus  steht 
et  certus  «jj 


9lr.  32  [11.  ■äpxü].  317 

U]  aii(l|ieriiit  iiicrepationem  et  osteudit  3C.  iit  noii,  \)a^  ift  bQ§,    f|UOfl  donum  fo 

'gar  gros,    ut  cor  nimis  augiistum,   ut  luagnitiulu  dei  tltac^t  mic^   inlid[eleni, 

non   soluiu  p[eccatam   et  iudigiiitatem,   quaiu    ego   liabeo.     Nam   ubi   video 

Christi  opera  pro  me  facta,  niun  putas  verum,   quis  tu?    fSi  quis  dat  10  fC, 

5  toerb  ic^  fro,  si  reguum  ift  leiblich ,  ISed  (piod  dat  seipsuiu  et  q[uicquid  est 
et  habet,  tum  c[or  dicit:  est  tarn  maguuin,  ut  non  possim  credere.  Prius 
toar§  311  flein,  tum  eram  iu  terrore,  ut  non  crederem.  Prius  prae  parvitatc, 
iaiii  prae  maguitudine  non  potui  erederc.  Sic  ipsi:  fol  bei  man  löibber 
lebenbig  k.    lUi  {)e6t  er  ein  coUation'  au  unb  freunb|Iid^  mit  ^^n  rebeii  et 

lü  loquitiu-  ca,  (pioruin  purtem  audistis.  Hodie  ß^riftu§  left  bie  le|^  ba  mit 
troft  unb  freubeu,  quia  oportet  sie  vivat  vel  non  est  Christus.  Si  seraper 
manet  angft  in  corde  et  dubitatio,  die  esse  ben  leibigen  teuf[fel,  qui  est  dei 
Simia.^  Sic  disce  Christum.  Si  con[scientia  terret,  non  V[ult,  bo»  bu§  ba 
iil)  Hieiben  laft.    Si  scis,  fpelj  im  unter  bie  nafen*,  fo   Itjxrftu  fein  lo§. 

15  Christus  dicit:  'cur'  JC.  ostendit  inanus  et  postea  ift  mit  mir  ex  ac.  unb 
ü|)Iid^  fu»  bing.  Non  negat,  quod  Spiritus  ^!^rr  g^eu,  ut  b[oni  angeli  et 
mali  ut  demones,  sed  non  aniraas.    ^ä)  bin  ftleifc^  unb  6[ein  et  elper  natur. 

4  rae]  mea  10  über  bie  te^  steht  Hoc  dictu  sj)  13  über  v^ult,  boä  steht  de  te  sp 
16  ex  }C.  von  P  nur  nachgemalt 

')  ßoDatioii  (unten  Z.-J6;  unten  Z.  31  molcäü)!}  d.i.  Gastmahl  vgl.  DWtb.  2,  630. 
')  It^  (unten  Z.  27)  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  19,  192,  33.  ')  teuffei,  qui  est  dei  Simia  (unten 
Z.  29)  vgl.  oben  S.  311,  5.  '}  fpe^  im  unter  bie  nafen  s.  c.  a.  ins  Angesicht  speien,  als  Atis- 
druck  der  höchsten  Verachtung  D  Wth.  10,  1,  2077. 

N]  2t6er  6f)riftu§  legt  un§  !et)n  morben  no(^  trigen  für,  sed  Manus  et 
pedes  suos.    S)o   ^^eBt   fi(^  gioffe  freub,    ba§   fie  noc^  moc^t    glauben,    ob 

20  er§  fet).  S)a§  ift  mu^c,  bie  auferfte^ung  ift  §0  grofs,  ba»  met)n  ^ercj  3I0 
enge  ift  folc^en  groffen  fc^acj  juentpfa^en,  Ut  si  audio  Christum  tanta  pro 
me  passum,  tunc  cogitat:  ^etjnftu,  ba§  got  ^0  gegen  mt)r  gefd^icft  fet)?  Si 
quis  mihi  100  000  fC  aut  regnum  daret,  bo  iDurbe  ba§  ^ercj  uic^t  Ool,  sed 
cum  audio  Christum  pro  me  datum  a  deo,  bo  ift§  ^ercj  3ID  enge  jlt)  fold^em 

25  groffen  fc^acj  et  dicit:  @§  ift  juljiel,  folbe  ber  man  für  mi(^  geftorben  fe^n? 
Postremo  ^ebt  6^rtftu§  et^ne  fet)ne  ßollacion  an  unb  troftet  fie  m^t  eigner 
fet)nen  prebigt  unb  left  bie  lecje  m^t  freuben  unb  troft,  §0  mu§  e§  ergeben. 
Tu  scito:  §0  ummer  bar  angft  ^m  l^ercjen  blet)bt,  feo  ift§  ber  le^bige  teuffei 
qui  est  simia  dei.     Esto,    quod  Christus  terreat,   mox   cessat  et  increpat  te: 

30  Ne  timeas,  |unber  beutb  b^r  fribe  on  unb  troftet  bic^  unb  ^ebt  e^ne  fe^ne 
lt)bUc^e  molcje^t  l)n  ber  fc^rifft  an.  Jßon  ben  ge^ftern  to^l  tc^  ]§ic  nic^t 
fagen,  nam  hie  videtis,  ho.^  fie  umbge^en,  unb  e§  fi^nbt  enttoeber  bo^e  get)fter 

18  unten  am  Seitenrande  steht  Quoinodo  sathanae  terrores  liac  Christi  imagiae  sint 
depellendae  [fo]  ro  20  nach  mu^e  steld  ben  ep  24  Christus  non  potest  non  cousolari 
contra  sathan  ro  r        .321318,  4  unb  bis  niii^t  unt  ro        32  entWcbet  «6er  Böge  SJumpel  ge^ftex  ro  r 


318  !13rebigtett  be*  ^atixe^  1531. 

R]  Aut  angieli  sunt,  qui  b|onnm  iinnoinra  bringen  unb  tf)nn  f'cfelt).  Si  non 
loq|iuintiir  unb  ein  Bcfel^  bringen,  die  esse  diabolum.  SÖoUen«  mt  bcfd^lieffen 
de  isto  ai't[iculo  fidei,  alioqiii  auditis  saepe  de  operib[iis. 

Nl  3I11  f(^vetfen  obbev  fl)nbt  engel,  qui  bomim  nuucium  afferant.  3»r  foüet  nid^t 
bent!en,  ba^  bie  Üben  feien  i^ne  ge'^en.    Ita  sit  coueliisuin  lioe  festum.  5 


33.  16.  3lprit  1531. 

^^rcbigt  nm  Sonntag  Ouofimoliogcuiti. 

R]  Dominica  Quasimodogeniti. 

3oii. 20,29  'Beati,    qui    noa    vid[eruut    et    credideruut.'      1.    [tude    liuius 

Enaugelii    audistis    feria    S.''-   quaudo    veuiebat    dominus    ad    discipLulos    et 
ostendit   pedes   et  mauus.     2.  ftütie,    quod   Thomas    non    adfuerit   hodie   JC. 

3o()- 20, 21  Iohan[nes  scripsit  quidem,  alii  non,  ba  er  jo  fagt:  'Sicut  pater'  JC.  quia  10 
ba§  ift  ba§  ^eubftuöe  in  biefem  ©uangelio,  postea  Thomas  mit  eim  ejemtieL 
Quando  habemus  historias  et  verba,  n^enten  loir  bie  lüort  für  haä  '()eub= 
ftucE.  Est  certa  regula:  qui  vult  bcne  traetare  Euangelia,  videat  auff  bic 
toort,  praesortim  quae  Christus  loquitur.  Et  E^uangelistae  describunt  histo- 
[riam.  Ibi  befielt  er  ba§  ampt,  quod  est  praedicare  et  Euangelium,  Et  ibi  15 
passio  Christi  et  resurrectio  tontpt  in  usum,  si  tantum  esset  historia,  esset 
frustranea  resun-ectio,  fo  tDel)t  est  in  papatu  praedicatuni,  quod  brau§  gemacht 
ein  lauter  gefc^ii^t,  quod  Christus  fecit,  Sicut  alias  historias  audimus  de 
Theo[doi'ico  de  Berna   unb   l^aben   ein   luft.      Sed   foUen   resurreLctionem   in 


6  IG.  Apiilis  r        9  nach  ostendit  sttJä   eis  sp         10  nach  alii  steht  Euaugelistae  sp 
nach  pater  steht  misit  ine  sp       1  Christus  adfert  gratiain     2  Apostnli  verbo  describunt    3.  fide 
accipitur  ap  r         12ll4  Quando  bis  quae  unt         13  Regula  sp  r 

•)  Sidie  die  rm-hergehende  Fredigt. 

N]  DOMINICA    QUASIMODOGENITI    lOAN.  XX.  ^ 

306.20, 19'Cuni   ergo  vespera  esset  die  illo,    qui   erat  unus   sabbathorum, 

et  fores  erant  clausae.' 
Primam  partem  huius  Euangelii  prius  audistis,  quomodo  Christus  non 
terret,  sed  consolatur.  2.  pars  facta  est  über  aä)t  tage.  loannes  praecipne 
3(H.  2o,2ihoc  addit:  'Sicut  misit  me  pater'  3C.  Hie  est  status  huius  Euangelii,  -a 
quod  deinde  exemplo  Thomae  confirmat.  3lber  bie  toortl)  ipsius  Status 
Euangelii  sunt  observanda,  non  adeo  ad  historiam  respiciendum.  Ita  hie 
facit  Euangelista. 


20  ro        21J22  ro 


9h.  33  [16.  9H)ri[].  319 

Rl  braucf)  unb   uBuiig   bringen,   et  hoc  fit  nie:  'Ego  mitto',   qnoniorlo?  nt.  in3of).2o,2i 
I.sa[ia:  's[piritiis  sjanctus  super  me',  ut  consol|arer  unb 'ben  gefangen  erleb|i=  3cl- si, i.  2 
gung'  unb  'bag  nngen^eme.'    Sic  Ego  mi-ssiis.     Sicnt  ego  praedicavi,  bai 
befelf)  ic^  mä).    ^Jlein  ampt  ift  öoInBrai^t  et  sicut  ego  praedicavi,  sie  vos. 

5  Et  nun  aliter,  qiiia  sicut  nn'ssiLS  i.  e.  ad  hoc  verbuni,  Euangeliuni,  doet|rinani, 
([uam  ego  praedicavi,  ut  habet  locus  Esa[iae  claris[simus :  ut  bie  gefangen 
troften  K.  quae  praedicatio  anber§  g^ct  quam  fo,  non  est  a  Christo,  nee  isti 
praedicatorcs  a  Ciiristo  niissi.  Non  V|ult,  ut  erigantur  novae  praedicationes, 
ut  faciunt  papi.stac  et  omnes  Rottae,   qui  ho|mines  gravant  falsis  doctrinis. 

»0  Et  \)a§  tüil  idf)  allein  angeftod^en^  Ijaben,  ut  sequentem  textum  traotemus. 

'Suft'lavit.'    Ibi  habes  baij  tCC^t  regiment,    nempe  spirituale,  de  quo  So').  20, 22 
saepe  dixi  segregandura  a  mundano.     Nos  sunius  etiani  domini  et  Reges  et 
habcmus   ein    max[iniam   potestateni,    f)aBen  ^\v  regietn,    sed  videndum,    tote 
iweit  unfer  fonigreit^  umbf(^renäet  ift  unb  n^ie  tweit  fic  gfjet,  gf)et  nur  u6er 

15  bic  funbe,  uihii   iuibet  Episcopu.s  mit  gelt,  gut,   ^au5,   f)offe  unb   jeittic^er 

1  Sicut  inisit  me  pater  !C.  »/ir  2  nach  gefongen  stehl  bic  sp  Isa;  Gl.  spr  P,  nach 
nngen^cme  steht  iar  sp  ö  nach  missus  steht  mitto  sp  11  Flauit  in  eos  «/>  r  13  Ad- 
miiiistiatiii  iiostrae  potestatis  n})  r  14  über  fic  gfjet  steht  potestas   nostra  sp  15  nach 

Episcopns  steht  ju  t^un  sp 

')  angefloc^cn  bildlich  gcnaf/t  (vom  Faß  anstechen):  eine  Probe  r/eben  DWtb.  1,  477; 
so  auch  Erl.  Auxg .  23,  277  SJBill  bifemal  bicfe  Sachen  allein  angcftoc^eii  ^aben;  Pouch,  Slg. 
nngedr.  Pred.  Luthers  3, 1  S.  111  Hie  tantum  angeftoc^cn. 

N]  'Ecce  ecce  mitto  vos,  sicut  misit  me  pater.'    S)o  Bep'^ilt  er  ba§ Sofj. 20, 21 

prebigam^jt.  .6ie  ttiljrbt  baB  leljben  G^rifti  t)n  Braud^  gebra(f;t.  Nam  nisi 
provulgaretur  verbo,  tune  esset  vacua.  Sicut  hactenus  tantum  historiam 
nudam  posuerunt,  ioe^tter  ift§  nic^t  funtmen  ben  be^  ber  f)iftorien.    Sed  hie 

20  passio  et  resurreccio  debet  in  usum  proferri.  So»  gefc^ic^t  aber,  ^0  er  un§ 
fenbet,  toie  t)l)n  ber  üater  K.  Ideo  autem  Christus  missus  est  ad  prae- 
dicandum,  sanandum  onines  homines,  quia  ipse  habuit  spiritum  S[anctum. 
3tlßo  iüie»  6^riftu§  ^at  außgeric^t,  alßo  foUen  toljr  oud^  ttjun,  bo§  prebig= 
ompt,  bns  ic^  gefiabt  i)ahi.  follet  t)r  ou(^  l)aben,   sicut  Esaias  dicit.    äßelc^esci.  61,1.2 

2-!.  n{)ue  ba-j  prcbigampt  nidjt  traben,  bie  ft)nbt  nic^t  bon  6[)rifto.  Praeterea  non 
debent  novam  praedicacionem  extra  Christum  afferre. 

'Unb    er    bliß    fie    an.     Quorum    pcccata   remiseritis,    remit-3o(i. 20,22 
tuntur  eis.'    So    I)Qt  tjr   ba§   rei^t  regitnent  dei  multum  di.stans  a  regno 
mundi,  de  quo  sepius.    Sßljr  f^nbt  ou(^  regenten  unb  !onige,  aber  bie  grofße 

30  gelnalt  ^at  !et)n  enbe  unb  bie  geftialt  ift  nic^t   totjtter  geftelt  ben  über  bie 

17118  f)ic  Jm   verbo  unt  ro  18;19  unten  am  Seitenrande  steht   Fructus  Passionls 

Christi  ex  praedicacioiie  coutiugit  ro  Sicut  misit  me  pater  ita  ego  mitto  uos  ro  r  20  pro- 
ferri c  in  uenire  sp  21122  über  missus  bis  praedicandum  stellt  et  spiritu  sancto  unctus 
est  ap  22  Eque  3C.  sp  r  23  Ad  quid  Christus  missus  sit  ro  r  28  Verum  regnum 
ecclesie  quo  tendat  ro  r        29130  SB^t  bis  getDoIt  unt  ro 


320  ^^rebigten  beS  Satire?  1531. 

K)  narung.  ®a§  tjl  Ces|ari  unb  tDeIt|lt[(5en  ^ervin  Befolgen,  secuudnin  iura  sua 
regnnt.  Nostrnm  regimeii  ift  ^e  befttmpt  auff  ein  anbcr  Irefcii ,  nempe 
funbc,  too  bie  trenbct,  bo  lucnbct  unjcr  rcgtmcut,  unb  Mio  jnnbe  ong^et,  ba 
gl^et  unfer  regitment  an.     Nou,  Sicut  Papistne  Et  Episcopi  tjnn  einanber 

gefolgt. "^     Notauduin,    qiiod    hie    Christus    .suis    Apostolis    et    succesjsonb|us     5 

(H)runi  boS  ^Regiment  befil^t  über  bic  funbe.  Nota,  quid  Christi  binben  unb 
behalten,  rcgnare  unb  gefanb  fein,  Eorum  Apostolorura  scilicet,  Clave.s 
getoalt,  ut  doceant  1.,  deiude  ut  p|eccata  reniittant  et  servent.  S)q§  btnben 
i)at  man  UjoI  "^nvt  auffgemu|f^  gebieten,  sed  fern  öon  bem  gefuvt,  ba§  £)in 
gebort  ba^  btnbcu  unb  levcn.  Nihil  te  docere  deheo,  quod  attinet  ad  domum  lo 
tuam,  rem,  obediens  froh)  tua  sit  vel  non,  sed  ^ab  ju  fagen  bir,  JDte  bu 
folt  öon  peccatis  !onttnen  unb  I61et6en,  et  quid  sequatur:  Nem])e  si  in  eis 
maneas,  quod  dauiuatus  unb  cJoig  Oexioren.  Ideo  intellectus  ft^et  auff  bem 
tüort  Peccata,  funbe.  ©unb  ba§  l^eift  nic^t  regnum,  jeitlicf)  tefien,  gelt,  sed 
ha  ein  gclrit)ffen  bvinnen  gefangen  ift  unb  l)erft[ticft  jum  aeternam  mortem,  is 
Ad  hoo  muftu  hJtffen,  quod  sit  verum  peceatum.  Nou  quod  sit  p|eccatum, 
sed  verum,  quod  deus  pro  p|eccato  habet,  bie  ®|Otte  ftraffe.    Non  bic  fudler 

2  nach  nempe  steht  auff  sp  7  nach  Se^attetl  steht  fe^  sp         1.  sp  r  Hl.  sp  r 

9  bo§  c  in  ba  el  sp  11  über  ftolD  steht  vxor  sp  12  nach  sequatur  sieht  K.  S2>  15  nach 
brtnnen  steht  fut  ®ott  «p  76  Verum  peceatum  sp  r 

')  t)nn  einonber  getod)t  dem  Sinne  nach  dasselbe  wie  in  einanber  bacfen  Unsre  Ausg. 
Bd.  17^,  327,  6  und  in  einanber  brauen  vgl  oben  S.  214,  9.  '^)  auffgemu^t  rgl.  Unsre  Ausg. 
Bd.  33,  687  zu  S.  622,  S/9;  Bd.  30,  33,  26. 

N]  §unbe.    ^ä)  'i^abi  nt($t  jh)  t^un  ntt)t  gelt,   gut,  ^aufe  unb  !^off,  ba^  laffen 
tt)t)r  fet)nen  regenten.    Unfcv  tegiment  ift  beftimpt  uff  el)n  anber  toefen,  i>a^ 
t)et)ft  |unbe,   mo  bie  lüenben  unb  aufaßen,   bo  enbet  unb  ^ebet  fic§  unfev  20 
reginient.     Non  ut  Papistae,  qui  regnum  externum  habuerunt.    §ie  fol  mou 
et)ne  gutte  ftavde  definicio  fecjen,  ha^  man  lt)el)§,  )oa§  fjeljft  6l)nben,  lo^en, 
tuuc    videbitis   doctriuam   esse  remittere  et  ligare.      S)aö    bljubcn   ^aben    bic 
papiften  ^arbt  get)alten,  sed  non  vere  usi  sunt,     ^ä)   Ijah   hiä)   ni(|t§  jh) 
legten  umb   ^aufe,  l)off,   Gtjeftaubt,  braubtfrigen.     1  et  consule  luristas  et  25 
magistratuni.    ^d)  ijü^t  über  feunbe  unb  einige»  leben  et)n  regiment,  et  quo- 
modo  peccatorum  sis  über.     2)rumb   fielet  unfer  Üfcgiment  uff  bem  tnortl^ 
'Peccata',  §unbe,  ift  nic^t  gett,  gut^,  eufferltd)  regiment,  sed  est  impietas,  est 
consciencia,  ergo  scias,  ba§  nid^t  fc^li^te  ^uube,  Bon^^i-'  hJQt^afftige  §unbe, 
nic^t  ertic^te,  unde  er  Simons  |unbe,  sicut  Papistae  fiuxonmt.    2)ie  geboren  30 
ben  5pabft  an,  nic^t  unfer  regiment.    Ibi  recensuit  papistica  peccata.  Uff  ben 

18  (ümnes)  ^ä)  19  über  regenten  steht  magistratui  lui-istis  sp  19120  Unfer  bis 

§unbe  unt  ru  20  Ubi  est  peceatum  eo  pertiuet  administiacio  ministrorum  ecclesiae  ro  r 

22  nach  toai  steht  bo  ro        nach  Ii^nben  steht  tinb  ro  24  (fc^)  fiorbt  35  über  I  steht 

Vade  sp  27l29  unfer  bis  ttiar^afftige  unt  ro  27128  Sßnger  fRegtment  fte^et  uff  bem  mottet 
Peceatum  ro  r  30J31  Ficta  Papistaram  peccata  uon  ad  apostolos  pertineut  ro  r  31  über 
papistica  peccata  stellt  carues  edere  uon  coufiteri  omnia  je.  sp 


9}t. :«  [16.  9lptKl.  321 

R]  funbV  qiiac  crbtd^teft.  Xonnainun  pjeccata  et  iustitiao  bic  '^orcn  nic^t  in  lioc 
regiment,  uee  solve.  Si  (Hiis  edit  c|amcin,  ova,  ift  diaboli  gctucfcn,  Si  coronain 
fet'it  die  solis  jc.  Ista  pcccata,  quae  ipsi  excog|itaverunt  et  alius  jc.  Illa 
non   vocamus   peccala,   sed   peccatuin    et   vere   peccatimi,   mit  ben  felfi[igeit 

.1  furtben,  quae  vera,  quae  iiomo  non  potest  excog|itare,  sed  in  eis  nati  et 
(piotidie,  per  ea  faeimus  contra  deum.  Ibi  non  lex  Papae,  regula  Mona- 
cli|orum,  sed  lex  dei  contra  me  jeuget,  ut  bene  defiuias  hoc.  1.  Apostoli 
liabent  potestateni  non  \ibn  gclt  Unb  gilt,   fonigjVeitf),  sed  fimbe  et  con|scientias, 

bn»  et  bretn  greiffc  mit  glüalt  unb  fpvec^e  bie  fuiibe  ^ie  ineg!  vel  ju.  (S^rtftuö 
10  legt  fein  leljben  et  resurr[ectionein  in  eorum  os  et  omnem  potestateni  diaboli, 
legis  unb  loirfft»  in  eorum  munb,  Et  foEeii  fpvcc^ett  lunnen  ein  urteil,  quod 
©atan  muu  furd^ten  et  con[scientia.  S)a0  ift  potestas,  quae  non  potest 
eiferri :  quid  omniuni  Ces|arum  et  Regum  potestas?  S)a§  ein  QVmev  lucnjc^ 
barff  ein  urteil  fpired^cn  iiBer  totum  mundum,  quod  istis  verbis  aperit 
IS   caelum  et  claudit?     !Si  ipse  Petrus  facit,  tantundem  ac  Christus,  quia  dicit: 

'Sicut  misit'  jc.     Non  Ineniger  t)altcn  de  Petri  officio  quam  ipsius,  modo  idsog.  20, 21 
verbum.    Hoc  est  1.  baä  bie  fiinbe  t)eiffe  ein  ongftig  !ummcrni§  unb  6efc^|tt)ert 
con|scientia,   non  ementituui  peeeatuni.     ßcr  bid)  ntdjt  an  bie  faftnac§t§  unb 
larüen  funben'^  Et  !er  bid^  nic§t§  brumB,  alioqui  muftu  bic^  an  bie  l)eili9= 

6  nach  quotidie  steht  viuimus  sp  i)  über  et  breilt  steht  minister  sp  14  nach 

quod  steht  minister  sp         16  nach  ipsius  steht  Cliristi  sp         17  nach  verbum  steht  habeat  sp 

')  fucflet  jtinb  d.  i.  Gaukkrsünde,  erdichtete  Sünde  (Z.  ISjlQ  faftnad^tä  unb  latlieit 
funbcn;  323,  I3ji4  natrn  peccata  et  ctbidjte  peccataj  )y/Z.  ®auflcvf)imnicl  in  ünsrer  Ausg. 
Bd.  7,  349,  S/!>  @3  toere  beim,  bne-  bcr  Stapft  uiib  jetjn  SBcpftifdjeiin  l)t)n  jelbg  cljn  etigen  fj^mel 
Wie  bie  gaucElet  üon  let)ncii  tucf)etn  l)n  bcr  fa|3nad)t  Iinlueit  lootteiin.-  7,  036,  7jH;  14,  75fi  zu 
S.  42S,  lii;  29,  702  zu  S.  280, 4.  Vt/l.  Dietz  >■.  r.  ®nucEeljiinbe.  [iMhx  scheint  aber  nicht  schlecht- 
hin identisch  mit  'Gauckler',  sondern  mit  'kuckeln'  =  nichtig  redoi  DWtb.  5,  2518  (Beleg 
aus  LutJier)  verbunden  werden  zu  müssen.  0.  B.j  '')  faftnai^t»  unb  latöen  funben  (unten 
S.  322, 19)  vgl.  ünsre  Ausg.  Bd.  6,  82,  l.  293  faftnac^tl  tavben;  ebenso  7,  677,  3;  8,  14,  3  etc. 

N]  i'o  I^eutigen  tag,  bie  Ijcljffen  iDljr  nic^t  ^unbe,  ©3unber  tüt)r  reben  öon  red)ten 
^unben  Joibber  goteä  gepot,  ni^t  lotber  menfc^eu  lere,  Sccretal  et  Cesarem. 
Sag  f)et)ffen  \vt)x  peccatmn,  ha^i  loibcr  got  unb  feljneu  lut)Ucn  ift.  Ergo 
sciatis:  @t)n  apoftcl  ^at  nic^t  getnalt  ben  über  bie  ^unbe  unb  geluiffen,  ba§ 
l)n§  apoftel'3  munbe  ftel)et  alter  tuelt  §unbe  unb  gerec^tigte^t.  2)en  ^n  ijrem 
as  munbe  ift  6^rtfti  lel)ben  gelegt,  illi  habent  potestateni  absolvendi  et  ligandi. 
ßiber  got,  quid  est  tota  potestas  mundi  erga  illam,  bie  @.  Steter  l^at,  ber 
fan  m^t  ben  toorttcn  bie  '^eE  jlo  fc^liffcn,  glet^c^  lt)ie§  (^^riftuS  getrau  ^ette, 
quia  dicit:  'Sicut  misit  me  pater'  jc.  S)a§  h)t)r  al^o  uii^t  tDentger§  ^aben Soi). 20, 21 
ben  5ßetru§  obber  (S^riftuS.    Summa:  hoc  sit  nostrum  regnum:  cum  peccatis 

22125  3)0^  bis  absolvendi  unt  ro          23  (»6er)  ben        boä  c  in  ben  sp        Peccati  defi- 

nlcio  ro  r           25  ift  (goteS)         Attende  potestatem  praedicancium  ro  r  27  nach  Cf|riftu§ 
steht  fclbet  sji         291322,  19  Summa  bis  agere  unt  ro 

Sut^etä  aSSertc.    XXXI V  21 


322  ^rebigteu  bc?  ^af)xei  1531. 

R]  ![cit  aüä)  fcteti,    quae  ista  p|eccata  delet,   hd^  ftnb  vorn  peceata,    quae  iiobis 
lex  aperit  uiib  ha  mit  bejc^ulbiget. 

3°  getjovt  ha  3tr)  aud^.  Multi  invenimitur,  (|ui  sunt  in  peccatis  veris 
et  obstiuati  sunt,  sciunt  se  adul|teros,  quod  furentur  unb  rauben  et  quod 
non  curant  verbuni  dei,  praedicationem,  fidem,  ba§  ftnb  certe  funbe,  ba§  •"■ 
l^ilfft  ni(^t,  bo§  funbe  ftnb,  sed  quia  nou  dedit  dominus  potestateui,  ut 
condoneut.  Ibi  dividendum  peccatuni,  ut  ego  agnoscam  vere  esse  peccatura, 
alioqui  nou  est  p|eccatum,  bie  betgiefien  !unbe  hJerben,  quia  vere  quidem  est 
peccatum  coram  deo,  sed  non  coram  te,  oportet  discas  canere  versiculum  ^  in 
sisi. 51, 6. sps[almo:  'Malum  coram  te',  'semper  coram'  i.  e.  sentio  p|eccatum  meuni  i« 
i.  e.  non  sokim  geb|en(Jt  bran,  quod  gcntorbt  K.  sed  quod  sentiam  bte  frafft 
p|eccati,  ut  fiat  p|eccatum  in  corde  vivens,  ut  sentiam  i.  e.  ut  nou  solum 
cog|iteni,  quomodo  peccavi,  sed  sentio,  )me  nti(^  ha§  pjeccatum  loil  fur  ®ot 
öcvflagen  unb  !^in  unter  reiffen  l)nn  bie  ^eEe,  ha§  tft  verum  p|eccatum,  bie 
SRöm. 7, 9. 10  ba  unum  tft,  de  quo  P|aulus  ad  Ro.  7.  'veniente  lege  vivnro  factum  et  ego  i5 
mortuus'.  Donec  dormit  peccatum  et  mortuum  est,  non  est  cura,  quomodo 
poeniteas.  Si  vero  ber  tonitru  fc§Iec§t  brein,  domini  lex  jc.'tum  aperit  tibi, 
quod  dominus  te  occidet  et  damnabit,  et  fit  tibi  orauipoteus  res,  ut  P|au[lus: 

1  Vera  peccata  sji  r  2  nach  unb  ftelit  tmä  (■p  3  nach  aüäj  steht  Iconscientia 

peccati)  sp         6  nach  ^ilfft  steht  abtx  sp         10  jjs.  51.  sp  r  12  p|eccatum  bis  vivens  mit 

13  Wi[  (tnic^)  15  über   unum  steht  eine  ■■'p  über   factum  steht  peccatura   scilicet  sp 

Ro.  7.  S2>  *■  ^ö  8'   mortuum   est   über    peccatum  IS    nach    fit    steht   peccatum  sp 

')  discas  canere  versiculum  (xmten  Z.  25  bai  Itble^n  lernen  ^tu  fingenj  vf/l.  Pouchs 
Sly.  iiiu/edr.  Pred.  Bd.  3  ',  120  ein  lieblcin  brubev  finge;  Unsre  Ausg.  Bd.  1,  219,  24  nur  ein 
Ubteljn  fingen. 

N]  agere  unb  nit^t  int)t  faftna(i)t,  §unbern  rechten  ßunben.  Nam  coram  Papistis 
ift  peccatura  et  iusticia  e^n  b^ng!,  el)n  bred.  Summa:  toen§  tüiber  gote»  20 
gefec,}  nic^t  ift,  §d  ifty  brecE.'  3°  |)el)ftä  peccatum  vivum,  51I§  borl)n  (eben, 
bie  bo  ^unbigcn  unb  tüiffen  ttiol,  bo3  fte  unrecht  tljun  unb  leben  bor^n.  "Sag 
I)ilfft  ntc^t,  ba»  e»  §nnbc  fcl)n,  bie  foEen  bie  opoftel  nic^t  lofeen.  S)ie  foCen 
tvtjx  abn  tet)len.  äßen  ttjn  e()6red)er  ijn  fi(^ei1)el)t  ^unbigct,  ift  t)or  got  feunbe, 
aber  öor  ijbnt  nic^t  |unbe.    @r  mufe  nöer  Oor  ba»  libteljn  lernen  jtti  fingen:  25 

$f.  51, 6 'Tibi  soli  peccavi'  jc.    3^ie  §unbe  muß  lebcnbig  l)ni  betc.^en  toerben,   ba§  xä) 
fte    ntd^t    aEeljne    get^an    'ijain,    sed    quod    senciam    eciam    terrores    mortis, 

iRijm.7,9Conscienciae,    sicut  Paulus   dicit:  'Adveniente  lege  revixit  peccatum.'     3Gßet)I 
bie  ^unbe  ^0  fc^nard^t  unb   fcf)lefft,   tunc  semper  in    peccatis  procedis,  unb 

19  nach  faftnad^t  steht  ^unben  sp  Ligare  et  soluere  non  pertinet  ad  ficta  Papisfarum  pec- 
cata sed  ad  uera  peccata  ro  r        2-3  Peccatum  mortuum  non  pertinet  ad  ministerium  ecelesiae  ror 

„,,       ,  o  •,  1     ,  1  j  Tt        »  .  1      !•  •    f  Mortua  cum  securi  in  illis  procedinuis 

29  unten  am  heitenrande  steht  Peccata  sunt  duplicia  <  ,,.  .   .         .    .     '^        .       .    ro 

■^  l  Viua  cum  reuiuiscunt  ni  consciencia 

')  §0  ifti  brecf  vgl.  die  Zusammenstellung  der  bei  Luther  liäufigen  Redensarten  mit 

2re(f  in  Unsrer  Ansg.  Bd.  10*,  .513  zu  S.  234, 13,  wozu  noch  oben  S.  124,6;  132,  3;  155,  13; 

Pouche  S/g.  iingc'lr.  I*icd.  Bd.  3\  KT  ad  quam  alias  nt  bretf ;  S.  HS  nnff  folc^en  brctf  gebaut. 


«Rr.  33  (16.  Mprtl].  323 

R]  ^(f)  nuiftc  fterBen.     Il)i  nemo  potpst  ^elffen  sivc  Rex  sive  Caesar.     Sal  iftwöm.  ?,  lo 
Xtdjt  l'unb  et  (■oram  ileo  et  nie,  ut  David:   'coram  te  feei'  jc.  ciiin  peccasset  *j.  51,  c 
cum  Batlisaba  et  occidi   curasset  eius  maritum,   S)a  aber  S'jQtan   tam  unb 
rurt  l)I)n:  Tu  es  ille",  ba  gieilfl  cr§  f]in,  sed  postea:  'Non  Morierifi.'    Apostoli  2.£am  12,7.13 

.'.  et  oeclesia  lial^ent  regimeiit,  foUeii  icgiieren  unb  ()eviicf)eii  non  super  vo.s, 
fidem  vo.stram,  sed  tautum  super  peccata  vestra.  Sic  autem,  quod  ve.stra 
pieceata  sint  nostrae  ]iotestati  subieota,  quaudo  vos  6ei[fen  in  conscieutia. 
S)Q5  tan  ein  prebigev,  ).ifaiver  k.  3)a  ftljct'j,  f)Qlt  ftille,  ahiicio  a  te  pieceata. 
60  ift  unfev  regimeut  ein  regiiment.     Non  totnpt  imss  ju  el^rctt  unb  prac^t, 

w  sed    est    potestas,    quae   tibi    sorvit,    ut    ab    isto    lioste   lil)ereris,    bcv   bir   jh) 
ftiard  unb  fi^tuac^  ift.    S)a§  ift  ein  fierrlid),  tveffilic^  gloalt,  ut  in  Euangelio: 
'dedit   potestateni'  super  p|eccata,    Sunb   unb    Scufel,   quod   homo   fol    unosmattS.  9,8 
verbo  Dertreiben,  quem   omnes  potestates   mundi  pon  2c.     Sed  ein  prebiger 
unb  pfiaff  fol  t)er  fc^Iieffen  et  totum  mundum  JC.     Nisj  agnoscas  et  fat]earis 

>■'  esse  peccatuin  k.  Xm  anbern  tan  man  nic^t,  (|ui  narvn  jieccata  et  erbic^tc 
peccata^  machen,  et  (juae  tibi  in  corde  nondum  vivuiit,  Innft  bu  nicf;t  ödsten. 
Sic  in  Gene[si  scriptum,  ba  ?lbam  feim  föne  6ain  picbigt,  ba  cv  fein  fopff 
für  bem  altar  nibber  fc^tuge  unb  juruct  über  feinen  brubcr;  'pecxatum  tmim  1.  »(0104,7 

2  vor  coram  (2.)  steht  Et  m.iluni  sjj  l^auid  sj'  ''  3  Natliaii  sji  r  4  vor  Ijiii  sieht 
ba  sp  S  ®a§  c  in  33a  «/'  Potestas  ecclesiastica  qualis  sj>  r  II  ftorif  u.  f.  ift  c  in  ftordE  ift 
ttllb  bu  Ijl^in  3I0  fc^toad^  Bift  sp  12  Matth  9  sp  r  13  über  quem  steht  diabluluni  «7»  14  t)er(t) 
75  niirh  esse  steht  verum  sj)       nach  tiic^t  steht  ein  abjotiitioii  f))rE(^cn  sp         IT  Gene.  4.  sp  r 

')  nnrrn  peccata  et  ctbid)te  peccata  (unten  Z.  31)  ryl.  oben  S.  321,  1. 

N]  bie  ßunbe  ift  tobt,     ^umpt  aOer  ber  Xonnerfi^Iag,  lex  et  consciencia,  bas 

20  brt)  öerc}ftiet)ffetn  niod)ft  et  nuiium  asiium  noveris,  \>a^  ^e^ft  ben  redete  ^unbe 
unb   fanft  nl)rgent  ij\)n,    sicnt  Davi(i    post  peccatum   aduite^rii  et  iiomicidii 
liabebat    mortunni   peccatum.     S)o    aber   9Iatl)an    fam    unb   frf)Iug  t)V.\  bcn2,sniu.i2,iff. 
bonner  l)n§  ^ercje,  tunc  incipiebat  vivere  peccatum,  \ia§  ^e^ffen  h)l)r   ei)ne 
rechte  ^unbc,  über  bie  foÜen  bie  5IpofteI  {)ern  fcl)n.    Stifjo  ba«  bic  felbe  fjunbe 

25  ift  i;rer  mac^t  unteriüorffen.  Sjo  fie  biet;  l)n  bie  fjell  lol)I  itierffen,  tuuc 
potest  dicere  Parriochus:  ^alt  ftljüe,  lü^r  ^^oben  el)n  anbere  gclnalt  über 
bic^.  ßä  f)at  bit^  el)ner  ertoft,  ber  ber  §unbcn  mec^tig  ift.  Xa^  ift  eljne 
feljne  getualt,  ba»  el^n  armer  menfc^  uno  verbo  potest  fugare  sunmium  immdi 
tiiiraminm,  quem  Cesar  non  potest  fugare.    ©en  foI  e^n  prebiger  ou^lefc^en 

30  unb  öerjagen.  Non  solum  unum  peccatum,  sed  oiBuia  peccata  tocius  mundi. 
S^ie  narren  feunbe  unb  tobten  ^unbe  gef)oren  nid^t  t)it)er.  Ita  in  Gen.  c.  4. 
%o  2lbam  feljnen  Bon  ßaljn  ftrafft:  .f)etteftu  red)t  getfjan,  ^0  l)etteftu  f eljne  1.  sdiojc  4, 7 

20  noveris  über  (iiesci)  22  Peccatum  Dauid  primum  niortuum  deinde  reuiuiscebat  ro  r 
23124  vivere  bis  \ü)n  unt  ro  24   Attende  quomodo  apostoli  domiiientur  super  uerum  et 

uiuum  peccatuui  ro  r         26137  §alt  bis  6ä  unt  ro        20  nach  ft^Ue  steht  gunbe  sp         31132  Locus 
Gene.  4.   Peccatum  quicscit  donec  reueletur  ro  r 

21* 


324  ?Ptebigten  bei  3a'f)rei  1531. 

R]  eiibat  ad  ostiimi'  vel  ad  aperiendum.  Si  es  peccator  imb  lt)il§  tltd^t  fulcn, 
\d)a\v  brauff,  qjuaiKjuam  Ijie  rüget,  quia  semel  excitabitur,  ha  fifje  bid^  benn 
für.  6»  gefdjad^  l)^lTt  auä)  et  bene  tentavit.  Principium  poenitentiac  verum 
est,  quod  quis  venit  ad  agnitionera  peecati.  Alii  habeut  quidem  p|eccatuni, 
sed  non  remissum.  Ideo  vides,  qui  genort  snb  pap|atu:  sede  uitb  bcb|ende  s 
tiia  pieccata  et  ex  ea  Bebenden  maä)  ein  reto  unb  le^b.  ^a  ein  gejtoungene 
reh)  tt)ut§  ni(^t.  ^ü  reloet  bic^  ideo,  quod  debes  fateri  et  coniiteri,  Et  huic 
reit)  dederunt  öerbtnft  unb  tnirbigteit,  ba§  ift  gor  S^ieufel  getoeft.  Non  recte 
inte][ligitur  et  apud  nos,  ut  in  priucipio  fuit.  Praedicavimus,  quod  uemini 
veliraus  dicere  absolutionem,  nisi  videaraus  externe,  quod  agjnoscat  sua  lo 
])|eccata  et  fateatur,  sed  non  dico,  quando  sie  hid)  ftelft  unb  reJDeft,  quod 
tum  tibi  sunt  reniissa,  sed  volumus  prius  videre,  ob  bu  ftelft,  quod  sentias 
peccata,  ba§  ge^levr  de  refti  fol  f)in  gangen  fein,  ut  agnovissemus  peccata. 
Sed  ipsi  l^aBen  brauS  gemacfjt  ein  öcrbinft,  cum  tamen  non  fol  opus,  t)er= 
binft  fein,  sed  ba-3  rci^  unb  ficafft  unb  gVoalt  ber  peecati  in  corde,  ba§  xä)  is 
ha  für  erfc^rede  unb  ber  2ob  loil  tnid)  freffen.  Et  ipsi  vocant  opus,  meritum 
unb  Bauen  brauff  remisLsionem  pec[catorum.  ^I*^  ^^tffe  e§  funbe  felBer,  quod 
ipsi  rehJe,  I|eibe  unb  f(^nter|cn  pro  peccatis.  Prius,  quando  fuit  iiorao  in 
pieccatis,  non  seuserunt,  ut  erat  Cain  peccatum,  sed  quando  sentitur  in  con- 

1  über  unb  teils  steht  jc^molft  ba  s/>  3  Initiura  poenitentiae  ap  r  5  qui  c  in 

quomodo  ipsi  sp         S  nach  gat  steht  bet  sj)         11  Absolutio  sp  r         12  nach  bu  steht  iiä)  sp 
18  nach  ipsi  steht  vocant  sj)         19  ut  (tum) 

N]  ^unbe,  sed  nunc  quiescit  tuum  peccatum.    SlBer  f^alr  bruff,  fte  toijrbt  e^n  20 
mal  ufftoac^cn.    S)en  er  '^at§  tnol  öerfuc^t  ber  übe  3tbatn.    S)a§  I)eljffen  to^r 
uff  bcucjfi^  geluiffcn    ntac^en,    vivum    peccatum,   quando    sentimus    peccatum 
et   non   videmus    remissionem    peccatorum.     Considerate  errores    papae,    qui 
dicit:  ®iü  folt  bet)ne  §unbe  bebenden  unb  bic§  taffen  reloen  unb  gnugt^uen. 
3ia  a,kt}ä)  als  n^ljr  une  jlr  folc^cm  rerten  3ctoingen  lonben,  et  quod  pessimum  25 
est,  S)a§  fie  illi  confricioni  dederunt  vim  absolucionis  et  remis[sionis  pecca- 
torum.   @§  mag  jum  erftcn  tüol  gcloeft  fel)n,  quod  primo  docuerunt,  Joen 
man  rehj  ^at  unb  fic^  jum  let)bc  ftettct,  ^0  fe^  bie  §unbe  »ergeben,  ba§  man 
al^o    bem    ro^en   öold    Inerette.     Non   autem    sequitur,    quod    illa    contricio 
peccatum  deleat.     Sßl)r   f ollen,   ab  bo  B"n^c   fel)n,   fo  Irljrbt  balbe  rehj  bo   30 
fe^n.    6§  ift  et)n  toerct  felber  unb  bie  retu  ift  eljnc  frafft  ber  feunbe.    (S§  ift 


'>0  nunc  hii  peccatum  c  in  peccatum  quiescit  donec  reueletur  ro  22  (quando  s) 

vivum       Sjunbe  Dffti^ten  ru  r         25  TCHjen  (t>n§)         26  Abominacio  papistice  contricionis  ro  r 
27J28  unten  am  Seitenrande  steht 

{Seipsum  posse  ad  contricionem  praepare 
et  per  ipsam  remissionem  peccatorum  con-  ro 

tingi  quasi  esset  fundamentum   remissionis  peccatorum 
HO  nach  foQen  ^teht  (e^en  ^ip       Contricio  non  merctnr  remis(sionem  peccatorum  sed  est  etiectus 
peecati  ro  r 


9lr.  33  [16.  STpril].  32,5 

R]  |scienti:i  et  rclü  linb  leib  sequitur,  ba§  ift  peccadini  ipsmii  unb  fvcfftig  fuilbc 
iu  suo  officio,  quod  cor  jüppclii  maä)t.  Ideo  ^aben  fic  ha  mit  bic  I|eutc  fecr 
Betrogen.    Sed  fol  bicf)  fo  furcn,   ut  absoilutionem  timm  grunbcft  auff  bie 

promisLi?ionem,    qiiod    deus    iioii  coiidonet    ])|0ccata  tibi,    quod  tu    senti.s  unb 

5  buffc  bruber  Ijoft  unb  vciu  unb  l|cibe  brubcr  T^aft,  sed  Bift  btin  et  non 
luoritiiui,  sed  ideo  condouatur,  <jiiod  dominus  vult  esse  misericors  ox  mera 
gratia,  et  quando  dominus  super  te  dielt  verbum:  Tibi  re[niissa  p|cccata,  die 
l)ropter  hoc  2C.  Sic  illo  tempore  feceriint  ista  verba  untlf)UC^tig  unb  aufgetert 
et  tantum  coeg|erunt  spectare  auff  tji)X  rch).    Ideo  in  oranib|us  bullis  vides: 

10  Nos  ex  pote-state  magna  damus  liis,  qui  gcixtüct  unb  geBetd^t'jc.  .&an§  nov^, 
e§  gebort  rntjer  ha  ju,  deus  non  gntnbet  remis[sioneni  )>eccatorum  auff  Utein 
reit)  unb  leibe,  sed  super  eius  verbum.  Non  loerb  peccati  loi  burc^  nierita, 
sed  illa  fitren  nttd^  t)f)nn  tier^ilncifelnug  unb  rciffen  mtd^  a  fide.  Tjas  fjeift 
nic^t  üevbinft,  sed  ^eift  ber  funben  geiutjeret,  ja  fterdcr  gemat^t  pieccatum  ut 

'^  P|au[lus  Ro.  7.     Ut  quando  scio  me  furatum,   fio  ©Ott  fciube   et  suo  verlio,  *""'"•''■ " 
et  hoc  est,  quod  Pau[lus,   ut  fieret  p|eccatum  'supra  raodum',  Et  hoc  \-oca- 

1  (Officium  peccati)  s/<  r         9  BuU.ie  r  VI  nach  fide  steht  ®ott  np         15  Ro.  7.  yi  r 

16  nach  quod  steht  dicit  «//       nach  pieccatuiii  steht  peccans  sp 

')  Vgl.  Ablaßbrief  von  1455:  auctoritate  apostolica  mihi  commissa  et  tibi  con- 
cessa  ego  te  absolvo  etc.  ')  ^an§  not  rgl.  Unsre  Ausg.  Ed.  10^,  514  zu  S.  251,  22; 

14,  755  zu  S.  245,  10.  30131:  15,  547,  11. 

N]  ntd^t  e^n  berbinft.  Et  impii  pnpi.stap  illam  eflicaciam  contricionis  peccati 
audent  dicere  meritum  peccati.  Ql)  nct)n,  bie  ^unbe  Inen  fte  gefulet  tütjrbt, 
Inen  fic  mid^  morttert,  bie  tebenbtge  |unbe  l}et)ft  teh)  unb  machet  ba§  ^txc^ 

20  ntubt  unb  6l6be.  S)a§  f)et)ft  auch  ^unbe.  Vaieant,  bie  bie  absolucionem  uff 
bie  retn  gefprod^en  f)aben.  Summa:  S)tt)  folft  nic^t  ber  fjunbe  bergefiung 
Boten  eo,  quod  sentis  illud  unb  retneft,  ibi  vides  peccatum.  Sed  ideo  habes 
remiss|ioueni  peccatorum:  jiropter  graciam  et  misericordiam  dei,  qui  tibi 
promisit   illam ,   al^O  Biftu   geh)i§.      Sed  haue  remiss[ionem  negle.xerunt  unb 

25  BoBen  un§  uff  unfer  relr  unb  Belichten  geU.iet)fet  unb  'iiabm  groffen  aUa% 
gegeBen,  bic  bo  Beretoet  unb  geBet)c§tet  tjahm.  ^fui  bic^,  S)en  Bic  bie  fjunbe 
ni(Bt  uff  me^n  relr,  ^onber  uff  fet)n  tuortB  gefacht.  Si  in  meis  meritis  esset 
remis|sio  peccatorum,  se(|ueretur  desperacio.  %o  tuljrbt  bie  ^unbe  nut 
gemert,   tnen   id^  fie   f^ule.     Ille  terror   äuget    peccatum,  aifert   timorem   et 

30  desperacionem.    S)o  lt)t)rbt  bie  ^unbe  cil^o  offcnBor,  ba§  ^a'bm  fie  rctn  unb 

Iel)be  genanbt.    3fl  noiB  lt)ol  el)n  öerbinft  barcjto.    Ita  Paulus  dicit:  Peccatum  auuu. 7,8.3 
mortuum  erat,  sed  cum  reviviscat,  S)o  maäjt  e^ne  |unbe  bie  lüelt  Öol.     SB^ 

17  efficaciam  (et  effusionem)  18  dicere  c  in  appellare  sji  Contricio  est  ipsuiii  opus 
'peccati  ro  r  1S\20  @t)  his  unb  unt  ro  20121  Vaieant  bis  "^aBen  >mt  ro  22124  liaties  ?)i.s- 
promisit  imt  ro  Unde  remis^sio  peccatorum  contingat  ro  r  26  3)cn  i)ie  c  in  E^riftul  ^at  sp 
28129  Contricio  est  opus  peccati  quo  peccatum  augetur  ro  r         32  über  ^unbe  steht  etjnigc  ro 


326  ^Stcbigtcn  beä  ^o'^ve?  1531. 

Rl  verunt  relD  uilb  leib  et  uR'ritum  et  noii  viclermit,  quod  decuplex  p|eccatuni 
faetum.  Prius,  iuquil,  mortuum,  iaiu  ex  nno  vivo  fit  miiiidus  pleiius  peccatis. 
Ibi  Christus  fol  fomcn.  ll>i  ]ieccator  super  oraues  pec|catüres,  et  (luo  plus 
cog|itas  super  peceata,  plus  a  me  discedis.  Num  ideo  tibi  condono  p|eccata, 
<|uia  nie  fugas  et  blasplie[nias?  Ibi  cor  mU'3  fagcn:  nescio  aliud  solatium  & 
Süi)- 20, 23  quam  eius  verbum.  Ipse  dixit:  'quorum  remis[eritis',  et  extra  ista  verba 
non  invenies.  Nota,  ubi  requirenda  remissio  peccatoruni.  Ibi  gcfurt,  ut 
eurram  ad  S.  laeobum,  ftifften  meffen,  hoc,  illud  faciam,  ergo  geftclt  Quff 
mein  XCtO,  I|etbe  et  opera  bona.  Sed  hie  dicit:  consistit  iu  hoc,  quod 
Christus  dicit:  'quorum  remis[eritis',  re|missio  p|ec[catorum  >S[unima  lo 
S[ummarum  requirenda  nullibi  nisi  in  verbo,  quod  Christi  est.  Si  in  tuo 
corde  quaeris  et  opfrib[US,  \o  ttiuftu  tjerbampt  iBcrbeii  et  jc.  Quid  profuit, 
ha§  lüir  un§  fo  gcmarttert  cmu  poenitcntia,  rctue  unb  leibe  et  iu  cenobia 
geloffcn  et  interim  obliti  istorum  verborum  et  Interim  vol|uimus  hoc  facere, 
quod  Christus  hie  committit.  Ipsi  sie  geloeift  uos,  ut  nostris  operib[us  i5 
pjeccata  teuBen,  quai-e  hoc  ergo  committit  discip|ulis?  So  la»  eBen  fo  111^61 
Clavium  potestatem  anftf)Clt  et  praedicetur  uon  opus  k.  sed  si  vos  tantum 
peniteatis  et  confiteamini,  tum  vobis  remissa  sunt.  Non  est  discrimen  iuter 
Maho[metli  et  Papani,  nisi  quod  is  verbum  non  habet.  8i  sentis  p|eeeata 
in  te   vivificari,    noli    currere  ad  S.  Iacob[um,    ad   tua   opera,    ito   ad    tuura   2u 

3  über  jol  tonten  steht  fides  in  eura  sj)  4  über  me  steht  Christo  S})  5j7  cor  bis 

invenies  iint       loau.  20.  sp  r  9  mein  über  teh)  11  (non)  requirenda  nil2  Vbi  sit 

requirenda  reinissio  peccatorum  sp  r  15  nach  Ipsi  steht  Pap^istae  sp  17  K.  c  in  esse 

potestate  Clauiuui  sp         19  Mabometli.  Papa,  sp  r 

N]  meBer  itton  bruff  beniä,  je  fe'^er  to^r  öon  got  ffiljen  unb  leftern,  folt  bljr  got 

btumB  bie  borgeben'?  sed  ita  liberaberis,  ba§  bin  fic  l}m  ItJOrtB  et  promissioue 

et  niisericordia  dei  quaerere.     Papistae  docuerunt,  ut  in  tuis  operibus,  satis- 

3of).  20, 23 faccionibus  unb  ftifften  fuc^eft.     Nos  dicimus  in  verbo  esse:  'Sßeli^en  l)!^r 

btc  ^unbe  Oorgebet,  bem  follen  fie  OoxigeBen.'    In  bis  verbis  Clu-isti  25 

ift  quaereuda  remiss[io  peccatorum.     §utte  biet)    UOV    bcljncn  lüevtfcn,    quibns 
-,  te  confundis,    sicut  sub  papatu  anxie  laboravimus,    bo   fic    nit(^  burd^   nttjnc 

reit),  loel($e  ntcfjt  mcijcx  ben  ^unbc  ift,  burc^  mel)n  6el)ti)tcn  unb  gnugtf)iiung 
bte  ßunbe  3cuDotge6en  lerncten.     Sßijitu   al^o  prcbigen,   §0  laß  bau  loortf) 
nur  anftetjen   et  die:   JRelo   nur   unb  tt)U  gut§,   tunc   etiam   über   a  peccatis.  30 
Et  ita  nulluni  erit  discrimen  inter  Turcam  et  nos.    Tu  autera  si  senties  pec- 
oatum  et  liber  esse   volueris,  lauff  '^l)n  jlt)  bequem  pfar^^er.    Si  illum  uon 

21I22  me^ei  bis  totgetien  imt  ro       Contricionis  cfl'ectus  fügere  et  blasphem.ue  deum  ro  r 
24  über  fud^eft  steht  quaeras  remissionem  peccatoruni  sp  25  unten  am  Seitenrande  steht 

Euangelion  \  docent  reniissiuncm  peccatorum  (  verbo  et  niiseiicordia  dei 
Papistae        J       consistere  in  \  meritis  nc>sti'is  et  C'oiitricione  et  Coufessioiie 

29  Papistae  peccati  cognieione  pecoatuin  rediniere  uoluerunt  ro  r         311327,  22  Tu  bis  sit  unt  ro 
Quomodo  acquiramus  remissLioueni  peccatorum  ro  r 


9lr.  33  [16.  %pxH].  327 

H]  Pfarrer.  Si  Imuc  nun  potes  habere,  ad  proximura  fratreui  et  rogato,  ut  tibi 
verbum  fpred^c  nomine  Christi.  Si  !anftii  gljeuBen  huic  verbo,  habes  tarn 
certe,  ac  Christus  jc.  Ego  seniper  nrgeo  auffä  tnort  uou  .sine  causa.  Con- 
chisio  bo  öon,  quod  nulla  relü,  Beichten,  opore  peccata  superemus,  et  q|uic- 

5  quid  hactenus  fecimus,  ift  eitel  öerlorne  mu^e  unb  erfieit.  Quidam  despera- 
verunt,  alii  suspeuderunt  se  et  nuuquam  (juieti  facti.  Si  cor  inquietuni, 
tuleruut  Romam,  lacobuni,  In  caeuobia  retulerunt.  Ideo  remissio  p|ecca- 
torum  et  retentio  consistit  tantuni  in  verbo,  in  hoc  scilicet:  bel^olten  unb 
tiergeben.    Si  uon  vcnis  in  verbum  '»ergeben  bie  funbe',   fo  tompftu  in  boS 

lu  lüOrt  'be!^alten\  Nam  hoc  datum  in  os  Apostolis  utrunque.  Si  tum  leuffft 
ad  Romam,  Iacob[um  k.  maä)$,  fo  fauer,  tnie  bu  ioilt,  tarnen  dicet:  tua 
pieccata  sunt  rctenta,  quia  uon  is  ad  verbum,  sed  ju  beinen  opera,  6eu|ffen^, 
Et  dominus  dicit:  non  peccata  tua  gelegt  l)nn  bein  ^eren  fleib  unb  garten 
orben,  sed  ©anct  5pcter  ^nn  ben  ntunb.     Si  vis  remissa,  '^ol>3  ex  ore  eins, 

15  si  non  2C.  Ergo  Christus  dedit  nobis  suam  gratiam  über  p|eccata,  be^be  glD 
öergieben  unb  JU  Ijalten,  ut  djieat  praedicator:  Si  vis  re|mitti  peccata,  aufer 
ex  meo  ore.  Si  non,  g!^et  ^tn  et  facite  optima  opera  unb  laft  eud^  etiam 
tobten,  tamen  retenta  ic.  S)q§  ftnb  ij  ftudE  '^art  aneinanber  bunben,  ent= 
hjebber  öergieben  vel  be'^alten  unb  genomen  toti  mundo  ex  suo  opere,  reU), 

'■"'  leibe,  vel  vis,  ^ol§  ha,  vel  Iq§  ha,  non  invenis  m  cappa,  in  cenobio,  sed  in 

6  nach  inquietum  steht  persuaseruut  vt  iret  »7»  10  potestas  reinittendi  et  retinendi 
peccata  sp  r  11  nach  dicet  steht  conscientia  sp  13  nach  nou  steht  posui  sp  14  nach 
vis  steht  esse  sp         20  nach  in  steht  ore  sp 

')  bcil^ffcn  d.  i.  peitschen,  kasteien. 

N]  habes,  tunc  ad  proximum  fratrem,  qui  tibi  projionat  hoc  verbum.  ^auftu 
bem  gleuben,  §0  n)t)rbt  ht)x  nichts  gelüerren.^  Haec  sit  conclusio,  £)a§  tr)t)r 
tnt)t  !et)nem  retoen,  bel}($ten  bie  feunbe  mugcn  nberhnnben.  jT'erbalben  ift§ 
qEc?   betrug   getoeft,    perdicio   pecuniae    et   aniraarum,    qui   ineritis    suis   hoc 

25  acquire  voluerunt.  öaftu  jh)  @.  ^ocuff  bie  f]unbe  getragen,  ^0  baftu  fie 
hjiber  erau^  brai^t  k.  Äanftu  nur  ]'m  bem  tnorbt  ber  ^unbe  Dorgebung 
!ummen,  ba§  t)n  ber  apoftel  munbe  gelegt  ift,  ^0  l)at§  !el)n  nof^.  Si  ilhul 
non  credideris,  ©30  lauff  gegen  5)}om,  lacobum  jc.  %o  h)l)rftu  t)r  nit^t  lo^, 
eciam  si  te  disciplinavei-is,  et  tum  Christus  dicet:  Peccatum  id  est,  quia  non 

30  illam  remiss[ionem  posui  in  tuis  operibus,  sed  in  verbo  meo.  2Bt}lftu§  nue 
'^aben,  tnnc  apprehende  ex  verbo  meo.  2Bt)ltu  fie  nicf)t  bo  fuc^en,  ^0  t^uc, 
h)a§  bto  lr)l)lt  unb  la^  bic§  ntarttern:  nihil  efficies.  Summa:  @nt>t)eber  bor= 
geben  bur(|l  tnort  aber  be^altten,  eciam  si  infinita  opera  feceris.    Sö^rftu 

26l28  flanftu   bis  credideris  unt  ro  28   über   lacobuni    steht  3I0  @  ^ocuff  :c.  sji 

.  32133  6nttoeber  bis  feceris  unt  ro 

')  getnettcn  =  verstärktes  toetten,  s.  r.  a.  'verunrren,  rp!.  BWtb.  4,  1  CS.  Teil),  5677. 
Der  Sinn  ist:  nichts  wird  dir  als  ein  IJiiiäernis,  eine  Störuru/  deines  Behagens  in  den 
Weg  treten.    Bei  Luther  ist  das  Wort  bisher  nicht  naclujeiviesen. 


328  '4'rcbiflti'u  hi'-3  3af)reä  15;_!1. 

R]  Petii  munb,  «juiil  ergo,  (jiiod  sie  evaciiata  verba?  AH  lioe  peiiinet  fides,  ut 
credatiir.  Ut  sola  fides  fcltg  tnadj|e  el  fvotn,  quia  ista  verba  Petri,  (juod 
re|missa  peccata,  tan  iä)  nic^t  faffetl  inanibus,  sed  sola  fide:  ieiunio,  orauib[us 
op|erib[us  non.  Ideo  sola  fides  iustificat,  ba§  iPlffen  unfer  S5|QBft  efel^  nic^t. 
Nam  fuudaveruut  super  nostra  opera  reiuissionem  pieccatorum.  Christi  pasjsio  s 
et  resjurrectio  tft  efficax,  quando  td^  on'^ebe  unb  ^^ab  rclD  et  Ie|ib.  Sold^e 
f(^enb|It(^C  Icfterung  praedicarunt.  Vide,  ut  nou  oblivis[earis,  quae  fuerit 
doct[rina  pap|istarum,  tum  melius  intelliges  nostram  et  Euangelii  doctrinam. 
Nostra  opera  geljoteti  nidjt  jto  bettt  bing,  sed  Apostolorum  munb.  Nisi  hos 
aud|ieris,  tum  damnatus  es,  postea  ubi  re[missa  pjeccata,  tum  fac  b|oua  lo 
o|pera  et  fito  b|onus  horao  et  aliis  servias. 

1  Fides  sp  r 

')  58|abft  efcl  (initen  Z.  16)  )■(//.  oben  S.  214,  S. 

N]  fie  ntc^t  {)oIcn,  bo  fic  ift,  §o  folbcftu  ftc  nit^t  IjaBeii.  :^vn  bel)ner  tappen 
fl)nbcftu  fie  nic^t.  S)i'uff  gel^ort  mir  jtü  prebigen,  ba§  man  bie  toott  feftiglic§ 
gleube,  ut  sciamus  vere  Christum  esse  iustificatorem,  ben  fonnen  tttt)r  nic§t 
ml)t  feuften  unb  hjcrtfen,  ^unber  ml)t  bem  glomben  faffen.  S)a5  borfte'^en  u 
bie  5Bapft§efeI  nil^t,  qui  iu  operibus  illam  posueruut  et  verbum  neglexeruut 
unb  !^a6en  un§  fc^enblic^  üerf^uret.  Opponite  illa  duo  et  videte,  qualem 
thesaurum  liabeamus  et  quali  errore  illi  sese  volutent.  Adepto  hoc  thesauro 
deinde  sequentur  bona  opera. 

13  unten  am  Seitenrande  steht  Soluin  in  uerbu,  uoii  in  meritis  remissio  peccaturuin 
quaerenda  ro         15  über  feufteit  steht  ^cnben  ro 

34.  23.  Siptil  1631. 

^rebigt  nm  «Sonntng  "iWJifencorbing  üiomini. 

R]  Dominica    Misericordia    domini.  20 

3e|ua  fpLrad)  3U  ben  Jsuben.  H|oe  est  aud^  bev  l)|o^en  (5[uangelien 
ein§,  quod  docet  unicum  art|iculum  et  altum,  de  quo  dicimur  Christiani. 
Dominus  praedicat,  quis  sit  et  quod  eins  ofif[icium.    Et  ba  mit  iudicat,  quod 

20  loan.  X.  r 

N]  DOM[INICA    MISERICORlDIAS    DOMINI. 

3o^.io,x2ff.      'Ego   sum   pastor  bonus.     Bonus   pastor  pouit'  jc.    lOAN.  X.       25 
S)i|  ift  ber  l^o'^en  cuangelia  et)ne§,  quod  celebrat  ben  tio'^en  articulum, 
S)er  3cet)gt,  tner  G^riftug  fei)  unb  ttjaS  fet)n  ampt  fei),  et  abmgat  omnia  alia, 

24  ro  25  ro  26  Definicio  ro  r  271329,  20  über  abrngat  bis  fie  steht  »nb  left 
fünft  nid^tä  gut  f«^n  "P 


9lt.  34  [23.  3iptil].  329 

R]  «j||uicquid  alias  in  toto  muüdo,  fol  nic§t§  fein,  non  suliiiu  f)e6t  auff  Iu(l|aicum 
reg|num,  Mos|en  et  pro|pli[etas,  sed  orunem  qetftilii^feit ,  !lug^|ett,  g|loriam 
et  q|uicquid  excogitarc  i)os|siimiis,  iit  ipse  solus  sit  pastor  et  b|ouu.s,  qui 
pouat  auiiiiam  siiam  K.  Hie  beutet,  (]uale  llegLnuni,  iiemjie  b|ouus  pastor. 
5  Alii  onines  yc^cbli(^,  quod  uon  iuvare  possunt  et  dare  iebm.  1.  cuiusmodi 
vir  et  quäle  regmim,  2.  qui  in  eus  regnum  gel)0rn:  oves,  quae  eum  aud|iunt 
et  voceui  jc.  Ipsi  .salutem,  speni,  spiritum,  re[niissionem  pecLcatorum  habebuut. 
S)a§  ftnb  bie  ii  [tücfe  in  Euangelio,  fein  ^jerfon  ju  Befc^reifien  et  populum. 
1.  est  pastor  i.  e.  suum  regnum  ft^et  t)nn  ber  toetb  i.e.  ^m  pvebigen,  {)o^er 

10  tan  xnanB  nic^t  machen.  Ideo  dicit  Euangelista,  cum  ista  dominus,  nihil 
intell|exisse.  Ibi  dicit:  talis  dominus  sum,  qui  habet  tale  regpum  i.  e.  tocib 
i.  e.  ^)rebignmpt,  3l'I^  anbern,  quod  sit  bonus  pastor  i.  e.  tale  verbum,  quod 
gnebig  tft  imb  6artn{)[er3igfeit  letet,  et  ubi  omnes  alii  non  possunt  iuvare,  imo 
nur  f Graben  getrau  unb  fein  ginebtg,  l'Mxä)  tüort  ba  hmb  fein  k.    Ibi  vero 

15  reg|num  est  verbi,  non  gladii,  auri,  et  q|uicquid  habent  mundani  principes. 
Et  verbum  est  fu^e,  Itplid^,  quod  dat  vitam  k.  et  tamen  sie,  quod  hie  etiam 
depicta  S|ancta  crux,  quod  vitam  ponere  debet,  ut  sit  talis  Rex  jc.  hü^  tft 
unletbltd^  mundo.  5Pa6|ft,  Iud|aei  et  Tureae  non  possunt  audire,  quia  nemo 
v|ult  pati,  quod  sua  foftlid^  <)tebtgt,  lere  öeritorffen  tüerben,  et  nemo  fol  t)!^n 

4  nach  beutet  steht  et§  sp  5  fd^eblic^  c  In  fiJ^enbli^  sp  darüber  ^äjtiliä)  sp  Duplex 
officium  pastoris  1.  pascere  2  custodire,  Non  dornütabit  neq[ue  Item  ps.  7.3  Et  ego  ic.  sp  r 
8  nach  ))etfon  steht  et  officium  eins  sp  nach  et  steht  eins  sp  9  Pastor  sp  r  10  nach 
dominus  steht  dicerct  sp  12  bonus  sp  r  15  vor  auri  steht  non  sp  16  über  etiam 

steht  simul  sp  IT   Ponit  animam  pro  ouibus  sp  r  19   Hier  sua  steht  ipsorum  sp  r 

N]  20  bQ§  fte  nt($t§  foltten  feljn.  Tota  lex  Mosi,  omnis  sapiencia,  iusticia  JC.  nihil 
debet  esse.  6r  ift  aUetjne  et)n  ^^tt,  fontg  unb  groffet  "^er.  S)a§  3e^get  alfo, 
bo§  er  attet)ne  et)n  gutter  '^trbt,  omnes  alii  sunt  fd^eblid^.  Hoc  ipse  sua 
passione  effecit.  Ita  vides  hie  3:  Primo,  quid  sit  Christus,  2°,  quid  sit  eins 
officium,  3.  3Ba§  fet)n  boI(JIet)n  bor  e^n  fjauffen  fe^. 

25  Qüxn  erften  6ef($ret)tit  fel)n  perfon  unb  ampt,  scilicet  praedicacionem : 

in  hoc  consistit  regnum  suum.  Hoc  non  intellexerunt  ludei,  qui  voluerunt 
hominem  magnum  et  regem  habere.  S)a§  h)^l  6f)rtftu§  "^te  ntc^t  fe^n. 
Econtra.  Deinde  indicat,  quid  illud  verbum  faciat.  £)a§  uiac^t  frolic^  unb 
gutte  getrtffen.    Non  sicut  leges  faciunt.    ^iruTub  tft  ia^  utjä)  et)n  rel)(^  be§ 

30  tDort^§  o^ne  fd^toerbt,  ben  eS  aü.tt)m  ml)t  bem  frolid^en  lt)ort{)c  mag  regiren. 
2)0  liefet  ftd^§  Sreucj.    2)an  btfer  arttM  tft  ber  lere  untregltc^  fel)n.    Hoc 

20  nach  iusticia  steht  mundi  sp  Status  huius  Euangelii  Quid  sit  Christus  Quid  eius 
officium  Qualem  populum  habeat  ro  r  rechts        Particio  ro  r  links  21  ^er  (fe^tt)        nach 

3Cl)8et  steht  er  sp  22  nach  ^irbt  steht  fe^  sp       über  ^ä)tbUäj  steht  nociui  sp         23  über  3 

steht  tria  membra  sp  25  Narracio  ro  r  27  hominem  e  in  pomposum  je.  sp  28  über 
ftotid^    unb  steht   ba§  ift   regnum  Christi  sp         Quäle   sit   regnum  Christi  ru  r  29  nach 

faciunt  steht  imperantes  prohibentes  sp 


330  SPtcbigtcn  bc?  3af)te5  1531. 

H]  Ijclffen,  Et  nüfin  6el)  bem  man  ftljen.  Sic  luclaei  offeusi,  Papistae.  S|iimnia: 
c»  rti^t  r'^umor  an  bife  prcbigt.  Sic  uou  pati  voluut,  quod  ein  troftUd) 
iDort,  sed  !e|ere^,  ba^  noc^  toentger,  quod  mortuus  et  crucifixus  det  vitaiu. 
Hie  uihil  dictum  de  bonis  operibus,  sed  toolf^at,  gnabc,  t)|illffc  nnb  Stoft, 
(]iiae  in  Christo  habcmus.  5 

Sequitur  2.  ftucf  de  ovib[us:  scio  me  esse  pastorem,  verum  pauci  erunt, 
qui  oves  erunt,  tarnen  hab|ebo,  qui  meam  voceni  aud|ient,  et  econtra  eas 
cog|nosco.  ^ä)  totl  oves  ftiegen,  qui  vocein  meam  jc.  Audistis  Ciiristianum 
non  esse  ut  Carth[usiauum.  Turcae  etiam  füren  ein  geftreng  Ie6en  et  ludaei 
nod^  geftrenger.  Q|uicquid  nos  facere  pos|sumus,  non  facit  Christiauum.  Sed  10 
consistit  in  cog|nitione,  quod  eum  cog|noscimns,  qui  potest  eum  cog|noscere 
unb  ia  für  Ijalten,  pro  quo  tenendus,  quod  sit  pastor,  bonus  pa'stor  Et 
mortuus  pro  suis  ovibus,  bet  tijütö  gor.  Et  Lsta  cog|nitio  vocatur  alibi  fides, 
quae  venit  ex  praedicatione.  Qui  praedicat,  est  Christus,  qui  audiunt,  oves. 
3oi).  10, i6']y[gam',  non  aliam,  non  alium  pastprem  scient.  @r  fontC,  toie  er  !om  et  's 
oruet  fie  *,  ut  velit,  sed  allerlei^  farB,  geftalt  in  cognitione.    Similitudo  depingit 


1  nach  Et  steht  fol  sp  3  nach  loort  «tehf  |e^  sp         über  tetjere^,  ba§  steht  ps.  2. 

dirumpamus  sp  quod  bis  et  unt  4l6  Hie  bis  sein  iint  7  populus  Christi  sp  r  9  über 
esse  steht  fieri  s/<  lljlS  coginitione  bis  gar  unt  12ll3  Cognitio  pastoris  !C.  sp  r  15  über 
aliam  steht  vocem  sp         16  fie  c  in  se  sp 

')  =  sich. 

N]  non  potest  ferre  papa,  Turca,  iDotten  tjre  lere  unb  Ire^^'^e^t  nic^t  laffen  et 
soh'  Christo  adherere,  sicut  hodie  in  suermeriis  videraus  et  perdurabit  usque 
ad  fiiiem.  @§  mu^  fecjeret)  liel)ffen  et  tamen  perdurabit.  Nam  ille  rex  passus 
§oI  erfur  faren  unb  gro§  Serben.    Haec  est  nostra  consolacio,  officium  Christi.   20 

Nunc  sequitur  alia  pars  de  Ovibus  q.  d.  D  lüie  tDtjrbt  fic^§  fperrcn, 
pauci  erunt  oves,  bo(^  foüen  bie  ntet)nen  ntid)  '^orcn.  3c§  tncrbe  bennod^  oud^ 
fd^aff  "^afien,  qui  andient  nie.  Hie  vides  Christianos  non  fieri  vita  con- 
templativa  Carthusiana  aut  ulHs  operibus.  Met)ne  "tsa^  ma(^t§:  Von  ben 
6'^riftum  e^nen  '^^rtten  erJennen  !an,  bte  lDel)^'^et)t  f^utg  oUcljne,  quae  dicitur  25 
fides.  5)en  ha'^  am^jt  ber  prebiget  unb  glauBe  ntu§  sufantmcn  ftljntmen. 
Prinio  ut  praedicetur  vere,  Deinde  ut  audiatur  vox  ])astoris.  Ita  ut  simus 
eiusdem  animi,  cordis,  fidei,  fatBe  uub  geftalt  mtjt  bem  Irorföe.  Haec  para- 
bola  bie  malet  un§  ou($  aiii,  ba§  h)l)r  6I)rtften  nic^t  melier  ben  ct)n  fd^aff 
ft)nbt.    Ovis  est  animiilium  imbelle  et  formidabile,  onuiia  alia  animalia  possunt  3o 


ITII8  WoHcit  bis  adherere  mit  ro         10   über   tecjcre^  steht   SRoltetcl)  sp       Mundus  non 

potest  ferre  regnum  Christi  ro  r  21  über   Nuue  steht  2  pars  ru  22   Vocem  meam 

andient  ro  r  23  non  (esse)        Auditu  uerbi  oues  Christi  efficimur  ro  r  25/26  bie  bis 

glauBe  unt  ro       Verbnm  et  fides  dno  relatiua  ro  r  30  nach  aniraalium  steht  omnium  s^t 

l'ornadabile  c  in  timiduni  sjJ       Natura  ouis  ro  r 


9ir.  34  [23.  %\)xU\.  331 

RJ  iioH  etiaiu  iit  ipsiim,  (jikkI  hos  simus  oves  ut  ipse  pastor.  Christiaiius  est 
ovis,  cjuae  est  prae  oinnib[us  bestiis  innoeens  et  urtjcf)cb|Iirf),  alioqui  omnes 
bostiae  liabont  Ircrc,  iit  fficgen,  sus  K.  oinnes  creat|nrae  geluaffct,  gonS  habet 
fliujetn,  vcl   in  ore  vel  Ua\V.  Sola  ovis  nou  Beiffet,  non  fd)tcrf)t.    @§  cmpfc^et 

!.  b|oniim  a  pastore  et  iteruni  dat.  6§  tan  \iä)  felder  tuc()t  irctjben,  non  pcjtest 
se  futtern  unb  fd^uttcrn  \  baeret  doniiuo  in  aliena  ftafft  et  niliil  in  se.  Et 
est  tugcnt,  (|UoJ  optime  novit  pastoris  voceni.  Si  omnes  viri  et  mub'ercs  jc. 
non  audirent.  Tnde  laudatur,  ba§  fold^e  feitte  orletn  'ijüt.  Ista  similitudo 
g{)et  auff  iin§:  Ciiristianus  i[t  gat  ioerloS,  htnnen  un§  nie^t  ttttjercn,  t)er= 

lu  teibigetl,  bal)et  diristiauus  bosteni  nuindum,  carnem,  peccatum,  tob.  Quod- 
ciiuque  ex  bis,  ift§  l)'^m  bie  Juclt  JU  ^ä^'maä) ,  et  tarnen  cum  omnibus  istis 
pugnandum.  Nam  ubi  Christus  non  est  cum  suo  verbo,  tft§  öetloren  cum 
minima  pugua,  Et  quando  conscientiam  tangit  p|eccatum  minimuni,  nemo 
potest    resistere.      Ibi    oportet    simus    tte'^rlofer    quam    ovis    contra    canem, 

15  lupum,  serpentem,  e§  niufe  ^bertitan§  ungl[ud  tragen  unb  rtiarten.  Si  non 
auxilium  alterius,   tum  esset  communis  caro  omuium.     Sic   nos  sunius,   tnir 

1  Ouis  sp  r  2  unter  nmnih[us  bis  innoeens  steht  tnertoS  ffuc^tig  ^äjtio  sp         1.  np  r 

Vide  Tomum  26    miiii    fol  69.  b^  sp  r  3  über   ut  ftiegett   ■•^te/d    Sicut    ouis  Esa.  bS.  sp 

über  sus  steht  porci  sp  4  über  \ä)Uä)t  steht  ftid^t  jerreift  sp        Sola  ouis  inermis  s/)  r 

5  2.  sp  r  7  nach  est  steht  ein  sp         quod  bis  vocem  iint         S.  sp  r  10  Christiani 

inermes  sp  r         lOjll  nach  Quodcunque  steht  impugnat  Christianum  sp         11  ift§  c  in  tft  et  sp 

bie  Welt  eingeklammert  sp         13  »ertoTett  (pugna)         15  nach  non  steht  haberet  sp        16  nach 

alterius  steht  pastoris  videlicef  je.       über  caro  steht  praeda  sp 

')  futtern  unb  fdmttern.  ©d^uttern  ist  in  keiner  hier  passenden  Bedeuttinf/  hdegt; 
heißt  es  'vorschütten  (das  Futter)?  In  N  steht  für  beide  Verha  defendere,  dies  läßt  an 
eine  ndd.  hildunfi  =  schützen  denken  f  jdjuttet  ndd.  =  Feldhüter),  auch  obd.  ist  fd)üttett  = 
schirmen  belegt  Schmeller,  Bayr.  Wtb.  3,  489.  [0.  B.J        -)  Vt/l.  Unsre  Ausg.  Bd.  20,  369, 16  ff. 

N]  se  defendere,  fie  tjaBen  t)re  traffen,  ^cene,  finget.  Saltem  ovis  est  imbellis, 
'!)a?-'  '6et)ft  ni(^t  nnb  f(^Ie^t  nt($t.  Haec  est  eins  vita.  @^§  entpfef)et  gnt§ 
öon  fcl)ncm  t)^rten  et  illi   econtra  benefacit.    6§  lan  on  bcn  l^t)rtten  nt(?^t 

2»  teten,  seipsum  defendere  non  potest.  Tmprimis  hanc  naturam  habet,  ut 
))0ssit  discernere  vocem  sui  pastoris:  tarn  diligentes  aures  habet,  ut  iudicare 
possit.  Tta  nos  Christiani  sumus,  Qui  nos  ipsos  alere  et  defendere  non 
possumus.  Nam  tantos  adversarios  habemus,  sathanam,  Mundum,  carnem, 
peccatum  jc.    5!Jll)t  ber  letjnem  !onnen  Irtjr  un§  fd^la'^en.    Unum  peccatum 

25  minimum  potest  anxiare  conscienciam,  ut  totus  mundus  eam  non  possit  con- 
solari.  Ita  non  possumus  defendere  erga  omnes  hostes.  @Iet)C§  al§  büB 
arme  fd^aff  gegen  bem  tcolffe  f^un.    Multominus  nos  contra  hostes  maximos, 

17  über  hJaffcn  bis  finget  steht  Cornua  dentes  alae  Vngues  Eostra  19  über  et  bis 

benefacit  sieht  bnb  teft  fic^  Wiber  firaucßen  sp         21  über  diligentes  aures  steht  6§  '^at  fCe^ffige 
•D5ri$en  sj)  2.5  narh  potest  steht  ita  sp  26  noch  possumus  steht  nos  sp  27  nach, 

t^un  sieht  ian  sp       nach  maximos  steht  valemus  sp 


332  ißrcbigtcn  bcä  Saljrel  1531. 

R]  ftnb  inimicis  no8tris  ju  fd^toacf).  Ipse  vero  pascit  uos.  Nou  invoiiire  pos|.siiriiiis 
istud  verbuiu,  quod  erigit  con|Scientias  coutra  pjeccata  et  tuorteiii,  oportet 
fame  esur[ire,  si  verbum  eins  non  adesset.  Sic  quando  suam  auimain  pro 
iiobis  non  pouit,  non  est  ]ä)U^  contra  p|eccatuni,  mortem  jc.  Ideo  fc^ireBen 
linr  l)nn  bc§  ß^'^riftt  frembbcv  fvofft.  (Sr  tnu§  ttiet)ben  unb  ö'erteibigen,  modo  :< 
liabcremns  ein  fold§§  fein§  Otlein  et  alias  voces  omnium  non  audiremus 
quam  nuius  pastoris,  quae  ubi  primum  audit,  statira  accnrrit,  non  dis)>iitut. 
Sic  nos  Christiani  foHen  aEetn  suam  vocem  "^ovett.  S)a  [to^t  fic^l,  quod 
alii  etiam  pastores  volnnt  esse  et  docere.  Sed  tu  die:  Xon  aliam  audio 
vocem  quam  istius  pastoris.  Si  hoc  faceremus,  ha§  tüit  ein  retne§,  feinei  i" 
auriculam  jc.  Sed  pastores  tuoÜen  tjifX  ftljntm  auä)  gljen  laffen,  sunt  caeci, 
Joenn  tv'xx  un§  JU  tob  fc^rl)en,  quod  tantum  audienda  vox  istius  pastoris, 
non  obediunt.  Ipsi  dicunt  se  habere  s^piritum  s|anctum,  ijui  non  onniia  ,h". 
Ita  quod  Christus  et  Apostoli  gegen  t)'^n  ni(^t§  ftnb.  Nos  vero  diciraus:  Si 
non  est  Christi  vox,  non  audiam,  quia  auris  mea  simplex  et  fc^afforlin.  Sic  is 
sumus    depicti,    cuiusmodi    h|omines    simus,    non    mundani,    non    g'^en   mit 

1  ps.  23.  sp  r  3  nach  ianie  steht  nos  sp  6  nach  ovtctn  xteht  vt  ouis  sp        über 

alias  steht   alienorum  sp  7  vor  quam  steht  praeter  sp         quae  bis  disputat  unf         nach 

quae   steht  ouis  sj)  10   nach   toit   steht   ijttkn  sp  11   nach    pastores  steht  alieni  sp 

121 15  Ouis  ift  ein  fein  tl^irlein,  rid^t  \\äj  öiel  mti)X  na^  bcn  ol§ren  benn  nac^  bcn  äugen,  sie 
nos,  non  videmus,  sed  audimus  tantum  }c.  sp  r         13  über  omnia  steht  loh  16  s/) 

N]  illis  sumus  rapina  et  praeda.  Slter  bo  ift  et)ner,  bev  un§  lt)e4)be,  qui  alit 
nos,  qui  defendit  nos.  Ubi  ipse  non  fuerit,  §o  muffen  tt)t)r  fterfien  unb  t)or= 
terBen.'  Tunc  autem  ipse  adest,  si  verbum  habueriraus  de  Christo  passo  et 
pastore  nostro.  SBen  tvtjx  nur  bie  fünft  fonben  lernen  unb  un§  geh)!^encn  2" 
bon  allen  anbern  ftl)mmen  sicut  ovis,  quae  solius  pastoris  voce  heret.  Sicut 
hie  maxime  commendatur  ovis,  quod  solius  pastoris  vocem  audiat.  S)o 
ftoffet  ftc^§.  SInbere  motten  ouc^  Jirebigen,  nos  autem  dicamus:  ^ä)  mt)l 
!et)ne  ftl)m  ^oren  ben  met)ne§  f)t)rtten.  Papistae  eciam  volunt  esse  pastores: 
Iq^  fie  ge^en,  Quia  ceci  sunt  et  duces  cecorum^,  qnia  non  sunt  pastores,  25 
gloriantur  spiritum  s[anctum.  ^a  fie  f^nbt§  Irol  tcerbt,  bn§  fie  et)n  Beffetn 
get)ft  ifabm  ben  (5'^riftuS  et  apostoli.  XoH  eos  audire  unb  fiafte  fc§aff§  orlel^n 
Et  die:    ego    nulluni    nisi  pastorem    audio.     Ita  hoc    regnum  Christi  pugnat 

17  illis  c  in  quibus  «p  30  geW^enen  c  in   entttl^enen  sp        unten  nm  Seitenrande 

steht  Sicut  ouis  animal  imbelle  solius  pastoris  diligencia  pasLcitur  et  defenditur  et  eum  solum 
agnoscit  Ita  Christiani  plane  imbelles  contra  suos  hostes  a  Christo  pas  cuntur  et  defeu- 
duntur  ro  21  nach  heret  steht  feo  ftunbc  e§  »ol  ömi  »n§  sp  23  nach  fid^ä  steht  aitt  ap 
24127  Hoc  Christianorum  est  suniraura  posse  agnoscere  uocem  pastoris  sui,  ©ie  muj^en  Jd^offS 
otleljn  ^oficn  ro  r 

')  ftetben  unb  öottetben  als  formelhafte  Zusammenstellung  vgl.  DWtb.  12,  210,  ivo 
aber  kein  Beleg  mis  Luther.  ^)  ceci  et  duces  ceeoruui  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  6,  452, 17; 

7,  33,  IS;  S,  695,  14;  9,  152,  16ll7;  I7\  406,  35,  wo  Hinweise  auf  Wander. 


9lt.  34  [23.  9H)ril].  333 

li]  blldf}fpn  3C.  sed  alios  arietes  jc.  diaI)[olnm,  mortem,  pieocatimi  2C.  contra  hos 
nihil  possiimus.  Item  postea  habemiis  lueibc,  iiiiam?  libertatem  a  pecoatis, 
quam  ipse  dat.  Postea  dicit  ba§  3.  ftucEe,  qiiod  quidam  merc|enarii,  Non 
pastores.    S)q§  ift  bie  Itarmtng.    Ibi  ein  fo[t|li(f)  loort.     Sßel^b  est  doc|triua 

5  Et  oves.  Et  tarnen  simul  adsiint  mitUng,  qui  non  sunt  hipi  i.  e.  qui  non  ex 
toto  corde  docent.  Ubi  ^jrebigampt  angel)et,  ha  finb  toolffe,  %oh,  S^euffel, 
h'X,  f)ene  et  Rottae,  qui  etiain  persecjuuntur.  E!tiam  2.  inter  nos,  cjui  Chri- 
stiani  sunt  et  oves  unb  löcib  unb  avxpt  ^aBcn,  tarnen  non  consistunt.  Donec 
C^r  unb  gut  K.  sunt  boni  pastores,   sed  econtra  JC.  ii  sunt  pseudofratres   et 

lu  Christiani  et  ii  finb  Ucvbneflic^er  «luam  externi,  ut  in  nostro  principatu 
multi  pseudochristiani,  qui  utuntur  Euangeiio,  sed  ut  darent  1.  ^  fratri  JC. 
sie  accip|iunt  Euaugelium,  U)0  C§  gut  t^ut.  Alioqui  apud  eos  est  contemptus. 
Ita  ut  inter  nos  praedicatores  jo  gitoffe  not  quam  in  Papatu.  Moneo,  cum 
virga  immineat  dorso  nostro,  ut  nos  resip|iscamus,    nos  ^ahenh  Xiläjliä)  t)er= 

'■'  bicnet.  Max[inia  bhxsp[hemia  auff  if)enet  fetjten,  quis  potest  numerareV  ©§ 
tüirb  pestis,  frtg,  ol§  fomen.  Quid  dominus  faceret?  nuuquam  perpetuo 
tacebit,  quod  pars  advers|ariorum  blas|phemat,  occidit  ic.  6§  trete  nic^t 
tDUnber,  quod  eos  in  terram  X  ulnas  ^  JC. 


•J  über  loeibe{n)  sieht  pascuam  sj)  S  Mercenarii  sj)  r  5  nach  oves  steht  auditorep  sp 
7  nach  Kottae  steht  tyranni  sp  Lupi  sj)  r  8  über  sunt  steht  sumus  sji  12  über  gut  steht 
not  sp         nach    est  steht   summus  sp  15  blasphemia   et  persecutio   aduersariorura  sp  r 

10  nunquam  c  in  non  sp         17  nach  advers|ariorum  steht  sie  sp 

>)  in  terram  X  ulnas  (unten  342,  6  Qc^  Inott,   bQ§  tonitru  mic^  9  eEetl  in  terram^; 

so  auch  Pouchs  Shj.  Bd.  3^,39  |d)lag  bie  bofen  bubeii  9  eilen  tieff  in  bie  erben,-  Unsre  Ausf/. 

Bd.  ö,  445,  25  ^el)cn  cü  tieff  begraben  in  bie  erben;  ?///.  Wander  5,  1182  Nr.  40  Ser  Bonner 
fc^lage  tl)n  brei  3Jieilen  tief  in  bcn  ©rbboben  tjinein. 

N]  contra  hos  hostes  et  ille  pastor  nos  defendit.  Deinde  iiabemus  pascua 
20  verbum,  ba§  un§  toe^bet  ijn  aUen  anfcc^tuitgen  unb  engften.  Tercio  dicit: 
Aliqul  sunt  Mercenarii.  @s  tft  e^ne  gutte  Tarnung.  Primo  proposito  suo 
officio  admonet  q.  d.  ®§  Serben  oud^  mtjtlinge  fel}n.  Ita  tales,  qui  non  serio 
et  ex  corde  docent.  @§  tan  ntc^t  anber§  feljn.  Ubi  incipit  hoc  verbum, 
vide  accurrunt  lupi,  eciam  ex  nostris  fratribus  fiunt  lupi,  bie  fuc^en  ^ren  nucj 
25  unb  U)el)ben,  fto  lang  §ie  nucj  l)aben.  SBen  ntjmnter  nucj  bo  ift,  no(|ue 
pascunt  amplius.  Sa»  ift  ßo  Dil  gefagt:  6»  foEen  falf^e  bruber  unter  un§ 
fet)n,  Sicut  eciam  in  nostra  regione  phires  sunt  falsi  fratres,  qui  suscipiunt 
Euangelion,  quantum  illis  prodest.  ©unft  iueren  fte  gef^nuet,  ha^  prcbigei" 
unb  lüort  Betteln  ginge. 


19  hos  c  in  omnes  sp  20121  über  dicit  bis  funb  steht  Mercenarius  autetn  i'ugit  sp 

21  Admonicio  ro  r         24  Mercenarii  qui  ro  r  25  nach  ift  steht  tunc  s/>  26127  ®§  bii 

snnt  unt  ro       Falsi  fratres  sab  enangelii  praetextu  Mercenai'ii  ro  r 


334  ^rcbigteii  bc§  Sfo'^re§  1531. 

RJ  Apiid  nos  quantus  conteruptiis  in  civibus,  rnsticis  et  nobilib|us.    Rustici 

tütjfen  lüc^t,  ofi§  miff  bcm  !opff  2c.  Sic  3|un(f er  fd)avvt)an§  ^  jc.  in-ins  datum 
Mionaciiis  in  liac  Civ|itate  7.  8.  ft-  Nos  libeutcr  taeeremus,  quod  niiiil  daretur, 
si  modo  hoc  liefjen,  quod  datum  3C.  Rustici  et  6belman  reift  et  si  pedibns 
concul|care  ac.  Et  iu  fovo,  saepe  dixi,  quod  dominus  loirb  ftraffeit,  quod  s 
familia  fo  '6o§  et  mcrceu|arii.  Num  fot  ii[nfer  ^[^rr  (Sjott  nii^t  ein  mal 
brein  fc^la^en.  Si  uos  'ifoU)  junger  fturten,  nihil  ad  hanc  ingratitud[inem. 
Ipse  dat  in  mortem  jc.  et  nos  mit  3C.  Saepe  dixi:  si  non  teluer  jeit  et 
pcstis,  oporteret  Tjurcam  3C.  Ideo  gebt  @ltc^  l}nn  bie  gcbult.  Nos  insontes 
muffen  mit  t)nn  ber  gfar  ftl^en,  quia  cum  ipsis  vivimus,  laft  un§  imfer  funbc  »" 
erfiennen.  Sed  ipsi  non,  qui  max[ime  peccaverunt.  lam  habent  ^'^i  jeit  mit 
bem  torn,  lachen  unb  finb  fro.  Prius  in  foro  geftolen.  lam  phis  peccaut,  quod 
teJüer  ift  et  quod  homines  moriuntur.  Nonne  gifftige  luurm^,  quod  freube  Ijofietl, 

1  Inuectiua  je  sji  r  Contemptus  nostrorum  sji  r  3  nach  8.  ste/it  100.  sj)  4  nach 
peiliLiUS  t,leht  nos  sp  ö  über  iu  bis  saepe  steJU  tanta  rapina  et  furtum  sjy  7  nach  hano 
stellt  iiostram  sp         8  iu  über  dat  9  geit  c  ans  f^eit         13  nach  homines  steht  fame  sp 

Tum  erat  enini  magna  Caritas  aunonae  ap  r 

'}  Si'nrfft  |d]arv()onÄ  n//.  f/ns»-e  Amg.  Bd.  10^,  607  zu  S.  Hl,  22.  "-)  toilvm  nm 

Luther  oft  in  bösem  Sinne  vom  Mensclien  gesagt,  vgl.  z.  B.  Pouchs  Slg.  Bd.  3 ',  Uin  Unjtt 

N]  Exhortacio  t)n  ber  S^^etoreit  Sce^t. 

Cum    videtis   caritatem   aunouae    hoc  tempore,    quam    bene  meruimus,   15 
quia  tanta  est  impietas  mundi  ml)t  morbett,    btlltbergtffen  et  omuibus  inqiie- 
tatibus  unb  mutlol)lligj!el)t,  bie  ber  tnar^eljt  loiber  ftcfien,  2)a§  e»  nicf)t  Umnber 
iBere,  ha^  e§  ber  bonner  t)n  bie  erben  fc^luge.^     Econtra  in  nostra  regione 
tanta  impudencia  et  ingratitndo  Rusticorum,  civium  et  nobiliura,  ba'3  graufatu 
ift.     Prius  potuimus  iufinitis  meudicis  erogare.    Nunc  ministris  verbi  debita    20 
nolumus  porrigere.    S)o  n^m^jt  man  l)^n  t)re  jinfe,  etfer  unb  ^au%.    Econtra 
Rustici  in  foro   omnia  impudeutissime  vendunt.     ^ä)   {)nb§  lange  gefügt,   ne 
ita  impudenter  ageretis.    Elgo  lüunbert  mic^  nic^t,  ^0  eljn  borff,  ij  junger 
fturöeu.    ©30lbe  un§  got  baDor  gut»  t^un  et  Euangelion  et  spiritnm  sanctum 
dare?     S)a§  Ijercjleljbt  debcret   nobis  dare.^     Ideo   vos   pii   et   insontes   ferte  2.', 
hanc  calamitatcm  unb  lel)bet  ml)t  bem  Bilden  na(^6ar|n  unb  traget  bifee  ftraff 
ml)t  gebult.    S)en  bie  gefeiten  tjabeu'J  bol)l)n  Brad^t,   ha§  fie  un§  cl)n  matt 

14  ro  16  mundi  c  iti  in  mundo  .^^<  17  (doc)  unb  J-S  el  c  in  fic  sp  Adne.i-- 
sariorum  blaspliemia  et  persequuciones  ro  r  19  über  nobilium  steht  ((^av^anßen  .sß  Nostra- 
cium  ingratitndo  ro  r  21  unten  am  Seilenrande  steht  Fama  et  cliaritas  pena  peccatorum 

et  impietatis  mundi  ro  24  Summas  calamitates  meretur  mundus  ro  r  26127  über  unb 

bis  OT^t  steht  ben  e^ner  ift  bem  anbcxn  eljnen  Bianbt  fc^ulbig'  sp        27  Bracht  (Mafien) 

')  baä  e§  ber  bonnet  Ijn  bie  erben  jdjluge  irjl.  oben  zu  S.  333,  IS.  ^)  2)Q?  fjercäle^bt 
deberet  nobis  dare  häufig  bei  Luther.  ^)  ttjiKX  ift  bem  anbetn  etjncn  ttanbt  fdjiilbig.  Ebenso 
Uiisre  Ausg.  Bd.  IS,  396, 12;  24,  276, 21 ;  29,  r>U7,  31;  auch  14,  234, 10,  dort  in  Anm.  4  ErMärung. 


■ilx.  34  [23.  aprill.  335 

R)  quod  aliis  nbd  (iet)et?  Xon  est  Iio^ino,  scd  S^ciifel,  laS  ftd§ "  bn?  gelt  nHcy  311  fid) 
fliegen.  Corte  non  odent  aunini,  ba  ju  getjortö  nid)t  311  ciii,5cltd)cn  menneru, 
sed  Rcgib[u.s  et  priiicip[ibus.  Sed  tales  fc!^en§  an.  ?)()v  fcl)en,  quando  bie 
S|eloei"  3eit    u6cr  ift,    veniet  ])estis    et    helliim  super  utrosqiie.     ^ä)    Uni  mit 

.'.  bcm  liicben  ©ott  fhid^cn,  ba»  au§  l)l)rcm  foru  )oivb  eitel  gifft.  ^d)  lüil  mit 
leiben  jc.  3)ic  ftraff  tt)ut  bit  fauP  unb  töc^e,  mmi  nou  ben  unleiblid;  6ofl)eit 
et  proxiimo  tuo  vaul)cn  unb  fpotten,  fan  er  bid)  tobten.  3l6er  e§  ^ilfft  nic^t  jc. 
Nos    tDotten    patienter    f'enc    ot    au;[n<)Seere    peccata    et    oum    morimur    fame, 

tarnen  non  fol  nn§  fd^aben.    Econtra  impii  joHenS  mit  leiben  unb  ba'^  IjeUijd; 
10  fcuer.    Non  est  regiment,  imo  pessimi  uebulones  regireu,  uos  peccatis  uostri.s 
mcruinius. 


1  }id§  (1.)  c  in  fie  sp  -J  über  tvicgcn  stellt  fc^arren  sp  über  gc5ort§  Mehl  pecunia  sp 
3  über  tales  steht  priuali  nji  aber  an  »le/it  pecuniain  s}>  nach  9J^v  steht  iDcrb  s^t  4  über 
pestid  steht  super  ipsos  sp        10  nach  feuet  stellt  baju  t)a6en  »/j 

')  fid)  =  sie.  -)  t^ut  bit  faul  vgl.  Umre  Atisy.  Bd.  33,  G84  zu  S.  488,  8. 

N]  ml)t  l)rcm  forne  matten'  unb  'jungem  laffen,  IjaBen  freube  borljn,  ha.^  e§ 
tetoer  ift.  Hi  sunt  pestileutiss[iii>i  serpentes:  Gaudere  alioriim  faine.  3"^ 
toolbe,  ba§  aÜ  l)r  lern  et)ttel  gelt  hJere.    9loc5  toutben  fie  e§  nic^t  fref^en. 

K.  llbtig  gclbt  ift  folc^en  nichts  nucj,  er  fan§  nid;t  Braud^en.  (SS  geljoret  furftcn 
unb  !^errn  Jrt  gro^  gelt.  Una  persona  nihil  habet  usus  in  magna  pecunia. 
Ideo  deus  veniet  supra  illos  peste,  fame  et  bellis.  Unb  iD^r  h)ollen  Ij^n 
fibenfed^tigen  fluc^  geben,  ba§  all  \)x  forn  jrt)  Ijeliifi^em  fehler  trerbc.  Ego 
non  possuni  Ulis  satis  maledicere.     6»  mu^  eljue  ftraff  fummen  unb   ni(^t§ 

20  anber«.  S;t)ut  bl)rs  'm^t,  bencE,  bas  gotte  beljn  bibftal,  unbandf  jc.  ouc^  hjel)e 
t^ue.  S)arfft  bin  gotte  ft^elen,  ^0  barff  er  bid)  uff  Wo  ^eEifc^e  rabt  t)olen. 
Nos  pii  agnoscamus  peccatuni,  oremus  et  diligenter  pacianiur  lianc  eruccin. 
Alii  autem  impii,  (jui  nolunt  veudere  siliginem,  2)ie  muffen  l)n  aller  tcufficl 
nam  mljt  lel)bcn.    Atque  hoc  ofBcium  magistratus ,  S)a§  fie  fold)e  jtuingen, 

2.';  ttJen  fie  nirf)t  »uolbcn  berlenffen,  ha%  bie  Obritfeljt  t^ette  unb  öerfeuffte  ben 
fc^elmcn  \)x  getrctjbe.    Saft  un»  blatten  üor  bie,  bo  notl)  leljben,  boä  fie  got 
t)n  bi|er  ^cf^t  erl^alte,  unb  laft  un§  tniberumb  n)ibber  bie  blatten,  bie  bai 
!orn  Ijnnen  l)alten,   toie  fie  bie  ft^rifft  üermalebel)t  et  sicut  Prover.  11.  'Quispr,  11,20 
abscondit  Irumentum,  uialedicetur  in  populis.    Benediccio  autem  super  caput 

30  vendencium.'  ©ie  foCen  ba^  gemel)ne  gebetlie  tierliren^  unb  fic^  \)n  aEer 
teuff[el  namen  bruber  l^entfen  unb  öerbrennen,  sicut  iam  aliquibus  accidit. 

13  (ch)  fame  Contra  eos  qui  propter  sua  commoda  aliorum  fame(n])  gaudont  rn  r 
16  über  usus  steht  utilitatis  sp  17  veniet  (illos)  nach  \fyn  steht  cljnen  sp  18  Malediccio 
usurariorum  ro  r         21  ^olcn  c  m  bnb  gatgen  legen  sp         22  pacianms       crucein  (Haue) 

')  matten  s.  v.  a.  (durch  Entbehrung)  schwach  werden  DWtb.  6,  1765  Nr.  5. 
*)  ba«  gemeine  gebet^e  berliren  rg}.  Unsre  Amy.  Bd.  W^,  '>ll  :u  S.  149,  24;  Bd.  19,  402,  23 
loev  bnl  gemein  gebet  unb  gonft  öetteiivct. 


336  5ptcbigten  bei  ^af)tti  1531. 

35.  23.  Slptil  1531. 

^^rcbtgt  nm  ©oMntnrj  9J»fcricorbia§  2)ointni,  itnd)mittngc'. 

R]  A   praudio. 

i.>;!ctri2,2iff.  1.  Pet.  2.  "S)a  ju  feib  t|:^r'  jc. 

Haec  Ep|istola  ift  on  3U)|eiffel  I)eut  jum  @|uangeIio  gereimet  umb  be§ 
1.  ^äctvi 2, 25  legten  test|§  iDtlten,  qui  ft^et:   'Conver.si'  k.  quia  hod|iernum  E|uangelium 

etiaiii  docet  de  vero  past|ore  et  ovibus,  iit  aud|istis.  216er  S.  $Petev  "^at  ben  ^ 
Ipxüä)  gefurt  auff  bie  meinung,  quod  quisque  subditus  sit  obed|ieus  uon 
solum  probis,  sed  etiam  Jr)unb|eiiic^  unb  fd^omen  ^erm,  a  qui|b|iis  coguutur 
multiim  pati,  quia  apud  ChrLstiauos  foI§  \o  fein,  quia  liic  illis  tautum  prae- 
dicat,  ut  non  solum  beuefaciant  et  obedientes  sint,  sed  si  etiam  aliquid 
tüibberfieret  ju  Iet)ben,  foHen  \xä)  gern  ann^^emen,  ut  servus  se  fd^ide,  ut  üer=  '" 
)]bxt^  unb  leiben,  Öi  eiu,s  ofier^err  ju  nal^e  teere ^  verbis  et  operib^us.  Sic 
1.  ?!etri 2, 18 loquitur  cum  Christianis,  Sic  dicit  paulo  ante:  'Obedite  dominis'  3C.  Est 
Christianis  praedicatum.    Qui  non,  nihil  potest  praedieari.    Quia  videtur  con- 

ä  1.  Pet.  2.  r  5  Conuersi  ad  pastorem  sc.  sp  r  J/6  bcn  fprud^  syi  iihtr  (©  )ftitx) 
7  nach  probis  steht  dominis  8p  8  multuin  c  in  multa  sp  Sjll  Chiistiauos  bis  teiben  sp 
10  ]\äj  c  in  fie  e§  sp      nach  ut  (2.)  steht  possit  sp        lOjll  X)txi)ixt  c  in  uetl^ören  sp      Pii  tärauli  sp  r 

')  tietl)6te  (unten  Z.  24)  d.  i.  überhören,  nicht  hören;  so  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  12, 355, 27; 
vgl.  D  Wth.  12, 583.  ')  ju  na^e  toere  (unten  Z.  24)  d.  i.  unrecht  täte;  so  auch  Unsre  Ausg. 
Bd.  8,  514,  29;  542,  37;  vgl.  DWtb.  7,  28314. 

N]  DOMI[NICA   MISERIClORDIAS   DOMINI 

EPISTOLA   I.  PETRI   II.  is 

i.!Pctri2,2i'Si    quidem    in    hoc    vocati    estis,    quoniam    et   Christus    afflictus 

est   pro   nobis.' 

Haec  epistola  haud  dubio  propter  ultimum  testum  ad  euaugelium  appli- 
cata  est.  Quia  hodier[num  Euan[gelium  eciam  docet  de  pasto|re  et  ovibus. 
SlBer  ©.  ^Peter  t)at  ben  Slcjt  ad  illam  sentenciam  traxit,  S)a§  et)n  tber  unter=  20 
i.!;ictn2,i8t^ancr  §oI  benden,  baä  er  ben  discolisi  et  improbis  gel)orBam  fc^n  fol,  ben 
itt)  ben  ß^riften  foI§  al^o  fel)n,  S)q§  bie  felBige  ni(^t  QEet)ne  gut^  foEen 
t^un,  sed  eciam  ferre  debent  iuiuriam.  Ita  quilibet  subditus  richte  fid^ 
3Uöort)oren,  ^0  Ijm  je^n  l)err  jlt)  naf)e  toere.  Ego  loquor  cum  Christianis. 
Abi  alium  habent  iudicem.  Ita  Petrus  dicit:  Non  tautum  magistratui  pio,  25 
sed  eciam  ben  tDunberlic^en  ge^orfam  fe^n.    Nam  quae  est  haec  gloria,  si 

Mjl?  ro  20  über  sentenciam  traxit  steht  proposicionem  gecjogen  sp  21122  unten  am 
Seitenrande  steht  Status  huius  epistole  Christianos  uon  bene  operari  tantum  debent,  sed  eciam 
obedire  et  iniuriam  pati  a  discolis  et  malo  magistratu  et  arguitur  ab  Exemplo  Cbristi.  Nam 
ad  lioc  uocati  sunt  Cbristiani  ro  22J23  3)a§  bis  Ita  unt  ro  24  3UBor^oten  c  in  bo§  et  fan 
»ot^oten  sp      über  ^ett  steht  et  quilibet  magistratns  sp         26  über  tounberlii^en  steht  felcjatnen  1/) 

')  Svoxuloig. 


9!r.  35  [-23.  ^tptil).  3^7 

R)  trarium,  gtjct  alfo,  (jui  liabut  servtiin,  liahi't  doniinuiii,  qui  servam  JC.  qni 
ein  ©rbeitet  ()at,  liabet  einen  ;3mi(f'^i-'i'i ,  qi'i  eum  tro^c.  Non  solum  volunt 
in(ibed[iente.s  esse,  sed  man  fol§  aucf)  nicfjt  ftraffen,  man  jol»  al§  leiben, 
Joa§  bic  jclBiigen   stibditi   tljun   servi  familiae,   labor|aiitcs,   Iren   man  fid}  ]ü 

:.  tob  icl;ric  jc.  Ideo  mu»  pestis,  tetoex  jieit,  bic  laffe  man  faren,  qnia  volunt 
experiri.  Vos  vero,  qui  v|ultis  Christiani  esse,  sie  sitis  aff|ecti,  ut  nou 
nbedientcs  sitis  ben  f|romen  unb  gutigen,  de  quibus  aliquid  liabetis,  sed 
lO|Unbeiii(f)en  unb  fcl^iamen,  a  quibus  nuilta  oportet  pati  iniusta,  quia 
Apostoli   loq|uuntur   cum    hominibus    Christiauis,    quasi    uon    vid|eant   istam 

10   vitani    vel    vix    uiediocriter    unb   mit    f)altien    äugen   q.  d.  ista    vita   hab|ebit 
fiuom,  noD  nianebis  hie.    Ideo  t^ue  beincm   ijnxn  (iijxi]to  fo  jugefalien,  ut 
corp|oralib[us  dominis  sis  obed|ieDS  non  solum,  sed  etiam  patiaris,  si  unvcc^t, 
et  incipit  et  dicit    mit    einem  girofjen  Cjempcl,    'quia   ad    hoe    vocati'.     Sil.  Wvi2,2i 
vis  Christianus  esse  et  habere  v|itam  post  haue,    |cf)ictt  bi(f)  btetu.     Ad  hoc 

15  vocatus,  non  solum  ut  obed[ias,  sed  etiam  patiaris  ftreic^  unb  uniec^t  a  malis 
dominis.     Quid  nocet,  quod  niundus  et  impii  nos  perseq|uuntur  et  nos  pos- 


1  über    liabet  xlelit  ber  ()at  sp         Familia  iiiipia  sji  r  6  nach  non  steht  solura  sp 

Vnde  pestis  et  alia  mala?  a/j  r         II  nach  fo  steht  Diel  «/j         13  Ad  hoc  eniin  vocati  spr 
14J16  hoc  bis  (juid  unt 

N]  propter  peccata  passi  fueritis.  Sed  hoc  est  durum.  Nam  videtis,  ba§  ba§ 
jpil  umbgeleret  tft.'  Quirquis  habuerit  servnm,  ancillara  et  subditum,  bet 
^at  eljne  fralu,   ^ern  unb  furften.     Ipsi    non   solum   essent  inobedicntes,   fie 

20  toolten  ouc^  ungefd}ulben  fet)n,  sicut  in  omnibus  servilibus  condicionibus 
contingit.  äßen  man  \\ä)  3h)  tobe  fc^rie,  non  resipiscunt.  Uli  indigent  pena, 
bie  laffen  tDt)r  faren.  Vos  antem,  qui  volueritis  esse  Christiani,  non  solum 
sitis  obedientes,  sed  malis  dominis,  bie  eud)  unrecht  t)el)fien.  Nam  apostoli 
ita  loquuntur  cum  suo  populo,  tanquam  hanc  vitam  non  viderent,  sed  futuram 

25  vitam  vident.  Q,.  d.  Si  es  Christianus  et  habes  futuram  vitam  et  dominum 
sempiternura,  cur  non  velis  hie  obedire  et  eciam  iniuriam  pati?  Haec  est 
sentencia  Petri  et  arguitur  ab  Exeniplo. 

'Den  bar  ju  fel)t  t)r  fceruffen.'    2Öi)Un  eljn  ßf)rtften  fetjn  et  post  1. «petd 2, 21 
hanc  vitam   aliam  vitam  speras,    §0  \6)\d  bit^,    ut  uon    solum  obedies,    sed 

30  eciam   pacieris.     äöa§  jc§abet§  un§,   |o   un§    ber  !et)fer   lefter  variis  modis? 


17  über  Sed  hoc  steht  sub  magistratii  pati  sp         IS  Totus  muiidus  ex  diametro  pugnat 
contra  hanc  Petri  doctrinam  ro  r  20  über   ungefd^ulben  steht  Ongefttofft  ro  21   nach 

pena  steht  alia  scilicet  eterua  sp  23  nach  ^e^ffen  steht  folgen  sp  24    über   suo  steht 

piis  sp       Apostoli  non  multum  ad  hanc  uitam,  sed  ad  futuram  respiciunt  ro  r         25  et  (l.J 
c  in  tunc  sp         28  bar  bis  licruffen  c  aus  ber  nie  te^n  §unbe  get^an  %at         30  teufet  (t)n§) 

')  bai  fpit  umbgefetet  ift  vgl.  Thiele  Nr.  127.    Vgl.  dazu  mich  die  Redensart   boä 
SBIatt  iimf elften  ünsre  Ausg.  Bd.  17,  335,  20  (tco  weiteres). 

ZnliftrS  aöette.  XXXIV  22 


338  ^rebigtcn  be?  Sai)xe%  ir.:^l. 

R]  semus  einen  Icrman  '  anrichten,  Si  tuoltcn  bofe  fein  unb  un§  rechen  k.  oh 
fie  h.iol  bofe  finb  unb  Seufilifcf},  modo  Christuin  liab|eamiis,  non  soliiiu 
(lebjcmus  ge^orfittm  unb  tveU),  sed  ctiam  pati.  Sic  Cliristiauus  cog|itet:  ego 
servus,  serva,  hie  in  terris  vivo  momeutum,  sed  hab|eo  exp|ectare  aliain 
v|itani.  brauff  icf)  getoufft  bin  unb  ©acjvamcnt  genomen,  brouff  tüil  i(^  ft^en,  s 
ob  id§  gleid^  leiben  jol  unrecht  a  pirincipibus  et  domiuis.  Ad  hoc  enim,  dicit, 
es  vocatus.  Si  ecoiitra  dod  vis  obedire  et  pati,  si  mali  quid,  |o  g'^e  ^in 
tjVXtt,  modo  hoc  uomen  lai  liegen,  quod  non  Christianus,  Nam  ad  iioc 
vocatus  utrumque  et  a  iDunbievIid),  fel|am  dominis.  S)tt)  barffft  mit  3U)  lieb 
ni^t  front  fein,  sed  si  vis  Christiauus  esse,  foltu  alfo  fein,  si  non.  SQÖQg  10 
bem  Ooter  unb  tnutter  entlaufft,  non  carnifici.^  Vide  in  mundum:  quot  invenias, 
qui  sunt  subditi  fanuili,  cives,  vide,  loie  fie  fic^  fteüen.  Princeps,  consul, 
dominus  ntu§  loei(f|en,  leiben  et  coguntur  eos  dorainari  siuere,  tua»  fie  dbiX 
bran  gewinnen,  calceos^  k.  cmn  nolint  habere  v|itam  ae|ternani,  quae  nobis 
promissa  unb  brauff  fiegel  unb   brieff*  "^aben,    bapitis[mum,    Sacra[mentum,  is 

1  einem  i  nach  Seuf|tifc§  steht  iiibil  jc.  sp  S  ileb|emus  his  pati  unt  nach  trelo 
steht  fein  sp  lojll  SBaä  bis  carnifici  unt  11  über  entlaufft  stellt  aut  certe  noii  tleo  sp 

inveniaris       SBaS  Batet  tinb  mutev  entlcufft  !c  sp  r  14  nach  gewinnen  steht  ferneren  fie 

15  nach  bxauff  steht  mir  sp 

')  terman  {unten  Z.  16)  s.  r.  a.  Aufruhr,  ryl.  Unsre  Ausg.  Bd.  IT,  201,  Jl;  33,  605,  24 
und  ebda.  Nachtray  (auf  S.  687).  ')  Vgl.  unten  Z.  23124,  ähnlich  Wand  er  4,  l-jll  Nr.  170. 
^)  ttia§  fie  bran  getoinnen,  calceos  (unten  Z.  25)  rgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  2.5,  424,  35/9.  426,  W/5,- 
Bd.  27,  270,  5,6;   Bd.  33,  682  zu  S.  412,  lOff.  *)  fiegel  unb  brieff  sonst  gewöhnlich  in 

umgekehrter  Folge,  z.  B.  unten  S.  341,  3:  Unsre  Ausg.  Bd.  S,  152,  27;  357,  26. 

N]  iD^r  mochten  let)cf)tlic§  el)n  lernten  anrirfiten  unb  un§  leeren.  9}ei)n.  Esto, 
quod  ipsi  siut  pessinii  nebuloiies,  noc^  loolien  lol)r  gef)or^am  fetjn.  Ita  cogitet 
servus,  ancilla:  ego  ad  aliquos  annos  servio  in  hac  vitu,  sed  alia  vita  nie 
expectat,  bruff  \&j  ba§  Inort  ^ore  unb  ha^  facrament  entpfangen  ^obe,  hoc 
expecto,  Xoa'i  ligt  bran,  ob  ic^  bine  unb  le^be?  Si  autem  noineris  obedire  20 
et  pati,  S30  far  bel)n  ftra|.^  Sed  non  es  hoc  Christiani  nomine  dignus, 
ber  gebort  b^r  nii^t,  ben  bto  bift  borcjtri  beruffen,  ut  paciaris,  totiltu  nic^t 
e^n  6[)riften  fet)n,  §0  toirftu  et)n  anbern  ntet)ftern  fi)nben.  2Ba§  bem  öoter 
entleufft,  coutingit  Carnifici.  5tt)ue  fe^et,  mic  ficf)  bie  untertl)aiien  ftelten. 
6t)n  furft,  |er,  fralo  ntu^  Iei)beu,  Sier  ^jatoer,  magbt,  !ned)t  t)erfd)en.  2ßaä  « 
bian  gelriljnnen,  bo  f(^ml)ren  fie  bie  f(^ue  nttjtte.    Sie  foHen  haue  vocaeionem 

17  über  nebulones  steht  6o§tt)ic§tcr  i-o         19  über  bvuff  steht  Sff  Welc^  leBen  ro         21  Sed 

bis  dignus  unt  ro       unten   am  Seitenrande  steht  Christiani  uocati  ad  paciendam  iniuriani  ro 

Qui  aliam  uitam  futurain  expectant  omnia  mala  i'acile  paciuntur  ro         22  Impacientes  non 

snnt  digni  noraine  Cliristiani  ro  r  23124  2Bo§  bis  Carnifici  unt  ro         lustum    praemium 

inoliediencium  ro  r 

')  Sjo  for  bet)n  [traft  =  gehe  deiner  ^Vege,  unr  haben  keine  Gemeinschaft  mit  dir, 
s.  das  folgende  und  oben  Z.  7j8. 


<«t.  35  [23.  9(ptilJ.  339 

R)  verl)iim,  ber  teie  l)n'3  2cuffel§  namcn,  ut  vult.  lam  dat  Exemplum,  laft 
eud)  bod)  ba5  Belüegcn,  f'liristus  non  pro  sc,  sed  pro  nobis  passus  et  nobis 
exemplum  3c.  ßieBcr,  aecipe,  (juid  pateris  tu  et  ego?  quando  diu  patimur, 
quando  Caesar,    papa  nie  liaereticum  proclamant,   non  patior   nisi    pro    nieis 

0  pieccatis,  quia  Adara  filius,  mortis  reus  et  in  peccatis  conceptus,  tüetbe 
mortis.  Sic  tu.  Si  malum  tyranuuni  habes,  non  potes  tantum  pati  ab  eo, 
quantum  dominus  pro  te.  8o  iDcf)  tan  bir  bo(^  nic^t  gef(^c[)en,  ut  d[ieere 
cogaris  in  corde:  i)db  id)  nic^t  mijtx  bcrbint?  tu  esses  dignus  ^leUifd^en 
feuer§,  si  etiam  iniuria  tibi  fit,  d|icere  debes:   g[ratias  a[go,  quod  post  hanc 

10   Vjitani    alia   est,    quam  mihi  öerbienet    ^at    dominus    per   suam.     Sr,    inquit, 

(jui  pro  nobis  passus,  'Exemplum    relinqi  uens',   er   ^Qt   unrecht  gelititeit, '•  ^'"" 2. 21 
non  soluni    übed|ivit  bonis,   sod  maus,    quia  ipse  ifüt  öiel  fc§enblit(^er  ijtxxn 
gelobt  quam  tu.    Vide  diem  paras|ceues:  Hannas,  Caiph[as,  ludices,  Pila[tus, 
Hero|des  ^^eifjen  fie.    So  totrftS  nimmer  fo  Bofe  finben  apud  tuum  dominum 

li  ut  ipse,  habuit  bie  t)er3m[eifeltften,  6ofcften  6u6en  ut  inveuiri,  Et  iam:  ^a, 
folt  i^  ba§  leiben,  ^ä)  lüolt  jc.  bringen,  ut  fiat,  (juod  ipsi  volunt.  Non 
loquimur  de  gentil|ibus,  qui  ^nn  I)eE  ItioUen  faren.    Si  vis  Christianus  esse, 


1  Kxemplum  Christi  sp  r         2  nach  et  steht  reliquit  sp  5  nach  quia  steht  suni  Sj) 

:VG  loetbe  mortis  eingeklammert  sp       5  liie»'  iDerbe  steht  reus  sp  S  naih  dignus  steht  be§  sp 

11  Christus  pro  nobis  passus  sp  r  lö  nach  iam  steht  dicitur  sp  16  nach  bringen  steht 
bie  leute  sp        17  nach  ^nn  steht  bie  sp 

N]  et   vitam   eternam    öerjc^crcjen    unb    lauffen   jum    tenffel.     Ab   exemplo. i.^cttis,2i 
6^riftuS  unjer  t)er,  qui  non  sui  caussa,  sed  nostri  causa  passus  est,  ber  ^at 

20  uns  el)n  fufftapfen  gelaffen.  Quid  es  tu?  si  diu  pateris,  |o  lel)beftu  Dor 
bei)ne  §unbe  unb  bift  nid^t  frum  iDie  etjn  5tbamä  f^nbt.  2)tD  fanft  ^o  öil 
nic^t  let)ben,  al§  got  Don  bljr  geliben  ^ot.  Esto,  quod  iiiiuriam  passus  sis. 
3Ba§  ift  bal  gegen  bem  leljben  (£^rifti?  3d)  bände  bem  almcc^tigen  got,  ba§ 
\6)  el)n  troft  unb  ejem{)l  ()abe. 

25  6r,  ber  'Oor  un§  geliben  unb  ^ot  un§  etin  betjjpir.    Hie  urget 

Petrus  non  tantum  bonis,  sed  impiis  obediendum.  Nain  vide,  (juales  dominos 
habuerit  Christus,  quibus  obedierit.  Sid^  bie  paffion  an,  ubi  doniini  sunt 
Annas,  Caiphas,  Pilatus,  ludas,  Herodes.  S)h)  l^aft  noc§  lange  nic^t  fol(|e 
Derjtoetjffelte  boBelnic^t  i'm   t)errn.    Et  tu  dicis:  @i)  folbe  \i)  ha^  öon  t)m 

30  leiben?  fc^arren  unb  pod)en^  et  ita  dominantur.  2flit  ben  ^el)ben  reben  h)t)r 
nic^t.  Vis  esse  Christianus  et  subditus:  vide  hoc  exemplum.  S)t0  lüirft 
nid^t  jpred^en:  3"^  f^S«  ^en  ^em,  pfairl^er,  furften  nic^t  an?    Ser  teuffei 


Jl  e^n  c  Hl    bie  ru  nach   f^nbt  steht  fqnbt  sp  23  vor  ^^  steht   sed  dices  sp 

äd  Christus  ab  impiis  passus  est  ergo  et  nos  pacieraur  a  discolis  ro  r         28  nic§t  sp  über  {oI(^e 
Hii  nach  leiben   steht  snb  ro       na^ih  ipoc^en  stellt  al§o  ro  32  nach  an  steht  Respondeo  sp 

')  fc^atten  unb  pochen  häufige  Zusammensldlung,  s.  DWÜ).  8,  2216. 

22* 


340  lürebigten  bei  3al)te.j  1531. 

R]  ein  fivomer  ^evv,  !|ne(^t,  foltu  bteje  tnovt  iiic^t  fitren:  3d^  frf)c  dcuni,  (Idminum, 
djomiuam  ntd^t  on,  Qufe  SBurger,  pf arver,  aEein  ne  dicui-is  Cliristianus  et 
iion  partem  in  caelis,  s^od  in  inferis  foItu  bornen  et  clial)|olo  in  aeternum, 
c§  loirb  bir  luol  bemalet  Inerbcn.  Si  vero  Ciiristianns  esse,  {jeifft  ber  Jejt: 
i.%!ftri2, 21'bajU.'  Si  dominus,  domina  non  v|iilt  front  fein,  vide  tu.  llrfac^:  Inspiee  i 
dominum,  bQ§  fc^onc  Bilb  domini  tui,  vide,  (juomodo  depingat,  dedit  tibi 
exemplum,  quomodo  obedire  debes,  certe  non  solum  obed|ivit,  sed  passus, 
q|uicquid  vol|ebat  Caip|has,  Hannas  jc.  quid  nos  iactaremus?  Ego  tantum 
a  papa  passus,  mihi  iniuria  facta,  tarnen  Cliristus.  Num  tu  legis:  Ego  a 
Caipi^ha,  Hero[de  i}ab  muffen  leiben  2C.  tum  tu:  Tace,  domine,  lib|entcr  10 
tacebo  ego.  SGßie  toürbe  mein  leiben  ha  ju  fc^anben,  non  solum  ber  groffe, 
sed  etiam  perfon  l^alBen.  Si  etiam  moa  passio  groffer,  tauien  (piid  ad  suam? 
Ipse  f|ilius  dei,  (juam  persouam  Ijunbiert  toufient  toelt  nidjt  tan  fiejolen.  8i 
tautum  ei  ein  t)Qr  frummet,  haS  loerc  gLtoffer,  quam  si  Ijunbcrt  tjoufent  toelt 
sang[uinem  efFunderent.  Si  nostris  passionibus  non  possunius  räumen,  quid?  is 
quod  onmino  nihil  volumus  pati  a  Consule,  principe,  cum  passionis  nid^t 
gelt  räumen,  ^ä)  finb  luol  alium  d|ominum,  principem  jc.  Si  vis  Chri- 
stianus esse  H".  fc^idEe  bic^  brein,  ut  non  solum  bona  facias  et  ob|ed[ias,  sed 
ultra  ista   duo    oportet    patiaris,    si   unrecht    gefc^jid^t   a  principe    et  domino. 

1  über  deuni  steht  vel  beitl  sp  3  über  partem  steht  balj[eas  sß  4  nach  Christiauus 
steht  vis  sp  5  über  baju  steht  ad  boc  vocati  sp  Ad  hoc  vucati  sp  r  öj8  Inspice  61« 
Ilamias  unt  Exemplum  Pliilip.  2.  sp  r  9  Num  c  hi  Cum  sj)  nach  legis  steht  de  Christo  sp 
11  Notabene  sp  r  12  nach  etiam  steht  ber  sp  nach  passio  steht  Wer  sp  IJjlS  tarnen  bis 
quam  unt        14  nach  trumittet  steht  irutbe  sj)        ISjW  jäiiile  bis  ultra  unt        IS  solum  über  bona 

N]  totti^  b^r§  bandE,  <Bet)  nur  inijlbe  unb  iüufte  gnug,  expectat  te  eternum  prac-  20 
mium.    Si  vis  esse  Christiana,  Christianns,  tinic  scito  haue  tuam  vocacionem 
Obedire  et  pati,  Sßen  gle^c^  ()er  unb  fralt)  nic^t  frum  ift.    Xaiu  hie  habes 
exemplum  in  Christo,   \>a§  er  nic^t  alleljne  gei)or^am  gelüeft,   feunber  "^ot 
geliben,   lDa§  bie  bö^elric^t  t)m  uffgelegt  fjaben.     Si  aliquis   expostulaverit: 
hoc   ego   ab   illo    et   illo    passus   sum.     Econtra  Christus:    Vides,   quid   ego  25 
passus  sum.     Ibi  clamabo:    D  "^err,  ic^  f(f)tüel)g  ftljl,   quia  tua  passio  multo 
maior  est,  Iren   glel)(^  mel)n  Iel)ben   1000  groffer  toere  ben  Gt)rifti,  tarnen 
secundum  personam  nuilto   maior   est  pena  Christi,  qui  filius  dei  est,   quem 
si  digito  fodereni,  plus  facerem,  si  totum  muudum  occiderem.    Unb  blo  h)l)lft 
uff   be^n   xiäjt   pod^en?    ©30   toljrbt   beljn   troq    au%,    Expellis  exemplum  30 
Christi.    S)h)  ferft  bo^l)n  l)n  bie  ()el.    @§  ^e^ft:  Ad  hoc  vocatus  es,  ha^  bto 

20121  über  praeraium  steht  scilicet  daumacio  .s/j  22  über  fraW  bis  habes  stellt  6ift 

bw  oiic^  nii^t  ftuni,  60  fotct  Ijr  mljt  c^nonbcr  jum  tcuffel  ro  23  Exemplo  Christi  nos  a|d 

pacienciaui    exhortatur  ru  r  26  nach    Christus  steht   dicit  sp         Säüet    bie   bie   fid)  IjreS 

grpffcn  lct)bcn§  Dnb  gutten  icd^tä  rf|uemen  ro  r  26  ii^  durchstr  ro  nach  flijt  steht  id§  rot)t 
gerne  jd^tte^geit  ro  27,28  Christi  passio  a  persona  omnes  adflicciones  tocius  mundi  excelHt  ro  r 
3(1  nach  au^  steht  tunc  sp         3lj341,17  61  bis  pati  unt  ro 


3lt.  35  [23.  ^Iprit].  31 1 

K]  Ratio:  (jnia  habes  thesa[urum ,  quem  d|eus  dabit,  v[itam  ae[temani,  qiioci 
foU  fein  finb,  rechter  brubcr  fein,  hoo  ttitl  er  bir  ba  für  geBen  et  iam  dedit, 
unb  brauff  Biricff  unb  fiegcl  \  bap|tis[mum  et  Sacra[mentum.  Sed  quisq[ue 
cog|itat:  iä)  tDilS  nid^t  tfjiin. 

s  'Qui  peccatum   uoii   fecit.'    5)lit  bell  irorteit  legt  Spet|ru§  ntbber '•*<•'" i»' 22 

ben  tro^,  quem  (|uisq[ue  tan  f äffen  de  s»a  pas|sione  q.  d.  de  hoc  dico,  qui 
non  jc.  be§  glei($  date  mihi-,  ben  2itet  fol  er  allein  füren':  <iui  miuquam 
quod  peccavit  nee  verbis  nee  operibus,  fein  leBtag  niäjt  berfunbtgt  noc^  mit 
tüerden  vel  verbis.    §eifft  ha^  nic^t  fd^amrot  gemacht?    Ego  nolo  pati,  obe- 

lö  d|iens  esse,  sed  volo  facere,  qiiod  placot  et  siim  plonns  peccatis  et  nunqtiam 
l)ene  quid  feci,  omnia  v|crba  eitel  Ingen,  lefternng  et  mea  facta  mala,  et  ego 
uihil  volo  K.  Econtra  (|ui  iiuilum  p|eecatum  et  verbuiu,  non  sohmi  patitur, 
unb  id)  öerjihieifclter,  toie  tDoHen  Inir  6eftef)en?  3«  ^"  ^i^ii^fi  Beftljen  jc.  man 
g!^et  mit  mir  umb,  c§  moc^t  ö)|ott  jc  man  tf)ut  mir  giroffe  getualt.    £ia§ 

15  ift  cor  gentile,  geb|en(Jt  nidjt  ,^u  I)|imel  fomen,  sed  nur  ,5ur  I)eIIe,  quid  factum 
tue  domino?   qui  non  unum  3C.  qui  eitel  unrecht    et   pro  te,    ut  red|iraeret  a 

3  nach  ficgel  steht  ejn^jfttttgen  sp  .5  Qui  peccatum  non  feoit  ip  r  7  nach   non 

steht  peccatum  fecit  sp  (iteicö  his  nunquara  unt  nach  nunquam  steht  peccatum  fecit  je.  sp 
8  nach  operibus  steht  l^at  ftc^  xp  11  nach  vierba  steht  finb  sp  12  nach  pieccatuni  stelU 
admisit  sp        nach  verbum  steht  je.  sp  13  nach  ttetJitoeifetter  steht  6u6  JC.  sp         14  über 

g^et  bis  cä  steht  nura  confirmare  debeo  in  malitia?  sji  16  nach  unum  steht  peccatum  sp 

nach  red|imeret  steht  te  sp 

')   Vgl  oben  zu  S.  SS8,  l/i.        ^)  date  mihi  ?y/7.  oben  zu  S.  7.  12.         ')  ben  Sitel  fol    ' 
fr  oUcin  füren  d.  h.  diese  Ehre  gebührt  ihm  allein  rf/l.  DWtb.  11,523. 

N]  ni(^t  Qllet)ne  gut§  f^un,  sed  cciam  pati  iniuriam  a  dominis.  2öl)Iftu§  nic^t 
t{)Un,  ^0  laf,  si  feceris,  habebis  magnum  thesaurum:  debes  esse  dominus  et 
heres  illorum   et  frater  Christi   et  hunc  thesaurum   iam    habes,   sed  mundus 

20  hoc  non  curat. 

'SBeldöer   !et)ne   ^unbe   get^an   l^att.'    S)a  bo   ml)t   ben    toortten i. i-cw 2, 22 
legt  et  ben  tljum  etjneS  t)ben  lel)ben§  niber  q.  d.  ^ä)  ^oge  bon  et)nem,  toeld^er 
fcline  ^unbe  gett)an  Ijat.    Iret  auff,   alle  3lbam§  !t)nber,  si  tales  sint:  ba^ 
tan  man  fet)nem  menfdjcn  nocijfagen,   SoS  er  fel)n  Ie'6entaflc  nie  !et)n  "ßofeS 

25  gctfjan  unb  gercbct.  S)o  fc^emc  fic^,  tner  ftd)  f($emen  fan,  unb  Jrerbe  fc^amrot 
contra  iilos,  qui  dicunt:  ^i^  ^f^l  nic^t  let^ben  noc^  geljorfam  fetjn,  qui  plenus 
sum  peccatonim  et  impietatis.  32}ie  fol  ba§  Irerben?  2)er,  qui  nuliura  pec- 
catum habet,  omnia  patitur,  Et  ego  summus  peccator  nihil  volo  pati,  ttio 
ItoÄen  h)^t  mt)t  unferm  rec^t  ^t)n,  toen  'mtir  ftirec^en:  3'a  man  f^ut  m^r 

30  groffe  geloalt?    (?§  ift  et)n  Ijel^ben  gefc^trecj,  ad  infernum  pertinet,  non  respicit 
.exemplura  Christi  justi  omnia  pacientis  propter  nos,  unb  bhJ  tD^lft  l)m  uid^t 

21  Contra  gloriam  nostrae  passionis  ro  r         29130  3a  bis  geloatt  imt  ro       3a  man   t§ut 
jnljt  groffe  geluott  ro  r        301342, 17  id  bis  blD  unt  ro 


342  ^rebigtctt  bc?  Sotjtcl  ir)31. 

R]  pieccato,  niorte.  Et  bli  tauft  it)m  nicfjt  fo  tiicl  ju  lieb  tl)un,  ut  pro  peccatis 
tiiis  ctiam  jiropter  euiii  ein  luort  vel  ij  t)eif)Övft '  ft  patiaris.  Si  etiam  dominus, 
])rinceps  jc.  'ijat  bo(^  mein  ß'^viftu»,  'qui  non  peccaturn'  JC.  et  pro  nie 
mortuus.  Nura  non  pro  domino  jtu  e'^ren  3C.  ^sä)  tüolt,  ba§  touitru  mtc^ 
0  eilen  in  ten-ani.2  Si  vis  murren  et  iiti  iure  unb  {)OC^en,  quod  pateris,  & 
gefjorftu  i)iu,  ha  Sucifer  unb  ^nba»  fitien,  nam  hi  etiam  (soeben  cum  iure 
suo.  Sed  tu  oportet  patiaris  etiam  ha^  unrecht,  sed  sie  patiendum,  ut  deum 
uon  neges.  Sed  rta§  bte  h)eIt[IicÖe  oBerifeit  Betrifft,  ut  snbditus  erga  prin- 
cipem,  senatoreni,  dominum.  Si  etiam  unrei^t  gefc^etje  tibi  ultra  ohedientiani 
unb  unrecht  gefc^olten,  Si  fanft  glljmjjfftg  tierant|h3orten,  bene,  Si  non,  patere  lu 
vel  sis  gentilis  unb  geb|encEe,  quod  non  pertineas  ad  Ejuangelium,  Sacr|a- 
[mentum.  Ratio:  quia  dominus  tuus  '^at§  gern  gelitten  et  tarnen  non  meritus, 
cog|ita,  quoties  tu  merito.  Si  etiam  nunquam  fecisses  p|eccatum,  tarnen  in 
peccatis  conceptus,  uatus  jc.  Sic  ista  correptione  moneris,  lDa§  btt  ®ott 
lunbe  Ciuff  legen,  si  tecum  teilen  hJoIt,  quando  princeps  tibi  iniuriam  agit,  i^ 
er   tt)Qt   bir  unred^t  unb   btr  gefc^it'^et  nicfit    nnred^t.     Ideo   cog|ita:   peius 

3  nach  etiam  steht  esses  sp  314  über  pro  bis  iion  sieht  vt  habet  finis  capiitis  selec- 
tis[siinis  Terb[is  sp  7j8  sed  bis  neges  unt  10  nach  uttb  steht  tottft  sp         Si  (non) 

12114  gern  bis  Sic  xmt         12  meritus  sp  über  (passus)         15  agit  f  in  facit  sp 

')   berijotft   d.  i.  iiberhörxt.  ^)    Vgl.  oben  S.  333.    Ähnlich   auch   Unm-e  Ausg. 

Bd.  6,  445,  25  ^tijtn  tu.  tieff  begraben  in  bie  erben. 

N]  %o  biel  jto  binft  t^un,  bog  bh)  nnib  feljnet  h)t)t(en  ntc^t  leiben,  qui  propter 
tua  peccata  bene  meritus  esses.  Pius  dicit:  ©olbe  xä)  bog  nic^t  letjben?  Ijat 
hoäi  me^n  t)er  (5"^rtftu§  §o  Dil  geltben.  aBer  murren  unb  ^joc^en  tot)!,  Ille 
pertiuet  ad  ludam  et  Lneiferum.  3)te  folgen  uff  t)l^e  re($t.  S)tt)  folft  ber  20 
leiben.  S)oc§  alfeo  get)or^am  fel)n,  hai  man  got  nidjt  öerleutfnet.  9tlfj  bie 
58raut  bon  .^qC  icjunber  t^ut.  In  aliis  autem  civilibus  ordinacionibus 
omnis  iniuria  pacienda  est.  Ita  ancilla  et  servus  debet  ferre.  Äan  er§ 
gltmi)Ii(^  berantluortten,  %o  tt)U  er§,  sin  minus,  %o  la%  er§,  et  non  erit 
Christianus,  non  accedet  sacramentum,  quia  non  sequitur  hoc  exemplum  25 
Christi  iusti.  2Ben  bh)  af.et)ä)  fel)ne  §unbe  gef^an  t)eft,  tamen  in  peccatis  es 
natus,  dignus  persequucione  unb  tft  e^n  lautter  fuc^fc^hjancj ' ,  quibus 
admoneris  ad  peccata.    2ßen  bic^  ct)n  l^er,  fralD  ftrafft,  f^ut  unred^t,  f^ut 

17  unten  am  Seitenrande  steht  Christus  iustissimus  absque  omni  peccato  tauta  passus 
est  et  nos  peccatorum  pelago  submersi  nolumus  pati.  !Pfut  bti^  SRolonbt.'  19  Dil  c  in  6it 
taufent  mol  me^er  sp  nach  »er  sieht  aber  sp  über  W^I  sieht  bff  fc^n  rcc§t  sp  21  Quatenus 
obtemperandum  ro  r  24  nach  crä  (1.)  stellt  bnb  (e^be  e§  sp  26  nach  iusti  steht  et  inno- 
centis  sp       §eft  c  in  getieft  sj)        281343,  16  2Ben  bis  unrecht  unt  ro 

')  e^n  lautter  fmfjjdjtDoncj  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  7,  407,  21;  8,  677,  12;  12,  3S5,  18; 
412,  35;  14,  140,  37;  149,  18;  Bd.  15,  540,  5;  17,  326,  29.  387,  25.  -)  ipfui  btc^  iKoIonbt 

vgl.  Unsre  A^isg.  Bd.  29,  713  zu  S.  547, 24125;  Bd.  32,  24,  15116.  235, 30;  Bd:33, 676  zu  S.  36, 13. 


91t.  35  [23.  9tptilJ.  343 

K]  menii,  fein  bemutig  unb  gebultig,  fo  gcfeltS  (Sott  et  agnosceris  a  deo  pro 
fideli  et  postea  gratiam  iuvenis  a  potestatc,  domina  tiia,  ut  dicat  domiuus, 
domina:  saepe  corripiii  et  tauieii  passus  est,  ift  ein  f|ein  fned^t,  tttagb.  Si 
econtra,  dicitur:  Jjut  hid)  für  betll  !jnec^t,  magb,  et  tum  tibi  non  solum  caelum 

5  occlusum,  sed  etiam  terra.  IRcc^et,  tjijX  I|ie6cn  finbcr,  habetis  dominum,  qui 
pro  vobis  iuor|tuus,  qui  unrcd)t  gelitten  et  non  üerbjienet:  quid,  si  vos  pati- 
niini,  qui  meruistis?  Si  patimiui,  placet  deo  ut  .suj)ra:  Christiani.  Alioqui 
ein  !|nec^t  rei|t  ben  onbcrn,  ])ostea  f)nben§  ju  Iot)n,  ut  ^ie  !ein  gunft  unb 
giute  tag  tjahen  et  ilJic   ha§  ^el|Iifc^  feuer,   Et  e§  fan  nic^t  fein,   ut  im 

10  regiment  fol  alßeit  getroffen  fein.  luristac:  ftrenge  red^t  regirt  nimmer,  sed 
BiHideit'  i.  e.  uon  est  domiuus,  domina  in  domo,  cousul,  princeps  im  lonb, 
ber  naä)  fc^nur  regiere.  Oportet  quandoque  cousul  ein  fned^t,  burger  unrecht 
tl)Ue,  oportet  jirinceps  (|uandoque  peccet.  Si  vero  ein  folc^er  fc^clm  et  volo, 
ha§  consul  et  p|rinceps  ba3  ftrenge  rec^t  unb  fc^nur  gleich  mit  tnir  rechten  ic. 

15   Et  ego    sum   ein  foI(3§er  Bofltoic^t,    qui   decies    non    respondeo   ilii    mea    sub- 

2  u/nfen  am  Seitenrande  steht  .icceplta  es  deo 

Petjrns  Gratiam  apud  deum       Lucias  Inuenisti  gratiam       ®ott  ^at  an  bir  ein  iDotgcfoHcn  sp 

1.  Timo.  5.  de  vid[uis 
10  Summnm  ius  summa  iuiui'ia''  sp  r         11  nach  consul  steht  in  ciuitate  sp         12  nod^  über 
fc^nut       nach  na$  steht  ber  sp         13  nach  vero  steht   sum  sp 

')  Vgl.  Wander  2,  548  Nr.  305  ©eftrenge  Ferren  regieren  nid^t  lange.        -)  Summuni 
ius  summa  iniuria  rgl.  Uxsre  Anag.  Bd.  19,  630,  13;  Wander  3,  1518  Nr.  IT;  1531  Nr.  358. 

N]  b^r  aber  nid^t  unrecht.  C5ot  ber  ftrafft  bid)  umb  bie  ^unbe,  fei)  bin  aber 
gebulbig  unb  Iet)be,  habobis  bonam  conscienciam  unb  !rigft  gunft  unb  übe 
bor  ber  toelt  barcju,  ut  dicant:  Bonus  est  servus,  sepe  iniuriam  passus  est 
a  me.     Si   autem  inobediens  fueris,   %o   borleurftu  ben  band  bor  ber  toelt' 

2ü  et  damnaris.  3^a§  geft^ege  un§  ,^h)  eliren  unb  ^ur  ^eli(iet)t.  S)o  tttt)rbt  nickte 
ou^.  ©s  f)ec3t  et)n  magbt,  !nec^t,  burger  ben  anbern,  berliren  gunft  al^ier 
et  vitam  eternam.  5)aruber  qui  volunt  regere,  lunueul  uid^t  ^0  eben  treffen, 
bo§  fte  summo  iure  bjolben  regtren,  ^unber  l^ie  ,^tb  gebort  Eqnitas.  NuUus 
potest  in  domo  sua  iuste  omnia  per]ietrare,  sed  equitas  est  observanda.    (Js 

25  mu§  gefc§et)en ,  ba§  ber  SBurgermeifter  ^unbigt.  @l)n  furfte  muß  ßunbigen. 
^ä)  tm)I  mel)ner  fac^e  nod^,  ba§  bie  Cbri(Jet)t  e^n  f(|nur  red^t^  "^anbbele  unb 

16  Eciam  si  iuiui-iam  patimur,  tarnen  non  iniuste  patiraur  ro  r  19120  Si  bis  dam- 

naris mit  ro  19  nach  h)ctt  steht  önb  gol  ro  22  SJorufiet  über   (Esupra)  35  tmter 

inu§  steht   emphasis  ro  2,5l36  unten  am   Seitenrande  steht  In  eos  qui  accusaut  dominos 

suüS.  qui  non  semper  iuste  regere  possint.  arduum  enim  est  opus  regere.  Ideo  opus  est 
equitate  non  iustitia  ut  iuriste  affirmant  Sic  bo  rcjiren  tonnen?  nic^t  oIIc?  nod^  ber  fd^nur 
ouferid^ten  ro         26  In  eos  qui  magistratus  delicta  uident  sua  scelera  non  uident  ro  r 

')  Borleurftu  ben  bandf  »or  ber  tcett  d.  h.  erliMist  mich  in  der  Welt  keinen  Lohn  vgl. 
BWtb.  3.  731.  ■-)  fc^nur  roii)t  (oben  Z.  12  und  Z.  14  j^nur   glcic^;  rgl.  DWtb.  9.  1417. 

ftt)n  wohl  =  'allein  .    0.  B.j 


344  ^rcbigten  bc?  Satjtc?  1581. 

R]  iectione.  Sic  quandoqiie  si  servus  mit  imnuljcn  toortcn,  ba§  tan  man  auff= 
milden. ^  Sed  qnod  tu  eiim  toties  ticrimtrciicft  je^cnfeltigltc^ ,  fanft  bu  nic^t 
lerucn,  ba5  imterlucilen  auä)  ein  t)en-  fet)lcn  3C.  et  tibi  tmiä  r|euii.ssio  pec- 
Lcatornni.  ©ie  hjetben  l)t)ren  ftanb  nic^t  fo  füren,  ba§  fie  el  machen,  qI§ 
ficttcn  c§  tauben  erlefenl  Et  bu  »uolft  f)a6en,  baS  e§  bein  öbjerfcit  fc^nur  s 
gleid)  folt  mad^en.  Ideo  folö  fo  fein,  ut  discamus :  si  etiam  ober^^eit  ba§  nid^t 
Ion,  ut  deberet,  ut  utatur  suo  officio  recte,  foltu  baö  lüiffen,  quod  sit  in 
statu  jieccatis  subiecto.  Ego  eius  subiectus,  ^ä)  tt)ue  auä)  imrec^t.  ©reifft 
mic|  mein  dominus  an  vel  princeps,  ^ä)  ijaM  Jool  öerbient,  öevuntrelriet  ic. 
Et  si  non  ei  quid  jc.  tarnen  coram  deo  peccator  miser  K.  et  non  fit  niilii  i» 
unre(!^t.  Et  hoc  lib|enter  vellet  S|anctus  Pet|rus  iuculcare  Servis  et  subditis: 
tuus  dominus,  qui  suo  sang|uine  te  erf|aufft,  ber  leibet  unb  ]^at§  noc§  nie 
öerbienet,  non  verbum  locutus  jc.  non,  ut  ein  'i)ax  frummet  et  ut  sei  et  luna 
rae  adorent,  sed  tamen  feit  er  ju,  qui  tam  unfc^ulbtg  munbe  unb  I)er^  "ijai 
unb  leibet  a  Pil[ato  k.  indignissima.  Et  vos  rei  peecatorum,  mortis,  et  non  i* 
pro  aliis,  hie  habetis  Exemphim  doraini  unb  urfac^  fiel)  tüä),  quod  meriti, 
deinde  urfa(j^,   quod  dominus   non  semper  3C.     Sic  !unb  fagcn:  Bin  ancÜLla, 

1  nach  motten  steht  tottb  gefc^oltcn  nj>  4jö  machen  bis  toufcen  unt  Sauten  triefen  sp  r 
6  über  folt  steht  mit  bir  sp  fc^nut  gleid^  sp  r  SjU  auifi  Ins  '^at  mit  12  nach  etI|OUfft 
steht  l^ettc  sp  14  unb  durchstr  sp        nach  ^et^  steht  »nb  ^onb  sp  15  oben  am  Seiten- 

rande steht  Qui  abscondit  frumentura  maledicetur         16  über  pro  aliis  steht  patimiiii  sp 

')  auffmu^en  vgl.  oben  S.  320,  i>.  ^)  aU  l)eltcn  cä  tauten  ctlejen  vgl.  oben  S.  62,  2. 

[Auch  Unsre  Ausg.  Bd.  17,  297,  30.    O.  B.] 

N]  totii  me^ne  10  fei^ttge  untreto  nid^t  fe'^en.    ^ä)  tan  me^ne§  '^ern  fc^elbt  toort^ 
nic^t  bulben,  quia  sepius  meritus   sum.    ©jo  e§  bod§  ntc^t  §0  glel)(^  in  magi- 
stratu    juge^en,    Ipsi    habent   artiouhim    remiss[ionis   peecatorum.     Et  omnis  20 
magistratus    sive   parvus    siv^e   magnus  canet    Canticum  * :  Peccavi,   unb    blD 
iD^Ift  l)^n  §0  eben  uffri($ten,  qui  tuam  infinitam  impietatem  non  vides.     Tu 
autem    si   videris   dominum   non  sufficientem,   ©30  bend:    @r  tft   el)n  menfc^ 
unb  tft  l)n   e^nem  ferli(^en  ftanbe.    '^i)  afiei  fi^n  fei)n  untert:^an,  ic^  h5l)l§ 
leiben,  ftrafft  er  mi(^,  ^0  Ijafi  i(^§  lt)ol  anberS  tto  öerbinet.    Eciam  si  coram  25 
mundo    non    essem  peccator,   tamen   coram    deo  sum  peccator,   ber  ^at   ml)r 
'btj'ü.xä)  ouc§   el)n  ftroffe  uffcjulcgen.     Et  ille  ipse  iustus  passus  est,     Se  tft 
el)n  1)oä)  ejempl.     lila  persona,  quae  venerari  deberet  ab  omnibus  creaturis, 
nihil  fecit  mali,  ber  mu§  uff§  aller  fc^enblic^ft  Icljbcn.    2td^  l)r  armen  leutt^e, 
vos  estis    digni  propter  peccata  vestra  tali  injuria,   Unb  einer  tjerrn  !unnen§  30 
nid^t  %o  umfige^en.    Ita  fieret  paciens  ancilla  et  diceret:  5Jtel)n  fralD  Ijat  m^r 

22  über  qui  bis  nou  vides  steht  uident  festueaiii  in  oculo  magistratus  et  trabem  sue 
inobediencie  non  uident  ro  23  über  duminura  steht  et  magistratum  ro  25  ftrafft  bis 

Eciam  unt  ro       Quomodo  subditi  ad  pacienciam  sint  exhortandi  ro  r 

')  canet  Canticum  vgl.  oben  S.  322,  9. 


9lr.  36  [30.  3l<)ril].  345 

R]  ^sd)  {)aB'j  Qud)  »ool  Derbiiit,  niliil  fdjnb,  baS  fic  mir  gibt  (loiuina  ein  gute 
I)uffd)e  \  fic  fols  micf)  alltag  tt)|Uii  f)a6cn  et  cum  suibim  ju  ejfcn  geben.  Uli 
fieinc  leutc  coram  dco  et  mundo.  Scd  cjui  econtra  pro  uno  verbo  daut  decom, 
bic  gef)Oren  ad  Pil|atum  jc.  ([ui  Christian!,  ad  hoc  vocati.     2)Q§  fet)  de  h|ac 

5   Ep[istohi. 

2  fotS  mi^  c  (71  fo(  mir§  .s/i       u««/;  Uli  s/e/d  tuercn  ■■y; 

')  ba§  fic  mir  gibt  ein  gute  I^uffd^e  d.  i.  Ohrfeige,  vgl.  DWtb.  4,  2, 1074,  wo  kein  Bdq/ 
ntis  Luther. 

N]  e^n  gut  (Jopittel  gelegen',  tuie  fol  td§  ^m  t^^un?  Tarnen  Christus  passus 
est.  2.  Epjo  hene  meritus  sum,  ic^  bl)n  et)n  lange  jel)t  eljn  bo^e  "^ur  gelrefen, 
toen  fte  tnic^  indies  7"='''*  increparet  et  percuteret,  §o  f)ab§  [ä)'S  öcrbinet.  -Mi! 
autem,  qui   nehmt  ])ati    et   contemnunt   magistratus    unb   ^eben    ben   l^t)ntcru 

•«  uff*,  bte  ttjerben  ^r  Ion  "^abcn. 

')  ct)n  gut  ßüpittel  gelegen  vgl  Wanchr  2, 1130  Ni:  3  Sin  gut  flapitcl  lefeen.        -)  ^ebeii 
ben  "(Hintern  uff  vgl.  Wander  2,  673  Nr.  21  S)en  f)inbern  jcigen ;  vgl.  Biets  s.  v.  'aufheben^  Nr.  r>. 

36.  30.  mprit  1531. 

^rcbtgt  am  Sonntatj  ^uBilatc. 

R]  Dominica   Inbilate,    quae  erat   ult[ima   Ap[rilis. 

'3ln  betn  felbtgen  tag'  adiunxit.    Hoc  Eiuangeh'um  tft  aud^  ber  !^o^|en  3o'i- 1«.  2^ 
art[ifel  einer  vel,  quem  quotidie  treiben,  qui  est  ßl^riftliti^,  qui  tantum  Chri- 
stianos  facit,  er^elt  unb  übet,  ut  indies  jun'^emen,  gel^ort  oEetn  für  ba§  üeine 

15  f)eufflein,   qui   volunt  Christiani.     teilet   dominus   in   3   partes  Euangelium: 

11  loan.  16.  r  72  Stn  bis  adiunxit  feldt  P         13  vach  quem  sleld  uns  -ip         15  itacli 

volunt  steht  esse  «p       über  Seilet  steht  2  sj>       über  dominus  steht  1  sp 

N]  DOLMINICA   lUBILATE 

'Modicum   et  iam   non   videbitis  me  et  iterura  modicum  3oD.  le- is 

et  videbitis.'  lOAN.  XVI. 
S)a§  tft  ber  ^o'^en  artüel  eljner,  quem  indies  praedicamus,  ber  6!^rift= 
20  liäjt  artiM  de  tide,  ideo  non  opus  multis  enarrandum,  quia  nou  est  vulgi 
praedicacio,  sed  tantum  ad  Christianos  pertinet.  Tria  sunt  in  hoc  Euangelio: 
1.  Textus:  'Modicum  me  videbitis'  jc.  2.  '^x  tDCrbet  ^^etolen  JC.  sed  tristicia 
veatra  jc.  ba§  ift  beutlidjer,  quod  priora  expiicat.  3.  ponit  exemphun  partu- 
rientis.     Haec  tria  paucis  agemus. 

IßjlS  ro  20l21  Non  ad  uulgus  sed  ad   Christianos  pertinet  ro  r  21  Disposiciu 

huius  Euangelii  ro  r         23  über  2C.  steht  uertetur  in  gaudiura  sp       priora  e  in  priorem  senten- 
ciam  sp         24  über  agemus  steht  tractabimus  sp 


346  ^robigtcn  be3  3o{)wg  1531. 

R]  5oii.  1«.  16 1.  'Modicunr  k'.  'quia  vado  ad'.  S)er  %tTct  tft  !|Ul"|  gefaft,  quae  seii- 
si-  soteutia?  dat  in  sequenti  Eiiangelii  parte  bic  gto^  brauff,  ba§  bi§  bie  meinung 
fe^:  'Vos  ])lorabitiä.'  S)ie  glo§  ift  beutltc^er  quam  X^t.  3™  pouit 
exemplum  de  iiuiliere  ac.  bie  nott  !§at  !|UV^  geVoert,  giaudium  lang.  Ista 
tria  vid|el)iimis  et  paiica  de  illis  loqueimir.  @§  ift  fein  gefaft  et  talib[iis  s 
v|erbis  geftelt,  ut  befter  Bcffer  Beüiben  t}i}m  gebed^tni».  'Modicum.'  .f)aticn 
glcid^  ein  anbctn  Hang  t|iiam  alia  verba,  bie  t)flegt  am  meiften  jh)  faffen, 
tanquam  insignes  notas.  1.  Indieat  dis|cipulis,  quod  statim  moriturus  sit 
et  resur[reeturus.  2)a§  ift  Textus,  cum  dieit  'Modicum'  jc.  i.  e.  adhuc 
2.  3.  horas  vobiscum  et  non  vid|ebitis,  quia  moriar,  sepeliar.  'Et  iterum'  2C.  »o 
est  occultum  tDOrt  i.  e.  post  3  dies  res|urgam  et  iterum  jc.  i.  e.  post  modicum 
occidar  et  resurgam.  Et  post  istam  mortem  et  res[urrectionem  ad  patrem 
ibit.  2.  ha§  fic  baruBer  folten  Betrugt  Iterben,  est  alterum.  Et  ipse  legt§ 
au§.  lam  d^icit:  ^c^  toetb  eud^  ex  oculis  !omen  unb  soll,  berlaffen,  et  sie, 
ut  traurig  Irerb  fein.  Mihi  continget  mors,  vobis  tüirb  !omen,  ut  feer  '6etru'6t,  's 
et  mundus  gaude[bit.  S)ie  ij  ftude  funben  fi(^^  nic^t  brl)n  fe'^en.  Ideo  dicunt: 
quid  hoc?  Eorum  cog|itationes  finb  fleifc^Iic^  geftanben  jc.  forte  in  cubiculum 
ibit  vel  in  aliam  civitatem.     Eo  ad  patrem,  qua  via,  semita,  ponte?    Caro 


1  nach  ad  steht  patrem  sp         2  nach  dat  steht  dominus  sp         3  nath  quam  gtehl  her  sp 
ß  über  Modicum  steht  et  iam  jc.  sp  7  nach  ^jflegt  steht  man  s/j        1.  spr  9  nach  ift 

steht  htx  sp  10  nach  vid|ebitis  xteht  nie  modicum  sp        über   iterum  steht  i.  e.  resurgam 

et  IC.  sp         11  über  occultum  steht  tcrbeätS^  sp  13  2.  spr  14  über  unb  soll  steht  l)t 

hjerbet  sp        lü  nach  6etru6t  steht  fcib  sp        IS  fid^  c  in  fte  sp 

')  =  sie.        2)  bet5E(ft§  /occultum  hjott/  i'gl.  ünsre  Ausg.  Bd.  IT',  3.5.?,  Jö  uetbnrfte 
ttbe  und  Z.  37  tietbadft  effen  (dort  weitere  Naehioeise). 

N)  6§  ift  fetjn  furcj  berfaft  ntt)t  folc^en  tnorten,  ut  melius  possinms  reti- 

3oi).  16, 16 nere.    'Modicum  me  videbitis.'    S)ic  toorf^  lonncn  nic^t  anberS  lautt^en,   w 
quam  significant,  significant.    Prirao  indieat  discipulis,  Qx  Incrbe  batbc  fterben 
unb  balbe  aufferftet)en.     1.  Dieit:  'Non  videbitis'  q.  d.  uBer  ij,  iij  ftunbcn 
moriar.    Deinde  uBer  bret)  tag  iterum  me  videbitis.    Tta  loquitur  de  historia, 
Inte  e§  t)'f)m  gefc^e'^en  foH.    S)a§  ift  bie  historia. 

Secuiidum  tft  n'^ue  ftercfer,  \)a%  fie  ft(^  bruBer  foüen  Betrüben  ibi,  quod  25 
Christus  illos  relinquet  snlos,  ha§  fie  btuBer  muffen  traltJricE  feljn  q.  d.  (S30 
h)^rbt  m^r§  gef)en,  ut  Moriar.     Vobis  autem  accedet,  ut  tristemini,  mundus 
autem  gaudebit.    3I6er  uff  ha^  f^abtn  fie  !el)ne  gebanrten,  non  intelligunt  et 
putant:  6r  tUt)rbt  fic§  ^n  e^ne  lammer  berlric§en  et  iterum  redibit,  et  cogitant, 


19   üter   (S§   steht    1   ro  21   über   significant  (2.)  steht   duo    autem    liec    uerba  ej) 

22  Modicum  et  iam  non  uidebitis  ro  r  24  geic^e^cn  durchstr  sp  darüber  Iniberfaten  fol  sp 
26  über  Secundum  steht  2  ro  über  nifUC  ftctcter  steht  tautet  nuc  tlcrct  sp  Plorabitis  et 
flebitis  ro  r        28  über  fie  steht  bic  apoftetn  sji 


9lt.  36  [30.  «pttt].  347 

BJ  cügitat  viam  auff  hcx  gaffen.  'Et  Modicunr:  founcu  nic^t  anhtxi  brau§ 
machen,  quam  quod  se  fol  DerftccEen.  Sic  c|aro  et  sang|uis  richtet  ubcv  bem 
tDOrt  etiam  in  Sanctis,  ut  lieri  rli.xi  S|anctos  habere  macr|naiu  particulam  de 
Adara^,  et   raaximaiu  scientiani,    ut   non  richten  ttod^  rationem,   ut  Apostoli 

5   pleni  g|ratia  et  sjpiritu  s|ancto,  et  tameu  carnaliter  lof||\iuntur  et   sicut  caro 
eingibt,  ut  etiam,  cum  vellet  ascendere  Act.  1.   Ego  et  tu,  oraues  habemussiCB 
cog|itationes  carnales.     Ideo  isti   suut  fcf)enblic^  öeifurer,   qui  Bauen   auff 
39aBft,  Caesarem  et  dicunt:  ecclesia  Christiaua  non  potest  errare.    Dicendum: 
fic  tan  nidjt  leBcn  an  l)rtumb,  ut  ibi  vides  in  Apostolis.   Non  öertratoc  auff 

10  patres,  >S|anctam  eceiesiam  Christianara,  @§  fet)  benn,  bQ§  fie  @|Ott§  lüort 
]^al6en.  Ibi  vides,  quod  non  S|anctiB  öert|tauen  tteiter,  nisi  habeant  verbum 
dei,  et  q|uicquid  bai'uBet  tebet  Sive  per  patres  S|anctos  sive  concilia,  die 
esse  Apostolorum  carnem,  qui  sie  etiam  loquuntur  sine  spiritu.  S)a§  fe^ 
gcrebt    per   modum  Corolarii.     In  S|ancto  Aug[ustino   sunt  multi  loci,    quos 

1^   locuta  ca|ro  et  sangjuis,  Et  ego  multa   verba  loquor,  quae  non  sunt  verba 


3  über  etiam  in  sieht  facit  hoc  caro  ap         4j5  Conso[latio  plenis[sima  sp  r        6  über 
Act.  1.  ste}d  Nuiii  in  tempore  hoc  sp       Acto.  l.sp  r         10  patres  non  errant  jc.  •>■;;  j-  II  nach 

non  steht  sit  fidendum  »7;        7iach  S|anctis  steht  patribius  et  Ec[clesiae  sp  12  nach  q|uic- 

quid  steht  Ecclesia  sp  13  esse(t)  14  August[inus  sp  r        15  nach  locuta  steht  est  sp 

')  In  der  Sannabendpredigt  über  Joh.  6  (Unsre  Ausg.  Bd.  33,  271, 24138:  @?  ift  leinet 
iintfi  im§,  ti)x  \)at  noc^  ein  gro§,  grob  ftude  Dom  flcifc^e,  jo  einen  gongen  groffen  badtrodf  notL). 

NJ  quae  sit  via  ad  patrem.  911^0  richtet  Caro  in  verbis  dei  aud^  ^n  ben  lifien 
'^et)Itgen,  qui  tam  multum  Adae  secum  habent  et  non  possunt  sincere  intelli- 
gere  et  perpetuo  debent  luctari  cum  illis  cogitacionibus.  Ita  sie  contingit 
apostolis,  qui  pleni  sunt  talium  cogitacionura.    Sicut  fuorunt  discipuli  Christi. 

20  2ßl)r  toerben  totber  bi^e  gebantfen  alle  ftret)ten  muffen.  Tales  hie  impugnantur, 
qui  fidunt  in  Ecclesia  et  conciliis  et  dicunt  ecclesiam  non  posse  errare.  Ego 
respondeo:  QS  tan  ungeljrret  nic^t  feljn.  Errant.  Ipsi  non  praedicaverunt 
verbum.  §te  !onnen  fie  e§  nid^t  ^tebigen,  quia  non  intelligunt  hoc  verbum. 
Ergo  nemo  fidat  in  aliquem  sanctorum,  nisi  quatenus  verbum  habeat.     Noli 

25  fiderc  Conciliis  et  sanctis,  sed  die:  S)a§  ift  ber  '^et)ligen  apoftet  flel)fc^.  3id^ 
h)t)l  t)!^n  nic^t  gletoBen,  Augustino,  Hieronymo  jc.  nisi  tractantibus  verbum. 
6§  ift  üil  fpru^,  bic  ha§  ffeljfc^  ^at  gerebet.  Ita  in  concione  videamus,  ut 
sincerum  verbum  praedicetur.    S)a§  ift,  ba^  er  fagt,  Quod  ipse  sit  moriturus 


16  quae  (est)  Caro  in  uerbis  dei  plane  ceca  ro  r  1!)  unten  am  Seitenrande  steht 
Eciam  sancti  multum  carnalium  cogitacionum  et  ueteris  Adae  secum  habent  cum  quibus 
luctandum  Valeant  qui  in  illorum  dictis  secure  quiescunt  ro  20  toibet  über  bi§e  21  Non 
herendum  in  ecclesia  et  sanctorum  dictis  ro  r  22  Errant.    Ipsi  c  in  Omnes  errant  si  s}' 

24  quatenus  (ad)  2412.5  Quatenus  uerbum  tractant  Sancti  eateuus  credendnm  illis  ro  r 

27  ift  c  «1  J9nbt  sij      nach  ffivui^  stellt  ^n  ^nen  sp 


348  ^Prcbigten  bc5  ^aijxci  1531. 

R]  dei,  iiou  sunt  rec^t,  pracsertim  extra  rem  praedicandi,  Si  \ibix  tifd).  1.  iiidicat. 
quid  fieri  debeat,  quod  inoritiirus  et  res|ui-get  unb  lra§  tjtjll  bl'ubev  uBcrfarcn, 
nempe  tristes  jc.  Ipsi  uou  solum  iutelliguut  verba,  sed  rem  gestam ,  btc 
gefd^td^t.  Est  2"  verborum  intel|lectus,  quando  quis  ha  bort  faJt  reben  unb 
t)rebtgcn,  2.  quando  jun  jugen  !om)5t',  fan  er  gar  nid^t§,  habent  intellectum  5 
verborum,  non  i'erum.  Ita  non  solura,  ut  aliquis  sciat  loqui  de  re,  sed  cum 
ad  rem  ventum,  ut  funnen  fid^  fterden  istis  verbis  unb  !unnen  bie  verba 
unb  fadö  3U  faniett  reimen.  Ibi  mihi  unb  mandjcm  guten  gefeüen  feilt§,  nam 
venientibus  rebus  jc. 

S)q§  gifct  nu  ha§  anber  [tuife,  in  qua  ftc^  troftet  unb  reimt  btc  fac^  1» 
30IM6, 2ü  ju  jamen  et  troftet  fid§.^  'Vos  ploraibitis.'  @§  itiirb  '^in  !omen,  ba§  ^^r 
hjcrbet  tnetnen,  bie  rebe,  quem  dico,  ttiirb  cucf)  t)nn  bie  fauft  unb  äugen  ftoffen', 
et  tum  eog|itabitis  bron,  non  fi^iöt  eud)  brauff,  non  manobitis,  ut  iam  estis, 
sed  postea  nihil  eritis  quam  eitel  l^euleu  uub  hJeiueu,  et  ttmi  eruut  ablata 
isla  verba.  Et  quod  raaius,  quando  flebitis,  totus  mundus  ridebit  et  dieet:  i^ 
Ubi    iam  magister   et  discip|uli  eins?   fo  g^et§  t)!^n,    nempe  ben  le^em,    toen 


1  1.  spr        2  unb  bis  bruBer  über  (bj)       ufietfaten  c  in  mibberfaten  sp      2.  .<;)  r       3  nach 

gestam  steht  non  intelliguut  sp         4j6  quando  bis  verborum  imt       Iiitelligentia  ^  „  spr 

6  nach  Ita  steht  opus  est  sp         7  nach  ventum  steht  fuerit  sp         10  ft(i^  c  in  fie  s/i         11  fid^ 
c  in  fie  sjy       Vos  plorab[itis  sp  r        15  mundus  gaudebit  !C.  sp  r         16  nach  magister  steht  ille  sp 

')  quando  31m  jiigen  fompt  rpl  oben  S.  130.  ^)  =  sie.  ')  totrb  mä)  l)nn  bie 

fmift  unb  QUgcn  ftoflen  Sinn:  es  wird  kommen,  so  daß  ilw  es  mit  den  Händen  greifen  und 
mit  den  Augen  sehen  könnt;  vgl  S.  349,  314. 

N]  et  ipsi  tristaturi.  Hoc  non  intelliguut.  Secundo  eciam  ipsam  rem  non 
intelligunt  apostoli.  Nam  duplex  est  intellectus.  Plures  optime  noverunt 
loqui,  sed  cum  ad  rem  ipsam  pervenerit,  nihil  intelliguut.  @§  tft  nid^t  gnug, 
ba§  et)ner  bie  Itiort^  tüoC  öerftefie,  ^unber  mu§  bie  fac^e  ouc^  borfte'^en  unb  20 
6et)be§  ju^ommen  reimen.  Ita  multis  hodie  deficit.  Sie  lonnen  oil  boöon 
reben.  Sed  in  tentacione  feiet  mt)r§  gar,  ba§  ic§  tniber  toort^  noc^  fac^ 
lie'^albe. 
30I)  16,20  'SCßarlicfi'  3c.  't)r  toerbet  trennen'  jc.  q.  d.  @§  ttn^rbt  bof)l)n  tummen, 

bo§  t)r  toerbct  'Reuten  unb  tüc^nen.     @§  h.il)rbt  eud)  l)n  bie  l}anbt  himmen,  25 
quod  ego  iam  praedico.     Praemoneo  vos:  fc^iöt  CUC^  bruff,   iam  non  timetis 
me    praesente,    deinde    nihil    nisi    tristicia    vobiscum    erit    et   econtra    totus 
mundus  gaudebit  unb  tt)l)rb  einer  f^iotten:  tnoe  finbt  9i^ue  met)fter  unb  fc^utter? 
et  triumphantes.    3)o  ift   be»  fc^arren§  unb  f30C§en§  teljn  eube.    S)o  muffen 

19  nach  loqui  steht  uerba  sp       Duplex  est  intellectus  euangelii  Verborum  et  Rei  ro  r 

21  über   multis   steht   et   mihi   sp  Plures    intelligunt   uerba    sed    rei    plane   expertes  ro  r 

22  Sed  bis  Inott^  unt  ro         26  praedico  c  in  dico  uobis  sp       Quia  plorabitis   et  flebitis  ro  r 
27  deinde  c  in  postea  sp         28  nach  fpotten  steh!  dioeus  sp         29  te^ne 


■Jlx.  36  t30.  Slpttl].  349 

R]  tüiv  unter  liegen.  lam  adest  Caesar,  ibi  be§  pod^cn»,  tvo|en3  K.  Et  tum 
iios  (lolobiimis  mib  ber  (S^rift  ift  ha  Don  et  ih>s  liabemus  ba  öou  trogen. 
Et  duo  sunt  ista  inaxima  mala:  fpot  unb  fc^abcu.^  £)a§  lüirb  eu(^  ^nn  bie 
^enbe  fotnen.    Qnando  fiut,  fo  geblendet  benn  bian  et  fl|icite:  @s  muä  gel^eulet 

5  fein,  <|uaiuJu  imnulus  tro^ct  et  p|OC^et  et  bein  baju  fpottet,  iit  djicas:  doiuinus 
praedixit,  ergo  \o  gl^et§  jo,  dominus  ablatus  ideo  est',  ut  dixit.  Sed  quid 
addit?  non  solum  vos  tristes  tbre  et  raiindum  letari,  sed  dixit:  'ein  flcinc 
jeit',  alioqui  quis  foltä  aufe  ft^en,  si  non  unteilueileu  ein  erquidiung?  certe 
essent  inferi,  si  non  finis.     Sed  e§  !^eift:   'über   ein  !Ie^ne§.'     Et  dicit:  e§ 

10  mn§  gctti|einet,  getrautet  feiu,  et  ipsi  fingen,  jptringen  unb  frolic^  fein.^  fSed 
l)altet  ein  loeuig  [tiUe.  '(Sin  fleineS."  lam  beutet  verbum  i.  e.  vestra  tri- 
stitia  fot  jur  elv)|igen  freube  luerben  et  tale,  quod  nemo  auf|eret  jc.  S)a§ 
reime  JU  fatnen  in  trib|nlatione,  (|iiando  a  Sat|ana  vel  mundo  tentaris,  qui 
in  (ifHcio  prebig  est,  ibi  muudus  toric^t,   ba  mu§  er  leiben  fpoten  jc.    Hi 

IS   cum  gl|adi<>,    t^etteu  fie  iü  üüi)  vel    a  Sat|ana,    quia  hie   scriptum:    '  A m e n  gofj.  le, 20 
d|ico'  K.     Cum  hoc  scias  et  tentationem  sentis,   mundus  jpottet  unb  lachet 

1  über  poä)tnS  steht  Papistarum  gp         2  über  S^xift  steht  ß^tiftuä  sjj  7  nach  soluiii 

steht  dico  sp         S  nach  si  steht  deus  sp       nach  etquiiliung  steht  erjeiflte  sp  Modicum  sp  r 

11  nach  beutet  steht  erä  sp  lljrj  Tristicia  vestra  vertetur  in  gau[dium  sp  r  12  tale  c  aus 
t<ilis         15  nach  gI|adio  steht  auderent  sp       nach  Satjaua  steht  diuexatur  sp 

')   Es  schwebt  wohl  das  Sprichwort  rar:  "^Wer   den  Schaden  hat,  darf  für  Spott 

nicht  sorgen  Thiele  Nr.  246.  ')  (ptingen  unb  ftolirf)  fein  bei  Luther  außerM-deHtlich 
häufig,  z.  B.  Erl.  Ausg.  19,  423;  Unsre  Ausg.  Bd.  9,  630,  1.     ['gl.  auch  oben  S.  yö,  11  u.  o. 

N]  U)t)r  ficjen,  Joeljnen  unb  beulen  unb  freffen  unb  jamern  et  illis,  qui  consolandi 
ab  illis  essent,  bie  foKen  i)^n  öer^oenen.  5Jlujfen  jum  unglug  gefpottet 
ioerben.    Hoc  praedicit  illis:  (5el)t  ftug  et  scitote:  (So  mufe  ge^eh)let  fct)n 

20  unb  fie  muffen  triump^iren,  sicut  Christus  praedixit.  Sed  addit  Christus: 
Nos  non  solum  tristari,  sed  addit:  (g§  §oI  e^ne  !Ict)ne  h)et)le  toeren.  Hoc 
consoletur  non  esse  perpetuum,  sed  paupillum.  Alioqui  hjere  e§  bie  ^eEe 
bereit,  lDen§  nic^t  ^olbe  uff^oren.  Sed  cessabit.  Ideo  esto[te  fortes,  fd^icft 
euc^.    gs  tnuB  geleitet  feljn.    5lber   ijolt  el)n  tüenig,  ߧ  |oI  beffer  toerben. 

2s   'Vertetur  in  gaudium'  eteruum,   et  tale  gaudium,   (piod    nemo   autfert  a^cij.  ig.so 
nobis.     S)a§  mochte  un§  troften,   ut  libenter  pateremur.     S)en  to^r   muffen 
angeformten    toerben,    si   mundum    nolumus    ferre,   veniet   sathan   et  infernns. 
Summa:  6§  mu§  geliben  fe^n.    Ex  quo  hoc  scis  et  experiris  nunc  mundum 
te    insectare,    tunc    fer   secimdum    haue    monicionem.      Süuff    nic^t    baröon, 

17  vor  frefjcn  steht  Onl  sp         illis  c  in  illi  sp  IS  ab  illis  c  in  a  urjbis  sp         l)^n 

c  in  on?  sji  20  unten  am  Seitenrande  steht  ©c^iif  bic^  «oU  bruff  Sä  muß  ge^eWtet  Bnb 
gcwe^net  fc^n  onb  bie  Wett  6ott  »n§  borjw  oetta^en  ro  21  (Jbristianorum  luctus  momeii- 

taneus,  non  perpetuus  Sunft  «et  e§  bie  ^el  felbet  ro  r  Jö  auffertur  26127  ®en  61s 

inl'ermis  unt  ro  27  nach  lerre  steht  tunc  sp  28  61  mu6  geliben  (el)n  ro  2'J  fer  c  in 
patere  sp       nach  monicionem  steht  Cbristi  sp 


350       '  ^kcbigten  beS  Sal)«?  1531. 

RJ  et  dial)olii8,  quid  facics?  iioli  curreiv  bo  üon,  ftuct)cn,  seJ  lt)arltd§  audi,  et 
(jiiod  tna  tristi|cia  in  gaudium.  (S§  fol  ^eiffeix  'ein  fleine§\  Si  iion  mentitus 
an  bem  modicum  nee  in  aitero.  Ideo  notanda  ista  verba  in  neces[sitate, 
famein  311  tragen.  Si  Christus  lücre  aufbliesen  ein  4  3are,  omnes  defecissent 
ad  Caipham,  Herodem  jc.  Ideo  noluit  diu  occultus  iacere,  sed  tantum  3  dies.  '■> 
«f.  85, 9  Sie  nobiscum  agit  ut  in  ps.  'Audiani,  quid  lo(|iiatur  in  nie'.    3i(^  U)olt  gevnc, 

hai  U[nfer  ifinx  ®|ott  fein  loort  Ue§  ^oren  unter  un§,  ne  converteremur  ad 
stultitiam,  er  tnu§  fönten  unb  fic§  laffen  !^oren.  Si  differret,  converterentur 
ad  stultitiam  i.  e.  blas|pli[emiam,  desperationem  et  d|icerent  eum  nun  deum. 
Ideo  muä  e§  u[nfer  ^[err  @|ott  fo  temperirn,  ba§  fei)  modieum,  ut  non  10 
extendant  ad  iniquitatem  jc.  non  leffet  jtü  tro|  impiorum  ijntner  Bleiben,  ue 
pii  se  coQvertant  jur  bof^jeit.  Nam  si  impiorum  rabfd^ilag  nic^t  jurutf 
gieng,  tum  mo(^ten§  meinen,  e§  inere  rec^t.  Ibi  ergo  t|extum  iiabes  et 
glossam.  Ibi  audi,  (juid  loquatur  de  mundo,  quanqnam  non  multum,  quia 
l^at  nid^t  luft  \>a  Jh).  Sed  dicit-  cum  gaudeat  mundus  et  ipsi  econtra,  ergo  »s 
sequitur,  quod  quidem  frolic^  ift,  sed  terrebitur.  Et  istorum  tristitia  nun- 
quam  cessabit  unb  bie  bof|lüi(^ter  toerben  fic^  nt)(^  bruber  Mengen  unb  t)()r 

1  nach  öon  steht  iiec  sp  über  loatlic^  steht  plorabitis  je.  sp  J  nach  gauilium  steht 
vertetur  sp  3  aitero  c  in  alio  modicum  sp  4  l'amem  bis  ein  unt  nach  omnes  steht 
discipuli  sp  Jfy^  r  5  Herodera  c  aus  Herodes  äjO  3  bis  me  unt  6  ps.  85.  sp  r 
10  nach  bo§  steht  e§  sp  11  über  extendant  steht  mihi  sp  über  tto^  stellt  boä  bct  ixo%  et 
jpot  sp         ps.  125.  sp  r  12J13  jurüd  bis  ergo  unt  16  nach  quidem  steht  mundus  sp 

nach  sed  steht  iterum  sp 

N]  alioquiu  maiora  pacieris.  Haec  autem  passio  est  parva  et  vertitur  in  per- 
petuum  gaudium.  2ll§o  muffen  luljr  bie  toort^  jto  famen  rel)men.  Alioquiu 
desperaret  homo.  Nam  uisi  apostoli  liaeo  verba  habuissent  et  Christus  cito  20 
redii-sset,  omnes  apostoli  defecissent  ad  Caipham  et  Pilatuni.  Ita  in  psalterio: 
w.  85, 9  ^^(^  ic^  tüolbe  gerne  ^oren,  tuen  ber  ^err  feljn  loort^  li^  !^oren,  ^unberlic^ 
uff  fe^ne  %t)Ugen,  bo§  fie  nic^t  jtor  t^orl^e^t  feretten.  Nam  oportet,  ut  nos 
cousoletur  deus.  Nisi  sie  fieret,  eciam  sancti  deticerent.  Ideo  dicit:  'Modi- 
cum.' Ita  psal[mus:  Non  relinquit  deus  in  potencia  impiorum  suos.  Unfer  25 
fjergot  left§  nitfjt  jto.  3)en  Iren»  l)f)n  alle§  noc^  ijrem  fijn  jttjginge,  tunc 
Soi).  1«, 2uiinuies  pii  deticerent.  Ideo  cousolemur  nos:  'Modicum  tempus.'  'Mundus 
gaudebit.'  @r  achtet  ber  Irelt  nic^t  grofe  m^t  ^rer  freuben,  sed  mox  vertitur 
in  trisliciam.     ©ie  ^eben  gerct)bt^  an  l'm  trattren,  esto,   quod  glorientur,  §0 

iBerben  fie  fic^  noc^  bruber  muffen  tjenden  unb  eloige  traloricEe^t  Ijaben.    60  30 
ge^et  gereljbt  an.     Ita  continget  feneratoribus,   qui  nolunt  vendere  siliginem, 

18  parva  c  in  momentanea  sp         20  über  cito  steht  in  triduo  sp         22123  Deus  con- 

solatur   suos    in   tentacione,    alioquiu    desperarent  ro  r  26  über  t){|n   steht   aduersariis  sp 

27l28  SEOelt   fterobc  £)at  eljn   nac^  fc^tnad  ro  r  31  über   siliginem  steht  consuramafam  sp 

Sie  totn  3iUbcn  ro  r       unten  am  Seitenrande  steht  f'liristianos  oportet  pati  sed  momentanea 

est  tentaciü  ru       Summa  consolacio  in  uerbis  Et  iterum  uidebitis  me  ro 

')  gete^bt  vgl.  oben  S.  236, 14;  hiersu  noch  Unsre  Ausg.  Bd.  9,  525,  26. 


mx.  36  [30.  Slpril].  351 

li]  bint^  luivb  nidjt  Ijeiffen  '^roilicuni',  Sed  ccontra.  lam  (^l)et§  fd^on  ni1.  Sio 
lift  istis  mit  bem  torn\  qui  iam  rident  uiib  ()aben  einen  guten  mut,  lai^en 
bte  bteBcn  g|Ut  laäjen,  famlen  nur  gctroft  gelt.  Vide,  ubi  dominus  semel 
ein  mnl  gnebig  loerb  et  dot  nobls  jc.  et  bu  f)engft,  istnd  gjaudium  fol  biv 

■  inibbev  tocrben  3n  eim  trermut.  Tale.^;  finb  ni(^t  rtevb,  bas  fie  folten  geridjtet 
inei'ben  Don  bet  CBjCrleit,  ift  ein  giroffe  gnab  haec  poena,  sed  fid^  felbs  folten 
^iä)  ftraffen.  @§  Ijilfft,  lt)a§  fol  man  Oicl  fogcn,  @§  toil  erfaten  fein,  si 
etiani  un§  JC.  tarnet)  in  inferis  jc.  ©0  bu  bte  funbe  abtDeff(^t,  fo  tuil  K. 
Nos  l^aben  bis  forteil,  muffen  totr  ungilud  leiben,  orabimus,  .«i  bru6er  fterfien  sc. 

10  Haotonus  2.  ftllde,  Euangeiii  Jejt  unb  glo».  Addit  exemplum  unb  Jtü  fterdung 
liuius  doctrinae.  Inspice  eain,  toeun  bie  juge  ^ergf)en^,  quaudo  etn§  l|inb§ 
genefen,  melius  uoverunt,  quam  ego  loqui  ,scio,  et  tameu  in  experientia  videtis, 

quia  multae  moriuntur  bruBer.    ^ft  ein  groS  creu^e,  ba§  got  brauff  gelegt 

(jot  in  paradi.'^o.  Vide,  inquit  Cliristus,  muliereni  pnerp[eram,  quae  est,  ibi 
15  est  lochen  üeröiffen.  Ibi  non  potest  finem  videre  nee  certo  dicere:  Ego  sum 
genefen  be§  !inb§.  Sed  sie  cog|itationes  eins:  ®ott  !^elffe,  berab,  toie  @ot 
tuil.  Nescit,  ob»  finb  lomen  fol  vel  non,  an  nianeat  ipsa  K.  Ipsa  babet 
etiam  ben  Jejt,  ut  ei  dictum  in  paradiso  Evae,  ba§  mangelt  ber  fraluen,  fie  i.  i»ioic  3,  is 

2  quia   tum  erat   aunouae  Caritas  sp  r  3  über   bieben  9|Ut  steht    t^ut  ^^n  ttot  »7* 

•i  nach  ^cngft  sieht  bil^  sp         7  fi^  c  in  fie  sp       naili  ^ilfjt  stellt  nid^t  sp         9  über  fterbeii 
steht  tarnen  uon  uucebit  sp  IJ  nach  (juandü  sieht  fol  sp  12  3.  Mulier  dum  parit  sp  r 

13  über  creu^e  steht  raten  sp         75  nach  tacken  sieht  ju  sj)         18  über  Evae  sieht  In  dolore  jt.  sp) 

')   Vgl.  die  Ermaliming  am  Schlüsse  von  Nr.  34.        ^)   Vgl.  oben  S.  348,  5. 

N]  gaudent  paupertate  aliornm  unb  freloen  fi(^  ber  l)u6fc^en  grofd^en.    3lber  3um 

20  teuffei  foüen  fie  faren  unb  bie  grof(^en  ^ie  laffen  unb  ^ie  unb  bort  Menden. 
Non  sunt  digni  pena  Magistratns,  fie  füllen  ft(^  felber  ftraffen  <>b  tantam 
impietatem.  5l6er  e§  lotjl  ni(i)t  anber§  fe^n.  Esto,  quod  aliqui  fame  moriantur, 
vivent  incterunm.  £)tD  folft  t)n  grunbt  ber  f)el  mt)t  betjnen  fretoben  faren. 
Sßljr  Mafien  ia^  Üortet)l,  quod  post  passionem  vitam  eteruam  acquirere. 

25  3.    Exemphnu   ponit.     ©i^e,    toie  e§   getjet  cum  parturiente,   2Ben   bie 

3coge  ba^er.   Sen  man  fit)et  bennoc^  tool  multas  ibi  mori,  ha§  e§  !et)n  fd^ercj 
nid^t  ift.    Xara  haec  est  cnix  et  virga  illarum  Gene.  3.  ©il^e  tvie  e§  parturienti  lTOoks,  ig 
jto  mutl^  ift,  bo  gilt§  nic^t  latiien,  fie  betjffet  t)n  e^nen  fatoern  appeV  beljfft. 
Nulla  mulier  potest  dicere:  ^ä)  Bl)n§  getoi|  felicis  partus,  sed  cogitat:  ©ott 

30  ^elff,  berat!^,  ^c^  fte^e  l)n  gote§  getoalt,  unb  f^nbt  ba§  tool  be^  t\x,  ba§  ®öa 

21  ®ie  torn  3uben  muffen  fic^  felber  er'^endfen  ro  r        24  post  über  vitam  acquirere 

c  in  habeamus  Sj)             25  Mulier  cum  parit  tris[ticiam  habet  ro  r             26  nach  ballet  steht 

ge^en  sp       Sen  (e§)        über  multas  steht  mulieres  sp       über  ibi  steht  in  partu  sp  2TJ28  Aui- 
nius  parturienciuin  ru  r         29  nach  fletttfe  steht  scilicet  sp 

')  fie  be^ffct  i)ii  ei)nen  fatnent  appel  in  lAithers  S'/g.  Thiele  Nr.  3o8  3lnn  einen  fant^ 
npffet  beiffen. 


352  5Prebigten  be?  3a'^teS  1531. 

R]  tan  bii'J  loortlein   'Modicimr  nic^t  ftnben,    sod  ft^et  ^nn  ber  l^offinung, 
Jnartung,  d6§  1.  2.  3  tag  loeren  jc.  et  tarnen  tompt  fie  öon  ber  fc^mer|, 

quia  loquitur    de  pariente.      [psa    tan    ba§   'Modio  11111'    ntci^t    ^in   jU    fe|en. 
3l6et    Xfyx   foltä   ^in   JU    fe^cn,    quia    videtis    niodicmii    lab|oi-are    et    postea 
liberari  jc.     Sic  vos.     Nos  habenius  hie   proniis[sioDem,   quod    iiiulieres  non    5 
habent,    ipsae    alioqiii    non    tristarentur.     Ideo    mu§   fie    trototen    et    tarnen 
incerta,    an   liberanda.     Sed    hie   ex   exemplo    facit    promissioiiem,    ba»    im§ 
iitc^t  feilen  tan  unb  über  ba§  habemus  jufag.    Sicut  mulier  in  fd^mer^en  jc. 
et  ubi  peperit,  habet  gaudiiim,   sed  @uc^  folg  nicC)t  fet)Ien.     Ideo  quaudo   es 
in  iniiltis  variis  unb  fc^tD|eren  cog|itatioiiib|iis  cog|ita  te  e.sse  ^nn  ber  gepurt   w 
unb  finb»  noten.    Nura  facere  debeo  ut  mulier?  non,  quia  ipsa  promissionem 
non  habet,   sed  mulier,    quae  liberata  partu,   fol  nieum  exempluni  fein.     Ibi 
habes  (Sjem^jel  et  promissionem,   habes  Tex[tu.s  glossani.     Sed  quando  venit 
tristitia,   ift   mein   I|ie6e§    caro    ba    et   ratio   cog|itat:    quando   hab|ebit   finem 
liuius  doloris,   non  potest  aliter  iudieare  quam  iuxta  sensum  et  inspicit  eos,   ir> 
qui  treiben,  et  per  hoc  facit  nur  groffer  unb  hiol  fo  g|ro§,  ba§  einer  tob 
bruber  jc.  et  ratio  tan  nic^t  anberö  t^un  quam  quod  fulet  et  iudicat  secun- 


2  nach  tseten  steht  Wexie  sp         4  nach  videtis  steht  eam  sji         5j6  Nos  bis  tvalorcn  unt 
5  quod  c  in  quam  sp  7  über  liberanda  steht  possit  liberari  sp         8  nach  habemus  steht 

ein  sp         15  aliter  (quam)  iudieare  (contra)         16  nach  facit  steht  tristitiam  sp 

N]  gefagt  ift.  2ßa§  mangelt  bifer  fraloen?  Ipsa  non  potest  djicere:  Modicum 
erit,  fie  fi^et  "ba^  nic^t  et  cum  parit  et  solvitur  a  dolore  maximo,  ha^  fic 
'über  et)n  lletjnes'  nic^t  !unb  jtDfecjen.  Ita  continget  vobis.  Modicum  habetis  20 
tentacionis  tempus  et  iterum  consolemini.  Unb  h)t)r  fl)nbt§  getoiffer  ben  fie. 
301).  16, 2J Quia  nos  hie  habemus  promissionem:  'Et  iterum  videbitis  me.'  Hanc 
certitudinem  nulla  mulier  habet  et  tarnen  salvatur,  quae  hanc  certitudinem 
habet.  Sjo  fol§  m^t  euc^  jtogel^en  unb  al^o  orbenen,  ba§  e§  m6)  nic^t  feilen 
^ol.  Ita  quilibet  in  suis  tentacionibus  et  afSiccionibus  sciat  se  parturientem,  25 
sed  non  ita  incertus  esse  debet  ut  parieus  mulier,  sed  sciat  sibi  modico  tempore 
videndum  esse  iterum.  Ita  exemplo  parturientis  consolemur  unb  nod^  öil 
me^er  bie  jtofagung  bruber  bebenden.  Sed  hoc  difficile  discitur.  Caro  omnes 
tentaciones  perpetuas  uidet  et  iudicat  seeundum  seusum,  noc^  bem  anfe^en 
mac^t  fie  fie  groffer.    3^e  me^er  ic^  fie  anfe^e,  i)f)e  groffer  fie  toerben.    Ita  au 

18  über  geiagt  steht  Gene  3  sp  19  a(lj)  20  u6et  bU  jIDfecjen  c  in  not  E^ncr 

flennen  jce^t  ni^t  ^tt'f  tunnen  jlDfecjcn  Bnb  fptec^en  sp  21  nach  fljnbtä  steht  noi^  sp  über 
fie  sieht  mulleres  sji  Exemplo  parturiencium  ciinsolatur  Christus  suos  adflictos  ro  r  24  nach 
unb  steht  lo^l§  sp  nach  e§  steht  m^t  sp  28  nach  nieset  steht  fio  tti^r  sp  über  jmfagung 
brütet  steht  scilicet  Et  iterum  uidebitis  me  sp  28j2y  Caro   in  tentaciouib^us   seeundum 

sensum  iudicat  ro  r  29130  unten  am  Seitenrande  steht    Sicut    inulier    incerta   sue    uitae 

subito  a  dolore  liberatur  ita  Christian!  uerbo  certissirai  sciunt  se  lihemri  a  tentacionib^us 
scilicet  iterum  mc  videbitis  ro         30  über  fie  steht  bie  anfec^tung  sp 


-Jiv.  ;'.(•>  |:;o.  l'Uitiil.  353 

R]  dniii  scnsnni  et  aiulitum.  Sih]  Christiumis  fol  ftug  fein.  Ratio  vidct  iinb 
mcrdft,  h)ie  tvci^c  c§  tf)ut  unb  gern  Io§  loerft,  cogjita  an  ba§  looit  unb  reint-3 
jur  fac^e  et  iuspice  exemplum  partuiientis  et  liberatae  et  verbum  Christi. 
Si  iion,  tum  omuia  tua  .sunt  carnali.s  rabfc^Iag  et  cog|itatio.    Nisi  i.s  facit,  qui 

s  proiuittit,  magftii  bid;  ju  beifjcn  i)nn  beinern  jamei"  Jc.    Sicut  ludei  in  de.serto,-i.  »'ou-äi.ctf. 
quo    plu.s    in.spiciebant    serpeutis    inorsum,    plus    terrebaiitur   jc.     Sic    milii 
faoiendum:   Cliristu.s  dixit:  @§  ift  ein  l^eulen,   sed  eä  foI  nicf)t  lange  toei'cn 
et  dedit  mihi  Exemphun  de  muliere,  quae  iib|erata  JC.  ideo  feram,  sed  scio: 
'Modicuni'.    Et  tum  apparet  tibi  iterum  dominus  ut  discipulis.    Tum  noii 

10  sohiiu  iuspicinuis,  lüie  loelje  e§  t^ut  et  ut  perseq|uutionem,  sed  ein  blicfc 
gelüinnen,  qui  dicitui-:  ^ä)  teil  euc^  Itiibber  anfe^en.  Sic  nobis  facieudum  in 
tempore  famis,  si  tantum  videiidum,  ubi  triticum,  ibi  non  est.  Sed  cogi- 
tan(hun;  dominus  iterum  respiciet  nos.  Hoc  est  Euangelium  in  suis  '.i  ftucEcn. 
P^st  Euaugelium  pro  Christiauis,  qui  foCen  lernen  glaufien  unb  fid^  troften 

15  iu  max[imis  teutationib[us  et  afflictiünib[us. 


5  über  ju  steht  tob  sp       Nu.  21.  «/j  r         6  nacJi  morsutn  steht  hoc  «p       naelt  k.  steht 
Sed  sp  6j$  Sic  bis  de  unt  S  nach  fer.iin   steht  hoc  malum  sp  10  nach  perseq|uu- 

tiouem  steht  patiaraur  sp 

N]  omnis  infirmitas  et  pericuhun  secundum  sensum  augentur.  2t6ei"  toen  \^ 
aber  ba»  bo  ^Ijn  fd^la^e  unb  bende  an  iia§  (^lempd  parturientis  unb  ba-j 
tvoft  ttiortf),  bo  {)l)n,  fünft  nt)rgent  f)t)n,  tuuc  vilescet  tentacio.  S^a»  anbcr 
ft)nbt   cl)ttcl   f{el)fi^li($e   auferlege,   bo  tnac^ft  bto  e§  nur  ergerer.     Sicut  et 

^0   ludei  fecerunt:    quauto  magis  videruut  igueos  serpentes,   tanto    magis   vexa-4.  SDüinäi, c.ff. 
bantur,   donec    aeneum    serpentem    viderent.      Ita  nos   quoque   in   omuibus 
tentacionibus  tantum  ad  hoc  exeniplum  parturientis  et  ad  certissLmum  verbum 
respiciamus,  §o  »Derben  tüljr  nic^t  aEeljne  bie  tratt)ricEel)t  fef)en.    Racio  alcius 
pervenire  non  potest  quam  videre  pericula.     5Da§  ift   l)r  ftjrc^fpil  \   bo  mu^ 

2-i  ft)  Hel)6en,  sed  pius  alcius  pervenit,  Eciam  hoc  temjiore  famis  alcius  videt. 
06  gle^^  tegn  !orn  ha  ift,  3laä)  ift  eljner  ha,  ber  uns  nic^t  laffen  luljrbt. 


17  In  tentaciunibi^us  uou  dulores,  sed  consolaciones  uerbi  cousideraiidae  ro  r  IS  über 
toott^  steht  Et  iterum  uidebitis  me  sp  20  über  fecerunt  steht  Nume.  2\.  ro  21  viderent 
c  in  inspicerent  sp  Caro  tantum  iu  doloribus  heret,  pius  ultra  dolores  ascendit  consolaciones 
iuuenit  ro  r  22  über  certissimum  steht  Et  iterum  me  uidebitis  sp         25126  hoc  bis  iD^tbt 

nnt  ro       Consolacio  tempore  famis  ro  r 

')  35a§  ift  5t  f^rd^fpil  s.  r.  a.  das  ist  ihr  hegrenztes  Gebiet.  Diese  übertragene  Bedeu- 
tung kennt  DWtb.  5,  S23ff.  nicht. 


Sut^etS  äBette.   XXXIV  23 


g54  $rebigtcn  bei  Srofire?  1531. 

37.  30.  9lpril  1531. 

^^^rcbigt  am  Somttag  ^ubilatc,  ua^mittagS. 

R]  A   pi-auclio.     Ex  2.  c.  1.  Pet. 

A|uci[istis,  quod  haec  praedicatio  pro  familia,  quod  non  foUeil  hjibber= 
I.  *i  in  2,  IS  bjeUen ',  sed  ge^ovfam  etiam  bcn  imjiljlaifjittgcn.  lam  dat  isti  populo,  familiae, 
iiempe  Christum  met,  quod  e.st  commune  toti  muudo.  Si  oinuium  SLanctorum 
bemut,  leiben  äujamen  tregt,  tameu  uiliil  est  in  compiaratione  Cliristi.  Sie6e§  & 
gefiub,  dielt,  jo  bu  Itjxrft  gefdjiaflen,  gefdjolten,  sie  fac:  luspiee  exemplum: 
85. 21. '.o 'Ad  hoc  enim  vocati',  ba§  l)l)r  mnb  iDoIt^at  JD|iUcn  leiben,  tarnen  folt  gebult 
t)a'6en.  Sic  loseph  fecit,  qui  ganij  tvelPÜd)  servivit  pro  paue,  et  tarnen  jo 
Hiel  unbanil[bar!eit,  fc^Iege  unb  gefengnig,  et  tarnen  eius  exemplum  nihil  ad 
Christi,  qui  passus  est,  ut  et  nos  k.  qui  uon  v|ult  pati,  bev  tf)Ue  fic^§  ex  lo 
registro  Christiauorum.  Hie  dicit  de  familia,  quod  alibi  aliis  dicit,  quae 
uxor,  et  non  v|ult  pati  unband[barfeit,   sie  qui  paterfa|milias,  si  est  consul, 

1  1  Pet.  2.  r  2  nach  praedicatio  steht  sit  s/j  3  nach  ge^orfam  sieht  fein  sji  nach 
familiae  steht   scilicot    exemplum  sp  7  nach    tetbeit  steht   foU  sp  S   nach    tameu  steht 

passus  S2>  Joseph  sp  r  10  über  et  steht  red[imeret  sjy  fic^§  c  in  \\ä)  sp  11  quae  sj) 
c  aus  qui         12  nach  uxor  steJu  est  sp       unbancE  erg  zu  unbanileit  sp 

')  toibberbeHen  auch  sonst  bei  Luther,  :.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  12,  325,  18;  auch  in  der 
Übersetzumj  Tit.  2,  4.    Vgl.  auch  luibcrpelferu  Unsre  Ausg.  Bd.  33,  684  zu  S.  492,  14. 

N]  In   dominica  Tubilate  Vesperi   Epistolae  huius  alterani 

partem   enarravit. 
Audivimus,  quomodo  familiae  praedicaverimus  de  obedieucia  et  paciencia  is 
erga  impios  dominos,  bte  bo  murrifd^  unb  ftorrifc^  f^nbt.    Nunc  illo  populo 
dat  exemplum  commune,  scilicet  Christum.    6r  loel}^  !et)U  BeffcrS  noc^  grof^erS 
äuftnbcn.     Omuium    sauctorum   bemutf)   tft   nic^t»    gegen  bt§,    sed  exhortatur 
illos    illo   exemplo,   in   cuius   nomine   baptizati  sunt  q.  d.  Stbe    ntagt,    le^be: 
tüljltu  ni(^t,  tunc  non   es  Christianus,  quia  hie  habes  exemplum  et  es  ad  hoc  20 
vocatus,  25a§  btü  mnb  toolt^at  folft  Iet)ben,  ut  benc  meritus  paciaris.     Sicut 
i.!B!ofc39,2ocontigit  loseph  in  Egipto,  qui  fideliter  servivit  et  tanien  iniuste  incarceratus. 
6r  ijcit  bennoc^  nt(^t§  babon,  ben  ba»  firot  ijor  fet)nen  tretocn  btnft  et  ita 
incarcerabatur,   attamen    luiic   Christo    nüiil    par.     Ergo  et    tu   paciaris.     Si 
nolueris  ferro,  ^0  Ia§  bii^  au§  bcm  regtftev  (S[)riftt  au^Iefd^en.^    Summa:  hie  2.". 
textus  ad  omnes   condiciones   pertinet.     Uxor  a  marito,  Maritus  a  vicino, 

ISJM    ro  17J18    Perfectiss^imum   exemplum    Christi    Petrus   noh^is   proponit  ro  r 

19  über  tnagt  steht  {nec^t  ro  22  Fidelis  loseph  multa  passus  est  ro  r  25  nach  ferro 

steht  iniuriam  sp        26  Omnes  coudicioues  Christianae  uocatae  sunt  ad  ferendam  crucem  ro  r 

')  aufe  bem  tegiftet  (d.  i.  der  Gemeinde)  6f)riftt  au6leid£)cn  (oben  X.  lOjll)  vgl.  oben 
S.  107,  H  ijiiii  bem  Siegifter  bleiben. 


-ilx.  M  im  *!lprill.  •]^r> 

\i\  |)i'iii<:(,'[)s,  nain  is  locus  |)rop(>situ.s  {)iiiiiil)|iis  statil>us  311  ciltCllt  flivbilb.  Sic 
.si  cgo  praedicator  sinn,  frieg  ic^  eitel  uiibanrf[)cn  iinb  jpot  ba  fliv  3C.  Sa? 
(5veutj  ift  iin§  in  bap|tismo  c\cfti'icf)cn  auff  ben  nicfen,  ftini.  Nos  smmis  in 
bei"  cniciger  ovbeil.     Hoc   est  Petii   exeuiplum,   qiiod   Petrus   iuducit.     8icut 

:.   vocacio  uxoris,   ut   sit   obediens  marito,  ut  pariat,   et  sicut  praedicator,  ut 
moueat,  terreat,  doceat,  sie  ut  vos  omues  Christiani  et  familia,  ut  patiamini. 
Idee   nemo   eruboscat,   sed  potius  iaetet,   quod  pro  benefjiciis  patiatur,   quia 
Christus  i)at  cud}  ein  furbilb  3C.  qui  non  malum  fecit,  biouuui  k.     ''Roi)  ha  'S.  ai 
er  gefrfjiolten.    Et  tu  pieccatum  fecisti,  si  iam  non  nieruisti,  tarnen  prius,  ideo 

in  lu'c  tu  ioibberfd)iIt  unb  tüibbetbcH  \  quia  non  est  (?f)riftlicfj.  (^§  mag  iiml 
fncc^tifd),  magtijrtj,  Surf[if(f)  unb  latterifd).  Non  broet,  bo  er  unredjt  t|cibe. 
Sic  tu,  quando  dominus  gibt  bir  ein  f erlöge,  ut  cog|ites:  ^ä)  luil  itit  bie 
tue  laffcn  üerbeiben  k.  Sed  semper:  quid  fecit  dominus  mens?  cur  ergo 
lüibberbjeUeu*  domino?  cum   dominus  meus  Christus  non  h)ib|bei"6eEet  \  qui 

1'.  gar   unjcfjulbig   ift ,   3[o  ipse   oravit  pro  suis    inimieis   in  cruce.     S)a§  ntu§ 
Inertic^  ein  gnebig  c|or  fein,  non  cog|itavit,  quomodo  se  vindicaret  an  inimieis 
suis,  sed  Iier^I|icf}cr  lieb:  'pater  dimitte.'    Hoc  exemplum  tibi  propositum  [m^»^-^'': 
gefinbftanb  et  aliis  o|nniibus.     Quid   fecit   autem?     Ipse  'commisit'.     Ipses.  2.1 

213  Irteg  bis  un§  unt  4   cruciger]  X  ger        Petri  c  aun  Petrus        X  ger  otbcn  sp  r 

6  nach  sie  steht  vestra  vocatio  JC.  sp  ut  (2.)  durchstr  sp  Exempluni  sp  r  9  Qui  cum 
malediceretur  je.  sp  r  links  Pater  Kemitte  illis  s/j  r  rechts  11  nach  Sattetiic^  steht 

jein  sp        über  broet  steJit  minabatur  sp  12  ut  c  in   vide  iie  sp  13  nach   fecit  steht 

donunus  sji  nach  ergo  steht  jol  id^  sjt  propter  couscieutiam  ad  deum  ic.  sp  r  14  nach 
domino  steht  corporali  sp        nach  uou  steht  ijat  sp  15  3a  bix  in  mit       nach  oravit  steht 

et  passus  est  sp         lü  nach  on  steht  bcn  s^>         IT  narli  sed  stclä  mit   •.y  A'  luich  coniniisit 

ste}U  iudicanti  iuste  sp       Sed  trad[idit  ei  sp  r 

')   Oben  S.  354,  3. 

N]  subditus  a  Magistratu  sciat  sibi  pacienduni.  Nam  Christus  est  exemphnii 
20  omnium  condicionuni.  Ita  si  es  praedicator,  tu  expectaljis  ])erseqnucioncm 
unb  folft  unbangf  jlD  lone  tjaben.^  Summa:  ba§  ßreucj  ift  un§  Iju  ber  tauff 
uff  bie  ftl)rne  geftric^en,  deuotat,  bas  U)t)r  l)n  redeten  freloqorbeu-  fi)nbt 
lummen.  S)rumb  Iel)be.  Simima:  tua  vocacio  est,  O  Christiane,  pati,  sicut 
magistratns  vocacio  et  mulieris  vocacio  regere  et  fiiios  generare.  Ideo  nemo 
25  pudetiat  illiiis  vocaciouis,  sed  glorietur  in  ilhi.  S)en  (^^riftuö  ^at  un»  bo§ 
ejempl  gelaffen,  etsi  non  erat  peccator.  9loc^  bo  er  gefc^olben  Inarbt,  patiebatur. 
Ita  tu  fac  et  «jui  beue  meritus  es,  unb  teüe  uic^t  tniber.^  '^aS  ift  niä)i  Gf)rift= 
lic|,  e»  ift  l^e^bnift^,  2urc!ifc^  unb  Satterfd^.    Item:  'gr  ftellet»  aber  bem.'i.^rni 

21/34  ba§  bis  geuerare  unt  ro  24  nach  vocacio  (1.)  steht  est  sp        nach  geuerare 

sieht  ita  Christiana  uocacio  est  pati  sp  24/25  Christiani  gloriari  debent  in  passionibus  quia 
ad  id  uocati  sunt  ro  r 

')  unbongf  jtD  (one  f)Qbeu  vyl.  Wander  4, 1422  Nr.  15:  'Undank  ist  der  Welt  Lohn.' 
')  ftettcjotben  vgl.  Realenzykt.  für  Theol.  u.  Kirche  3.  An/l.  Bd.  11  S.  y?.        ')  Oben  S.  354,3. 

23* 


356  'iUebigtcn  6ei  3nt)Te?  1531. 

R]  oravit  pro  eis"^  et  quibus  non  vis  condouare,  pater,  invenies^  eos,  o  pater. 
Sic  tu  conimeudato  doniino.  Sic  dociiit  ancil|las  et  servos  illius  temporis, 
qui  erat  l|eib  cigctl  et  erat  potestatis  taiitimi,  (jiiantnm  super  vaccara  jc.  Sic 
erant  ber  Icilte  eigen  et  vendere  poterant,  et  ubi  erat  servus,  !uub  er  nic^t 
Heißen.  Sed  iam  servus  abit,  quando  vult,  sie  aucil|la,  idco  ftl)et§  fo  tüoL  s 
«•ssNos  praedicanius  Ciiristianis.  'Qui  recf)t.'  Sic  vos,  qui  vultis  Christiani 
esse,  facite  et  oportet,  'quia  ad  Iioc  vocati'.  S)q§  f^Ut  Pet|rus  unb  fe|t  einen 
nötigen  3UfQii,  et  familiae,  et  tarnen  cum  Omnibus  loquitur,  Et  oportuit  euni 
addere,  quia  iam  plures  llot|tenses,  qui  Chi-istiani,  nou  l^o^er  |)vebigen,  quam 
quod  Christum  sequamur.  Haec  est  doct|riua  principalis  Anab|ap[tistarum  lo 
et  Pap|ist[arum,  sed  non  fo  ijoä).  ©0  treiben  bicfc  lere,  quomodo  sequendus 
sit  Ciaristns,  haä  ift  nii^t§,  luie  hJOl  fie  ()0i^  brauff  buchen.  Papa  non 
loquitur  multum  de  passione,  sed  operibus.  Auab|apti.stae  multum  de  pas- 
siionibus:  Crede  tu  Luth|eranis,  oportet  deseras  ux|orem,  lib|eros,  ntuftu  bein 

2  über  domino  steht  Ro'.  12.  Mihi  vindicta  sp  3  über  erat  (2.)  steht  heris  sp  SEi6= 
eigen  sp  r  4  nach  nic^t   steht  toeg  sed  muft  sp  5  nach  ft^etä  steht  im  legiment  sp 

6  über  xt^t  steht  iuste  iudicat  sp       Clu-istus    , '       "        sp  r         9  nacli  Christiani  steht  qui  sp 

10  sequamur  c  in  debeamus  sequi  vt  exemplum  sp         11  über  \o  t|od§  stellt  vt  hie  PetLrus  sp 
Pap^istae  AnabLaptistao  sp  r         14  muftu  c  in  bu  muft  sji 

')  Im  folyenden  direkte  Rede.  -)  finbeii,  um  fie  ju  [trafen  vgl.  z.  B.  Unsrc  Ausg. 

Bd.  8,  679,  29;  15,  87,  25. 

N]  ©30  folftu  OUC^  t^un,  quaudo  aliquid  iniuriae  passus  fiieris.  Non  cogites:  is 
^ä)  \Vi}Vj  Ijm  moll  toiber  eljn  trenden.'  Hoc  non  flaciunt  Christiani,  sed  alium 
exemplum  habent,  bie  benden :  Ajat  boc^  6^riftu§  nic^t  ^o  getl^an,  qui  iustus 
erat,  quid  ego  facerem,  qui  iuiustus  sum?  §at  bod)  ntel)n  ^er  geliben  et 
oravit  adhuc  pro  suis  inimicis,  ber  bo  öor  fie  bittet,  ber  ric^tt  \iä)  nic^t,  bo 
ift  iel)n  grol  noc^  bretoen,  ^onbcr  et)ttel  fjercjlid)  Übe.  Hoc  exemplum  vobis  20 
Omnibus  sit  datum.  äßa§  t^at  er  bornoc^,  bo  er  !e^n  grol  l^at?  Orabat  pro 
illis:  §er,  ic^  bl)t  öor  fie,  bepl)el  bl}r  bie  fac^e.  Ita  tu  Christiaiuis  la^  be^n 
redten  anftefjen  et  deo  committc  rem.  ^aä  fi^nbt  fe^ne  fnedjte,  megbe.  6§ 
tooren  ond)  lci)bet)gene  tned)t.  Hodie  habent  hoc  ius:  fie  mugen  ^erau| 
lauffen,  iüen  fi  tüiü.  Sed  eo  tempore  erant  sicut  alia  iumenta  in  domini  iure,  25 
bie  ntod^t  ntan  fd)lQ^en.  Sed  hodie  ex  nostra  licencia  omnes  servi  fiunt 
deteriores.  S)as  ift  ha§,  ba§  er  bem  ^eljm  fteEet,  )Da§  er  Iel)bt.  Ita  vos 
faciatis.  'äBeI(^er  nnfer  ^unbe  felbft  geopfert  itaV  Sa»  ift  et)n  fd^toer 
iß.  24  tcjt.  3)a§  t^ut  5petrn§  unb  feejt  eljnen  notigen  3ufac3,  qui  ad  omnes  pertinet. 
Sau  ^ot  er  muffen  jufecjen  propter  sectas,  qui  Clu-istum  tantum  ad  exemplum   30 

16  über  tttbet  c^n  trcndEen  steht  id|  n)t)t  Ijm  Bon  im  arbeit  lauffcn  ro  non  fehlt  22  unten 
am  Seitenrande  steht  Christus  non  uindicauit  iniuriam  sed  orauit  pro  persequutoribus  ro 
23124  Olim  seruitus  erat  mancipatus  ro  r 

';  ^dj  mQlä  t)m  tooH  toibci  eQnticncfen  vgl.  D  Wlh.  3,  326. 


mr.  37  [30.  «ptill.  357 

R]  Bilut  befgicffcn.  Sicmt  Papa  per  opera  a  fido  abdusit,  sie  illi  per  ])as|sionem, 
et  In  IC  habet  eiucil  9|lltcu  fdjein,  (juaudo  vident  Civeiii  cum  iixore  et  ]ib|eris 
scdere:  nihil  est  jc.  ha  "^ut  hiä)  fur.  Pet|rus  dixit,  quid  servi  faccre  deb|eant, 
et  nos-  pracdicanius.  Et  nos  praedicamus  de  oruoe  et  b|onis  opcribus.  Tdeo 
5  utriiique  mentiuntur  in  Collum  suum.^  Niiiil  mea  passio:  ^o  iä)  f(f)on  ninlta 
patior,  tarnen  nihil  est.  Ideo  Petrus  teil  6f)tiftum  nt(^t  QÜetn  loffen  Blcibeti 
ein  fuf6ilb,  «t  sequa[niur  eum,  sed  aliquid  est  niaius  Christus,  seil  fjie  i[t  cr 
nid)t  iinfcr  exem])luui,  sed  ipse  solus.  5Da  foltu  l)[)m  nicf;t  nadjfoligen.  Sa 
I^ovct  er  auff  ein  fuvBilb  ju  fein.    Ego  non  veniam  p|eccatis  meis  ad  deum. 

»0  @r  ftetft  ein  pflocf'^,  ne  dic|eremus:  Petrus  dixit  ferendam  cruccm,  fatemur 
opera  facienda,  crux  et  passio,  sed  Pet[rus  dicit  aliquid  i)lus,  ha^  trifft  nid)t 
haS  fuvB|ilb  an.  Sed  audi:  Christus  non  hab[uit  peccatura  pro  se  et  tarnen 
oportuit  eum  esse  funbentreger.     Ibi  non  e.st  Exemplum,  sed  mein   pfaff, 

7  Christus  donum  sp  r  11  nach  crux  uteht  perferenda  sp         l^jlS  audi  bis  fimbEn= 

ttcget  Mit      ©unbenttager  s^j  r         13  nach  Ibi  steht  Christus  «7) 

')    V(jl.  Unsrc  Ausg.  Bd.  17^,  260,  32,  wo  auch  Nachweis  aus  Wander.  '^)   Vgl. 

Unsre  Ausg.  Bd.  19,  278,  29;  33,  6S6  su  S.  571, 1,  ivo  tveitere  Nachweise. 

N]  docent.    S)a§  ift  ber  tüiberteuffer  unb  SSapft»  Sl^eologi.   Non  alcius  eum  docent 

1.1  quam  loseph  Egipcium  ad  exemplum.  ^ll^ue  ba§  ift  ni(^t§  unb  sectae  furiunt 
et  nolunt  aliam  iusticiara  quam  operum  ex  exemplo  Christi.  Ita  Suermerii 
clamaut:  Quid  fides?  oportet  te  relinquere  uxoreui,  occidi  et  pati.  Ita  et 
Papa.  S)a§  tüoEen  fie  nue  mt)t  t)vcm  le'6en  au^vid^ten  Et  iudicant  omnes 
pios  uxoratos  esse  infideles.     £10  f)Utte   Tltnu    ftcf)    bot".     Petrus    docuit,   lüa§ 

20  bie  fned^te  tfjun  f ollen,  ©te  t^un  un»  unrecht,  qui  nos  calumuiantur  uok 
non  docere  pati.  Sie  ligen,  sed  docemus:  illi  autem  non  tribuimus  gloriam 
iustificacionis,  sed  Christo.  IXmb  ber  giftigen  tüurmer  hJl)IIen  Petrus  hunc 
textum  apposuit,  scilicet  Christum  non  tantum  exemplum  esse.  @r  ift  nuc^ 
gar  aEe^nc,  bo  itit)v  tjxn  nirf)t  not^folgen  fonnen.    3)en  bin  unb  ic^  locrbcu 

25  unfer  §unbe  nid^t  üor  got  tragen,  fie  f^nbt  un§  äto  fcfjtoe'^ev.  Sed  Christus 
hoc  fecit,  in  hoc  Christus  nobis  non  est  exemplum  positus,  ®a§  al^O  ba§ 
ftud  nid^t  ba§  ejempel  antrifft.  Christus  nulluni  fecit  peccatum,  attamen 
portavit  peccatum.  6r  ift  bo  tne^n  §^rbt,  Sßfaff  unb  SSifc^off.  Sacerdos 
veteris  test[amenti    non   erat   exemplum  populi,   quia  hoc    populo   erat  pro- 

30  hibitum,  ne  imolarent.  Et  solus  Aaron  immolabat  et  nemo  illius  opera 
facere  audebat,  nid^t  befte  tnentger  tnor  er  tn^t  fernem  leben  exemplum  aliis, 

14  3)o§  bis  SE^eolosi  "«« »'o  "«c/i  Sfjeotogi  steht  mh  fjo^iftet  ovticEct  s^j  Anabaptiste 
et  Papiste  Christum  tauquam  exemplum  doceut  ro  r  23125  6r  /As  idjWe^er  mit  ro  Christus 
ut  summus  saoerdos  et  mediator  uou  est  nobis  exemplo  propositus  ro  r  2H\29  Contra  eos, 
qui  Christum  tantum    ut  exemplum  nostrum    non  donum  praedicant  ro  r  30  über   opera 

steht  sacrificia  sp         31  Et  legis  sacerdocium  non  licebat  imitari  Multo  minus  Christi  sacer- 
docium  est  imitaiidum  ro  r 


358  ^tcbigtcn  be§  3at)tcä  1531. 

R]  pvieffter  imb  bifdjoff.  In  vet[ere  te.sta[iiieiito  Aaron  erat  Jjricftei"  unb  Dt)fevt 
et  pro  i)op|ulo  et  nemo  imt§  iin§  nad)  tf)un  bei)  Ocriuft  Icifeg,  leben  unb 
[ecle  et  tameu  praeibant  populo,  hoiiis  ni(irib[ns,  vita.  8ed  bQ§  SPvicftcr[H(Ij 
ampt  nemo  habet.  Qum  fuvb|ilb  maäj  id^  Sliaron  et  sequi  debeo,  sed  quando 
pricftei",  non.  Sic  Ciiristum  sequi  debjemus,  quando  Exemplum  est,  nou  s 
(juando  Papa  suasit  lioniinibus,  quod  velit  houiinibus  oondonare  p|eccata  per 
Missas,  ideo  invei-tit  et  secutus  Christum  int  prieftcrampt,  non  in  altero. 

'i>.  24ldeo  Ia§  l)t)n  oUcin  poccata  auferrc,  quia  ei  aücin  geburt,  ut  dicit:  'Ipse' 
fclb§,  i)at  nid;t  Slaron,  TOofen,  pobft,  Pfaffen  genomen,  sed  ipse.  Et  'nostra 
peccata'.  Describitur  talis  p|ontifex  hie  Christus,  (juod  obtulerit,  quid?  'nostra  .  w 
pieccata'.  3Iaron  namc  ein  get»,  hoä  k.  quid  is?  mea  p|eccata,  quae  feci  et 
oifert,  ovem  üerbranb  unb  ntuft  tobt  fein.  Offerre,  toiirgen,  Et  ego  teil 
totius  mundi  peccata  nf)emen  et  offerre  i.  c.  fdjlad^tcn,  iüurgen,  umbringen. 

1!. -'4'3Iuff   fein',    ba§   ift  fein   altax  getocft,  Corpus   et  crucis  lignum.     Petrus 

ift    ffin   praedicator.     'Unfer',  ic^    unb    bu,    ubi    sunt?    non    in    nobis,    ubi   ir. 

quaereuda?   an  feinem  leib   unb   am  Greu|.     Ibi   tregt  er§   an  feim  leib. 

3c). s3, 4 Xextus   iste  sumptus  ex  Esa[ia,  qui   dicit:  'Portavit  p|eccata  nostra',   sunt 

niera    aurea,    !oft|Iid§e    Itort,    quae   leren   l^eubtart|ifel    credere    in    Christum. 


20 


1  Aarou  spr         2  nach  pro  steht  peccatis  sp         4  nach  oitl)Jt   steht  Christi  sp       nach 

sequi  steht  eum  sp  6  nach   quaiido  sieht  Pontil'ex  sp       Papa  sj>  r  7  (factus)   secutus 

iiher  non  in  altero  stellt  nihil  voluit  pati  sed  3C.       Exemplü  sp         S  über  ^tjn  steht  Christum  sp 

über  dicit  steht  Pet[rus  sp       Ipse  portauit  sp  9  nach  |)foffEn  steht  boju  sp         10  über 

peccata  steht  dicit  petrus  sp       Quid  obtutlerit  Christus  sp  r        12  ovem  mit  11  3Iaron  durch 

Strich  verb         14  In  corpore  suo  sp  r        17  Esa  53.  sp  r         18  nach  tcten  steht  bett  sp 

N]  in  quil)us  imitabatur  ei  populus,  sed  in  officio  sacerdotali  nou  licebat  imitari. 
Quanto  magis  in  Christo  sumnio  sacerdote,  qui  non  potest  imitari.  S)er 
Sapft  '^at  fic^  be§  unterftanben,  qui  voluit  delere  et  expiare  peccata  et 
nullum  exemplum  dedit.  ytet)n,  gefel,  Icre§  umb.  Christus  est  exemplum. 
2lber  gnug  Por  bie  ^unben  jlt)  tljun,  stu  erlogen  solius  Christi  summi  sacer- 
dotis  est  opus.     S)o  gef)ort  !e^n  3laron,  5Jlofe§  unb  S9apft  jU):  ille  portat 

s.  i'i'Unfer    ^unbe'.     Aaron  immolabat  vaccam,   capram  ic.     Ille  autem  accipit  25 
meum  jieccatum,  quod  perpetravi.    Aaron  combussit  sacrificia.    Dpfem  ^e^ft 
^0  bil  qI§  uff  fi(^  n^emen  unb  tobten.    Ita  Christus  peccatum  immolavit  et 

«■ -M consumpsit.    2Ba§  !^at  er  Por  et)nen  altar?    'Uff  fepnem  epgen  Icpb  am 
■^olcj.'     Optimus  textus,  quem  bene  notetis.     @r  filjct  getraltitflid^  l)n  tejt. 
'Unf[ere  feunbe.'    3Gßa§  ift,  Sßo  fol  man  fie  fudien?    2lm  I)olcä  be§  treucjeS.  30 
2)a§  ift  groffe  fünft  et  est  sumptum  ex  Esa[ia  c  53  et  est  prineipium  fidei 


20  summo  (princip)       sacerdote  Christi  rjui         22  nach  est  steht  donum  et  sp       Solus 
Christus  summus  sacerdos  peccatorum  nostrorum  expiator  ro  r         26J27  Dpfctn  bis  tobten  wd  ro 
Sacrificare  ru  r        28  Corpus  Christi  altare  sui  sacrificii  ro  r 


9lr.  37  [30.  9lptil].  359 

R]  Servi  deb|ent  erucem  ferre,  iioii  i)|ecuata.  8i  de  lioc  diceudiim,  laffe  bic 
opera  et  erucem  ^^len  tteg  gl)CU.  Sed  sie:  peccata  ^olt  tjifX  ntc^t  l)Qltcn  in 
corpore  vestro  et  uninia,  sed  auff  feinem  f)al§  JC.  alioqni  birftil  öerbampt. 
Si  in  eius  collo,  uon  in  meo  k.    6u  ift  f|ein  fpicgelfcd^teii',  sed  enift.    .Suscipit 

s  in  Collum  suum  peccata  nostra  unb  iüitrgett,  ficf)'-*  erlüiirget  iitib  tierBirennet 
Ijnii  feinem  eigen  leiB,  sicut  ein  opffcr.  Pet|rus  f)at  fein  ha  bon  funb  rebcn. 
Si  vis  a  peccatis  liber  fieri,  disco  istns  textus.  Facio  cjuotidie  peccata:  quid 
facieudum?  vade  et  servi,  fei)  bu  f|rom  man,  princeps  et  disee,  quod  Christus 
non  solum  ein  fnrBilb  ju  letjben  unb  tünrden,  sed  etiam  tuus  priefter,  quod 

10  tua  pieccata  in   collo  eius    iaceant  et  sie,   quod   sint   mortua,    bctfiranb   unb 
bic^  sie  entBunben  Don  allen  beinen  funben  an  feinem  eigen  leiB.    'Ut  nos.'8-2* 
Per  eius  sacrificiura.    Sic  hjcrben  h)tt§  lofe,  non  quaeres  5lBIa§  l)nn  Bntter= 
B|ticfen,  sed  sie,  quod   p|eccaturn  fei)  an  G"f)Vtftn§  leiB  geo^jfiett,   quod  ipse 
accepierit  in  se,  portaverit  in  suo  collo  et  per  lianc  pas|sioneni   f)at  ei'a  t)nn 

t5  ftc§  uBerlüunben.  Et  si  sentio  p|eccata,  tarnen  fo  \)oä)  crttuvget,  gef($Ia(^tet 
et  tiei'Branb,  ba§  fte  mtc^  ni(^t  funnen  öcvbammen,  (juiadico:  butt  Benge  bid) 
an  ben  i)ala   ^n   an.     Hoc  non   possum   faffcn   nisi  per  fidem.     ©o   iDtfb, 

1  Serui  feraut  erucem  uon  peccata  sp  r  5  fiiJ^  c  in  fie  sp  nach  DevBitEnnet  sieht 
fic  s})  6  über  eigen  steht  pctjon  sp        sicut  mit  5  cttoutgct  durch  Strich  verh  8  nach 

bu  steht  ein  sj)  nach  mon  steht  mulier  sp  11  sie  c  in  fo  sp  12  Vt  a  peccatis  liberi  .sjJ  r 
13  nach  p|eccatum  steht  tuuin  sj)  15  nach  tarnen  steht  (ift§)  darüber  finb  fic  sp  16  vor 
burt  steht  ge^e  sp 

')  Vgl.  oben  S.  282, 13,  ivo  weitere  Nachweise.  ')  =  sie. 

N]  nostrae  et  iustificacionis.  @r  lernet  "^te  nic§t,  ha'^  ttt)r  bie  ^unbe  foEen 
tragen,  |onbern  tote  tr)l)r  bo§  freucg  folCcn  tragen.     Sed  tua  peccata  non 

20  debes  inspicere  in  te,  sed  tautum  vide  an  bem  fjalfee  ©"^rifti  uffm  ßrencje, 
ber  tejt  legt  fie  6^rtfto  uff  ben  ^aV^,  ergo  non  est  in  nobis  peccatum,  quia 
Christus  est  sacerdocos,  qui  peccatum  nostrum  imolat,  occidit  sine  gladio, 
sed  ipse  in  suo  corpore  occidit  et  comburit  an  fel^nem  etjgnen  let)B.  (£§  ift 
aufebermaffen   Inol  gerebet.     Ergo   disee,  si  vis   liberari  a  peccato,    disce   et 

25  die:  3(3^  l^aB  §unbe,  ba§  ift  Iror,  lauff  nic^t  \)n^  Hofter,  sed  fac  tuum  opus 
et  cognosce  Christum    tuum   poutificem ,   ber  betjne  feunbe  uff  fctjncm   t)al§c 
l^at,  bie  ift  tobt,   öerBronbt.     3tI^o  Ijat  er  bic^  erlöset  öon  bel)nen  funben. 
'©eopfert',  h)eg,  tücg,  'uff  ba§  lül^r  ber  |unbe  on  fel)n'.    Söo  In^ltu^.s* 
aBIa§  fud^en?  t)n  putterBrtffen  unb  S^apftBriöen?    ^a ')ii^  ^'öin^toific. '    Summa: 

30  funben  Io§  f^nbt  ift,  ba-3  fie  ß^riftuä  uff  feljnem  ^al^  geh3urget  unb  getobtet 
■^at.    Esto  senciani  peccata,  ^o  ift  boc^  §0  ^oc§  tierbam))t,  ha%  fte  m^r  nic^t 

ISjW  (Sr  his  ttagen  unt  ro  Crucem  debemus  ferre  non  autem  peccata  ro  r  24  Pec- 
catum nostrum  nou  in  nob^is  consitlerandum  sed  in  corpore  Christi  et  in  cruce  eius  ro  r 
29  Vera  peocatorum  remissio  in  sacrificio  Christi  ro  r 

')   Vgl.  oben  S.  22, 13;  95,  15. 


3(30  *4-*'-'tt'i9'fi'  bt*  Sntjvi'i  ITiSl. 

K]  iiKjiiit,  fvom  Ullb  bcS  ji|fco;iti  loy,  qiuttl  i|)So  obtiil|erit  JC.  Isla  (1oci|rilui 
est  uostra.  Istani  pap|a  I)Qt  Ulltcib|rucEet  et  iam  Aug|nst[ae  ilaiunata,  sie 
A  nab[aptistae  uolunt  ferre.  Ipsi:  Si  vis  liberari  a  peccatis,  1.)ab  XCtO,  Icib, 
t)cirf}t  et  fac  poeiiitentiam.    Sed  liic,  ba§  er§  cvlüiirgctc  Qit  feinem  IciB,  6r 

si!.j4foI   bor   funben  tourger,   tobter   fe^n,   Zs^   tana  nid^t   citourgcu.    'Cuius    i> 
vulLneribus.'    ßt  ift  gcf (plagen  unb  berlrunb   unb  tnar  bo(^   \tx\ä)   unb 
gcfuiib*,  Et  uos  econtra,  iit  uos  fvifd^  unb  gefunb  Inevben  an  Ijeib  unb  feel, 

S.  2ölo»  Jücrbcn  a  peccatis,  insti  coram  deo.  'Ov-es.'  Ibi  aiidi.s,  rpiod  sit  v|erus 
pastor.  Supra  fecit  eiim  ein  liel)fpil,  hie  ju  einem  'Ritten.  Istani  doct|rinam 
beue  disce.  In  mundo  est  ignota  doct|rina,  istud  posterius  ift  bQ§  I)eubt=  i» 
ftu{J,  bem  operi  !unnen  ttir  nid^t  folgen.  Qui  facit,  est  ein  i:)ertl)etcr  G^rifti 
ut  papa.  UBer  ha§,  quod  6^rtftu§  est  mein  pviefter,  pfaff,  fnubtourgci  unb 
hjurgct  mein  funb,  Est  etiam  mens  leiter  indicans,  lüie  xä)  Itbtn  unb  leiben 
fol.  1.  donat  oninia,  2.  ut  faciens  b|ona  et  patiens  ^m  JU  et)t.  Sic  coram 
deo  vivis  per  priefteu  6^riftum,  coram  mundo  vivis  in  b|onis  o|perib[us  et  is 
passionib[us. 


1  be§  p^eccati  c  in  bet  junbe  sj)        3  Aiiab[aptistae  Papistae  spr        5  ©unbe  j_j,iL    «p  r 
6  Cuius  vibice  sanati  estis  sp  r         11  operi  über  bem         iJ/72  Papa  Sj)  r 
')  Ist  der  Beim  hedbsicMigt? 

N]  f(3^abcn  tan.  Si  vult  me  terrere,  tunc  dico:  ^a  juntfer  ^unbe,  toift  ^r  nid^t, 
!8.24too  t)i-  fjl)n  ge'^ortt?  9ln  ben  'i)al^  (J^rifti.  S)aran  glauBe.  'Uff  ba§  Wtix 
ber  gerec^ticf  el)t  leBen.'  ©30  In^rbt  man  gere(^t  non  nostris  operibus,  sed 
cognicione  Christi.  Haec  doctrina  damnatur  hodie  in  Comiciis  et  nos  ad  20 
abominaciones  meritorum  nostrorum  ducunt  et  Christum  omnino  negligunt. 
©er  ift  ber  funben  murger  unb  fd^lec^ter  feljn.  5)leQne  reto  mi)i-bt  nid^t 
i8. 24 gefd^ [lagen.  'S)urd^  tneld^eS  ftrtjmen  ttit)r.'  @v  ift  gefd^Iagen,  uff  ba§,  bic 
bo  lüunbt  tüaren,  gefunbt  toaren,  illius  livores  me  sanant,  si  in  eum  credo, 
s. 25 unb  fol  bQ§  etoige  lefien  ^oBen.  'Sö^r  Itaren  loie  bie  tirrenbc  f(^affe.'  25 
Hie  indicat  verum  esse  pastorem,  ad  quem  confugiendum.  Hie  sokis  intelli- 
gendus,  qui  nostra  peccata  occidit,  nos  gubernat.  3f6er  bem  tüOttl^  ttJoCeu 
hJ^r  nidf)t  folgen,  sed  damnatur  bon  ben  bo^etoid^tern.  Nos  autem  veneremur 
hunc  Christum  intercessorem  et  satisfactorem.  Sarnod^  h)l)I  id^  l)n  OUd^  jum 
ejempel  folgen.  Ita  Christum  dupliciter  habes:  primum  al§  tt)n  gefd^eniJ,  30 
5ßrifter  unb  SSifd^off,  bornod^  al§  e^n  SSet)fpt)l  unb  ejempl,  f|o  iiftu  e^n 
e^tift. 


18  h)o  ^i  c  aus  hjofie  ge^ottt  c  aus  geboten  19  Nostra  iusticia  6£|tiftu§  bct 

6unbe(t)fc^lec^tet  ro  r  22  S)et  bis  \ä)Uä)kx   uiu  ro  28J30  Nos  bis  folgen  unt  ru 

SOjSl  Uonura  et  exempluin  Christus  est  praedicaudus  ro  r 


'jit.  ;j8  [i.ma\\.  361 

38.  7.  aJlai  1531. 

^^rcbigt  nm  ©üitutng  Änutnte. 

R]  Dominica    Cantate.     lohan.   IG. 

Hoc  E|uangeliiim  auditis  sing|ulis  annis.  Propter  illos,  qui  Ciiristiani 
voltmt  fiori,  3ft§  fein,  iit  i)mei'bar  getricBen  tnerbe.  I(ieo  ttiollen  tuiv  bi§  für 
un»  nl)cmen,  ut  contra  ial|,sos  doctores  unb  leibiigeit  S^ieufel  geiuftct  tocrben. 

s   Sic  dicit  d|ominus:  q|uum  ven|erit  s[piritus  s|anctus,  fol  bQ§  atnpt  füren,  'ut3oii.  le.s 
arg|uat  raundum  nm6'  jc.  ba§  tft  üiel  auff  einen  fciffen^  geloben,    s[piritus 
s|anctns  nimpt  nic^t  für  fic§  ein  fc^ut,  2  ftab,  lanb,  tj,  sed  tjotum  numdum, 
quem  v|iilt  crjiurnen,  borein  gefiort  fe^fer,  f|onig,  furften.  Q|uicquid  est  altum, 
sanotum,  sap|iens  et  q|uicquid  ab  Adam  uatum,  hoc  v|ult  Apostolis  miseris 

lu  Befelfien,  ut  oufftiretten ,  ut  ftraffen  omnes  homines  de  p|eccato,  iustjicia  et 
quod  nemo  sit  K.  Et  quod  Quffft!^e"^e  3to  .§ierU|falem  et  Romae  piscator  jc. 
per   Qua)   arm   betler,    indoctos,    pauperes,    qui   nihil   liabetis,    unb   folt    bic 

gielarten  auff  eud^  laben  unb  euc^  ju  f [einb  laffen  et  non  uvxb  geringe  fad^cn, 

1  c,  16.  )•  oben  am  Seitenrande  steht  Antea  aliquoties  claris  verbis  dixit  ad  disci- 
pulos:  Ecce  ascendimus  jc.  lam  vero  iniminente  ipsius  morte  aliter  loquitur,  Nani  afflictis 
non  est  je.  et  dicit  se  ire  ad  patreni.  Item  vtiq(ue  gauderetis  6  Arguet  mundum  r  7  über 
ij  steht  regna  s/)  8  über  batein  sieht  1  sp        über  teufet  stefä  .3  sp  9  über  q|uicquid 

steht  2  sp  10  de  sp  nach  homines  12  über  per  steht  butd^  sp  13  über  gielarten 

steht  sanctos  je.      über  ftcinb  laffen  steht  feinb  machen  sp 

»)  Unten  Z.  2ll22.  Vgl.  oben  S.  yy,3  ^aben  gnug  an  bem  biffen;  Poaclis  Slg.  Bd.  3',  33 
nimpt  btel  Quff  einen  bieffen;  Wander  1,388  Nr.  SO. 

N]        DOMI[NICA  CANTATE  EUANGEL[IUM  lOAN.  XVI. 
16  'Et  nunc  vado  ad  eum,  qui  nie  misit,  et  nemo  ex  vobis  3oti6,5 

inter[rogat  me.' 
Hoc   Euangelion   annuatim   audimus,    spero   plures   scire,   .sed   propter 
riides,  ut  repetatur,  necesse  est,  quia  articulus  iustificationis  nunquam  potest 
satis  tractari.     ©runt'ö   hJoEen  hJ^r  bor  un§  nemen,  ut  simus  armati  contra 
20   Sathanam  et  eins  insidias. 

1.  Officium  Spiritus  s[ancti  est  corrigere  mundum  JC.  Sa§  ift  JlD  bil 
uff  e^n  Baffen  genommen:  bie  gancje  Irelt,  non  unam  civitatem.  Magna  res 
est  bic  ganc^e  tüelt  Jlt  ercjornen.  Omnes  Cesares  et  Magistratus,  sapieutes, 
prudentes  pertinent  ad  mundum.  SBiber  bie  Bep^ilt  er  beu  armen  apofteln, 
25  ut  illos  conipiant.  jDo  i\ibt  fid^.  Quid  hoc  est  parvum  apostolum  totam 
Romam  sapientissimam  corrigere?    2)a§  reimet  fid^,  i)a§  bie  armen  Betl^ler 

14ll6  ro  17  nach  plures  steht  nostrum  sp  21(22  S)a§  bis  genommen  unt  ro  jto 
6il  uff  c  aus  Sff  titl  Officium  Spiritus  s^aucti  ro  r  261362,  16  Arduum  officium  est 

bominem  praedicaturem  totum  mundum  arguere  ro  r 


362  ^rcbigten  be§  Sa'^rei  1531. 

E]  sed  folten  giioffc  Srcff |Itt^e  !notcn '  fein,  umti  f|unbc,  giererf)ticEeit  unb  gerid^t. 
Si  hoc,  quod  pileniis  mundus  peccato:  nou  habjet  iustitiani,  iion  verum 
iudicium,  oEeS  JU  tnimincm  gcfdjilogen ,  sapientiam,  iustitiam,  lus,  e§  foll 
al§  l^eiffen  peccatum,  ungevec^itiglctt  unb  anredet.  Scriptura  tan  varie  loqui, 
toic  man  fol  from  locrben,    Et  tarnen  semper  una  praedicatio ,  aliter  geftellt    s 

30I).  IC, 8r.  mit  verbis  et  tarnen  una  res.  'Arg|uet  propter  peccatum.'  Cnius  raodi? 
'quod  non  cred|unt  in  me',  büö  ung|lu(f  fol  l^ctffen  bte  f|unbe  et  ea  incre- 
dulitas,  quae  est  contra  me,  hoc  non  novit  mundus.  Ipse  miser  homb  in 
Caperpaum  et  crucifigitur  unb  barff  '^ie  fagen,  quod  totus  mundus  sit 
peccans  propter  hoc  uuicum,  quod  nou  in  se  credat.  Sic  non  doc|uerunt  lu 
peccatum  scholae,  sed  edere  Butyrum  jc.  Sic  debet  incipere  praedicare:  vos 
omues  in  mundo  docti  indocti  k.  quod  in  peccatis   jtetft,    quia  non  creditis 

s!ut.  18, 11  iu  me.     ^q,  nou  ^abttt  gentotbct,  dicit  is  in  Euaugelio  jc.     Sed  praedicator 
Christianus   dicit:    adhuc  non   credis   in    eum   K.      Ideo   nemo    agnovit    hoc 


2/4  Si  bis  vmxti^t  mit         4j5  lan  bis  from  unt  ro        öjfi  aliter  bis  res  unt  ro       6  slpiritus 
sanctus  arguet  mundum  de  peccato  sp  r  7  ba§  Uligilui  c  in  bet  BnglouBe  sp  8  über 

hoc  bis  mundus  steht  quod  tantum  infid[eUtas  sit  p[eccatum  Et  infid[elitas  contra  Christum  sp 
über  Ipse  sIeJä  Christus  sp  10  nach   peccans  steht  Et  sp  über  in  se  credat  steht 

damnatum  crucifixum  sp         11  über  peccatum  sieht  de  peccato  sp       über  Butyrum  steht  sexta 
feria  sp        peccatum  sp  r  12  vor  quod  steht  scitote  S2'  läjlS  über  ftedt  bis  gcmotbet 

steht  Pete  exemplar  liuius  Concionis   ex  praedicationib[us  Pet[ri  et  Pau[li  in  Actis,   Consnle 
Ep[istolam  ad  Ro[nianos  totam  sp         13  über  is  steht  Luc.  18.  sp 

')  gtoffe  Stefflid^e  tnoten  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  33,  685  zu,  S.  507,  27. 

N]  unb  ungelevten  follen  bie  toelt  angre^ffen.  Et  ne  quis  putet  propter  levi.ssi-  15 
mam  rem  argui,  @§  f^nbt  trcfflid^e  fachen:  peccatum,  iust|icia,  iudicium. 
2ÖQ§  \i3t)i  bo  toerben,  si  non  adest  iusticia  et  iudicium?  Ubi  omnes  philo- 
sophi  et  sapientes  permanebunt?  9kl)n.  Omnia  debent  esse  peccatum, 
iniusticia  et  iniuria.  De  hoc  loquemur.  Sed  optime  nostis,  quomodo  libe- 
remur  a  peccatis,  et  semper  auditis.  20 

3oft.  16  3  1-  Spiritus  sanctus  'de  peccato   arguet'.    Quid  est  peccatum?     dr 

3oi).  16, 9 nennetS  !^nbt ' :  'Quia  non  creditis.'  2)er  unglatuBe  ift  lüibcr  mtd^.  Sermo 
est  durus.  Quis  hoc  conchideret  illum  non  esse  iustum,  sed  peccatorem, 
qui  in  hunc  pauperem  hominem  Christum  non  crederet?  S)a§  t)etten  alle 
fcfjulcn  nidjt  gctxmft,  sed  aliis  peccatis  sese  macerabant.  Sed  Christus  incipit:  25 
3r  aüc  fteiJt  l)n  feunben,  quia  non  creditis  in  me.  ^a,  über  ßljtifte,  h)a§ 
tOtt)^  iä)    bon    ber   ^unbeu,    quia   non    credo    in    hominem?     Ego    non   sum 

16  unten  am  Seitenrande  steht  Spiritus  sanctus  non  vnam  ciuitatem  sed  totum  mundum 
arguit  ro  r        IT  si  non  c  in  Nonne  sp  18  über  sapientes  bis  9!e^ll  steht  f^nbt  bic  ntc^t§ 

m^t  ^ren  gefefeen?  sp        22  ^et  bis  ift  unt  ro      Peccatum  quid  ro  r        25  über  fd^ulen  steht 
^b1)C  sp      über  peccatis  steht  contra  legem  factis  sp 

')  nmnttö  J^nbt  vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  20,  380,  2i);  vgl.  Wander  2,  1321  Nr.  1108. 1175. 


9lt.  38  [7.  Wni].  363 

K]  peccatiini.  Q]uic(|ui(l  iiou  est  in  fidf,  ha^  fcf)lte»  getroft,  <|iiod  sit  peccatiim. 
8i  otiani  chartiisiani  sint  imb  tDiltbruber,  si  iioii  fit  in  fulc  Christi,  andis 
iudiciiim  Christi:  6»  fol  gcftvafft.  Non  est  alia  via  a  peccatis  gu  fometi 
qnatn  credere.    Siout  dicit  non  esse  redemptionem  a  peccatis  uisi  per  fidein, 

.'.  sie  iiidioat  jc.  Sed  ipsi  dieuut  eum  loqui  de  fide,  quae  ornata  diaritate.  6§ 
ft^et  biii't  ha:  'Non  credunt,'  Ibi  habetis  quell  mit  bem  Brunn.  Sie 
.^eutJtfunb  ift  non  credere,  Ex  quo  venit  eoutemptus  verbi,  quod  non  credimus 
niinis,  proinis[sionibus  jc.  ba§  quilt  al§  ex  infidelitate.  Si  in  Christum  non 
credo,    non   iiabeo  deum.     Imo   quando  proponitur  talibus   verbuin,   dicunt 

lu  esse  haeresiu.  Postea  inobedientia  magist[ratus,  dominornm  et  q|uicquid  mali 
est,  fit,  uisi  furchten  unb  fii)emen  se  tnu§.  Ideo  p|eccatum  incredulitatis 
3ie[)ct  mit  fic^  ben  fc(;)Dnn|^  ber  gian^en  ^cHe,  quia  qui  in  Christum  non 
credit,  ift  afigefonbert  üou  (Sott,  uou  habet  s[piritum  sjanctura,  ergo  diaboii 
sunt,  ideo  tunucn  fie  nic^t§  gut§  in  fl)nn  f\abm.    Hoc  inde  quiüet,  quod 

ir.  non  credunt  in  me,  ha^  ift  bie  toett,  si  vis  scire  jc.    Est  ein  ^auff  Icut  auff 


3  nach  gcfttafft  steht  toetben  sp  Consolatio  magna  quod  nihil  vooet  peccatum  praeter 
incredulitatem  si>  r  4  über  quam  credere  steht  Ro.  4.  Christus  traditus  est  je.  sp  5  über 
iudicit  steht  arguit  sj)        über  ipsi  steht  Sophistae  sp  6j7  Sie  bis  verbi  unt  7  §eu'6t= 

{tob)funb  11  nach  nisi  steht  aliquis  sp  12  Infidclitas  sp  r  14  Mundus  sji  r  löl364, 1  über 
teut  bis   cvbcrt,   qui  steht  3a  ttot  in  Christum   non   credere,   imo  defendunt  eius   gloriam  sp 

')  fij^toatl^  (unten  Z.  27)  vgl.  BWfb.  9,  2263  unter  g. 

N]  furatus,  non  sum  adulter  jc.  SaS  ift  alte»  unter  bem  Unglauben  Befdjioffen, 
quia  non  creditis  in  me.  Summa:  2Bq§  bo  nic^t  l)m  gtauten  ift  in  Christum, 
ba§  ift  ^unbe,  Etiam  si  sit  iusticia  Carthusiianorum  unb  SBalBruber,  bie  fic^ 
jh)    tobe   martern.      Nam    nuUa    est   remiss[io    peccatorum    et  iusticia   extra 

20  Christum  acquirenda.    £)a§  ift  ber  tejt,  ben  tD^r  l^eute  fagen.    @§  ift  bur 

unb  tlax,  non  indiget  glosa:  ^a  qui  non  habet  caritatem  et  bona  opera,  sed 
Christus  ponit  fontem  peccatorum.  5)a§  ift  bie  f)eufit§unbe:  UnglauBc.  Si 
fidem  uon  habeo,  tunc  onines  alii  rivuli  manant,  ibi  fit  eoutemptus,  inobe- 
diencia   et   impia  vita.     Si   in   Christum    non   credo,    tunc    omnia   alia   sunt 

2s  impia.  Sicut  Papistae,  qui  in  Christum  uon  credunt,  incipiunt  blasphemare 
deum  et  verbum  unb  ferner  f^ut  öon  ^ercjcn,  h)a§  er  t^un  foHen.  Sllfeo 
f)ot  bie  §unbc  ungtaluBe  el)n  groffen  fc^tüancj.  2)er  ift  ni(f)t  jJu  iDljeren. 
Nam  qui  fidem  uon  habet,  nou  habet  spiritum,  Is  uihil  siucere  potest  facere, 
non   aliter  quam   servus   iuobediens,   qui    quidem   facit  externum    opus,   sed 

30   non  iibenter,   nisi  coactus   fame   et  timore.     Ita   omues   impii  eciam  externe 


16  über  non  sum  steht  non  feci  contra  decalogum  sp  20  fogen  (Sed  quid  uult  hie 
textus)  21  nach  indiget  steht  hac  sp  22  Christus  bis  UnglauBc  tmt  ro  22l23  Kructus 
incredulitatis  ro  r  29  unten  am  Seitenrande  steht  Vide  quomodo  incrednlitas  sit  radix  et 
fons  omnium  malorum  ro 


364  <Prebiglcn  bei  3at)re3  1531. 

Rl  erben,  <|ni  in  Christum  non  crodunt,  qui  @ott  imb  fein  tüovt  leftcvn  nnb 
fd^enbcn  in  cordo  et  faciunt  omnia  mala  iu  vita  et  tarnen  aecip|iunt  bona  in 
terris  3C.  ^Q  foßen  tüir  un§  tüibbcr  legen?  discipuli  inceperunt,  Christus 
non  desinet  ante  finem  nuindi.  S)a§  ift  1  ftucEe,  quod  nota  bene:  q|Uicquid 
muiidus  est,  Satan  est,  et  ift  fein  gut§  ba,  quia  non  credit  iu  Christum,  ergo  s 
oranis  sapientia,  iustitia  et  q|uicquid  est  non  fides  in  Christum,  est  jieccatum. 
Si  video  ein  Ivalfiruber,  ©inftblcr,  ber  ftc^  3I0  tob  faft,  si  non  credit  in 
Christum,  est  daninatus.  Fidem  audistis,  quid  sit,  saepe.  Non  est  soph|istica 
f|ides,  quam  hab|uit  Pilatus,  quod  Christus  crucifixus,  sed  ba§  toir  un§  fein 
annljemcn,  quod  tua  causa  mortuus,  eifud|erit  sanguinem,  non  solum  credas  10 
effudisse,  quod  papa  jc.  sed  quod  pro  me,  te  factum.  Ipsi  non,  ba§  tft§ 
s[piritus  s|anoti  opus.  Qui  non  potest  credere,  tft  und^rift  et  manet  in 
pieccatis,  er  martcr  fic^  JC.  1.  est  ftutfe,  quod  mundus,  q|iiicquid  est,  ift 
funbe,  nisi  accipiatur  Christus.  Si  sola  fides  in  Christum  facit,  non  opus, 
meritum,  cappa  jc.  Non  leibet  fic^  neBen  einonbcr:  Christus  mortuus,  resur-  15 
[rexit  pro  nobis  Jc.  et  nostra  opera  ic.  finb  fte  t)nn  bem  ftncfe,  quod  arguitur 
propter  p|eccatum,  q|uicquid  non  est  fides,  ift  ein  öerbampte  fnnbe. 


4  nach  muncli  steht  arguere  de  peccato  jc.  sp  6  Mundum  arguere  est:   quicquid 

est  sap^iens,  doctum,   sauctum,   iustuni  arguere,   hoc  nou  patitur  jc.  sp  r  8  Fides  sp  r 

9  sed  (quod)        fein  c  in  fein§  to!)§  jc.  sp  11  über  papa  steht  diabolus  pilatus  sp       nach 

nou  steht  hoc  credunt  sj)         12  nach  ift  sieht  ein  sp 

N]  operantes  nihil  tarn  sincere  in  se  habeut.  2Da§  ift  bte  lüelt?  6t)n  fjauffen 
lent^e,  qui  non  credunt  in  Christum,  blasphemantes  suum  verbum,  inobe- 
dientes,  Raptores,  ^unbigen  l)nrtenbig  unb  atü^irenbig  bnb  tl^un  aUcS  unglug!.  20 
SBiber  bi^e  foüen  bie  2lpofteIn  fc^rel)en,  quod  omnes  sint  in  regno  sathanae. 
S)q§  mcrcf  Inol,  tnaS  loett  ift.  S^ag  ift  ber  S^euffet,  quia  nihil  boni  est,  quia 
non  credit  in  Christum.  Ergo  quae  sapiencia,  iusticia  extra  fidem  est, 
peccatum.  Omnes  Carth[usiani  jc.  si  non  credunt,  infinita  operantes  sunt 
peccatum.  Conclude  ita  ex  hoc  textu.  Quid  autem  sit  fides,  sepius  audistis.  25 
Non  est  Zophistica  fides,  ut  Pilatus  fecit.  ©lolüB  ift,  ha§  \ä)  tni(^  fet)n 
ann^etne,  quod  mei  caussa  sit  passus.  Sathan  et  Papa  credit  Christum 
passum.  Sed  .pro  nobis  factum  esse  non  credunt,  S)q§  ift  nic^t§.  Ideo 
sunt  impii.  S)o§  ift  et)n  ftutfe,  quäle  monstrum  sit  mundus.  (S30I  i^  ben 
6f)rtftum  unb  glatoBen  foffen,  §0  unjrbt  mtjr  fap^en,  <jlattcn  et  omnia  merita  30 
entpfaHen.  Nam  Christus  iustificator  non  fert  sibi  equalem.  Si  ipse  est, 
tunc  opera  nostra  non  sunt.  3Ba§  nid^t  be§  glauBen  ift  an  Sefum  ß^riftunt, 
ba§  ift  tobt,  |unbe,  gote»  cjorn. 


I8I2I  <&\)n  bis  Söibet  imt  ro         19  Defiuicio  muudi  ro  r         26127  ©tatofi  bis  passus  unt  ro 
Fides   qualis  ro  r         27  nach  credit  steht  quidem  sp 


<nt.38  [7.  9JJai|.  365 

R]  2.  ftucte,  f|iiocl  del)|oat  argiiere  iiiiuHluni  'umb   ber  gererf)|ti9Ltcit', s»')- if-io 

fromfeit  jc.  ©unbc  i\at  fic  unb  ift  ba  ju  nidjt  front  unb  roep  ha  ju  nic^t, 
(lualis  est,  tauicii  f)Qt  rcrf)t  et  Catones  unb  Titan  [)clt  9erid)t,  ftrafft  ii6el= 
t^etev,   l)cift  ba»  nic^t  gevcc^itigfcit  unb  rec^t?     Ipse  nou  arguit  muudum  de 

i   iusticia  et  iure  niuiuli,  sed  quod  'vado  ad  patrem'.     Et  est  mira  et  ridieula 
locutio:  'Vado  ad  p[atrem',  et  si  Turca,  papa  audit,  ridet:   Num  non  salva-Sio 
retiir,  si  nou  in  Christum  credjeret?     Ibi:  devotio  csto  b|ona  intentio.     iötel 
le($ci-li^er  lautet  secuudum,  btc  beftnition  t)ab  ic^  auc^  mein  leben  lang  nicf)t 
ge^Ol't.     lustitia  est,   quod  'eo  ad'.     Nou  dicit:    per    iioc   iusti    eritis,   Si   in 

10  coeuob[iuni  jc.  altare  ftiffteu  3C.  sed  per  lioc,  (juod  'vado  ad  patreni'.  Tran- 
situs  üou  bcm  jatnevtal  ber  einigen  perfon  ad  patrem,  ijuae  nou  vidotur 
amp|lius,  est  iustitia.  Caro  quando  audit  ista  verba,  dicit  stulta,  quae  iuspicit 
praecep]ta:  hoc  fac,  hoc  omitte,  ba§  ift  gcrec^|tigfett.  De  hac  ue  verbum 
dicit,  tüa»  ic^  t^Utt  unb  laffen  fol,  nee  legem  pouit,  sed  tantum  dicit  de  suo 

15  opere,  quod?    Vado  ad  patrem.    Ibi  I|ur|  umb  öerbampt  baä,  fo  U)ir  from 


1  nach  quod  steht  s^piritus  sanctus  sj)         De  iustitia  sp  r  2  nach  fcomteit   steht 

tDiUen  sp  2l3  über  ba  (2.)  ju  bis  relaxt  steht  tuaä  rei^t  ift,  sed  peniersum  habet  iudicium, 

dicit  bonum  nialum,  damnat  istam  s^piritus  sancti  praedicationem  sp         3  über  Catones  steht 
Solones       Ro.  4  Et  excitatus  est  propter  iustifi[cationem  s}>  r         öjG  Iusticia  Christiana  sp  r 
9,11  per  bis  perjoit  unt         9  Quia  vado  ad  patrem  sp  r         13  nach  hac  steht  iustitia  nostra  sjj 
nach  verbum  steht  quidem  sp  14  nach  dicit  (1.)  steht  Christus  sjt         unter  maä  steht 

(neque  nouit)  16  quod  c  in  quo  sp 

N]  2. 'De  iusticia.'   ©junbe  f)at  fic,  frumfe^t  fjat  fie  nic^t.    ©ie  ift  nic^t  30I1.  lo, lo 

fruut.  Ideo  arguitur,  bas  fie  fic  nic^t  :^at.  3öa§  ift  ha^'i  Nonne  habet 
iusticiam?  cum  sapientissimorum  et  leges  et  dicta  et  iudicia  floreant?  3ft 
ha^  nic^ta?    Respondeo:  3i(^  prebige  nic^t  Don  ber  ;3uriften  gcrei^tideljt,  sed 

20  mea  iusticia  est:  'quia  vado  ad  patrem.'  Sa»  ift  aber  Cl)n  iDUnbcrlic^e  rcbc, 
quod  ipse  morietur.  S)e§  lac^t  bie  toelt  et  dicit:  9kt)U,  boö  ift  ni(^t  f^unbc, 
sed  ego  possum  satisfacere  et  me  convertere,  ob  i(f)  glc^d)  an  6()riftuin  nidjt 
gleube.  Sed  haec  est  Christiana  iusticia  Asceudere  ad  patrem.  @§  ift 
gctoalbicElicf)  gerebct,  uon  hie  disputandum  de  operibus  et  meritis.    Non  dicit, 

25  Non:  tua  testimonia  et  offertoria  tua  est  iusticia,  ©junbcr  bcr  gang  be§ 
etjuigen  ntcnfcf)en»  ift  bcl)n  gercc^tigfeljt.  Sed  Caro  ridet,  dicit  facere  bona 
et  omittere  mala,  tnica  bie  redjt  fc^liffen,  ha^  folbe  gerei^tictcQt  fct)n.  S)e§ 
gebend  (l;^riftu§  nicfjt  mit  et)nem  loort  et  dicit  saltem,  6r  ge^e  jum  batet. 


16  nach  iusticia  steht  gexc^tigfeljt  proprie  ftumte^t  sp  19j'20  3c^  bis  patrem  unt  ro 
'J0'21  Mundus  quidem  habet  iusticiam  ciuilem,  sed  expers  Cbristianae  iusticiae  ro  r  21122  unten 
am  Seitenrande  steht  Muudus  et  peccatum  suum  non  agnoscit  et  ueram  iusticiam  non  expetit  ro 
25/26  ©junbcr  big  Caro  unt  ro  26  nach  ntcnidjcnä  «teht  Christi  sp  Vado  ad  pati-era  ro  r 
27128  über  2eä  gebend  steht  St  gcbendt  toebet  gcjeg  noc§  junbe  «;>  Sulus  Christi  transitus  est 
iusticia  nostra  ergo  nun  nostra  merita  ro  r 


366  iPvcbigtcn  be?  Sotivc?  1531. 

R]  lUOÜen  hierben,  ne  faciamns  iiostra  opera.  See!  si  qnaeris  patrcm  in  deserto 
iit  in  vitis  patrum,  is  aliud  ille  aliud  respondet.  Sod  audi  hie  Christum: 
non  dieit:  cilitio  utore  2C.  sed  quod  ipse  vadit  ad  patrem:  ber  ireg  et  alia 
nulla  vel  C§  fol  gefeit  fein,  ba  burd^  fimus  iusti,  quando  ipse  vadit  ex  isto 
mundo  ad  patrem,  et  uon  videauis  3C.  quod  mortuus,  se])|nltu.s  et  a  mundo  r. 
isto  ge|(^eiben  per  mortem,  et  tameu  sie  quod  iverit  ad  patrem  iinb  lebet 
illic  l)nn  einem  ©toigeu  '^dä),  et  quod  hoc  non  vid|eamus:  ba§  ift  mein 
gered)|tig!eit:  qua  re  possum  hoc  capere?  @§  ift  ni(^t  mea  pauper|tas, 
obedientia,  non  omnia  mea  opera,  sed  ift  fein  gang,  quod  iustif|icemur 
i.  e.  nemo  ergo  iustificatur,  salvatur,  liberatur  a  peccatis,  nisi  qui  credit,  m 
quod  Christus  mortuus  et  resur[rexit  et  sedet  ac.  Is  transitus  nintpt  bie 
funbe  !^inlüecf  et  dat  gered^|tig!eit,  non  mirabilia  verba  Christi,  doctissimi 
respondent:  hier  btc  X  praecep[ta  "^elt,  salvatur,  ut  Christus  dicit:  serva 
praecep|ta,  sed  ipsi  uon  intelligunt,  quid  praecepta,  putautes  non  furtum 
facere  3C.  Sed  Christianus  dieit:  mea  iustitia,  quod  Christus  ad  patrem.  t.i 
Illani  iustitiam  nemo  uinBftoffen  potest.  Satan  cum  suis  o|mnibus  augelis 
non  me  potest  umfcftoffen.     (5v  bleft  nii(^  mit  eim  ^  3C.     Sed  hoc  dico:  ^^ 


6j7  et  bis  SJeic^  unt         9  fein(§)  ISjM  bic  bis  ipsi  non  unt  15  ad  über  patrem 

17  nach  eim  steht  Bojen  toinb  an  sp 

')  6t  bleft  midt)  mit  eim  [bofen  toinb  an]  ähnlich  Unsre  Ausg.  Bd.  33,  640,  20. 

N]  Ergo  discamus:   6§  ift  furcj  um6  öerbam^t,    quod  nos  facimus,    sed   quod 
Christus  facit.    Si  Heremitam  et  iusticiarium  de  iusticia  interrogo,  respondet 
pro  sua  opinione:  ^ä)  mu§  Bef^en,  faften,  leeren  !Iet)bcr  ancji^en.    Non,  sed  -m 
\ä)  mu§  frum  toerben,  ba§  3efuB  (S[)riftu§  jum  Dater  gc^e.    S)o  Itierben  tu^r 
frum,   si  ipse  ad  patrem  vadit,  unb   h)^r  feigen  ^n  nic^t.     Hie  est  tansitus 
Christi,  scilicet  mors  et  passio  eins,  baburi^  ift  er  jh)  beS  öaterS  etnigeS  reid^ 
fummen.    S)a§  ift  mel)n  fc^acj,  gut  unb  gercc[)tig!et)t,  lüo  mt)t  erlange  ic§§? 
nic^t  ml)t  mel^nen  tnerden,  virginitate,  castitate,  obedieneia  et  ieiunüs,  sed  per  2.-. 
Christum  et  tidem  in  illum.    25en  ber  gang  (S^rifti  gibt  aüeljne  bie  gerccfitideljt. 
Seme  bie  Icunberlid^e  lüort  foffen,   quam   stulta  sint  verba  in  auribus  homi- 
num,   qui  dicunt  in    bonis    operibus    et   in   Decalogo   esse   iusticiam.     (5l)n 
6^rift  clare  dicit:    Haec  est  mea  iusticia,  vita  et  salus,  2)a§  ^l^riftuS  3um 
öater  ge'^et,  bo  bct)  MetjB  ic^,  bie  tuljrbt  mt)x  !e^n  teuffei  umbftoffen,  rtelc^cm  30 
mel)nc  tuerd  öil  ^tv  fi^loai^  ft)nbt.    Qx  tan  fi  mi)t  el)ncm  abem  töegblo^en. 
Ego  autem  hereo  in  transitu  Christi  unb  \pxe^:  Siber  telüffel,  fto§  mt)r  ben 


I8I19  (S§  bis  facit  unt  ro  19  nach  facit  steht  hoc  ualet  sp        nach  respondet  steht 

quilibet  sp       22123  Transitus  Christi  ro  r       30(32  teuffei  bis  transitu  tint  ro      Merita  nostra 
contra  sathanam  nihil  ualeut  ro  r  32  unten  am  Seitenrande  steht  Iusticia  C'hristianorum 

transitus  Christi  ro 


<ßt.  38  |7.  mai].  367 

R]  fte^C  non  in  opere  meo,   sed  auff  bem  transitii  ic.    h(i3  tan  3C.     'äJon  ber ':  Soii.  i«,  m 
ba§  opus  mu»  gefaft  per  fideiu.    Transitus  factiis,  inortuus  sedet  ad  dex|teratu, 
C»   mangelt   baran,   quod  non  video,   et  tarnen    credo.      ?l(io   (judd   dominus 
g|ratiam  max|imaiu  contuierit,   quod  dominus  unfern  tioft  ex  nobis  auff  ftc^ 

5  gefegt.  Si  enim  nostris  virib[us  consisteret:  !^(i)  ijül)  rein  gebeid^t  JC.  tamen 
cor  uunquam  posset  quiescere.  Ideo  optima  fecit,  quod  a  nobis  accepit  unb 
auff  fic^  felb§  gefegt,  nempe  suum  transitum :  auff  ben  fe^  ic^§  et  non  dub|ito, 
quin  sit  mera  veritas.  Vidcs,  quam  horrenda  sententia  contra  praedicatores 
mendaces.    lustitia  ift  nic^t  unfer»  tf)un§  et  Iaffen§,  sed  in  hoc,  quod  vadit 

10  ad  patrera.  Is  f'actus  a  deo,  ut  sit  iustitia  JC.  Ante  h|unc  transitum  creditum 
non  f|acies  quicquam  boui,  et  qjuicquid  t'acis,  ift  berlorn.  S)a§  ift  se(umdnm, 
quod  docet  Christus:  Christianam  frontfeit  esse  ein  fonb|erIic^e,  nou  quae  in 
terris,  non  inventa  per  homines  nee  doceri  posset,  sed  est  Christiana,  quae 
est:  lesus  Christus  it  ad  patrem,  quod  moritur  et  vivificatur  et  sedet  ad  jc. 

15  Pro  humana  sapientia  frage  parentes,  Iurist|as,  quae  est  l^erunter,  sed  de 
qua  diceris  Christianus.  Extra  fidem  Christi  ift§  eitet  funbe,  per  Christi 
transitum  ic. 


1  nach  lan  steht  et  nii^t  »mfiftoffen  sp        nach  bcT  steht  gctec^ttigteit  s;)  2  nach 

gefaft  steht  loerben  sp  Sjö  Sttfo  bis  gefegt  unf  5  ftC^"  'o  >•        nach  enim  steht  iu  s/> 

ß    über   accepit  steht   dominus  sp  7  nach   iiempe    steht   auff  sp  9  über   vadit  steht 

Christus  sp  11  Christiana  iustitia  sp  r  13  nach  nee  steht  quae  sp  14  lesus  über 

Christus        it  c  in  qui  vadit  sp       nach  patrem  steht  per  hoc  sj)  15  über  sapientia  steht 

iustitia  sj)       über  luristas  steht  Mosen  sp 


N)  toecE.  S)er  gang  ift  gefc^en.  Ipse  est  mortuus  unb  ficjt  ad  dexteram  patris. 
S)aö  ift  aUeä  toar  unb  mangelt  allel)ne  am  glauben,  si  credo  in  Christum, 

20  sin  minus,  non  habeo.  Ergo  uera  securitas  Christianorum  est  in  Christo. 
SSen  unfer  getoiffen  uff  unfern  toercten  fte!^en,  nulla  est  securitas.  Ideo  bene 
fecit,  ha^  )x)tjx  uff  ben  gang  fuffen  unb  bleiben  et  ne  dubitemus  in  ilHs. 
Fulmen  igitur  est  contra  operarios,  qui  nos  a  Christo  ad  merita  ducunt 
nostra.    5let)n,  e§  ift  nic^t  unfer»  t{)uen§,  feunbern  bie§  gange§  jum  öater. 

25  Si  in  hunc  credis,  tuuc  operare  Ijona.  Antequam  autem  fidem  hano  habueris, 
nihil  boni  opereris.  Haec  est  altera  pars,  h)o§  e^n  Kfjriftlic^e  gered^tig{el)t 
fei),  quam  mundus  non  potest  eripere,  sed  est  celestis,  quae  per  homines 
non  est  inventa  et  cogitata.  Sed  est:  6^riftu§  geljet  jum  üater,  ba§  ift  el)n 
ß^riftlic^e  gerec^tif etjt ,    quae   est  credenda.      De   mundana   iusticia   interroga 

30  luristas  et  parentes.  Sie  6riftli(^e  gered^tigfeljt  cognosce  ex  hoc  verbo, 
scUicet  Christum  mortuum  et  resuiTexisse. 


IS  patris  (2)otuni)  35  tunc  (corde)  26  ß^tifttic^e  tinb  ^tjmtiid^e  getec^tidfeljt  ro  r 

29l30  luriste  de  politica  iusticia  consulendi  ro  r 


3G8  *4-*«bigtcu  bcf.  3n()TC>3  l.Wl. 

R]3ciii.  1«,  11  £)a§  3. 'De  iudicio.'    2)a§  tft  aU(^  finfter  gercbt,   qnia  pirinceps  jc. 

ixien  tnnii  gerid^t§  lienbel  I)Qt,  mu§  man  bie  ij  ftudc  brinuen  finben,  <]iii:i 
Iudex  miiS  f)elffcil  opi>resso  et  econtra  oppri meutern  p|unire  3C.  fo  ift§  ^ic 
aui)  faft  bie  mel)nung.  Muudus  non  movetur,  quod  audit  se  peccatorem, 
non  movetur,  quod  per  Cliristum  jol  feiig  loerbcti.  3.  Non  movetur,  (juod  s 
hjirb  gebrauet  mit  ber  etoigen  ^eüe  unb  CevbiamniS.  Ibi  uou  "^ilfft  g|nab 
vel  joi'n.  Si  deus  v|ult  benefacere,  non  curat.  Si  irasci,  minus.  Est 
max|iraa  misericordia,  quod  ex  sola  misericordia  huius  transitus  salvemur, 
ba§  lt)il  fic  nic^t.  Sic  quod  man  brouet,  habetis  urteil,  quia  deus  vester 
ift  gerecht  unb  mangelt  nic^t»  brau,  benn  ba§  man§  ejequir  unb  bolftrede,  w 
ut  für  deputatus  raorti  unb  ba§  leBeu  entfagt,  mangelt  nur,  haö  ber  ^enger  jc. 
quod  mundus  vocat  b|ouum,  ba§  ift  öcrbampt  et  quod  bonum,  ift  beue- 
301).  16, 11  dictum,  quia  deus  eins  damnatus.  Hoc  praedicamus  et  clamamus,  Iohan[nes 
ajiarf.  16, 16  et  P|au[lus  bol  6uif)cr  gef (^rieben,  qui  non  habet,  est  öerbampt:  Mar|ci  ultLimo. 

Utrunque:   gratia   et  jom,   'qui   cred|id[erit'.     Ipsi   contemuunt:    et    econtra   is 
2.suctri2,4coütemnet  deus.    Sie  S^euffel  fiub  fifjon  an  bie  ftritfe  geBunben,  dicit  Petrus 


1  de  Iudicio  sp  r        2  lt)en(§)        3  \.  spr        4  2.  spr        5  nach  quod  (2.)  sieht  t)f)X  sp 

3.  S2>  r  7  vel  c  in  non  sp         8  über  misericordia  (2.)  sieht  gratia  sp         9  über  deus 

sieht    princeps  sp  Princeps    muudi   iudicatus   sp  r  11   nach   leim   steht   ift  ^^m   sp 

12113  quod  bis  benedictum  c  in  quod  maluni,  inaledictum,  bonum,  ift  benedictum  sp        13  über 

eius  steht  mundi  sj)         14  Mar|ci  vlt[imo  sj)  r         IS  2.  Pet.  2.  sj)  r 

N]so6. 16,  n  3. 'De  iudicio.'   SaS  ift  ouc^  ftjnfter  gerebet.     Sßen  man  iudicium 

!^elt,  haec  duo  sunt:  @nabe  unb  ^i^orn  in  iustos  et  iniustos.  5)lan  mu| 
Bt)ben  l^elffen.  Ita  iiic  dicit:  Mundus  arguetur,  quia  non  estimat  peccatum 
et  iusticiam.  ©ie  left  fic^  ml)t  gutten  noc§  Bofen  belrcgen.  (S§  ift  et)n  fel)n  20 
fr6c^tlet)n.^  6§  left  fic^  tuiber  loiJen  noc§  fc^reden,  fragt  luibcr  nai^  gerec^tig= 
tet)t  noc^  gerieft.  Nim  vult  miserieordiam  et  graciani  dei  et  fidem,  ba§  h)l)l 
fie  ni(^t,  fte  öcrfolgetu.  Ita  eciam  minas  contemnit  q.  d.  @§  mangelt  ni(^t§. 
(Shjr  ^err,  ber  tetnffel,  ift  fc^on  tief($loffen,  saltem  ut  exequatur.  Sicut  dam- 
natus ante  iudicium  iam  viveus  mortmis  est.  Ita  sathan  et  totus  mundus  äs 
2. -4äcm 2, 4 est  damnatus,  ligt  am  ftri(fe  unb  ift  alle§  öerbampt,  Sa§  fie  mt)t  bem 
^eHifc^en  furften  öerbam^t  fe^n,  Quia  nolunt  agnoscere  peccatum  et  tristi- 
ciam.  Ita  tota  scriptura  praedicat  Miserieordiam  et  minas:  'Qui  crediderit 
matt.  16, 16  et  bapLtisatus.'    'Qui  non  crediderit.'    Deus  bera(^tet  fie,   ideo  damnatus  est 


18  in  (pios)  ISjli)  über  mug  bis  liic  sieht  bie  bogen  fttoffen  bie  fvummen  befc^ucjen  sp 
19120  Impius  mundus  ueque  iusticiam  neque  iudicium  curat  ror  2U  nach  fi(^  steht  luibei  sp 
24  über  fccfd^toffcn  bis  Sicut  steht  »nb  Dbettuunbcn  aHel)ne  bj  man§  exequatur  sp  Similitudo  ro  r 
25126  unten  am  Seitenrande  steht  Sathau  et  impius  mundus  iam  damnatus  est  et  tantum 
opus  est  ut  exequatur  ro  28  über  crediderit  steht   misericordia  sp         29  über  Qui  steht 

minae  sp 

';  Vgl.  Wander  1,  1236  umter  'Früchter. 


9ir.  39  |7.  anni).  3G9 

K)  et  tali  laqiieo,  (jui  est  bc»  ©itüigcn  ^eE|iid)cn  fe>uer§  uiib  finftcvitiis,  fo  ^ciffen 
fie.  Sic  auindus  adiiidicatus  ail  luortuin,  sed  qiiia  uon  videt,  conteinnit, 
dicit:  da  t)embb  ad  tiiuicaiu.i  Sic  1.  conteninit  et  2.  sie  etiaiu,  qiiando  man 
1)1)1  bebrauet,    bo»  fie  fol  ücvbiampt  rtcrben.     Cliri.stiamis  aginoscit  veraciter, 

r.  (|iiod  peccatis  sit  pleiius  inuiidiis.  Et  2.  (|Uod  per  Ciiristiun  salvetur, 
3.  quod  IC.  Ideo  fol  ii)  mid^  beiffen  mit  meinen  funben  ^,  ne  damnemur  cimi 
iiuindo,  (|iiia  ipso  iaiii  damiiatiis,  ^at  t){)r  urteil.  Non  crit  iiulifiiim  unb 
urteil  iit  pap[ae,  sed  sunt  bie  giroffeu  i)eccata,  baö  man  nidjt  gleu&t  ju  (^ott, 
sed  bie  tect)ten  fnoten.' 

2  ad  sp  über  mortein        3  nach  da  steht  niilii  ba§  np        S  ju  c  in  an  sp         9  seil  c  in  et  np 
')  da  [inihii   bn§]   t)embb   ad   tiiiiicam  /unten  Z.  12ll3)  vgl.  Unjtre  Ansg.  Bd.  :i:i,  6S2 

zu  S.  422,  .30131  jo  lange  mit  bai  i)embbt  t)el)r  jum  tocf.  ')   mic^  bcijjeii  mit  rnnv.  häufig 

hei  Luther,  z.  B.  Poacits  Slg.  Bd.  3\  121.        »)   Vgl.  oben  S.  302,  10. 

N]  11  imindus  cum  sathaiia  mt)t  ftriden ,  bie  bo  f)el)f Jen  DcrbamniS  unb  finfterni§, 
bie  muffen  un§  l)n  ba»  ^eÜifc^e  fetner  f()uren.  lutorim  niundus  contemnit 
Eiiangeliiim.  "^a  t)ette  ic^  bie  tuljle  gelt  jucjelen.  Si  affero  tunicam,  ja  gift 
ml)r  bie  to^I  ba§  ^embbe  oui^  ^zx,  ^ab  ic^  §o  öil  frift.  Ita  Mundus  daiu- 
natur,  quia  non  agnoscit  peccatum,  ius[ticiani  et  iudiciuni.  Christian!  anteni 
1''  agnoscunt  peccatum  et  iusticiam  apprehendunt  et  seipsos  et  carnera  ruorti- 
ficant.  2)a»  finbt  bie  funben,  bie  ba  l)f)n  g[ro§  fti^ulbiget.  Non  sunt  ficta 
papistarum  peccata,  bo  hjerben  nid^t  felmeffen,  vigiliae  I)elffen. 

WJ!  m^t  bis  5n  unt  ro  Satan  et  muiidus  est  ligatus  et  damnatiis  ro  r  14ll7  Chii- 
stiuui  bis  ^etffcn  unt  ro  17  am  Schlüsse  der  Predigt  steht  Reliqiiani  partem  luiius  Euangelii 

Vesperi  praedicauit  pro  epistola  lacobi  Quere  in  libro  epistolanim  liac  dumiiiioa  [darüber 
steht  mit  schwarzer   Tinte  infra  fo  4647 '  *■" 

■)  Vgl.  unten  S.  37S,  24  ff. 

39.  7.  5Kai  1531. 

^rebigt  am  Sonntag  Kantate,  nadimittagS. 

R]  A    prandio. 

Hodie   aud|istis,    quod   hoc  Euangelium   docet   ben  ^O^eu  unb   1.  art|i- 
20  cuhun,  in  quo  discimus,  quid  Christianus  l^eift,  et  libenter  cum  praedicamus, 

N]  DOMINIlCA   CANTATE. 

Vesperi   Euangelion   declaravit. 
'Habeo  adhuc   vobis  MULTA   dicere,   sed   uon   potestis.'         soti.  iß,  12 
Audistis  hodie,  quouiodo  hoc  Euangelion  iustificacionis  articidum  celc- 
25  braverit.    2)a§  ift  Oon  nötigen,  brumb  foÜen  h)J)r  ^^n  Inol  lernen  unb  ftard 

21123  ro         über  21  steht  W^tbt  et  eth)a§  onbct§  t^un,  tunc  nou  est  Spiritus  sanctus.   ®v 
^ot  mic^  UotHeieit  (si)  alioquin  uon  esset  spiritus  sanctus  «.         24125  articulum  über  celebraverit 
Sut^etS  Sffieite.  XXXIV  24 


370  !Prcbigten  bei  3fat)«g  1531. 

R]  quia  l^od^  ÖOlt  noten,  et  quot|idie  experimur  expertiq[iie,  quod  pauci  intelligant 
enm,  et  qiii  iiitelligunt,  \]abm  inut)c  3C.  quia  mu§  cprto  untcrjd^cibct  »ncvben 
untei"  einem  fromen  man  unb  6t)i;iften.  Ille  est  I)ot)er  ju  ^cben  quam  is  jc. 
I^st  landandus  honestus  vir,  miilier,  virgo  et  donum  dei  est  iit  torn,  lüein, 
cffen,  tvintfen,  ficiber,  ubi  est,  sed  videudum,  ne  ijnn  einonber  mengen  ut  s 
Papa  jc.  Si  front  man,  est  t)rbtfc^  man  et  est  2lbom§  finb.  Sic  in  Tiircia 
mand^er  fein  auffric^tigev  man  et  iu  omni  gente.  Sed  er  fei)  fo  from  er 
tBoHe,  est  9lbam§  filius  et  manet.  Christianus  non  habet  matrem  in  terris, 
iiou  Adae  filius,  sed  dei  filius,  erfie,  et  uon  potest  satis  laudari  Cbristianus. 
Hoc  idem  loquor  de  Cbristiaua  muliere,  virgine.  Ideo  pessime  fecerunt,  lo 
quod  doc|uerint,  quod  ein  orbenSmon  unb  3u"9lffatr  in  coeuobio  luere 
btel  3C.  bo§  ift  nidjt  JU  leiben,  et  Christianus  non  potest,  sed  dicit:  3un9= 
ifralo  l)in,  ^er\  from  man,  fraln:  Cbristianus  est  sujjer  omnes  probos  homines 
in  terris,  et  tarnen  est  dei  donum,  sed  Christus  fol  ber  oBerfte  fein  et  qui 
frater  eins.  Sic  est  beuttirf)  unb  unterfd^icb|Iic^  JU  reben  de  probo  et  is 
Cbristiano  viro,  qui  habet  talem  sanctitateni,  quae  non  in  se  getoac^ffen,  sed 
habet  alienam,  quae  est  Christus,  dei  f|ilius.  Altera  est  in  nobis  getoac^ffen 
et  nostra,  sed  Christiana  est  u6er  unb  aufer  un§  unb  gar  !^t)melifc^  bing  JC. 


3  6tn  <^  r  >*/'  r  Ö  nach  Turcia  steht  ift  sp  10  nach  muliere  steht 

filia  sp         12  nach  öiel  sieht  befjet  ^eiliger  s^)  13  nach  man  steht  ^in  JC.  sp  14  nach 

donum  steht  Wenn  man  ein  ftomen  mon  finbet  sp 

')   f)tn,  "^er   sehr  häufig  bei  Luther,  z.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  14,  394,  11;  15,  412,  27; 
S.  418,  35;  S.  437,  7;  S.  621,  28. 

N]  foffen.    @§  mu§  muf)c  unb  ar6el)t  ^aben  tool  gtofaffen.    Nam  bene  debemus 
distinguere  Christianum  lioniineiu   unb  (Sljrlic^en   frummen   mann.     Magnum   20 
est  donum  Civilis  iusticia,  et)n  frummer  man  unb  >oel)b,  noc§  bennorf)  muf; 
man§  unterfi^eljben,  non  ut  Papa  facit.   (g^n  frummer  man  ift  e^n  frummer 
man.     O  tamen   est    Adae   filius,   sieut    multi   celebres  Turcae   et  Thyranui 
inveniuntur,    fte    ft)nbt    ni(^t    alle   ]ä)däc    et   tamen   illi    probi  sunt   terreni. 
Christianus  ^at  nl)mmer  cl)n  mutter  uff  erben,  non  est  Adae  filius,  sed  longe  25 
alcior    creatura.      Ergo    male    fecerunt    Papistae,    qui    dicebant    bie    orben§ 
letüt^e  mnltum  superari  Christianos,  illi  soli  essent  sponsae  dei.    5tel)n,  Itfier 
gefel,  bto  folft  mt)r  ni(^ts  el)nem  ß^riften  gleljd)  fecjcn,  Dil  Weniger  bruber. 
Non    aspernamur    illa   dona    dei    civilia,    sed    nihil    valent    ad    Christianam 
relligionem.     Christianns  fol   el)n    boctor   aEer   lere  unb  loerf  fcljn.    Nam  30 
Christianus  habet  aliam  doctrinam  et  iusticiam,   quae  ex   celis  est  unb  nic^t 
^n  t|me  getoai^fen.     Civilis   iusticia  est  in   nobis  uata.     lUa  Christiana  ift 

19  muß  c  in  tti^l  sp  20  Christianum  bis  Magnum  mtt  to  22   Multum  di.scer- 

nenilum  inter  Cliristianum  hominem  et  poüticum  ?-o  r         25J2G  Cliristiauus  bis  creatura  iint  ro 
27l2y  5let)n  bis  .Nim  nnt  rn         3ilj32  Nam  bis  Civilis  unt  ru 


R]  Sic;  talis  potost  iiulicaiT  omiios  (](ict|riii:is  et  eiivcre  omncs  ps|eiRli)|)r()[[)lietas: 
CuiTP  ad  S.  Iacol)[iiin.  5)lil"  liid^t,  gfel,  flif;  de  Franeis[c(j,  Augii[stiiio,  de 
Apostolis,  propheti.s,  Ia§  fic  fvom  fein,  ba  mit  non  sunt  Christiani,  sed  ut 
iion  sit  nt  P|auliis  probus,   sed  ^engc  fic^  an  (5()riftuin,   qui  ivit  jc.  ad  hoc 

5  oiunes  siiimiK  vocati,  sed  non  curamiis.  Contra  huuc  art|iculiitn  opponit  sc 
totus  niundufi.  Eo  retento  victus  Satan.  Si  econtra,  vieler.  Ideo  Satan 
meint  ben  art|i!el:  ubi  lucet,  concnlcatur  pedib[us.     Econtra. 

'Multa   habeo'  JC.      Ibi  habetis  4ocum,   qui    sie  sonat:  'Habeo'  3C.  ^oi)  ic,  12 
*,scd.'    liiuni  Tex|tuni,  quem  praedicavit  de  p|eccato,  iustitia  et  iudicio,  ^ette 

10  gerne  oufgeftjrid^en  unb  bentli(^er  gemad)t,  'sed  non',  inquit,  'potestis'  jc. 
^ä)  lüil  ijfjn  nur  angeftoc^en  ^  {)atien  unb  fparen,  donee  venerit  s[pintns 
p|ai)ctus.  Et  hoc  U)Co  foede  abusi  sunt.  Si  non  ])his  haberenius  quam  scrij)- 
|ttn'ara,  Christus  dixit:  'multa'  }c.  Ideo  oportet  te  credere,  quae  couchidit 
papa,   concilia,   patres,   quia   Christus   dixit  jc.      Ideo   etiam  discendum  non 

15   sohuu,  quid  Chriiätus,  sed  etiam  ut  te  loe^reft,  dicit  se  nuilta  iiabere  et  ltii( 

3  nach  Jein  stellt  »nb  ertvagcn  \o  »iet  ^unsctä  butft  67;  ß  nacli  victor  steht  est  »7) 

8   Multa    habeo  2C.  sp  r  9    mich    sed    steht   non    potestis  K.  sp  iudicio   Sj)   über  (p) 

12  über  abusi  steht  papistae  sj)  12J13  nach   scrip|turam  sieht  cur  sj)  13  14  concludit 

■niit  concilia  durch  Strich  verb  sp  14  über  papa  steht   docet  sp  15  nach  loc^vcft  steht 

contra  diabolum  sp       nach  liabere  steht  quae  dicat  sp 

')  ^ä)  iBtt  tjijW  nur  oiigeftodjcn  fiaben  (unten  Z.  26).  Das  Bild  kommt  vom '  Wein 
anstechen ,  vyl.  DWth.  1,  4T7J8,  wo  ivtiterc  Nachweise  aus  Lutimr. 

N|  über    Un§    unb    auffer    Un§.      Ita    discernendi    sunt    Christiani    ab   hominibus 

probis.  S)o  toirftu  nic^t  burc^  frumfe^t  gerecht  gebenden  ]\v  iDcrben.  Esto: 
omnes  sancti  prophetae,  apostoli  f^nbt  frum  gelueft,  fie  fljnbt  bo  mt)t  fel)n 
ß^riften  JBUrben.    Paulus  onmi  praedicacioue  et  {)assione  non  est  Ciu-istianus 

211  factns,  sed  tide  in  Christum,  ita  omnes  saucti  per  Christum  fiiint  iusti.  Scn 
ortidel  fan  ber  teuffcl  nic^t  Ic^ben,  ben  bo  ^at  er  üerloren,  si  ille  articulus 
floret.     Ideo  non  immerito  contra  ilhun  articulum  pugnat. 

'^ä)  '^abe   eud^   noc^   öiel   jtö  fagen,   ^r   !onnet§    aber   nit^tsoti.  1.;, is 
ertragen.'    £)0  \)at  t)r  el)n  fpruc^:  'Habeo   multa    vobis   dicere.'    Hunc 

2r,  textiim,  quem  praedicavinuis  de  peccato,  iusticia  jc.  ben  f)ettc  er  gerne 
tt)et)tter  an^geftvic^en,  sed  nondum  est  tempus,  er  l)at§  l)l)n  angeftoc^en  usquo 
ad  s[)iritiim  s^anctum.  Hunc  textum  torserunt  Papistae  (j.  d.  ©olbe  bie 
!l)r(^e  ni(f)t  me^er  toiffen  ben  ß^riftus  unb  bie  apofteln?  Nam  Papa  habet 
autoritatem  decernendi  ultra  illud,  quia  habet  spiritum  S[anctum.    S)o  muffen 

18  .Sancti  sua  iusticia  non  sunt  facti  ro  r  19  nach  passione  steht  sua  sp  23  unten 
ajft  Seitenrande  steht  Vide  quaiitum  Cliristiaiuis  excellat  liomineni  ciuiliter  iustinn  (IHKl- 
STIANUS  ro  r  25  de  (Cri/)  über  u.  steht  et  iudicio  sp  ben  ^ette  «  c  in  et  ^etteS  sp 
26  ou^acftric^en  (^obcn)  über  est  steht  erat  sp  nach  ^^n  steht  oüe^ne  sp  28)29  Contra 
Papistas  ru  r 

24* 


372 


^rcbigten  bei  3oI)re?  1531. 


R]  boä)  ha  fon  et  dat  valete.  Ideo  diciint:  illiid  est  simplex  res  de  j)|eccato, 
iustitia,  iudicio,  quasi  hoc  an  fd;ut}cn  jeriffctt.'  In  toto  papiatu  ne  uiiiis  est, 
qni  adhiic  hodie  linnc  textiun  iiitelli!;at^,  ([nod  dominus  dicit:  'Hab|eo'  jc. 
bnS  ift  ttiiir,  sed  non  dicit:  liabeo  multa  alia.  Ipsi:  V^os  liabetis  in  Euangelio, 
hü'i  man  fol  etlliQö  anber§  leteit.  Non.  Velim,  qnod  nuilta  docerent  e  f, 
s|piritus  sjancti  eingeben,  sod  sul>  verlio  'öief  U)OÜeu  ftc  einfuren,  quod  alia, 
hoc  non  3C.  Ut  iam  in  Comitiis  Ang[ustanis,  q|uauquam  in  Eiiangelistis 
clare  dicatur  de  2  spociebus,  tarnen  S[piritus  s|anctus  ecclesiae  etngefpVOC^en 
unb  gefc|t  1  speciem^,  qnia  Cliristns  dicit:  'Multa''  2c.  ©ol  ba§  ba  t)er 
btencn?  ©O  muft  man  fo  JU  ^!^n  fogen:  Imponite  perspicilla*  jc.  uum  idem  lo 
301)16, 14 'muha' et 'alia' ?  Infra  etiam  dicet:  'nie  clarifLicabit',  'de  meo\  'non  de 
se  loquotur.'  S[pintus  sjanctus '^at  ein  nto§,  lote  Irett  er  prcbigen  fol,  et 
uon  U)el)ter.  Itaq[nc  ec|cle8ia ,  quae  aliter  docet  quam  Christus,  non  est 
Christiana,  sed  be§  Sjeufelö  leibige  !^uv.     Ecclesia  Christiana  ntat^t  lool  biel 

1  illnd  c  in  illa  sp  4   Non  dicit,  liabeo  multa  alia  ac.  sp  r  6   nach   alia  steht 

possint  docere  sp  S  über  2  steht  duabus  sj)  9  über  1  steht  viiam  sp  10  perspicilla 
sp  über  (siipercill) 

')  quasi  hoc  an  fd)ul)cn  äetijfen  so  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  27,  319,  7(8.  ')   Vgl. 

Luthers  Ausführungen  hierüber    Erl.  Ausg.  30,  400 f.;  50,  68 ff.  ')    Vi)l.  Eeichstags- 

ahschied  von  Aurfshun)  1.530  §  38  (Neue  imd  ronständigere  Sammlung  der  Heichs- Abschiede 
1747,  Bd.  J  S.31-2):  3Iu§  beut  erfolgt  oiicl),  bag  bie  Pljriftlic^e  flircf)  qu§  ®infpteii|ung  bc? 
^eiligen  ©oifte-S  unb  guten  Utjod)en  I)el)t|am(id)  georbnet  unb  gebotten  t)at,  ba§  einem  jegtidjcn 
ßÖttften  =  3Jlen(d)en  auffevt)atb  bcm  Sfefe  l^altenben  Consecrantcn ,  &a§  fjod^hjutbig  Sactament 
adcin  untev  bet  (SJeftnlt  be-J  SProbS  gereicht  ttierben  ioH.        *)   Vgl.  unten  7j.  24. 

N]  iD^r  l)n§  ou^  toljeren.    |)ie  macfit  ftc^§,  fie  tooUenS  ntt)t  bent  fpruc^  ftoffen,  is 
scilicet  ba§  (i^viftuS  noc^   öil   3tt)   leren   i}aU   unb   fe^   e^n   fd^lec^t  btngf 
peccatum,  iusticia  jc.  sed  maiora  sunt  ab  illis  expectanda.    Hie  sitis  sapientes. 
Christus  dicit:  '^s^  ijaht  mäj  noc§  öil  ^ttfagen,  ba§  ift  tnar.    Non  dicit:  ^ä) 
l^ahi  enä)  noc§  üil  anber§  leren,    äßen  ftc  mir  Diu,  öil  irolten  leren,  libenter 
ferremus,  sed  aliena  docentes  uolnmiis  audire.     Ita  in  Coniiciis  concluserunt  20 
öon  et)niprcc^ung  be§  l^et)[Ugen  ge^fteS.     Vera  est  utraque  speeies,  sed  quia 
Spiritus    et   ecclesia    luutavit,    ideo   non   utendum,    Quia   habeo   vobis   multa 
dicere.     6t)  fl)ure  n^ur  ben  tejt,  ba§  bi($.     Ego  respondeo:   Runder,  fecjt 
e^n  brt)I  uff  bie  na^en.'    Sßil  unb  anber§  leren  ift  nic^t  eljn  bing.    Nam 
sequitur:  S])iritus  meipsum  dcclarabit,    de  nie  sumet,    er  gi6t  el)n  mo^,   iDie   25 
toe^t  er  prebigen  §oI.    Et  impii  Papistae  gloriantur  ecclesiam  habere  spiritum 

15  nach  {(itui^  steht  ön§  rn  17  über  sapientes  steht  prudeiites  sp  18  MVLTA  ro  r 
21  vor  Vera  steht  diceiites  sp         (ätjnftJterfiung  be§  gc^fteS  ro  r  23  nach  bi(i§  steht  K.  ro 

24126  Söil  bis  got  U7it  ro 

')  fccjt  e^n  brt)I  uff  bie  nagen  so  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  12,  307,  2j3  ®o  l)et)ffe  t)t)n 
prallen  auff  fetsen,  ba§  et  fet)cn  funbe;  vgl.  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  7,  629,  18;  14,  418,  21; 
1.-,,  HC,  17:  rgl.  Thiele   Nr.  90. 


9Jr.  39  [7.  Tlai].  373 

R]  m^cr,  sed  non  aliter.  Sic  de  iiiio  ai-t|ioido  iu8tif|ic;itionis  fan§  auff  tltanc^evlcl) 
h)et§  bü  Don  prebigcn  ut  loanLnes  In  Apo[calypsi  i)lura  locntus,  quam  iu  hoc 
ft^et,  sed  semper  mansit  t)nn  bcm,  baS  alle?  Ijcngt  am  laml.  9)mcr  auff  bcr 
Ban  nianet'  Christus,  agmis  dei  legitt,  ba3  i|t  iDoI  Diel  gcprebigt,  sed  est 
s  idem,  ba  ligt§  an.  B|onas  praedicator  tan  öon  einer  ^ad)  fur^  teben,  postea 
beutltc^er,  postea  toeiter  mit  giutem  ejemjjel,  ut  dioitm-  esse  brevem  et  h)ngam 
praedicationem.  Sic  lurista  potcst  de  lege  dicere  multis  vel  paucis.  Sic 
aurifaber.  Sic  hie:  debemus  esse  divites  in  verbo  dei  ut  Pau[lus,  sed  ne 
au§  ber  6an  3C.    Sic  hie:  si  diu  hie  praedioarcni  de  p|eccato,  institia  jc.  sed 

10  nondum  \ti)ia,,    sed  qui  veniet,  ber  fol»   eud^  fein  auftreid^en,  ut  intelhgatis. 
Ideo  intdligite  hunc  locum  sane.    'SBieP  non  !^cift  'ct|h)a§  onbcrä',  s|piritus 
s|anctus  docebit 'niulta'  i.e.  rei(^Iid^,  quod  brevibus  gegeben  '^a6e,  ut  is  ad 
Eb|raeos  accipit  unum  locum:  'luravit'  unb  ft^mibct   bie   fprut^C  ju'^auffc  in *''',•  .^^ " ' 
veteri  Testa[mento,  si    inspicis,    est    idem   versus.    'Multa'  dicit,   sed   non 

15  'aliud'.  Sed  Papa:  qiuanquam  praedicavit  Christus,  ut  in  se  credatur.  Sed 
über  bo§  ^aben  S|ancti  patres  orbinirt  ge^orfam  k.  et  sie  gießet  hai  mit  fein 

2  Apo:  r  *  über  divites  sieht  ad  C'oi  sj)  10  nach  nondum  stellt  estis  sp  13  Eb:  r 
16  nach  ba§  fl.)  steht  dicit  Papa  sp      ba§  mit  jetn  c  in  ba§  feine  mit  ein  sp 

')  Quff  ber  bon  manet  (vgl.  unten  Z.  9  au^  ber  banj  häufig  von  iMther  gebraucht, 
vgl.  Umre  Ausg.  Bd.  7,  679, 1,  wo  weitere  Nachtveise  und  Belege.    Vgl.  Thiele  Nr.  286. 

N]  s[anctum.  2)q§  tft  luar,  sed  non  habet  illorum  sj)iritum,  fünft  ift  fie  et)ne 
ijuxe,  sp[iritus  s^anctiis  moc§t§  »rol  melier,  bod§  nid^ts  onberi.  (fr  !an  tool 
öon  e^ner  lere  mancherlei)  tt)et)fee  reben  et  tarnen  idem  est,  sicut  Apocalipsis 

•M  iam  varia  docet,  tarnen  semper  illius  scopus  est  de  agno  illo,  qui  adoratur, 
6et)  bifem  lamB  Bleibet  er.  6r  pxeh\a,t  tt>ol  öil,  e-3  ift  aber  ba§  felbige.  Ita 
bonus  praedicator  potest  paucis  primo  [)raedicare,  deinde  lacius  praedicare 
unb  )3rebigt  eljn  bing  ml)t  furc,5er  unb  langer  prebigt.  Sicut  luristae  unb 
goltfd)mibe  funnen  oufe  et)nem  gefecj,   golbe  bil  machen.    Ita  nos  debemus 

25  esse  abuudantes  in  verbo  dei,  sed  tarnen  idem  docere.  Ita  hie  Christus: 
^ä)  l)a6e  lool  angefangen  de  peccato,  sed  cum  venerit  Spiritus  s^anctus,  ber 
fol§  toet)tter  au%  ftret)(^en.  Valeant,  qui  dicunt:  ©er  l^el)[lige  gieift  fol  noc^ 
bil  mel)er  leren.  Quid  est  'öil  me^er'?  §e^ft§  et»oa§  anberS?  %o  leugeftu: 
bil ,   Dil    ^ol   man   leren ,    sed   nun  aliena ,   sicut   autor   epistolae   ad  Hebreos  ^cbi.  7,  n 

30  Psalmoruin  dicta  explanat:  'Tu  es  sacerdos',  tota  fere  epistola  est  et  tamen 
eadem  sentencia  Davidis.     Ita  si  qui  dicunt:    Christiani  debent  bona  opera 

78  t)\ixt  bis  anber§  unt  ro  19  Status  libri  apocalipsis  ro  r  20  unten  am  Seiten- 
rande steht  Multa  liabeo  vobis  dicere  sed  non  potestis  portare  Contra  papistas  gloriantes 
ecclesiam  habere  autoritatem  (ultr)  supra  uerbum  ro  21  Multa  scripsit  Joannes  in  Apo- 

cälipsi  attameu  omnia  ad  agnura  respiciuut  ro  r        23  nach  ^jtebigt  fl.)  steht  boc§  ro       über 
Sicut   steht   A   simili   ro  Abunde    docere    possumus    mm    tarnen    alieua    iiilrudueere    ru  r 

25127  Ita  bis  ftte^i^en  unt  ru         28  JIVLT.\  ro  r        2'J  Status  epistole  ad  Uebreos  ro  r 


374  ^tcbinten  bc?  3a{)vc?  1531. 

R]  et  probat  per  hoc:  'Multa'  jc.  Et  sie  scribunt,  quod  hactenus  multa 
revelata,  ut  quod  Mar|ia  uon  concepta  in  p|eceato  originaii.  Tu  vero  duc 
mihi  quinque  locos  jufelt\  qui  alteri  non,  si  jufatneit  tragen,  est  ideni.  Sed 
quando  tu  doces,  quod  per  ordincm  acquiris  secundum  bap|tismum  et  ut 
puer  jc.  £)a§  l^eift  anbetS  prebigt  jc.  et  nou  omanda  hoc  loco  jc.  quia  5 
Christus  dicit  se  ad  p|atrem  rc[dire.  3<^  fol  IHtcf)  troften  alienae  fiomfett 
et  tu  btd^  be§  mouachiatus,  haB  t)et[t  simpliciter  Christum  uegare,  @§  ftt)en 
öiel  gleic^niä  iu  creatjuris,  quae  nou  sunt  in  bib|liis  ut  de  lap[idibus  vel 
alia  re.  Illam  adducere  possum  et  aptare  ad  meum  propositum.  S)a§  meint 
«öm.  12, 7  (5anct  Sßoul:  qui  ItJtl  ein  meiftcr  fein  intorpreitationis  scrip|turae  Ro.  12.  JC.  10 
ut  si  velim  praedicare  de  Ab|raham  immolaturo  jc.  «piod  servi  jc.  ba§  tan 
1. 3)io|c22, iff.ic^  dupliciter  prebigen:  1.  ut  ludaei:  qui  se  left  fopffen,  feret  g^en  ^tmel. 
Azina  ttaven  bie  5  flenne.  £>ie  fol  man  auffc^Iagen.  Sed  mens  est  dei  mons, 
quod  meum  opus  g^et  in  fide,  ba  got  fi^et,  bü»  ift  non  contra  fidem,  sed 
cum  fide.    'Aziuus',  fromleit  auf!  erben,  ift  ber  6fel  mit  bem  fned^t,  aEein  's 


2  nach  concepta  steht  sit  sp  4  über  tu  steht  papista  sp  5  nach  puer  steht 

per  baptisniuin  innocens  redditur,  sie  tu  per  ordinem  sp       nach  omanda  steht  ista  doctrina  sp 

über  hoc  steht  i.  e.  per  sp         10  Ro.  12.  sp  r         11  nach  immolaturo  steht  Rlium  sp       vor 

quod  steht   et  sp  12  Abraham  imolat  Isaac  je.  sp  r  13  vor  Aziua  sieht  2.  sp        nach 

oujjiiitagctt  steht  non  in  montem  ducendus  sp      über  dei  mons  steht  Moria  sp 

')  duc  aufelt  d.  i.  'führe  ins  FeW,  vgl  BWth.  3, 1478. 

N)  facere.  Patres  sancti  dixerunt:  si  caste  et  obedienter  vixeris,  salvaberis. 
5)o§  ift  on(^  ötl  geprebtget,  oBer  el  ift  anber§  geleret.  Ita  variae  doctrinae 
de  somniis  niouachorum  prodieruut.  ^^  fprec^:  3c^  gefte^e  b^r  tüol  biü  §hJ 
prebigten.  Quilibet  dictum  pro  suo  spiritu  enarret.  Sed  si  iusticiam  et 
operum  merita  proclamaveris,  "()&%  "^ellft  ittc^t  tili  me'^er,  ^onber  anber§  au 
geprebiget.  Nam  scriptura  proponit  Christum  mediatorem.  ^^  fol  mtd^ 
el)ner  fremBben  frum!et)t  troften,  bte  m\)x  nic^t  geU)a(f)fen  ift.  Tu  autem 
venis  et  propriam  iusticiam  doces.  Sa§  '^et)ft  ntc^t  üil  mc^er,  fonber  ettoa§ 
anbcr§  jh)  prebigen.  Ergo  2)lo  leugft.  Concedo  quidem:  6§  fielen  bil 
glel)c^ni|,  bie  l)n  ber  fii^rtfft  nic^t  fte!^en,  illa  tamen  possum  applicare,  esto,  35 
Möm.  Vi,  7  quod  Christus  non  dixerit.  Ideo  Panhis  dicit,  ut  secundum  analogiam  fidel 
fiat.  (Sr  fe'^C,  ba§  ft^  re^me.  Ut  hi,storiam  Abrahae  et  Isaac  possum 
applicare:  Servus  mansit  sub  monte.  Impii  dicunt:  Qui  se  occiderit,  iustus 
est.  Non,  sed  hoc':  Mons  ille  ift  gote§  ttjort^,  bo  fe^e  ic^  got,  rebe  m^t 
got.     Servus  autem  et  asinus  ift  bie  gutte  Wxd  unb  frumfet)t  uff  erben,  30 


18  Somnia  papistica  non  sunt  Multa  sed  aliena  ro  r  21J22  Nam  bis    bte  unt  ro 

24/25  Allegorie  Similitudines  et  addiciones  secundum  analogiam  fidei  addende  ro  r       25  apllicare 
27  historia         28  über  occiderit  steht  ita  sp         28J2U  Allegoria  historiae  Abrahe  Gene  22  ro  r 

')  Vgl.  zum  Folgenden  Unsre  Ausg.  Bd.  24,  401,  29ff. 


git  39  |7.  OJlntl.  375 

R]  fide  ascendenduni  in  iiiouteni.  Sic  alIeutl)Qlben  JU  t)ailbeln  in  .s<'iij)|tiiris,  ut 
haö  fic§§  ^ie^er  reime  et  non  sit  contra.  Ipsi  qiuicquid  doc|ucrunt,  i]at 
muffen  bcr  s[piritus  s|anctus  getljan  T)atien.  Non  est  seuteutia,  iil  dicas,  tnaä 
bir  tüol  gefeit.  Hoc  novit  dominus,  baS  öon  noten  ift,  quia,  si  ßiniplex 
r.  audiet:  'Arg|uet  de  p|eccato'  jc.  non  intelligit,  et  tameu  verum,  sedSoii.  16,8 
ijiiando  pracdicator  iia9  nufftrctd)t,  quid  p|cccatuni,  institia,  iudiciuni  fct)  et 
transitus  ad  p|atreni,  tum  intclligunt  hominis.  Ibi  füret  CV  glcidjlü'j  Ullb 
fpriicfj  bu^U.     Sic,  inquit,  s^piritus  s|anctus  faciet. 

Ita  rcsponde  ncbiulouih|us:    (||uic(]uid  eis  incidit,  \)a?^  fol  1)1)11  s|piritus 

lü  s|anctus  "^eiffeu.  Vide,  ne  quid  aliud  praedicetur,  libenter  audio  uilb  l)l)e  mt)er 
ic§§  !^ore,  eo  libentius  jc.  sed  quando  aliud  doces,  uolo  audire,  Io§  bid)  lütf)t 
Bringen  a  transitu  jc.  Ita  ba§  fid^e  aUS  ba  tjer  reime  ad  trausitum  patris. 
P|aulus  non  potest  de  b|onis  operib[us  praedicarc,  nisi  intermisceat  (ideni. 
Ut  de  servis  loquens,  sequitur:  sicut  Christus  fecit,  seraper  adiungit  Christum. 'ipii- e.  5 

15  Sic  oportet  rae  praedicare  opera  charitatis  nee  possum  aliter.  Tu  serve, 
fac  JC.  sed  per  hoc,  inquam,  non  fis  Christianus.  Si  non  adduco  simul  \>a§ 
j^eubtftiud,    erit    scandalosa    praedicatio.     'Multa',   ^Q    fo   ferne,    ba§   nic()tö 

2  über  contra  sieht  ba  loibber  sji  11  (et)  eo  12  nach  transitu  sieht  Christi  ad 

patretu  sp         14  Paulus  quoniodo  praedicet  de  operibus  hji  r 

N]  bai  joHen  h)i)r  f)t)nuntcn  laffcn.  Tta  Mons  iile  et  servus  aliud  est  quam 
ille  in  Genesi   et  tarnen  secundum    aualogiaiu  fidei  formatur.     Iinpii  autem 

20  plumjjen  bre^n  not^  t)rem  gutbuntfen  unb  luoEcn  mad^en,  trag  l)n  gcfcHct.^ 
51el;n,  Sic  mogft»  Irol  ouftreljc^en  lüOOOO  verbis,  modo  sit  secundum  fidci 
regulam.  S)a§  tne^^  ber  !^err  irol,  nam  haec  concio  de  peccalo,  iusticia, 
iudicio  a  paucissimis  intelligitur.  Ideo  multis  est  exponendum,  ba§  bte  Icut^e 
borftet)en    per    allegorias,    beutuiä    unb    ft)rU(|e.      Ita    ut    nihil    plus    tamcu 

25  doceant  quam  Christus.  Valeant  im[ni,  qui  se  patrocinantur  hoc  dicto. 
2Ba§  fie  nur  leren,  ba§  ^ol  ber  %eilige  g[eift  fet)n.  5lel)n,  ego  volo  libenter 
te  audire,  si  raulta  docueris:  si  alia  autem  vis  docere,  nolo  te  audire.  §utte 
bic^  bor  beme,  ber  anber§  prebigt,  scilicet:  Qui  multa  praedicant,  possunt 
tarnen  idem  docere.    Den  tan  iä)  bod§  niij^t  bon  ben  gutten  tneriJen  leren, 

30  nisi  adducatur  scriptura  de  fide.  Nam  cum  Paulus  de  servis  et  mulieribus  2C. 
praedicat,  semper  introducit  exemplum  Christi.  Si  hunc  articulum  non 
applicaret,    %o   fonbe§   e§   gar   nic^t   fcefte'^en,    nihil   efficeret.     Ergo   notate: 

21  über  100000  steht  ducentis  millibus  sp  22  Scriptura  multis   uerbis  exponenda 

est  ro  r         27  multa  unt  ro       alia  unt  ro         28  (non)   possunt 

')  plumpen  btc^n  no(|  t|tem  gutbiinrfcn  imb  hJoUeii  madjcn,  toaa  qn  gefcUet  gans  ähnlich 
Unsre  Ausg.  Bd.  17^,459,  23124  bie  ()l)nct)n  plumpen  unbejunnen,  nd)ten  nid^t,  ob  eS  ®ott  ijahen 
tootle;  vgl.  Bd.  16,  438,  5/6  blumppen  ^in  ein  ut  rusticus  mit  ftiffctu  und  die  (msführliehe 
Bemerkung  dazu;  vgl.  auch  Bd.  33,  687  zu  S.  605,  10.  Weitere  f^clle»  iu  Uiisrer  Anxg.  1kl.  0, 
247,  15;  7,  677,  25;  8,  166,  30;  S.  353,  24;  15,613,  30;  S.  755,  10;  16,  34,  13;  S.  70,  20;  S.  111,  24. 


376  l>rrbiglcn  bc§  Sn'^teä  1531. 

R]  aiibcr?  jel),  vel  ba§  Itiibberfpicl.  'Non  portare'  i.e.  si  etiam  iam  mnlta 
praodico,  g^ct»  CU(^  boc^  nid^t  ein,  iidii  intelligitis.  Intellectus  est  magna 
])ai-s  nieraoriae,  tuen  ClB  baS  betftfjct  2C.  loqiiitur  de  rebus  diflficil[ibus  et 
niagnis:  quid  ergo  iactant,  quod  ex  hoc  l|oco  plures  leges  facere  possunt? 
Nuiii  gravis  res  gerere  cappam?  6.  edere  pisces?  ber  menge  ^al6en  tDtrb§  ■■ 
jd^toer,  sed  ein  iglic^er  an  t)l)m  felbcr  nic^t.  'Non  potestis'  i.e.  ift  \olä)t 
fjotie  fünft,  e§  gclioret  ba  jrt  ein  meifter,  qui  aufftreic^en  k.  quali  doctore 
indigeo,  ut  6.  non  edam  carnem?  Num  gentiiis  et  T|urca  non  posset  iiaec 
praecipere?  et  ipsi  d|icunt,  ba§  bing  fe^en,  quae  non  portati  queant,  'sed 
non  pot|estis':  non  potestis  foffen.  Doct|rina  facilis  fidei,  sed  jto  fciffen  'o 
ift'3  f^toer,  quia  difficil|limum,  ba§  einer  Don  ftc^  feitet  trette  unb  ertoege, 
(juod  aliena  iustitia  salvetur.  3;<^  fol  meinen  f)eitigen  manchen  ftanb  laffen 
faren  et  adhorere  tide  transitui  ad  patrem.  Res  est  abscondita,  quid  dat? 
verbum  tantura,  omnia  deserenda  unb  itBer  bem  verbo  Ijeib  unb  leben  loffen. 
Natura,  Sjeufel  ift  ha  rtibber  et  Rottenses,  ba§  anber  narrentoierd  ift  el)tel  is 
lcl)plic^,  fic^tbarlid^  bing,  feriae,  vestes,  loci,  esus  jc.  ha^  ift  h)t)I  jU  rechen, 
quando  lacobi  festuni  jc.  et  qua  veste  utendum.  Illum  s[piritiun  S|anctum 
muffen  toix  ^^n  n'^emen.     Christus   non  dieit  de  aliis  docendum,  de  multis 


3  ct§  6a§  c  in  einer  ein  bing  tnol  sp  Intellectus  maxime  adiuuat  memoriam  sp  r 

5  nach  6.  steht  feria  sp         7  über  qui  steht  bcr§  sp         S  nach  G.  steht  feria  sj>       nach  Num 
steht  puer  sp  9  über  queant  steht  imperso[ualiter  sp  11  nach   erluegc  steht   ftc^  sp 

13  ad  sp  über  patrem         16  vor  feriae  steht  vt  sp         18  vor  de  (2.)  steht  sed  sp 

N]  '^ä)  ^ab  euc§  noäi  bil  ju  fagen',  ^o  fern  e§  nii^t  anber§  ift,  §o  ^Jtebige 
nur  öil.  20 

30I).  16,  :•-'  'Sed  non  potestis  portare  modo.'    Nara  plures  non  possunt  intelli- 

gere,  raulto  minus  conservare.  Nara  intellectus  est  bona  pars  memoriae. 
6'^riftuy  rebet  bon  groffen  fachen,  bie  bo  fc^toe'^er  fljnbt,  bie  fie  nic§t  bor= 
nemen  tonnen.  Quid  faciunt  Papistae?  Qt)  e§  ift  et)n  fc^toe'^er  bing  an  t)m 
felBer:  Cucullam,  piscibus  vesci,  nod^  ber  menge  ift§  fd^toerl^er,  sed  Christi  25 
doctrina  noc^  ber  !unft  ift  fie  fc^tüelier,  bie  barff  eljnen  ouftrel)(^en.  ^ifc^ 
effen,  fetjren  ift  groffe  fünft,  ba»  Surcfen  unb  !^et)ben  Irol  tragen  fonnen. 
Haec  autem  doctrina  Christi  eciam  apostolis  est  intoUerabilis,  jlt)  fd^hie^er 
Jlt)  tragen,  quanquam  ben  piis  est  difficilis.  Ardua  res  est  seipsum  abdicare 
et  mortificare  unb  mu^  m\ä)  Mengen  an  bo§,  ba§  ic§  tniber  f^ufe  nod)  fe'^e.  30 
2Ba§  ift§?  6^riftu§  ift»  jum  tiater  gangen,  hoc  non  video  et  tarnen  illi  fidere 
debeo  unb  mu^  an  ben  fi(|tlic^en  tncrfen  ablaffen  et  in  nudo  verbo  vivus 


22  Nam  bis  memoriae  unt  ro       Intelligen^cia  ro  r        26  imteti  avi  Seitenrande  steht 
Intellectus  bona  pars  memoriae  ro  Non   potestis  portare  2)er  5pa))iften  ttetumc  fljnbt  nicf|t 

((^toc^ct  JW  trogen  ro         28  est  intoUerabilis  unt  ro        29130  Ardua  bis  (e^e  unt  ro        2'J  Cliristi 
doctrina  ardua  est  indiget  spiritu  sancto  Papistarum  soronia  non  item  ro  r 


9Jt.  39  [7,  ?Jlnil.  377 

R]  diviter.  Et  lo(iuitur  de  rebus  diflleillimis,  rjiiae  Apostoli  tion  pot|iienint 
portare.  Ibi  vocat  'spiritum  veritatis'  et  'qui'  }C.  et  hoe  mit  foilb|er= 
licf)ent  flci§.  Nos  d|icinuis  bcn  reii^ten  getft.  Dabit  vobis  veram  doctrinam. 
Vocabiilimi  'loarl^cit'  ponit  iit  i.s,   (|Ut  vidit,   quid   socuturum  esset:    multos 

5  surreeturos,  qui  omnes  d|icereut 'geift',  ut  in  Coiuitiis: '(Siuj^jred^ung  s^piritus 
sancti.'  ^  Tales  liabebitis  multos.  Sed  meus,  quem  raittam,  dicetur  s[piritus 
s|anctus  veritatis,  qui  doctjrinam  doccbit,  in  qua  !ein  falfc^e§.  Tu  noli  q|uic- 
(juam  scire  iiisi  de  s]piritu  veritatis  i.  e.  qui  praedioat  de  lesu  Christo.  Si 
aliter,  est  ein  liigcn  geift,   er  [tel  fi(^,  h)ie  er  Inolle,   quia  s[piritus  sjanctus 

lü  fol  bie  toar^eit  leren.     Et  domimis  est  'via,  veritas',   spiritus  veritatis,   qui^oo.  u,g 
aliud  non  facit,   sed  left§  fiel)  ber  Icre  bleiben,   quam  dominus  dedit,  lDet)ter 
unb  beutlic^cr  maä)  er§  aujftrei(^cn  tjnntuenbig  per  illumiuationem,   externe 
per  praedicationem.    Sequitur  ein  feiner  2!ejt.    Ibi  iterum  distinguit  spiritus: 
omnes  falsi  spiritus  veniunt  a  seipsis  et  docent,  (juod  finxerunt,  et  loquuntur 

15   ex  seipsis.    Sic  dicit  Christus  de  diab[olo  8.  cap[ite:  'quando  de  se  loquitur,  3oi).  s,  44 


2   Spiritus   veritatis  sp  r  213  ntit  über  fonb|ertic^em  3  d|icimus  bis  geift  unt 

4  Spiritus  veritatis  sp  r  7  in  über   qua  10  nach    via  steht  vita  sp         loan.  14.  sj)  r 

12  mac^  c  in  mag  sp  14  über  a  seipsis  steht  quem  pater  mittit  ic.  sp       Non  loquetur  a 

seipso  sp  r         15  de  (1.)  über  diab[olo       «4er  cap[ite  steht  loan.  sp       loan.  8.  sp  r 

»)    Vgl.  oben  S.  372. 

N]  mortuusque  herere.  S)a§  ift  ber  natur  fc§lüef)er.  Papae  autem  mandata  per 
se  non  difficilia,  sunt  enira  omnia  visibilia:  fosta,  ieiunia,  CucuUae,  plattae  jc. 
@t)  toie  fd^toe^er  tftä.  9Jarren  yi)nbt,  bie  ben  '^Lciligen  gieift  r^uemen  unb 
ntacfien  ben  leut^en  el)ne  na^en.^     Ulis  respondeo:   Non  est  tuus  spiritus 

20  S[anctus.     Non    enim    dedit    tibi    potestatem   alia   docendi.     'Cum    veneritaofi  le,  i3 
paracletus.'    De  hoc  spiritu  s[ancto  audivimus  in  pentecoste.    @r  "^etlft  ^n 
ct)nen  'gel)ft  ber  toar^etit'  i.  e.  uff  gut  beucjfei)  'ben  rechten  gcl)ft',  ber  euc^ 
nic^t  anber§  ben  redfit  leren  tt)t)rbt.     Est(|ue   antithesis   contra   omnem   hypo- 
crisim  et  sectas.    S)en  bie  gancäe  toelt  rl)nntet  fic^  be§  gel)ft§  et)nfprcd^en. 

25   £)en  gcl)ft  \VX}1  id)  tuä)  nic^t  fc^iden,  sed  spiritum  veritatis.    Responde:  @el)ft 
l^t)n,    get)ft  ^tx"^,   ego  nuUum  spiritum    habeo  quam   veritatis,   qui   Christum 
Hiesum    praedicat:    si    aliud    praedicat,    est    spiritus    mendacii.      S)en    sokis 
Christus    est   mediator,    'via  et    veritas'.     £)er   get)ft   ber   toarl^eljt   mQg§    iDolSoD.  h,6 
loct)tter  au§reben,  sed  tarnen  nihil  aliud  proferre.    'S)et  to^rt  eud§  le^tten 


16    (illo)  herere  17  onniia  (difl)  21  nach   paracletus  steht  S|)iritus  ueritatis  sp 

22  Spiritus  ueritatis  ro  r  22123  ben  bis  teii^t  unt  ro  25  nach  ®en  sieht  felbigen  sj) 

26- Sulus  dei  spiritus  ueritatis  spiritus  ro  r 

')  madjen  bcn  tcuttjen  e^nc  nofien  r(ß.  oben  S.  S8,  ii  und  Bd.  lo''  NacUr.  zu  S.  I4i,  4. 
2)   Vyl  oben  S.  373,  13. 


378  ISrebiglcn  bc§  ^af)xei  1531. 

R]  mentitur.'  Sic  lionui  ((uaiulo  Je  se  et  ex  se  loquitur,  fo  Icugt  et.  Non  lerc 
bic^  bran,  quandd  quis  dicit:  s[piritiis  Sjanctus,  .s[piritii8  s[aiictiis.  Sed 
s[piritus  S|auctus  loquitur,  qiiod  audit.  Ipse  loquetur,  quod  nos  et  pater  in 
caelis  loquimur.  Est  etil  l^Oi^et  ^ejt  de  Trinitate.  Verbuni,  quod  pater 
fpttc^t,  nemo  audit  nisi  S[pintus  s]auctus  7C.  S|umraa  S|ummarum:  con- 
clusuui:  s[piritus  ,s[anetus  hie  descriptus,  baS  ev  fol  Bleiben  fiel)  bei'  Icte,  ut 
Christiauus  praedicet,  ut  agnoscatur,  quid  fecerit  adventu  suo  iu  liumauitatem 
imb  afcfd^ieb  jier  mortem,  ut  füre  per  omnes  status  et  opera  et  super  illa  an 
3oi).  16, 14 g^iilto  f)engen.  'Clarif[ioal)it':  et  toirbs  melir  maä)tn  quam  ego,  erit 
praedicator,  qni  beuten  tan  unb  rcicfjltd)  bargeben,  nou  seipsum  aut  tuam 
vitam,    opcra,   sed   me,    si   aliud,    die   ista    verba   unb   ftl)C  auff  bem  toiort: 


3  über   uus  steht   ego  Christus  sj)  Triiiitas  sj>  r  !)   llle    me  clailf|icabit  »p  r 

10112  beuten  bis  y)liä)  um         11  über  me  steht  ME  sp 

N]  ^n  alle  h3Qr|l)et)t.'    'Neu  de  seipso.'    Sequitur  textus.     £)o  untetf(!^e^bet 
er  aber  bte  gcljfter.    Impü  spiritus  non  missi  veniunt,  reben  auf  ft{^  felBft 

Soft.  8, 44  loan.  8.  'Cmn  de  seipso  loquitur  homo,  mendax  est.'  Summa  summarum:  is 
hj^r  muffen§  un§  boran  nid^t  feren :  @el)ft,  ge^ft,  sed  ille  est  spiritus  veritatis, 
qui  uon  sua,  sed  haec,  quae  pater  et  ego  in  celis  concluseruut,  praedicat. 
Sublimis  est  textus  de  trinitate,  quomodo  filius  a  patre  et  deinde  spiritus 
sanetus  venerit.  Summa:  bet  %eifige  g[etft  ift  ol^o  befc^riBen,  ba§  er  Bei) 
ber  lere  ß^riftt  fol  BleliBcn  q.  d.  ipse  fecerit  morte  et  vita  sua,  'iia^  er§  fol  20 

30I).  16, 14 f:^uren  burc§  alle  toerd,  ftcnbe  ber  gancjen  »oclt,  borljn  fol  er  Bleiben.  '@r 
h)t)rbt  tntc^  öorllercn'  q.  d.  Ego  paucis  loquutus  sum,  @r  to^tbt§  aBcr 
borlleren.     Non  seipsum,  sed  me  exponet. 

Uff  boi  X^  ber  lt))i  ^r  rei^t  tl)Ue,  legam  Epistolam  hodiernam  Jacob.  1.^ 
et  pro  hac  epistola  praedicavit  Euaugelion  huius  Dominicae.    Vide  in  Euange-  25 
liis:  epistolam  recitavit  et  deinde  euangelii  partcm  huius  dominicae  praedica\'it, 
quod  suo  ordine  Euangeliorum  videbis  neque  hie  expectanda  est  Epistolae 
exposicio. 


13  nach  seipso  sieht  luqiietur  sji        Non  de  seipso  loquetur  ro  r  19l20  Summa  bis 

Heljten  tmt  ro      3)er  '^leilige  gc^ft  Blc^fit  toi)  bct  fc^tifft  ro  r 

')  Jak.  1,  16—21.     Vgl.  Erl  Ansg.  =  8,  277. 


mx.  40  [U.  Dioi].  379 

40.  14.  anoi  1531. 

^rebigt  am  Sonntag  ^occnt  3<'cunbttattiS. 

RJ  "Dominica  Vocem   Iocund[itatis,   quae  erat  14  Ma[ii. 

H[oc  E[uangelium  habet  duo  fturfe.    2)a§  furnemeft  est,  baB  ber  §|err 
Ijanbelt    de    praedicatioDe.     2.  quod  discij)[uli  dicunt:  'nunc   proverhiuin.'^ofj.  i6,29 
£iog  finb  alBer  rebe,   quasi  iam  intellex[isseut  ic.    S)a§  fcifcige  ftüd  ge'^ort 

h  auff  ben  9|au|cn  tejt,  qui  praeoedit,  quomodo  pati  persecutionem  et  niulta 
tolerare  et  quod  s|piritus  s[anctus  jc.  Non  g!^et  auff§  gefiet.  S)q§  IboI  lüir 
i|t  furnemen.  Sepc  auditis  orandum  et  qui  fol  ein  gepet  get^on  fein,  quia 
opus  etiam  unum  Clu'istianorum,  ut  dil|ig[eiiter  orent,  q|uanquam  saepe 
audjistis,  tarnen  necesse,  ut  saepe  iterura  incul(cem  unb  bertna^nc,  quia  inter 

lü  opera  Christianorum  est  difficil[limuni  orare  pro  fide.  Satis  dictutn,  quomodo 
credendum,  et  multi  possuut  loqui  de  fide.    Sed  corde  sie  fidere,  ut  loquatur  ic. 


1  loan.  XVI.  r  3  nunc  proverbium  erg  zu   Ecce  nunc  palam  lofjueris  et  prover- 

bium  sjy  5  pati  (et)  Cum  tarn  sepe  repetat  et  inculcet  eadem  scriptura  sp  r  7  auditis 
bis  9Ct)et  unt  darunter  steht  vide  infra  fol.  121  '  sp  8  oben  am  Seitenrande  sieht  de  pre- 
catione  sp        Ürigo  supplicatiouum  in  hebdo[made  rogatiouum  in  Colloq.  8.^  sp  10  über 

orare  pro  fide  steht  forte  sicut  credere  sp  Difficillimum  opus  orare  sp  11  nach  ut  steht 
aliquis  sp 

')  Dort  steht  die  Nachmiftagspredigt  des  Sonntages  Exaudi.  ')   WoM  Hinweis 

auf  einen  (nicht  mehr  erhaltenen)  Band  der  Rörerschen  Sammlung,  der  Tischreden  enthielt. 

N)  VOCEM  lOCUNDITATIS. 

lOAN.  XVI.    'Amen  amen  dico  vobis:   quodcumque  pecieritis     30^.16,23 

patrem  meum.' 

1.1  Duo   complectitur   hoc  Enangelioii:    1.   principale   de   Oracione,    2.   de 

verbis  apostolorum  de  parabola,  ba^  ftjnbt  aßet  rcben,  fteHert  fic§,  tanquam 
intelligerent  sua.  £>a§  toollen  lü^r  laffen  faven,  quia  non  ad  oracionem  per- 
tinet,  sed  ad  totuni  caput,  ba§  fie  gar  nic^t  öorfte^en.  Statuni  oracionis 
agemus. 

20  Sepius  audistis  per  annum  de  oracione  et  qualitate  oracionis,   lote  e§ 

feol  getan  fet)n.  Nam  principale  Christiani  officium  est  mt)t  jlei^e  Bitten. 
Etsi  sepius  audistis,  tarnen  est  semper  repetendum.  Sen  e§  left  ftc§  am 
aller  fc^inerftcn  lernen,  scilicet  fidem  facile  praedicari  potest,  aber  al^o  m^t 
bem  '^ercjen  t}n  nof^en  Beh)et)^en,   videmus,  quid  sit  fides.    Ita  in  oracione 

25  omnes  sumus  magistri,   sed   incipere  orare  in  tentacionibus ,   baB  ifl  arBel)t. 


I2il4  ro         15  Exposicio  ro  r        23/25  facile  bis  axbtlft  unt  ro         23  praedicari  c  aus 
praedicaris  sji       nach  potest  steht  de  fide  sp         24  vor  videmus  steht  tuuc  sp  25  unten 

am  Seitenrande  steht  Ärdua  et  difficilis  res  est  orare  ideo  non  potest  satis  de  illo  praedicari  ro 


380  ^rcbigtpti  be§  3a'^re§  1531. 

R]  ba§  finb  fid^  suo  tempore.  Sic  amlitur  statiiii,  «jui  orandimi,  intellectum, 
sed  anfnl)cn  iinb  bitten,  ba§  ift  grave.  Fucruut  quidam  ex  oratorib[ii.s,  (juod 
iion  labor  liuic  similis,  (jui  dicitur  bcttcil.  Ipsi  mogcn»  Öcvftonben  de  externa 
oratione,  quod  non  .soluni  fdjlüev  3C.  sed  corde  bran  ^^angcn  ift  difficilLlinuim. 
Cliristus  docet  multis  verbi.s  b|revissime,  quomodo  pctendum  unb  tüte  h)ir§  s 
foücn  angveiffcn. 
501)16,23.24.27  'Ameu'  3C.  'ut  gaud[ium.'    Postea  öerflcrt  er§  Leiter,   ubi  dielt: 

'Pater  vos.'  'Nou  ego  pro  vobis.'  S)a  fttjen  bic  ftücfe  ad  orationeni 
pertinciite.K.  1.  ba§  @[otte§  ber'^eiffen  fol  ha  fein,  ut  nemo  ©[ott  anfal  sua 
devotione,  dig|nitate  ut  JMonachi  et  nos  cum  ipsis,  et  hoc  vocavimus  b|ouam  lo 
orationem,  Ascensionem  mentis  in  deum.  @§  ift  ein  fd^|lec^te  definitio  ba§ 
et  paucum  orarunt,  qui  hoc  dixerunt.  Sed  1.  ut  hab[eam  hoc  fundamentum, 
quod  deu8  promisit,  et  oraret  ut  hie:  orate.  Promissio:  e§  fol  gefrfje^cn. 
Prae|ceptum,  ba§  tjijX^  f^un  folt.  S)a§  ift  not  3U  Jüiffen,  ut  sciamus  iudicare 
unb  mcibcn  fal.sas  oratlones  et  ut  in  eo  tantum  stes:  Si  ores,  foI§  tjü  fein,  's 
Et  bienet  contra  nostrum  abusum,   quem  habemus,  quia  ba§  gebet  toil  ni(^t 

1  über  qui  steht  quomodo  sp           lj2  qui  bis  ift  unt         Fides  Oratio  sp  r           2  über 

oi-ütoribLUS  steht  qui  dixerunt  sj>         4  über  fc^Wcr  steht  sed  molestum  sp  8  nach  vos  steht 

aiiiat  sp         Sj9  Quae  pertineant  .id  orationem  sp  r         9  1.  promissio  sp  r  11  Oratio  sp  r 

13  über   paucum  steht   raro  sp         p's.  XVIII.    In  trib^ulatione    mea  sp  r  13    oraret  c  in 
praecepit  s;j       nach  gefd^e^cn  steht   quod  oratis  sp       praeceptum  sp  r         14  über    bo§  bis  ift 

steht  Si  contra  peccas  in  2.  praeceptum  sp       über  iudicare  steht  btteilett  sjy  15  Quae  falsae 
orationes  sp  r         16  Abusus  in  oratione  sp  r 

N]  Plures  fuerunt,  (jui  dicant,  @§  fe^  feljn  axhet)i  bifer  gIet)C§.    Fortassis  ad  opus 
infinitum    oraciouis    respexerunt  psalterii,    Canonicarum   horarum,    \)a^  ftjnbt 
aber  nic^t   verae  oraciones.     Christus  tradit  brevibus   modum   oraciouis   hoc 
306. 16, 23 Euangelio.    'Söatltd^,  tüorlid^.'    S)o  fte'^ets,  bornoc^  beclarirt  ei-§.     Ego  20 
nou  pro  vobis  orabo.     .§tc  ftefjen  bte  ftucE  ad  oracionem. 

Promissio.  S3e^  Iet)be  ^  tvette  ntjtnanbt  mljt  fet)nen  Irevdfen  ba^er, 
sicut  lusticiarii  faciuut  et  definieruut:  Ascensus  mentis  ad  deum.  6l)nc 
anba(^t  gtt  got.  Non  noverunt  oracionis  vim.  Hoc  sit  fundamentum : 
Promissio  et  praeceptum,  tüerbet  ^t  bitten,  accipietis,  unb  bcuÄt,  ^t  follet  ^s 
bl)tten.  Hoc  est  fulmen^  contra  omues  oraciones  fictas,  ha§  h)l}r  aHe^ne 
bangen  in  promiss[ione,  tunc  exaudiemur.  Deinde  habemus  eciam  abusum 
iunatum,  ba§  lt)l)r  gerne  öorbtjn  totjrbig  fel)n  et  talis  esse,  qui  propter  suam 
iusticiam  exaudietur.  Hunc  unicum  atfectum  superare  multum  laboris  indiget, 
lunber  Io§  unb  frc^  bo'^er  ttetten  in  promissione.     Si  autem  in  confessione,  30 

20  nach   et§  steht  »e^tter  sp  22  PROMISSIO  ro  r  23  nach    definierunt  steht 

Oraoio  est  sp        Non  noverunt  unt  ro  24   I  PRECEPTVM  ro  r  25  »etbet  bis  acci- 

pietis unt  ro  27128   abusum  innatum   c  in  e^nen  ittiBbtauiJ^   bet  bnl   angeJoxEn  ift  sp 

29130  Natura  omnes  praeparaciünib[us  erga  deum  studemus  ro  r 

')  Sei)  lcl)l)C  auch  fionst  bei  Luther,  z.  B.  Unare  Ausg.  Bd.  15,  372,  25.  -)  fulDien 
=  'Donnerschlag ,  oft  bei  Luther,  z.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  14,  112,  27. 


9k.  40  tu.  ajJai].  381 

R]  fort,  (iiiia  lil)|oiitcr  velim  sentiro,  (jiioil  audiror  propter  nioam  (ligni|tatt'iii. 
Magna  res  vincere  hoc,  ut  noii  rc.spi|cias  in  tiiani  dignitatem,  devot ioiiem 
propter  magnitudinem  orationis,  sed  6Io§  oraho  in  fide  promiss[ioni.s.  Non 
econtra   volo   oonfiten,    fcuffen    K.   ba§   ein   liomo   nidjt   aiiff   fein    frontfett, 

•'■  dnba(i^t,  bruuft  gruiibet,  ber  ftid',  itnflat  semper  vult  mit  i't  scmpci'  nocet 
orationi.  Q,iioniod(5  ille  orabit,  qui  plo^Itd^  tjnit  notten  ift,  si  affectiis,  ba§ 
er  für    muffe   rcttt,    fieilig   fein?     Oportet   discat   orare   in  niediis  peeeatis  et 

craujprittgen  et  d|icere:  non  auff  mein  anbackt  uitb  ^cili9t[eit,  .sed  e.\  ore 
filii  tili  venit  pronii-ssio:  qui  orat  jc.     Si  non  satis  Brunftig  ^|er|,   anbec^tig 

III  gnug,  in  verbum  aedifioo.  S)a§  ift§  1.  et  diffi<'il[limMni  ftude,  ut  homo  appre- 
hend[at  ])racceptum  et  prorais[sionem  fo  gro§  ma(f}|e,  ut  .se  non  ^inber,  er 
fei)  fo  giroffer  funber  inotte.  Hoc  natura  non  faeit,  .sed  2.  pars,  fides  scilieet, 
de  qua  postea  dicenius. 

Natura    non    v|nlt   nee   pote.st  bauen    in    promis[sionem   dei.      Si   (ides 

1.',   v[ult:   quare,  dicit  natura,   iani  v'm  orare?  es  peccator  indignus,  iaui  ^aft  jU 

1  über  digni|tateni  «teht  deuotionem  sp        ,.      .       ^  nostra  sp  r         2  über   m;»giia  bis 

hoc  steht   Et  sie  oraus  agis  liypocritam  Matth  6.  sp  4    ba§  mit  2   res  durch  Strich  verh 

4/5  fein  bis  Hid  imt         5  nach  Brunft  steht  ba§  gepet  sp       nach  ftid  steht  tinb  sp         6  ^nn 
bis  si  unt      nach  si  steht  .«sie  est  sp         7  über  für  steht  Bor  sp      vor  discat  steht  aliquis  sp 
Si  latro  distulisset  orationem  donec  diguus  fuisset  ac.  sp  r         9  nach  orat  steht  iiccipict  sp 
9j10  Si  bis  ftüdfc  unt  9  nach  f)\tx^  steht  et  sp  11  über  promis[sioneni  steht  quae  sp 

12  nach  fo  sieht  ein  sp  nach  junbet  steht  et  sp  Assuesce  ora[tioni,  dein  innitere  fun- 
damento  2C.  alioqui  si  in  tempore  neces.sitatis  oraueris,  non  aud^ieris  ps.  18.  sp  r  14  Ratio  sp  r 
15j:i82,  2  quaro  bis  ungefd^idEt  unt  10  dicit  natura  über  quare  iam        über  indignus  steht 

ontuftig  sp 

')  Uid  rt/l.  hierzu  die  Auseinandersetsung  in  ünsrer  Ausg.  Bd.  15,  TOOjTOl;  vgl.  auch 
Unsre  A-usg.  Bd.  J7',  313,  14;  Pouchs  Slg.  Bd.  3'  S.S. 

N]  contricione,  satisfaccione  et  praeparacionibus  fidere,  nihil  habebis.  3l6er  ba§ 
^ercj  fan  bQ§  nirf)t  loffen.  Quilibet  novit,  qui  lioe  expertus  est.  Den  ber 
unluft  h3l)ß  ummer  m^t  et  impedit  oracionem:  Siber  got,  Jrie  tüljü  ber  betten, 
qui  lapsus  e.st  in  pececatis?   @§  mu§  tüerlid^  mt)tten  i)n  ^nnben  gebetet  fel)n. 

20  2)0  ift  ni(^t  uff  anbackt  nod)  iJerbinft,  sed  in  promis.sione  herendum:  ^ä) 
fccj  bt)r,  über  iitx,  bet)n  luort  für  unb  nidjt  meljn  öerbinft.  S)a§  ift  ober 
fd^Juei^er  jtu  t^un  ita  herere  verbo,  bo§  mic^  nic^tS  muffe  f)l)nbern.    33erfu(^c 

"^ic  an  jh)  betl^en,    tunc  videbis,    quam  difticile  sit  racioni   et  Tialurae  fidere, 
et  promiss[ioni  semper  resistit:  5td^   bh)  bift  nic^t  gef(^i(it,   nid^t  luftig,   blD 
2.-.  bift  ei)n  funber,  ^ar,  bo  ^^Ifft  ber  telnffel  jh). 

§arre  el)n  toenig  über  V-  ftunbc.     Hac  elapsa  altera  hora  eciara  nihil 
valet,  tereia  praeterit.    Deinde  aliae  oceupaciones  venient  et  irapeditur  oracio. 

26127  §arte  bis  venient  unt  ro         27  unten  am  Seitenrande  steht  Vide  quomodo  Satlian 
oraciDncni   impedit  proprii.s  nostris  meritis  aut  dilacione  ut  prius  peniteamur  ro 


382  -iirebigtcn  bc?  Sa^rc?  1531. 

R]  tl)lin,  mm  gcjc^idt,  Sic  fit,  Ijav  i^  bie  ftunb,  postea  ^!o  ftunb,  tum  semper 
bin  ic^  ungeft^idt.  Post  2  lioras  fomen  2  gcfc^efft  @§  ift  ber  f)eimit(fj 
fdilacf'  ^Ibaitl,  qm"  me  traliit  a  proiiiis[.sione.  Secl  dicendmu:  bin  \ä)  nt(^t 
gefd)iiJt,  fei)  |o,  tarnen  jc.  Tenta,  ego  certe,  inveiiies  te  ininquam  paraluin. 
Qu!  se  paratos  inveuiunt,  ba  ift  ber  3;ieuf[el  jhitfeltig  et  (|uiclain  rteincn  prae  r, 
a,'aiulio.  Omnino  anbed^tig.  Aut  tales  aut  omniiio  facit  frigidos.  Si  bift 
iingcf c^idEt ,  non  satis  causae,  ut  non  ores.  Si  l^orftu,  ut  gefd^fidt  toerbeft, 
ift§  3loet)  mal  bofer,  quia  hie  non  fidit  pro|missioni,  sed  ut  Pharisaeus  in 
Euangelio  non  indiget  domini  auxilio.  Sq§  ift  1.  ftucEe;  quando  vis  orare, 
die:  nii  pater,  ad  te  venio  per  verbum  tuum  et  promisLsionem,  quod  velis  lo 
audire    et    ^eng    mtd^    an   ba§    toort,    quod    profectum  ex   ore  dii[ecti   filii: 

3ot).  16, 23'Amen'  2C.  aperio  os  meum  erga  te  unb  t)n  !|rafft  unb  loirbigfeit  lioruni 
verborum,  non  jc.  et  tum  veniet  satis  devotionis,  quia  vis  verbi  est,  quod 
eur  facit  onbec^tig,  gef(^|i(ft,  alioqui  sine  verbo  fit  distractio,  ha^  einet 
jerftreuet.    Si  vero  habes  verbum  et  incidit  ein  flabbev  gebanden.^    Sed  ista   ir. 

Soll.  16, 23 promissio  fol  fo  fein,  dicit  dominus:  'In  nomine  meo'  unb  erfanb  loevben, 
ba»  bei"   üatev  mic^   ^eift  betten   et  v|ult  audire,   Si  facio  in  nomine  Cliristi. 

1  über  gefd^idt  steht  siue  t'eruore  es  sp  2  nach  horas  steht  orabo  tum  sj)  4  nach 
taraeu  steht  quia  deus  praecepit  et  promisit  sp  rh  über  certe  steht  expertus  sp  Ille  bre- 
uis[simae  orationes  sunt  bonae  jc.  sp  r         ö  Weinen  sp  über  (....)  ö  vor  Aut  steht  Satan 

i'acit  sp  7  vor   satis  steht  habes  sp  8  über   mal  bis   liic  steht  si  idoneus  es  omnino 

Pessimum  est  sp         Pharisaeus  spr  9  Epil^ugus  sp  r  11  nach  audire  steht  nostras 

precationes  sp  13  Vis  verbi  sp  r  15  nach   jerftreuet  steht  (oirb  sp         nach  gcbanien 

steht  potes  excutere  sp         16   2.  In  nomine  meo  sp  r 

')  jd)lacE  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  25,  527  zu  S.  487,  15.  ')  flabbev   gebancfen  (unten 

Z.  27)  vgl.  Pouchs  Slg.  Bd.  3 '  S.  46  (in  einer  Predigt  vom  gleielien  Tage)  nit  laffcn  bleiben 
in  flobber  gebet,  fonber  getoi?  gcfafft. 

N)  2tl|o  t^ut  ber  f(^oH  3lbant.     Tu  autem  die:  ^S)  h)t)I  betten   unb  ob  ic^ 
glel)cf)  nid^t  gefi^tcEt  bl^n.    Preterea  sunt  devociones  -unb  luft  juni  gebet^,  bQ§ 
fie  bljttcrlid)  tneljncn.     S)a§  gebetf)  mag  td^  toerli(^  oud§  nic^t.    Ita  sathan  .'o 
iinpugnat  dupliciter.    Ungcfd^idEt  ift  e^n  mol  bo^e,  @ef(^idEt  ift  duplex  maluni: 
nam  illud  fidit  sibi  et  non  dei  verbo   et  fit  hypocr[isis.     Ergo   si  vis   orare, 
die:  £ib[er  bater,  id§  !um  jh)  bl)r  bur^  bel)n  Inortl),  ben  bin  tnljlft  Dater 
fe^n  et  dicis:  'Sßarlid^'  jc.  uff  bie  iDort^  unb  ^rr  !rafft  furame  id^  bo'^er,  non 
in  meis  verbis.  Tunc  incipies  ardere  oracione.  Nam  verbum  dei  lianc  eflficaeiam,  '.'f. 
ba§  ba§  ^ercj  gefdt)icEt,  luftig  xnaä).    Sjunft  ift  c^ttel  distraccio.    Si  verbum 
habueris,  tua  oracio  est  sincera,  ob  glel)d§  flabbergebandfen  mljt  ct)n  loffen. 
30^.16,23  'In   nomine   meo."    Tantum  exaudimur,    quantum   in  nomine  Christi 

oramus,  tantum  valet  promissio.     Nam  Turca  et  omnes  orant,   sed  non  in 

19  Deuocio  et  ficta  preparacio  ad  oracionem  l'ugienda  ro  r  24  \e\)n  (bruff)  über  (bruff) 
steht  fun  nach  3Bortid§  steht  Wol  ^r  »erbet  Sitten  sp  26  über  distraccio  steht  Sntuft  sp 
27  Denocio  et  securitas  nracionis  in  uerbo  consistit  ro  r         28  11    In  nomine  Christi  ro  r 


9ir.40  [14.  SDiai].  383 

R|  Ne  d|icas:   s(|iiritus   s|anctns   iiKÜdit    niilii,   et   tleiis    proniisit.     Sicnt  T|ni'oa 

facit,  fjui  etiam  novit  tl|iccre.  Sed  liio  scriptum:  'In  nomine'  Hoc  vcrbum  5oii.  in,  w 
servit  pro  discriminc  verae  precationis  et  malae.  Et  coiisuetiulo  fuit,  tit 
omnes  concliisae:  'per  Cliristum  (l[omiiium  n[<)struni'  et  (pii  fecenuit  bcne. 
'■>  Scd  postea  nemo  auiinadvertit,  quid  esset.  3ft  bennoc^  ^in  fomen,  iit  vendi- 
derint  suas.  orationes,  psalmos  et  alia,  et  tarnen  adherent  bie  f(^]üneit  verba 
bvan:  'per  Christum'  jc.  S)er  Hang  ift  aUeitt  bo,  aber  fein  fl)nn  nod)  t)er= 
ftanb,  sed  etiam  abusus,  unb  bei"  jol  fid}  et  alios  fclig  machen.  Haec  est 
oratio  damuata,  quae  nihil  de  tide  intelligit  et  tamen  ista  verba  dixit  jc. 

10  Audi  hie  Christum.     £)u  folt   bet  man   nid^t  jetn.     Non  pro  te  joitu 

foinen  et  dicere:    domiue,   tu  mihi  promisisti,   sed  certe  imi,   qui   solus  joE 
betten,    qui   ^eift:   '^n   meint   name.'     3n   ß^riftue:   uomen   fo(§   gelten,  ~^°'i- "■■  2:< 
alioqui  3C.     Ideo   omnes   orationes    sunt   gefaft    Unb   gefc^lofifen   iu  Christum. 
Non    oraudum    iu   nomine  Mariae,    Pctri,   Monachorum,   Angelorum  jc.  sed 

15  Christi  nomine,  unum  uomen.    Totius  mundi  oratio  fol  !ein  anbevn  n^amen 

l  über  indidit  ateJd  siiggessit  sp  nach  mihi  steht  vt  orem  sp  über  T|urca  aleht 
papa  sp  2  d|icere  mit  1  indidit  durch  Strich  verb  3  nach   fuit  steht  in  ecclesiis  sp 

4  nach   omnes  steht   precationes  et  collectae  sp  nach  qui  steht  ordinauerunt  sp  per 

Christum  d[ominura  n[ostrum  sp  r  5  esset  mit  4  Christum  durch  Strich  verb  6  über 

adhereut  steht  adiecerunt  sp  8  unb  mit  7  {lang  durch  Strich  verb  fic^  c  in  fie  sp  Abusus 
oratiouis  sp  r  9  unten  am  Seitenrande  steht  Kosaria  oratiunculae  cum  titulis  Brigittae '  sp 
10  15.  Maii  diceb^at  de  vidua  Luc.  18.  quae  per  importunitatem  cogebat  ludicem  ic.  hoc 
pertinet  etiam  huc  ^  spr        13  In  nomine  meo,  non  alterius  ap  r        15J384, 1  lein  bis  S^tiftuä  unt 

')  Gemeint  sind  die  häufig  von  Luther  erwähnten  fünfzehn  Gebete  zw  heil.  Brigitta; 
vgl.  Erl.  Ausg.  ''  24,  373.  402;  Enders,  Briefw.  7,  272  (ivo  nähere  Nachweise).  '■')   Ver- 

mutlich eine  Tischrede  Luthers  vom  15.  Mai  1531  gemeint. 

N]  nomine  Christi.  Igitur  diligenter  orandum  in  huius  nomine  et  est  fuhiien  ^ 
contra  omnes  praeparaciones.  Ideo  bene  factum,  et  ecclesia  observavit,  ut 
omnes  oraciones  concluderentur:  'Per  Christum  dominum  nostrum.'  91t)d§ 
bennoc^  ift  e^n  unartf)  brau§  Jtiovben:   feceruut   bonum  opus  ex  oracionibus, 

20  %a^  bi^e  tnortf)  niciit  me£)er  ben  cl)n  pfetjffen  gettang  fei),  nihil  intellexerunt 
verborum  et  fidei,  quam  vis  illa  cauebant.  9lel)n  blü  folft  bev  man  nic^t  je^U^, 
qui  tuis  oracionibus  sinceris  confidas.  "^ä)  ^ab§  nuv  e^nem  manne,  G^rifto, 
gugefagt,  bet  ^ol  betten  et  in  illius  nomine  orandum.  Ideo  omnes  oraciones 
iu  Christi  nomine  fieri  debent.    Non  iu  nomine  Mariae,  Petri,  Pauli,  Dominici, 

2.',  Fraucisci.  9let)n,  me^n  gebetl^  unb  beljneS  §ol  !et)nen  anbern  nomen  ^aben, 
ber  hdä  t^ue,  6^liftu§.    Sen  hoc  est  in  scriptura  conclusum,  Quod  Christus 

17llS  observavit  über  ut  omnes  IU  Per  ('hristum  dominum  nostrum  ro  r  21  vor 
92el)n  steht  Ueus  autem  dicit  xp 

')  Vgl.  oben  S.  380,  26.  «)  btD  folft  ber  man  nid^t  fel)n  vgl.  Erl.  Ausg.  39,  280  ^ax-- 
umb  fptic^t  man  aud)  au  bcutfc^:  g§  ift  ber  SHann  nid)t;  vgl.  Wanden-  3,438  Nr.  1720:  'Das 
i.^t  nicht  der  Mann  daru;  S.  443  Nr.  isi4:  'Kr  ist  nicht  Mann  davor.'    Vgl.  Thiele  Nr.  181, 


384  iPrcbigtcn  be4  3a'^re?  1531. 

R|  f)a6en,  aly  t()et§  ßf^riftuS.  Si  non  in  et  per  Christum  et  ipse  in  (e  orat,  est 
fVustra.  @r  fol  from  fein,  funb  fiejalen,  6ettcn  jc.  allein.  Ideo  ne  putes  te 
personani,  quae  oret,  ut  nos  fecinuis  M|onachi,  qui  pro  nobis  et  toto  mundo 
orab|amus.  Dens  jagt  bir  glt)t§  3U,  quod  hab|iturus  sis  certo,  qiiod  petis 
modo  in  uomine  i.  e.  in  feinem  gilanBen  unb  "^elft  Ijtjn  pro  tuo  me|diatore  s 
unb  furtregft  tuam  orationem  per  eum,  ut  f)imelifc^er  üoter  promi.s[it  jc. 
modo  iu  nomine  filii  tui  hoc  facio.  Ideo  accipe  orationem  in  suo  nomine 
et  eins  personam,  non  meam  respice,  nou  diguus,  ut  o.s  aperiam,  sed  fido, 
quod  .sit  Episcopus  unb  pfaff,  scio  eum  exauditum.  Ipse  bertritt.  Ideo 
opto,  ut  per  eum  exaudiar.  Ergo  q|uicquid  oro,  sie  oro,  quasi  Christus  oret  lo 
et  accipiat.  Ideo  sunt  illi  periculosi  praedieatores,  qui  multos  libjros  scrip- 
|serunt,  in  quibns  me  fd^ier  JU  tob  ftubirt,  de  speculativa  vita,  quomodo 
anima  fol  mit  @|Ott  bereiniget  tcerben,  Et  de  maiestate  dei,  et  neminem  inter 
deum  et  hominem  gefteEt.  Hinc  venit  ^alSfturjen.  ©oton  !on  biä)  nic^t 
Befjer  fo^^en  quam  hoc  modo,  ut  putes  te  placere  deo  et  nihil  adesse  in  te,  is 
quam  g|eift,  geiff^,  Et  Interim  non  cog|itas  de  med|iatore  Christo.    Carte  loci 

1  über  (E^tiftuS  steht  feI6§  sp  2  frustra  erg  zu  frustranea  oratio  sp  über  fiettcn  it. 
allein  sieht  vincere  peccatum,  diab[oluDi,  mortem  sp  nach  te  steht  esse  sp  Üfficia  Christi  sp  r 
5  nach  in  steht  Christi  sp  9  nach  quod  steht  ipse  filins  tuus  sp        nach  exauditum  sieht 

iri  sp  Ro.  8.  sp  r  10  über  opto  steht  rogo  sp  lljlS  Libri  Sophistarum  de  speculatiua 
vita.  sp  r  13  nach   et  steht  ^abcn  S2>  14  über  Hinc   venit  steht   ba§  l^olftut^en  sp 

16  nach  loci  steht  sunt  sp       Loqui  cum  deo  sp  r 

')  Die.  Wiederholung  desselben  Wortes  —  selbst  dreifach  —  behitfs  dessen  Herror- 
hebung  findet  sich  oft  bei  Luther.  Es  seien,  da  dies  noch  an  keiner  Stelle  gescliehen,  hier 
einige  Beispiele  zusammengestellt :  Unsre  Ausg.  Bd.  2, 107,40;  6,691,  15;  7,  675,  2;  8,  174,  22; 
S.  177,  30;  230,  3;  507,  25  (diese  Stelle  ist  besonders  bezeichnend);  526,  S/9;  682,  2;  715, 18; 
Bd.  9,  541,  31;  12,  126,  28;  S.  315,  5l6;  667,  24;  Bd.  14,  383,  16;  16,  148,  4. 

N]  solus  sit  sacerdos  interpellans  et  orans.  Valeant  monachi,  qui  praesumunt 
orare  pro  toto  mundo.  Summa:  Certo  scies,  quiequid  in  nomine  Christi 
oraveris,  fiet.  In  nomine  Christi  est  orare:  si  credimus  nos  per  Christum 
salvatorem  exaudiri,  ut  possim  dicere:  Siber  öoter,  novi  me  indignum.  ^l^  20 
öerla^  m\ä)  bar  auff,  bo§  ber  man  bor  mi(^  trit.  Credo  illum  esse  exauditum, 
ideo  spero,  2)a§  id^  tüerbe  burd^  t)^n  er'^oret  merben,  311^0  ha^  oEe§,  ba§  iä) 
bitf)e,  tft,  oI§  ttietg  6^riftu§  felbeft.  S)rum6  fljnbt  ba^  treffUd^c  leut^e  gelüeft, 
qui  scripserunt  de  speculativa,  luie  h)l)r  mt)t  got  e^n§  folben  toerben,  jlt)  got 
fumen.^  Ibi  praecipitati  sunt  a  sathana.  3Ben  tt)l)r  un§  bermeffen  tjaben  2r, 
al3  ml)t  unfer  anbackt  m^t  @ot  jtb  reben,  et  ita  spernimus  Christum.  Stber 
fie  moUen  mljt  got  reben  an^  bifen  mittler  ßfiriftum.    Summa:  omnia  opera 

17  v/nten  am,  Seitenrande  steht    In  nomine  Christi   omnes  oraciones  fieri  debont,    quia 

solus  est  et  vnicus  sacerdos  ro        20l23  ßiticr  bis  fcttcft  unt  ro        21  nach  mitij  (1.)  steht  oBet  sp 

über  man  steht  Christus  sp       In  nomine  Christi  orare  ro  r         24  über  qui  bis  speculativa 

.lieht  bor^n  i4  Bil  ^abe  iVohxai^t  sp         25  über  praecipitati  steht  tjoien  dn§  geftotcjt  sp       bct= 

mejfen  l)o6cn  c  ans  »etmcfjen^cQt         27  nach  Summa  steht  Sicut  sp 

')  Gemeint  ist  die  mystische  Theologie.        ')  =  ohne. 


Ta.  40  [14.  Tlai].  385 

R)  in  sci-ip|tnra,  ba§  lüir  foücn  Tiüt  uiifcrm  t)ierr  ®|ott  vcbcn,  sed  atts  flejogcn 

in   bcn   iiiecl|iatorein.      Sic    imilta  de   operibus,    .sed   oiimia   in   fidem  Eb.  1  l.&fi'v.  ii,  i 
Adam  nunquani  oravit,   f)at  muffen  ein  fuien  semeu.     Sic  Ab|raliam  semper 
eingcfloc^tcn  Christum.     Sit  aber:  liic  sunt  loci,   qiiod  cum  deo  loquendum, 

.'.  uudi  sjpiritum  .s[anctum,  qui  dicit,  quod  omuia  gefaft  in  Cin-i.stum.  Ideo 
discite  hoc,  quod  ad  orationem  ultra  promis[sionem  pertineat,  ut  suscip|ias 
promis|f;i()nem ,  qua.«i  sit  tibi  data  per  et  in  Christo.  8i  vis,  patcr  dicit, 
orarc,  ut  audiam  tc,  Ijalt  bid}  an  XjijU,  ut  sit  mod|iator  tuus,  aIio(jui  sine  co 
nihil  efficies.     Ideo    !onH5t   nidjt  fclbev  getvolt.     Sed   in    hoc  oro,   quia    ])ro- 

10  misisti  non  mihi,  sed  quod  crcdo  nnb  fjang  an  bent  lieben  fon,  piopter  quem 
suscipis,  quia  6v  fol  medjiator  inter  nos  et  dcum.  Et  nemo  veniet  ad  cum 
sine  med|iatore.  Si  non,  tum  sunt  orationes,  quae  p|eccata  nuv  augent,  unb 
eitel  l}l)rtum6,  quib|us  homincs  plus  indurantur,  ut  videmus  in  SophLi-stis, 
Pap[isti.s.     'Ego  smu  via,  veritas.'    Si  itaq[uc  quacris  alia  via,  est  clausuni  5oi).  h,c 

15  coelum.  S)a  finb  2  ftutfe,  toic  ein  gepet  folt  anrtrfjten,  ut  1.  cog[itetis  in 
verbum,  quod  promisit,  et  sie  per  med|iatorem  Christum.  Non  in  meo 
noraine  ullum  verliuin  agam,   ba§  ift  ja  fein  lere  gegeben,    qui  orandum.     Si 


2   7ioc7t   multa  stellt   sunt   in  scn'pi^tuia  Sj>  onniia  mit  1  gejogen  durch  Strich  verb 

Eb   11  r         4  Atlae  oratio  sp  r         6/7  ail  bin  dicit  7hi(  9  über  fotlUlt  utelit  \ä)  n})       nach 

lioc  -itehl  nomine  filii  S]i         11  nach  suscipis  steht  oiatinneni  K.  s/)      nacli  ilciun  steht  |eiil  "p 

lä  nach  niC(l|iatorc  steht  isto  sp         14   loaii.  14.  sp  r         15  Ei)il[ogus  sjj  r         16  nach  qnod 

steht  (Icus  sp         Nfin  dttrchstr  S2>  IT  ulhim  c  in  ne  s}'        nach  verliura  steht  quiiieni  ä^' 

N]  scripturae  finbt  gecjogen  l}n  bcn  glauben,  Ita  omncs  orationes  scripturac 
ft)nbt   gecßogen   Ijn   bcn   (J^viftiun.     Ita   Adam,   Abraham,   Mose  jc.  fcccrunt. 

20  Si  autcm  vis  opcrari  sine  fide  et  orarc  extra  Clu'istum,  |o  bavfftu  bcu  t)elj= 
lligen  gicl)ft  nic^t,  btt)  bift  fclbcr  ntt)ftcr.  Ergo  bcue  notatc:  hoc  eciam 
pertinot   ad  oracioncni,    ut    sciannis    «iracinncm    uostram    exaudiri   in  Christo, 

q|uia  deus  dicit:  äCnltu  crl)ovct  fcl)n,  feo  bt)t  buvd)  Cf)riftum,  t)cuge  bid)  an 
l)t)n,  bittfje  buvd)  ijn.    2<^  fel)e  fünft  niemanbt§  bcu  l)I)n.    Ergo  foücn  JDt)r 

■2%  nid)t  felbev  gcbvolt  funiuicn  meis  mcritis.  Pii  autem  in  nomine  Christi 
vcniunt,  quia  illc  est  mcdiator  et  salvator,  sine  illo  nemo  vcnit  ad  dcum, 
sine  illo  Christo  omncs  oraciones  devotiss[imae  sunt  errorcs  et  peccatum, 
sicut  videmus  in  Papistis  et  Turca.  Summa:  si  vis  ad  patrcm  venire  et 
orare  tuis  cogitacionihu.s,  §o  ift  bcr  lücg  jugefd^loffcn.    Si  in  Christo  veueris, 

30  tiuic  exaudieris.  Hie  duo  sunt:  Promissio  dci  et  dciude  'In  nomine  Christi.' 
2)0»  ift  if)a  troftlid)  ad  veram  oracionem  incipicndam.  äßcr  bie  \\  ftud  i)at, 
ber  fovge  nidjt,   Ino  er  anbad}t  bcfnmnie.    G§  trirb  l)f)n  gnug  anbad^t  ent= 


IS  Opera  per  Hdem  Oraciones  per  Christum  fieri  dcbent  ro  r        21  bto  (^aft)         2ä  ad 
über  oracionem  (1.)         33124  SBiJtu  '"•'■■  fotten  unt  ro         21}  ilenni]  Christum         30  unten  am 
fSeitenrande  steht  Si  uis  exaudiri  ora  in  nomine  Christi  ro  r         31132  Söer  bis  enitircnnen  nnt  ro 
2ut^et§  aßertc.   XXXIV  25 


380)  ^rebigten  br?  3aT)rc?  ir.ni. 

Rl  proponis  ista  2,  non  cnrato,  qiiomodo  acquiras  tlevotiouein,  Si  linbes  pro- 
mis|sionem,  deinde  nomen  Christi,  satis  te  facnnduni  facient,  ttiils  bit  mangelt, 
ha§  Ipevben  biv  bieje  luovt  iinb  namcn  üol  evftatten.  Sed  nemo  credit,  quam 
Satan  eg|regie  ista  auferat.     Semj)cr  cog|itat  natura:  non  es  paratus. 

9hl  Umpt  ba§  3.  ba§  gebet,  bn§  man  Betten  fol  i.e.  ba?>  einer  ettnag    r, 
begcvt,   l)ev^Iic^  gern  Inaä  t)ette,   6vob,   IjauS   k.   acfer.    Et  i}f)e  [)ev|ilidjer 
bic  6egit,   l)'^e   ftevöev  oratio.     Sic   si   orare   vis,    non   solum   afjfectus   esse 
debes,  nt  d)icas  verba:  'Pater  noster^  jc.  sed  oportet  sit  liic  optio  nnb  SegtV, 
oportet  cor  sentiat,    ba§    bn  ettüa§  a  deo  cupias,    sentias    defectnm,   ut    iam 
annonae  Caritas'   facit  ein  ft)nn  in  nobis,  ut  forn  lool  gerieb  nnb  ein  feiig  m 
jav  gebe.     Ibi   ein    ttmnbfd^  nnb   6egir,    ut   lioc    Hat.     Vera   praedioatio  in 
substantia  est  ein  t)er|l[i^  ft^cnen,  begiv  üon  ®|ott  etitoog  ju  betten.    Oratio 
non  est  longa  verbis,   Et  uon  solum  fit  in  templo,   Sed  in  agro,   in  officina, 
culina,  cubiculo,  et  non  opus  longis  verbis,  sed  \o  offt  fie  etllvaS  tf)nt,    nt: 
^ä).  liebev  tjiXX,   da  et  exaudi  pro])ter  Christum,   ut  T|urca   retroeedat,   ut  n 
fames  cesset  et   pap|atus    cadat.     Hoc  qnoque  bene   notandum,   quia  Sat|aii 

lj4  qiiomoilo  bis  ista  unt         4  über  paratus  steht  idoneus  .9^)         (i  3.  sp  r         T  nach 
fccgir  steht  ift  sp  10  nach  annonae  steht  est  sp        nach  ut  steht  optenius  ba§  sp       nach 

linb  steht  ©Ott  sp  12  ein  bis  tcttcn  nnt  über  ft^cncit  steht  fcufftjcn  iefjncil  sp  über  »Ott 
bis  betten  steht  bj  toiv  gern  etwa?  Ijetten  sjy  Vera  praedicatln  sp  r  14  über  cubiculo  steht 
cubili  sp       über  fic  etto|a§  t^ut  steht  niulicr  vel  quecuiique  taiulcm  sp 

•)  Hinweis  auf  die  driiclcciule  Teurujuj  jener  Zeit. 

N]  Brennen,  non  alibi  quaeras.  Esto,  quod  oracio  tua  videbitur  frigere,  fd^abet 
nid^t,  sufficiet  vcrbuni.  ?{6cr  ber  teuffet  ift  gefd)ictt  et  nos  impediet  et  dicit: 
6t)  ic^  htju  nic^t  gejc^icft.  ^pfni  bic^  tt)a§,  tiort)t)n  dat  er  tiil  gntter  gebet 
mt)t  bifen.  20 

.3.  est  ipsa  peticio,  brumb  tit)tt  man :  §aufe,  ^off ,  h3el)ti,  fl)nbt,  eäer  k. 
3i^e  ^ercjlid^er  bie  begirbe  i[t,  if)e  ftertfer  gebet.  Ibi  non  erunt  simplic^ia  et 
mortua  verba,  sed  suspiria  dei,  ba§  ^ercj  iDljrbt  fönten,  tnornmbä  b^t.  Ita 
hodie  fames,  liabet  desidcrium  cor,  S)a§  mod^te  UioIfei)lIei:  tücrbcn,  baS  Itmnfc^en 
ift  etjn  gebet.  Ergo  oracio  ift  eljn  '^erc3lid)  ^encn  unb  begljr  3U1  got.  Il)i  25 
non  opus  est  niultis  verbis  et  singularibus  locis.  @3  fan  ^3alt)er,  ntagbt  3C. 
bt)ttcn  nid)t  lange,  ^onber  offt  nnb  nil,  si  aliqin"d  viderit:  5(d),  liber  !^er, 
lüere  bem  teuffei,  5Inrc!en,  gib  brott)  jc.  Ita  oracio  tn^eret  unb  begcrt.  S)a§ 
ift  aber  mt)^brau(^t.     Nam  sathan  novit  oracionis  efBcaciatn,   ideo  impedit. 


17  vor  fc§abct  steht  e§  sp  IS  über  sufficict  steht  siipplehit  sp  21  über  est  steht 

Tercio  ro  b^tt  man  c  in  mnn  btjtten  jol  sp  über  jc.  steht   et  maxinie  spiritiialia  sp 

III  PETICIO  ro  r        24  nach  S)a§  steht  e§  sp         24l2ö  Petitio  afferet  suspiria  bo§  fernen 
lounfii^en  Bnbt  begtit  ro  r  25  nach  gcnen  steht  tinb  Wunjc^en  sp  27  nach  viderit  steht 

fecerit,  passus  fuerit  sp         2H  über  h)6te  bis  K.  steht  Sauctificctur  nonien  (u\ini  fiat  voluiitas 
tua  !c.  beeilt  Boi  tetorunfl  sp 


9Jr.  40  [14.  mai].  387 

R]  maximiis  iiiimiciis  liuic  operi.     Deinde  nia.\[imus   est  abusiis.     Si  seniel  non 
datur,  iion  tempus,  jiel,  loeiS,  loie  et  per  (jiiein  fuf  JU  ftcüen,   quia  ipse  311 
gro§  et  nostra  ratio  31t  fc^tünc^,  nt  ei  praescribani  jc.  quia  P[aiilns:  tibi  oro  apii. :).  10  20 
pro   frusto    paiiis,   dat   niax|imiim   donuni.      Jdeo   fol   man    t)^m   fein    Jtl  IC. 

i  feljCn.  «Sed  orandiim,  ut  promisit,  et  per  Christum:  hoc  des,  quando,  ubi, 
per  quem  vclis,  et  modum  non  ponain.     Ibi  etiani  abusus  poriculosus. 

3.  ut  adsit  optio,  <|uae  ficri  jiotest  sacpe  et  brevis[simo,  nnb  bo»  fie^  ein 
ntenfd)  fnnb  bvan  geinljencn  et  sit  tegilid)  oratio:  5td)  dominc,  sai)ctif[ifctur 
et  3c.  et  sie  potest  cor  dicere,  ba§  man§  am  lei6  nici)t  gtuav  luirb,  ut  Christus 

,1,   dicit  semper  orandum.     Id  quod  faciunt  pii.     Etiani  suo  tempore  mnnblic^. 

4.  est    ncces[sitas,   propter   quam   dominus    fecit    haue    jiraedicationem. 
'Vos',   'mulier',  'mundus  laetajbitur',  'In    mundo',  et  'In.'    Summa:  ooi).  n;, 20 
niliil    l)oni    hab|ebitis    in    mundo.      In    medio    lup|orum    pouam.      Quid    hio 
solatii?   tnie  vos  fif)i(fcn  vultis?    Non  aliud   solatium,    non   \ä)xät  gut,    gelt, 

ir,  6nd)fcn  et  tamen  Iq§  euä)  ftccfen  in  mundo,  c|arnem  et  diab|olum  semper 
hab|cbitis,  qui  vos  plagen,  quid  faciendum?  cum  ista  scntitis,  !^altt  mä)  jum 

/  Si  (non)  i/.3  somel  bis  nostra  imt  2  nach  datur  sieht  quod  petiisti  sp  Non 
pr.icscribenduni  tcir)])us,  modus  jc.  sp  r         3  Eplie.  3.  y)  r  5  über  des  steJtt  0  domine  xp 

0  Epil[ogus  sp  r         7  ut  bis  brevis[8!mo  nnt  9  über  diccro  steht  oraro  s^>        P!i  somper 

nrant  sp  r         10  miiublidö  mit   9  iiotcst  durch  Strich  vcrb  11  4.  sp  r  12  nach  niulior 

Sicht  cum  parit  sjj  über  mundo  steht  afflictionom  sp  ps.  18.  In  trib[ulatione  mea  sj)  r 
11  nach  \^\ä.i  sieht  tuä)  sp 

N]  Ob§  aber  ni(^t  balbc  gefc^e'^e,  öevcjcl^ljet S  innfet  bin  l)t)m  nid^t  je^t,  ftett. 
@ot  ift  jiö  grofe,  meljn  ^erc.^  tft  jiu  enge.  S)cn  cv  ift  f)ocf),  si  tu  oras  frustum 
panis,  dat  tibi  eumulum  t'runieiiti.    Qx  tan  xei)ä)l[ä)a  geben,  ben  be^n  i)txc] 

■M  6l)tteu  fol.  Ideo  illi  relinquendimi:  3Bie  blD  lDt)lft,  non  sicut  ego  volo,  fiat. 
3)h)  un)tft  lool  mad^en.  3)a§  ift  ba-3  :!.  ftuif,  ba§  etin  h)unf($  fei),  i^aS^  fnvc^ 
nnb  offt  gcfcf)id)t,  fanft  beljn  ()erc3  alc^ctjt  cxijelien,  06  man§  oucf)  aufluenbig 
nid)t  gelnav  lüivbe.  Ut  Ciu-islus  dicit:  Oracio  vestra  sit  perpetua  et  oontiuua. 
S)otnad)  Iticn  bie  jceljt  tnnipt,  potest  eciam  orare  in  cubiculo  jc. 

ar,  4.  3ft  bie  not.    'S^en  mundus  est  impins.    2^0  niu§  unglutf  fel)n.    Ego 

mitto  vos  in  medium  luporum.  äßo  lüolt  l)V  l)l)n?  Ibi  non  habetis  asila, 
arma  et  amicos,  uff  aüen  feljtten  Inljvbt  man  cud)  angvel)ffen.  2ßa§  tnolbt 
l)v  tl)nn?  9iuffct  nnb  f)albct  cud)  jum  gcpet.  911^0  muB  bie  notl)  bo  fcl)n, 
bie  trcl)bt  bas  gebet  alfi  ba-j  luaffer  ha^i  rabt.    Ita  persequuciones  et  tcn- 

77  nach  ftett  stellt  fccjcii  ■■7'  W  Maiora  dat  dens  quam  orarc  andernns  briimd  ftell 

cl  Ijm  cl)n  f)cl)iil  i-t)  r  20  fol  c  ih  fan  s2>  21(23  Saä  bis  ititbe  nnt  ro        Continna  sit 

oracio  ro  r  25  IUI  NICCESSITAS  ro  r  20  über  asila  steht  et  refugium  sji  unten  am 
Heitenrande  steht  Non  est  dei  pracscribonda  racio  locus  et  tcmpns  in  oracioue  Sen  er  gut 
ntc^ev  ben  lDl)r  fobbcrn  buvffcn  ro  2SJ2U  bie  t/v  ba§  (3.)  unt  ro  Neccssitas  pellit  nos  ad 
nracioncm  ro  r 

')  =  rersichet. 

25* 


388  Ihcbifltfti  bc?  3a()rcl  1531. 

R]  gefiet.  1.  con.sol|atio,  quod  mihi  patiendiuu,  ora.  2.  nt  orenms  in  nomine 
suo.  3.  oratio,  ergo  4.  est  neces[sitas,  quae  bringe  ba§  getet,  sicut  ventus 
facit  arbo[res  iinb  fjorn  frud^itbav  et  aqua  ba§  tnul  rabt.  Sic  satan  quando 
nos  urget,  disoamus  orare.  Econtra  obliviscimur  oratiouis  jc.  Sed  quando 
ein  not  ^er  g'^et,  non  est  aliud  cousilium  unb  Ijülff,  quam  fjatt  inic^  3um  ;■ 
gebet,  ^^ostis,  qui  nobis  gangen  sup]criore  anno  3U  5tuf|^3Luvg,  uoii  ncvgefjen 
deb|emus  huius  exempli.  Vol|ebant  omnes  nos  oecidere,  non  fc^lDcrb  gc,5U(i[t 
et  niiiil  feeimus,  tantuin  oraviraus,  et  nicut  E|uangelium  dicit  lioe,  ift  gangen, 
et  efTeeinuis,  ut  habeamus  paceni,  cum  tarnen  securis[simi.  Sic  dominus 
gefcvt,  ut  nostra  oratio  ^at  geloalt,  non  nt  ipsi.  Etiam  eorum  scripta  contra  10 
nos,  qui  legit,  oportet  dicat,  quod  dominus  fecit  mira[culum.  Si  talem  libruni 
faoerem  et  coram  Caesare'  JC.  Et  ideo  puto  factum,  ut  a  toto  regiraiue 
gefpottet  3C.  Si  volunt  serio  hunc  Hbrum  serip|sisse,  est  beutlic^  3ei(!^en,  quod 
excecati.  Yide,  dominus  t)nn  t)'^reni  g|roffen  pochen  unb  trogen  fecit  eos  311 
narren.  Et  oh  @ott  h)il,  oratio  piorum  ift  notf;  mauer,  ha§  nic^t  b|Iut  15 
üergiieffen  unb  frieg  k.  hactenus  4.  Satis  uecesjsitatis  adest,  si  non,  vide 
speculum,   si   homo,   satis   liabes  orare.      Si    Christianus,    muudus,   Satan  et 

2  über  oratio  steht  optio  sp         Ventus  sp  r  4j5  Sed  bis  ijoXi  mit  ß  Couiitia 

Augustana  sp  r  T  vor  non  steht  nos  sj)  OjlO  über  securis[siin'i  bis  gefert  steht  certis- 

|simi  essent  de   nostra  pernicie  sp  12  facerem  c  in   aederem  sp        nach  t'aesare  steht 

legeretur  sp  16  über  vide  steht  inspice  sp  17  nach  homo  steht   es  sp        oben  am 

fieitenrande  steht  1.  Pet.  5.  Ephe.  6.  Cluisti  exemplum  Mattli.  i.  oninium  prophetarum  [darüber 
patriarcharumy  Apostuloruni  Martyrum  je. 

')  Gemeint  ist  die  Confutatiou  des  Avyslnmjer  Bekenntnisses;  vgl.  Kölde,  Martin 
Lnther  Bd.  2  S.  594  zu  S.  359  f. 

N]  tacioues  nos  impellunt  ad  oraciouem,  in  securitate  sumus  sine  oracione. 
Nam  optime  novistis,  quomodo  contigit  Augustae,  quomodo  seviebant  impii 
thyrauni:  sola  oracio  erant  arma  contra  illos  et  exauditi  sumus.  ©ic  muffen  su 
noc^  fribe  "polten,  bo  fie  gebac^ten  i\V  luorbcn.  Nostra  oracio  erat  firmior 
illorum  consilio.  Ita  omnis  illorum  doetrina  et  confessio  omnibus  piis 
deridenda.  !^ä)  fjalbe,  ba§  fie  got  gebrungen  ^at  §olcf;  6u^Icl)n  310  fc^retjBen, 
ba^  man  fefje,  ba§  fie  got  öerblenbet  X)at,  ut  coram  imperatore  et  omnes  illos 
confunderentur.  3t(|o  I)at  got  getfjan,  ut  in  summa  sapiencia  sint  confusi.  25 
Sa§  ^ol  un§  fanfft  tfjun '  ita  nos  exaudiri,  unb  foüen§  noc^  t^un  unb  iDerben 
l)l)n  lt)I)cren.  Quilibet  autem  si  non  viderit  ncccssitatem ,  S)er  gc()C  Öor  ben 
fpigel,    videat  se  habere  carnem  et  sangui[nem  et  deinde,   si  Christianus  es, 

halics  sathanani,  mundum  3c.  til)i  hostes,  ©omod)  bie  gentei)ncn  not^eu,  bic 
toerben  bid;  tnol  bringen.  3» 

IS  ad  /'ehlt  19  über  Augustae  steht  Ijtn  rcl)lJ§»t«9e  sp  20  über  oracin  steht  nostra  sp 
22  consilio  c  in  dccreto  sp  Exemplum  cfficacie  oracicinis  nostro  seculo  non  obliniscendnm  ror 
33  über  jc^tetjöen  steht  önb  etinjutegEn  sp        2S  Necessitas  quomodo  considcrand.-i  ro  r 

')  jnnfft  t^un  öfters  hei  Luther,  rgl.  z.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  15,  673, 19. 


'Jir.  4U  |M.  *JJInil.  389 

K|  ntl  Hilfst  lief  iverbcii  f)iiibcr  bir  f)ev  gtjeii  imb  bic  conimimcs  not  opodct  mos 
trogen  totiiis  niuiidi,  üiicrat  et  not  contni  !Sat|aiiiini,  Tiiifaiii,  I'ai)|is[tas  et 
teuer  jett.     Si  pü  non  orareiit,  Papa  iioii  ainoveret  isla. 

5.  est  Amen,  bn§  einet  gteuBt,  nl  isti  proinis|sioni  ex  cordo  fidam  vel 
ft  iiicipiaiii.  Xa'3  ift  ber  fampfi,  de  (jao  dixi,  et  liaec  fide.s  !nn  promis[si()iiem 
groi  matten,  bQ§  einer  fein  jh)|eiffel  '^ette,  qiiando  oraret  et  ai)|eriret  os: 
()  doniiiie,  aut'cr  caritateni  k.  nnb  flinb  bic  pr()inis[.si()nem  fo  gvo§,  ut  mors, 
tames  essent  ut  febbcr.  Qiii  lioc  posset,  posset  aliam  putestatem,  (jiiam  T|urea 
et   Papa  habet.     Quid   sunt  omues  potestates  erga  illud   verbum  'Amen'? 

lu  Pjeticio  est  g|Voffe  gclticilt,  virtus  divina,  (piae  non  est  Papae,  Satanae,  Tureae 
potestas,  sed  totus  mnndus  est  gegen  ®|otte§  hjort,  dielt  Esa[ias,  'ut  fteublein' Sn.  ^u.  is 
e.  XXXX.    ©0  gering  bing  cum  omni  potestate  mundi.    Ideo  die:  ego  fido 
promi8sio[ni  dei.     Quac  est?    Ego  edifieo   in  verbnni,   ipiod    dicitur  verbum 
'dei  potcntia',  ba§  fortius  et  eertius  unb  Inirb»  tt^un  nber  att  S^iurfen,  33e^)ft,  s*"'- 1.  le 

>•'  tel)fer,  fi^nei^et^  unb  reget '•^,  (jui  sunt  onmes  eum  sua  polentia  ut  ein  fteufilein 

unb  fo  frifc^  brauff  bitten  et  tit  k.     Quid   fecit  Heliz[aeus?     Scrvus  d[icit:-i  Söu.e, is«. 

2  Necessitas  quae  vrgeat  ad  oiauduni  Sji  r  4  5.  fides.  sp  r  7  nach  aufer  steht 

aiiuouae  «p  nach  gto§  stellt  itiad^cn  sp  6'  posset  (3.)  c  in  haberet  sj)  10  nach  est  (1.) 
sieht  ein  «p        IJo.  1.  sp  r  J4I15  über  SBepft,  Ic^jcr  steht  »nb  l»cn§  gleich  istos  omnes  sp 

14  Ezecliiac  exeinplum  sp  r         16  Elizeus  sj'  "" 

')  jd)nci()et  lyl.  Unsre  Ausg.  Bd.  16,  023,  3  jc{)neittä  mit  gcltt  jtö  uiib  mit  ftcubc. 
-)  reget  vgl.  unten  zu  Z.  23. 

Nj  2)Qa  f)ci)ft  'SItnen',  hau  iä)  btfcr  t)crficl)ffung  fan  tralüen.    2l6er  bo  iftä 

mutje.  2)ie  tiortjcljfd^nng  gelui^  fei),  baS  ift  bcr  redete  iamp  eerto  scire  et 
eredere  iiauc  promiss|ionem.    Dn«  ?tmen  tnufe  bic  öcr()el)^ung  ^0  gro^  machen, 

L'u  (juod  totus  mundus  et  tliiranni   eius   nihil  et  plane  nihil  sint.     Ü^en  tDCi§  ift 
ber  Spuret,  fetjfer,  35Qpft  et  totus  mundus  gegen  goteS  gh^alt?  unfer  gcpct  ift 
gotes  gellialt.    Ita  Esaias  dicit:  Totus  mundus  corani  et  respectu  dei  ift  lüie^cj.  io,  is 
el)n  ftiV6lel)n  Ijn  ber  tnagc.    Si  in  verbo  potuero  herere,  ^o  bato  iä)  nff  gotcs 
gelBolt,  boy  toljrt  m^r  mf^er  fel)n  ben  aEe  Surtfen,  Sßa^ft,  ioen  e§  gle^c^  an 

25  unterlaß  Wurden  unb  !et)fer  regnete',  tamen  deus  est  maior.    Ita  Heliseo 

contigit,    qui  inultum  majorem  exercitura  secum  vidit.     6r    I)att   et)n  anbern^.  söhi'',  istt- 
Mtd  (luam  servus,  ber  aUel)ne  uff  ben  ^ornifc^  unb  |elm  fa^,  sed  cimi  igniti 
currus  veueraut,  §o  hnaren  ba§  eljttel  tnaffcr  Blaffen.^    Ita  nos  confirmemur. 

IT  ian  c  in  [o(  S2>         V    AMEN  ru  r  l'Jl20  3:a§  i(.<  rto§  unt  ru         rroniissii)  per 

fidem  tit  el'ficaciur  in  iiubLis  ro  r  22  nach  curani  steht  den  ro  23  AMEN  ro  r  27  nach 
servus  steht  suus  Sj)  Oracio  iiustra  potencia  dei  est  superans  oiunem  iiiuudi  puleiiciam  ru  r 
28  6o  c  in   bo  sp 

')  toeii  c§  glel)(^  an  untetlafe  Surcfen  unb  te^jet  regnete  rgl.  de  Wette  2,  13'J  tuenni 
gleit^  neun  jEage  eitel  ^erjog  ®corgen  regnete;  oben  ,S.  llH,  8  und  zu  dem  dm-t  Vermerkten 
Unsre  Ausg.  Bd.  6,  283,  6;  S.  448,  17;  Bd.  S,  250,  18:  Bd.  13,  333,  11.  -)  «offer  blajett 

vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  10'',  308  zu  S.  53,  23.  Zu  den  dort  angefidirlen  Stellen  ist  noch 
guzufiigen  Unsre  Ausg.  Bd.  7,  586,  29;  8,  13'J,  SOjSl;  [33,  62'j,  22  etc.    K.  I).J 


390  ^'rebigteii  bei  Satjveä  1531. 

B]  DOS  iicrvl)atcu  itnb  öcvJnufft ',  non  resp[icit  promis[sioiiem,  sed  bte  cifcnt)uttc. 
Sed  propjheta  f)Qttc  eilt  ailbci'n  hV\ä:  non  niimerahat  (•ap[ita  Syrorum,  swl 
dei  verbum  et  oiab^l,  ut  aperi rentin-  fnobcil  ocnli.  Ihi  liio  vidit  moutes 
plenos  eijer  Inagcn  3C.  'Dominus  Ijatt  lin§  loffen  fticfcii  ante  aunum.  Vide- 
badir  ]ironiis[,si()  lt)ic  citt  bnlla  et  pntabatnr  nos  premi  iit  ein  fliegen.  Sed  si  s 
modo  bran  f)nngcn:  -Jlein  ber  t[aijcr,  T[nroa  Jütrb  mic^  jc.  sed  promis[sio 
fol  mir  ftevdfei  fein  quam  ipsi  omnes. 

Habemus,  qui  orandum  vccf)t,  gvunblicf)  et  (juod  exauditum  in  coelo, 
non  öicl  t)lo|3})ern,  non  lierenda  oratio  an  CUf|Cliidj  9C))Crb,  loca,  sed  ein 
I)cr||I[i(^  fernen  t)in  anff  per  Christum  et  scias  dicere:  non  mentieris,  et  lu 
q|uanquam  mid)  bnndt,  quod  sit  betlom,  sed  verbum  rtirb  nic^t  liegen,  <inia 
tara  magnum,  ut  celum  et  terra  non  possiut  compreliendere.  öi  mnndus, 
p|eccatum,  SEeuffel,  tarnen  hoc  verbum  potentius.  Per  hoc  spero  adepturnin 
omnia  sive  per  homines  sive  angehmi,  alium  modum.  S)o§  ift  bo§  fnrnenift 
opus,  quod  Christian!  füllen  tt)Un  et  difficilLlimnni  opus,  ba  JU  ©atfln  bic  '■' 
homines  Icft  nngexn  tonten,    quia  novit  hunc  locum,   cum   ergo  sciannis  hoc 

3  nach  verbum  stellt  arrijMebat  sp         vor  tnaficn  steld  bcn  sp  4  über  cijct  ateld 

feuter  sp         8  Epil[ogus  sp  r         10  oben  am  Seitenrande  steht  3.  Reg.  6.  «/)         11  2  Cor.  1.  spr 
13  nach   spero  steht  me  sjy  14  nach  augelum  stdit  aut  sp        nach  mudum  steht  fiat  sp 

lac.  5.  de  Elia  sp  r 

')  öetrljotcn  unb  öertaufft  in  Luthers  Slg.  Thiele  Nr.  450. 

N]  Nam  vidimus  ante  annum,  tüie  fc[})üa(j^  unfer  fad)  fteljen,  bie  ber  fct)fer  ml)t 
eljncm  ebben  !onbe  matten.^  3I6cr  ncl)n,  ca  ift  nun  fterdcr  loorben,  quia 
vidcmus  exauditos  et  esse  poteuciam  dei  contra  omuem  mundi  poteuciam. 
Ergo  discatis  orare  et  hereatis  promissioni  et  non  in  meritis  nostris.  Unbt  ''"J 
bring  f)inauff,  Qh  glel)(^  fc^lnac^cl)!  Tjir  ift  iinb  r)t)mmel  unb  erben  bol  tenffel 
lüt)Cre,  tarnen  tuum  verbum  erit  potencior.'-  Ibi  non  erit  opus  tempore  corto 
et  locis,  ^unber  baS  f)ercä  left  fid;  aljet)t  ert)ebcn.  Ita  iu  oracione  incedemus. 
2lber  ber  tenffel  tD^l§  aUcjeit  hjercn.  Nos  autem  simus  instmcti,  ne  impe- 
diaraur  ab  illo.  25 

Exhortaeio. 

SÖcljt  tüljr  bcn  fd^nlbig  fl)nbt  jlu  bljtten  unb  gelni^  crI)oret   hjerbcn, 
follen  h)l)r  nidjt  ablaffen  praedpue   pro    piis    praedicatoribus,   ut  Nomen  dei 
magis  atque  magis  illucescat,    ut    satiianac   insidiae  et  fraudes  confuudautur 
et  instaucia  omnia  pericula  desinant.     Praetcrea   istis  duabus  heljdoniadibns   so 
))raedicabitur  Cathecismus.^     Conveuite  una   cum   vestra  familia.     £a^   fic^ 

17  über  fielen  steht  jtu  Slugfputfl  sp         l'J  nach  videmus  steht  nos  sp         20  liereatis 
über  (discatis)  2J(/22  D6  bis  Ibi  unt  ro  28  pios  praedicatores  31  Catecismus  ro  r 

')  mallen  vgl.  oben  S.  333,  12.        -)  Beachte  die  Ähnlichkeit  mit  Luthers  Lied  'Ei)t 
feste  Bury.        ^)   Vfjl.  Buchwald,  Die  Entstehung  der  Katechismen  Luthers  S.  XL 


■3^.41   |14.  aJlnil.  391 

li|  upii.s  o|)liiiiuin,  per  i|ti(nl  niulta  i«>.--|smiius  i'IKclr'.  Iclco  iIcIh'iiius  ililig^enter 
orare  et  alioruru  et  nostraiii  ueces|si[tatem  un§  BefoltjCn  lajfcn  feilt.  1.  oremus, 
ut  DOS  lib[eret  a  Sch[W6rmeriis.  • 

1  loli  4   iiiaior  est  in  iiobis  sp  r 

N]  niemonbt  butit!cn ,  ei  lau  fcljii  ^tu  biH.     ^S)  !6l)ii  cl)n  bodor  unb  xij  jor 
1  ctter  pvcbigcr  gclticft,  miife  bcnuocf)  iioi^  tcglic^  am  X  gcpottcii,  glatüBcn,  batet 
unfcr  Jc.  h)ie  cl)ii  tl)ubt  lernen. 

41.  14.  2«ai  1531. 

^rcbigt  am  ©ountng  23t)ccm  ^ocunbitatiö,  nn^mtttogö. 

K|  A   prandio.      Ei)|ist()la   Ex    c.    1.   lac.     'Estote    factores.'  Jot.  1,22 

Hactemis  de  Epistola,  mag  ttid^t  ba  bou  prcbtgen.  Loqueinur  i)lura 
de    oratione,    ift    ein    Inenig    fceffer    quam    laicobi    Epistola.^     Sic    aud|istis 

lu  d|omimim    docore    orare,    cum    dixerit:    'Amen.'      Satis    ernditi,    quomodo 

oraudum.      Sequitur:   'hactenu.s   non    petiistis.'    'U.sque   ad   hoc   non  3oi).  i«,  24 
petiistis',  praesertim  'in  noraine  meo.'    Et  hoc  verum,  quia  erant  2  cau.sae, 
quod  non  in  nomine  eins,  quia  adcrat  Cliri.stus  et  ipsi  cum  eo  et  in  eo  con- 
sol|ationem  hab|ebant,  üerlaffen  fidj  gar  auff  Ij'^n,  ablato  eo  gtng§  anbev§. 

15  Ip,se  tum  omnia  ntuft  tragen,  ubi  abivit,  tnuft  ein  ig|lic§cr  für  fi(f|  felbcr  1)ix 
l^alten.  Ideo  non  nccessc  ad  orandiim.  2.  non  .sciebant,  (juid  Christus  esset 
unb  traS  I)iea  in  nomine  suo   orare.      Sicut   is,    qni    nescit  Christum,    multo 

7  Ex   1.  Iac[obi  r  10  über    eruditi  sieht    instiltiit   nus  sp  11    Hactenus    non 

petiistis   quicquam   sp  r  13   nach   eins   steht  orarent  sp  15   über   Ipse   steht   dominus 

praesens  s^)  16  nach  oraudum  steht  vt  orarent  praesertim  in  nomine  eins  sp  17  Christum 
c  in  quis  sit  Christus  sj) 

')  Zu  Luthers  Urteil  über  den  Jakohushrief  v<jl.  Erl.  Ausg.  8,  26S;  10,  366;  51,  337; 
63,  115.  156. 

N]  Vesperi    pro   Epistola   lacobi    |)raedicavit  Euang[elium. 

Andivinuis,   (luomodo  Christus  nos  docuerit  orare.     Sjßarlid^  Cerciores 

2»   facti,  qiialis  del)eat  esse  nostra  oracio.    Sequitur:  '5ßt^!^er   !^a6t  Ijr  ni(j§t§  3oii.  ig,24 
gcBetcn.'   Dicit:   Hacteuus  nihil   orastis  §unberH(^   l)n   Tne^[nem   nf)amcn. 
Hoc    est    verum.      Nam   duas    habebant    occasiones,    qu(jd    non    orabant   in 
noraine  suo:   1.  quia  eo  ])raescnte    nitebantur,   uff    ^t)n  borlaffen  fie  fic§,    cr 
muftea  aÜeg  tragen.    Sed  cum  abierat,  bo  muftc  el)n  tjtlic^er  feI6er  tjerfjalten. 

25  2.  Non  noverunt,  quid  esset  orare  in  nomine  Christi.  Nam  qui  non  novit, 
quid  sit  Christus,   multo  minus  potest  illius   nomine  orare.     2)a§  ftre^C^t  er 

18  ro  22  occasiones  c  in  raciones  sp  '>2]23  Cur  discipnli  praesente  Cln'isto  non 
orauerint?  quia  adhuc  aderat  Cliristus  2  et  ipsi  non  noueiunt  quid  esset  Cliristus  ro  r 


392  iJJvcbigtcu  be«  ijjaljtci  1631. 

K]  luiiHis  novit  iii  nomine  eins  oriire,  et  onniis  precatio  ante  Cliristiini  coü;|ni(nn), 

s.  acut  inquit  infra:  'nun  i'og|abo.'    Indicat  causam,  (juod  non  gruilblic^  gelüuft, 

quis  pater  et  ipse,   sed  postea  per  s[pirituni  s|anctnm  1)at   er  gruttblid^    mit 

1)1)11  getcbt.    Ergo  nemo  potest  orare,  nisi  ipse  noscalur,  quis  sit.    Hie  multae 

orationcs    )Dcrben   JU  xuä  gctüorffcn.     1.  'Hacteuus''  3C.  «iiiia   non    novistis    s 

s. 24uie.     Ideo    "ßclcll)    iä)    Cüäß.    'Petite,    ut  gaudium.'    Ihi   solvit  Christus 

q|uaestionem,   qnae  quaeri  posset:  qni  fit,  qiiod  multa  oramus  et  uon  exau- 

aJiottt).  6, 9.  ludimur?   et  ipse  Christus   et  Apostoli.     Et   nos   quotidie   oramus   ut:  'saucti- 

f|icetur'  3C.  'vcljuntas',  ut  peccatores  couvertantur  et  contrariura  apjparet,   ut 

3o5. 16,24  un§    buncEct.      Sic   die   ba    JU:   'Petite,    ut   gaud[ium.'     Supra   sie   dixit:    lo 

Sot).  16, 22 'pusilhmi  et  vide|bitis'  jc.     'Cor  vcstrum' jc. 'sed  videl)o  iterum  vos' jc.  auff 

3oi). IC, 24 bicfc  tüoii  folgen  isla:  'Petite.'    @§  ift  ju  tt)im  uiuB  c|toi;  freub,    ut  fiat 

pleuum.     Si   oratio  mea   fd^oii   iücf)t  ctr)ort  loirb,   quam  facio  pro  tyranuis, 

Episcopis   impiis   et   aliis    persecutorili[us  Euangelii  ic.      Si  ego  in  hoc  non 

exaudior,  tameu  mea  oratio  completur,  forte  is  habet  oc|casiouem,  quod  uon   is 

convertitur,  geltngt§  liiert  an  bem,  fo  gcl|tngt§  an  einem  anbern.    Slrcff  iä) 

§an§  nid^t,  fo  treff  id)  5Pctcr  S  bic  fncf)  mu§  boc§  gi^en,  quam  tc^  Bitte,  ob  i^ 

1  nach  novit  steht  quid  sit  sp  nach  cog|nitum  steht  nihil  prodest  sp  4  über  ipse 
steht  Christus  sp  6  nach  t\xäß  steht  vt  oretis  sp       Ut  gaudium  vestrum  pleiium  sit  sp  r 

8  über  Christus  et  steht  admoiient  sp  9  nach  vol|untas  steht  dei  fiat  je.  «/)  11  nach 

et  steht  iam  non  s/;  vor  Coi'  steht  Et  gaudebit  sp  15  oben  am  tSeitenrande  steht  Adhor- 
tatio  ad  orationem  sp 

')  5pctet  (unten  393, 18)  als  allgemeine  Personenbeielchnunf/  wie  ,^an^,  (Srcfc,  ßloufi, 
üJJic^el  atich  sunst  hei  Luther,  3.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  IJ,  52,  18.  21. 

NJ  lDet)ttci  QU^.     Posthac  non  lo(]uar  vobiscum  paraboiis,  sed   ostendam    vobis 
patrem.    Ibi  iudieat  Apostolos  nondum  scivissc,  quis  esset  Christus  q.  d.  ^ä) 
f))av  e§  6i§  ^um  l)ct)|Iigen  gieift.    3)en  e§  ift  cuc^  el)n  ticrbaöt  cffcn.'    Ergo  20 
nemo    potest    orare    in    nomine    eins,    nisi    coguoverit    Cliristum.      Valeaut 

qs. 24 gloriantes  sese  orasse,  qui  Christum  non  agnoveruut.  'S5l)ttet,  ^0  iDerbct 
t)V  n'^emen.'  So  lieft  er  bic  frage  uff.  Quomodo  Imc  fit?  multi  oraut,  sed 
non  accipiunt  mox.  Et  Christus  dicit:  'Petite  et  acci])ietis'  et  nus 
indies  petimus  unb  fe^en  ha§  löiberfpl)!.^    Ulis  respondet:  §0  Inerbct  l)r  cnt=  25 

s.  ifi  J3faf)en,  3)a§  einer  frciibe  bolfornincu  Inirb.  Nam  supra  dixit:  'Modicum',  'et 
iterum  modicum.'  @h)er  f)erC3  lül)rbt  tratnren.  Hie  verba  sequuntur:  'Petita.' 
5l^ue  Iren  mel)n  gebet  glet)c^  nic()t  er[)orct,  Ut  si  oravero  pro  Thiranno,  ut 
convertatur,  et  non  convertitur,  ^Jloc^  bennoc^  ift  met)n  gebet  er'^ort,  treff  id§ 

21  Nemo  potest  orare  nisi  cogiiouerit  Christum  ru  r  23  Questiu  ro  r  25126  t)t 

bis  Wirb  iml  28  tne^n  (ftctcj  gl)  28I3'.I3,  IS  Ut  bis  coiivertetur  ujU  ro  201303, 18  Chri- 
stianorum  oraciu  non  potest  nun  esse  exaudita  SrifftS  '^ic  ntd^t  §0  ttifftä  anberS  Wo  ro  r 

')  betbarft  cfjeii  vgl.  ohni  S.  346,  II.  -)  loibetipl)!  sehr  häufig  hei  Luther  in  /'oh/enden 
Verbindungen:  bal  SlBibetlpiel  fingen  (Unsre  Ausg.  Bd.  6,  5SS,  19;  7,4,  4),  tl)un  (Bd.  14,  49,  T), 
icl)en,  füllen  (Bd.  /5,  788, 26),  üben  (Bd.  15, 614, 12),  %alitn  (Bd.  8, 143, 1 T),  treiben  (Bd.  12, 392, 3), 
je^en  (Bd.  14,  loO,  5). 


9it.  41  |U.  TOail.  393 

K|  jcfjüll  bei'  pci'foil  fcl)I,  (|u:ii'  iiuliiriKi  est,  ()|)(irt('t  aiulialiii'  >i\-i'  in  liac,  alia 
persona,  lunlie  vcl  post  aiiimm.  Est  ergo  nobiscuin  iovtcil.  Si  iain  noii  in 
illa  i)erson!i  fit,  tarnen  ceitiis  esse  debeo  oratioiieii)  meara  placere  et  exau- 
(litam  unb  ba  fuv  gc'Üeit  JC.    Hoc  viult,  quando  dicit:  'Ut  gaiidiuiu'  i.  e.  iit 

.■>  cor  vestrimi  aller|bing  öol  friciibc    Si  Iiidas  luil  iiidjt  from  tocrbcn,  ijnando 
pro  t'o  oro,    venit   Paulus.     Si  Aii|anias  et  Sapiiliyra  iioii,   tontpt  (^orncliuö, 
htt'j  alfo  oratio  angencm  ift  imb  cif)ovt,   et  si  iion  trifft  Bei)  beiicii,   tamen 
bringt    feljn    fl'lld)t   ba    l'OU,    ul    dicit    ad    discip|ulos:    'pax    vestra   ad    vos  wniii).  m,  13 
revertctur',  et  precatio.     Sic  si  oro  pro  Pappstis  et  tol  ]'4)iscopis,  si   iudigni, 

lu  Icrt   ficfj  mein  oratio  ad  me  unb    Unvb   erfüllet   anberftuo,    ut   c|or  meum 
gaudeat.     Si   ergo  oratio   feilet  bcr  pcrfon  I)al6en,  quae  iudigua,    taiiicn  nun 
fol   feilen  nnfer  f)nlficn,  ipiia   deo  non  ju   fteltcn  pcrfon,  jcit,  .-ed  ei  pm- 
pouenduiü  quid  sccundum  eius  vol|uiitatem,  ut  Toli.,  ut   suDt   precationes   in  1. 3oi). .%  14. 1:. 
paternoster,  ei  placent  omues.     2)ic  muffen  lomen  sive  liodie  sive  alias,  sive 

15  per  priucipeni  sive  angelinn.  Et  hoc  est  gaudiuni,  (|Uod  aiid|itis  deuni 
propiicinni  nos  liabere.  FA  liodie  gaudinm,  bili'  bcr  jornigc  rcidjätag  ift 
gcfcf}|)ütgen,   bQ§   fiijarrcn,  Budfjen   k.  ift  gecnbert  et  nos  r)altcn   paceni   et 


1  nach  oportet  steht  oratio  «/)  nach  liao  steht   siuo  in  sj>  S  nach    placere  steht 

deo  sp  5  nach   ftjeubc  steht  loetbc  sj)  6  über  Paulus  steht  Petlrus  sp         Ananias 

Act.  .5.  «/)  r  7  nach  bcncit  steht  pi-o  (iuil)[us  fit  sp  8  nach  tringt  steht  oraiis  vel  oratio  sp 
Ä/y  Tax  vestra.  ad  nos  reuertetur  sj>  r  13  loan.  5.  sp  r  14  vor  ei  steht  fjuae  sp  16  nach 
liabere  steht  qui  audiat  nos  «/)       nach  gaiiiliiim  steht  iKiliemus  in  bcnt  sji 

N|  .öcinfcn  nic^t,  ^0  treff  icf)  ^etrunt,  si  ille  uon  convertitur,  alius  convertetur. 
2)ie  perfon  ift  ber  tn-fening  nidjt  luerbt.    ®ie  facfje  geljet  bcnnod)  lum  ftatten, 

2D  6§  gcfcfjel)c  an  bifcr  obbcr  ei)ner  anbern  )jerfon,  .^ii  bifer  obber  jfjencr  jceljt, 
tarnen  certus   suni   a  deo   exaudituin,    t\nic    ego    suni    conteutus,   quod   deus 
meae  oraeioui   respondet.     2)h)   tjnft    Uiol   getfjan,    mihi    placct.     '3)q§   etücrii. 
freltbe  öDÜomen  Incrbc'  q.  d.  toljl  ;äuba»  nic^t  frutn  Jüerben  mea  oraeioue, 
tunc   veuict   Paulus.     Si    Zaphiras   uon   vult,   tum    veniet  Cornelius   et  tum 

25  semper  regnum  Christi  crescet.  35ßl)l§  bort  nid^t  jlntreffcn,  ^0  tumptS  an 
el)nen  anbern.  Ita  ChrLstus  apostolis.  Si  non  sunt  digni  pacc  ohiafa,  tunc 
redibit  pax  ad  vos,  non  potest  sine  fnictu  fieri,  Cy  niufj  fortget)en,  linb  mu^ 
bod)  unfer  fretobe  nolfommen  f^nbt.  2ßl)r  follen  got  nid^t  3el)t,  perfon  fteüen, 
sed  simpliciter  est  oranduin:  sanctifi[cetur,  Adve|niat,  fiat   voluntas,  Panem 

m  nostruni.  Sie  tüortf)  muffen  turnen  t)eutc  obbcr  morgen,  burcf;  bifen  obber 
j^cnen.  Nam  hoc  est  gaudium  oracionis  nos  exaudii-i,  sicut  scinuis,  S)a§ 
bcr  äcorntgc  reljc^ftag  fid^  gcnibrigct  l^at.   Non  ita  superbiunt  ut  ante  annum 

21  sutn  (de)  26'  nach  apostolis  steht  dicit  Math  10  sp  27I2S  unb  bis  aU^r  mit  ru 
29  unten  am  f^eitenrande  steht  Oracio  pionim  non  potest  esse  iuanis  immo  ad  illos  ipsos 
redibit  06  er  »n§  l)n  bifeem  nic^t  erhöret,  ßo  crliort  er  »n§  ro  31  Gaudium  piorum  exaudiri 
oraciones  eorum  ro  r 


394  !l?tcbigleii  bcS  Qa^ics  15:il. 

R]  Cün|.sc-ieiitiaruni  gaiuliuni,  et  qiiod  non  possmit,  (juod  libeuter  facerent,  et  si 
perrexerimus,  vidcbiimis  plura,  nempe  Sch[wermcriorum  diminiicionem  jc. 
Sic  habetis  istam  qiuaestioiiein  utlb  bnä  ift  ein  lioII|OmeilC  de  precatione. 
1.  proiuittit,  reibet,  3.  rei|t  uttb  {)cifty.  Sßer  lüil  nu  nic^t  Betten?  uon  solum 
Iiahcmiis  neccsjsitates  iu  ]iater  nostcr,  iit  fein  namc  JC.  rcid),  lt)it  3C.  teglit^  s 
'b\xoh  K.  finb  nnfev  feiiicf|;teit  nnb  ungluct  et  ad  hoc  ultra  lod't  er,  ut  non 
dicam:  lib|enter  orarem,  si  audeiem.  Ipse  dicit:  Iiibeo.  Quomodo?  Iu 
nomine  nieo  nnb  Itincjy  hat  auff  mein  öertvoftung  unb  juJQge,  unb  nntcr= 
x[ä)t,  Juie  er  tI)Un  jol  i.  e.  necessitates  pro  tiia  persona,  modo  vide  pater 
noster.  Nomen  eins  blasp|hematur  per  T|urcara,  ])apam,  Rottenscs,  Et  lo 
invenis  totum  mundnm  increduUim  unb  ba§  pater  noster  burc^au§.  SGßic 
foltu  betten?  In  nomine  eins,  et  nbi  non  facis,  foltu.  Pauci  suscip|iuut 
hoc  ut  praeceptum.  Pauci  habent  cou|scientiam  inde,  quod  non  oraut.  Sub 
Papa  muften  Inir  legere  lioras  C"|anonicas.  Hoc  non  vocavit  orare  ipse. 
Sifut  Nonnae  ps|alterium  \  nic^tS  gebet,  nii^t»  tierftonben,  tantum  ein  ovgel  is 
pfeiffen,   ut  hodie  dixi.-     Ubi  iam  vera  doct|rina  de  precatione,   nemo   orat, 

1  nach   possuiit  sieht  adversarü  ei'ficere  sp  'J  nach   perrexerimus  steht  ciraudu  sp 

3  nach  bot(|ijmcnc  steht  ftciibc  sj)      über  precatione  steht  auclila  sp        5  über  jcin  steht  1  sp 
über  xc\äj  steht  2  sj>       nach  rcid^  steht  tomc  sp       über  loil  steht  3  S2>       über  tt^liä)  steht  i  sp 
Sj9  über  UHttrric^t  steht  dominus  sp  i)  über  tx  steht  orans  sp        (vide)  vide  12  über 

et  steht  post      nach  foltu  ('2.J  steht  reus  fein  K.  sp         16  über  <)feiffen  ut  steht  et  tanicu  erat 
plenus  mundus  oratione  sp 

')  Sicut  Noiinao  psalterium  yoiieiiit  das  Sprkhwijrt  Icic  bic  9(oinicn  bcii  ipfadct  lefcii 
vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  19,  31'J,  22,  tco  Nachweis  aus  Wander,  und  Bd.  7,  676,415.  -)  Vgl. 
oben  S.  3S3,  20. 

N]  unb  liil)V  f)nbcn  bennoc^  gutte  gchiiffen.  Ita  in  Rottensibus  videbimus  et 
Thyrannis,  (\m  se  praecipitabunt,  Inibev  bie  muffen  Jfl)l'  6t)tten,  ha§  Unfet 
freubc  liol  lummen.  Haec  sit  solucio  illins  questionis.  iöljttet,  ^0  Wtfxht 
einer  frcube  üottummen  lüerben.  Ita  Cln-istus  uos  allicit  et  praecipit:  'S.'ijüt^,  -m 
tl)uts,  Betlj.  3Ber  Inolbc  nuc  ni(^t  fictfien,  eciam  si  nidlam  necessitatem  haberet, 
cum  Christus  nos  ita  allicit  et  praeci|)it  q.  d.  aliquis:  Libenter  orarem,  si 
e.ssem  dignus.  'Ego  proniittc'  ^a  ^0  ic^  tüuftc  JC.  'iä)  lerne  bid).'  ^a, 
Iren  \ä)^  tfjun  tonbe.  Respondet:  "^ä)  gelitte  bl)r§.'  Accedit  eciam  tocius 
mundi  calamitatem  ultra  tuam.  Ibi  videbis  confusionem  nominis  dei  in  papatu  25 
et  tocius  mundi  et  tocius  oracionis  dominicae  modum.  Ita  allicit  et  j)rae- 
cipit.  2öue  bu  es  Utc^t  tf)Uft.  Uli  eciam  sunt  homines,  qui  ex  praecepto 
orant,  (piia  Christus  praeccpit.  Nam  plures  sunt,  qui  torpent  in  oracionc, 
non  faciunt  sibi  consciencias,  sicut  sub  papatu  non  dicitur  orare  Cauonicas, 

Necessitas  )   causae 
10  nach  Dol  lumiticn  sieht  iBcibc  sp  21123  preceptum  >  '.     .    ru  r  23  über 

promissio    J  oracionis 

prumitto  steht   ut  exatuliaris  j-o        nach  iDuftc  steht  loic  man  Setzen  gotbc  ru       über  id^  tctnc 

bic^  steht  hl  nomine  meo  debes  orare  s/j         24  tonbe  t  in  totfte  s^i 


9h.  41  [14.  ÜMai].  395 

R]  sicut  e.st  cum  iciuiiio  k.  Idco  mil5  u[llicr  t)|Cll'  @|Ott  fomeil  i'l  uns  docere 
ieiunare.i  9lbev  cum  uolumus  epontc,  oportet.  Ideo  ]ei)t  JU  c|uisq[ue:  nou 
oratio  iam  geftcilt,  tit  solum  clerici  orent,  scd  omnes,  qiii  voluiit  e.ssc 
Cliri.stiaui ,   i)areutcs  doceant   lib|eros    et  tamiliam,    et   ii   melius   oraut,    <iiiia 

■'•  nihil  habent  tentatiouis.  Orandum  pro  parcntibus  ab  magnis  et  fa[railia. 
Audis  esse  praeceptuui:  Potitc.  Si  nou  esset  pracceptuni,  ourrere  deb|ereuuis 
usque  ad  finem  muudi,  nt  aud|irennis  hoc  pracceptum,  quia  i'acit  audacem 
praeceptum,  promis|sio,  alioqui  ipse  est  ju  gro§,  Ego  jh)  gcting,  sed  ic§ 
mily  tf)iiil.     Si  non,  fcelobc  icf)  mid)  mit  funbcn.     Idee  oro  jijater  noster  in 

lu  nomine  domini  mei.  Qui  non  oie  facit,  oportet  corde,  tarnen  fein,  ut  tu  et 
ego  etiani  et  rüdes  ]iraecipue  ore  orent  pro  toto  mundo,  Christianitate  et 
contra  onmes  diab[olos  et  contra  omnia,  contra  quae  fit  oratio  in  pater 
noster.  Hal)es  not  unb  gcluoltigc  itrfat^  jyer  eiu.s  jiraeccptum.  Qni  non 
orat,  mit  bcr  jcit  luirb  er  fidem  iierliercn.     Et  nedjft  bem  prcbigampt  ift 

15  oratio  ba§  groftc  ampt  in  Christianitate.  ^m  prebigiampt  hicinitur  dcus 
nobiscum.  Econtra  in  precatione  loquor  ego  cum  eo.  Haec  est  monitio, 
(juae  seniper  facienda,  quia  sninus  la%  unb  nemcu  beö  ItertfS  ni(^t  glüav. 
Post  verbum  dei  et  pracdicationem  fol  bie  notige  fvud^t  fein  oratio. 

5  Orandum  bis  la[milia  fehlt  P  6'  pi'aece|)tuni  pronilssio  sp  r  10  über  facit  sieht 
orat  sp  11  praecipue  «Äer  ore  12  nach  omnisi  steht  inalas;)  14JI5  Ministerium  verbi. 
Oratio  sjj  r  16  Econtra  c  in  Sic  s/j         IT  nach  ncmeii  steht  ün§  sj)       über  gloat  steht  an  sp 

')  Aiispielung  auf  die  daiiiah  herrschende  Tciirung. 

N]  sed  legere,  ba§  tliuften  )Xi\)X  bem  Sopft  3I0  ge^JOt  f)Qlten.    Nos  autem  cum  al) 

■-'(1  illis  liberati  sumus,  omuino  dcviamus  in  liceiieiam  carnis.  Ita  qui  hactenus 
noluimus  ieiunare  sponte,  bie  muffen§  n'^tlC  nilfe  not!)  tf)Un,  scilicot  i'ame. 
Summa:  tu  scito,  ®a§  ha^  gepct  ift  nic^t  allcljne  uff  pfaffen,  moncf;c,  Dionncu 
geftalt,  sed  in  omnes  homines,  praeeipue  in  pueros,  quibus  sincerior  potest 
esse    oracio,   quia    sinceri   sunt   affectus.     Mane,    vcsperi  et    omni   hora   illis 

25  orandum,  non,  uon  omittendun"i.  5lcl)U,  lifier,  blt)  folft  bQ§  gepet  nic^t  untcr= 
laffen.  2)tr)  mufts  t^un.  Si  non  fcceris,  peccasti  contra  dei  praeceptum. 
Ergo  non  respiciam  meam  infirmitatem:  Itfiei  öotcr,  il^  Bep'^ele  bt)r  bn§  Öotev 
unfci:  l)n  bcljnen  Bep'^el.  Ita  assucsccndi  sunt  pueri  et  vulgus,  bn§  man  fie 
gctülicne,  ^unber  lernen  '^elffcn  bitten.    Ita  non  tantum  necessitatibus  uo.stris, 

30  sed  eciam  praecepto  dei  cogimur  orare:  si  non  oraverimns,  sciemus  fidem 
iterum  defecturam  esse.  Oracio  jiroxiinum  opus  et  maximum  post  prae- 
dicacionem,   burc^  ba§  reben  lo^r  m^t  gotte.     Ergo  maxime  observemus  hoc 

l'J  Non  peccant  cjui  ex  praecei)tu  orant  ro  r  23  Pueri  et  uulgus  orare  debeut  ru  r 
28  Ita  bis  vulgus  unt  ro         28  unten  am  Heitenraiide  steht 

i  locii  idjä  tuljvbig  lucvc  l  (  Tu  liabes  promissioneni  ineam 

^ä)  Bette  gerne-!  wen  id)  loufte  wie  irfj  tictlieii  Botbc  j  Christus  dicit./  In  iiuiniue  meo  orare  debes       ru 

(  wen  id)  Icvfte  |  (  Tu  debes  orare  Tibi  praecipio 

20130  Ita  bis  uon  unt  ru         31  hiumraum  opus  orare  ru  r 


39(>  Ikcbifltm  bc§  3aT)tcä  15:51. 

B]  3of). IS, 24  'Haec  lociitiis  pro  proverb^iis.^    ©old^e§  noii  tantum  de  precat-ionc, 

iß.  16. 17 s(.(]  tütniu  sermonem,   quem   ante  feeit,   cum  dixit:  'Modicum'  jc.     Et  ipsi: 
'Quid   est  hoc?'   iam   praevenit    eos,    anteqiiaiu   rogent.     'SoIdjCu   iu'   K. 
'fpvicfjihJort'  tft  ntc^t  gut  beubfd),   sed  quia  Ioli[anue.s  sie,  ego  quoque.     @§ 
fol  T)Ctffcn  ein  tunM,  ticrbndt  tüort\  ut  gornianice,  si  d|icercm:  bcr  fol  bell    s 
f)iinb  tior  bcni  lauen  frf)lal)cn^  qui  non  pi-ius  novit  gennanice,   tft§  l)I)m  ein 
iKibecÜ   effctt^  i.  e.  er   tan   bem   Inol  "^cucfilen*,    sed  quando  abest,   aliter. 
Item:  \w  bev  iiiinb.'^    Itciii:  tücv  bn§  feur  luil  fjakn,  et  xauä)  k.  finb  fprtd^= 
lHOl'tci.     Ipse  vocat  fig|ui'atam  lociitioncni    et   ego.     Itsta  verba  'Modiciiin' 
intelliguiit  ut  Ire  pedibu.s  per  poiitein  tran.s  albim  et  redirc.    Sed  i.  c.  niorinr   lu 
et  deseraui   niunduni,   ideo   est   ctu   ücrtjovgene   tcbc   unb  ticrbrcf)cte  fprnd), 
(|iiaiii  iutelligit  eruditus.    Puer  gcbcuät  an  ein  !^unb  unb  louen  i.  e.  tocn  man 
l'id)    für   bem  öerrn  fein   !an   ftellen,   econtra  absente  eo  jc.     Ibi    beutet 
dominus  fein  iuort  fel6cr.    Ii)se  dicit  sua  verba,  sed  f})avt  beutung  iisque  ad 
s|piritum  s|aiR'tuni.    Verba  Christi  sunt  figurata,  proverbia.     Nota  bene:  6§   10 
BleljBt   lool   ba    6e^,    quod    nemo    intelhgit.      Item    10   praecep[ta    finb    citcl 

1  non  bis  precatioue  c  in  g^ct  non  tantum  auff  precatiouem  np  3  rugent  eri/  zn 

iuteiTogent  sp          4  nach  sie  sieht  loquitnr  sp          5  Piouerbium  sp  r  i)  nach  Modicum 

steht  quia  vado  ad  patrem  sp           12  über  i.  e.  steht  pater  47^           l-l  nach  \9CLXi  steht  bic  sp 
lö  Omnia  verba  Cliristi  sunt  figurata  je.  np  r 

')  ein  tundfel,  toetbacft  tnott  vgl.  üben  S.  346, 11.  '^)  ben  tjimb  bov  bem  lauen  |d)lQT)eii 
(unten  Z.  22)  rg!.  Wander  2,  A'.S'3  Nr.  1464:  'Den  Hund  vm'in  Löicen  sclüniien.'  ')  eilt 
bctbacit  ctjen  vgl.  oben  S.  346,  II;  3'J2,  20.  *)  erg.  bet  gcgeiituättig  ift.  =|  Vgl.  Wander 
3,  453  Nr.  67  Seit  iimittcl  l)citcfcit,  batiind^  bcr  luiiib  t)etge[)t.    (Unten  Z.  24.) 

N]  opus,  iit  semper  praediccmu.s.    S;'en  baa  ift  ba§  fltoftc  tocrtJ,  jiraeceptum  est 

et  liabemus  iicccssitates. 
aj. 25  'g§   tumpt   aber   bic   3cet)t,   baa   itf)   nic^t  mt)t   fprt(!^h)ortt).' 

Hoe  refereuduni  est  uoii  tantum  ad  oracioneiu ,  sed  ad  omnia  verba  jirae-  20 
eedencia.  ']\Iodicum',  Tristis  modo  jc.  ©oIc^S  '^06  id)  mt)t  eud)  l)n  fpri(f)= 
rtort  gercbt.  Teutoniee:  S)er  fan  et)n  ^unbt  bor  laiucu  f($la()en.  Haee  est 
figura  eciam,  si  omnia  verba  noverimus,  tanien  aliter  suljintelligitnr  et  valet: 
Ser  fan  toot  fjeut^Ien.  Item  ber  !an  ben  mantel  nac^  Ininbe  richten. '  SBer» 
fctor  [)at,  mu^  ben  rouc§  oucf)  t)aBen.^  Ita  hie  haec  verba  non  intelligetis:  25 
'Abibo  et  modicum  me  videbitis',  |o  öcrfte'^en  fie:  \XCV\i  fuffeu  ge{)en,  non 
intelb'guut  de  morte.  Ideo  est  figuratus  est  sermo  et  alia  est  seutencia  inter 
simplices,  tantum  ad  verba  animadvertunt  sicut  pueri.  Summa:  liic  vides, 
S)o§  3h3  ben  hjortten  ß^riftt  gcI)ort  eljn  mel)fter,  ben  fie  ftjnbt  figurativa, 
"^ctimlid^,  fie  borffen  Itol  be2-  t)[ciligen  gieifte§.    Sa»  t)\.  cap[itel  Joannes  et  31» 

23  24  Prouerbia  Sßcvtung  fette  rcbc  ru  r 

')  ben  mantel  nad)  hiinbc  tid)teit  vgl.  Wander  3,  453  Nr.  37.  68;  Thiele  Nr.  21S. 
^)  Slßers  felDt  l)at,  mu§  ben  xoudj  outf)  Ijabcu  (oben  Z.  8)  vgl.  UnsreAusg.  Bd.  10^,515  zu 291, 23. 


9Jt.  41  [U.TOni].  397 

R]  fpric^  luorter.  Ergo  milliis  pap|ista  novit,  qmM  sit,  cjiiianquam  sciat,  (|iii(l 
deus,  noraeii,  &\m\,  et  tarnen  non  iiitelliguut,  quid  dictum.  Sic  verba  dei  et 
scrip|tura  bleibet  unöevftanben ,  uisi  s|piritus  sanctus  det.  Sicut  iegitur  in 
Luea:  aperuit  eis  sensum.  3)0§  agnus  mu§  bie  fiegel  lib|ri  auff  tijun.  Sic|'i';„^<g|^,= 
s  verba  Christi  manent  fpric^|tnortcr,  f^i  etiam  fc^allen  in  cor,  quod  andias 
aurib^us.  Non  tarnen  iutelligis,  uisi  s^piritus  s|anctus  scribat  in  cor,  In 
necessitate  iiabes  de  verb<  i  fetalen,  fern  ni(^t  *,  et  est  ut  piicUus,  quando  nu§ 
vult  auffbeiffen  pro  nucleo,  sed  non  potest.  Item  tnontel  Mengen  naä)  bem 
toinb^,  Et  talia  verba  multa,  quae  adliuc  non  iutelligo  in  g|ermaniea  b'ngua. 

10  Christi  ergo  verba  tani  tieff  unb  treffUcf),  ut  ratio  huniana  non  inteliigat,  ut 
homo  phis  offendatur,  nisi  s|piritus  sianctus  mitfolgc  et  det  verbo  intel|lectnni. 
'Non  per  pro;verbia':  quando  S|])iritus  sanctus  veniet,  sie  loquar  vobis- 
[cum,  ut  meam  jprQ(^  öcrft^et,  antequam  resurgam  a  morte,  non  potestis 
inteljligere,  quid  sit  ad  p|atrem  ire.     Ipsi  cogitaverunt  iturum  Hierusa[lem, 

15  ubi  adoratur  pater.  Sed  ubi  res|urrexero  et  ded|ero  s[pirituui  s|anctum, 
dicam,  quid  sit  ire  ad  patrem.  Et  tum  uou  fpric^h)|Ortev  erunt,  sed  ^etlc, 
burre  iuort.  '2tn  ben.'  Xenn  toerb  l)rl  üerft^en,  quid  trausitus  ad  patrem 
i.  e.  ab  hac  mortali  vita  jc.  quis  pater  et  ego,  quod  verus  dei  filius  patri 
similis,  iam  neu  iutelligitis  transitum  et  ubi  intelligitis,  orabitis  in  nomine 

4  Luc.  24.  sp  r  5  Apo.  3.  s}' ''  '  *'<"'  i^aten  iiehl  bie  s})  über  nul  steht  micein  sp 
10  Christi  verba  angusta  jc.  xp  r  12  vor  sie  steht  tum  sj)  14  nach  cog|itavcruiit  i^teht 
euni  xp         1(1  ad  über  patrein         19  orabitis  Hier  (pcteritis) 

')  jc^aleii,  fern  nie^t  oft  hei  Luther,  ?.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  0,464,  29  30  fio  fvift  her 
'i}ap]t  ben  fem,  fjo  ipiclen  loir  mit  ben  (ebigen  idjolen;  Bd.  8,  S4fi,.'it!.32  bie  ]d)akn  öon  ber 
nu|"i,  bie  (julljen  Don  bcn  bialubcn,  bie  ticken  uoit  bein  inel  geben.         '-)  Vgl.  oben  S.  Hur,,  24. 

N]  20  Decalogus   jljnbt  eljttcl  fpvic^   Inorttf).     Nemo  est:    quid   sit   dens,  quid  sit 
colere  deum,  honorare  deum  3c.     Haec   verba  semper  sunt  proverl)ia,    uisi 
.Spiritus  s[anctus  iutellexerit.    Seit  "boä  lotitb  mu^  bie  figel  bc»  bu(^B  ufftf)ucn  cRenb  r„  i 
ot  Spiritus  debet  illa  mauifestare   unb  l)n&  ^evc]  f C^veljben ,    mcn   nil)r-3  gIct)C^ 
f)Oren  unb  jcfjfeljben.    Nisi  ipse  spiritu.s  S|anctus  apcrucrit,  ^o  ift  in  teutationc 

r..  feljn  Iport  Doifjanben,  ut  experimini  omnes.    Sie  iDortf)  ft)nbt  tood   ha,   e§ 
bleiben  ftiort,  et  tum  nescimus,  tna§  er  bo  mt)t  mel)nt.   Summa:  fe'fjrifti  luortf) 
finbt  fo   fjocf}   »erborgen,  bo§  fic^'  fel)ne  ocrnufft  üernljtnpt.    '(fs   tüljrbt'i'. 5; 
aber  bie  jeljt  fummen'  i.e.  cum  spiritus  s^anctus  venerit,  tunc  loquar,  ut 
intelb'gatis.     Iam  non  potestis  intclligere,  quid  sit  ire  ad  patrem.     Forta.ssis 

30  arbitramini  nie  Hierosolimam  ire  et  adorare  patrem,  sed  cum  venerit  spiritus 
s|anctus,  tunc  videbitis,  quod  sint  clara  verba.     '3tn    bcm   jelbigcn    tage».2c 
tt) erbet  Ijr.'    Tunc  videbitis;,  quid  sit  pater  et  ego,   tunc  videbitis,  quid  sit 
ire   ad   patrem,    scilicet   mori   et   ascendere  et   glorificari.     Cmu  hoc   intel- 

21  deum  (l.J\  deus         22  über  iutellexerit  »leht  expostierit  «/>         2G  unten  am  Seiten- 
rande steht  Oniiii.i  seripture  uerba  sunt  proucrbia  indigentque  spiritu  doctore  ro 
')  =  sie. 


398  ^itcbiflttn  bc?  3nT)rc§  1531. 

R]  iiieo,  qiii:i  <jiii  dt'bct  orare  in  nomine  Cliristi,  oportet  prins  uosoat  Cliristnm. 
S;a§  äl)t't  liod;  n\d)t  ein,  oportet  S[piritus  sjanctus  in  cor  det,  alioqui  non 
5oii.  i«,>7cre<litnr.  'llttb  id^  jage  tuä),  (|iiia  pater."  Ibi  itcruni  fompt  auffS  bctt, 
uvfad):  quia  non  butfftS,  '(piia  pater  dilioit.'  .^OVC,  qualis  erit  hace 
precatio.  llodie  pracdicavimus,  qnod  nemo  |ol  pro  siia  persona  Letten. 
Jtoni:  pater  diligit  te,  ideo  orabo.  Et  liicmct  dieit:  'Pater',  ideo  g'^et 
f)in  Itnb  Bettet  sine  nie  in  vestro  nomine.  »Sed  sie:  ubi  oraveritis  in  nomine 
meo,  jo  iftö  jc^on  aufgcvid^t,  iv  fott  aU  bcnn  fo  bit|ten,  ba»  ic^  nid)t  fuv 
eiicf)  tette,  qnia  "pater  diligit,  qnia  vos  me'  3C.  et  cred|idistis  in  mc, 
toillpt  er  )uibbev  enimt».  Non  andiot  vos  pater,  qnia  prompt!  omnino  et 
devoti  estis,  sed  'quia  mc  diligitis  et  in  nie.'  Ibi  itcruni  |)ater  diligit 
vos,  quarc?  ba§  'vfyx  fo  fvom  feib  et  pro  S|auctis  (jalt?  5}od)  itidjt,  sed 
qnod  iuä)  Oll  lUtcf)  t}altet  i.  e.  (jnod  verns  sim  dei  fil|ius.  Ideo  dilfigit  vor 
et  dieit:  cum  igitnr  in  nomcn  ac.  dicit:  ^eb  an  xmb  Bitlte,  habebis  omnia. 
1.  est,  qui  bringt  ad  ])atrom  nos,  nt  oremus.  Sed  non  abit,  (piando  nie  fuv 
bcn  fatcr  gcbrad^t,    et    dicit:   ora,    non    indigcs  k.     Sicnt  fides,   cha[ritas  iu 


I 


3  nach  lomtJt  steht  ev  sp        über  bett  steht  gefict  sp  4  nach  diligit  stcJit  vos  sp 

G  Itcin  über  pater  nach  Item  steht   vt  cogitos  sp  nac!i  Pater  steht  diligit  vos  !C.  sp 

9  nach  diligit  steht  vos  sp         10  er  durchstr  sp         11  über  me  (2.)  steht  creditis  Sj)       unter 
me  steht  mediator  13  vor  qnod  steht  Et  credidistis  quod  exinorim  a  patre  sp  rh        über 

c|Uod  steht  Egres[sus  sp  14  über  dicit  (2.)  steht  dominus  sp  10  qui  c  in  quomndo  sp 

nach  abit  steht  non  oramus  S2) 

N]  lexeritis,  tunc  poteritis  orare.  Nam  qni  vnlt  orare,  prins  sciat  Christnm 
verum  deniu  et  hominem  et  salvatorem  nostruni.  Sq§  gcf)et  unu  nitfjt 
«  2ce^n,  antequam  spiritns  s|auctus  venerit.  '3id§  jcige  cud§  nid^t,  ba§ 
ic^  ben  ÜOter.'  Itcrnm  ad  oracioncni  redit.  Non  orabo  pro  vobis,  quia  20 
non  indigetis,  'ipsc  pater  vos  diligit'.  3Ba§  lü^l  bo  irerben?  Tameu  dixit: 
nemo    debet    orare    nisi    in    nomine  Christi,    et   hie    dicit:    Non    orabo    pro 

vobis.    bettet  t)r  felber.    Ilespondeo:  äißen  i}r  hjcrbet  blatten  l)n  mei)ncTn 

n'^atncn,  tuuc  vestra  oracio  erit  efficax,  ut  non  opus  sit  mea  oracionc. 
jB.27Nam  pater  meus  vos  diligit.  'Qnia  mc  diligitis  et  cre[ditis.'  Sftic^t  2i 
umb  einer  frunifel}t,  anbogt,  ^unber  haB  t)x  mi(^  übet.  Si  me  diligitis  et 
creditis  et  oiatis,  tunc  per  me  oratis,  bo  ^at  eU(|  ber  tiater  Üb.  S)o  fel)t  tjX 
ntljt  ml)r  etjnä,  quia  creditis  nie  exisse  a  patre.  Ergo  respondct  palcr: 
2ßet)l  bto  haS^  gleubeft,  quod  C;hristus  sit  filins  mens,  ^0  b^tte,  Uia§  bin 
h)i(ft.  S)er  Gfjriftu»  brenget  micf;  üor  ben  üater  unb  glet)(f}  tüic  meljn  glaube  :o 
xmb  libe  t)n  3icfu  6f)rifto  blcljbct,  ita  cciam  oracio,  ita  ut  possini  incedere  in 


I 


22  über  dixit  steht  snpra  m  2:i  6(jiifti.'U  follcil  felOcv  t'llttcn  ro  r  2.',j2G  9iic^t 

bis  ba§  unt  ro         2'J  (iittcft)  gteuteft       Prujitcr  Clnistuni  diligimur  et  cxaudimnr  a  patre  ro  r 
30  nach  toilft  steht  exaudieris  sji 


9h.  41  [14.  Tlai].  399 

R]  Oliristura  manet,  sie  iit  per  oiim  orem  e(  acceclani  ad  ])ntrem.  Nostis,  qiiod 
per  eimi  accedere  ad  patrem  ift  nicfjt  bic  incimiufl,  «iiiod  nou  sit  mens 
mediiator  et  patromis,  Sicut  nos  feciiiuis  hactciiu.s  es.  Sanetis  3C.  i.  e.  Ubi 
lioc  feccritis,  quod  in  me  cred|ideritis,  \o  burfft  t)t)V  nic^t  forden,  scd  burfft 

•'.  frei)  bitten,  fetflii^,  sod  fo  ferne,  ut  per  rao  fiat.  IIoc  ein  tvefflid),  tvoftlid) 
fpVlIC^,  (piod  oniiics,  qiii  in  Ciiristum  crediint  et  dil|igiint,  quod  pator  eo.s 
dil|igat,  barumb  quod  me,  iiiquit,  dii|igiuit,  ha  ligtS.'  Non  ostendit  eausam 
aliam,  uoii  tuam  .sancti|tiitem,  capjpam,  p]|attam,  fjungevn,  faften,  blut 
f(i)tt)i|en  et  omnium  Sanctonim  in  coelo  et  terra.    S(>d  pater  v|iilt  te  diligero 

irt  proptei-  dilectioiiciii  mei.  3ft  ^'ci'i  otgefc^initen.  (S^  \ol  md)iv  gelten  sive 
giut,  leben,  nisi  gef)eng!t  tucvb  an  ben  man  unb  glauben,  quod  sit  dci  filius, 
quando  nnä  f)in  gc'6vadf)t  f)at  für  got,  fo  mögen  lüir  frei)  fjcr  trctten,  quod 
prius  oninino  oinisinins,  antequam  in  Ciu'istiun  orcdidimus.  Tum  f'luistns 
est   tuus    aeteruus    mediator,    nou    oi)us,    ut    oret   pro   te,    ut  tu   ad   patrem 

10  venias  jc.  lam  nioc^t  er§  etlicher  mn§  bentlic^  sua  verl:)a  ire  ad  patrem, 
Nempe  non  ire  pedibus  ad  Jernsa[lem,  sed  ^eift:  '^ä)  desero  mundum,  sient 
non  pedibus  veui  in  mundum  aut  mit  ftugeln,  sed  ut  praediearcm,  menfd) 
toürbe.    S)a§  ift  hjunberlid^  ^to  gangen,  ut  nemo  comprehenderet.    Sie  trerbc 


3  über  ex  Sanctis  steht   iiitercessores  neglecto  C'liristn  s/j  5  Hoc  c  in   bo-j  ift  sp 

qnia  vos  nie  amastis  nj)  r  6  nach  (lil|igiiiit  steht  cum  Hji  IT  Uhuf  iioii  peililjiis  steht 

vcni  in  muiulum  Sj)       Itoruni  relinquo  imiiidum  je.  s/y  r 

')  bo  Iigt§  vgl.  Thiele  Nr.  2. 

N]  illa  fiducia  et  gloriacione  Christum    esse    monm    fratrem   et  dominum.     !J)a§ 

-'"  ntn^  ni^t  nfff)orcn.  Non  ut  Papistac,  qni  tiiirannum  nobis  fccerunt  Ciiristum 
et  suflVagia  sanctorum  docuerunt,  sed  scimus:  ßtjriftuS  ift  UnS  ^0  gelüi^ 
ml)t  beni  öater  freunbt,  ut  nos  ipsi  sccnri  possimus.  Summa:  Hoc  nota: 
5{IIe,  bie  an  6i)riftum  gleuben  nnb  tjijn  üben,  bie  loiffen,  haö  fic  ber  unter 
li6  f)aBc,  n.il)t  fotlen  un§  aÜe-3  gutS  jto   t)t)ni  üerfeljen.     9?el)n,  nicf)t  bcl)n 

2''  tapp,  plat  2C.  Pater  diligit  te,  qnia  tu  diiigis  et  eredis  in  Cin-istum.  Ergo 
nemo  fiet  deo  diiectus  nisi  coniunctus  fnerit  Christo  filio  suo.  Ita  hal>etis, 
((uomodo  nos  allicit  ad  oracionem.  Nam  cum  Christum  cognoverimns,  ^o 
ntugen  lril)r  ou(5  frei)  bol)er  tretten  unb  Bitten,  fl)nbt  burd)  ß^riftunt  ben 
clDigen  nil)tler  fcrfonet.    '^ä)  Bljn  non  ®ott   aufegangen  unb  foinmenii. 

="  tjn  bic  toelt.'  Ulis  verbis  lacius  cxponit  Ire  ad  patrem  non  est  ambulare, 
sed  relinquere  nnmchnn.  Nam  ego  non  sum  pedestri  via  in  liuno  mundum 
veni,  sed  desceudi  et  apparui  et  praedicavi.  ©30  lücrbe  id^  m'xä)  Itiibcr  lueg 
bre^en\  ut  nemo  intelligat  istum  abituni.    S)a§  !on  f(el)f(^  nid^t  t)erftf)et)en 


■23124  aae  Ijis  \)^m  unt  ro  23  \)^n  über  tificn  24  gut?-  über  3W  27129  Nam 

J(<  ttctfonet  unt  ro        29  ßJott  über  (ber  hielt)        33  nach  fletifc^  steht  önb  6tut  sp 

')  roerbe  \d)  m'id)  tuibcr  Weg  brcfjcn  d  i.  mich  entfernen;  rpl.  DWth.  2, 1363. 


400  *:iürebigten  be?  Sn'^rc?-  1531. 

Rl  iä)  loibbcr  f)in  luerf  fomcn  l)nn  baS  ©ottltd)  tücfen,  baS  moii  inid)  niic^  nt(^t 

mljcr  jc^en  3C.    Ibi  vides  ex  hac  v|ita  [)in  lücg  Jörnen  unbcgveiffLÜc^ev  toeiS 

Soft- 16,29  ire  ad  patreni.     Ideo  non  iiitellige,  quasi  pedibus  eat  ad  ^ieriljalem.    'lam 

pal  am.'    (5in   tocnig   liCvftef)CU    ftc    ce   lool.     (?§   ift   gut,    qnod    praevonis  et 

as.  lulicLs,  quid  'Ire',  Et  'libev  ein  neinco'  jc.    lam  uou  bundEcI.    3a,  ©o  öiel    ■'• 
Derfterjen  ftc,  quod  etlcaS   ()oI)erey   fetj  ire  ad   p[atrem   quam  ire  pedibus  jc. 
Verum  quod   intel|ligcrcut,   quod   raoriturus  jc.  nic^t  ein   fn§   Ineg   fol  fein. 

!i!.2n'jVnnf'  i.e.  tüirft  gelpifltc^  ®ott  fein.  Volebamus  te  iuterrogare,  lüaS  büv 
tüeve  'Modicum'  Et  'ire  ad  patrem.'  Sed  tu  praevcnis  et  vides,  quid  in 
corde  hab|eauui8,  ideo  non  necesse.  Respondes  nobis  .super  nostras  cngji-  t" 
tatioues.  @inb  fvom,  gut  3lpofteI  gctoeft,  tarnen  Ioh|annes  iudieat  Clu-istum 
verum  dcum.  Ideo  lialx^tis  ex  lioc  tcxtu,  (junmodo  debeatis  orarc,  bcibc  ntit 
gepott  et  promi>i[sione.  Ideo  ne  in  ventum  fcfjla^e ',  quasi  non  sis  reus.  Est 
aeque  j)raeceptum  nt  alia.     I'^st  in  2.  praeuep[lo  geboten,   nt  ores. 


1  \ä)  (mid^)  Ire   nd  patrcni  Cliiistum  est  cum  deserere  jc.  s^>  r          3l4  lam  pal.atn 

loqueris  jc.  sp  r  5  nach  ire  steht  ad  patreni  sp       über  3a  sieht  arte  y)        1.  loqueris  sp  r 

0  \e\)   l/ts    p[atrcni  über   (ped)               T  ni^t  mit   6  quod   durch    Strich   verb               S  Nunc 

scimus  3C.  sp  r  10  nach  ueccssc  sieht  vt  te  interrogeniu.s  xji           14  über  aequo  steht  vt 
ores  sp 

')  in  ventnui  fd)la^c  rgh  oben  S.  Ti,  lü. 

N]  et   speeulatur   de   pcdcstri    ambulacioue,    sed  Christus    dioit:    Est  relinqucro   ir. 

nnuidum.  3^0  inel)nen  bie  jungcv,  ftc  l)ovft[}c'^en§.  (^tju  Itienig  üevftc'f)cn  ftc?, 
SB. a9sed  non  plane.  '5M)ue  rcbcftu  fvci)  cvaus  unb  fagft.'  S)o  tooEcn  fic 
mic^  eljn  gut  luovt  ^agen,  q.  d.  gl)  itiic  gut  ift,  baS  nunc  scimus,  quia  non 
]K'dibiis  ambulabis.  'iihn  bn§  fonucn  fic  nic^t  t)DX'ftcI)on,  Itiie  c§  tnu^  3itgef)cn, 
^unber  fic  rcbcn  3U1  gefatten,  bod^  on  fjeuc^Ien,  toie  el)n  gut  gcfel  3um  anbevn.  an 
9Jf)ue  triffeu,  ba§  bti'  nÜcS  Iniffeft  q.  d.  Voluimns  te  iuterrogare.  Xlü  bift 
etju  linmberlt($er  innn,  blu  !unH)ft  JUOOV  et  respondes  nostris  cogitaciouibus. 
Ntnif  \  idemus,  quod  non  opus  est  te  inferrogaro.  "Jtl^o  Ijat'CU  fic  ficf)  gegen 
tjijm  t)ertnO(^t.  Et  iamen  loanncs  indicat  diviiiitatcm  C'liristi.  llactenus, 
quid  sit  oracio   et  (juomodi)  ]ir:\cc('ptnni    sil,    ideo   orcmns,    fortis    sit.     ®a§   25 

fet)  mä)  gcfagt. 


IT  ^lifUt  (roiffen)  m  Diseipuluruni  siniplioitas  ro  r  2(1  iiJier  jiim  anbem  steht 

VIdü  in  |)iistil!is  ' 

')  Gemeint  ht  ünsrc  Ausf/.  Bd.  IT.  3.3fj. 


iKr.  42  [17.  3J(ai].  401 

42.  17.  aWni  1531. 

9lm  Sntjc  üor  .^immclfnfjrt. 

R]  In   vigil[ia  Ascensionis  Act.  1.  aw-i.iff. 

Ccleb,ranins  arti[fiiliiiii  fiilei,  ba  tüir  fpircdjcn:  'Stuffgefaten  cjf)cu'  k. 
'vivos  et  niort[iios.'  Saepe  di.xi,  ba§  fein  ift,  quod  art[iculi  fidei  t)nn  ba§ 
[ax  geteilt  unb  ba  ton  feirn  unb  prebigen,  ut  quot|aauis  aguoscantnr  ab  iis, 
5  qui  er  JU  fonicn  unb  auff  )oad)ffen,  quia  est  ars,  quae  nunquam  JC.  lani 
suscip|ieraus  historiam  für  un§,  sicut  L|ucas  scribit.  Nisi  ij^se  descri])|sis.set, 
nescirenius  certo,  Jüie§  lüer  ju  gangen  et  quo  die  et  loco.    Sed  fuit  dil|ig[en.s 

1   17.  Ma[ii  r  2  Ascendit  aJ  coelos  yi  r  4  nach  geteilt  steht  finb  sp         nach 

unb  (1.)  steht  ba§  man  sj>       nach  pxtbiQtn  steht  foHe  sp  5  er  bis  quia  un<        nach  nun- 

(juaui  steht  satis  discitiir  sp         6  Historia  de  festo  sp  r         7  über  h)ie§  steht  Wie  c§  .7) 

P]  3Bir  6ege[)cn  auff  bi§  gfeft  ben   troftlid^en  ?trtilt   unfer§  C?l)rifttic!^eu 

©lauten?',  ba  'mn  6e!enncn  unb  fprec^en:  "^^S)  gleuBe  an  3ef|um  6{)[riftum, 

10  ©ottcg  einigen  ©on,  unfern  •'öGSJJtn,  S^er  auffgefaren  ift  gen  .öimel,  Si^cnb 
3ur  Sfed^ten  @otte§,  23on  bannen  !omen  tuirb  ju  richten  bie  leBenbigen  unb 
bic  tobten.'  :3c^  f)a6  offt  gefagt,  ba§  e§  fein  fc\),  ba§  bie  ?lrtifel  be?  Gf]rift= 
Urfjen  ©leubene  auff  fonbcrlirf^e  fyeft  im  "^ax  ausgetcilet  finb  unb  in  ber 
(S^riftenf)eit  alfo  georbnet  ift,  hal  man  fie  auff  beftimpte  jeit  feitet  unb  baöon 

15  prebiget,  auff  bn§  nic^t  allein  toir  alten  6el)  fold^er  6r!cntni§  unb  ©lauben 
Bleiben,  ©onbern  aui^  \)o.^  junge  3>olf,  fo  jerlic^  Ijer.ju  toed^fet,  barinne  unter= 
richtet  toerbe,  ba»  fie  bi§  @rfentni§  f äffen  unb  barinne  aufflüad^fen  unb 
junemen.  Senn  e§  ift  eine  fünft,  lttcl(^e  nic^t  gnugfam  lan  gelernet  unb 
gefaffet  tnerben. 

so  3tuff   bi»  mal  toollen  hjir   bie  f)iftoria  für  uua  nemeu,   toie  fie  ber 

©uangelift  ßuca§  befd^riebcn  ^at.     SCßenn  er  fie  nic^t  Bef (^rieben  ^ette,   fo 

9  mir  (alfo)  13  über  auff  steht  in  14  auff  beftim^ite  über  (ju  gelcgenet)  IG  über 
\txi\Sj  fierju  stellt  bon  jar  äu  jot  Wcc^fet  (ju  fol)  IS  über  unb  stellt  no^  21  aber  fie 
steht  bie  l^iftorio 

N]  IX   VIGILIA   ASCENSIONIS   DOMINI. 

Sin  bißem  feft  begel)en  Inljr  ben  artüel:  'Slufgefaren'  jc.  'bic  lebenbigen 

unb    toben.'    Et   est   bonum,    quod    articidi    simboli   s|int  distributi   in  festa 

25  auni,  £a§  alfo  bie  geloiffc  er!cntni§  bei)  ber  jugent  e^nfeme.    Nos  differemus 

historiam  usque  ad  crastinum  diem  et  Interim  verba  Lucae  tractemus,   Ser 

22  ro         23  über  jc.  steht  gegen  ^^mmel  jc.  sp  24  über  simboli  ste/ä  bc§  5sl)[tigen 

dfitifttid^en  gtauBcnä  sp            25  c^ntcme  über  (ettcnne)  über  difteremus  steht  te^attcn  sp 
26  nach  historiam  steht  Euangelii  sj) 

Sut^etä  fBnU.    XXXIV  26 


402  ^tcbigten  bc§  Satire?  1531. 

R]  Euangelistn,  qiii  omnia  sig|navit:   locnm,   perfott,   h)el)§,   tempus,  et  hoc  con- 
firmat  nostram  fideiii. 
PS.  i.iff.  Et  sie  scribit  in  1.  c[apite  partis  2.  sui  Euangelii:  'Prinium  qiiidem 

».  i6ff.  sermo[neni.'     'In    Ins   dieb[iis    surrexit   Pet[riis.'     Legit  totiim  c|aput 

xisq[ue  ad  fineni.    Hunc  ai't|iculum  des|cribit  Lucas.    1.  dillgenter,  quid  factum    5 
.Sit  ab  Cftern  bi§   auff  bic  ^PfingLften,   quid  dominus  fecerit  a  pasch[ae  die 
us|q[ue  ad  crastinum  4™"'"  diem,  nempe  quod  saepe  sivit  videre  se  et  quod 
vixerit  jc.    @r  ^at  jlu  fi^affcn  cum  dis]cip[ulis,  ut  bene  fortif|iceDtur  in  fide, 
ut  non  dub|itent  ipsum  resuiTex[isse  a  mort[uis,  quia  erat  novum  et  mirum 

1  Laus  Lucae  sp  r  3  Acto.  1.  sp  r  6  über  ab  steht  Don  sp       nach  Cftertt  steht 

an  sp       bic  !Pfin9[ften  c  in  bcn  ^Sfingiftag  sp         8  nach  vixerit  steht  cum  eis  sp        8j9  Hietoria, 
quid  Christus  a  die  paschae  egei'it  vsqlue  ad  4""""  diem  !C.  r 

P]  tunben  Iniv  nt(^t  getüiS  h3tf|en,  h)ie  e§  jugangen  Itierc,  nuff  »üelc^cn  %aa,  unb  10 
on  toelc^em  Ort  unfcr  §(S!K9{  6^riftu§  für  feinen  ^ungern  auffgeforen  ift. 
(5§  ift  aber  ein  fonberltd^er  bleis  bet)  bent  ®uangcltftcn ,   ber  al(e§  öletffig 
auffge,5eic^nct  f)at,  Drt,  ^jerfon,  SBeife  unb  aeit,  auff  \iaä  er  burc§  anjeigung 
folc^er  nmbftenbe  unfern  ©lauten  ftertfet  unb  fefttget. 

©rftlid)  6efif)rei6et  er  bleifftg,  tnaS  gefc^e'^en  fet)  öon  ©ftern  an  Bt§  ouff  15 
ben  tag,  bo  3efu§  auffgenonten  fei),  unb  jeiget  an,  iüa§  ber  §g9{9{  get:^an 
i)üh  Dom  ©ftertag  an  big  auff  ben  §imelfarty  2:ag,  9JemIi(^  ba§  er  fid^  feinen 
^ungern  lebenbtg  erjeiget  ^t  burd^  mand^erlet)  ßrloeifung,  ^afi  fic^  bie  öierjig 
tage  lang  unter  inen  laffen  fe^en,  mit  inen  geeffen  unb  getrunden  unb  alfo 
mit  inen  3ufc§affen  getiabt,  auff  ba§  er  fie  in  biefem  Slrtitfel  fterdete  unb  20 
!refftigte,  S)amit  fie  ntcfit  alueibeln,  ©onbern  auff '3  gelüifte  gleuBten,  ba§  er 
aufferftonben  fet)  ton  ben  tobten.  S)ie  3lufferftel)ung  bon  ben  tobten  hjar 
ein  nelo  tuunberbar  toertf,  !am  fie  fc^lner  an  jugleuBen,  ba§  ber  bre^  tage 


10  lunbcn  über  (hjiiftcn)  12  über  guangcliften  steht  £uca  über  bteijfig  steht  eigentlich 
14  über  umtiftenbc  unfctn  steht  al§  burd^  aeloifff  mJunb  16  bcn  (^imelfartä)  tag  bo  bis 
unb  über  (Jlcmtic^  ba§  3(äSUS  fic^  ^ab  tajfcn  fc^en)        21  gleuBtc 

N]  m^t  groffem  fte^fe  3e^t,  ftette  unb  perfon  fet)n  befctjriBen  ^at  Ascensionera 
Christi.    Ita  incipit:  as 

sipB. i.iff.  '£)ie  erfte  rebe  ^aBe  \S)  get^an,  Stfier  Xtieo^j'^tle.'   Legit  totum 

Caput.     In  hoc  Cap[ite  Lucas   descripsit,    loa§    gefc§e^en   ift  De  pasce  usque 
ad  Penteeostes,  ma§  ber  l^ex  gemacht  ^ot,  al§  morgen  am  40.  tage  scribit 
Cliristum  sepius  apparuisse.    @r  I)at  fic§  laffen  fe^eu.    Nam  hoc  opus  Christi 
erat  his  40  diebus,  ut  discipulos  bene  confirmaret  sese  resurrexisso.    Novum   30 
enim  opus  erat,  ideo  comedit  et  conversatus  est  cum  illis,  U§  fid^  fulen  K. 

26  LVCE.  I.  ro  r  27  über  De  pasce  steht  »on  betn  Oftex-tag  sp  28  Status  liuius 
capitis  ro  r  30  sese  (ess)         Sepissime  apparet  discipulis  Christus  vt  eos  confirniet  ro  r 


9?r.  42  [17.  33!ai].  403 

R]  opus,  quod  ipsi«  jc^mcr  ad  credeiuUini,  idei)  erzeiget  cr  ftc^,  edeb|at,  bib|ebat, 
loq|uebatiir  unb  lte§  ftc^  anfe^cn  unb  greiffen,  ut  non  cog|itemus  eum  istis 
40  otiosiiiu  gangen,  et  cogitaudum,  quod  sepius  appiaruit,  quam  scriptum. 
Omnes  maniiest|ationes  uon  scriptae,  quia  nihil  in  Euangelio  de  app|aritione 

5  matris.     Item  Paulo  jc.  et  500   discipulis.     Ibi  non   tantum  dis|cipulis   72.\!^sot'.ii,a 
Postea  P[aulo.  1.  per  varias  app|aritiones  confirmavit  discip|ulos,  ut  senserint, 
quod  iterura  vivus  et  is,   quem  vid|erant  crucifigi,   quia  deb|ebant  aedif|icare 
istum   art|iculum  ec|clesiae.     Ideo  opus,    ut   certi    de  isto  rairab|ili    artjiculo, 
qni  adhuc  ^d^lüer  jh)  glenben.     Et  quid   magis  fecit?  de  regno  locutus  dei. 

10  Suum  opus,  ostendit  se  eis,   edit,   bib|it  jc.  deinde  locutus,  et  non  de  rcgno 

1  nach  ipsis  steht  erat  sp         2  nach  loq|uebatur  steht  cum  eis  sp         3  nach  40  steht 
dicbus  sp         5  nach  Item  steht   quod  sj)         9  2.  s^)  r         10  Loquens  illis  de  regno  dei  s}y  r 

^]  im  ©rob  gelegen,  burd)  eigene  ftvafft  folt  Qitffevftef)en,  burc^  ben  Xob  'ijinhuxä) 
reiffen  on  üerjernng  bei  Siegel  unb  Ifjur  am  ©rate.  Tarumfi  erzeiget  er 
fi($  inen  öier^ig  Jage  lang,  iffet,  trincEet  mit  inen,  leffet  fi(^  fel)en,  taften 
nnb  greiffen. 

!■'  ©ollen  berl)Ql6en  nic^t  bendfen,  haB  ber  .^G^^RSf  bie  öierjig  tage  muffig 

gangen  fei),  Sonbcrn  l)at  fiif;  feinen  ^^ungern  metjrmal  offenbaret,  benn 
geft^riefien  ift.  3ltle  CffeuBarung  finb  nic^t  gefcfirieben.  S?on  ber  ßrftf^einung, 
ba§  er  feiner  5Jtutter  erfc^ienen  ift,  finbet  man  nic^t»  im  Guangelio,  ^tetn 
ia§  er  ißaulü  erfc^ienen  ift,  finbet  man  auc^  nid^ts.    ^km  baa  er  ben  funff=  i.  »or.  ir,,6 

20  l^unbert  •  brubern   erf(^ienen  ift  auff  ein  mal.     @r  ^at  fie  gelert  unb  ftartf 

gemacht  im  ©lauBen,  ba§,  ben  fie  gefeljcn  l)atten  an§  6reu|  geliefftet  ioerbcn, 

toiber  leBenbig  tuere.    Senn  fie  foltcn  ben  3(rticfel  Baloen  in  ber  6l)riftent)eit. 

^farumfi  toax  e§  oon  noten,  ba§  fie  felB»  in  biefem  'älrticlel  getoiS  teeren. 

äßa§  ]^at  er  me^r  getrau?    @r  :^at  mit  inen  gerebt  öom  DJeic^  @otte§. 

35  6rftli($  '^at  er  inen  Bejeuget  ha§  Sßertf  feiner  9lufferfte'^ung  bon  ben  tobten. 

19  (fielet)  finbet      über  baä  et  ben  steht  jcfel)cn  loorben  ift  bon  ßep^o^        25  tobten  (burc^) 

N]  ba§  er  fie  6eftettiget,  ne  desperarent.    Non  cogitemus  Christum  his  40  diebus 
oeiosum   fuisse  et  haud  dubio   eum    sepissime    apparuisse,    de    quibus   non 
scribitur,  sicut  et  Paulus  dicit  500  apparuisse  fratribus.    Nunquam  fit  mencio,  i.  Sot.  15, 6 
quomodo  Matri  apparuerit.     9ll§o  !^at  \iä)  6'^riftu§  ercje^get,  ba§  er  teer 

30  ufferftanben.  Nam  super  hunc  articulum  fidel  totam  ecclesiam  edificare 
debent.  Ideo  si  apostoli  debuerunt  esse  structores,  necesse  fuit  illos  certos 
esse.  Sßa§  "^at  er  mei^r  getrau?  6r  '^at  mt)t  t)!^n  öon  bem  ret)(f)  gote§ 
gerebt.    £0  '^at  et  be^  t)l)n  geprebiget.     So  tecrben  mand^e  fd^enc  prebiget 

26  desperarent    c  in    dubitarent   eum   surrexisse  sp  30   Nam   bis    hunc   mit  ro 

31  nach  debent  sieht  apostoli  sp       fuit  (de)         33  itt)  über  (m^t) 

26* 


404  «Ptebigten  be§  Sfo'^tei  1531. 

R]  mundi,  sed  dei.    ®a  hJtrb  lüibbev  tnani($e  tjubid^ic  prebigt  gefallen  fein,  qnae 

etiam  non  scriptae,  qnianquam  !^in  unb  toibbcr  iu  Euaiigelio,  qiiod  ipsi  finb 

MpB. i.efd^loac^  et  interrogant:  'Niim  in   tempore?'     Ipse  loquitur   de   re|guo   dei, 

»•5  sed  non  intei|ligunt,   quia  Reg|num  dei  ^eift,   ut  ipse  dicit,   quod  Ioli[annes 

SuT.  24, 47bap;tizat.     Et   in  Luca:    Ite   et    praedicate   in   toto    mundo  'poenitentiam  et 

remis[sionem  p|ecca[torum',  ba§  ftnb  anber  lüort  quam  dicere,  quomodo  !ticg, 

^arntfc^  fol  füren,  "genfer  bauen.     Sed  de  riegno  dei,  ut  homines  mögen 

leben  unb  feiig  et  liberati  a  morte,  p|eccatis,  de  quo  hjivb  er  ntanig  fd^one 


2  21t  scriptae  sieht  infra  fol.  124'  «jj  r  4  Regnura  dei  sp  r  5  über  Luca  steht 

24  c.  sj)       Luc.  24.  s/i  r         6  über  quomodo  steht  ttic  mott  sp         7  nach  dei  steht  loqui[tur  s^; 
über  ut  steht  lote  bie  sp         S  nach  {eUg  steht  toeibcil  sj)        liberati  c  in  liberari  sp       quo 
c  in  qua  re  sj) 

')  Dmi  steht  die  Predif/t  am  Taz/e  vor  Pfingsten  (s.  unten). 

P]  £)arnad^  ^at  er  mit  inen  gerebt  nic^t  Dom  Wiä)  ber  Sßelt,  Sonbern  öom 
'Üttiä)  ©ottes.     Za   tntrb  on   jrtieiffel  manche   t)ubf(^e  prebigt   gefallen  fein,  lo 
tüclc^e  auc^  ni(^t  gefd^riebcn  finb.     üb  fc^on  ^in  unb  loiber  baöon  gemelbet 
iDirb,  finb  fie  bennoc§  nic^t  öon  toort  ju  hjort  gefc^rieben,  loie  er  fie  ju  inen 
gerebt  I)at. 
sipfl.  1,6  ©ie  finb  f(^h3ac^,  fragen:  '|)(S9i9{,  toirftu  auff  biefe  3eit  toiber  auff= 

rid^ten  ha^  9feic§  ^ftoel?'    ©ie  öerftefjen  nic^t,  loa»  er  faget.    @r  rebet  öom  »s 
9ieid^  @otte§,  ©o  fragen  fie  öom  '^exä)  Sfrael.    3)a§  Seic^  ^frael  tieifft  ber 
Suben  Äonigreid^  unb  iprieftert^um ,  äßelc^e»  öerobeä  ju  fic^  geriffen  fiatte. 
@otte§  Wiä)  aber  ^eifft,  haä  ^o'^anne»,  loie  er  fprid^t,  getaufft  I)at  mit  SBaffer, 
siit.  24, 47  (Sie  aber  foüen  mit  bem  ^eiligen  Seift  getaufft  Jncrben,  Unb  loie  er  Sucae  24 

fagt,  bo§  er  prebigen  laffe  in  feinem  Sfamen  SSuffe  unb  SSergebung  ber  ©ünbe  20 
unter  aßen  33oIdern  unb  anheben  3U  ^^i-'iifalent-  Sa»  finb  anbere  loort, 
Irelc^e  nit  fagen  öon  auffriditung  be§  5Reic^§  Sf'^ari,  h)ie  man  !rieg  unb 
!^arnifi^  füren  foEe,  genfer  ober  ©c^Ioffer  boioen  auff  Grben,  oonbern  fagen 
öom  Üietd^  ®otte§,  toie  bie  5Jlenf(^en  fic^  foHen  ju  @ott  be!eren,  S3ergebung 
ber  ©unbe  erlangen,  gerecht  unb  feiig  toerben  unb  elüig  leben  bet)  ®ot.  25 


11  Oi  (fie)        15  (6t  re)  ©ie        23124  fagen  über  Dom 

NJ  gefallen  ft)nbt,    quae   non   habentur,   quibus   eos   eonfirraavit.     Non  loquutus 

est  de  regno  mundi,  sed  tamen  diseipuli  iufirmi  putant  eum  de  reguo  mundi 

loqui.     Reguum  dei  e.^primit  loannem  baptizasse  aqua  et  deinde  ita:  prae- 

TOorf.  IC,  u,  dieate  in  Universum  orbem,  'qui  crediderit.'    S)a§  fl)nbt  öil  anbere  toertf  beu 

öon  fpiffen,    bud^fen,    leuffen,    sed  regnum   dei    est,   quomodo  simus  iusti  et  30 


28  Eegnum  dei  aliud  quam  regnum  mundi  ro  r         30  nach  teuffen  steht  öcvtcuffen  sp 
301405,  25  sed  bis  morte  tint  ro 


9lt.  42  [17.  aJlQi].  405 

R]  ^rebiigt  ÖCttjail,  sed  craut  car|nales,  noii  poteraut  Bcgivciffctl.  Idco  uou 
funben»  bcrff^en  quam  de  corp|orali  regno,  et  tarnen  praedicavit,  postea  cum 
sjpiritus  s|anctus  venit,  bene  intel|lexerunt.  Scfalf)  in,  ne  ab  Hiero[solymis, 
quae  per  os  meum  facta  est,  inquit,  quia  sie  scriptum  et  pi-ophetatum,  quodäiDfli.« 

5  ex  .^ieru[falcm  fol  aufg^cn  Euangelium.    Is  locus  in  p|roplietis  toar  beftimpt, 

quod  ex  nullo  loco   in   mundo   folten   geltJarten  K.  ut  Esa[ias,   Micii[a  et  in,^^,  ^  3. 
psalmis  dicit:  'Ibimus  in',   cjuia    lex    domiui    de  Ierus|alem.     2)a§  Utcint  bei'mc"*22*'i ' 
§|err   ^ie   aud).     ©te    folten    auff  s[piritum   s|anctum    et   Euangelium    nicf)t 
tnartcn,  sed  hie  fol  hex  s[piritus  s|anctus  !omen  et  dieit  Euangelium  anfangen, 


1  nach  flet^on  steht  l^afien  sp  2  nach  {unbcn§  steht  niii^t  anber§  sp  ä/3  1  prae- 
(licatio  2  sipiritus  s[anctus  sj)  r  3  nach  Hiero[solyniis  steht  Sed  expecta:  sjj  3j4  Ne  !i 
lerofsolyiuis  disce[derent  sp  r  !>  über  locus  steht  JjCtufateni  sp         6  Isa.  2.  sp  r  7  vor 

Ibimus  steht  in  domum  domini  sp         S  nach  nii^t  steht  otlbErfttlo  sp 

PI  10  S)ation  toivb  bev  §65{9{  wandle  fd^one  prebigt  get()an  "^aBen.    %hx  btc 

junger  finb  noc^  fi^trai^  unb  fleifd^Uc^  unb  !onnen§  nic^t  bcgretffen.  2Ba§ 
er  ,^u  inen  öom  W\(i)  (Sotte§  rebet,  ba§  ücrftunbcn  fie  bom  enfferlic^en,  Ieib= 
U(I;cn  'iKiiä)  iS^tad.  Sennod^  ()at  er  inen  foIc^S  ge^rebiget,  06  fie  e§  f(^on 
ntd^t  üerftanben  ^aben.  2)arnad^  al§  fie  ben  !^eiligen  Seift  emfjfiengen  am 
'■'  Spfingftage,  Ijaben  fie  e§  fccr  Inol  berftanben. 

3um  britten,  3tl§  er  fie  berfamlct  ^atte,  befal!^  6r  inen,  ba§  fie  nid)t 
bon  ^evufalem  ioic^en,  Sonbern  tnarteten  auff  bie  üer^eiffung  be§  S5ater§, 
lt)el($e  fie  bon  im  geboret  t)aben.    Senn  alfo  toar  e§  gefd^rieben  unb  geioeiffaget, 
ha$  ba^  (Suongelium  öon  ßljrifto  unb  bie  fenbung  bc§  ^eiligen  @etfte§  au§= 
2"  ge^en  folte  öon  Serufalem  Sfaiae  2.  Wxä):  4.  'Sßon  3ion  irirb  bo§  ®efe|  Ic.y^-//^ 
augge^cn  unb  be§  §(59ti}{n  SBort   bon  ^erufalcm.'    ^\axat  4.  '^'c^  bin  berscf.  41,27 
erfte,  ber  ju  3iort  fagt:  (Sif)e,  ba  ift§,  unb  gebe  Sei'ufalcm  tjrebigcr.'    $PfoI:  2. 
'3ic^  i\abe  meinen  ßonig  eingcfe|t  auff  meinem  l)eiligen  SBerg  ^ion.'    5PfaI:  110.  spt.2,6 
'2)er  ^(SM.  hjirb  baS  <Bcepkx  beine§  9leic§§  fenben  au§  3ion.'    5pfal.  122.  <)jj.  no,  a 


12  über  »etftunbcn  steht  [»erft]e^c[n]  13  et(§)       iotd§§  über  fle|)tcbtflet  14  über 

Sarnoc^  steht  S^tx        über  empfiengcn  steht  afjm  18  >oeI$e  bis  !^a6cn  nach  IT  5ßotcr§  h 

19  unb  bie  bis  ®eiftc§  nach  6f|tifto  h 

N]  25  liberati  a  morte  jc.  ©a§  '^aben  fie  nid^t  berftanben  usque  ad  adventum 
Spiritus  s[ancti.  @r  '^atte  t)^n  bc^J^el  getfjan,  ne  descenderent  a  Hierusalem, 
ut  expectarent  promis[sionem  patris.  Nam  ita  prophetae  praedLxerant,  S)a§ 
au%  §ierufalem  folbe  ba^  cuangelion  au^ge^en.  Ut  Esaias  et  Micheas  et 
psalmi  testautur:  'De  Hierusalem  exibit  verbum  et  de  Sion  lex.'  'S)Xümb  wikä i.'n 
30  ttiuften   fie  bo  trartten.      Hoc  est  unum  mandatum.     Deiude  imposuit  illis 


27  ©äonbet  matteten  »ff  bie  »or'^e^ffung  bc§  »atetS  ro  r        28  über  Micheas  steht  c.  4  sp 


406  ^Hebiätcu  bcä  3Qt)rc§  1531. 

R]  siipra  (|iio(l  cos  311  3lp|0ftcln  gcjctjt,  bie  ganljc  Inclt  311  tiejjvebigen. '  lam 
latius  scribit,  Joie  bic  l)i[torien  JU  gangen  fel^  asccDsionis,  ubi  dixit  uon  tbre 
sipii.  i,'.)regjiium  corporale,  sed  jc.  ut  expiectarent.  'Nu bes.'  S)a§  h)irb  benno(!^  ein 
fcll5am  an'6Iic!  unb  gefidjt  getieft  nnb  abentieuerlid^  ^  geftnnbcn,  ha§  einer  fo 
Ijnn  bcv  lufft  ferct,  ut  ein  pflaumfebev,  came  et  usque  ad  nubes.  ^nn  bem  * 
fic  jo  [f^en  et  cog|itant,  er  tnoc^t  nod^  er  für  fnden,  veuiunt  ij  menner  unb 

1  bie  c  aus  bj  Cum  rnaiidata  dedisset  Apostolis  sj)  r  314  Nubes  suscepit  eum  2C.  sj)  r 
4  nach  gctoeft  steht  fein  sp        5  pflaumfebber  sp  r 

')  bcprcbigcn  vgl.  Unsre  Aung.  Bd.  17 \  251,30  und  die  AnmerJcuny  hierzu;  su  den 
dort  angeführten  Stellen  noch  Pouchs  Sly.  Bd.  3 ',  37  Qd)  bin  beptcbigct  uitb  geletcl. 
')  abenteuctlid^  (unten  P  Z.  IS  cbcnlt)ctoerlicf),  vgl.  auch  unten  N  Z.  24)  vgl.  oben  S.  175,  9.  22. 

P]!Pi.i2ä,:t';^crufalem  ift  gcBatoet,  boS  eine  ©tab  fei),  S)a  mon  äufamen  tonten  fol.'  6§ 
Joar  nic^t  nUein  berfunbiget,  ba§  ba§  ©nangelium  an§ge^en  folt  in  bie  gan|e 
SBelt,  ©onbern  ciu(S)  ber  Drt  Inar  buri^  bie  propt)etcn  geUn§  beftimntet,  ba§ 
man  be§  (Siiangelii  au^  feinem  anbcrn  Ort  in  ber  äßelt  benn  au§  ^erufalem  10 
sxL  24, 47  getoarten  folt,  toie  ber  .§@9t9{  fel6§  faget  Sucae  24. 'Incipiendo  Hierusa[Iera.' 
S)a§  meinet  ber  §69?9t  tjic  aud^.  Sie  folten  auff  ben  l).  ©eift  unb  auff  ba§ 
©nangelium  nidjt  loarten  anberSltio,  Sonbern  ju  Sevufalem  fol  ber  t).  @eift 
tomen  unb  ba§  ®UQngeUum  anfangen. 

3nm  anbern  befc^rcibet  er,  inie  bie  f)iftoria  unb  ©efc^idjt  ber  §imel=  "s 
fart  3ugangcn  fei),  äßie  (Sr  alfo  mit  inen  rebet,  luirb  6r  auffge!^a6en  jufel^enS 
unb  eine  SÜoIde  nimpt  in  auff  für  iren  3tugen  toeg.  £)a§  )oirb  ein  fel^om 
SlnBlid  unb  ©efii^t  gelt)efen  unb  cBcntljelnerUdj  geftanben  t)a'6en,  ba'ä  @r  fo 
in  ber  Sufft  bal)inferet,  Inie  eine  pftaumfebber  unb  eine  Sßoltfe  in  tneg  nimjjt 
für  iren  5lugen,  ba§  fie  ^n  nic^t  me'^r  feljen.    Sa  fel)en  fie  tjinacf),  too  (Sr  20 

7  (®ct  Ort)  @§  11  h)ie  61s  HierusaLlem  nach  folt  h  18  %abtn  über  (fein) 

20  (3n  ben)  2>a 

N]  officium  apostolicum  praedicare.    2Ba§  ba§  ^e^ft:  'nt^t  bem  !^e^[Iigen  gteift', 

ad    pentccostes    differemus    sermonera.      Nuuc   lacius    describit,    Itlic    e§   Jh) 
?ipn.  1, 9 gangen  ift  m^t  ber  liisto[ria.    '9lac^   ben  rebcn   toarbt  er  uffgefjafien 
3tT)fe{)en§.'   '3)a§  lt)t)rbt  bennoc^  eljn  immberüi^  angefic^t  gchjefen,  ebenteuer= 
lid^  an3h3fe^en,   ha^   e^ner  mt)t   fle^fc^  unb  6et)nen   t)n  bic  luffte  fc^napp^  25 
gefaren  post  haec  verba.    S)a§  tutirbt  fie  felcäam  gebeu(|t  l^aBen.    Sie  l^aben 

21  unten  am  Seitenrande  steht  Quia  uerbLum  e  Hierusalera  (egre)  exire  debuit  ideo 
apostoli  ibi  expectarunt  ro  24  nach  getucfcn  steht  fe^n  sp         Historia  ascensionis  corpo- 

ralis  ro  r        25  nach  fce^ncn  steht  e^tcnbe  sp       fc^nopp  durchstr  sp        26  über  post  baec  bis 
fic  steht  Salbt  er  gcrebet  %at  »nb  e^n  hJolcEc  namc  )}i)n  »ff  sp 

')  ft^nopp  Interjektion,  eine  Imstige  Bewegung  bezeichnend,  vgl.  D  Wtb.  9,  1168,  wo 
kein  Beleg  aus  Luther. 


5lv.  42  [17.  ^ioij.  407 

R]  apiparenl  auä)  pIo|lin(i  et  apiparent  ut  lioniines,  sed  assuetl  istis  40  diebus 
saepe  loqui  aug[elos.  Ideo  uon  fcfjeuen  JC.  Non  ex  terra,  uoa  ex  via,  ex  aere, 
sed  in  moniento  ftljen  fte  ha,  opitime  vestiti  iinb  lüCfben  aiic^  i]ü1}]d)  ge^ücft 
feitt.    Uli  diicuüt:  ö§  ift  öcrlorn,  uon  vidiebitis,  sed  rjuemad[modiiin  videtis, 

s  Sic  videbinuis  eum  iterum,  ut  ipse  dixit  in  Eviangelio:  veniet  in  nubib[us, 
quas  procedet  Ipcttcr,  Blif  unb  bonner,  sed  ipse  in  lucida  mibe,  ut  videant 
eum  omnes  boni  et  niaii.  Non  tantum  veniet  sua  potestate,  sed  ficf)tig!Ud^, 
Ictpiltd^,  ut  vid|eatur,  quemad[raodura  discessit.  Ideo  sie  ascendit  in  iuimaua 
geftolt  et  visus  a  corp|oris  oc|ulis.     Sic   videbimus  eum   ^nn    ciucf  f(f)onen 

1»   iDoldfen    et  ut  videatur,   ut   nos  invicera  videmus.     Ut  in  Synibolo:  'vivos', 

2  ang  erg  zu  cum  angjelis  sß  2l3  Non  bis  momento  mit  2  nach  terra  sle/U 

veniunt  sj>       nach  via  sieht  non  s/>       Ecoe  duo  viri  astiterunt  sp  r  4  nach  videtis  steht 

abire  sj>  5  Hie  lesus  qui  a  vobis  sj>  r  6   Sic  veniet  sji  r  7j8  Ita  veniet  JC.  sp  r 

y  a  c  in  Uon  sp         10  nach  Synibolo  steht  lüde  venturus  est  iudicare  sp       nach  vivos  steht 
et  sp       Inde  ventarus  sp  r 

P]  BleiBe.  3n  ^cm  fte  afier  fo  ftc'^en  unb  im  naä)  fe^en  unb  benden,  (ir  mochte 
biHetd^t  noc^  erfur  !ucEen  au§  ben  Söolcfen,  fomcn  jlreen  5}tennev  in  Iretffcn 
fleibern  unb  erfcfjeinen  pIolHc^.  ^ur  bencn  fcfielnen  fte  fic^  ntd^t.  Senn  bie 
■•IRennei"  crfcfieincn  lote  5Jlenf($en,  3)a3U  finb  fte  nu  bie  bierjtg  tage  lang  bcv 

J6  6ngel  Itol  gehjonet,  ijobin  fte  offt  ^oven  reben,  auc^  feI6§  mit  inen  gcrebt. 
jDavumfi  furchten  fic  fid)  nic^t.  S)ie  5)tcnner  !omen  nid^t  au§  ber  @rbeu, 
ntc^t  Dom  äßcge,  and)  nic^t  qu5  ber  Sufft,  ©onbcvn  ftel)en  ba  in  bem  'ilugen^ 
Uiä,  ^eniic^  unb  lüol  gefleibet  in  eitel  lt)ei§,  luerben  on  jlreiöel  fd^on  unb 
l^ubfc^  getrieft  fein  Betbe  öon  ©eftalt,  ?lngeftd^t  unb  auc^  bon  fleibung 

14  über  bie  »ierjig  steht  fonbettid^  13   offt  nach  fic  h  16  3Rtnntx  über  (gnget) 

19  ficibe  nach  fein  h 

N]  20  ^iä)  fe^n  tool  öermoc^t,  quod  non  sunt  terriLti,  Expectantes  deinde,  an  iterum 
velit  appare[re.  Veniunt  angeli  tanquam  viri,  bcr  fic  bie  40  tage  luol  gelDOnct 
f^nbt.  3)te  fumnten  ^lucjlii^  bei)  t)^n  bo:öer  unb  fte:^en  ^uBfc^  getle^bet  albo 
dicentes:  (5§  ift  öetloren,  tjx.  luerbet  t)iin  nid^t  me^er  fe^en,  sed  redibit,  ipsum 
abire  vidistis,  ut  in  Euangelio:  Veniet  in  nube,  tonitru,  fulgure  jc.  sedebit 
25  l)n  c^ner  fc^onen  Irolden,  ut  omnes  eum  videant  i.  e.  @r  tot)rbt  nid^t  aUe^ne 
mt)t  ber  gelnalt,  ^onber  perfonlit^  unb  Iet)16lic§  unb  ftc^tltc^  tummen.  Ideo 
voluit  visibiliter  ascendere,  ut  certi  simus    eum  adventurum.     Ideo  oramus 


20  über  quod  bis  Expectantes  steht  fünft  Wetcn  fie  groß  erfc^toden  sp  21  über  in 

bis  geWonct  steht  ben  (fie)  t)ijn  offt  bie  40  tage  cngcl  etfc^incn  f^nbt  sp  22  über  >)tuc3lic^  bis 
fte^en  steht  Jutnmen  nic^t  gegangen,  gonbcrn  fte^cn  (Jlocjtidö  alba  sp  23  nach  tj^n  steht  uff  bt§= 
tnäl  sp  23124  über  fetien  bis  vidistis  steht  ben  bie  opoftcln  mctjneten,  [n  hjotben  nod§  etin  Wenig 
feigen  sji  ipsum  abire  c  in  sicut  ascendere  eum  sji  24  über  Euangelio  steht  Math  24  sp 
nach  Euangelio  steht  scriptum  est  sp         26  vor  lummen  steht  toibet:  sp       fummen  (to^tbt) 


408  5Prcbigtcn  bc?  3aT)te>3  1531. 

R]  'mortiios.'  Et  hoc  factum  iu  monte  oliveti,  ubi  congrcgavit  jc.  Et  antca 
semel  coug|regavit  in  Galjilaea,  queraad|modnm  angelus  dixit.  lUic  Jrivb  iX 
i>;aii().28,7bie  communissimas  app|ai'itiones  gettjau  I)Q6en,  quia  Textus:  'Ibi  videbitis', 
post  resur[rectionem  tjat  fi(^  gemacht  (jtn  Ijinber  l)nn  ba§  lanb,  ubi  prius. 
Sed  ubi  vult  asceudere,  l)eift  n5  gf)en  ;3fl-""f'lUcW  fönten,  quia  ad  oliveti  b 
uioutem  iter  sab[bati  est.  Habes  histo[riarn,  quae  cras  facta,  quomodo  ascen- 
derit  leipHc^  unb  fid^tbat  tjun  einer  fc^icinenben  Inolcfen  et  quomodo  duo 
Augeli  3c.  ba§  lt)ir  l)()n  Itibbev  fel)en.  äßa«  nu  ber  glniiBe  fet),  aud|ietis 
cras.  Quid  opus,  quod  d|omiDUs  externa  ceremouia  iititur?  iurt  l)in  auff 
unb  sie  left  fid)  fe^en?  Tarnen  potuisset  asceudere,  ut  non  videretur,  ut  lo 
(juando  ex  sep|ulchro  per  lap|idem  et  ostium  clausum,  ut  nemo  viderit:  sie 
potuisset  et  tarnen  potuiss|et  s[piritum  s|anctum.  Sed  ipse  utitur  isto  gebei'b, 
ut  alii.  Hoc  fecit,  ut  omnia.  Cum  fuerit  homo,  nunquam  aujgefdjlageit 
>l!^ii.  2, 7  tnenfc^llid)  U'et§  gufurcn  ut  p|urus  liomo.  P[aulus:  'inventus  ut  homo.' 
Semper  se  gefielt  unb  gcpierbet  aU  ein  Joarifiaffttgei;,  natürlicher  nienfd^.  is 
iSepe  infir]mos  sanavit,   tetigit,   manum  in  cor[pus  posuit,  non   ojnis.     Item 


2  Moiis  olivarum  sp  r  3  nach  Ibi  steht  eum  sp  4  nach  l^at  steht  er  s/j  6  cras 
c  aus  heri  8  nach  fe^en  steht  tocrben  sp  9  externa(s)  utitur  über  ceremonia  9//0  Cur 
Christus  visibili  specie  asceuderit  sp  r  11  nach  sep|ulcliro  steht  iuit  «/)  12  nach  potuisset 
steht  liic  s2>  nach   s|anctum  steht   mittere  S2>  13  nach    alii  steht  videre  potuerint  sp 

Philip.  2.  sp  r  16  Sepe(s)  mauuin   c  in   manu  eos  sj)  iu  cor^pus  posuit  ein- 

yeldamniert  sp 

N]  et  expectamus:  ©er  julnnfftig  ift  jiu  richten.  S)a3  tft  gefc^e'^en  uff  bem 
berge  6e^  ©ierufalem.  Nam  supra  audistis,  quod  C'lu-istus  vohiit  a  discipulis 
iDiüit(i.a6,7videri  iu  üallilea.  'Ibi  eum  videbitis.'  'Jennoi^  f)at  er  filf)  toiber  ^n  ludea 
gegen  .sjierufniem  laffen  fe^en  unb  uff  bem  Ölebergf  bo  feret  er  gegen  f)l)mmel. 
Ita  habetis  historiam  descriptam  in  Luca,  h)ie  ber  f)Crr  ift  fic^tli(^  uffgeforen 
le^Hiff)  ml;t  et)ner  f(^onen  iDoWen  et  quomodo  angeli  eos  consolati  sunt 
eum  ita  rediturum. 

äßns  hia§  ben  non  notf)en,  ba§  ber  ^er  ^o  eben  bie  eufferli($e  gcperbe 
qI^O  treibt  unb  left  fi(^  qI|o  feljcn?  tamen  potuisset  clam  asceudere,  sicut  25 
et  surrexit.  |)ette§  lüol  nnbcrl  fonncn  machen  unb  braucfjt  folc^er  eufferlic^er 
toeljffe?  Rjespoudeo:  bas  t)at  er  brurab  getrau,  Sßel^l  er  cl)n  ntenfc^  getieft, 
•4<i)ii.  2, 7  f)at  er  nit  aufgefi^lof^en  incnfc^lt(^e  geperbc.  Ut  Pauhis  dicit:  'Inventus  est 
ut  homo',  Ijat  gepcrbet  luie  cl)n  mcnfc§,  nam  plures  sanavit  a  morbis  tactu  et 
saliva  jc.  bQ§  t)^m  boc^  nid^t  Oon  notfjen  \mx  unb  braucht  bod^  utnmer  bar  30 


20 


19  über  Gallilea  bin  videbitis  steht  bo  ^nt  et  ftc^  bie  40  tage  gnug  ctcjcOgt  eji        Sen= 
noc§  c  in  Ji^ue  sp        20  gegen  (l.J  c  in  6c^  sp      bo  c  in  atbo  sp        24  2Bo§  bis  bie  unt  ro 
Questio  ro  r         26  nach  et  steht  clam  sp  27  Cur  Christus  corporali  et  uisibili  forma 

asceuderit  ro  r 


•Jlx.  42  [17.  ÜJini].  409 

3of).  9,  6; 
RJ  si)iito  loli.  0.  iilteri   l)iiu   bic  üil)Ctl,   item   tetiglt  \axä,   Et  socriim  Petri  JC^J,","^', ';/;'' 

Sic  semper  usus  mit  huniana  natura,  Ut  sciretur  verus  homo.    Senn  ba  ligt  "'""'• '■'' 
un?'  nudf)  an  et  fuit  nobis  gut,  ut  certi  simns,  quod  is,  qui  ad  c|clum  ascjeudit, 
«lUüd  verus  homo,    uon  fpugni«,    gefpenft,   quia   absque   lioc   fut|uri   heretici, 

5  qui  dix|isseDt  ein,  uou  ho|mineni  v|erum,  glcic^  tüic  ein  fav6,  quae  per 
parietem  lucet,  ein  fc^emen,  ut  satan  fc^cmct ',  quaudo  vaccaiu  facit  ex  culiuo. 
Ideo  certos  facere  nos  vol|uit,  quod  sit  verus  horao,  qui  ase|endit,  et  certuui 
sigpum  hab|eremus,  quod  nostra  c|aro  et  S|anguis  regnet  in  coelo  et  terra. 
@§  ift  ein  fein   geperb,   quod  externe  asc|enderit.     Et  non  f)eU  fo  lang  ba» 

10  faren,  Bi»  er  ijnn  bcn  Ijimcl  tompt,  sed  ubi  in  nubem  venit,  ift  er  ftfion  I)in 
loeg.    Nam  homiues  galten»  fuv  ein  lauter  gefpott,  Turcae  praecipue,  quod 
e|aro  et  sang|uis  regat  totum  niundum  et  omnia  hab|eat  in  manu,  non  gebort 
biet    benden    JU  et  ratio,   sed  credere  oportet.      Ps.  sie   dicit:   'Quis    e,st?'5Pi-8,5 
loquitur  iiic  de  Iiomiue.     Isti  loci  muffen  un§  biefen  art|iculum  geben,   ratio 

15  alioqui  non  polest  capere.  Sicut  Sch|werLmerii  mentiuntur  secundum  suum 
cap|tuni  et  putant  sederc  ut  avem  in  cavea.  Non  sie  sedet.  Ideo  hoc 
verbum  tantuni  certif|icat,  quod  dicit:  'Ascendit'  K.  per  haec  verba  Symboli 


1  vor  faril  steht  bcn  sj)         2  4  Ut  bis  heretici  tint         4  quod  c  m  sit  sp       über  lieretici 

sie/il  vt  etiani  fuerunt  s/i         5  ein  (1.)  mit  4  fpugnt?  durch  Strich  verb      über  per  steht  in  «/) 

11  Ascendit  ad  coelos  sp  r  13  nach   bendcn  steht  ba  sp  nach   est  steht  liunio  sc  sp 

über   ept  steht   omnia   subiecisti  ps.  8.  sp  r  IG   nach  sedere   steht   eura   supra  sp 

IT  nach  Ascendit  steht  ad  coelos  sj>       über  per  steht  cum  sp 

')  fcfjemet  als  Vei'h  nicM  im  DWtb.;  zu  'Schemen',  'Schatten ,  'Scheingebüd'  s.  i'.  a.  'ein 
Scheiiigehilde  schaffen. 

N]  ber  menf(^Iid^en  natur,  Ut  videamus  euin  verum  honiinem  esse.  S)o  ligt 
oud)  etU30§  on.     Ut  sciamus  vere  hunc,   qui  ascendit  ad  celos,    Esse  verum 

20  hominem,  non  phantasticam  larvam,  6t)n  gefpenft,  ba§  aHel)ne  e^n  fc^eme  fei), 
.sicut  sathan  homines  decipit.  Christas  auteni  trl)I  m^t  ber  triar{)et)t  I)anbcln 
et  vult  nos  certificari  hoc  modo,  ut  sciamus  verum  hominem  ascendisse  et 
regnare  in  celis,  unfer  ficl^fc^  uub  gefie^n.  S)a§  ift  brumb  eljn  fel)n  fpl)I. 
g§  ift  bem  teuffei  unb  natur  led^erlic^,  ba§  mard  unb  be^n,  flet)fc^  fc^  über 

25  I^^mmel  unb  erben.    S)o  geboren  nic^t  Dil  gebancEen  i\o,  sed  fides.    Ita  Psal. 

'Quid  est  homo?'     'Minulsti  eum  paulominus',  'gloria  et  honore'  jc.     2)ie^e -Ci.  8,  s.  6 
fpruc^e  muffen  un§   bifcn   artifel   geben.     5öernunfft  oermagS  nictit,   Quae 
Christum  in  celo  iucludit  tanquam  avem  in  cavea.     9}el)n,    \&)  mu§  bei)  ben 

18  über  notut  steht  »nb  gcbcrben  sp  Ut  bis  hominem  unt  ro  Cur  Christus  figuram 
hominis  non  Spiritus  retinuerit  ro  r  'il  nach  satlian  steht  ber  e^n  ftro  ^almen  jtnr  tue  tan 
machen  sp  rh  22123  verum  bis  gcbe^n  unt  ro        Christus  uerus  deus  et  homo  ascendit  in 

celum  ro  r  23  über  fp^t  stellt  spectaculum  sp  26  über  Psal.  steht   8  ro       Caro  non 

potest  credere  uerura  hominem  in   celis  regnare  ideo  opus   est  fide  ro  r  27  über   Quae 

steht  racio  sp 


410  fircbigtcn  bcs  3nl)te-3  15:31. 

R]  mu^  idj  dlettJen,  iiiuie  fuudata  iu  psalmo,  iit  dixi,  et  hie  in  tcxtii.  8i  baue 
bilb  QUä  bcil  augcn  öevlicril  et  amisimus  hunc  liominem,  actum.  Si  vero 
tantum  in  hac  luimanitate  haeserimus,  ]o  tDoHen  toir  unfer§  ^|Crr  ®iot§  auä) 
niäjt  fct)len  3C.  Si  non  sie  ascendis|set  et  exterais  3C.  multi  voluissent,  ut 
faciunt,  !^iu  Quff  Eettern.  Nos  vero  aliura  deum  nescire  volumus,  quam  qui  5 
est  in  isto  liomine,  quia  in  illo  divinitas  est  corporaliter.  Si  inveniendus, 
hie.  Sicut  praeceptum  Iud|aeis:  Si  vellent  deum  invenire,  Hiero[solymis 
quaererent  in  tab|ei-na[culo.  Si  alibi  quaerebant,  ioatS  betlotn,  utcunque  iu 
speciem  optimus  cultus.  Qui|cquid  cum  deo  facis,  si  istum  ex  oculis  removes, 
nihil  est,  Sive  accip|ias  Pet|rum,  Paulum,  Mariam,  irirb  et)tcl  ^rtunt  bvau§.  lo 
stDi.  1, 19 'Complacuit  in  eo  hab|ita[re.'  ^\t  fein  gjutet  Jt)tl  gelneft.  'Plenitudo  deitatis' 
in  isto  homine,  quod  extra  istum  horaiuem  nic§t§  jtD  fitlbcil  fei).  Si  quid, 
foI§  nid^ti  fein.  Ideo  in  sua  novis|sima  asceus[ione  ^ot  er  un§  an  fid^ 
lOoHen  btnben,  ut  ei  nacfl  fe^en  et  extra  eum  nihil  sciamus.  Si  in  eo 
manemus,  non  Ijat  not,  quia  non  solum  homo,  sed  V|erus  deus.  Ideo  troft=  »^ 
lic^,  ut  sie  ad  deum  tan  !omen  burc^  einen  folc^en  freunb[li^en  ntenfc§en, 
quia  deus  t)nn  fid§  est  graufam.    Non  vide|bit  me  et  vivet,  moc^ft  lieber 


4   nach   externis  steht   cereraoniis   usus  sp  6   Col.  2.  sp  r  7  nach   hie    steht 

inueuitur  sji        propiciatorium  HieiüSo[lymitanum  sj)  r         9  nach   cultus  steht   alibi  exhibe- 
batur  S2>        10  Col.  2.  sjy  r        ISjlö  Ideo  bis  manemus  unt         17  nach  me  steht  homo  sp 

N]  lüortten  Bleiben:  'uffgefaren  gegen  ^t)ntntel.'  Haec  in  scriptura  sunt  fundata 
et  Apostoli  viderunt.  Sßen  h)t)r  ba§  b^Ibe  ber  menfc^^e^t  fehlen,  omnia 
amittimus.  Si  autem  hanc  imaginem  Christi  habuerimus,  inveniemus  deum.  so 
Nam  si  Christus  sine  hac  imagine  ascendisset,  omnes  suermerii  voluissent 
ascendere  per  se,  hJte  fie  bcn  oucö  tl^un,  flettem.  Summa:  h3t)I  ic^  got 
ft)nben,  §0  ntu^  ic^  fie  an  ber  ntenfc^^etjt  f^nben.  Sicut  ludci  nullibi 
potuerunt  deum  invenire  nisi  Hierusalem.  Summa:  e§  fol  nic^t  got  fe^n, 
tt)0§  bh)  au^  btfen  menfc^en  bornintpft,  sive  Petrum  et  Paulum  et  Cappam  25 
Soi.  1,  i9et  plattam  susceperis.  @§  ift  6ef(^loffen:  'Complacuit  deo  in  illo  habitare 
plenitudiuem  divinitatis.'  2tuffer  bem  foI  ntd^t»  feljn.  Ergo  vult  nos  alligare 
ad  hunc  Christum  unb  ^at  un§  ^I)n  ftc^tlic^  borgeftalt  unb  öon  un§ 
genommen,  ut  in  solo  illo  hereamus.  Nam  non  solum  est  deus,  sed  homo. 
S)en  e»  ift  VAlxS)  fi(^  an  et)nen  menfc^en  b^nben.     Nam  deus  non  potest  30 


19  nach  Apostoli  steht  ipsi  sp        nach  mcnjc^^etit  steht  ß^riftt  sp  32  über  ftctlem 

steht  m^t   ^ren    gebonilcn   sp  Summa  unt  ro  23   nach  menfc^^e^t   steht  Sl^tifti   sp 

26127  Complacuit  bis  fc^n  ^mt  ro  26  über  Complacuit  steht  Coloy  2  ro  27  unten  am 

Seitenrande  steht  Vsus    humanitatis   Christi     5Dlon   tDt)rbt   got    nljrgenbt   f^nben   bcnn   ^n   bet 
menjc^e^t  ß^ttfti  \)n  toetc^ein  ß^rtfto  oertotgen  tigcit  attc  f^cqc  ber  toelt  ro  29130  Quia 

natura  abhorret  deum  ideo  in  figura  nostra  inueniri  uult  ro  r 


9lr.  42  [17.  ÜJlai].  411 

R]  einen  boftUfEcn  onferjCU.  'Iguis  consuiiieus.'  Sic  quaerunt  euiii  Scl)|wer[raeni.  s.  »loic  9,  a 
Sed  bov  mir  fetber  non  timebo  milii  et  nihil  Iipücf;er  possum  videre  quam 
meam  imag|inem.  Ideo  opt|imum,  quod  se  furgcftalt  in  unfci"  imaginem,  et 
hie  certis|sime  iios  deb|emus  iuvenire.  Ibi  g()Ort  glaub  jlo.  Ratio  dicit: 
5  quid  faceret  c|aro  et  sang|uis?  Sic  iu  Ioh[aunis  Euangelio:  'caro  mea.'  InSoö  e.  ss 
ista  carne  habitat  tota,  Non  in  Maria,  Ioli|anne.  AHi  'ifdbm  ftuifc  ba  öon 
unb  ift  geteilet.  Sed  in  eo  bie  ful|l  et  tota  diviuitas,  ut  c.\tra  cum  non 
inveniatur.  Hoc  vol|uit  exterpo  illo  geperb  Qn3eigen,  ut  nobis  jutn  beftcn 
gefc^iei^e,    ut    per    istum   ascensum    suuna  confirmemur  et  securi  simus,   quod 

10  supra  hab|eauius  talem,  qui  est  c|aro  et  sang[uis  noster  et  tarnen  dominus 
talis,  qui  supra  omnia  regnet  in  coelo  et  terra  et  in  iuferis  ba3U.  Hactenus 
historia  crastini  festi.    Cras  iuollcn  toir  ba§  ßuangelion  für  unä  n()emen. 


1  Deus  igiiis  consuraeua  sp  r  2  über  bor  bis   nihil  sieht  fux:  i.  e.  für  (S^tifto  qui 

habet  carnem  et  saiiguiiiem  vt  ego  sj)         5  loaii.  6.  sj)  r        6  nach  tota  sieht  diuiuitas  3C.  9j> 
C'ol.  2.  s})  r 

N]  videri.  2)cn  cr  i[t  ignis,  zelotes,  qui  terret.  .§te  i|t  er  aber  i)n  t\)\\  liblidj 
b^lbe  metjncr  cl)gnen  natur  tcmperirtS  'iio^'i  ic^  ^n  vk&^i  furchte,  tc^  toolbe 

15  mid^  bcn  öor  nit)r  felBer  forc^ten.    Ideo  nos  allicit  unb  6l)lbet  fid^  un§  al§o 
für,  "iiOi^  lul)r  fcl)n  nicfit  feljlen.    Ita  Joannes  dicit:  '5)lel)n  fle^fd}',  'mcljn  bluf,  soii- e,  55 
mctjn  §on,  5Jlenfrf}  K.     Maria,   Johannes,  Petrus  jc.  sunt  eciam  loic  5Rcnfc^, 
sed    pars  graciae   in   illis   est,   in   hoc   autem  Christo   e.st  plcnitudo  graciae. 
6r  ift  lel}plic^,  perfonlic^  got,  boS  ift  ijn  leljnent  ^et^ligen  ni(^t.    Siel),  ba§ 

20  l)at  er  ntl)t  bifent  let)t)lid^cn  auffaren  angecjetjgt,  ut  sciamus  eum  verum 
hominem  asceudisse  et  certo  credamus  et  solemur  nos  nostram  carnem  et 
sanguinem  dominum  celi  et  terrae  regere  et  defendere.  S)a§  ift  bte  historia 
be§  !^elDtigen  feft§.     Cras  Euangelion  audiemus. 


73  über  ignis,  zelotes  sieht  cl)n  ftcficnbci  fetuer  sp  l.Sjlö  §ie  bis  forc^ten  mit  ro 

15  Bot  m^t  über  JctBer  19  @t  bis  bo§  (2.)  unt  ru  22  terrae  (.  .  .)         nach  et  (2.) 

steht  uos  sp 

')  tempcrirt  vgl.  DWtb.  11,  201  unter  2,  wo  ein  weiterer  Nadiiveis  aus  Luther;   vgl. 
awh  ünsre  Ausg.  Bd.  7,  449,  4  tcmtJctu  fie  cS  unteriiQiiber. 


412  Spvcbigten  bcs  3af)re§  1531. 

43.  18.  mal  1531. 

^rcbigt  oiii  .»piuimclfnljrt^tng. 

B]  Die   Ascensionis. 

Hoc  E|uaDgeliiini  est  ba§  gmcin,   Icic^t  unb  ünber  ßuangelium,  de 
quo  auditis  praedicari  in  Catech|is[rao.    QuaiKjuara  omnes  sciamus  vel  scire 
debemus,  tarnen  dominus   est  iste  magistcr  unb  berbjreuft  l)^n  ni(^t  semper 
ba§  ju  prebtgen.    Si  ipse  left  fic^ö  nid^t  t»crb|rteffen  tantus  Magister,  nee    5 
üJfiut.  16, 15 tedio    sit   nobis   jc.    (lui    ju  hJoI  tan,    discedat.     Sic   sonat   textus:  'Ite  in 
mundura."    Cum  sit  tarn  communis  praedicatio,    tooEett   toit  ein  hJiort  naä) 
bent    anbern.     1.  dicit,   ut   foEen    Qufgi)en   in   totum   mundum   et   praedicare 
Euangelium,   sie   vocat.     Ibi   docere    habemus  per  totam  vitam,   lra§   ^etffe 
Euangelium,  unb  beute  ii  Jtiol  et  utaris  re|tho[rica  diabolica,  quia  j)aucis[simi   10 
docti,  qui  sciverunt,  quid  sit.    Et  hodie  fein  58|abft  efel  ^  novit  et  Rott[enses. 
Et  6!^nft   Ijot   JU   fc^affen.      In    papiatti    doctum   esse  libruni   plenum  gutex" 
gfe|,  quomodo  deb|eamus  b|ona  opera  facere.    Sic  Hi|eronynuis  et  alii  magni 
S|ancti.    2)a§  ift  nic^t  fein,  quando  nit^t  bifcernirt  Euangelium  et  legem, 
ba  tan  man  nii^t»  red^tg  leren  unb  öerft^en,  et  per  hanc  doctrinam  nunquam  15 
acquiris  Euangelium.     Ipsi   doc|uerunt,  quasi   dominus   abrog[avisset  legem 


4  (non)  »etbiteuft  6,  T  Ite  in  orbem  «^)  r         8  totum  (et)  9  über  docere  sieht 

discere  »jt       Euang[eliuiii  sp  r  10  utaris  c  in  vtere  sjt  lOjll  paucislsimi  bis  quid  unt 

11  ftC^"  »■  1'^  doctum  c  in  dictum  sp       nach  doctum  steht  Euaugelium  sp  13  quo- 

modo c  aiis  qui  14  über  quando  steht  tottltt  man  sp         discrimen  legis  et  Euangelü  sjt 

')  SBobft  efel  (vgl.  unten  N  Z.  25)  vgl.  oben  S.  214,  8. 

N]  IN  DIE  ASCENS[IONIS  DOMINI  MARCI  XVI. 

jDa§  ift  ha§  gemeljn  !t)nber  ßuangelion,  de  quo  indies  in  Cathechismo 
praedicamus  et  si  omnes  sciremus,  sicut  et  scire  debemus.  Tarnen  deus  est 
talis  doctor,  qui  perpetua  tautologia  eadem  praedicet.  S5erbveuft§  l)^n  ntd^t  20 
ätn  leren,  ne  tedeat  nos  audire.  Qui  autem  bene  noveiit,  abeat.  SjO 
SRort.  16, 15 laut  ber  tejt:  'Ite  in  mundum  Universum.'  De  illo  textu  agemus. 
1.  ©te  f ollen  au%  geljen  in  omnem  terram.  So  Mafien  lül)r  310  lernen,  quid 
sit  Euaugelium,  ut  dialectice  et  vere  definiamus.  S)o  ligt  bie  ntOC^t  an  et 
pauci  doctores  noverunt  et  hodie  nullus  S?apftefel  novit,  ut  bene  illud  25 
discamus.  Nam  in  Papatu  ita  docetur,  quasi  Euangeliou  sit  Über  plenus 
bonorum  praeceptorum ,  illius  eximius  est  Hieronymus.  S)a'j  ift  nic^t  fet)n, 
§0  man    aEe§   ol§0  bertnengt,   ibi  nascuntur   errores   et  uullus   fit  profectus. 


17  ro         19  sicut  bis  debemus  Hier  (debemus  et  sciraus)         26127  Error  Zopbistarum 
Euangelium  uouam  legem  somniancium  ro  r 


üh.  43  [18.  Tlai].  413 

B]  Mos[aicam  et  aliani  an  bic  ftab  JC.  Sic  Turcao:  lex  Mosi  aliquanidiii  prae- 
dicata,  postea  venit  Eiiaugelium ,  post  Mali|()metis  doct|riua.  Noii  est 
Euaugelium  ein  auff:^eB|ung  legis  unb  einfe|ung  Euangelü.  Sed  Euangelium 
est,  ut  Christus  ipse  dicit:  'qui  cred|iderit\  Hoc  dicite  Euangeliuin,  i(uodiB!orMc,ic 
5  docet  et  annunciat  nihil  de  operib|us  nostris,  noii  praecepit,  [e|t,  sed 
sinipliciter  anuunciat,  quid  alius  vir  fecerit,  ut  cum  legit  fab|ulam  quis  de 
S;iet|ric^  de  Ber|na  S  iion  audit,  quid  nos,  sed  isti  JRiefen  feceriut.  Sic  die  tu 
Euangelium  non  esse  M|Osi  legem,  Turci,  papae,  Cesaris  nee  dei,  non  prae- 
cep[ta   deccm,    sed    talis    doct|riaa,    quac    Icrct    de    gratia,    non    de   nostris 

10  operib[us.  Seftnir§  certo,  quod  Euaugelium  sit  praedicatio  gratiae  et  ba§ 
bn  rein  afifonbcrft  aEe§,  quod  fecerimus  nos,  quod  deus  ex  misericordia 
mera  miserit  filium  suuni,  ut  pjeccata  nostra.  In  scrip|tura  ubique  verbum 
gratiae,  salutis,  iusticiae,  doct[rina  felideit. 

Ubi  hoc  gefaft,  tum  ratio  accedet:  tote  g'^et§  bcnn  jn,  quod  in  Eua[ngelio 

15   tain  multa  prae|cepta  et  opera  3C.    Et  Christus  niet  dixit:  'Non  veni  legem'  jc.  ^o"')  s.n 
quaere  ergo  P|au[lum:  'sed  confirmamus.'    Et  ad  P|ha[risaeos :  'date  Caesari.' TO°ini,.\"2i 

4  ut  übei-  (quod)       Kuang[elium  sjj  r         5j6  docet  bis  cum  iint  S  (esse)  non  (1.) 

12  nach  scrip|tura  sieht   vocatur  sp  12113  verljuin  bis  fetiäeit  unt  13  nach   iusticiae 

steht  ritae  «p  nach  doct^rina  steht  Bon  btx  sp  Ro.  1.  Euangelium  verbam  gratiae  je.  sj)  r 
14  oben  avi  Seitenrande  steht  Discrimen  legis,  Euangelij  sp  Multa  praecepta  esse  in 
Euaugelio  sp  r  15  nach  legem  steht  soluere,  sed  implere  sp       Mattli.  5.  sp  r  IG  über 

confirmamus  stellt  stabilimus  sp       Ro.  3.  Matth.  22.  26.  sp  r 

')  ©ieltict)  de  Berna  (rgl.  unten  N  Z.  21)  sehr  Muß;)  von  Luther  angeführt,  z.  B.  Unsre 
Ausg.  Bd.  2,  112,  22;  12,  497,  29  (wo  weitere  Angaben);  14,  1S6,  9;  15,  413,  6/7;  s.  auch  Nachtr. 

N]  S;a§  ift  ntc^t  anber§,  quasi  Christus  Mosy  legem  sublevaverit  et  aliam 
legem  tnlerit.  Illius  opinionis  est  Turca,  qui  suas  leges  Mosi  substituit 
legibus,  unb  Inec^feln  al^O.     Hie  autera  dicit:  'Qui  cred[iderit'  3C.     Summa :  warr.  i6,  le 

20  hoc  est  Euangelion:  ha^,  hJa§  nid^t  bon  unfern  Itierden  öerfunbtget,  tantum 
de  deo.  Sicut  historia  öon  ©ittrid^  öon  S^ern  auditur,  nihil  nostrorum 
operum,  sed  illius  operis  audimus.  Ita  Euangelion  non  est  historia  legis 
Mosi,  Turcae,  sed  est  doctrina,  bic  bo  Jjrebigt  öon  ber  gnaben,  nullorum 
operum  nostrorum  mencionem  facit,  saltera  dei  omnipotentis,  qui  nobis  donavit 

25  filium  suum,  qui  nobis  benefecerit.    Ideo  in  scriptura  dicitur  verbum  graciae, 
iusticiae,  salutis  K.    Si  hoc  bene  noveris,  tunc  veniet  racio  et  disputabit:  tote 
ge'^etS  JlO,  quod  in  Euangelio  multa  opera  doceantur.     Quomodo  hoc:  'Xou  mattii.  5,  n 
veni  legem  solvere'?    Ita  Christus:  'Date  Cesari,  quae  sunt.'    O  Pctre,  'ftecf-^'^': 
hai  fc^toerbt  et)n'.    Ita  de  politicis  et  domesticis  rebus  dat  praecepta  tanquam 

17  unten  am  Seitenrande  steht   Quid  sit  Euangelion  et  quomodo  3  ceteris  legibLUs   et 

doctrinis  discernendum  sp         IS  über  leges  steht  Mahometicas  sp         21  vor  nihil  steht  ibi  sp 

■  crassa  similitudo  sp  r        22  illius  mit  21  Sitttic^  durch  Strick  verb       Euangelion  doctrina 

graciae  non  de  nostris  sed  Christi  operib^us  predicans  ro  r  23  nach   Mosi  steftt  aut  sp 

23125  est  bis  benefecerit  imt  ro         25J26  dicitur  bis  ac.  mit  ro         26127  Questio  ro  r 


414  !Ptcbigtcn  be?  Satjte?  1531. 

R]  Et  qiii  gladiiim  }(.  pxth'\a,d  I)er  iit  3iUrift  et  de  scrvis  et  ancillis,  virls, 
uxo[ril)us,  (luomodo  jc.  ba»  Qctjort  t)n§  f|cifevitc^  tec^t  imb  Iteltlid^  bing. 
Quomodo  ergo  dicis,  quod  ^uangeltum  jo  gar  oBgef (^nttteit ,  ut  nihil  dicat 
de  legLibus  et  operib[iis?  Nos  discernemus  ista.  Euaugelium  hoc  certo 
Euangelium,  quod  beftettget  leges,  gladium  unb  loeItl[i(^  ge'^ovfam,  sed  non  s 
docet  et  gl^et  mit  umB.  Non  juretffet  Euangelium  obed|ientiam  mundanara, 
uou  eiicit  servum  ex  domo,  non  ric^t  ein  letman '  an.  Ne  haec  detur  culpa 
Euangelio,  ideo  fert'3  ju  et  confirmat.  (5s  ift  nic^t  fein  eigen  lere,  sed  mu§ 
t^un,  quia  datur  culpa,  quod  seditiouem  excitet,  quod  urlauB  geBe  faniiliae 
a  dominis  ju  lauffen  et  ne  .subditi  sint  niag|istratui.  Sed  Euangelii  prae-  lo 
dicatio  propria  est  utsupra,  Sed  tarnen  non  abrogat  et  dicit :  bu  f  olt  ge^orf  ant 
fein,  si  es  serva,  servus,  unterf^an,  sed  per  hoc  non  docui  Euangelium.  Et 
tarnen  non  vult  auffl^eBen,  sed  confir|mat:  BleiB  ha.  Et  teil  bir  eth)a§  »tieiter 
fagcn.  Legimus  in  Augu[stino  de  Volusiano  pres[bytero,  qui  se  ^art  contra 
AugustLinum:  Vos  Christian!  docetis  non  resjistendum  malo  et  malos  non  is 
plectendos,  sie  v|ultis  nostrum  ßc^fertf)Unt  jerreiffen.    Si  talis,  carte  bene,  si 


3  nach  Suongelium  sieht  \c\)  «p  5/7  quod  l/is  haec  unt         6  nach  et  steht  non  sp 

Vide  Anno[tationes  philip[pi  in  13  cap[ut  Eo:  ^  sp  r  8  nach  sed  steht  Euangelium  sp 

9  nach  tl^un  steht  vt  scilicet   ista  praedicta  confirmet  sp  rh  10  nach   subditi  steht   obe- 

dientes  sp  12  über  per  hoc  steht  cum  sie  instruo  sj)  14  Volusianus  sp  r         15  nach 

August[inum  steht  Icflte  «p  ^Ö  nach  jexreilfen  sieht  ideo  ahii[cienda  doctrina  sj)        nach 

talis  steht  doct[riua  sp 

•).  lermon  vgl.  oben  S.  338,1.        ^)  Vgl  Corp.  Ref.  XV,  1010. 

N]  magistratus  et  lurista  aliquis,  'et  tu  dicis  Euangeliou  nihil  cum  mundanis 
rebus  agere?  Il[espondeo:  So»  ©uangelion  fceftettiget  loeltlid^e  gefecj,  non 
docet.  Ne  aliquis  putet  Euangelion  talem  doctrinam,  quae  dissiparet  politicas 
ordinaciones,  sicut  criminamur.  Ideo  confirmat  omnia  politica.  6§  ift  übtX  20 
nic^t  fet)ne  e^gne  Iel)re,  sed  ne  videatur  sublevare  omnes  ordinaciones  poli- 
ticas. Ideo  dicit:  3i(^  "^ab  ba§  ni(^t  jhjorbenen.  Si*^  h)l)li  ouc§  nic^t  uff= 
I)etien,  ego  aliud  habeo  regnum,  tamen  tu  homo  in  mundo  sis  obediens  et 
facias,  quod  ad  te  pertinet.  "^ä)  lü^I  bic^  nic^t  lo^fjjrei^en.  SSIe^B  ba  Bei). 
3i(^  )üt)l  b^V  etiüQa  lüe^tter  fagen.  Tales  adversarios  habuit  Augustinus,  25 
qui  Euangelion  calumniabantur,  S)a§  be§  fe^ferS  rct)d§  et  politicas  ordina- 
ciones et  publicas  vindictas  rescindat.     Huic  obiecto  non  potuit  respondere 


18J19  ®a§  Vis  putet  unt  ro         Non  est  propria  Euangelii  doctrina  de  politicis  ordina- 
[cionibus  et  Iegib[us  operum,   sed  est  confirmacio  ro  r  21  sublevare  e  in  abrogare  s2> 

22J24  ^äj  Ins  quod  unt  ro  äö  über  adversarios  steht  Etimos  Porphi|^riu3  s2>  26  über 

qui  bis  calumniabantur  steht   Quasi  tolleret  magistratura   et  uindictas  sp  über  Sa§  sieht 

bo§  (Suangelion  «p       Augustinus  ro  r        27  resciat  darüber  »etWetffe  sp      über  obiecto  steht 
calumnüs  sp 


i 


mx.  43  [18.  ÜHoi].  415 

R]  abiiceretur.  Aug[ustinus  non  tan  anttuovten,  sed  ftetft  Ijnn  ber  ant|ttiott.* 
Sic  Orig[enes  tan  auä)  n'\d)t  n  au»  fomcn,  quia  uescit,  quid  Euangelium. 
Cum  ideo  nou  linterfdjieblid^  er!aribt,  non  potuit  respoudere.  Sed  die: 
Euangelium  dicit:  'date  Caesari',  Et  ancilia  obedi,  non  ideo,  quod  fein  Cl)gent= '"'""''•  2'*' '•'^ 

5  Kc^  atnpt  ift,  sed  non  v|ult  culpari,  quod  dissipet  respub[licas  et  Status. 
Sed  cum  X  praeccptis,  ordine,  2^'^  tabula,  q|uiequid  potest  praecipere  de 
verbis  et  operibus.  Ideo  Euaugelium  ut  gladiuni,  ita  bona  confirmat,  ne 
dicatur:  Euangelium  docet,  bQ§  tott  oKetn  U|nfer§  §|evvu  6f)rifti  opera 
genieffen.    Sed  non  v|ult  ge^Offam  jU  veiffen  nee  volo  abrog|are  legem.    Sed 

10  crift  left  machen,  ut  facias  b|ona  oipera.  lam  cum  Euangelium  praedico,  h)a§ 
g^et§  vxid)  an,  ut  dicam  officium  parentum,  coniugum?  Prius  sunt  docta: 
quis  servat?  Ideo  v|era  b|ona  o|pcra  et  leges  Beft^ettigt  f)a'6cn.  5t6er  c§  ift 
nic^t  feiner  leve,  q|uicquid  est  nostrorum  b|onorum  0|perum,  nou  docet 
Euangelium,   sed  confirmat  bie.     @ä  h)il  sua  doct|rina  nou  contra  leren,  sed 

li  lt)il  etU)|aa  foftlic^er»  leren,  uempe  P^uangelium.  Non  vocatur  per  Apostolos 
et  Christum  lex,  sed  Euaugelium,  ut  hominibus  propter  novum  uomen  in 
cordibus  BUeBe.    Euan[gelium  graecum:  'ein  giute  melier',  'ein  f|roli(^e  6ot= 

2  über  Sic  steht  Celsus  sp  nach  Sic  steht  (ad)  sy)  nach  Orig^enes  steht  (dixerunt) 
3  nach  untctfc^iebtid^  steht  haec  duo  sp  4l6  date  Ins  praeceptis  tmt  7  nach  bona  steht 
opera  sp  12  servat  c  aus  servetur  nach  fieft^ettigt  steht  Itiß  ßuongcliunt  sj)  14  über 
bie  steht  ea  sp       über  sua  steht  Christi  S2>         16  Euaugi^elium  sp  r 

')  Gemeint  ist  der  Prokonsul  Volusianus,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  11,  245,  13/}'.  (loo 
auch  der  Nachweis);  Bd.  10',  3S5,  11. 

N]  Augustinus,  quia  non  noverat  discernere  Euangelion  a  raundano  regno. 
Ideo  respondit  inordinate  unb  lx)^rfft§  0U(^.     Ego  respondeo:  2)a§  6uan9|e= 

20  lion  t^ut§  OUd^,  praecipit  Cesaris  regnum,  non  quod  propria  eius  doctrina 
esset,  |unber  e§  tDl)l  niemonbtS  n^emen,  ha§  fe^n  rec^t  ift.  Ita  Decalogum 
et  omnia  bona  opera  confirmat.  S)a»  tnan  bem  @uang[elio  ni(^t  fc^ulbe  gcBe, 
quod  saltem  iu  celum  respiciamus  et  bona  opera  contemnamus.  6r  lDt)I 
tütber  ba§  hJeltUcC)  noc^  2Rofe§    gefccj  uff^eBcn,    sed  stabilire.    Etsi  aliam 

25  habeo  doctrinam  Euangelii ,  lt)Q§  ge^et  mxä)  Jocltlic^  regiment  an?  tu  habes 
Cesarem  et  dominos,  ego  dico,  ut  illis  obedias.  5l6er  Ca  ift  nic^t  ferner 
lere.  6§  ift  hieltlicf)  bing.  @§  leret  fie  ntd^t.  @§  Beftettiget  e§  aBer  bir. 
@§  ^at  e^n  onbcr  ampt  quam  mundi.  (f§  ift  ettra§  foftlic^er,  ideo  dicitur 
'Euangelion'.    Optimum  et  felcjamer  nomen,  nou  dicit  statuta,  legem,  sed TOmt. le, i5 

30  evayyehov,   g^ne   gutte   me^r,    frolic^e   Botfii^afft   de   rebus    bonis.     ®eBot 


19  nach  ouii§  steht  buxc§  c^nanbei  S2>  unten  am  Seitenrande  stellt  Quanquam  euangelii 
propria  doctrina  est  tantura  Christum  praedicare,  tarnen  non  abrogat  sed  stabilit  et  confirmat 
leges  operuni  et  politiarum  ro  20  Bene  discernendum  est  regnum  mundi  a  regno  Christi  ro  r 
22  inan(§)  23124  Non  abrogat  legem,  Pol[iticas  ord[inacioneR,  sed  stabilit  Euangelion  et 

tarnen  suum  Christum  docet  ro  r        29  evayyehov  ro  r 


416  ^rcbigtcn  bei  ^aijXii  1531. 

R]  ^i^iafft',  h)cn  man  einem  ettoa-S  fagt,  boS  er  l)er||Iid^  gern  !)6ret.  Praeoepta 
nou  Iib|enter  audio,  quando  iirget  priuceps  ad  bellum  eundum,  ba§  ettUtty 
fro;ltd^^  gelert  toirb,  Et  nomeu  ftimpt  cum  definitione.  Cum  ergo  sit  ein 
tvoftl|ic^  prebigt,  uon  !an  fein  de  meis  operib[us  et  mea  vita,  quautumcunque 
b|ona,  uou  potest  me  froUc§  mad^cn,  C|uia  semper  Sat|an,  uiors  nie  terrerent,  5 
nisi  adveniat  aliud  nuntium,  quod  mors,  peccatum  uihil  possint  ic.  S)a§ 
'^eifta  ^nangelium.  Hoc  discite  beue.  Ego  bct)  meim  leBen  toolt§  gevn  tteifien, 
quia  timeo  post  K.  quia  in  pap|atu  uemo  intellexit,  cum  Sjancti  patres  non, 
Et  rottae  iam  miscent:  Oportet  baptizeris,  deseras  uxorem,  Et  fe|en  ba§ 
6uangelium  auff  ein  lere,  quae  doc|eat,  quid  nobis  ferendum.  Die:  omnis  10 
doctrina,  quae  docet  de  meis  operib[us  et  pas|sionib[us,  non  !§eift  Euangelium. 
Tu  es  praedicator  legis,  non  Euangelii  vel  lurista,  vel  ut  dominus  praecipit 
servo,  talem  doct|rinam  das.  Sed  facienda  b|ona  opera:  bene,  doce  me 
prius,  quid  Euangelium,  postea  veniemus  ad  b[ona  opera  et  mag|istratus. 
Euangelium  non  dicit  de  meo  t!^un  unb  leiben,  sed  alterius,  barna(^  ^ie,  ut  is 
exp[edias  offic[ium  tuum,  tDCtft  mtc^  ^in,  fac  bonum  opus.  Et  volo  te 
getneift  "Mafien,  non  afigcltienbet  hac  doctirina.  Sit  obedi[ens  quisque  in  suo 
statu,  ista  oninia  volo  confir  mare,  et  tarnen  non  est  mea  doc|trina,  quia  hoc 
prius  ordinatuni.    5)tt)fe  ^at§  ^nn  bie  loelt  gtbxaäjt  et  e  coelo  erfd^oEen,  Et 


2   ba§  viit  415,  17  graecum   durch  Strich  verb  5   mors  (quae)  "  Ego    (li) 

9  Anab[aptistae  sp  r         10  über  fereudura  steht   patiendum  sp         14  nach   mag|istratus  steht 
obedientiam  ic.  sp  16  unter  exp^edias  steht  eures  sp       nach  Et  steht  liuc  sp  IT  über 

hac  steht  per  sp         18119  docitrina  bis  e  unt 

N]  exfretoen    un§    nic^t.      Nemo    libenter    audit    praecepta,    Euangelion    autem  20 
salubria  docet,  ita  doctrinae  opus  cum  definicione  nominis  convenit.    Omnia 
opera  mea  et  merita  non  possunt  afFerre  letum   nuncium,   quia   semper  latet 
sathaa,   mors,   peccatum,   qui   me  oppugnant  et  nisi  aliud  nuncium  venerit, 
non   habebimus   letam    conscieuciam.     Hoc    diligenter   discite.     Timeo   enim, 
quod  post  meum  discessum  iterum  turbabitur  ordo.     Nam  nullus  Papista  et  25 
doctorum  hoc  noverunt  et  iam  Anapaptistae  confundunt  sua  opera  docentes. 
Tu  autem  die:  tt)Q§  üon  mel)nen  loerden  leret,  i[t  ntc^t  duangelion.    Eesponde 
praedicatori  opera  docenti:  ^ü  bJo  bift  el^n  prebtger  operum,  non  Euangelii. 
Tarnen  oportet  nos  bona   opera   facere?    Re[spoude:    Contrarium   est.     Doce 
me    prius   Euangelium    et   fidem   iustificacionis,   deinde   doce   nos   opera,   si  30 
fidera  docueris   deinde   die:   tu   fac   tua    opera   secundum   officium  tuum,   bo 
lol)l  ic^  bic^  ]^l5ntüel)fen.    ?l6er  bennoc^  lt)l)I  ic^  h\)ä)  ha5  ni($t  gelert  ijabm, 
^unber  toe^^e  bic^  bo  ^t)n.     Hed  aliud  novum  affero,  quod  non  iuvenitur  in 


24  letam  conscienciara  über  (Euangelion)         2.5  discessum  c  in  mortem  sp        27  Tu 
hia  Eesponde  unt  ro       In  praedicatores  bona  opera  ante  fidem  docentes  ro  r 


9lt.43  [18.  Wai).  417 

R]  Caesar  in  suis  libris  habet.  Secl  istani  doc|triuaiu,  Kiiangclium  ikjii  invenit, 
quod  praedicatio  est  de  gratia  dei,  (|Uod  dedit  filium  suum  ad  salvatorem, 
qui  te  iuverit  a  i)eceato  k.  noii  de  nostris  ()i)orib[iis.  Qiii  iniscet,  bei'  lüil'b 
^rt.     Pap[istae,   K|ottae  fiinncu§   ni(^t,    Papa,   si  ()ih1)   f|Ompt:    Eiiangelium 

:,  docet  fidem,  sed  (juae  oriiata  dil|ecti<)ne,  uoii  solum  fidem.  Et  faven  ,^u,  et 
dictum,  (|iu>d  ein  tofilüid^t,  ein  tobfnnbcr  posset  fidem  et  Euaiigelium  iiabere. 
Ideo  pulsen  fidem  dilectione.  Si  iu  corde  fides  et  ornata  dil|ectione  jc. 
i.  e.  fides  ift  nid^t  fo  öiel  ut  cha|ritas,  ha§  ift  fides  pedibiie  oonculcata,  ba§ 
iDtty  nicf}t  tl)nn.    Diliectio  est  meum  opus.    Ergo  discerno  iu  o'''"  lere:  ''^liite™"|^'2'i;^^'^'j' 

10   Caesari',  et  I'etrum  ^[i§  gladium,  et  ipse  dedit  Matth.  17. 

Supra  rauudanam  doct|iinani  sunt  leges.  Ubi  etiam  praecipitur,  ut 
purum  sit,  quod  Cesar  uon  potest.  Ibi  doctum,  lüie  ic^  gefc^itft  jol  fein 
t)nn  meinem  tliun  unb  f)cr|en,  quia  mihi  hoc  praeceptum,  ba»  tüeifet  ha  i^m, 
sed  Inonet  nidjt  bei.     Sed  Euangelium,  quod  nihil  dicit  de  Caes|aris  operibus 

15  nee  meis,  sed  lautet  Bio»  praedicat  misericordiara  dei.  Ideo  verbum  gratiae, 
sahitis.  Ideo  non  ftievc!  lüort,  boa  Ici'ct  iüol,  S)arna(f)  reime  brauff  ben 
fidem,    ut  dicit:  'In  omni    mundo'  unb  fur  allen  creotum,    ut  audiret  sor^'""- if-''' 


1  Euang[elium   sp  r  2  über    ad  steht  in  sp  3  nach    non  steht   est  doctrina  sp 

22 
n    Doctrina    papistaium    sp  r  10   nach    gladium    steht    cinfteien   sp  Matth  2G  sp  r 

17 

}]  nach  ut  stelu  cor  sp  12  nach  potest  steht  purificare  sp  13  ba§  (Euangelium  %) 

14  Euangelium  s/i  r  15  zu  gratiae  steht  durch  Strich  verb  Euangelium  verbum  gratiae 

non    operum  !C.  )■  16  über   JiQrnai^  steht    ba§   l^cljft  (Siuaiigcliuirt  171418,  T  unb  bis 

annunciat  unt         17  Iu  orbem  viiiuersum.  sp  r 

N]  Cesareis  legibus,  ba§  prebigt  nic^t  öon  be^[nen  tnerden,  Sed  de  Christo,  qui 
tibi    donatus    est,    te    redeniit.     Ita    euaDg[e]ion    nihil    aliud    quam   nunciuin 

20  graciae.  A'^idete,  ut  bene  discernatis.  Papistae  dicunt:  !Ba§  (Suangclion 
lernet  nid^t  altet)ne  ben  glouBen,  sed  eciam  Charitatem  et  bona  opera  ita,  ut 
impius  possit  fidem  habere.  Nihil  noverunt,  quid  sit  Euangelion.  Re[sponde: 
lifien  ift  meljn  toercE,  omnia  opera  bona  sunt  mea.  2)a§  ift  ntc^t  ßljrifti 
lere.    Discernemus  in  tres  classes.    Primo  politicam,  Magistratus,  Coniugium. 

25  Deinde  legis  opera,  scilicet  Decalogi,  quod  de  operibus  et  voluntate  mea 
praedicat,  ba§  ift  noc^  alle§  bort  meljnen  toer&n  unb  noc^  nic^t  ba§  (Suangelton, 
quanquam  Euangelion  eciam  talia  docet,  x^  !an  aBer  nii^t  bo^t)n  tummen. 
3.  Euangelion  est  vere  el)n  lüort^  ber  gnaben.  Si  gratia  est,  nulla  sunt 
raerita  et  propria  opera.     5J^ue   fagt  er:  'Praedicate  Euangelion   omni  ojinvi. ir„i5 


20  unten  am  Seitenrande  steht    Euangelion  solam  fidem  docet  botnoc^   toe^ftS  bn§  ouc^ 
t)ff  bie  roeti  ro  21   (fio)  ita  (ut)  ut  22  Contra  Papistarum  sonmia  Qui  credid[erit  et 

Cbaritatem  babuerit  ro  r         24  über  Primo  steht  1  ro       Tres  doctrinae  classes  ro  r         25  über 
Deinde  '^teht  2  ro         28  über  3  steht  S  ro 

8ut5et§  SBerle.  XXXIV  27 


418  ^rcbigten  btl  ^aijxei  1531. 

R]  et  lnna,  ut  non  sit  3c.  ut  lex  Mosi,  sit  luinrfelprcbtgt.  ?(uff§  ©iiattgelium 
flc{)Ol"t  !ctn  opus,  sed  fides,  quae  ein  cordialis  3iitiei'fi(^t,  quae  suscipit  hoc 
E|nangeliiini,  quando  cor  aiidit  praedicari  Euangoliuin,  qiiod  pro  nie  iiiort[uus, 
sua  ascen[sione,  bQ§  id^  ba§  mit  9|an|em  crtocgen  annf)cme  unb  glaube, 
oportet  habcani  alind,  quam  ego  siim.  ]\Iea  video  et  sentio,  fides  fol  aliquid  i 
anbfr»  '^aten,  quod  uon.  Ideo  jnu§  Mengen  an  bem,  quod  Euangelium 
annunciat,  nempe  gratiam  dei,  per  quam  dedit  filium.  Ibi  iterum  fi]dem 
rein  abfd^netb  ab  opieribns.  Et  die:  fides  sola  affert  mihi  Christum,  non 
opera.  Si  diu  servavi  X  praecejita,  Si  manent  simul  coniuges,  non  ideo 
fides.  Euangelium  uon  est  l|ex  nee  l|et)fer§  tec^t.  Sic  fides  non  est  opus,  lo 
l|ex  nee  obedientia  niundi.  Sed  quid  fonberli(^§?  qui  tantum  in  oculos  Bilbet 
ba§  ßuangelium,  unb  bie  ij  ftude  geljorn  auff  eiuanbev.  Ibi  tna(^e  fein 
gemenge:  tum  potes  iudieare  unb  l)nn  alt  \ai)  fein  fd^idfen  et  omnes  ho|mines 
doeere,  quae  sit  iustitia  dei  et  mundi.  Et  potes  respondere  gentili  ut  is  ad 
Aug[ustinum:  Non  facimus,  sed  docemus,  quod  tantum  deb|eamus  credere  is 
an  got§  gnaben  et  opus,  sed  propter  Euangelium  non  jerreiffen  potestatem, 

1  Sit  (2.)  c  in  ein  sp  2  über  hoc  steht  fale  sp  5  über  aliud  steht  quidilam  sp 

6  non  mit  5  video  durch  Strich  verb       Fides  sp  r         10\12  Euangelium  bis  Euongetium  unt 

Euangelium  Fides  sp  r         13  nach  unb  steht  bi(^  sp       lusticia  <^  ,.  sp  r        1411(1  gen- 

tili bis  potestatem  unt         14  über  is  stefä  Volusianus '  sp         16  nach  jcrcciffen  steht  hjit  sp 
Responsio  ad  calumnias  sp  r 

»)  Vgl.  oben  S.  415,  1. 

N] ».  lecreaturae.'  6§  §oI  nti^t  c^n  lüljncfelprebigt  jeljn  ut  lex  Mosi.  'Qui 
credidLerit.'  Ad  euangelion  nihil  pertinet  quam  sola  fides:  qui  solus  hoc 
euaugelion  suscipit,  in  Christum  credit  et  eins  raerita.  ©lauB  UtU§  oUe^nc 
an  6^rtfto  'fangen.  (5r  !^anget  nic§t  an  meinen  loercEen  Mengen,  quia  opera  20 
mea  video,  palpo.  2)rumt  mu§  ber  glaub  an  ml)r  nic^t  l)engen,  sed  in 
Christo,  quem  nobis  propouit  Euaugelion.  Ita  beue  discernatur  2  fides  ab 
operibus  et  dicamus:  sola  fides,  non  opera  iustificant.  Opera  non  afferunt 
Christum:  esto,  bene  vixeris,  tamen  non  habes  Christum.  Fides  autem  non 
est  opus  politicum  aut  legis,  sed  divinum  opus,  quod  nobis  Euangelion  ob  25 
oculos  ponit.  @5  ift  e^ne  reljne  juöerfic^t  uff  ß^riftum:  mat^c  mX)x  ntd^t 
el)n  geplcmper^,  quod  sit  politicum  aut  .Mosis  opus.  Ste^n,  est  divinum 
opus.  Ita  Omnibus  calumniatoribus  potes  respondere,  qui  dicunt  Euang|eHon 
negligere  politica.  E[esponde:  Aliam  habemus  doetrinam  quam  vestram. 
2l6er  benno(^  öerlDerffen  h)t)r  eltjr  lere  nid^t,  sed  stabilimus  eam,  Cesarem  et  30 

18  Euangi^elion  et  fides  correlatiua  ro  r        20  Opera  quia  uidentur  neu  indigent  ut  cre- 
dantur  ro  r  23    dicaraus    bis    iustificant    unt  ro  24    habes    Christum    (si    autem) 

25  FIDES  ro  r  27  SHc^n  (bw) 

')  geplcmfier  s.  r.  a.  'GaukelmrF  DWtb.  4,  ;,.  II,  3532. 


9h.  43  [18.  Wai].  419 

It]  sed  confinuanuis  et  d|iciraus,  bac'  Junn  fol  ftroffen  k.  tum  cogetur  g|eiitilis 
dicere:  ba§  tft  pulclira  doctrina,  (juae  coufiriiiat  jc.  Tiini  nun  bavff  öuff= 
l'uriid^,  Sed  tainen  ob|ev!cit,  quam  confirmamu.«,  ift  ni(f)t  unfev  Icrc.  Sic 
dicimu.s  ol)edieudum  legi,  sed  ba  bei)  laffcn  \x)\x  btc  I|cvc   uidjt  blieibcu  K. 

5  nee  satis.  Sed  quod  Euangeiium  sit  doct|rina,  bie  über  opera  unb  geborfam 
g^ct  in  alterius  operib[U.s  et  obedientia,  qui  est  Christus  jc.  Ideo  Ciiristus 
verba  beutlidj  iocutus  est.  Baptismus  etiam  nou  mens:  meipsum  noii  baptiso. 
Qiiando  quis  bap|tizat,  non  est  sua,  sed  dei  raanus,  dat  ei  aquam  bap|ti[smi, 
s[piritum  s[anctum.    S)a§  tr)ut  gut.    Dicit:  'getaiifft  ttiirb'  k.  unb  fc^Ieuft 

10  omuia  tvcd.  PapListae  et  llot[tae  legen  contra  iiuuc  'l'extum.  Pap[istae: 
qui  credit,  scilicet  et  habet  dil|ectiouem  ad  deum  i.  e.  t^ue  6^riftum  ex 
oculis  et  noli  resp|ieere  gratiam,  (juam  Euangeiium  affert,  sed  legem.  Sic 
a  baptis[mo  et  Euangelio  futt  et  dicit:  nou  necessa[rium,  modo  habeam 
legem.    ®a»  ^eift  gefurt  a  Christo  in  mea  opera,  cum  ipse  dicit  Euangeiium 

'!>  nihil  et  fidem,  nisi  ch|antas  jc.  Ex  hoc  potes  scire,  quod  falsa  doct|rina, 
quia  fürt  mi($  ftrü(f§  tüccf  a  Christo  in  mea  opera  et  legem  unb  tüil  mir 
ex  oculis  reiffeii  (Juangelium,  et  tantum,  ut  eurem,  h)ie  ic^  !unne  bie  I|iebe 


213  nach  auffrutif^  steht  gej^otten  luetbcil  «p  7  Baptismus  sp  r  9  SLanctum  erg 
zu  S|ancti  sp  Qui  ciediderit  sp  r  10  nach  legen  steht  fic^  sp  Papistae  sp  r  14  cum 
ipse  c  in  quia  sp 

N]  magistratum,  et  omnia  politica  et  totum  Mosen,  tü^r  hJe^fen  bie  leuf^e  bo^t)n. 
5Iber  'm\)x  lt)et)ifen  barnad)  bie  leut^e  ^o^tx.     Nam  Euang[elion  est  doctrina, 

20  quae  aliud  alcius  docet,  ad  quod  opus  est  fide.  Ideo  Christus  clare  dicit: 
'Qui  cred[iderit  et  bap[tizatus.'  Baptismus  eciam  est  opus  non  meum, 
sed  dei  opus,  non  sacerdotis.  @§  gar  nic^t  unfer  toercf,  sed  infusio,  submersio 
illa  est  opus  dei.  Contra  hunc  textum  Papistae  loquuntur:  'Qui  crcdid[erit' 
et  habet  charitatem.    5pfui  bid^  q.  d.  Tu,  Christe,  non  bene  doces,  et  ita  nos 

2h  ab  Euangelio  ad  opera  et  leges  ducunt.  Nam  charitas  est  opus  meum, 
barbon  rebet  ha^  Suangelion  nic^t,  ita  potes  videre,  discemere  impios  doctores 
et  calunmiatores,  qui  nos  voluut  ab  Euangelio  et  Christo  ad  legem  et  opera 
ducere.  £)q§  tft  bie  1^0(^fte  lere  ber  SSopftefel  ^,  quanquam  hoc  raro  attingunt, 
Interim  docent  bona  sua   opera  tradicionum.     Ideo  ipsi  dicunt:  3Ber  glettiB 


18  et  (1.)]  est        1SI19  Aloius  docet  ouangelion  aliquid  quam  mere  leges  ro  r        20  unten 

am  Seitenrande  steht 

„       1     »  ■      f  Po'itia         \       ■   { externas  et  ciuiles  ordiuaciones 

,  <  Decalogus   \  ^      <  et  opera  mea  et  uoluntatem  dei  quam  praestare  iam  possumus  ro 

'       '        (Euangelionj  ([durch  lieschtieiden  der  •■feite  i«l  dieses  Stück  entfernt] 

23124   Papiste :   SBct  gtetnbt  önb   t^ut   guttc   luerdE  ro  r  24   über   nos  steht   impiissime  sp 

26  (nos)  ducunt  25/27   Nam  bis  calumniatores  unt  ro  28  So^)ftejel  ery  zu  S8apft= 

efet§  ro 

')  S8apfte|ct  r<jl.  oben  S.  214,  8. 

27* 


420  SPvebigten  bei  gnfjteä  1531. 

R]  Ijaticn.  Haec  doct|rina  est,  quaudo  est  optima,  fomtneil  er  unter  et  iiibeut 
Capipas  tragen.  Istum  tex|tum  pulcli|er[nmiim  3erf)mnpeln  fie.'  Et  IteBen  k. 
Iileo  Christum  omuino  obscuraiit  et  ex  oculis  removent  et  legem  3C.  Secl 
tarnen  die:  'qui  credit'  unb  nid^t§  auberä,  sinito  mihi  verba  ft^en,  ut 
Cliristus  dixit.  Quid  est  Euaugelinra  et  fides?  beut  imr§.  Est  anmuiciatio,  s 
quae  pracdicat,  quid  Christus  mihi  fecerit.  Fides:  quae  ista  opera  auntUlpt 
et  credit.  Ubi  iu  Euaugelio  sumus  et  fidem  acquirimus,  ibimus  in  legem, 
quomodo  diligere  et  obedire  debeanuis.  Sic  Rott[ae:  ©leuBeu,  Non  est 
aliqiiid,  si  uon  pateris.  Oportet  sequaris  Christum,  qui  est  uiortuus.  Faciunt 
mihi  ex  Christo  exemplum.  Sed  die:  In  hoc  Euangelio  didici:  quaecunque  lo 
praedicatio  me  docet  de  meis  operib[Us  et  pas|sionibus,  non  est  Euangeliura, 
sed  lex.  Si  etiam  üab|riel  jc.  Non  est  Euangelium,  quod  facio  et  patior, 
Sed  Caesaris  et  legis  doct|rina  est.  Ista  non  commisce.  Euangelium,  Christi 
opera  rae  docet,  quod  sit  gratiae  praedicatio.  Post  iu  legem,  cha|ritatem, 
post  in  ba§  fiurger  tec^t,  ^au§  xtä)t,  magb,  fnet^t  rec^t,  et  si  quid  minus,  is 
etiam  faceremus  k.  Ideo  videte,  ut  sitis  parati,  quia  "^at  ein  giroffeu  fi^ein, 
cum  dicunt:  multa  audis  de  fide,  quid  iuvat?  lüer  folgt?  bu  muft  tnartic^ 
'^in  nac^,  sicut  Christus  fecit,  fudit  sang[uiuem,  pofel  mu§  ^innad^,  qui  nou 
seit,   quid   fides.     §0^e  doct[ores   nesciunt  ac.      Si  AuabLaptistae  in   pop[ulo 


1  über  doctirina  stellt  Pap^istarum        papistarum  doctrina  optima  sp  r  5  Euaug[e- 

lium  sp  r  6  Fides  sj)  r  8  Eottenses  sj>  r  11J13  praedicatio  bis  commisce  tmt 

12  Lex  sp  r        14  nach  cha{i'itatem  steht  ibimus  sp         191421, 3  Lex  Euang[elium  sp  r 

')  jctf)itntpeln  dem  Sinne  nach  s.  v.  a.  öer'^uintJettt ,  d.  i.  verderbm ,  schlecht  machen 
B  Wtb.  12,  6S9,  nß.  Erl.  Ausg.  65, 198  l)aben  fie  Jo  maiidjettei  ätlcoran  gefjobt,  ellii^e  »erbrannt, 
Midfi  geflicft,  etlidje  äcrftümpett  unb  tier^ümpelt.  Vc/l.  {)umplet  Unsre  Ausg.  Bd.  15, 650,  2il22; 
■Rumpelet)   Uiisre  Ausg.  Bd.  16,  515,  31. 

N]  unb  l\bt,  ftuj  rel)ffen  fie  bl)r  (?t)riftum  auffcn  l^ercjen.  Ego  respondeo:  Mi  20 
papa,  @g  !^el)ft:  lüer  bo  gletobt,  unb  ntc^t»  anbcrg.  Quid  est  Euangelion, 
quid  fides?  defiui  mihi,  mi  Papa,  tunc  nihil  noverit.  Euangelion  et  fides 
non  est  opus  meum,  sed  nuncium  dei.  911^0  lüoEeu  'mtjX  boruod)  gutte 
h)erc£  t^un.  Ipsi  autem  coufunduut  omuia,  ita  Auapaptistac  docent  nostras 
passiones.  R[espoudeo:  ^oreftu,  ]vdä)e  lere  öon  meljnejn  leiben  leret,  ba§  25 
ift  nt(^t  (fuangeüon,  haB  ift  gcfecj  obbcr  bei  fel)fer§  lere.  Sed  Euangelion 
Christi  opera  praedicat.  Haec  est  doctriua  graciae.  £iornoc^  tüüllen  tüljr 
t)n§  Iel)jer£i  unb  l^aufe  tec^t  leren.  3Bt)r  tooEenl  aber  nicf^t  ^n  etjnanber 
foc^en.'  Cavete,  Cavete.  6§  lol)rbt  uted^tig  groffen  fc^abcn  fcrengen.  Qui 
dicunt:   Quid  est,   quod   multuni   fidei   praedicetur?     9fet)n,   e§  tnu^  inerlid^   au 

23  über  opus  steht  lex  sp  25126  fiotcftu  bis  geyccj  unt  ro        Omiiis  doctrina  opera 

docens  non  est  euangelion  ro  r 

')  Qn  cijnanber  lochen  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  1T\  327,  26. 


■•Jir.  4:!  [18.  Hiat).  421 

HJ  [)r;i(Hli(;arciit,  |i('r  riirc[am  statiin  sediiccriMiiur,  nisi  (|ui  Eiiangelium  sciuut  3C. 
Ideo  discerne  legem  et  Euangelium  ut  e|eliiiu  et  ter|ram.  Lex  est  lt)eU|li(i^ 
rcrf)t,  ein  foftI[icf)C  lere,  sed  eitel  erben  gegen  bem  f)of|en  art|ifel,  qui  est 
Euangeliuni,    et    lioc   toll   id)   fonberlid)    fjoltcn,    quid    docjcat    et   quomodo 

6   accipiendimi,   scilicet  per  Euangeliuni:    glauB   auff   E[uaugelium,    ge^orfattt 
QUff§   fiet)[fer§  gfe|,   lex    nnff   geljorforn.     In   Euangelio  non   est  opus,    sed 
tantura  cor,   quod  fidit  Christo.     In  lege    gefe|    ut  X  prae|cep[ta,    item  l)f)m 
!|Ct)jer  rec^t  man,  Ineib,  fne($t  ge^et.    Falso  idco  exp[onunt:  'Omni'  i.e.  eaannci  te, 
doct|rina  l^cift,  quae  invenitur  in  omnib|ns  creat[uris,  donec  dix[erint  debcre 

10  virum  discedere  ab  uxo[re  et  non  obediendum  potestati.  E|uangelium  est 
scriptum  in  Gal|linis,  bem  fd^neit  bcn  X)aU,  pxudB,  nimptS  au§,  ftetftä  fpie§, 
postea  editur,  ücrbauet  man§.  Sic  muftu  auä)  t^un.  5Da§  l^eift  benn 
Cf|nnngelton  in  aller  creat[ur.  Ergo  E|uangelium  r)eift:  bu  folt  leiben.  Sic 
lapicidii  cum  lap[ide.     Sic  E|uangcliuin   ff^et    im   ftein.     Sic   ipse  cum  la]ii- 

15  dib[us,  Item  fd^neibcr,  fi^ufter.  Sic  ff^e^et  baS  ©luangelion  gefc^irieBen. 
Quando  liomo  hoc  audit  simplex,  putat  ein  !oft|lic§  i.  e.  ein  lere,  quae 
videtur  picta  in  omDib[us  creatLuris.  2)a§  fol  foftlic^  bing  fein  et  ista 
exempla  pos.sem  iuducere.     Et  bie  gerften.    Sed  haS'  '^eift  nit^t  E[uangelium, 


9  Schwer[uierioriiiu  doctriua  sp  r  11  nach  fd^neit  stellt  man  sp         nach  ^otä  steht 

ai  sp      vor  {pieS  steht  an  sp      f})ie§]  f<)ct§      Omni  creat[ur<ae  sp  r 

N]  oud)   get^an   fe^n,   sicut  ipsi  gloriantur.     C*»   '^ot  folc^  anfe^en,   ut  unus 

20  anapaptista  et  boniis  turca  totum  papatum  confundereL  Ego  autem  dico: 
©efecj,  !et)fer,  gefcc,^  fl)nbt  feine  gefecj,  sed  sunt  plane  terrena,  Euangeliou 
autem  celestis  doctrina,  ad  hoc  requiritur  fides  et  sincerum  cor.  Ad  legem 
opera  requiruntur,  obediencia,  jum  !et)fer  rec^t  gebort  ^JJtan,  ft)et)6,  ge^or^am 
untert^anen.      jDie    fd^elcEe    docueruat    Euangelion    praedicatum    esse    omni 

25  creaturae  Et  dicunt  P2uangelion  esse  in  aniinantibus.  ©e^et  bo§  ift  ha^ 
(Suangclion:  est  l)m  Ijune,  ba§  mu^  ftcrBen,  gelod^t  unb  gefreffen  Inerben. 
Sicut  illud  animal  patitur,  ita  nobis  paciendum.  2)o  tft  ba§  ©uangelion  t)n 
gefd§ri6en,  ita  omnia  opera  manualia  doceut.  @l)ne§  ftel)nme§  \otX&  ift  ntc^tö 
anbereS  ben  verba  mortificaeionis.    511^0  Dom  ft^ne^ber,  tülje  er  ba§  gelcanbt 

M  jltJ  fc^neibct.  Hie  esse  Euangelion  in  omni  creatura  ipsi  dicunt.  Christus 
autem  dicit,   quod  sit  Euangelion  omni  creaturae  i.  e.  ubique  praedicandum. 


22  Ad  Euangelion  non  opera  sed  sola  fides  requiritur  ro  r  24  über   \ijtXit  steht 

Anapaptiste   sp  praedicatum   über   (esse   doctuni)  Anabaptistanim    errores    diligenter 

cauendi  vor  24123  Omni  creature  ror  27  über  animal  steht  gallina  et  alia  aniniancia  sp 
28  über  docent  steht  euangelion  habere  docent  sj)  Anapaptistarum  errores  dicentes  Euangelion 
essö  in  omnibus  creaturis  ro  r  29  über  mortificaeionis  steht  Euangelii  hiX  fynt  (JotiExt  bett 
fte^n  sp  30  über  ipsi  steht  Anapaptiste  sp  tuen  xäj  ctjn  eremfiet  golbc  geben,  go  tuolbe  ic^ 
et)nä  Bon  ber  gerften  geben  sp  r        31  (fac)  quod 


422 


^vcbiglcii  be§  3at)te§  1531. 


K)  seti  est  doc|trin:i  öoil  operib[iis.  Secl  E[uaugelium  fol  tcf)  fuv  oEcil  Cl"ea[turcit 
^jrcbigen  i.  e.  fvcl),  of[fentnd)  evfc^aHen  sub  cjelo,  terra  in  omnibus  angulis, 
et  iibi  creat[urae  sunt,  fol§  cvf (fallen.  Timeo  illos  erupturos.  Monui  vos, 
si  qiiis  veniret  in  Civitatem,  vellet  praedicare,  indicate  mihi  vel  cousuii  vel 
l>astori.  Si  etiam  in  pap[istica  Ec[cle.sia  aiidirem  praedicare  nt  nohii|loueni, 
tarnen  non  vellem  praedicare  iinb  foI§  ntl^t  t^un,  quia  non  ift  mein  pvebig= 
ftltel.  Ideo  cum  tales  ve|nerint,  !^et§  fte  ba§  VXaül  JU  galten  et  postea  die 
cousuii  vel  bei)  bcm  !opff  nemen.  Et  6ift  fc()itl(big,  ba§  bu  tj'^mg  anfagft. 
Ego  mu§  Qnt[tliOl"tcn  nm  jungftcn  tag  pro  vobis.  Cum  ergo  pertineatis  jU 
bem  prebtgftuel  itnb  %auf\,  feib  \)iix  fc^ulbig,  ut  neminem.  Ubi  caput 
posuerimus.    Satis  auff  ha§  mal  K. 


1  Omni  creat[uiae  sp  r 
quem  sp 


lj'2  Sed  bis   angulis  uut  5  nacli   pi-aedicare  Mehl   ali- 


N]  Cavete  Anapaptistas,  qni  sensim  irrepunt  et  praedicant.  §Ol"Ct  fie  nic^t. 
ludicate  pastori  vestro.  Ego  M.  Luther  nollem  in  papae  ecclesia  aliqua 
sine  vocacione  praedicare.  Si  ipsi  volunt  praedicare,  tunc  eos  ad  pastorem 
et  magistratnm  duc,  ut  in  publice  praedicent,  si  volnnt  praedicare.  §utte 
bi(^  öor  foI(^em  broHgaftS  bhj  6tft  t)n  fd^ulbig  anjufagen,  tu  non  novisti 
illius  insidias.  Mihi  est  commissum  officium  praedicandi,  ideo  alios  uoli 
audire,  quia  me  oportet  pro  te  racionem  reddere.  Bene  igitur  discernatis 
hos  locos.  Timeo  enim  in  posterum,  defectus  fiat  Euangelii  et  omnia  con- 
fuudantur. 


12  über  sensim  bis  et  sieht  bie  ftretjc^cr  biib  loiucEcttircbigcr  s/<  13   Söibcv  bic  fd)tcl)= 

c^cnbe  SfflindEettJtcbiget   Biib   Wibertcuffet   ru  r  H   nach.   Uuic   steht   duc  sp  15   duu 

dnrchstr   sji  17   über    illius    insidias    steht    fic    ^obtn    fic^    fialbe   gEici^me^ft   sp  nach 

Milii   steht    et    praedicatori    tuu   sp  18    oportet    te    pro    te    (curam)  W    lios    (tim) 

posterum  (ut) 

')    brollgaft   s.  v.  a.  'ungebetener   Gast'    vgl.  DWtb.  J,  1130,   wo   kein   Beleg   aus 
Luther.    Vgl  2toHmnn§  goft  ZJwsj-c  Ausg.  Bd.  28,  26,  4:  tvolgo^e  Unsre  Ausg.  Bd.  S,  706,32. 


-nx.  44  (18.  Tlai].  423 

44.  18.  ÜHoi  1531. 

^^^rcbigt  nm  .<gimmelfn()rti<tnfl,  undjmiltng!?. 

KJ  A    p  r  a  n  d  i  o. 

HodLie    iiudistis    lociim:    'Itc    et    praedicate    Euaiigeliuin    oniiiiiUidit.  i6, 15.  le 
creat[urae',  'qui  cred[iderit'  jc.     Dixi,  quid  sit  Euangelium,  ut  discatis 
bene  disceniere,  ut  sciatis,  Jüenä  jeit  utlb  ttot  fein  lüivb.    Statim  dictum.    5lu 
s   tOoUcrt  toeitev  g^en  et  plus  loqui  de  loco.     'Qui  ci'ed[iderit',  iuquit,  'qui 

uou'  JC.  S)a'3  [iiib  ij  fprud)  unb  ij  »Dorticin.  9tuff  bem  hjort  'qui  cre- 
d|id[erit'  et  'nou  cred[iderit'  [tet§  gor,  et  simpl|icissirais  verbis  tft|§ 
fccv  f)0(^  utlb  geloalttg  gerebt.  'Qui  cred|iderit':  ha  ftet§.^  'Qui  uou'ac. 
ba    Iigt§.'     Nee   dicit:    'iu   nie',   sed   tantum:    'credit',    quia   retrospicit   in 

1"  vcrbuui:  'Ite,  praedicate  Euaugeliuni  in  toto  mundo',  nou  in  angulo, 
uon  in  uno,  duob[us  regnis,  sed  omni  orea[turac,  nemo  auffc^toffen,  \vcx  auä) 
eth)a§  ine^t  quam  Caesar,  R|eges,  principes,  sol,  luna,  fif(^,  unb  trolj,  bal 
ftd^  ein  cteatut  ba  Ittbber  fc|e.  Sunt  verba,  quae  potentiam  habent  et  q|uic- 
quid  fjeift  crcatur  et  sub  deo,  ha§  iuäc  ftc^  für  bem  toort,  quod  dicitur 

'■'   Euangelium,   diab[olus    cum    suis    sociis.     (g§    ift    ftoI|    gerebt,    cr   ntUS    ein 

5  Qui  crediderit  sp  r         11  Omni  creat[urae  sp  r         15  Qui  ci'edid[ei-it  sj>  r 
>)  ba  fictä,  bo  ligtä  t'i/Z.  Thiele  Nr.  >. 

N]  Vesper  i. 

Audivistis    hodie   illud  dictum:    '©e^et    t)^n    unb    prebtgt.'    '2i3er  wati.is,  is.  ic 
gleiuBet.'    Ubi  tractavimus,  quid  sit  Euangelion,  ut  bene  discatis  discernere. 
SBerci  !an,  ber  fe'^e,  ba?  er§  loot  treffe.    Facile  dictu:  trie  man§  trifft,  ha^ 

^u  tDl)rbt  fic^  tool  lriet)tter  fljnben.     Nunc  lacius  boc  dictum  explicemus. 

'23cr  bo  gleloBt'  3C.  'SQßer  nic^t  gletüBt.'  ®a§  f^nbt  ij  fpru(^e 
unb  urteil,  uff  bem  tüort^  fufB^t  ^^'  ^o  ftc^et§  gar.  Simplicibus  verbis 
magna  loquitur  Christus,  mu^  gro^  B^jntei^  fi<^  tütffen,  quod  tam  parvis 
verbis  et  brevibus.    @r  fpric^t  furcj:  '3Ber  gletofit.'    Sed  respicit  hoc  verbo 

■i-,  ad  ofBcium  apostolorum:  'Ite  et  praedicate.*  S)a§  follen  fte  tueljtter 
prebigen,  non  in  angulo,  uon  in  tribus  et  4  regionibus,  sed  in  toto  orbe, 
3lEen  creaturcn,  nihil  exclusum,  sive  sit  Caesar  sive  pisces  sive  animalia 
unb  tuen  etfjtoay  me^r  toe^re  unb  fet)  trocj  e^ner  gesotten,  bte  fid^  bar  loiber 
fecjen.    @»  ft)nbt  gelnalbige  loortl),  iuenarrabilia.    ©§  '^el)ft  Srocj  geBotf)en 

30  q.  d.  3lEe§,  >t)a§  creatur  ift,  ba»  bencE  unb  Bug!  fic^  bor  bem  6uangelio  sive 

76  ro  r  23  nach  mu^  steht  etWaä  -^p        nach  parvis  stellt  loquitur  sp  '27  unten 

o  •,  j      ,1^  Due  sen-   f  Qui  crediderit  saluus  erit  .,„  „„„;.    „v,_,„  ,,^;., 

am  Seitenrande  steht  ,       •     j  •  \  ?;  •  ji    ■.   j  v.       ''o  28  nach  eljner  steht 

tencie  dei  (  Qui  nou  crediderit  uamnabitur 

cteatur    sp  Omnes    creaturae    quautumuis    excellentes    Euangelio    obedire    dehent    ro  r 

301424,  17  2lttc§   bis   et   unt  ro 


424  'iU-cbiflteit  bf-3  3a()vc«  l-'i31. 

K)  ructcn  I)tltbcr  fil^  tinffcil,  «lui  hoc  kxjnitur.  (iiiid  debct  jiraedican?  'Qiii'  JC. 
Hoc  est:  toa»  fonft  auff  erben  tft  üon  Ijciljigcn,  gelerten,  gelonlttgen  leuten. 
Ibi  nulla  differentia  S|aiictonun,  prudcntium,  servorura,  Kegum,  omnes  foEetl 
bcm  iDort  toeic^cn:  qui  crediid[erit,  habet,  ijui  ecoiitra,  non.  S)a§  ^cift  Quff 
ein  lüovt  bic  gciul^  luelt  gefaft:  Ä|el)[fer,  furftett  3C.  Xon  mirum,  quod  iras-  5 
ciiiitiir.  Si  ego  Rex,  irascercr,  boy  mir  einer  fol  troli  Bieten.  Si  crcdis,  si 
iiou  JC.  Et  iiou  facit  ullum  discrimen  inter  niax[imiim  et  minimum.  6§ 
gilt  einer  toie  ber  onber  l)nn  bem  ftncfe:  'qui  ered[iderit.'  Sive  sis  papa, 
Nonna  jC.  Ibi  dicit:  'qui  cred[iderit.'  Et  prius:  'lu  totum  inuudum', 
faftg  aHä  ouff  einen  Biffen.^  ®§  tft  l)I)m  geringer  hoc  dicere  ad  CaesLarem  10 
quam  ego  ad  cesarem.  Et  simplici.s[sime  loquitur  et  tanieu  jo  f|er  feret, 
!el)[fer,  fiurft,  sancti  finb  nichts,  quia  ueiuo  exeeptus,  fc^mel^t  totiim  uuindum 
in  1  tjauffen  '^,  ut  videatur  reguuni  eins  11011  imindi.  Dandiim  quidem  Cesjari 
et  gf)C  f)in  cum  sua  obedientia,  sed  ego  dico  ad  omnes  iu  uuuiu^,  cuiiis- 
cunque    conditionis:   'Qui'   JC.     Sa    fol   puer,   iufaus   fo   gut  fein    al§   Rex,   15 

6/7  Si  bis  et  unt  6  irascerer  über  ba§  mir  7  respectas  personarum  nihil  lud: 

super  t  m.  sp  r         9  über  prius  steht  supra  sp         14  ad  über  omnes 

')  faft«  qH-I  Quff  einen  biffcn  vgl.  ohcn  ,S.  361, 6.  -)  fdjmel^t  totum  uiundum  in 

1  l)auffen  rgl  DWtb.  9,  lO-2-J;  häufig  hei  Luther,  ~.  B.  Erl.  Ausg.  öl,  '63  Biet  ©ptüd)e  auf 
einen  Raufen  fcJimetjet;  Erl  Atisg.  -  26,  197  alle  ^fäpfte  unb  93ifc^ote  jn  3iom  auf  einen  Raufen 
gefdjmeljt,-  Unsre  Ausg.  Bd.  6, 319,  20;  12,  264, 14;  S.  301,  30;  Bd.  15,  35,  7.  Ahnlich  in  einen 
.flauten  jic'^en  Unsre  Ausg.  Bd.  6,  57,  24;  fi^mieben  oben  S.  373, 13;  BevJQinmeln  Bd.  7,  381, 13. 
^)  omnes  in  unum  i'gl  Luthers  Lied:  "^Nun  freut  eicch,  liehen  Christen  ymein  :  'duß  tvir 
getrost  und  all  in  ein  mit  Lust  und  Liebe  singen.' 

N]  Cegar  sive  angeli  boni  et  mali.  (£§  ift  ftolcj  gerebt,  er  mufe  eljn  t)t)nberf)alt 
ixjiffcn,  loa§  fol  ba§  fet)n?  '2Ber  bo  gletotet  unb  getalufft'  Jc.  q.  d.  h)o§ 
bo  ift  supiencia,  iustieia  et  sanctitas  jc.  baä  mu^  nüeS  ^el)ffen:  'SB er',  .sive 
sit  Cesar  .sive  vir  sive  mulier,  bie  muffen  ba§  iDortl)  Mafien.  2en  ttjer  bo 
gleubt,  ber  folg  fa^en,  ha§  !^et)ft  öil  in  uno  verbo.  'Crediderit':  ba§  faft  20 
!el)fer,  !onige  JC.  et  totimi  muudum  unb  macfit  !el)n  unterfd^ljbt  in  minimo  et 
niaximo.  Ibi  est  Cesar  et  propheta  et  rex  et  rusticus  ^n  bem  ftU(f  etjner 
lüie  ber  anber,  si  es  monachus,  prespiter  jc.  oportet  te  credere.  @»  t)orf(i)lingt 
fie  aUc,  al§  fc^§  nic^t».  Loquitur  ad  omnes  et  dicit:  ^ie^er,  tanquam  pastor 
ad  uves  loqueretur  et  tarnen  Christus  exiguis  istis  verbis  tauta  loquitur  25 
q.  d.  sapientes,  principes,  sancti  mihi  nihil  sunt.  3i(^  ne^me  glel)C^  feo  mer 
eljn  f^nbt,  magbt  al§  fie,  bo  ft^melcjt  er  fie  aU  l)n  e^n  Humpen.^  Ut  videa- 
mus   eius  regnura   nihil   respicere   mundaua,    übi   est  discrimen  personarum. 

18  QVI  WER  ro  r        20  Crediderit  ro  r         26  ßo  mer  c  in  al%o  ni^et  sj)         27  über    . 
aU  fie  steht  tonige  bnb  gemoltlge  sp 

')  !tumpen  (vgl.  oben  Z.  12\13)  auch  sonst  ron  Luther  für  Raufen  gehraucht  .-.  B.  Unsre 
Ausg.  Bd.  16,  201, 16  aU  toolte  alle?  uBet  einen  ttumpen  foHen;  vgl.  auch  unten  S.  425, 12.  29. 
Vgl.  DWtb.  5,  1291  unter  id  und  1292  unter  2e. 


9Jr.  44  [18.  3J!ai|.  425 

Hj  serviis  fidclis  fol  fo  gilt  fein  in  ln)c  rcgno  ut  f|Cl)fcv  vel  princcps,  qnia  dicit: 
'(iiiiciiii(|iie\  6§  fei),  iDCV  ha  lüoUc.  Ita  totum  niiindnm  faft  cum  omni 
sai)[ientia,  l)cit|icf|Cit,  gefjorfam  vt  dicit:  gicilbt  vel  estis  damnati.  Sßa§ 
burffen§  benn  öicl  Ijxaugcn,  qui  dix[enint:  Non  satis,  ut  quis  credat,  oportet 

5  prins  iiab[eat  di|vinam  dii|ectioueni.  Gerte  potuit  etiam  hoc  videre,  quod 
(luidain  fut|iiri  casti,  oLedientes,  pauperes,  ieiu|nantes.  Gerte  etiam  in  cordis 
profunda  potuit  videre,  Et  tamen  dicit:  Sie  fein  ^|etlig  ober  funber,  qui 
cred[uiit.  Est  certe  conclusum.  Quid  ergo  dices  de  ordine  franois[canorum? 
boS,  tner  gljet  über  bt§  aücS,  S^ieufel,  nnindnm  faft  er  in   hoc  verbo:  'qui 

10  cred[iderit',  ber  liabet  pr()mis[sioneni,  quod  sit  salvus.  Econtra  Ia§  !^er 
trctteil,  (luicuiMjue  sit,  utcunque  sanctis|simus,  poteutisLsimus,  et  non  credi- 
d|erit,  est  damnatus,  quia  hie  genus  hu|manum  ^nn  einen  flum^jen  gelnetctS 
non  servus,  dominus,  Gaesar,  vir,  feinina.  In  lege  sumus  inipares  unb  l)^ni 
h)|eUlid)em  regiment,   sed   !^ie  fommen  toir  ju  '^auffen.^    Si   unus   honus, 

i.'>  omnes  ^  jc.    Gonclusit  deus  omnia  sub  inciredulitatem.    Si  omnes  tarn  sauctiät»'"- >''32 


4  Sopliistae  ep  r  U  über  ton  steht  qui         S   ery  zu  Seufct  «p  und  zu   Turca  sp 

10  über  sit  steht  erit         11J12  Qui  non  cred[iderit  sp  r         15  Ro.  11.  sp  r 

')  l)ini  einen  ftunipen  getnclet  rf.  /(■.  zu  einer  (unterschiedslosen)  Masse  yemacht. 
^)  fommen  ju  ^auffen  d.  h.  bilden  eine  Geineinscluiß ,  werden  gleich,  i^gl.  DWib.  4,  2,  588. 
")  Si  unus  bonus,  omnes  rgl.  Wmtder  2,  ISO  Nr.  177  Sfft  einer  gut,  fo  (cinbt  fit  aü  gut; 
nicht  bei  Thiele,  aber  lumfiy  von  Luther  gebraucht,  z.  B.  Unsre  Aiisg.  Bd.  14,  331,  1  (frum); 
Ed.  -28,  497  zu  S.  303,  2. 

N]  Christus  autem  omnia  eadem  facit,  sive  sit  Gesar,  subditus,  vir  et  mulier, 
■^ie  fol  el)n  !l)nbt,  fnec^t  eben  ^o  foftUrf)  fet)n  alB  fcl)fcr  jc.  Stifter  Im  bifem 
rel)(|:  Quictmque  crediderit,  (f§  fei)  lücr§  luol,  lper§  gleuBt,  ber  ^at§,  qui  non 
cre|diderit,    non   habet.     jDa§   !^el)ft   ftarö   coutra  oinuem   sapienciam.     Quid 

20  iUi  fecerunt  (ba§  fte  got  e^re),  qui  dixernut:  Non  est  satis  fides,  sed  eciam 
cliaritas  et  vota  monastica  JC.  IJlos  hie  respicit  Christus  q.  d.  6§  Irerben 
etliche  iDCrben,  qui  charitati,  votis  castitatis  aliquid  tribuunt.  Ulis  hie  prae- 
dicat.  S)en  er  !an  l)n§  fiercj  feigen  unb  grel)fft  fie  an  q.  d.  ©ie  fet)n  'f)el)lig 
ober  ten\ä),  la^  fic  fjer  faren:  S|auctuin  Fraucis[cum,  S|anctuni  Berniiardum, 

25  S[anctos  mePalber,  S|anctos  loalfarter  jc.  toer  fi)nbt  fie?  Nondum  sunt: 
'Qui  crediderit.'  Econtra:  'qui  uon  cred[iderit.'  8a§  ftc  fjer  tretteil 
Iustiss[imos,  sapienti|ssimos  et  innocentes:  ©leuBt  er  nil^t,  ^0  ift  er  nic^ti?, 
loen  er  el)ttel  ßarteufer  loer,  ben  f)k  ift  ha^  nienf erlief)  gefc^lcc^t  ijn  el)nen 
flumpen  gegoffen.^    Nou  est  servus  neque  dominus,  vir  neque  femiua,  bo  ift 

30  Ctjner    tote   ber    anber,    quam  vis    in    politia   et   legibus    simus    inipares.      Hie 

17  (§0  ]^ie)  über  !c.  steht  tonifle  sp  19  nach  sapienciam  steht  sauctitatem  k. 

getcbet  sp  20  Contra  Papistas  ro  r  23  unten  am  Seitenrande  steht  In  regne  Cbristi  nullus 
personaruni  respectus.  6l)ncT  Wie  ber  anbcv.  Sltlc^ne  ber  gilbt  Qui  crediderit  ro  27  Qui  non 
crediderit  ro  r         29  l'eniina  über  (mascul)   (nienib) 

')  bal  menfd^lid)  gcfdjlec^t  ^n  et)nen  Humpen  gcgojfen  vgl.  oben  S.  424,  27. 


426  qjvebiglcn  bc3  3nl)tcä  1531. 

R]  ut  augcli,  tarnen  coiiclusum,  baä  jol  Unter  ben  ungilaufceu  bcfi^Ioffcu  Serben, 
utcunque  iacteat  sua  vota  jc.  S)iefcv  locus  left  l;I)m  !|ein  nafen  machen  S 
quia  dicit:  'Toturu  m und  um',  nisi  ipsi  deraoustrent  se  uou  esse  in  mundo, 
Et  se  Don  habere  c|arnem  et  sang[uinem  et  non  homiues:  tum  dicent,  quod 
Euangelium  ntc^t  an  9l)cl)e,  Econtra  si  sunt  in  mundo  et  d|icunt  se  esse  s 
sub  creat|uris,  rogamus  eos,  ut  luuuilient  se  et  d|icant:  Nostra  vita  tt)Ut§ 
nid^t,  quia  mundus  t|otus  et  creat|ura  foI§  E|uangelium  ^örm  et  quicquid 
extra  E|uaugelium  audio  et  credo,  est  damuatura.  Nos  vol|umus  esse  ein 
ftuiie  de  mundo,  creatura  et  lib|enter  suscipere  Euangelium,  Et  illud  erit 
noster  Magister.  Ibi  vides,  quam  potenter  dictum:  'Qui'  jc.  Non  dicit:  lo 
qui  Rex,  sed  qui|cuuque  sunt  in  toto  mundo.  Cum  hoc  sit,  quod  E[uange- 
lium  salutem  adferat  et  non  obedientia  et  lex,  hoc  sequitur  ex  textu,  quia 
Euangelium  anfprtc^t^  totum  mundum  et  bie  gan|e  creotur,  sequitur:  q|uae- 
cuuque  non  est  E|uaugelium  et  non  dat,  tft  ferbniupt.  Qui  nunc  vult  esse 
Monachus  3c.  bo  ft^et  totus  mundus  unb  bie  gQn|  creatur,  fpric^t  er,  ber=  is 
b|ampt,  e§  fei)  benn  \aä),  ba§  e»  gleuBe.  Djiceret  aliquis:  Xum  E|uangelium 
tarn  magna  res,  ut  damnet  totum  mundum?  Aud|is:  Euangelium  adfert 
secum  hunc,  qui  onmia  fecit.     Discirimen  facere  vult  E|uangelium  3lti|iffc§en 

1  Bej^Ioffen  sp  rh  3  oben  am  Seitenrande  steht  ps.  2.  ap  6  Omni  creat[urae  sp  r 
13   ConsolLatio   püs    liorr[endum   imp[iis  sp  r  13J14  nach   q|uaecuiique   steht    doctrina  sp 

17  nach  Aud|is  steht  quod  sp 

')  Icft  l)I)m  fein  nafen  machen  v(jl.  oben  S.  88, 11;  zu  den  dort  angeführten  Stellen  ist 
noch  zu  fügen  Unsre  Ausg.  Bd.  7,  353,  '27;  S.  657, 5;  Bd.  15,  40,  7.  -)  ar\]pxiä)t  vgl.  dien 
S.  184,  2.3. 

N]  JRöm.  11, 32  autem  sumus  parcs.    ©§  Ijetjft:  Conclusit  deus  onmes  sub  peccato.    @§  ntu^ 

cntloebcr  Hcljben  unter  bcm  glauBen  obber  Unglauben.    Saft  bie  pa)3iften  l^er  -.o 
trettcn.    Christus  dicit:  'Sllle  loelt.'   S)a§  6egrei)ft  nte(^tig  Dil.    Nisi  ipsi 
demoiistraveriut  sese  non  esse  in  mundo,    non  esse  homiues,    tunc  dabimus 
illis   victoriam.     Si   autem    dixerint  se  esse  homines,    carnem   et   sanguinem 
habere,  §o  tDoÄen  )X)t)x  fie  um6  gotc»  ItjiEen  bi)tten,  fie  iüolben  fic^  bemutigen 
et  dicant:  Quicquid  fecero  extra  Euangelion,   peccatum  est.     Si  nolueriut  et  20 
cum  deo  pugnaverint,  |o  luerben  fte§  loot  fe'^en,  h)a§  fie  Ircrben  au|rt(f)ten. 
Nos  agnoscamus  nos  creaturas   et   suscipiamus  Euangelion   iu  praeceptorem. 
Ita   videtis  eflicaciam  verborum,  quae  dicunt:  'SBer',  fonig,   fne(^t,   magt, 
6§  '^el)ft:  'tjn  alle  lue  lt.'    2)a3  euongelion  mu^  e§  tljun,   Non  lex.    Nam 
cum  Christus  totum  mundum    ita   concludit,    sequitur:    toaS  ha?^  ©uangelion   au 
ni(^t  ift,  bo§  ift  öerbampt.    Sßer  nue  tt)t)I  et)n  5Jton(^,  5tonnen  fetjn,  expectet 
iudicium,  cum  hie  dicit:  2)ie  goncje  toelt  fet)  öerbatnpt.    Posset  aliquis  dicere: 
Cur  ipse  vult  totum   mundum   damnare,   quomodo   iustificamur?    Responde: 

19  Totus  mundus  sub   peccato  conclusus  ro  r  22  yJionc^e  unb  pfaifcn  loerbcn  j^c 

(iuc§  loett  je^n  ro  r 


9Jr.  44  [18.  aJki].  427 

H]  Christiiiii  et  tutiim  luuiuluin.  5luff  j^ene  feiten  fe^e,  <i|uio(iuid  uoii  l'ecit 
Christus,  sed  iios  tl)un  unb  teten.  Illic  I)n6eu  tvix  juöor  X  prae|cepta  unb 
\iiim  loeIt|t[id^en  rcgimcnt  'Eiel)fcrlicf)  recf^t,  laft  iinS  ba  fjeilig  fein,  bie  gl)en§ 
bn  ^in,  Sa   fompt  nu  bifer  Sejt  et  dicit:  Vos  lmb|etis  X  p|raeccpta  nnb 

5   l|e^fer  tec^t,  sed  si  vultis  salvari:   Creditc  in  iiunc.     Ipsi  nos  culpant,  quod 
jerreiffen  ord|iues  papae  unb  Itjeltilic^  3fe9|itnent.    ©ie  IroHenS  fo  "^aBen.    In 
ps.  2.    Et  vos  Reges,  ber  t^ut»,   ba§  .ytfc^mettett  trerben  regna.    Et  hic:*'.^.  i" 
Crcdite  et  saivi  eritis,  econtra,  ber  tl^ut§.     Quod  iara  clamant:   Euaugelium 
facit   sed,itiones,    Ipse   dicit:    Hunc    audite.     Ipsi:    totr   lt)oKen§    ntc^t    tf)Un. 

10  Ipse:  ne  pereatis  de  via.  Öi  non  vultis,  fo  muft  ^tir.  2ÖQl  fragt  er  naä) 
einem  !el)fer?  Si  servum  hab|eres  in  domo,  et  non  vellet  jc.  Ipse:  Si  vultis 
salvari,  Credite  jc.  et  ii  non  sunt  servi  ad  eum,  sed  gutta  k.  terra,  mundus 
est  eins.  Si  non  vis  credere  et  frotn  fein,  !an  ttol  ein  anbem  i)ie  ijn 
fe^en,  Son,  ttionb,  bIciBt  ft^cn,  aber  ein  lanb  !an  er  lool  öerftoren.    Verum 

iD  est,  quod  E|uange]ium  öerberbt  IC.  quia  hie  dicit:  qui  credid[erit,  qui  non, 
damnatus,  qui  daniuatus  a  deo,  ber  tüirb  nic^t  lang  ft|en,  qui  eos  inspicit 
ut  bullas.^   ludei  et  Rojmani  f ehrten  morb  ia  über  ha§  @|uangelium  ^  Acto.  22.  ^m^"- ^^ 

10  über  Ipse  steht  pater  ap  12  zu  ii  steht  Caesar  Reges  sp  r  16  über  qui  (2.) 

stellt  deus  sp         17  Acto.  22.  sp  r 

')  bullas  d.  i. '  Wasserblase'  s.  oben  S.  389, 28.  =)  fdjrten  motb  in  ulcr  bo?  (SuQiigclium 
vgl.  Wander  3,  722:  'Er  hat  Mordio  i/esehrien.^ 

N]  Euangelion  profert  Christum  et  vult  discernere  inter  mundum  et  Christum. 
Uff  bife  fet)te  fecgt  er  ber  gancjen  iuelt  frum6!et)t,  uff  bie  fel)tte  gibt  er  un§ 

■.■0  3^0  f)ulff  bie  r  gebot  et  leges.  Saft  un§  nue  ^e^ltg  fel^n,  bo  gc^^en  h)t)r  bo 
^er.  Uff  bie  anber  fe^tte  ponit  Christum  (j.  d.  ^r  ^abt  bie  g  gebot  et  opera, 
sed  nihil  est.  Si  vultis  iustificari,  huc  venite  ad  Christum.  Valeant,  qui 
nos  calumniantur  nos  abrogare  politiam.  9lel)n,  fte  troEenS  al^o  ^aben. 
Xam  in  psal[mo:  Sentft  \)t  fonige  unb  gleubt  beut  ©uangLeUon,  ba§  l)r  ntd^tw.  2,  lo 

25  ito  fcf)mcttert  tnerben,  tua  caussa  est.  J)aä  l)r  ober  fpre^Lt:  c§  ^ebt  unglucE 
an,  quia  non  vultis  audire  et  credere,  tunc  Christus  dicit:  5DeU(Jt  unb  gleubt. 
Nolumus.  SßoHet  t)r»  nid^t  t^un,  %o  ntuffet  t)r§  tf)un.  ^ä)  frage  nic^t  no($m 
lonige,  %o  trenig  aU  et)n  ^err  nod)  et)nem  ^aufef neckte,  qui  cum  inobediens 
est,   expellitur.     S)cn   lonige   ft)nbt   tanquam   muscae  et  vermes  q.  d.  It^ltu, 

30  über  fonig,  nid^t  '^ie  Jconen  l)n  met)nent  lanbe,  extirpabo  te  et  alios  intro- 
dueam.  Xam  sol  et  luna  et  omnis  creatura  mea  est.  S)ie  follen  blet)ben 
unb  i(i)  to^I  btc^    ausrotten.    Valeant  impii,   qui  dicunt:    S)a§  euangelion 

19120  Uff  bis  3ID  unt  ro         20  unten  am  Seitenrande  steht 

„  ,.       ,.  .,  f  Regnum  Christi     ihi  uonit  Christum  et  iusficiam  eius 

Euaueelion  discernit  v  t.  ^  ,..,.*.,.,..  j-    j      1  ^  1         ro 

°  (  Keguum  mundi     ibi  point  lusticiam  muncu,  decalogum  et  omnes  leges 

24  In  eos  qui  euaugeliou  sediciosum  calumniantur  ro  r         2ö  Werben  c  in  Werbet  sp        27  vor 

Nolumus    steht   respondetis  sp  28    lacile    est   deo    mutare    roonarcbias    et    regna  ro  r 

321428, 18  Valeant  bis  ferner  unt  ro 


428  ^«bigteit  bc3  3nf)rel  1531. 

R]  U|nfer  .^|crf  @|ott  fragt  nid^t  bariuii^.  Sie,  sed  ipse:  Ego  sum  dominus 
in  c|elo  et  terra,  qui  nou  vult  facere  vol|untatem  meam,  fait  tool  einen 
anbern  ev  ein  jetien,  sie  alterum,  3"  JC.  Eniangelinm  nihil  curat  iram 
prineipnm,  !ur|  ^^nn  glauben  gefaft:  'qui  cred[iderit',  Et  ideo,  quod 
Cliristus  fol  fide  gcfaft  tuerbcn.  E|uangelinm  annunciat  Christum  pro  nobis  s 
luortuum.  Fides  est  bei",  <|iii  lioc  fafjet.  Haec  sunt  verba  brevia,  sed  pro- 
'Ci- 68, 19  phetae  '^Q'6en§  phirib[us  auffgevebt.  Dixit  domhius:  'Captivam  cap|ti vitalem.' 
Euangelinni  non  praedicat  de  loilftc^ten,  fd)enbl|id^en  operibus,  (jnae  nos 
f'acimus,  ut,  qui  Caesar  regat  mun(Uuii  et  lio|mines  jolten  gjUte  U)et(f|e  t^Un. 
Q§  mu§  etltia§  BeffetS  rcben.  6§  '^eift  fo:  sie  praedicandum  Euangelium,  lo 
quod  annunciatur:  Is  vir,  qui  coelos  asc  endit  uub  mit  ft(^  genomen,  quic- 
(|uid  in  coelo  et  terra.  P|aulus  novit  praediearo  de  eo.  ^n  bcr  ©lim  ift§ 
in  l)^m,  q[uicquid  est  gefongen,  !^at  er  mit  fidf)  genomen  et  dedit  dona,  ba§ 
ift  öiel.  Ergo  certe  secum  accepit  raeam  Sanctitatem,  iüel)f()[eit,  potestatem. 
Nos  fuimus  captivi  diaboli,  mortis  et  pieccati,  bie  3  fueruut  noster  carcer.  is 
In  bis  iacuimus,  nemo  pot|uit  exire  per  opera,  h)0  finb§  ^in  !omen?  iDeg. 
®r  l^ati  mit  fi(^  genomen.    ®u  pieccatum  folt  tob  fein,  Sob  jolt  damnatus, 

1  ©tc  mit  427,  17  (c^ttcn  durch  Strich  verb         7  nach  cap|tivitatem  steht  duxit  je.  sp 
ps.  110.  ps.  68.  S7>r  8   opera  14   Ego  74/77  Captiuitas   nostra  peccatum  mors 

diabolus  sp  r         17  über  Sob   ste)it  Seufet  sj) 

N]  jrtirt  e^n  rumor  anritzten.  Tua  est  culpa.  6§  ^at  ni^e  ferner  lange  gefeffen, 
ber  fid^  loiber  got  geleget  ^at.  Ita  ludei,  Romani  et  omnes  Monarchiae 
dissipati  sunt,  ©ie  ff^rien  alle:  S)a§  eitangelion  maä)t  uffrur,  fie  lüurben§  20 
l)^n.  Nam  deus  dixit:  '^ä)  bt)n  '^err  t)m  l)au^e,  si  non  vis  obedire,  alium 
collocabo,  2  et  tercium.  ^ä)  tan  fie  fc^affen.  Ita  coucludit:  'Qui  credi- 
d|erit  et  bap|  tizatus.'  Preterea  scitote:  hoc  est  artis  fidei,  ut  Euangelion 
])ercipiatur.  Hoc  non  noverunt  papistae.  Nam  sola  fides  suscipit  hunc 
Christum.  S)a§  ft)nbt  furcje  loortfi,  bie  propfjeten  fiaBen  fie  Jre^tter  auf=  w 
fi.  68, 19  geftric^en.     Ita  Psal.  68.  'Ascendit  in  altum  et  ca])tivain  duxit   captivitatein' 

<!.  d.  Xa§  ©uangelion  ^^rebigt  nidjt  Hon  unfern  lauffigen  Inertfen,  e§  irer 
brumt  nic^t  herunter  !ummen  öom  ^t)mmcl,  sed  praedicat  meliora,  scilicet 
Christum.    Ter  ift  fegen  f)l)mmel  gefaren  iinb  nl)m|3ty  gar  ml)t  fic^.    @§  ift 

*i. G6, 10 aÜe»  ^n  l)f)m,   h)a§  man  IjaBen  ^ol,  ba§  mu^  man  öon  l)I)m  fjaBen.    'Dedit  au 
dona  hominibus.'    Tal  ift,  ba§  Pfjriftu?  ift  f)ergefarcn  unb  {)at§  alle§  m^t 

W.68,  ]9fi(^  genommen,  Qua)  met)ne  '^el)Iicfct)t.  'Captivitatem',  scilicet  peccatum, 
sathanam  et  mortem,  bif(C  3  fi)nbt  imfer  gefengnis,  bie  ft)nbt  \veä,  gegen 
f)t)mmel  genommen.  Gr  f)at  gcfagt:  Sob,  teuff[cl,  ^unbe,  gefec,],  blo  folt  tobt, 
teuffei,  ßunbe,  gefecj  fel)n  abe,  bem  ni(^t§  fc^aben.     Ita  Christus  ascendit  ad  35 

20  sunt  (llioüet  >)v)  '26  Ascendit  in  altum  ro  r  31  unten  am  Seitenrande  stelU 

Non  Euangelii   canssa    sed   regum   et   magistratuum   ca\issa   est   Sediciones  ro  ^4   Vide 

quomodo  Christus  nos  a  captiuitate  liberauerit  nostra  et  captiuam  duxerit  ro  r 


1h.  44  [18.  mai].  429 

R]  istud  fecit  ju  funbeii,  qnocl  nus  jc.  proplietae  ^oben  feinere  h)ort  gefurt  quam 
Euangelistae.  Ergo  post  se  reliquit  istam  libertatem,  ha§  Un§  fein  captivitas 
fol  ^afcen,  quia  textus  dicit:  In  ascensu  siio,  et  quando  acce|)|it  doiniiiium, 
dixit  ad  .Sat[auani,  p|eccatum,  mortem:  sitis  «ub  podibus  ineis,  (iiiines  sub 
5  istis  clament  ad  me,  videbo,  ut  eis  rabtfdjaff e ,  quia  scriptum:  'Ponam  ini-W.  110,1 
micos',  qui  sunt  mors,  p|Occatum,  Sjeufel,  quos  non  V|ult  leiben.  Econtra 
ipsi  r)Q6cn  angiiffen  et  vol|uerunt  freffen,  sed  jc.  Ideo  ijat  er»  mit  fid) 
gefurt  ut  ein  Ui%  et  sub  pedes  jc.  ba§  ^ei|t§  gefiangen  gefurt,  ba§  Jrir  modo 
credamus,  quia  consistit  in  eo,  salvi  simus,  quia  in  terris  nihil  et  inferis,  et 

lu  sepulchra  et  corda  a  peccatis  jc.  quia  ijüt  i)a^  captivitatera  gefangen,  ut 
sepulchrum,  ba  iä)  l^in  !omen  fol,  pjeccatum,  mors,  Sat|au,  baä  ^at  er  lüib|ber 
gefangen.  Sinito  illum  lo§,  grab,  peccatum,  Satan,  Ia§  l)I)n  gljen,  quia  te 
coepi.  Qui  hoc  credit,  haB  gl)ct  gar  mit  trertfen  nic^t  3U,  quando  diu  cog|ito 
de  diligiendo  proximo,    fomc  iä)  ba  nic^t  f|in.     'Captivam':    ber  tob    ift  noc^W  es,  lo 

15  hjot  nid)t  toegf  unb  funbe,  Sed  dico:  grab,  bu  Bift  fc^on  am  ftricf.  Sic 
pieccatum,  lex,  Satan  fi^on  gefangen,  Sie  fperren  fid^  lüol,  sed  iam  fd^on 
öerurteilt,  sed  in  die  extremo  in  aBgrunb  ber  fjeHen,  ba»  ^eift:  'qui  cre- 
d|id[erit',  luer  borauff  fid)  erlüegt  unb  fttrbt,  salvus.    Si  econtra,  la§  ^^n 

4  nach  omnes  steht  qui  laborant  sp  5  ps.  110.  sp  r  Gj?  Econtra  bin  ^at  unt 

7  nach  fjoben  sieht  ^^n  sp         10  nach  gefangen  steht  gefurt  sp         12  über  illum  steht  Clii-istum  sj) 

1.  duiia  dei  habere 

,,,  ?    £.  »  ,  ;,   •«  2.  expectare  vocationem 

10  nach   »atan   steht  ift  sp         .,     ,.,'.       ,  .  sp  r 

'      '  3.  diligenter  eam  exequi     ' 

4.  nihil  sibi  arrogare 

N]  celos  et  reliquit  nobis  libertatem  ab  omnibus  hostibus  hLs,  quia  textus  dicit, 

20  @§  fel^  el)ner  jto  ^immel  gefaren,  qui  cap[tivam  duxit  captivitatem  q.  d.  S^euffel, 
blt)  folft  ml)r  unter  ben  fufjfc^emel  ligen  k.  ergo  .si  vis  über  esse,  crede  in 
me,  nihil  tibi  haec  omnia  nocebunt.  £)en  fie  '^aBen  t)n  JüoCen  freffen  unb 
an  ^l^m  öergriffen,  ideo  eos  duxit  caj)tivos,  ut  illi  .sint  subiecti,  et  nobis 
nihil  nocebunt,  ^0  M}x  \)m  gleuBen.    Stl^o  fljnbt  aEe  bincE  ret)n,  uff  erben 

25  ^n  ber  ^el  unb  grebern  unb  gclriffen  ift  ade»  auf  gefeget,  quia  ipse  captivam 
duxit  captivitatem,  ipse  dixit:   S^ob,   ber  btD   ben  freffen  tr)l)Ift,   q,ih  t)n  '^er, 
©3unbe,  bl)e  bto  ben  Be^ft,  la^  l)i)n  p)  friben,   S^euffel,  ber  bto  ben  anfidjft, 
gib   t)^n   Io§  2C.     Hoc   est:  'captivam   duxit   captivitatem'  q.  d.  5Dlt)   !^aft  bie*l»8, 19 
gefangen  genommen,  fie  ligen  l)m  ftride,  .scntimus  quidem  peccatum,  sathanam 

3ü  et  mortem,  unb  fperrcn  \iä)  gegen  unä,  ater  fie  ftinbt  ft^on  am  ftrid,  sed  in 
iudicio  extremo  erunt  iudicati.  S)a§  ift:  'Qui  cred[iderit.'  Si  non  vult 
credere,  la^  t)n  fe^n  et)nen  Partl)cnfer,  ^Jlariam  ober  $Petrum,  $Paulum,  si 

25  aber  ffd  steht  bie  »nS  seift^Iingen  ID^I  sp      über  greBern  steht  bie  unS  fcefd^atren  sp 
■über  gcWiffcn  steht  bie  m\S  6et)ffen  sp       Liberias  Christianorum  ro  r         26J2S  dixit  bis  t)l^n 
unt  ro         20  ttj^lft  über  (ijat)         29  genommen  (w^x)         30  Omnes  nostri  aduersarii  captiui 
et  damnati  ro  r        32  NuUa  persona  sancti  ualet  sine  fide  ro  r 


430  5))tcbi9ten  bc§  ^atjxci  1531. 

R]  fein,  quicuiKine  taiKloin  est.  tlamnatus.  Non  quod  per  lioc  Irerbe  OllffgetiaBen 
ttieltjl[iclj  vcgimcnt  imb  getjorjam.  Öed  iifiev  ba§  credendnin  in  etim,  qui 
.  6s,  is'capitivam  duxit  captivltatem'.  Dominus  bene  seivit,  qiiod  paiicissimi  hoc 
oreditnri.  Papa,  T|urca,  ratio,  falsi  23|rubcr,  Kott[ac  nolnnt  habere.  ®a§ 
fet|  bi§  mal  de  isto  Textu  gcfagt.  Oportet  maneamus  bct)  bem  Scjt  et  s 
credamiis.    Alioqui,  si  con.suhierimus  ratiouem  jc. 

N]  non  crediderit,  erlt  dainuatus.     3l\ä)t,  bog  \Vt)X  bomt)t  JooKen   JueltlidjC  gefecj 

uff{)e'6en,   sed    quod  Euangelion    alciora  docet.  Hanc  doctrinam  non  potest 

caro  .'iuscipere.    ^ä)  fechte  tag  unb  nadjt,   ba»  iä)  fie  mochte  lernen.     Diffi- 
CLllimnm  enin>  est  di.seere  et  credere  vere.  lo 


45.  21.  mai  1531. 

^rcbigt  am  Sonntag  (Staubt. 

R]  Dominica   Exaudi,    quae   erat  21. 

Hoc  Eiiiangeliimi  ^at  ij  fttlde:  1.  tebt  de  eonsoI|atione,  tote  er  fol 
lomen  unb  fol  jeugen  et  discipuli,  ba§  tüoEen  tttr  k.  S)a§  anber  ift 
ein  troft  rebe,  quo  confirmat  disLcipulos  contra  marter  unb  plage,  quam 
passuri  et  otfensi  ju  rudf  2C.  quia  dicit  K.  In  pap|atu  nemo  potest  ista  n 
verba  intel|ligere,  quia  sie  non  usi  be§  6an,  ut  hie  fttjet,  nee  ipsi  propter 
cogpitionem  Christi  ijnn  6ann  gef^an.  Sed  l)t)r  6ann  fuit  umb  3.  4  g^rofc^en. 
Sal  ff^et  ber  toeltlic^  oBierfeit  ju.  Postea  |a6cn  fic^  bie  Pfaffen  brein 
Soft.  16, 1  gefi^lagen.     Sed  aud[ite  verba.     'Haec  locutus"  k.  nerape  h)ie  fie  lourben 


11  neben  Exaudi  steht  G^rift  ift  evftanben       15.  IC.  loan.  sp  r         12  über  er  steht  s[pintus 
SLanctus  sp  13  nach   loir  steht  fe^en  sp  75  über   quia   dicit  steht    obsequiuni   arbi- 

tirantur  ep        16  Excommunicatio  papae  sp  r 

N]  DOM[INICA  EXAUDI.  20 

3o(i.  16,26  'Cum    venerit   paraclitus,   quem   ego   mittam.' 

Duo  continet  hoc  Euangelion:  1.  de  spiritu  sancto,  paraclito  venturo. 
Hoc  differemus  usque  ad  pentecosten.  2""  @^n  troft[Hd^  euangelion,  quo 
confirmat  discipulos  ad  futuram  passionem,  ne  offendantur  et  deficiant,  quia 
3oi).  16, 2hic  dicit: 'Absqiie  sinagogis  facieut  vos.'  Haec  verba  nullus  Papistarum  25 
intellexit,  quia  non  est  usus  Excommunicacionis  apud  illos.  Nemo  propter 
coguicionem  dei  excommunicatus ,  sed  propter  vilem  jiecuniam  sunt  excom- 
municati.  S)en  bie  h)eltlic^e  rechte  ftjnbt  faul  getoeft,  ideo  ipsi  excommuni- 
30^. i6,4caveruut.    Videamus  verba:  '^ä)  i)a6e  folc^a.'    Sßa»  ift  'folc^^'?    Muudus 

20I21  ro        21  lOAN  15  et  16  ro  r         22  venturo  c  in  dando  «^j       Duo  continet  hoe 
Euangelion  ro  r       26  Excommunicacio  Papistica  inanis  ro  r      29  ©3olii^§  ^oBe  ic§  euc^  gefagt  ro  r 


9?r.  45  [21.  ÜJJail.  '  431 

R]  toeincn,  mmidns  ;r.  ij^si  ha  jii  l)nn  bcn  Bjann  gctljnn  unb  cvlruvgt  et  quod 
(liabjoli  f|ilii  et  quoil    deo   tieret  obs|eqiiiiim.      S)a§  ift  ein   gitoffc  ftiltfc,    ba§ 
einen  h)erlici§  ergert.    Piaulns  1.  Cor.  4. '@in  fegopfer.'    Mundus  habet  v^um isfo'-^. is 
contra  discip|ulos  ChrLsti,  quod  maledicti,  et  non  rueliora  opera,  quam  quod 

6  eos  extirpet,  dicit  et  hie  Christus.  Idee  cum  vencrit,  feib  gcvuft.  lam  dico 
verba,  ubi  venerit  s|piritus  .«[anctus  in  G^riftcn,  ideoque  e.st  Christianus, 
fol  ev  ein  öergifft  bing  ^eiffcn,  ba§  billtcfj  baju  t^un  omucs,  ut  aufgerottet, 
et  qui  hoc,  quod  non  sanctiores  S|ancti  in  terris  et  max|imum  obs|equium: 
fol  ba-J  nirf)t  ft^lucr  fein  nnb  ergerlid) ?     Ideo  dicit:  'ne  scandal[izemini'3o[).  i6,i 

10  q.  d.  urfadj  Inivb  gnng  ha  fein,  ut  dicit  Ciiristus,  et  g|loria  toirb  anff  i^ener 
feiten  fein.  Ipsi  hal)ent  nomen  et  rem,  statuni,  et  servi  dei.  Nos  econtra 
et  damnamur  K.  bo  gefjort  ein  mut  s|piritus  s|ancti  ju  unb  bie  ftarifen  iDort, 
ut  possit  V|eram  Christiauitatem  fonbetn  a  falsa,  quia  videtis  hie  d|ominum 
unterfc^ieben   et  facere  duas  Christianitates  unb  ij'''"  ®ot§b|inft.    'Absq[ue.'5o').i6, 2 

15  Sunt  hie  Svnagiogae,  ubi  convenitur  et  pop[ulus  dei  et  vos  eritis  maledicti 
ab  isto  pop|ulo.  Et  deiiide  de  cultu  dei,  de  deo  praedicabunt,  et  illi,  qui 
sunt  dei  biener,  foHen  cuä)  tobten.  Hie  sunt  duo,  ut  videtis,  et  tarnen  vos 
folt  bie  redeten  Gl^riften  unb  @|ottc§  ünber  fein,  quia  agnoscitis  me  et 
pati-em,  et  propter  hoc  maledicemini.    2)a§  tft  ein  giroffc,  ff^arffe  erfentjnig. 


3  1.  Cor.  4.  sj)  r  4  über  non  nieliora  steht  putat  se  facere  sj>  5  vor  dicit  sieht 

vt  sp       nach  venerit  steht  hoo  sp         T  narli  aufgctottct  steht  tocTbe  sp         8  nach  hoc  steht 
efficiunt  sp         15  eritis  maledicti  <;  wi  maledicemini  sp       Synagogae  sp  r 

N]  20  debet  letari,   vos  autem   tristari  et  tanquam  esse  peripsemata.     So?  ift  et)n 

folc§  ftucf,  quod  nos  debeat  scandalizari.  Sicut  et  Paulus  dicit  Nos  deberei.  Sor.  4,13 
esse  malediccionem  unb  ^uä).  Quod  nullum  melius  opus  possit  praestari 
quam  occidere  nos,  ideo  eos  Christus  admonet,  2)Q§  Ctjn  ßtitift  ^ol  et)n 
bcrfruc^t  bingf  fe^n,  S)o§  alle  tnelt  6t)Eic^  §ol  batju  tl^un  fie  auf3urotten, 
35  et  ipsi  persequutores  debent  esse  piissirai  dei  filii.  ©olbt  foIcf)§  nic^t  ergetn 
q.  3r  toerbet  IboI  gereget  Wxhtn  jlr)  ergerni§,  ut  cogitetis:  @i),  6f)riftu§  ift 
nic^t  fiel)  un§,  sed  ipsi  adversarii  habent  deura,  quia  sedent  in  officio  et 
dignitate,  nos  autem  persequimur.  Ad  hoc  fugiendum.  Nam  gebort  el)n 
mut  unb  ge^ft  Jttl.  Ita  hie  videtis.  Christum  facit  duas  religiones  et 
30  Christianismos.  'Absque  sinagogis.'  S)a§  ift  n'^ue  eijn  gote§  ÖoIcE.  S.^on 3oii.  is,  2 
bem  felBigen  gotte§  Werbet  t)t  nufgefc^loffen  »oerbcn,  ut  aiiiil  sitis.  Ita  Paulus 
eciam  conqueritur.  So  ft)nbt  ij'^"  gotte§  üolcE.  9ioc§  Rottet  ^r  bie  redeten 
fet)n,  quia  nie  novistis  et  patrem,  quamvis  persequamini.  S)aö  ift  el)n 
fc^lne^ev  evgernu§,  multi  oftbndunt,  ®q§  iool  jh)  mercEen  ift,  ha§  man?  nid^t 


iO  vos  über  (ipsi)         nach  et  steht  esse  sp  esse  durchstr  ap  23  quam  (illo.'i) 

25  Ärduura  seandaliini  in  persequucione  ecciesiae  ro  r 


432  ^rcbigtcii  be§  ^at)xe^  1531. 

R]  rationi  ju  ()od^,  ideo  notaiicluni,  ne  ^nitcinanber  bveucn\  ut  Cvp[rianiis  erat 
in  ea  op|inioi)e,  quando  haeretici  bap|tisassent  et  sacr|ificium  hielten,  vel 
praedicatorenj  vel  sacerdotem  fecissent,  rebap|tizabat  et  facieb|at  mto  3um 
priefter,  quia  diceb|at  haereticum  non  esse  in  congre|gatione  Christiauae 
ecclesiae.2  S)ü§  ift  aber  ni(i)t  xeä)t  gelücjcn.  Sicut  hodie  Pap|istae  fi|en  s 
Ijnn  bem  rechten  axnpt,  ipsi  bap|tisaut,  dant  Sac|ramentum,  ordinaut  sacerdotes» 
consecraut  coniuges  ut  nos.  Et  tanien  dico:  qui  eorum  Sa|cra[nientnni 
accipit,  verum  ac|cipit,  et  quem  ipsi  ord|inant  in  sacerdotem,  lafjeny  fein, 
q|uanquam  ipsi  non  patiantur,  quod  nos  facimus.  S)a§  finb  jiDO  i^riftlic^ 
Ürrfjen  contra  sese:  1.  quae  damnat  et  maledicit,  et  quae  hoc  patitur.  Ut  lo 
hodie  papa  nos  exeommunicavit,  unb  ba§  finb  g|l"of|c  fc^lueve  maled|ictiones 
et  si  Satan  auffmu^t '  JC.  quia  ibi  praeteuditur  nomen  eccl|esiae  Ciiristiauae. 
Postea  opus  et  Bann,  ba  evfi^iricftS  ba  für,  quia  Biann  non  est  fcf)er|,  quia 
«Diatti). ^8,i8dixit  Christus:  'qjuaecunque  ligavcritis'  3C.  quando  ecjclesia  einen  eermal|ebeiet 

unb    öcrf [luc^et ,    habet,    Non   veniunt   et  d|icunt:    Satan  ^nn  BjOn  t^ue,    sed    is 


1  Cypriani  error  sp  r  3  fecisseiit  (sacerdotem)           T  über  consecraut  steht  bene- 

(licunt  «/)             10    über    quae  (2.)  steht    2.  ap             13   Excommunicant   papistae    ic.  sp  r 

14    Christus  über   dixit           15  nach   d|icuiit   steht  ego   loco  sp        Satan    erg  zu    Satanae  sp 
danach  steht  te  sp 

')  ^nneinonbet  breucii  f unten  Z.  16)  d.  h.  untereinander  mischen  vgl.  DWtb.  2,  323; 
oben  S.  214,  9.  ')  Vgl.  Schüfer,  Luther  als  Kirchenhisloriker  S.  254  f.  ')  ouffmu^t 

vgl.  oben  S.  320,  9. 

N]  unter  c^nanber  breln.  Cyprianus  sumnuis  Episcopus  denegavit  sacramentuni 
hereticis.  S)en  fie  hseren  nid^t  Ijn  ber  fljri^en.  Sicut  Anapaptistae  hodie 
faciunt.  Ita  eciam  nos  (^mi  Papistis  simili  officio  et  ecclesia  utuntur,  nad) 
f^nbt§  ij  unterfc^et)bene  fljrdjen.  Nos  neu  dicimus  illos  non  habere  ecclesiam, 
sacramenta.  äßt)r  6e!eneny,  ba§  l)r  fl)r(^,  fücrament  unb  ampt  rec^t  BlljBcn  2" 
unb  laffeuy  MetjBcn,  fie  ahtx  ni($t.  Ipsi  nos  persequuutar.  3Bi)r  muffen 
leljben,  fie  t^un§.  Si  hoc  videmus  ha§  to^r  un§  loiber  ben  nfiamen  fecjen 
bcr  '^cljligen  ß^riftlid^en  !^rd^en,  toen  iä)  bom  3?an  '^ore,  %o  mufg  iä)  toerlii^ 
erfc^recEen.    Nam  qui  ab  ecclesia  exconimunicatur,  a  deo  exclusus  est.    Nam 


löjlT  negavit  bis  hereticis  durchsir  sp  dafür  in  euni  errorem  peruenit  vt  omnes  here- 

ticos  suo  tempore  damnarit  denegans  quod  ipsi  habuerint  officium  noluitquo  illos  peiiitentes 

recipere  nisi  rebaptizati  essent  sp  rh  darunter  steht  an  16  denegavit  angefügt   (hei-eticis  suo 

tempore  habere  sacramenta  ecclesiam.     6t  tig  fit  e§  teid^cn  Ijnb  gcfien  tin  ^ren  fljrc^en  tmb  er 

9o6§  Ijn  feljnen  ttjräien  ouc^)        20  über  ba§  bis  unb  steht  h)l)r  teufffn  tjx  »otd  tiic^t  anbev?  sp 

unten  am  Seitenrande  steht 

_,  ,.(„..  ^„   ■  ,       1        r    -1  f  Sinasogam  quae  non  nouit  patrem  neque 

Uue  ecciesie  I  Papistica  Christus  duos  tacit  1      /.i  „•*,„,  ..„ 

T  .•     .         ■!  T    .1  vo        ,,,    ....  <       tnnstum  rn 

distnicte       I  Lutherana  Chnst.au,smos      |  Credentes  qui  nouerunt  patrem  et  Christum 

20121  Sacramenta  et  officia  ccclesiao  non  impugnamus,  sed  ahusus  ro  r 


9h.  45  (21.  mai].  433 

R]  loco  dei,  Christi  et  ecelesiae  Christianae  e.xcommuiiico.  S)a  gef)Oit  ein 
airoffer  öerftanb  unb  mut,  bev  fic^  ntc^t  bron  fere.  Ibi  duae  ecelesiae: 
1.  qiiac  amisit  nomcn,  altera,  quao  habet  et  tanion  non  est,  f{|t  t)i)m  [tlicl, 
fiivt  biia  opus  mit  pvcbigen,  tiauffcn,  faciramcnt  reichen,  !|>vicftci;  3c.  unb  fol 

i  mtv§  fotteit  QcfaEeu,   et  tarnen  fol  t)f)r|en  bann  unb  lere  nid^t  adjten,  quod 
e()n|scientiam  velint  JC.    Ideo  muffen  luiv'y  fcfjeiben  ut  dominus,  ut  inspieiamus 
causam,  cur  d|icat,  quae  e.st:  'quia  uon  nove[runt.'    Vo.s  nie  nostis.    Non^oi),  ig,3 
mihi  videndum,  o6  fic  ®|ottc§  namen  füren,  (|nia  in  2.  praecepto  est,  quod 
Domen  eins.     Et   in    pater   noster   saepe   abutuntur  ho[mines.     Ideo  non  fol 

10  6alb  3h3  faEen  et  credere:  hoc  dicit  ecclesia,  dens  praecipit.  Sed  ^ie  gilt? 
fd^etben?'.  Nomen  dei,  ecelesiae  ag|nosco  unb  picifen,  loBert.  Sed  quod  tu 
brunter  fc^mundcft',  uolo.  Sic  Ia§  i(^|§  ^nn  externo  loefcn  ^ex  g^en,  non 
possum  eis  auferre  nomen,  quia  Euaugelium,  {jrebigampt,  Baptis[nuis,  Sac|ra- 
[mentum  ift  nic^t  tji)X,    sed  ordinatum  per  Christum    inet,    ba§  SiOUff  glcid^ 

li  luol  gilt,  si  a  nebnlone,  modo  fiat  in  nomine  Christi  et  ecelesiae  Christianae. 
©0  fdjeibe  ic^  ben  miflBvauc^  nominis  dei  et  veri  dei.  Et  dico  dei  nomen 
esse,  qnando  in  vero  u.sn  et  in  abnsu :  ipsi  in  abusu,  quia  damnaut  nostram 


{persequeus 
persecutionem    sp  r  5   über    foUeiT    steht 

patiens 
la^en  sp       nach  gefatlcn  steht  ministerium  sjJ         T  Non  noueruiit  sp  r         9  nach  eius  steht 
ilehonestetiir  sp         ]1  nach  ag|nosco  steht  et  volo  sp         15  nach  iiebulone  steht  adniinistretur  sj) 
17  nach  abusu  (1.)  steht  habetur  sp 

')  jrfimuiitfeft  ?t'o7i?  =  fc^münfcft,  Nebenform  rem  schminken  rfjh  nWth.s.r.^äjmünten, 
z.  B.  Butter  durch  Fälschung  eine  andere  Farbe  geben. 

N]  uos  in  nomine  spiritus  s[ancti  et  ecelesiae  excommunicamnr.  S)o  gebort 
groffer  öerftanbt  jtD.     S)o  f^nbt  jchiue   fl)r(^en:   una  perdidit  nomen   et  est 

20  ecclesia.  Altera  nomen  et  officium  habet  sacramentis  et  officiis,  J)fQffett= 
mad^ett:  illani  debemus  contiteri  et  tarnen  non  est  ecclesia  neqne  timenda 
sunt  fulniina  eius.  Sa»  ift  felC|]ant  bing.  Ideo  bene  discernamns.  Et 
videmus  caussam,  cur  hoc  fiat. 

'Quia    non    novornnt    patrem    ueque   me.'    S)a§    ift    bie   uvf ac^.  300.  ic, s 

25  Non  debeo  videre,  quod  nomen  dei  usurpent.  Nani  2.  praecepto  videmus  illnd 
male  posse  uti  ic.  Ideo  non  debeo  illornm  gloriacioni  et  nomini  dei  male  uso 
credere  et  dicere:  Si6|ef  fveuubt,  Novi  nomen  dei  et  assnmpcionem,  sed  tuam 
hypocrisin  sub  nomine  dei  nolo  suscipere.  Ego  tibi  coucedo  officium,  eccle- 
siam  et  omuia  esse  dei,  sed  quod  male  illo  utaris  et  impie,  ba§  lo§  ic§  nirfjt 

3.1  rei^t  fel)n.  S)en  baö  am^t  ift  red^t,  oB  bie  glel)c^  fd^eWe  fljnbt.  Ita  dis- 
eernamus   abusum    officii   et   officium.     ®o    muffen    )X)'\)X    fe^en   Abusum    et 

18  nach   nos  stellt  hodie  sp  19  nach  est  steht  uere  s/j  20  nach   officiis  steht 

m^t  sp        24   Non  sinit  me  timere  papistica  fubniua  sub  nomine  dei  facta  ro  r         26  illud 
Vis  uti  (•  in  Nomen  dei  .«epius  abuti  videmus  sp 

Sutl^erg  Berte.  XXXI V  28 


434  $irpbiglen  bc?  3nt)rc?  1531. 

R]  doct[rinam,  praedicationem ,  quod  aliter  teiieiiiiis  cum  M|issa  et  Canono,  et 
inaled|icuut  et  blas|ph[emant  iu  nomiue  dei.  Sed  d|icimus:  Nomen  dei  et 
ecclesiae  foU  un§  ein  lieber  namen  fel}n.  Sed  iit  tibi,  qui  nomen  dei  furft 
ad  abusiim,  non  3c.  ba  toivbS  fic^  finben  l)nit  bem  ftude:  'Nou  noveruut 
patrera.'  Vos  econtra.  Idoo  qui  nomen  flll'en,  quod  dei  servi  et  ecclesia,  5 
non  norunt  deum  et  fjilium  i.  e.  ipsi  vocantur  ecclesia  et  dei  servi.  S)a 
flcT)ort  eud^  nic^t  an.  Si  vos  t)nn  ()|ann,  nolite  terrei-i,  fecient  ut  ecclesia, 
ut  ipse  facerem.  Sed  discite,  quod  ego  nee  ecclesia  Christiana  faciat,  quan- 
quam  adsit  nomen  meum  et  ecclesiae,  quia  ipsi  non  no|verunt  et  vos.  Ideo 
concludo  vobis  in  conso|lationem,  quod  vera  sitis  ecclesia,  habetis  uomen  m 
et  f^ot.  Sic  servi  dei.  Ideo  unterfd^cibe  nomen  dei,  quando  folfd^  unb  xeä)t 
gefurt  toitb,  tum  poles  untci'fc^[eiben,  quae  Christiana  ecclesia,  (juae  non, 
ubi,  ne  offendamini,  fo  man  mä)  ^leufelS  ünbet  uttb  h^ix  fc^elten,  c§ 
niU§  JC.  Ego  dico,  quod  ipsi  me  non  agjuoscant,  sed  vos  k.  ©0  ioivb 
mä)  ha^  g|VO§  geplerr,  quod  vocantur  Episcopi,  ecclesia  Christi,  nic^t  l)VVen.  " 
Ideo  Ia§  ^^m  niemanb  feltjam  buniJen.  Ideo  habete  pro  certo  signo,  si  ^nn 
Bann  get^on.      Über  bic   fal|sam  ecclesiam    g'^e^^et  nunquam   bann   propter 

3  nach  tibi  steht  seruiat  sp         4  lDii'b§  fic^  c  in  tnirb  fiii|§  sj)        5  nach  patrem  steht 
neq[uc  sj)      nach  ecclesia  steht  sint  sp         7  gc'^ott  c  in  Icrt  sj}      über  vos  steht  occidunt,  sp 
nach  6|ann  ste?it  t^un  sjt  S  nach  facerem  steht  si  a  parte  ipsorum   starein  .<;)        vor 

ego  steht  iiec  sp        9  lere  1.  ,y>  r        13  nach  fc^etten  steht  loirb  sp        17  Bann  (»Ber  fie) 

N]  Usura.  Nos  dicimus:  est  illorum  rem  esse  abusum.^  Esto,  quod  vos 
excludent,  tameu  nihil  curcmus  et  dicamus:  Uteris  quidem  nomine  dei,  hoc 
veneror.  Slber  ht)X,  ber  bto  ben  n^atnen  itbel  f^ureft,  'w\)l  \(i)  nii^t  gleubcn.  20 
Ita  hie  discernendus  est  usus  et  abusus.  §ie  ftnbet  ^r  exi^resse^,  quod  illa 
sinagoga  est  et  dicitur  ecclesia  et  tarnen  deum  non  novit,  q.  d.  Esto,  quod 
nomen  habeant  et  nos  excommunicent,  nolite  confundi.  Sie  tcerbenS  t)n 
tnet)nem  unb  ber  Jtjrc^en  n!^amen  t^un.  Non  est  verum.  Ipsi  'non  nove- 
runt  neqne  rae  neque  patrem.'  Ergo  concludo  et  iudico:  vos  me  2?. 
novistis.  3r  je^t  meljne  tl)nber  m^t  bem  n^amen  unb  ber  f^at.  Nolite  illos 
tiraere,  si  hoc  sciretis,  Nolite  scandalizari,  si  heretici  et  sathanae  ecclesia 
dicemini.  Vos  scitote  vos  esse  veros,  qui  me  noverint,  ipsos  autem  non 
esse.  ©0  9'^et§,  lril)r  muffen  ij  6^rtften'^el)t  ^aben.  3a  tr  folt  ba§  jum 
■  h)arcjel)C^en  ^aben,   si  excommunicacionem  habet:   hanc  habet  vera  ecclesia.  30 

30  Atteude  Christus  hio  describit  ecclesiam  ro  r  22123  Qui  nomen  ecclesiae  iactant 
non  sunt  ecclesia  qui  ab  onmibus  persequuntur  sunt  ipsa  ecclesia  ro  r  24/25  unten  am 

Seitenrande  steht  Papisticam  ecclesiam  et  officium  eius  non  damuat  Lutherus  sed  abusum 
illius  reiicit  ro  28  Pati  excommunicacionem  signum  est  ecclesiae  uere,  Impiorum  signiim 
est  excomraunicare  ro  r  30  über  habet  (1.)  bis   vera  steht  patitur  quam  habere  debet  sp 

')  Der  in  direkter  Rede  begonnene  Satz  ivird  in  indirekter  fortgesetzt.  *)  expresse 
=  ausdrücklich.  Schon  damals  der  in  D  Wtb.  3,  1208  erst  bei  Goethe  naehgeivicsene  Gebrauch 
des  Wai'tes? 


9lr.  45  [21.  Tlai].  435 

R]  fidem  Christi,  sed  conculcant  R|ot[tenses  et  ptapa  pedib|u.«.'  Cum  ergo  non 
lüirb  öevbannet,  sij^imm,  quod  non  sit  vera  ecclesia,  quin  '(?ud^',  qni  nie 
agnoscitis,  iBtvb  iiiau  1)1111  bell  bann  tl)un,  tobten,  tuuri^en  unb  öevfUic^en. 
Volumus  für  \mä  nljemen  textum,  ba  u6cr  e»  fid)  I)e6t'',  ha  IcitS.^    Ipsi  mo 

f.  non  cog|noseunt,  ba  gf)e  I)eiin  quisq[iic  et  consoletur  se  isto  textu  et  quaerat, 
cur  Paj)|istac  nos  cxcomiminieent,  quid  culpac  dent?  Non,  quod  c'^cb|re(f)ei", 
reubcr,  bicBc  unb  fdjielfc,  sed  ubtx  bem  l)eBt§  firfjö^,  quod  nostra  iustitia, 
opera  mm  satis  ad  r|egnum  celo[rum,  sed  daranata,  et  quod  nulla  via  ad 
ooeluni    nisi    Cliristus,    qni    dedit    nomen,    per   quod   saivatur.      Petrus.     Et?<Hn.  4,12 

in  quod  pieccata  in  collo  ipsius  iaceant  et  satis|feeerit  pro  eis.  Is  est  Jesus 
Christus,  qui  non  per  opera  doceat  servari,  sed  per  luiangelium  et  fidem 
in  eum,  quae  lii)|erat  a  mortc,  et  qui  sie  Ciiristuni  cog|noscit  et  patrein, 
quia  haec  patris  vol|nntas  est,  ueque  alia  in  coelo,  quam  quod  filius  fol 
Pieccata  uostra  tragen  1.  Pet.  2.  S)a§  ^euffletn,  qui  liabent  haue  cog|nitionem,  li'itii-,  24 

i.'i  est  Christiana  turba.  Quod  nos  abiieimus  peregrinationes  ipsorum,  facimus 
ex  hoc  articulo.  Si  enim  Christus  satisfacit  pro  meis  p|eccatis,  non  facit 
mcum  opus,  peregrinatio,  ordo.  Oportet  faciam  b|ona  o|pera  et  obediam, 
sed  dicendum:   dei  douum,  quod  hoc  facio.     Sed  per  iioc  non  redemptus  a 

4/5  Quia  non  nouerunt  s})  r  7  über  nostra  ileht  ipsorum  sj>  9  Acto  4  10  nach 
Pieccata  steht  nostra  sp         13  (quod)  neq[ue         14  1.  Pet.  2.  q}  r 

')  Sinn:  in  der  falschen  Kirche  wird  der  Bann  nicht  verhängt  wec/en  des  Glaubens 
—  d.  h.  weil  jemand  nicht  glaubt,  sondern  dm't  ist  der  Bann  die  Folge  de/r  Feindschaft 
der  Hotten  und  des  Papstes.  -)  bo  «bet  c§  fid)  ^ebt  (unten  Z.  24.  SO)  loohl  zu  ergänzen 
bo?  Spiel  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  2,  244,31;  U,  664,  6;  in,  51,  .32.        =)  ba  leitl  Thiele  Nr.  2. 

N]  Impia    ecclesia    non    patitur  excommunicacionem,    ^unber   sedet    in  pace  et 

20  imperio   supra  Cesarem.     Ergo  illa   securitas  illorum  est  signum  impietatis 
iiiorum.     Nostra    excommunicaeio   habet    signum   pietatis   et   ecclesiae  vcrae. 
5(1^0  ITtufe  feljn:  Imiiii  nos  excommunicant,  pii  paciuutur.    '©te   ettennen  SoD.  u;,  ü 
loibcr   mii^'  K.     Hie    habes   caussara,   cur    nos   excommunicent.      (iuilibet 
novit  papam  nos  perseqni  propter   crassa   pcccata.     5Iet)n,   @§    ^ett  ftc^    oI§ 

25  brumb  propter  articulum  iustificacionis,  quod  sohim  Christum  praedicamus 
salvatorem,  iustificatorern,  S)obon  tB^r  el)n  n[)amcn  ijobm.  S)a§  ift  vec^t 
^Lefunt  (S^riftum  gepvebigct,  qui  nos  lib|eravit  a  morte,  peccato  et  saitana, 
qui  ita  Christum  noverit,  novit  et  patrem.  £)en  bei  Öater  tüljl  baö  OUC§, 
quod    filius    debeat   nostra   peccata   expiare.      Haec    cognicio   facit  ecclesiam. 

30  Sovufcer  t)e6t  fic§.  Nam  ille  articuhis  omnem  praesumpcionem,  iusticiam  et 
infinitas  lehgiones  reiicit.  Sol»  6f)l"iftu§  f^un,  tuuc  non  facit  Cappa,  ^late, 
9)te^  et  omuia  opera  non  possunt  facere.  Quid?  debemus  bona  opera,  sed 
dicere,  quod  non  suflSciaut,  sunt  optima  dona  dei  bona  opera,  sed  non  satis- 

20  est]  et  22  Slt^o  Ms  pacinntur  unt  ro  24  nos  (con/")  28  Vitles  caussam 

cnr  pii  pcrsctiuaiitin-  ro  r         32  nach  Wt^  sieht  Sil  faften  sp       nach  possunt  steht  praestare  sp 

28* 


436  $«bigten  bc?  ^a1)Xi^  15:^.1. 

R]  peccatis,  sed  per  hoc,  quod  non  facio,  sed  Christus,  toetb  iä)  jelig.  Ipsi: 
oportet  qiiidem  eredere.  Sed  fides  et  Christus  non  soUis  facit,  b|ona  o|pera 
et  mouachatus  '^elffen  Jto  einem  t)oljern  leBen  quam  fides.  Nunc  disceme, 
qui  vcram  hab|eant  doct|rinani  et  fidem:  Num  qui  Christum  praedicaut? 
Num  qui  opera  adiunguut?  Tu  conchides,  quod  uos  simus,  qui  exeomnumi-  s 
camur,  quod  Christum  praedicaraus  et  fatemur,  et  illi,  qui  maled|icHut,  non 
agiioseunt,  quia  Christus,  filius  dei  non  est  cappa  vel  platta,  virg|initas, 
feufd^ieit,  mea  paupertas,  obedientia,  non  est  opus,  quod  ego  faccre  possum, 
Sed  öon  elüigLteit  geBovn  bom  üatcr  et  in  tempore  a  s[piritn  s|ancto,  öonn 
bei"  3iun9t^'öto.  Ergo  habemus  nos  veram  cog|nitionem,  quia  praedicaraus.  lo 
Haue  coginitionem  non  habent,  quia  seipsos  unten  on,  sua  opera  ofcen. 
Christus  quidem  est,  sed  sine  operib[US  nihil,  sie  fides.  Istis  verbis 
reif  Jen  fie  ß^riftum  "^in  lueg  propter  opera:  si  facio,  :^ilfft  er  ntir,  si  non 
fiiciü,  Christus  me  non  iiivabit,  et  quod  fides  et  Christus  possit  esse  cum 
homine,  qui  est  mortalis  peccator,  modo  fecerit  opera.  ©ein  glaufie  et  is 
Christus  folt  eBen  gelten  nac§  meinem  tl)un  vel  laffen.  Sic  Christus  bie 
j^ulffen  et  nostra  opera  bie  erBeiS.^  Da?-  ^eift  lefterlid^  de  Christo  gerebt  et 
caecitas  est,  quae  nescit,  quid  Cliristus.    Ipsi  Christum  si  ^oä)  I)alten,  quod 

6  (vt)  illi  9  nach  tempore  steht  conceptus  sp  vor  öonn  steht  natus  sp  10  nach 
3un8ftolD  steht  9)lorto  sp  11  nach  habent  steht  aduersarii  sp  12  nach  fides  siefit  sine 
operibtus  nihil  sp         13  nach  si  (1.)  steht  ea.  sp         18  nach  Rotten  steht  tum  sie  effenint  sp 

»)  Zu  diesem  Bilde  (unten  Z.  30)  tJgl  oben  S.  397,  7. 

N]  faciunt  pro  peccatis,  sed  Cln-istus.  Econtra  impii  dicunt:  fides  non  sola 
iustificat.  S)h)  muft  m^er  barcäh)  t^un:  fias  Monachus,  deinde  fies  perfectior  jc.  20 
tu  cogita,  utra  pars  sit  vera,  Au  pii  soli  Christo  fidentes  an  lusticiarii 
operibus  fidentes  sinceri  sint.  Ergo  malediceutes  sunt  impii,  Maledicti  et 
excommunicati  sunt  pii.  Nam  vides  Christum  non  esse  el)n  fap^je,  platte, 
ge^^oiiam,  teufi^e^t.  6^  ift  nicfjt  cl^n  tuevcE,  bog  \^  gef^un  !an,  sed  est 
aliud  quam  nostra  opera,  et  ipse  solus  debet  facere,  ergo  non  est  opus  25 
nostrum.  Impii  autem  excludunt  illura.  ©leuBe  l^^n,  l^er.^  S)ev  tft  nid^tS 
on  gutte  ttierct.  Ita  reiiciunt  Christum  propter  uuum,  quod  tale  JC.  umb  ber 
lüerd  iö^tL^en  mu^  er  nic^t§  fetjn.  Ita  dicunt  fidem  posse  in  impiis  esse, 
sed  quia  uulla  sunt  opera,  idco  nihil  valet.  Ita  videtis  nostra  opera  plus 
estimari  quam  Christum:  ber  mu§  bie  ^ulfeen,  opera  sunt  nucleus.    S)en  ber   no 


20  unten  am  Seifenrande  steht  Impii  non  nouerunt  patrem  neque  Christum  ideo  propter 
articulum  iustificacionis  pios  persequmitiir  ro  31   lusticiarii  (deo)  22123  Ergo  bis 

vides  unt  ro       Malediccre  impioruni,  Maledici  piorum  est  ro  r        26  vor  ^et  steht  gteutie  sp 

27  über  K.  steht  est  ipsum  inagis  sp       lusticiarii  propter  opera  Cliristum  et  fidem  reiiciunt  ro  r 

28  nach  fidem  steht  in  Christum  sp         29  In  calumniatores  fidei  ro  r 

')  ®(eHbe  t)5n,  f)er  vgl  obim  S.  370, 13. 


•Jlt.  45  [21.  mai].  437 

R]  redemerit  iv,  iit  b|o[iia  ()|)eni  faceres  et  pwcata  Buffcft,  bas  f)eift  ßf)riftiim 
jum  3"^c"  JretBcv '  unb  ^uriften  gemacht,  tle  quo  uou  plus  habemus,  (luam 

(juomodo    l)|()ua    opera    facero    debeo    unb    bic    funb    Bllffcn.      Hot;   potuisset 

Mose  jc.     Hed  Christus  fol   iiiid)  nidjt  allein  leren,   ge^orfam  fein  et  b|ona 

5  o|pera  facere  jc.    Sed  oportet  aliud  Euangeliiira  doceat,  est  .§cl)lanb,  crlofer 

ut  in  Pct|ro   1.  Pet.  2.  'Episoopus"  et  'in  corpore  suo\     Istud  nohiiit  andjirei-SicWs, as. 24 
et  si  audiimt  jc.     luspiee   iiuiio   Euaugeliuin,    qui  Christiani   siuit,    (jui   nou. 
llmt  be§  iBtÜen  oportet  maledicaiinni,    quod  Christum    aguoscitis,    ipsi   non. 
Et  nostra  doct|rina  et  opus  fttmpt  cum  isto  Tex|tn  gctüalittglic^,    ideo  exul- 

10  taudum,  quod  maledicti  a  papa,  Episcopis  et  uliis,  (pii  in  nomine  Christi 
nos  maled|icunt,  fro,  ffO  dcbemus  fein,  quia  f)ebt  fid}  nhn  beut  [tud,  quod 
Christum  nou  ag|noscuut.  Et  uBet  bem  fc^lieffcn,  «piod  v|eram  ecclesiam  et 
('hristiauam  habemus  et  verum  cultuni  dei,  (|nae  Christum  vere  docet,  prae- 
dieat  et  fotetur.     Ideo  bapitismus  verus  non   solum,    sed    etiam    sine   abusu, 

15  quando  Missam  galten  et  sac|ramenta  reichen,  (piod  ibi  nullus  abusus,  sed 
quod  etiam  ibi  vere  earo  et  sanguis  domini.  Item  quando  ord|inamus 
parochum^,  (juia  eS  g!^et  Ijnu  bem  ge^orfam  ecciesiae,  cui  commissum  ic.  ob 
h)tr  brubev  t)erbamt)t  lucrben,  1)tU  fic^§  itficv  bem  ^  quod  nou  noverunt.   Nos 

6  nach  suo  sieht  pertulit  »p         OjlO  nach  exultaiidum  sieht   nobis  sp        12  nach  quae 
steht  ecclesia  «;>         13  nach  quando  steht  iios  sp 

')  3fii!)en  Treiber  nicht  in  D  Wtb.  '')  Viß-  unten  Z.  31.    Hiernach  fanden  also 

damals  Ordinationen  statt.    Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  17^,  51J,5ff.        ')  Vgl.  oben  S.  435,3. 

N]  glau6c  ift   ct)n  lere  tafcfje  on   bic   tüerd.     Opera   sunt  aurei  mei.     Ita   hie 

20  vides  illorum  abominacionem,  contricionem,  satisfaccionem  et  iusticias,  (juibus 
Christus  logislatorem  et  iuristam  fecerunt,  ^0  ift  !ct)n  6f)rtftu§,  bo»  I)et|tc 
5Rofe§  lonnen  t^un.  3lllet)n  6f)viftu§  ift  h)a§  f)o!^ei;.  Non  docet  legem,  sed 
est  iustificator,  Mediator  et  salvator,  qui  omuia  peccata  gessit  et  occidit- 
S)a§  !oiinen  fie  nic^t  Ijorett  iioc^  Ictjben.    Ergo  videte,  qui  iusti  sint:  nos  an 

L'5  adversarii?  Ipsi  Christum  non  eognoverunt,  ut  audistis,  nos  novimus. 
Letemur  ergo,  ba§  to\)X.  un§  ft)nben  al^ie,  ha^  lü^r  Dom  SSa^ft  unb  SBifd^offcn 
berbampt  fetjn,  estote  leti,  quia  haec  est  caussa:  Quia  ipsi  non  cog[noverunt 
patrem.  Ergo  ecclesia  illa,  quae  non  habet  nomen,  illa  habet  veram  relli- 
gionem  et  officia.     Ergo    cum    praedicamus    et    baptizamus,   tunc   verum    est 

30  propter  ordinacionem  Christi  et  personara  metjet  bcn  unter  bem  SBa^jftum, 
bo  C§  l)m  mi^Brauc^  ift.  Ita  cum  ordinamus  ])raedicatorem,  vere  facimus 
sub  nomine  verae  ecciesiae,  si  autem  exconunuuicamur,  bo  ^e6t  fic§§  nid^t 
UXtlb^  miprauC^S,  sed  propter  cognicionem   Christi.     Nos   quicquid  facimus, 

24135  nos  an  adversarii  über  (ex  uostris)  26"  Gaudenduin  est  si  nos  Papa  iinpius 

persequitur  ro  r  31  unten  am  Seitenrande  steht  Saciaineuta  Officia  et  ministeria  ecciesiae 
semper  bona  sunt  quamuis  ab  iiupiis  abntantur.  Ita  hodie  papistarum  officia  sunt  bona 
quantumuis  impiis  ministris  propter  ordinacionem  Christi  ro 


438  *4-'tcbi(iteii  bcä  :;jat)veä  1531. 

H]  utiniur  vere  ecde.siae  lUmis,  Sac|r;imontis,  jiraedicatione,  'bann,  bcv  fur  (Sott 
gilt.  Ideo  fol  un§  md)t§  cvgern  bct  Gl'^cjjc  \ä)ün,  quod  ij)si  ccclesia,  uos 
liaeretici,  ipsi  dei  servi,  nos  diaboli.  Vidc  ouff  bett  fjeuBtavtiiM  coguitioni.s 
Christi.  Si  uon  Christum  pracdicant,  frf)Icu§,  quod  diab|oli  ecclesia,  mater 
et  filia  ha  3U.  Et  ha  gebort  ein  ftavtfcr  f|ides  ju,  ba§  fid)  fol  einer  n^tbm  5 
contra  patres,  Couciiia,  larvam  Saiictorum.  Quare  fateris  bap|tismuin  verum 
et  noD  alia?  Bap[tismus  est  dei,  Christi.  Sed  bjajjtismus  vester  uou  est 
verus,  quia  g'^et  iu  abusu.  Ideo  qui  offenditis  an  bem  g|Voffen  jc^ein,  quem 
papa  furt  cum  suis  unb  an  bem  geringen  anfe'^en,  quod  nos  liabcinus,  Non 
iudicet  seeundum  speciem,  quot  patres,  concilia,  quam  docti  sint,  ha  ric^t  i" 
bid)  nid^t  naä),  quia  ß^rtftug  '^atS  öer^jotten.  Sed  ba  pe  l)tn  imb  fonft 
nirgcnb:  vide,  au  Cliristum  praediceut  iiecne.  Ibi  '^aftn  certis[simani  grunb= 
feftc  unb  jeiger.  Si  videris,  quod  Christi  cognitio  non  praedicetur  ufiet  bte 
leges  et  b[ona  opera,  ibi  eonclude.  Ibi  scito  Christianam  ecclesiam  et 
Christum  non  esse  et  tarnen  sinito  eos  iactare.  Tu  liere,  ubi  Christus  is 
praedicetur.  Ibi  nihil  video,  nee  Episcopum,  papam,  sed  tantum  audio. 
3($  !erc  tntc^  nic^t  bran.  (S§  ftnb  eitel  namen  ha:  ®otte§,  angelorum,  dei, 
quia  Christus  hie  non  praedicatur.  Hoc  max[imum  scandalum,  paucula 
turba  et  opponimus  nos  toti  mundo  et  ordinib[us,  sacerdotibus  unb  allein 
fol|len  tttr  ba§  treiben  contra  alios,  sed  ba  mit  er'^alten.    Ubi  est  cognitio  20 

T  nach  alia  steht   et  b^aptismus  et  gc'^e  a  raalis  vel  boiiis  sp  20  nach   mit  steht 

luitbä  sp 

N]  erit  rectum,  si  aliquem  excomraunicaverimus,  ^0  lüljrbtS  bci  red)tc  ban 
fe4)n,  sed  Papistarum  uon  est  sincerum.  ®ay  ift  rec^t,  luoc  ba§  ift,  ha^i  fic 
6l)riftum  ni(|t  prebigen,  bo  ift  be§  teuffel§  mutier  unb  totf}ter,  eeiam  si 
oninia  officia  haberent.  Hoc  est  durum,  S)a§  man  fic^  nl^O  fune  lütber  bie 
üetcr  unb  geh)on^el)t  au^gefccjt.  Esto,  quod  fateamur  baptismum  et  officia  25 
papistica  esse  vera,  tarnen  abusus  est  falsus.  Si  autem  irapie  nos  cxcom- 
numicarunt,  nihil  est.  Ergo  quilibet  claudat  oculos  a  respectu  ecclesiac 
magnae  et  patrura.  5t^m  ben  fc§et)n  t)^nlüed,  fi'^e  ba§  !lel)ne  anfet)en  an. 
Vide,  an  ipsi  Christum  praedicaverint.  Noli  videre,  au  niagua,  an  parva, 
an  honorificentiss[ima  an  dedecora  sit  ecclesia.  Ubi  verbum  verum  inveneris,  so 
ibi  permane.  Ubi  Christus  est,  ibi  est  ecclesia.  Ubi  merita  nostra,  ibi  non 
est.  Unb  fj)ri(^:  '^S)  \i.^t  ntdjt,  id§  tüitt  atte^ne  Igoren,  Inoe  6^riftu§  ift 
lljrc^e  f)l)n,  !l)rc^e  I)er^  unb  öcter  barcjto.  Ego  nolo  Christum  solum  audire. 
Qui  hoc  non  fecerit,  facile  scandalizaverit  istis  duabus  ecclesiis,  cum  videmus 

23  |)tebigen  (Onb)  2.3/24  Vl)i  non  pi-aedicatm-  Christus  ibi  nulla  sunt  sincera  officia 

eoclesiae  ro  r           24  tunc  c  in   gol  sp             25  Quggciccjt  c  in  fecjcn  sp            36  papistica) 

paptistai-um  c  in  paptistica  28  nach  bett  steht  groffcit  sp          32  über  iä)  Witt  steht  «jibci; 
big  noc^  baä 

')  tijtd^e  ^^n,  f^rc^c  Ijer  lyl.  oben  S.  370, 13. 


mx.  45  [21.  «Kai].  439 

R|  Cliri.-ti,  il)i  oportet  s[piritus  s|anctus  sit  et  Christii.s  et  ecclesia  Cliristiana  et 
tjuicc(uiil  isti  faciunt.  Bai)|ti.s[mus,  Sac|ra[rncntum,  investi[tura,  [o  ift§  rcc^t, 
fo  ferne  [ic  Bleiben  in  agoitione  Christi,  et  Christus  dicit:  'evgci't  CUC^ 
nic^t.'   '©te  loerben  eud^  ijnn  b|ann  tt)un.'   Tum  potes  fein  ertragen, 

5  ut  uialedictus  dica|ris,  et  dicis:  nim6  mir  mein  eijr  unb  leBen.  Si  hoc 
fundamentum  uon  posui,  ob  hie  bic  (5^riften  fetjen  vel  bort,  Tum  importa- 
bile  onus,  quod  aliquis  me  damuat  iu  nomine  Christi,  dei  et  Christianae 
ecclesiae.  Ideo  muffen  lüir  bcn  Stapft  cum  suis  pro  membris  ecclesiae',  sed 
muffen  brinne  leiben,    qui  tarnen  det  bap|tismum   et  textuni  Euangelii  jc.  ut 

10  et  nos  malura  pastorem,  qui  administrat,  donec  seipsum  oflert.  Sie  nos 
ferimus  papam  cum  suis,  sed  non  t)crU)ilIigen  in  eonim  doct|rinam  neque 
iatemur  eos  ecciesiam  Christianani.  Sna  ift  ber  '^[ejt,  quem  dominus  dat 
in  Euangelio  et  ein  feiner  Unterricht,  ut  agnoscanms,  quae  vera  Christiana 
ecclesia,  quae  non  sit. 


2  investi[tura  fehlt  1'        6'   nach  ecclesiae  (1.)  slehl  galten  nj)         10  über  oflert  atehl 
manil'estat  sji 

')  Wie  sich  aus  unten  Z.  21  ergibt,  fehlt  die  Negation. 

N]  13  illos  officio  uti,  et  nos  utimnr,  sed  hoc  est  discrimeu :  6I)riftu§  er!entni§  mu§ 
fc§ct)beil.  Ubi  est,  ibi  est  ecclesia,  ubi  non  est,  ibi  non  est  ecclesia.  Quic- 
((uid  in  cognicione  vera  officii  factum  fuerit,  verum  et  sincerum  est.  !S)en 
!anftu  ba'3  fcl)n  ertragen,  si  hoc  discrimen  sciatis,  ^o  lafe  bi(^  fc§elben  unb 
fd^Iagen,  quia  habes  fundamentum  verum,  quod  scias  te  deo  placere.  8i 
2u  autem  dubitas,  an  ecclesia  sit,  tunc  non  potes  non  ofltendi.  SrumB  muffen 
h)l}r  ben  Sajift  nid^t  fjaBen  nl§  gliber^  !l)rd^en,  sed  eum  ferimus  in  ecclesia 
tanquam  nebulouem  et  thyraunum.  SBljr  lOoUeu  fic  leljben,  sed  non  fatemur 
illos  esse  membra.  Ubi  igitur  verbum  dei  est,  ibi  est  ecclesia,  6§  fei)  ^n 
ber  Wurdet),  Persia  obber  §if)5anien. 


16  nach  est  (l.)  slehl  cogniciu  dei  sp      nach  est  (3.)  steht  dei  cognicio  sp         18  sciatis 
c  iu    didicei-is  sp  21   ni(J§t  (te^bcn)         gtiber  (he  /)  22   uebulonem  c  ans   iiebulones 

tliyriinnuni   c  aus   tliyranuos  fatemur   (illurum)  23124   Ubi  bis   ^'i\panim  tint  ro 

23  ecclesia  (6l)) 

')  =  glieb  ber  £l)rd;en  (üben  Z.  S). 


410  ^rcbigteii  bei  Snljtcä  1531. 

46.  21.  ÜJJot  1531. 

^^rcbijjt  am  ©oiintog  ©jaubi,  Hnt^mittag^. 

R]  A   prandio   1.  Pet.  4. 

In  Iiac  Ep[i.stola  atitlitis,  qiiod  Pet|riis  admoneat  ad  b|ona  o|pera  et 
ad  l'r|uctus,  quos  forre  dcbet  bjona  arbor,  quae  dicitur  Cliristianus,  qiii  per 
fidera  erloft  unb  fclig  loorbcn  a  peccatis,  morte  et  diabolo,  ut  in  posterum 
vivat,  ut  fpurcn  tnoge,  quod  pjeccata  re|mi.ssa  et  tali.s  homo,  qui  porro  b|ona  5 
faciat.  Enuincrat  varia  b|oiia  op[era:  1.  ntcfftg  unb  nuc^tcv.  1.  inouet 
Christianos,  ut  gefc§|ic£t  ^eien  unb  tileifftg  et  lib|euter  orent.  Ad  haue 
orationem  geljoft,  ba§  fie  fcl)cit  mcfftg  unb  nüchtern.  Scripsit  hominibus, 
qni  fueruut  in  fricc^en  unb  9io|mcr  lanbc.  Sßie  man  un§  ©leubfc^en  auä) 
fd^ulb  gifct  et  vocamur  bic  S^ieubfc^cn  liotfen  ferti,  quia  omnes  sie  affecti:  si  lo 
!unben§  ju  toegen  tivtugcu,  fc^tcmten  fic  Sag  unb  uacf;t  k.  Cbristiani, 
iiiquit,  foKcn  nti^t  folc^  fc^lcmmcr  unb  temnter'^  fein,  quia  habcnt  loa§  älu 
tt)Un,  ha^  gro§:  1.  ut  flaut  alii  i.  e.  pii.  Ubi  hoc,  tum  hab|ebunt  liospitem, 
qui  dicitur  Satan,   carnem  suam,    mundum.     Sat|aa   ift  ßl^rtfti  feinb  et  non 

1  1.  Pet.  i.spr  5  nach  ut  steht  man  sp  7,8  Christianos  bis  ba§  unt  lijlS  fein 
his  9ro§  unt        14  cari),  rauiidus  P 

')  fdilemmct  unb  temmer  (vgl.  unten  S.  441,31  f.)  vgl.  oben  S.  144,2. 

N]  DOM[INICA  EXAUDI.  is 

i.<Bctri4,s       'Sitis   igitur   sobrii   et   uigilantes   ad   orauduru,  ante  omuia 

vero   Christum.' 
In  hac  epistoia   aiiditis  parenesem   morum  et  fructibus^   quae  proferre 
debct  bona  arbor,  Christiauus,  qui  per  fidem  iustificatus  est  a  morte,  peccato  }c. 
Hberatus,  ut  ille  ita  vivat,  ut  videatur  uovus  homo  et  iustificatus,  et  enumerat  20 
varia  bona  opera.    1.  '2Reffig',  'nüchtern  jum  geBett).'     Primo  admonet, 
ut  sint  Studiosi  ad  oracionem.    ^to  htm  gepet  gel)ort  '?^teff|ig  unb  nüchtern 
Jh3  fet)n.    Petrus  scripsit  Grecis  et  Romauis,  qui  gutte  gefcllen  Inaren.    Sicut 
Germani  bibuli  nominantur,   si  possemus,    §0    legen   tol)r  tag  unb  uad^t  l)m 
Xubev  neque  relligionem  ueque    politiam   nctjue  oeconomiam  curaremus,   ideo  25 
nos  arcet  fame.    Sed  Christiani  non  debent  tales  esse,  quia  habent  tiiesaurum 
magQum,  quia  sunt  nominati  verbo,  deinde  habent  hospitem  bcn  teuff[et,  tn^t 
bem  muffen   fie   fitf)    fc^lafjen.      Ille   illis    invidet  vocacionem ,   ideo    studiosi 

i.5/jr  ro  16J17  I.  Petri  4  ro  r  18  über  pai'eiieseii  sieht  doctriuam  sp  üoctrina 
inorum  ro  r  l'J  nach  arbor  steht  scilicet  sp  20  ille  (sicut)  21  Sobrietas  promouet 

oracionem  ro  r  23  qui  c  in  bie  sj)  25  über  oeconomiam  sieht  neqne  parentes  neque 

libero.s  sp         26  Diuc^tern  ßofen  bie  G^riftcn  fe^n  ro  r 

')  vor  fructibus  ist  de  su  ergänzen.  Bein  Schreiber  schwebte  loöhl  iw,  daß  er 
de  moribus  geschrieben  hätte. 


9lt.  46  121.1Jlni|.  441 

R)  potest   piili,    iit   iiiimii   vcrbuiu  lo(iuatur,   cirdat   de  Clin'sto.     Ideo  nun  foUcu 

faul  fein,  multominus  ^()m  luber  liegen  ^  6ffen  unb  t|rtncEcu  guiinet  er  l)t)n, 

(juia  in  lux-  cleus  ercavit.      Sed  Christianns   sit   tltcffig  Utib  .^UC^tig,    nt   orct. 

£)a§    finb    dno    gladii,    quos    liabjenius,    bas    matt    Hleiffig    prebigt  et 

5  hortetur  et  audiatur  dilig[enter.  S)a§  ift  1.  ba^  t)"^!!  ÖcrtvetBt,  2.  ut  oromus, 
(|uando  contingit  nobis  tcntatio.  1.  verbum  doi,  ha  tcbt  ©lott  mit  un§,  ba§ 
anbct  bitten,  ha  reben  lüiv  cum  deo,  <|uando  audio  verbum,  audio  deuni, 
econtra  cum  deo.  Utrunque  est  diabolo  unleiblic^.  Idco  Cliristiani  foÜen 
tl^mei;  tcben  de  @|Ott§  ttiort,    deinde  ut  et  semper   orent,   et  semper   dicere, 

10  si  neu  ore  3C.  'üä)  'Sauctifjicetur  iionicn'  jc.  id  quod  teutationes  nos  docent, 
quae  oniniuo  furfoÜen.  Non  solum  oranius  in  ecclesia,  sed  Ciiristiauornni 
oratio  est  ubtx  t[\ä),  tj'ijm.  bette,  ba  gfjeit  ijmer  gepet,  bn§  man  Hagt  unb 
fenff|t  über  bic  lafter,  quae  in  nunido.  Ideo  foUcn  loir  fein  bic  rct^ten 
fcf)ulcr,  (jui  senipor  audiamus  eum  et  semper  cum  eo  loquamur  per  orationes, 

15   (piia   Satan    nunquam    feriatur,    semper    iing|lucf   ril^t    an.     Ideo   clamemus 

semper.    Ideo  fcib  gcfcfjitft,  'meHig  unb  nüchtern',  bic  l)r  betten  lunb,  i-*""^' 
non  lofe  leute,  ha?-  t){)r  cud)  ber  fac^  nic^t  aunl)cmet,  beibe  mit  prcbigcn,  tuort, 

2  nach  multuiniuus  sieht  foUcn  sp  4  Duo  gladii  Christi.inorum  r  6  tentatiu  (vt 
oremus)  6jT  Fides  Oratio  sp  r  S  nach  econtra  steht  quando  oro  loquor  sp  SjO  Utrun- 
que bis  orent  unt  U  nt  durclistr  sp  orent  c  in  orate  sp  10  Andire  deum,  Loqui  cum 
deo  sp  r         16117  unb  bis  ficibc  iint 

')  l)t)m  lubcr  liegen  (rgl.  oben  S.  440,  3415)  so  Wander  3,  248  Nr.  10;  DWtb.  6, 1233, 
ICO  aber  kein  Nachtveis  aus  Luther. 

N]  debent  esse  contra  illius  insidias,  ne  siut  ebrii.  Edere  et  bibere  et  licet, 
tarnen   ita,   ut  simus  modesti,    ut   oremus.     Nam  verbo  et  oracione  proster- 

io  nimus  sathanam,  ba§  f^nbt  bie  ij  fc^Voertter.  1.  ut  diligeuter  audiamus 
verbum,  deinde  ut  oremus  in  tentacionibus. 

Haec  duo  contra  satbanam  iiabemus.  In  primo  loqnitur  nobiscuni 
deus,  2.  in  oracione  9f{ebcn  n)l)r  nil)t  gott  jc.  2)0  mn^  ber  teuffei  tocd  lauffen. 
His  duobus  Christiani  debent  esse  assidui.    2)te  fotten  al|o  gefc^tät  fet)n, 

25  ut  iiaticant  verbum  et  deinde  suspirent  et  orent:  'Advem'at  reg|num  tiuim', 
'fiat  vol[untas'.  Non  solum  oramus  in  couventu,  ba§  bod^  fe!^cr  gut  ift.  Sed 
Christianoruni  oracio  semper  est  in  mensa,  in  lecto,  in  labore  suspirantes 
contra  impietatem  numdi.  Sll^o  foEcn  ltit)r  bie  rechten  l)orer  unb  bctt)er  fel)n, 
Ita    ut  .semper   simus    instructi    verbo   et   oracione.      Nam    sicut  sathan  non 

3u  cessat,  ita  nos  non  deberaus  cessare:  Siber  '^err,  fc§laf)e  brel)n.  Simus  igitur 
modesti  et  perpetuo  oremus,  Jt)l)r  foEeuö  ber  fachen  annljemcn,  mä)t  fc^Iemmen 

20J23  1.  bis  So  unt  ro       20  Duo  arma  Christianorum  Verbum  Oracio  ro  r  28  G^ttftcn 

fljnbt  '^otct  trnb  Setter  ro  r        29  unten  am  Seitenrande  steht   Verbo  et  oracione  profligaraus 

sathan.     Hoc   enim  nobiscum  loqnitur   deus   illa  autem  loquimur   cum  deo  ro  30  nach 
cessare  steht  et  dicere  sp        31  fotlenä  c  in  foUen  öitä  sp 


442  5?ti:btgtctt  bc§  3Qt)te§  1531. 

B]  trcidfcit  iinb  Betten,  et  tantum  fveffct,  Hnc  Xfyi  bnä  folt  tr)un,  amlistis  suiK'riori 

i.>eciii4,8tl()ininica\  üt  hie  ge'^ort   bojit  ut  'mcfftg  et  nucf}tern'  k.     £)ic  aubcrn 

tligent:  Videtc,   ut  charitatem  hab|eati.s,  cjuae  rec^tfc^affcit  fe^  unb  brunftig 

iintevnanbcr.     Semper  solet  praedicare  Petrus,   baS   ber  30VU  tjcrljinbere  bas 

i.Soi.  i's;  gebet.     Supra:  'ne   oratioues  vestrae   imped|iaiitur'  Et  ad   Cor.  P,au[liis:    ue    s 

"oratio   impediatiu-.      Et    pater    lioster  JC.    'Remitte    uobis.'     NuUa    res    adeo 

imjiedit  orationem  ut  discordia.     8i   niulier  et  vir  dis|cordes,  impossihiie,  ut 

oreiit.     Neu    curato,   quod  Papa   et   omues  eins   Mooachi,    pfaffen   betten. 

Q|uicquid  in  papatu,  non   tan  beten,    nee   sub  Turca  jc.  tantum   eoruni    est 

oratio,  qui  Heben:   h)0  haB  fjer|c  einen  grot  trtbber   anbern,  ^a  ift§  fc^on  lu 

öeiioin,   quia  pater  noster  fjat   ein  pflocfe.^     Quando  hoc  dioo,   ©0  l)ab  iä) 

meam  orationem   f(^on   öerbautpt.     Si  contra   unum  habeo  1  groEen,    pater 

noster  ftrafft  mein  eigen  niaut.''    Tua  pjcccata  non  remittuntnr.    Ideo  Petrus 

et  Pjaukis  bringen  auff  bic  liebe,   ut  feib  freunblirf)  ober  laft  betten  liegen. 

Si  hoc,  tum  Satan    i)at  gut  fpielen*,  non   potes  contra  cum   fechten.     Ideo   15 

1  tautum  mit  441,17  fac5  durch  Strich  verb  ijS  Sic  bis  tugcnt  unt  3  Chari- 

tatem mutuam  habentes  sp  r  5  1  Cor.  7.  sp  r  6/7  Discordia  imiiedit  orationem  y)  r 

'J  nach  Q|uicquid  steht  est  sj)  'JjlO  tantum  hin  tiefien  unt  10  über  lictien  steht  diligunt  sji 
nach  iDibbev  sieht  einen  sp  nach  ifti  steht  ba§  gcfiet  sp  rh  11  nach  pfloäc  steht  scilicet 
Sicut  et  nos  dimit[tiraus  sx>  12  nach  unum  steht  hominem  sp  14  btingen  c  aus  bringet 
danach  ]o  ^efftig  sp       nach  taft  steht  bol  sp 

')  In  den  beiden  Predigten  am  Sonnlaij  Vocem  Jocimditatis  oben  S.S'Off.  3'Jlfl. 
-)  l)at  ein  pfladEe  vgl.  oben  S.  357, 10.  ')  ftrafft  mein  eigen  maul  s.  v.  a.  'straft  mich  Lügen  . 
')  Satau  "^ot  gut  fpielen  vgl.  Wander  4,  704  Nr.  6:  'Der  liat  gut  spielen,  der  nicht  setzen  dar/.' 

NJ  unb  temmcn.     2)a§  tft  et)n   ftutf,   quomodo  debemus  esse  modesti  et  orare 

dcbemus. 
i.¥ciu4,s  2.  '93or  allen  bingen  §0  ^abt  unterc^nanber  c^uc.'    ©e^et,  bog 

l)r  recfjtfc^offen  unb  brunftig  fetjt  gegen  el)n  anber.     Nam  videt,  quod  ira 
i.ipctris,  7  inipedit  oracionem.    Nam  alibi  dicit:  Vos  viri  sitis  pacientes  corani  uxoribus,   2" 
«Diot"' ';  12 "^    impediatur    oracio.     Ita  et  Pauhis    et   oracio   dominica:  'Dimitte   nobis." 

Siit)n  biniJ  t)ort)t)nbert  ba§  ge^et  |o  fefir  al§  ber  jcorn.    Si  vir  et  uxor  sunt 

irati,  non  possunt  orare.    Ita  hodie  totus  Papatus  et  Turca  non  potest  orare. 

Tantum  qui  amant  et  dihgunt,  orant.    ©eu  anbern  ift§  gelegt.'    Verba  quidem 

possunt   pronuDciare,   sed   non    orare,    clamant  quidem,    sed    non   sciverunt  2* 

verba.     Si  ego  debeo  orare  remis[sionem  peccatorum,   oportet  nos  remittere. 

Hl^o  iü^l  ba§  gepet  !ur|umb  bte  libt  l)aben.     Si  vis  orare,  depone  iram. 

Si  habes  iram,  abstine  ab  oracioue.     Si  non  oraverimus,  tunc  sumus  victi. 

Sed  Petrus  videt  non  posse  eciam  inter  Christianos   posse  absque  ira  esse. 

19  über  ira  steht  önb  bnmut^  sp         Ira   et  liuor  impedit   oracionem  ru  r  21  nach 

oracio  steht  uestra  sji  nach  Paulus  steht  uult  nos  esse  concordes  ad  orandum  sp  possunt 
(irati)  Irati  et  inuidi  non  possunt  orare  ro  r        24  qui  (orant)         27  Sltßo  bis  ^a6cn  Mn(  ro 

')  iftI  gelegt  s.  v.  a.  'verboten',  'unmöglich  gemacM',  vgl.  DWtb,  6,  530  unter  o,  im 
weitere  Beispiele  aus  Luther. 


9U.  46  [21.  SDlai].  443 

K]  novit  Petras  ut  Paulus,  boa  Uillcv  bell  (5f)liftcn  llid^t  3U(i()et,  Co  ftoft  fid) 
iintcilüeilcn  et  inter  coniugatos  utcunque  8|ancto.s,  es  gefallen  lt);ort,  gcperb, 
(^oriiifle.  Ita  ntillus  status,  e§  tompt,  ba«  einer  tf)Ut,  vebt,  ba§  ben  anbern 
üeibienft.  3ii  '''it'<"  vita  tvegtö,  gibts  nirf;t  aubeiu,  Sivc  sis  civis,  Coiisul, 
5  servus,  famula,  liberi,  Episcopus,  prebiger,  tarnen  es  cum  lioniinibus,  tum 
Video,  bci§  micf)  öcvbraift  vd  an  toortcn  vcl  lucrcfcn.  1.  monadii  fjoBcn  nicfjt 
fuunen  ertragen  ista.s  molestias.  Ideo  in  deserta,  ubi  nullns  iiomo,  ul)i 
tantum  audjierunt  avcs  et  vid|erunt  arbores.  Et  scribunt  de  <|uo(lani,  (jui  in 
coenobio  nou  potuit  mauere,  (juia  vidfcbat  multa  \'erba  et  opera,    (juac  dis- 

10  pI]ioebant  et  iiabuit  semel  ein  toaffer  Irng|lein  nnb  bcrfir)et»,  ba»  er  l)f]n  ninb 
ftofft  nnb  fjat'S  tüaffcr  jn  fern  3C.  ba  fc()lugc  ben  frug.    Nunc  in  se  mlien.'-: 
Video,  loer  ber  feil  .'c.    Zs^  fefje  lool,  t^  mu§  mic^  ijnn  bic  lente  fctjirfen, 
ijon  ccontra.'     @§  l)eift  reraissio  p|ec[catornm:  'Remitte^  jc.  qui  hoc  nou  vnlta"""!)- «.  12 
facere  et  nihil  vult  videre,  audire  mali  3C.  eat  in  desertum  cum  isto  i'ratre: 

15  forte  aliquid  obviai)it,   ba5    t)l)n    lütrb  gomig  madjcn.     Ideo  douec  in  terris, 

1  nach  nic§t  slelil  aUc3eit  tnii  redjt  -yy  rh       jug^ct  c  in  jug^cn  sp         3  ben  "Äcc  onbctii 
7  Ulrich  deserta  sieht  concesserunt  sj>  9  nach   vi(l|eljat  siclil   et  auiliebat  ip  11  vor 

fdjtuflc  sieht  ju  sp  nach  fd)tu3C  steht  n  sp  über  Nunc  steht  Iterum  sp  nach  rediens 
steht  inquit  sp        2er  "btuber  mit  bcm  trugtein  sp  r  13  Inev  c  in  «ovon  sp        nach  feit 

steht  ift  »7*  14  nach  desertum  sieht   aut  ex  mundu  sj)  lö  nach  terris  steht  viuitur  sj/ 

')  Dieselbe  Geschichte  erzählt  Luther  Eiimigen,  opera  lat.  X,  169. 

N)  2)0  gefaEen  loort  unb  jceljd^cn  bc§  JcornS  inter  Iioraines.  Ibi  vir  et  mulier, 
ibi  uiagistratus  et  subditus  k.  lüiber  ftucjCjen.  @§  !an  nicf)t  anber§  fcl)n: 
ct)ncr  h3l)rbt  jlü  jceljtten  tl^un,  ba§  bem  na(^fiar  ni(^t  gefellet  3c.  Eciam  si 
nulluni    baberem    hominem,    tanicn    habebo   niecuni,    nil}t   bcnt   loerbc  iä)   ^It) 

20  jCC^tten  unartten.'  Ideo  primi  IMonachi  vitaverunt  cousorcia,  ad  solitudinem, 
et  est  exemphim  de  morose  monacho,  qui  cum  nullo  fratre  potuit  convenire, 
ivit  in  beremum  et  babuit  auforam,  quae  cum  aqua  decidit,  cum  lougius 
debuit  aftcrre,  fregit  anforam  et  tunc  vidit  suara  impacienciam  in  corde  suo 
et  reversus  est.     .fi'urcjuntb   ic^  fel)e,  ha§  xä)  mtc^  mu|  nod)  ben  leutl)en 

25  ritzten  unb  fie  nic^t  nod)  ntl)r.  Ideo  qui  volunt  esse  Christiani,  illi  debent 
aliorum  vicia  tollerare.  Sßirftu  ijn  bte  tnnften  gel)en,  feo  tetjrbt  bl)r  geh)t)^ 
lOO^  begegcn,  quod  nou  poteris  ferre.     Ergo  si  volueritis  esse  Cbristiani,  ^0 

17  Viuentes  cum  liuminibus  nun  possunt  nun  interduin  irasci  sed  mux  remittendum  ru  r 
iO  nach  sulitudinein  steht  iuerunt  sp  21   convenire  (abstinu)  22  nach  aqua  steht 

quae  sp        Morusus  Monachus  ro  r  24125  ßutcjumfi  bis  Iden  unt  ru        unten  am  Seiten- 

rande steht  Viuendum  est  cum  hominibLUS  in  araicicia  nun  fugiendum  in  solitudinem 
TACIENCIA  ro  26(27  über  gclotjg  bis  Begcgcn  steht  bh)  lu^rft  btc^  fto|fcn  obbct  fattcit  jc.  sp 
26  Ferre  debemus  aliorum  mores  ne  simus  impacientes  ro  r 

')  unattten  'aus  der  Art  schlagen   Lexer  s.  r.,  'imderwärtig  sein'  Schmeller  s.  v.,  hier 
icoM  =  'in  gespanntes  VerluXltnis  kommen',  'sich  ärgern'. 


444  HJvcbifitcit  bc-i  3at)tcs  1531. 

U]  f)ciftö:  tjodt  ancinaitbcv  licli,  gcb|cii(Jt  tiidjt,  bn-S  l)v  ^orntg  fcib.  3irf)  fol  fiinbc 
ftinffcn,  fol  lüdjt  fagen  ad  ;»iiij)b|oraui:  heue  tactuiu,  quod  6ift  umB  gefaEctt 
iinb  tnaffer  Derfd^utt,  et  tarnen  si  fit,  fol  id)  fo  6ofe  ntc^t  fein,  ba§  id^  Baum 
unb  Berge  umb  vciffen  unb  bie  fonn  lürfjt  fd)cincn  laffen.  Audis,  (]uod  in 
terris  sint  honiiues,  bie  Ulla  fc^|ebli(^  finb,  bic  fidj  QU  uwS^  ücrfuubigen,  bic  s 
nic^t  rec^t  tf^un.  Pater  noster  dicit.  Non  debeo  dicere,  (juod  bene  fecerint, 
>;ed  coutia.  9(6cv  hai-  iä)  bvumfc  fol  jovuig  fein,  ein  neib  unb  fjaB  brauff 
tocvffcu,  bO'j  ift  uic^t  (^viftlid),  sed:  coudonabo  hoc,  non  facito  magis,  Ego 
patiar  et  coudonabo,  Beffet  bic§.  Et  si  non  vnlt  beffem,  tarnen  mu§  ic^ 
contra  advers|ariulii  animum  pacatnm  '^aben,  ut  ad  papam ,  Episcopum  m 
Mog|unt[iuum  dicere  velim,  ut  omncs  ad  Euangelium  venireut,  sed  bin  i)l)n 
feinb,  quod  unrecht  t^un  et  jiro  unredjt  nic^t  erleuneu.  Si  hoc,  tum  omnia, 
(]|uaecunq[ue  öermag,  ha§  l)eift  bie  b|runftige  liebe,  bie  grunbet  Petrus  m'^ei 
nuff  bas  leiben  quam  tt)un,  ba>3  c^riftlic^  leben  ftf)et  m'^er  barinnen,  quod 
Dertregt  unb  Jjraclicirt  rc[mis.sioneni  pieccatorum.  Dens  quotidie  muita  i.) 
re|mittit  peccata  mihi,  ego  decies  non  oro,  ut  deberem  facere,  Jja  si  tautum 
3  niomenta  rechnet,  tum  h)er  ic^  berlorn.  Econtra  facio  mala  multa,  et 
tarnen  fi^leuft  über  ntid^  ein  getoelb,  quod  velit  re|mittere  p|eccata  et  bona 
facere,  Sicut  ipse  mihi  bene  facit  et  condonat  omnia,   quae  verbis  et  factis 

1  "^otit  bis  geb|cnilt  unt  12  jmibc  ftraffcn  unt  3  «crj^utt  c  aus  Qe\äi\ilt  4  nach 
Iai)cn  steht  Wolle  sp  8  magis  c  in  amplius  sp  12  über  hoc  steht  diligo  sjj  13  bie  (2.) 
bis  ouff  unt        15  nach  pvocticirt  steht  artLiculum  sp 

N]  bend  unb  übet,    ©junben  foHcn  'mt)t  ftraffen,  let)ben  f ollen  unb  foKen  fpred^en:  :'o 
6§  ift  gut,  feit  ber  trug  untb  unb  gcfc^ie^t  nicf^t  noc^  unferm  tü^Een,  tunc 
die:  6§  ift  gut,  Rollen  nic^t  murren  unb  JJorrenS  sed   debemus  homines 
diligere.    Verum  est:  liomines  impios,  qui   iniuria  afficiunt,   fotten  tDt)r  t)er= 
manen:  S)to  t^uft  unre(^t,  aber  äcornen  f ollen  h)^r  nid^t,  et  debes  dicere: 
Noli  amplius  facere,  frater,  ego  feram.    Si  processerit  in  iniuria,  debes  eciam  25 
ferre.     Ita  nos  debemus  dicere  contra  Tiiirannos:   Älale  agitis  et  impie  per- 
sequimiui  nos,  si  autem  uokieritis  resipiscere,    vohunus  tibi  omnia  impertire 
ex  charitate.    Ita  Petrus:  'Charitatein',  jjIus  fuudat  charitatem  uff  ba§  leiben 
ben  uff§  tl)un  q.  d.  Qu  Vergebung  fte'^et».     Dens  mihi  infiuitis   modis  bene- 
facit  et  remittit:    quanto  plus    fratri    benefacere   debeo.      Xam    si    racionem   m 
reddere  deberem  deo,  pro  dimidia  hora  cssem  perditus,  et  tarnen  deus  remittit 
et  mihi  benefacit  multis  modis.     Sll^o   trt)l  it^   ouc^  gegen   ben  bruber  tljun 
unb  ^m  bie  libe  ercje^gen  et  non  irasci  illo  unb  fol  boc^  ftraffen.    "^äj  fol 

20  benä  unb   (t£l)b)  ic^  f)ab  Ijii   nidjt  btuni'6   lübcr  gcjacj  sp  r  25126  Corriiiere 

flebemus  nialos  sed  ferre  ro  r         28J2'J  lla  bis  d.  unt  ro 

')  murren  unb  porrcti.  Sonst  hat  Luther  hiiufu)  f(i)iiuvreit  unb  purren  Unsre  Auxr). 
Bd.  12,  624,  TjS  (untere  Zählung)  oder  fc^nurrcit  unb  inurvcu  Unsre  Ausg.  Bd.  12,  347,  15; 
624,  17;  Bd.  14,  162,  25. 


9lr.46  [21.3Kot].  445 

R]  contra  cum  facio  et  facturus  [ler  totum  vitnm.  Ideo  sie  affectus  esse  debeo 
erga  proximum,  ut  uimev  m^cr  ia  jto  bringen  laffen,  ut  odio  eiim  persequar, 
et  tainen  fol  ifyn  ftraffcn  et  tarnen  lieB  i)abtn  nnb  gevnc  ttergeben,  öertragen 
nnb  Icibcn  et  etiam  ab  iiiiraico.    Xa^  ift  ein  X'cd;te  bvunftigc  liefic,   left  fid^ 

5  nic^t  erbittern  1.  Cor.  13.  et  scmper  tf)ut  bagegen,  h)a§  gut  ift.     Si  enimi  sot.is 
alicui  Don  Ijcrl^en  nidjt  fieinb  bin,  la§  \ä)  tjn   nid^t  not  et  non  respicio  bie 
untugcnt  eins,  sed  not.    lila  ^erljilidfjc  liebe  tnuu  fein  unter  ben  (Stjriften. 
Qui  hanc  cantilenam  ^  non  vnlt  discere,  ber  geb|encfe,  qiiod  uou  sit  Cln-istianus, 
qnia  non  potest  orare.    Nam  fol  ninn  betten,  mu§  man  lieBen.    Num  omnia 

10  debeo  pati?  Tu  folt  l)^m  feinb  fein  nnb  t)oIb,  Ideo  cpiod  male  agit,  sed 
t^amcn  non  not,  mangel  (äffen  sive  in  animo  sive  in  corpore  et  in  quacunque 
re  jc.  et  iterum  bin  ic^  l)f)m  fpiun  feinb  ^  jn-opter  untugent,  bie  er  an  Ij'^nt 
]^at,  et  tarnen  cum  non  possim  aliter  facere,  Inil  ic§  l)t)ni  Iribber  bienen  unb 
griffen.    9Jcib^art^  t^ut  nid^t  fo,  qui  talis  socius,  e§  ift  l)f)m  leib,  haS  beut 

!•'■  tn^e  tl^ut,  qui  nunquam  ei  malum  fecit.    Si  mit  eim  leffel  toaffer§*  JC.    Si 

5l9   ertittetn  bis   Iic6en  nnt.  5    1.  Cor.  1.3.  sp  r  6  nach   not  sieht  leiben  sp 

9  (ideo)  potest       Matth  5.  sp  r  12  2  Thes.  3.  6^)  r  14  Jlcib^att  sp  r  15  über  tof)( 

t^ut  sieht  toot  ge^ct  sp      nach  teffel  stelu  »ol  sp 

')  cantilenam  (rgl.  unten  Z.  20)  vgl.  oben  S.  322,  9.  -)  |ptnn  fcinb  (rgl.  unten  Z.  24) 
auch  sonst  hei  Luther,  z.  B.  in  Pouchs  SJy.  Bd.  3\  05  Bon  l)et^ett  jpinfeiiib;  rgL  Wander 
4,  TIS  Nr.  2:  'Einem  spinnengram  sein.^  ')  9Jeibf)ort  d.  i.  der  personifizierte  Neid,  liiiufig 
hei  Luther ;  Belege  DWth.  7,  559.  *)  Si  mit  eim  leffel  lonfferS  (rgl.  unten  S.  446,  17). 

Gemeint  ist  tönbten  fie  un§  in  einem  Scffcl  oEe  ctfcuffen,  jo  nemen  fie  feinen  So^^i:  borju 
Unsre  Ausg.  Bd.  iß,  10,  32133  (rgl.  die  Bemerkung  dazu);  auch  Bd.  16,  124,35;3G;  Bd.  27, 
206,  32133  und  dazu  S.  546.  So  auch  Wunder  3,  227  Nr.  124 ;  ähnlich  Nr.  122  SOäcnn  er 
if)n  in  einem  leffel  crttencfen  tonnte,  er  braudjtc  feinen  i8rah)pottig  bajn,-  Nr.  123  SCBenn  er 
jn  in  einem  Söffet  Hott  SBaffer  erjeiiffcn  föiibtc,  ncme  er  ni(^t  eine  ©djiiffel  üott  bajn. 

N]  fc§el)ben  ha^  lafter  unb  perfon.  Peccatum  arguere  debeo,  sed  personam 
diligere.  Haec  est  vera  charitas,  bie  fiel)  ni(^t  left  ercjuruen.  Man  tan  t)r 
§0  öil  fi$al!f)et)t  nid^t  iijun,  fie  Iet)bet  inel)r.  S)en  Inem  id)  öon  Ijercjen  nic^t 
fe^nbt  bl)n,  bcm  tan  iä)  Ijorfe^en':  non  video  peccatum  illius,  .sed  uecessitatem. 

20  äßgj  i)Qg  liblel)n  nic^t  lernet,  ille  non  erit  Christianus  neque  poterit  orare. 
2)en  er  tnupt§-  l)n  el)nanbcr.  6l)  fol  iä)§  ben  al§  tion  t)t)m  leljben?  E|esponde: 
bU)  folft  nichts  lel)ben,  tu  debes  cum  eorripere  et  tarnen  illum  diligere  in 
necessitate,  e.K  summa  charitate  Uli  benefacere.  303iberumb  untb  ber  untugent 
tt)t)lLlen  bljn  id^  Ijm  fpt)nnen  feljnbt,  propter  personam  diligo.     ®a§  tan  ^a^ 

25  unb   net)bt^Qrbt'   nic^t.     Non  benefacit  neque  proximo   neqne  iuimico.     SBen 

16  Peccatum  est  odiendum  persona  diligenda  ro  r  21  Occupacio  an  omnia  debeamus 
ferro  ro  r  23  Charitas  odit  et  diligit  ro  r  23124  Sffiibeiumfi  bis  diligo  uiit  ro  24  unlen 
am  Seitenrande  steht  Cliaritas  plus  exercetur  in  paciendo  quam  in  benefaciendo  ro  25  3Je^M= 
^orbt  ro  r 

')  Dotfeljen  =  'übersehen,  so  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  12,  355, 28  (wie  berljöten  =  'über- 
hören' Unsre  Ausg.  Bd.  34,  336,  lOjll  S.  342,  2).  ^)  =  knüpft  es.  ')  nel)btf)arbt  rgl. 
oben  S.  448. 


44G  ^tebigten  be?  3nt)te?  15B1. 

K]  adversario  übel  g'^et,  ridct  in  corde.  Ncmiui  est  guuftig,  Jribber  freunbe  noc^ 
fetnbc,  et  hoc  osteudit,  bn§  er  ntc^t  ba  311  t^ut.  ®a  gegen  ift  bie  liebe,  bem 
freunbe  '^ilfftv  an  untevio§,  Inimico  bergibts,  ftrafftö  et  niliil  mali  gunt,  sed 
onine  bonum.    S^ic  djviftlicf)  tiigcnt  fol  freffttg  imb  lemljten  imtev  (?f)riften, 

<||iianqiiaui  nidjt  fo  abgljct,  non  iuvenies  doimiiu,    platcam  K.  alioqiii  lliuften    •'' 
toir  ben  tejt  au§  tt)lgen,   Sed  e§  ftoft  fid^   ubique,  qnia   ibi  Satan,    mnndiis, 
caro  est.     Ideo  oB  ioit  un§  ein  ttjcnig  mit  ein  anbev  bcljffen,  tamcn  non 
joüen   neiben.     Interdum   dens   beljffct   jungen  et   illa   mu§   leiben.     Item 
qiiandoquc  teil  fii^  einer  Iraloen  unb  ftoft  fii^  in§  äuge,  et  tarnen  non  libenter 
facit.     Sic  in  corpore  quandoque  ein  glib  ba§  anber  ftoft  et  qiiando  emittit  lo 
ercpitnm,  et  nasus  ntu§  |)atien|  ^aBcn.    Et  tarnen  fol  bic  ftvaff  bleiben,  toil 
er  fic^  beffern,  ift  gut.    lam  dat  rationem,  nimpt  für  fitf)  bie  art  ber  liebe, 
i.Hüv.  13,  T.sqnam  Paulus  plurib[us  1.  Cor.  13.  explicat  jc.    @§  ift  ein  f|ein  binglein  untb 
bic  lieb  k.     S)a§  l^eift  '^ie  Sanct  5petcr:  omnia  treget  liebe.  Et  locus  est 
€vt.  111,12  suniptus  ex  Salo[mone.    9}eib^Qrt^  erlretft  Jobber,  chairitas  3C.  iDen  ^Q§  unb   '•• 
neib  in  corde  fteät,  quaerit,  ba§  er  ein  ungl|U(f  unb  Jobber  anrichte  vel  in 

^l4  ift  liis  fot  mit  4  nach  trefftig  nleld  jein  sp  nach  unter  steht  ben  sp  8  nach 
ieljfjel  steht,  bie  sp  über  illa  slelä  liiigua  sp  10  nach  quando  steht  veriter  sp  12  Natura 
caritatis  sj)  r         13  bin9tein(§>       1  Cor.  13.  s^j  r         H  prouer.  \(i.  sp  r 

')  9lcib^art  vgl.  oben  S.  445. 

N]  er  ben  fet)nbt  l)m  leffel  fonbe  ertrentfen  jc.  si  ei  male  evenerit,  ridet,  mnlto 

minus  iili  benefacere  potest,   sed  omnia  male  interpretatur.     Huic  opponitur 

eharitas.     Haec  personae  favet,  peccato  coutrariatur.    Sa»  ift  e^n  6^liftli(i)e 

tugent.    Iber  e§  lütjrbt  nii^t  ^o  retjn  äugeljen.     Quilibet  in  domo  sua  et  an 

platea  videbit  iram.     6§  tan  m(^t  muglid)  fel^n.     (?■§  ftoft  fic^,  quia  adest 

sathan,  caro  et  mundus.   9Joc^  foEen  loljr  bem  tcuffel  nic^t  räum  geben,  ba§ 

h)^r   e^nanber   uneljnen.     53tu§   hoä)  bie   junge  let)ben,    ba§   fie  bie   jcene 

unlt)t)Hig  bei)ffen  unb  bie  finger  bQ§  ouge  ftoffen,  et  tarnen  non  libenter  facit 

et    uulla   est    membrorum    discordia.     Ita    fit   inter  Christianos.     ©ie   füllen   ss 

i.wvi4,8t)orgut  "falben.    'Sic  liebe  bedt  ber  ^unben  menge.'   2)a§  ift  bie  urfod^. 

i.sor.  13,7.5  2)0  nimt)t  er  bie  ort  ber  libe,  sicut  habemus  1.  Chor.  13.  'S)ie  libe  tregt  altcv', 

'e^ffert  nic^t' K.    S)a§  '^el}ft  ^ie  ©.  5Petru§:  'operit  multitndinem  peccatorum.'' 

epr.  10, 12EX  Salomone   sumptum.     'Odium  susei|tat  rix[as.'     9}et)btl)arbt  rid^t  Ijabber 

an,  Sibe  bedit  jtti.     Nam  ubi  est  odium,  bo  folgen  gifftige,   bo^e  loort^  ^ 
:^inber   eignen   obbcr   unter  ougen.    ^fitnder^   i\a^  fibet   nicl;t   loet)ttber   am 

18  Huic  (est)  20  lu  inuiblo  nun  possiimus  uiuere  abs(|ue  iia  seil  est  remittendum  ro  r 
23  über  ajlu6  steht  A  siraili  ro  fie  über  (t)^n)  Membra  a  membiis  paciuntur  multomagis 
Cbristiani  ro  r  26  über  ^albtn  steht  n^emen  sp  28  nach  nic^t  steht  sicut  ibi  in  textu 

liabcs  sp        30  Odium  suscitat  lixas  Cbaritas  operit  multitud^inem  peccatorum  ro  r 

')  Suiitfc^  fjofe  ^4cse  ii'onisclie  Verivendung  des  Titels  hei  Luther  sehr  häufig;  vgl. 
DWtb.4,2  Sp.  2401  unter  S,  wo  zahlreiche  Beispiele  aus  Luther.  Vgl.  dazu  noch  Unsre 
Ausg.  Bd.  30, 106, 19;  S.  107, 8;  oben  S.  334,  2;  S.  359. 


9lt.  46  [21.  ÜJJail.  447 

R]  dorsum  obloqiiitur  vol  in  facieni ,  marfjt  uneini(!|cit  itiib  vidjt  f)abbev  unb 
,^orn  an,  quia  vidct  auff  bie  leiitc,  fo  loeibt  fte  fco-S  ftnb  3C.  Et  germanice 
(licitiir:  \ä)  meine,  bu  fjaft  i)()m  fiinberu^  3c.  Sic:  hie  T)ot  mir  ein  girofd^en 
fieftolcn,  l^üt  fo  Don  miv  gejagt,  ba  mit  gt)et  er  nm6.    Et  cor  ift  cr6,ittevt 

5  et  niliil  videt  aliud  et  cog|itat,  h)ie  er  fid)  Uiottc  rccfjen,  liegen,  triegen  et 
vellet,  ut  quisquc  eis  fcinb  toevc,  bu  boftcic^t.  Xa  gegen  ift  bie  tiieBe  ein 
föftlicf)  bing,  becfet  aUc  Sunbc  Jtü.  Et  ut  Pet|ru8:  'multitudinenr  jc.  ©0 
öiel  nur  potest  gefd^ef)en,  ipsa  operit  i.  e.  condouat,  Hcrtregt.  Nou  facit  ut 
Dieibljart^:   »nie   bev  miv   leib  getfjan  t)att  jc.  sed  lacit,   quasi    non   audierit, 

to  (eft  ficfj  nidjt  eiB|ittern,  nou  ideo  iiomiui  fcinb,  uou  IjeBt  ein  jamer  an,  nou 
fud§t  rai^,  Sed  dicit:  tiekr  fciruber,  bo§  ift  unred^t,  ftell§  abe.  Si  n<>n,  inil 
bir  brumb  fein  nngiluiJ  lounfc^cn.  Ergo  Iiiebe  f)at  bie  art,  quod  tegit  ac. 
i.  e.  lüo  Icutc  fiel)  ein  anber  finb,  ba  finb  funbe,  ut  man  unb  IreiB.  Et  patcr 
uosler  fatetur,  servus  tt)Ut  ni(^t,    quod   vult   dominus  Et  domina.     ^ä)  lieg 

i-'  bic  firah)  ein  gut '  k.  ^ä)  \v\U  nii^t  üon  bir  leiben,  far  f)in.  Si  non  invenis 
defeetiuu,  tum  luoüen  luir  bcn  Tcxtum  auS  fi^arren  3c.  6l)  ^et  ijliens  tneib 
gcnomen,  man,  icberman  ioil  fct)en,  Iro  bev  fd)uc(j  tvugtt.*    ©ö  t)eift:  'Dergib 

3  nach  ^^It  steht  t)nn  sj>  6  eis  <■  in  ci  quam  ipse  odit  sp  7  »ach  Pef|ius  steht 
inqiiit  sj)  Caritas  operit  multitudinem  i)eccatoruin  sj}  r  8  ut  (et)  Will  uou  (2.)  bis 
xaät  «iit  10  (t)citt  13  tuo  bis  funbe  mit  16  nach  l^et  steht  id^  sp  IT  nach  Wo  steht 
tj^n  «/)       nach  »crfiifi  steht  6n§  sp 

')  bii  I)aft  Q^m  [t)nn]  Ijinbetn  crfj.  gcic'^cn  (vqh  unten  Z.  iSjld)  auch  Unxrc  Ausg. 
Bd.  30,  S2,  7;  S.  83,  18;  vgl.  Thiele  Nr.  2'.io.  ^)  9kib^ort  rgl.  oben  S.  145.  'j  erg.  ^a^x 
\)a\>en  vgl.  oben  S.  SO,  1  (ivo  Weiteres  rerimrU);  auch  Umre  Ausg.  Bd.  0,  4i>ii,  9;  Bd.  8, 
30n,  20;    10,  240,4.         «)  m  bei-  jc^u^  tvugft  vgl.  Thiele  Nr.  237. 

N]Tnenfd^en,  ben  ba§  6o^e  ift,  sicut  proverLbium:  h'm  f]aft  mljr  f)t)nten  et)n 
gefef)en.     Ita  odium  tautum  mala  et   iniuriam  videt,   ml)t    bcm    gc^et   er    tjxn 

20  et  ita  cor  inflatur  in  hominem,  luie  er  fic^  on  ^m  t)evgvct)ff e ,  btn  fd^alf, 
3?oftnic[jt,  Mihi  lioc.  Contra  hanc  iuvidiam  est  Charitas,  bic  becEt  jU).  6§ 
tonnen  feo  Dil  ^unben  nidjt  gefc^e^en,  fie  Devtvedt»,  bedt»  mib  fd;iv)et)gt,  fie 
f^ut,  al§  i)ü  fie»  nic^t  geljort,  öevgiöt  e§  gerne,  non  irnscitur,  sed  remittit 
])eniteuti.    Sie  machet  tet)n  (jabber,   fo   ba»  ^etru»  fagt,   ba§  fie  bie  ^unbe 

25  jubedt.  Nam  ubi  sunt  homiues,  bo  fljnbt  ^unbc.  Vir,  raulier,  servus, 
ancilla  jc.  non  possunt  esse  iuter  se  sine  peccato.  So  ^e6t  fic§  ben  el)n 
Urlaub  unb  üorfj)re(^en.  ^m  n^amen  gote»  gelje  jum  anbevn  l)evn  unb  fvatu: 
si  uou  iuveueris  eos  homiues,  tunc  indica  mihi,  ^o  lDt)l  ic^  hen  tejt  au^= 
!rac3en.     Summa:   @§  tttjrbt  ni(^t§  brauS.     Stu  Inirft  leutf)e  fl)nben,   qui 

30  contra  te  sunt.    SBed^fel,  toie  bu  tnljlft,  si  tu  ancilla  et  servus  omnes  dominos 

18  nach  proverLbium  stellt  diciraus  21  nach  hoc  steht  bw  Ijoft  boS  unb  biß  get^an  .«y) 
S^-^abbet  (2)aä  bie)  26127  unten  am  Seitenrande  steht  3n  ber  luett  {on§  nic^t  Onetcjotnet 

3U9e'^en,    sed    oportet    ut    reniittamus   ro  Charitas    operit    uuiltitudiuem    peceatoruni    ro 

29  lu  mundo  oportet  uos  cum  hominihLUS  iiiuere  ro  r 


448  '^5tebigten  bc§  3nt)W§  1531. 

K]  unfcv'  jc.     Inveuies  liomines,  bie  t^uii,  ha§  biv  nic^t  gefeit  unb  iüe(^fel§, 
löie  bii  lüilt,  tarnen  qiianiloq[ue  ancl|ic's,  quod  displicebit,  nim6  tnelc^e  gaffen 
unb  nad^Bav,  ben  bu  loilt,  tum  dicemus,  quod  s[piritus  s|auctiis  uon  intelligat, 
(|iiid  imindus.     S§  tjeift:  'Datev  unfer'  3C.  'unfer  fdöulb.'     Si  Cliristianus  es, 
lial>|el)is  hoinines,  qiii  eiimt  tili  ik'l)|itore.s,  sed  tarnen  ideo  non  ju  bvirf)  topff    s 
unb  !anbel,  Betoeife  3C.  bie  I|iebe  est  ein  funbe  tecferin,  öergefievin ,  toev  bie 
fünft  nii^t  tan,   nescit,   quid  liebe  et  ne.«cit  orare.     Si  vero  oratio  8ic  stat: 
Is  nie  f)at  gef (polten,  3ie,  I|iebcv   l)crv,   bevgib  Ij^w».    Ego  condonavi  iioc 
oulpae  proximo  et  tu  coudona.    Si  vero:  Is  laesit,  cog|itabo,  ut  ei  etiam  ein 
fd()ali!eit  tljue,  ba  lüirb  !ein  gebet  Happen  ^  i.  e.  bie  liebe  ric^t  fo  t)iel  au§  ut  lo 
reniis[sio    peccatoruni   i.  e.  volo   deum   dii|igere,   tum    reraittet    iiiiiii    peccata. 
S)er  fpxuc^  ift  foftlic^  unb  laffe  bl|eiben  gegen  ben  leuten.    (Segen  @ott  est. 
alius    peccatoi-um    portator,    Christus,    bein    funbe    et    aliorum    defectus    fol 
eliiaritas  tragen,  triv  unternanbev  foücn  einer  ben  anbevn  tragen  unb  öerfunet 
toerben,  ut  Christus  nos  recoiiciliat  patri.  is 


4  C'liristianus  über  (habes)  ß  bie  iis  BcrgeSctin  tint  10  Deprauatio  liuiiis  sen- 

tenciae.  sp  r  11  nach   peccatoiiim  stellt   consequntur  sp  12  nach   taffe  stellt  tj^n  sp 

13  über  portator  steht  tector  sp 

')  Vgl  nnkn  Z.  22. 

N]  elegeris,  invenies  homines,  bie  jtü  jce^tten  m^t  bt)r  ftucjen^  lüerben.  Ser 
:^l eilige  gteift  fjat§  tool  gefe^en.  @§  ^eljft  ha§  öater  unfer:  'Un|er  fi^ulbiger.' 
Si  vis  esse  iiorao,  habebis  ©c^ulbiger,  sed  non  debes  vindicare,  sed  remitiere. 
Quia  charitas  ^ft  et)ne  §unbe  betferin,  §unbe  fc^entfer^n.  lila  deinde  potest 
vere  orare.  Si  odium  aderit,  nulla  erit  oracio,  sed  charitas :  O  domine,  iile  et  20 
ille  maleficit  mihi,  ei  remisi  et  tu  remitte.  Si  autem  venires:  Ego  me 
vindieabo,  tu,  domine,  remitte,  iaS  tiapt  nid^t.^  Papistae  hunc  articuhim 
de  charitate  erga  deum  posuerunt,  quasi  ex  opere  hoc  habeamus  remissionera 
peecatorum.  3)a§  ift  nic^t.  PtjriftU'S  ift  met)n  §unbe  trager,  nos  autem 
Rotten  et)ner  ben  anbern  öertragen  unb  üerfunet  Irerben,  ftiie  loljr  öon  got  25 
tjerfonet  ft)nb.  Valeant  Papistae,  bie  ^n  bifem  fprui^  {)aben  et}gene  Oorgcbung 
ber  §unbe  unb  berbinft  gerncmet:  scilicet  si  ipsi  deum  diligereut,  tunc 
operirentur  corum  peccata.     Loquitur  hie  de  ciiaritate  erga  proximum. 


17  Debitorib[US  nostris  ro  19J20  3ift  bis  vero  unt  ro  22  nach  remitte  steht 

mihi  sp  23  posuerunt  erg  zu   expusueruut  ro        Contra  Zopliistas  ro  r  24  (et)  nos 

26  über  ^n  steht  m^t 

1)  =  zusammenstoßen ,    aneinander-  geraten,   von  streitenden    Bücken   vgl.  Vilmar, 
M.  S.  407.  2)  S)ag  Uapt  nidjt  vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  17,  306, 27;  Bd.  33, 676  zu  S.  14, 21; 

Thiele  Nr.  430;  Wander  2,  1366,  T  5f at  floppt  nid). 


9lt.  47  [27.  Tlai].  449 

47.  27.  aJlai  1531. 

^rcbigt  nm  ^^fingftfoiinalicnb. 

R]  lu   vigilia  Penthecoste.s. 

Adest  fcstiim  penthe[costes,  in  quo  .solet  jjracdicari  de  articiilo  fidei 
nostrac,  qui  dicitur:  Credo  in  s(j)iritnni  .sanctuni,  quod  ein  g|VO§  l'eid)§  fcft 
ift  unb  ^O^ev  articnlus.     Historiam   looEcit    \mx    ]paxm  u.sq[ue  in  cra.stinum. 

'-  6§  ift  lüol  tuevb  unb  biüic^,  quod  isti  art[iculi  divisi  in  festa,  ut  beutltd^ 
geprebigt  Serben  et  honiine.s  intelligant,  öevftfjCtT,  q[nanquam  etiam  dicendnm, 
quid  iutra  Ascensionem  hocq[uc  fesLtum  factum,  ut  bie  evtüelung  Mattli[iao. 
Oraraus  in  Synib[olo:  Surrexit  a  mortuis,  ascendit  jc.  sedct.  Nos  experiniur 
i(Uotidie,  (|uani  omne.s  sciaut  loqui  istfTverba,  unb  Icft  fi(f)  buncEen,  quod  sit 

1»  Clu'istianus.    ?(6er  h3a§  bran  glegen  fei),  6eb|encfen  t)i)t  toenig,  q|uanquam 

gratia,  quod  ista  verba  iu  Ciu-istianitate  manserint,  quod  literac  cantatae  et 
dictae.  Vos  aud[istis  autem,  quod  Christus  res[urrexit  a  mort[uis  et  sed[et 
a  dext[era  patris,  (juod  haec  res[urrectio  a  mortuis  fei)  nid§t  fo  ein  gcting 
bing,  ut,  si  aliquis  mortuus  exuscit|etur,  ut  Iiazaru.s,  et  ab  aliis  S|anctis 
•^  excitati  mortui,   quia  oportet  max|ime  discernamus  res|urrectionem  Christi  a 


2  (Resurrexit  A  mortuis)  sp  r  3  qiii  c  aux  quac         quod  (est)  (!  inteUigant 

c  in  discant  sp         7  iiher  intra  steht  post  sp       nach  Ascensionem  steht  domini  sp         9  nach 
unb  steht  quisquc  sp  14  bing  üher  13  gering       über  Lazarns  sieht  a  Christo  sj)       Resur- 

rexit a  mortui.s  sp  r 

N]  AD  PENTECÜSTIS  FESTUM. 

In    vigilia. 
Adest  fostum    pcntecostcs,  in   quo   artieukis    fidei:  'Credo   in  .spiritum 
s|anrtuni'  praedicatur  }c.  tüclc^g  ift  cljn  rel)cf)e§,  groffe»  fcft  unb  artidel,  de 

20  (juo  multa  dieendn.  Diffcremus  historiam  ad  erastinum.  Digniss[ime  et 
merito  articuli  fidei  in  singula  festa  ordinarentur.  Multa  haberemus  prae- 
dioaro,  quao  contigerunt  inter  festum  Ascensionis  et  hoc  festnm,  ,sed  ne 
iniuria  fiat  magna,  Nos  consummemus  pro  uol^is  hunc  articulum.  S)ei'  uff= 
geffaren,   ficjct  juv  re(^ten.     Scitis,  quod  omnes  de  istis  verbis  multa 

25  loqui  possemns  praeceptores  eorura  JC.  Tamen  nihil  fere  intelligunt.  911^0 
^at  man»  noc^  bem  6u(f)fta'6cn  gefungen  unb  geleffen.  AudistLs,  quod  Christus 
resurrex[it,  ascendit  JC.  ad  dexteram.  S)a§  ufffte^cn  non  est  parva  res  .sicut 
Lazari  resuscitacio.    5)lan  ntu^  lt)el)t  untevfc^e^ben  bie  uffcrft%e^ung  Lassari 


16\n  ro            21  articulos  22  inter  festum  sp  über  (....)             23  Nos  (sum) 

2i  über  omnes  steht  nos  sp         25  loqui  possemns  c  ans  loquemur        jjraeceptores  eorura  jC. 

c  in  et  quasi  magistri  illorura  sp  26  ^ot{§)        buc^ftaben  (ttibci:)           2TI28  Resur[reccio 
Christi  ro  r 

Sutfierä  Sßetle.   XXXIV  29 


450  iPtebigtcn  bc§  3n!)rc§  1531. 

R]  niortuis  ab  omnium  aliorum  hominura.  Ita  ein  onbcv  bitig,  qiiando  dicitur 
de  ascensioiie  istius  personae,  quam  Enoch  et  Eliae,  Ita  quod  is  sedet  ad 
dexte[raiii  patris  OQinip|otentis,  quam  potentia  omnium  ang|elo[rum.  Nam 
ubi  Laz|aras  resuscitatus  a  mort[uis,  iavx  tx  oKcin.  ßfjriftuS  abev  mu§  gar 
mit  fic^  Btingcn.  Ideo  sua  rcsiurrcctio  tain  magna,  ut  totus  mundus  non  5 
apprehendat  Nam  'ijüt  'P3Cätt)a'n  omuia,  mortem  k.  q|uic(iuid  liabet  iste 
Christus,  g^ct  aU  mit  ^I)m  er  ou§,  et  resurgit  totus  mundus  unb  ni(^t  ein 
^ax  3C.  Et  ju  le^fte,  ut  etiam  inimici  eins  unb  bie  2!|eufel  ex  inferis  et 
impii,  qui  eum  cracif|ixerimt,  muffcn  nufferftt^eljen.  Ideo  ascensio  ift  g|ro§ 
3U  l^alten,  quasi  omuia  sepulcli|ra  finb  Ie"^r,  unb  bie  "^ette  ba  ju,  etiam  10 
omuia  resurrexerint,  quia  istam  persouam  h)il  er  gro§  ge'^altcn  tjn'öen  cum 
Omnibus  suis  operib[us.  Et  praecedunt  creat|urae,  omuia  ex  terra  egred|iuntur 
quotannis,  omnes  f|ructus.  Si  intueris,  ift  ein  lauter  attfferftct)Ung  de  mortuis. 
In  terra  non  vides  '^alm,  non  f^ructum  !irt§\  sed  ftedt  aUS  l)nn  bcr  erben, 
Granum,  Tandem,  ioed^ft  ex  grano  ein  f(^on  tjalm.  Sic  ex  Hat  ein  ap\\d,  is 
ba§  ift  eitel  resurreetio  ex  mortuis,  uon  fit  ein  ilut^,  ^alm.     Sic  ver   est 

1  nach  hominum  steht  resuscitatione  sp  2   Adscendit  ad  coelos  sj)  r         5  ttingcn 

über  4  gar         Setlet  ad  dexteram  patris  s})  r  6  ^Ot  üher  Nam           9  über  ascensio  steht 

resui'[rectio  sj)         10  über  letfX  steht  vacua  sp  12J13  Ex  creaturis  cognoscitur  resurreetio  sp  r 
13  über  de  steht  ex  sp         16  Ver  sp  r 

')  =  Kirselie.  ■")  =  Blüte. 

N]  et  aliorum  a  Christi.  Ita  eciam  ascensio  Cliristi  ab  aliorum  ut  Eliae  et 
Enoch  patriarchae.  S)a§  ift  öil  anber§:  qui  est  omnipotens  et  sedet  ad 
dex[terara  patris.  S)en  bo  Lasarus  resurrexit,  solus  venit.  Christus  resurgens 
omnes  secum  accepit,  et  tam  magna  resurreccio,  quam  totus  mundus  non  20 
potest:  accepit  secum  peccatum,  mortem  et  sathanam.  S)a§  ift  e^n  generale, 
non  speciale.  5)tt)t  ber  perfon  mu|  al§  erau^.  Ita  ut  eciam  omnes  hostes, 
demones  et  impii  resurgant  et  prodeant.  Ita  ut  videamus  ob  oculos  Omnes 
mortuos  viverc,  eciam  morituros  non  morituros.  S)en  e§  ligt  un^  mec^tig 
öil  an  bi^er  perfon,  multis  miraculis  coufirmatum.  Nemo  secundum  racionem  25 
potest  capere.  Ita  si  annuatim  fruges  videmus  crescere  et  arbores  pallulare  ^, 
S)a§  ift  nichts  onber§  ben  et)ne  ufferfte'^ung  ber  tobten.  Quis  ex  grano  posset 
tauta  sperare,  quae  ex  terra  proveniunt?  bo  ift  bie  gancje  ttelt  mt)t  bem 
fummer  ei^ne  ufferft^eljung  ber  creaturen,  quae  annuatim  surgunt.  9l6er  bo§ 
ft)nbt  tvtjX  getoon^e^t,  non  curamus  tanta  testimonia  de  Christi  resurreccione.  30 

17   nach  Christi  (1.)  steht   resur^recciono  sp        20  unten  am  Seitenrande  steht   Vsus 
Re3ur[receionis  Christi  quam  miiltum  differat  a  resurreccione  aliorum  ro  21  über  potest 

steht  capere         25  multis  (per  mul)         26127  Omnes  creature  uerno  tempore  florentes  testi- 
monium  resurtreccionis  Christi  ro  r 

•)  So  deutlich  in  der  Handschrift;  [wohl  verlesen  oder  verschrieben  für  pullulare 
'sprossen'.    O.  B.] 


•Jlx.  47  [27.  Tlai].  451 

R]  resur[rectio  mor[tiiorum  totiiis  raiindi,  qiii  resur[git  singulis  a  inort|iiis. 
Cum  vero  uos  assiieti  simus,  non  iniraraur,  sed  putauius,  e§  niuffc  \o  fcl)en, 
et  tarnen  mera  testimonia  et  sigua  resurrcctionis.  fSiciit  iain  er  0115  fpriiiflt 
!orn,  Iau6c,  gra§,  sie  nos  in  extremo  die.    @§  foft  l)f)n  fein  iuu()c,  (juod  fo 

5  niancfjcilcl)  freutev,  blcttcv,  ^alnt  jc.  ^m  ijalhm  jar  muudus  omnino  ift 
gefleibet  alitcr.  Ideo  ista  resiirreclio  giUt  toti  numdo,  oninibus  iierbis  et 
creat[uris.  Nani  qnod  arb[ores  liabcnt  f(f;on  fvudjt,  bic  ftnb  QU  tob  QCgeu 
ben  frild^ten  in  ext|remo  die.  Ut  ista  v|ita  est  mors  erga  istam  futuram. 
Ii)i  non  fo  biiiirfcl  glniiBen  unb  fd^tnad^  5  ftjnn.    Sic  otiam  sol  T"«""  fd)oner 

">  leuchten  et  onines  ereat[urac  pulcliriorcs  jc.  boS  ein  ouge  tan  fcI)Clt  ab 
occid|cnte  ad  orientem  et  auris  jc.  et  nnnni  corpus  tan  mef)V  tf)Un  2C.  Ut 
cog|itemiis  resnr|rectionem  mort|norum  iam  factam,  uisi  quod  uondum  est 
revelata.  Sic  ctiani  iste  arti[ciilus,  quod  sedet  ad  dext[eram,  fol  aucfj  nicf)t 
fo  enge  gcfipannen  fcinS  ut  tantum  isti  personae  gelte.    Non  sie  ascendit  ut 

15  Enocli,   Elia   et  ouuiia  t)ei"unber  gelaffen,   Sed  ascendit,   ha%   ev§  omnia  mit 

fid^  nintpt  et  niiiil  post  se  relinquat,  ut  scriptum:  'Captivam  duxit'  jc.    Non  W  68,19 
solum  ascendit.     Qui  erant  isti  captivi?  nos  homincs  praesertim,  bie  ^at  CV 


1  nach   singulis   steht   annis  sp  über   morljuis  steht   econtra  autumnus    liyems  sp 

3  Testilmonium  rcsur[i'ect!onis  sp  r  4j6  mirabilis[sima  res  poma  quao  iam  matura  sunt 

ante  diniiilium  .niinum  reoondita  fuernnt  in  inia  radice  ac.  sp  r  8  nach  v|ita  steht  praesens  sjy 
9  nach  ■av.'b  steht  \o  sp  nach  1"'^^  steht  Khh  sp  OjlO  Sol  7 '^'''s  pnidu-icj.  s;)  r  10  nach 
creat|nrae   steht   eruiit  sp  12ll4   Ascendit   ad   cocios    (Sedet  ad    dexteram   patris)   sp  r 

15  nach  .Sed  steht  sie  sp  über  omnia  steht  att§  sp  Enocli  Elia  sjJ  r  16  nach  scriptum 
sieht  Ascendisti  in  altum  sj)       ps.  68.  sp  r 

')  fo  enge  gejpannen  (vgl.  unten  Z.  25/26)  aehr  lUinfig  Im  Lutlier,  z.  B.  ünsre  Ausg. 
Bd.  6,  203,  IS;  12,  534,  30;  S.  556,  IT;  S.  666,  8;  Bd.  14,  277,  8;  16,  441,  22. 

N]  TJen  nl^O  ntu|  feljn,  sieut  omnis  creatura  resurgit,  nos  resurgcmus.  ?I6er 
bO'S  tonnen  tVcjx  nicf;t  au^red^en,  quae  sunt  naturalia,  quac  tarnen  somper  et 

20  annuatim  continguiit.  Ita  non  considerabinius  Christi  resurreccionem.  S)cn 
bt^e  nffevftc[)ung  bijcr  6veatnren  ift  nid)t§  et  est  quasi  mors  respectu  nostrac 
rcsurreccionis.  2)o  tütjxbt  fic§§  onberli  vegen.  Alii  erimus  homines,  quam 
nunc  sumus,  sicut  sol  et  omnes  creaturae.  2)o  iDljrbt  ct)n  ouge  §0  fd^atff 
fe^en  unb  ore  ^oven  ab  Oriente  ad  oecidentem.    S)a§  muffen  Ir^r  gleuben  et 

25  credoiv,  ba«  olfjo  fei),  osto,  quod  non  apparcat.    Ita  |o'Hen  tnt)r§  niil)t  %o 
enge  gefpannen,   Sa»  ev  ficjt  jtor  rechten  be§  öatcr».    @v  ^aU  nic^t  f)l)nber 
fid^  gelaffen  sicut  Elias,  Enoch,   sed  omnia  accopit  secum,  sicut:  'Captivam !B(.g8,i9 
duxit.'   6r  ift  nid^t  aUeljne.    6r  f)at  bie  gefangnen  creaturen,  Nos,  nos  mt)t 

18  resurgit  (Ita  Christus)         19  N.itur.ilia  non  agnoscimus  multo  minus  spiritualia  m  r 
21-  nostrae  über   (iudicij  extremi)  23  nach   creaturae  steht  alle  erunt  S2>  24  vor  ort 

steht  cljn  sp  nach  ote  steht  go  toe^t  sp  27128  Ascend^it  in  altum  captiuam  duxit  capti^ui- 
tafem  ro  r        28  über  Nos  nos  stellt  93n§  tin§ 

29* 


452 


«Ptcbigtcn  be?  ^a^xei  1531. 


R]  mit  fic^  genommen,  et  non  solum  nos,  sed  totam  Crea[turam,  ut  P|au[lus 
9)0111.8, 22  ad  Ko.  8.  bie  fi(^  t|t  cngftiglirf)  fetjenet  mit  un§  et  lib|enter  vellet,  ut  reve- 
l|aretur  k.  er  l)at  fie  fd^on  mit  fic^  gejogen.  Sie  foüen  l)imelij(|  trerben  et 
non,  sicut  iara  suut.  Nos  foEen  lebig  toerben,  nihil  sciemus  de  morte,  de 
vinculo,  gefengini^,  2|eufel  et  lege:  omnia  ba  ^in.  Istud  etiam  disceudum,  5 
quod  iam  sie  sit,  sed  nondimi  revelatum.  Sic  jum  brüten,  quod  sedet. 
S)a§  jol  auc^  nic^t  fo  fein,  ut  cog|itenuis  eum  solum  sedere  broten.  Sed 
e))i).2,  cP|au[lns  inquit  Ephe.  2.  ba»  er  nn§  mit  fic^  aufferJUCdet  k.  'Consedere  feeit', 
(|uod  per  eius  auf  fort,  foI|Ien  nic§t  mt)er  toiffen,  quod  liab|eamus  Sat[anam, 
mortem,  ^eEe,  quod  sit  rota,  golgen  ?C.  sed  omnia  captiva  ducta.  Sic  etiam  10 
nos  mit  fid^  gefegt  t)nn  ein  f)imelifc^  regiment  unb  toefen.  Sic  credo,  quod 
Qufferftanben  ift  jc.  tnen»  raic^  nic^t  mit  Betreffe,  quid  opus,  ut  crederem? 
Cum  vero  iubeat  praedicari  et  credi,  ideo  fol  toir  mit  unb  fc^on  mit  fein. 
S)a  ift  fünft,  ut  credatur.  Hoc  facit  Spiritus  sanctus  per  praedicationem  et 
illuminationem.  Sedet  ad  dex[teram  3C.  ut  rae  exer[ceam  in  his  art|iculis.  is 
Si  resiur[rexit,  ergo  omnes  resur|reximus,  mit  gefaren  unb  fi|en  jur  rechten  2C. 
nisi  habet  f ortet)!,  quod  sedet  ad  jc.  et  primogenitus,  ba  toerben  toir  nic^t 
fein,  quanquam  cum  eo  regnabimus  in  coelo.    Cog|itet  ergo  Chrlstiauus  nihil 

2  Ro.  8.  sp  r  213  nach  reveliaretur  sfelit  redemptio  sp  4  nach  non  steht  manore  sp 
(Eph.  2.)  sp  r         <i  Sedet  ad  dexteram  dei  patris  sp  r         S  inquit  über  (Ipse)  '     Eplic.  2.  sp  r 

in  nach  sit  steht  amplins  S]>  11J12  Sic  bis  crederem  unt  13  nach  fc^on  steht  i^t  sp 

Fides  sp  r  16  nach  res|ur[rcxit  steht  ipse  sp        vor  mit  steht  ftnb  sp  17  nach  nisi 

steht  quod  sji       nach  Iiabet  steht  ein  sp       nach  primogenitus  steht  ex  mort[ui3  sp       ba  mit 

sodet  durch  Strich  verb         18  praerogatiua  Cluisti  sj)  r 


N]  fic^  genommen,  Immo  totam  creaturam,  quae  suspirat  et  gemit  redempcionem 
q.  d.  @§  mu^  al[e§  ]^^mlif(^  ioerben,  nid^t  |o  Betlif c^  ^  unb  eßenbc  feljn.   Ibi  so 
consciencia  non  sentit  peccatum,  legem  et  sathanam,   quae   adhuc  sentimus: 
ab  illis  liberanuu-.    £)q§  follen  ItJ^r  lernen,  ba§  getoi^lid^  al^o  ift,  aber  no(i^ 
nid^t   offenbart.     Nam    sicut   non   debemus    putare   Christum    solum   sedere, 
'ipi).  2, 6sed  Paulus  dicit:   Ibi  resuscitavit  nos   et  consedere  fecit,   @r  ^at  un§  m^t 
^inouff  genommen  unb  fet)nen  fegen  geBen,   Ita  ut  non  sciamus  amplins,  2s 
ha'ö  ber  teuffei  e^ne  ^eße,  ber  Bender  rabt  t|a6e.     @§  ift  toeg,  §unber  er  f|ot 
un§  m^t  genommen  ^inauff.    Quia  credimus  nos  cum  resurrexisse  et  asceu- 
disse,   Et  ideo  credemus,  quia  nostri  caussa  factum.     2ßl)r  foUen  ml)t  unb 
§ol  geret)bt^  mt)tte  gefc^e'^en  fein.    Ita  discamus  hunc  art[iculura,  ba»  er  ift 
uff,  uffgefaren,  haä  er  alB  ml)t  fic^  ^at.    Ergo  si  ipse  est  mortuus,  resus|ci-  30 
tatus  et  ascendit,  ©30  feinbt  tt)l)r  aü  m^t  ^m  geftorBen,  oufferftionben  unb 
ouff gefaren   fet)n,    Nisi    quod   ipse    sit    primogenitus    prae    multis    fratribus. 

20  Cliristus  ascendens  omnia  secum  accepit  ro  r        26  nach  ift  steht  otteS  sp 
')  bettift^  mich  sonst  bei  Luther,  z.  B.  Porichs  Slg.  Bd.  3',  193.        '')  gexe^bt  vgl.  oben 
S.  360,  29. 


9it.  47  [27.  mai].  463 

K|  iiiiili  in  tcriii  nee  inorti'ni,  i)|cccatum,  inft-ros.  Öi  cniiii  asceiulit  et  cap- 
tivani  IC.  et  sodet  ad  dex|t[eram  jc.  et  omnia  liabet  sub  niauibus,  ergo  non 
est  Cliristianis  mors,  p|Ccoatuni,  Satan,  oportet  .scciinis  sim  liac  de  re  in 
meo  corde.     Qui  est  Christianus,   est   cum  corde   suo   l^in  QUff  geriffelt   Utlb 

*  ift  t)^tn  ex  suis  äugen  genomcn  non  solum,  q|uicquid  in  terris,  sed  vita, 
sanctitas  i.  e.  cogitat:  non  est  niundus,  nihil  scio  de  sole,  "Blctter,  laute,  uon 
de  ista  vita,  sed  de  novo  regno,  vita,  rege,  qui  sedet  jc.  Non  est  ergo 
pietas  cnrrere  in  coenobium  et  deserere  niunduni  jc.  Sed  boS  ift  bie  tüeiS, 
ut  credam  Christum  non  regere  in  mundo,  sedere  in  solio,  sed  ascendi.s|se  k. 

1«  ergo  q|uicquid  non  Cin-istus,  ift  lauter  uic^tS  et  nihil  pcrtinet  ad  Christum 
nee  faeit.  Loquor  iam  de  Christiano.  Haec  vita  in  terris  oportet  hab|eat 
suam  natur  unb  tuefcn,  sumus  Adae  filii,  oportet  esse  triindeu,  i\aifj,  ^offe 
I)alten,  ba§  Ia§  man  bcn  f|at)fcr  et  rationem  regicrn,  ba§  gcljort  ijnn  scholam 
juriften,  bas  ift  gegen  bcm  reidfj  ein:  bettelet) '  ut  coronam  habere,  ux|orem, 

15  domum  habere.  Interim  tc^clffet  tuä)  mit  betn  bettelBrob^,  si  etiam  haberes 
100.  1000  lonigreic^,  douec  veniat  verum  rcgnum.  Alioqui  discat  Christianus 
istos  art[iculos  fo  gro§  ödsten,  quando  dicit:  res|urrexit  a  mort[uis,  iam  non 

1  nach  terra  steht  esse  ap  nach  enim  atehl  resurrexit  sp  jiach  asceudit  steht 
sedet  sc.  sp  2   über   manibus  steht  pedibus  sp  3   vor    mors  sieht   formidanda  sji 

4  Christianus  Col.  S.  sp  r         9  nach  solio  steht  t'aesaris  sjy       über  asceiidisjse  steht  resur[re- 
xisse  sp  11  nach  facit  steht  C'hristiaiium  sji  12   Vita  naturalis  ic.  sp  r  14   nach 

tci(^  steht  G^rifti  sj)  15  über  iMelixoh  steht  bcr  bettele^  sp        oben  avi  Seitenrande  steht 

Inter  Kegnum  Christi  et  muudi  discrimen  sp  17  nach   morttuis   steht   k.   vt  cogitet  sp 

Kestirrexit  a  mortuis  sp  r 

')  bettele^  (vgl.  unten  Z.  25)  hier  s.  r.  a.  wertlos,  toie  etwas  Erbetteltes;  in,  dieser 
Bedeuluwj  nicht  bei  BWlb.  1,  1727  und  Diets  s.  v.  Vgl.  Mid  Unsre  Ausg.  Bd.  12,  670,  11. 
')  bcttelbtob  DWtb.  1,  1727,  vgl.  die  beiden  letzten  Belege  bei  Dietz. 

N]  S)cr  '^alBen  si  credimus  verum  ascendisse  et  resurrexisse  Christum,  ©jO  ift 
geh)i^lic^  !cl)n  tobt,  l)cl,  ^unbe.    ^ä)  nuife  fie  toarlid^  uff  bifcr  erben  nic^t 

•3ü  fuc^cn.  Nani  Christianus  nihil  novit  de  hoc  mundo  q.  d.  6§  ift  !cl)n  iüelt, 
icf)  lücljfe  nicf)t'3  bon  |uubc,  tobt  unb  oÜen  creaturen  et  officiis  mundi.  ^ä) 
tocl)^  öon  etjnem  anbcrn  leben.  Ita  acquiritur  vita  eterna,  Non  votis  et 
cappis.  51el)n,  c§  ift  lel^n  anbcr  lt)et)^e,  sed  ut  credam,  S)a§  er  ufferftanben 
ift,  er  ligt  nic^t  tjm  grabe.     Ergo  credamus   extra  Christum  nihil  esse.     6» 

25  ift  lauter  Bettele^.  Non  speruo  politiam,  ^unber  to^r  ft)nbt  Sljriften,  aliam 
habemus.  2)i^  leben  gcljort  un§  an,  quia  homines  et  Adam  sumus.  2)a§ 
gcl^oret  nic^t  l)n§  ©uangelion,  sed  ad  luristas.  Nihil  valet  reguum  mundi 
adversus  hoc.   Christus  '^at  un§  ba§  treltlic^  regiment  gclaffen,  ba§  to^r  un§ 

21  nach  et  steht  omnibus  sp         23J25  Sa§  bis  fiettcte^  unt  ro         24  unten  am  Seiten- 
rande steht  Resurreccioue  ascensioiieque  Christi  omnia  quae  nostre  salutis  sunt  adepti  sumus 
VSVS  RESVRlRECCIONIS  CHRISTI  OMNIA  SECVTA  TRAHEN^TIS  ro         26  Iiabemus 
(vitam)         27  Lex  et  externa  politia  [ein  Wort  unlesbarj  est  sed  maiora  affert  euangelion  ro  r 


454  55tcbißteii  bc§  Snljtcl  1531. 

K]  est  gvoB,  gatgeit,  ficll  JC.  unb  fc|  istum  art[iculum  iu  omnia  sepul|ehra  unb 
oBgrunb  bcr  Ijcll:  oinuia  auff  geI)Qticn.  Et  nihil  video  in  terris,  quod  potest 
prodesse  Cliristiauo,  sed  tantiitu  resar[rectio  3C.  ad  coelum  jc.  Itcruni  nulluni 
regnum,  quod  me  Christiannin  fa|ciat  ac.  sed  er  fitjt  broficil.  Ut  dicara  non 
solum:  'res|urrexi  a  mort|uis'  et  non  soluni:  'ascendi',  sed:  'sedeo  ad  dex|t[eram  s 
et  dominus  sum  et  iudex  et  poteus  eter|nus  Rex  in  coelis  super  inipios, 
Genfer  jc.  S)a§  fol  fein  ein  6!^rift.  Istam  praedicationem  quotidie  treiben, 
ut  doceanius  hoimiues,  quid  sit  E|cg[num  Christi,  quanquam  statim  dictum, 
sed  fdjlDei;  JU  gleufien  et  paucissimi,  qni  sciunt.  Nam  ego  nouduni  seio  et 
tarnen  puto  debere  aliquid  ha  tJon  lüiffen,  qui  tam  diu  docui.  Et  Apostoli:  lo 
apd- 1, 6. 7 'Nuni  in  tempore'  jc.  'Non  est'  jc.  dicam  vobis,  quäle  reg|num  instituam. 
»•s'Vos  eritis  mihi  testes',  'accipietis'  jc.  a  leruLsalem,  I)cift  ba§  rcic^  i.  e.  meum 
reg|uum  non  erit  de  mundo,  sed  cousistet  in  alio  tüefen,  quam  bei  todt  ift. 
Nou  convenit,  quod  vult  regnum  habere  et  rex  esse,  et  feixt  er  ba  bon, 
alioqui  fürt  man  bic  ß|eges  (jin  ein.  Eex  in  regno.  6a  gcrjort  ein  Rex  n 
l)nn  fcitt  ätctif),  oportet  paterf|amilias  inveniatur  in  domo.  Sed  Christus 
incipit  R|egnare  unb  fcrct   ba   bon    de   mundo,   ift  ha^'^    i.  e.   suum   r|egnum 


3  nach  resm'[rectio  steht  Cliristi  sji        vor  ad  steht  ascensio  sp  4l6  Ut  bis  iu  unt 

Christiauus  S2>  r         7  nach  ttciten  steht  h)ii  sp         8  Regnum  Cliristi  sp  r         10  nach  puto 

steht  me  sp         nach   docui  steht  alios  sp  lOjll  über  Et  bis    vobis  steht   postquam  longo 

tempore   audiuerant  Christum  et   alios   docuerant  sp  11  Act.  1.  sp  r  14  Regnum 

mundi  je.  sp  r        15  nach  regno  steht  l§ciftä  sp         17  über  R|egnare  steht   rex  fieri  sp 

N]  Be^elffcn  unb  Ijarrcii  usque  ad  aliam,  sicut  paterfamilias  dat  ancillae  uummum 
ad  panem  usque  cenam.     SrumB   ift    nid^t   gegen  bi^cn:    si   credo  Christum 
resurrexisse,  sciam:  ba  ift  felju  galgcii,  f)cl  3c.   3ll§  ntljt  '^innuff  gcforcn.    ©30  -n 
ft^e  ic^  uff  btfer  toelt,  ha^  md§t§,  ha^  mid)  junt  ffliriftcn  ntac^t  quam  solus 
Christus,  qui  resur[rexit  et  ascendit.     S)Q§  lüljr  toiffen,   quod  sinuis  ab  hoc 
mundo  separati,  ascendisse  et  simul  regnare  ut  reges  cum  Christo,   S)a§  fol 
fein  (Sl)n  ß^rift.      Hoc    indies    praedicamus,    ut    discatis,    quid   sit   regnum 
Christi.    Facile  dictu  et  divisum  est  Christi  rcic^:  istud  ^t)mmclrcic^,  ß'et)ferä  25 
sipg.  i.eift  h}cltret)cf).    Pauci  noverunt.    ^d^  tan§  nod)  nic^t,  ic^  folbc  bcn  m\S)  h)a§ 
baöon  hJiffen.     Nam  caro  alia  quaerit  sicut  Apostoli:  'Numquid  in  tempore 
hoc'  JC.     Quibus  Christus  respondit:   "^x  follct  mt)n  JCligen   fl)nbt  in  omneni 
terram  q.  d.  6§  ift  el)n  onbcr  xt\)S).     §el)ft  ba§  cl)n  rclji^'?  rtcn  er  rcgircn 
ltil)l,  ^0  mac^t  er   fid^  barbon?    '^a  e§   gcI)oret   el)n  !onig  \)\\  fet)n  ret)c[).  30 
Paterfamilias    pertinet    ad   domum    suam.      9l^ue    6ljrtftu§    fcrct    baröon    et 
manet  i.  e.   ©eljn   rcl)d§   fol   Ijn   ber  toelt  fc^n,    sed   non   debet   esse   regnum 


J9/22  si  bis  ascendit  nnt  ro  26  über  3c§  steht  M  L  sp  27  über  Apostoli  steht 

Actuum  1  ro  28  nach  hoc  steht  restitues  regnum  Israel  sp  29  (^ic^ft)  q-         Occu- 

pacio  ro  r         31  Christus  rex  nou  deseruit  suum  regnum  ro  r 


9Jr.  47  [27.  ^la\].  455 

K]  erit  latius,  (|u;iiii  iiiuimIus,  sed  noii  erit  lioc,  «itioil  iihiikIiis  regiiiim  vocat. 
Hoc  (liscriineii  nemo  omtiino  novit  nee  ego.  Natu  (jui  cu-edit  Christi  reg|nuin 
onmiuo  aliud,  quam  (juod  videri,  fuletl  tan,  oportet  eredat,  qiiod  nihil  omnino 
valeat  ad  salutem,  euiusraodi  quicquid  tandem  est,  uon  locrben  6t)Viftu§  Xtiä) 

5  machen  unb  f)elffcn.  Ista  lefi^ct  er  bo  nibeu  et  ipse  ferct  gljcn  Ijimcl  et 
taiueu  orania  secimi  tulit.  Et  (juGd  asceiidit,  re.«|ur[rexit  et  sedet  ad 
dexit[eram  a\  bau  fol  ba§  ixic^  Jcin,  bic  3  tan  id^  mir  nic^t  nulj  mndjcn 
quam  fide.  Ideo  sequitur:  qui  voluut  r|egnum  adipisci  per  aliud  quam  ista  3, 
erraut,   non  get)orn  in  Christi,   sed  mundi  reg|num.     Si  Cart|husLianus  diu 

lu  gestat  jc.  nihil,  (luia  Christus  solus  ferct  g'^Ctt  tjtmel,  et  omuia  seeum 
asceudunt,  unb  reift  qE§  ju  fi(^.  Res|urgit  et  tf)Ut  omnia  sepulch|ra  auff. 
Papa  orat  fidcui,  sed  non  habet  fides  maiorem  inimicum  quam  cum,  quia 
semper  repugnat  contra  ista  3,  quia  ho|mines  ea])tivat  talib[us  legib[us:  Si 
oblaS,   venis  ad  regLnum  celoruni.    Nihil  proponit,  quam  quod  est  in  terris. 

IS  Si  edis  carnes  6.  Num  non  est  terrena  caro?  qualia  ista  opera,  quae  prae- 
cipiunt,  quam  quae  "^ic  auff  erben  bicncn?  Si  etiam  opera  charitatis  facio, 
tarnen  sunt  opera,  quae  video  !§ie  auff  erben.  Sed  hie  art[iculus:  ideo 
iuvenis  in  terris  sepul|ch[ra.     Sed  fert  '^eut  I)intt)eg,   omnia  secum   aufert  et 


i/3  vocat  bis  oportet  unt           3  eredat  über  oportet            4  quicquitl  mit  valeat  durch 

Strich  verb        über  toetbcu  6f)riftuä  steht  quaecuuque   sunt  in  mundo  sj)          5  über    pfiffen 

steht  fobbctn  sp           5   Ista  mit    quaecunque  (über  4   lucrbcnj   durch  Strich  verb           8  nach 

rieguura  steht   adipisci  S2>  nach  quam  steht  per  «/)           12  über  fidem  steht  Symbolum  s/) 

Papa  hostis  fidei  sj»  r  14  nach   atlaS  steht  comparas  sp          15  nach   6.  sieht  feria  sj) 

nach  terrena  steht  res  sji  löjlG  nach  praecipiunt  steht  Pap[istae  s})         18  über  in  terris 
steht  omuia  vacua  sp 

NJ  mundi.    Sic  unterfc^iebt  !an  ber  Bapft  nic^t.     Neque  ego  possum  exponere. 

20  Nam  qui  Christum  redemptorem  credit  regem,  sefjuitur,  quod  noslra  merita 
non  assequuutur  hoc  regnum.  9te^n,  @r  "^atä  nic^t  gelaffen,  ^unber  fert 
fjtnauff  unb  nt)mpt  aUt§  mtjt  fic^.     S)a§  rt^rbt  nic^t  anberä  muffen   jh) 

ge'^en,  quam  ut  credarn.  Nam  nullus  est  fructus  resurreccionis,  nisi  credamus. 
Si  hanc  fidem  resurreccionis  Christi  non  habuero,   non  possum  habere  hunc 

25  regem.  Eciam  si  in  celum  sicut  Helias  ascenderent,  tarnen  non  haberent 
hoc  regnum.  Summa:  Christi  resurreccio  et  ascensio  nos  iu  hoc  regnum 
efficit.  Papa  quidem  niultum  orat  et  tarnen  infensissimus  inimicus  Christi, 
qui  eum  in  inferna  vult  trudere,  qui  dicit:  ßtfien  leute,  si  hoc  feceris, 
salvaberis.    Si  ederis  carnes  feria  6'%  tunc  damnaberis.    2Ba§  ift  cffen?  frtft 

3ü  boä)  el)n  !ue,  tüolff?  sunt  opera,  quae  ad  mundum  pertinent.  Et  opera 
omnia  decalogi  sunt  terrena.     6|riftu»   aber  ift   bruBer,    ^at  anber   iuercf. 


27  Summus  hostis  iustifioacionis  papa  ro  r         28  nach  hoc  steht  et  illud  sp         29  ederis 
(et  biberis  ho) 


456  tprcbigtcn  bei  ^ai)xe%  1531. 

K]  iiiliil  aiifert,  niliil,  (jiiod  iutligeas  ad  salutem.  Quiccjuid  vides  in  terris,  utcun- 
que  in  speciem  S|anctum,  die:  ba§  ift  nic^t  6^riftu§,  Ut  Ioli[annes  b|aptis[ta, 
Elia  et  qiiicqnid  possum  numerare,  die:  Ioh[anues  est  S|anctus,  Elias  3C. 
bei"  apfcl  ift  fd^on,  Gberleit,  sunt  dei  dona,  sed  non  sunt  Christus.  Ideo 
nihil  foltu  lotffen,  quod  Christianum  solari  deb|eat  quam  istuni,  qui  mortuus  jc. 
Nam  si  opera  S|ancti  Ioh[annis  b|apt[istae  ad  coelum  ducerent,  tum  dicere 
possura:  pomum  et  aliae  creat[urae,  quia  dei  b|oua  dona.  Sicut  Birn  Utlb 
apifel,  roil,  gulben  et  q|uicquid  est  creatura,  et  tarnen  pulchra  dona  dei, 
Sic  nee  mea  b|ona  opera.  Nam  pomum  d|icere  posset  ut  tu:  cliaritatis  opus, 
es  dei  c'reat[ura  et  donum,  sie  et  ego.  Sic  etiam  serpcns  djicere  posset:  Bin 
jo  h)ol  gcfd^QJfcn  ut  aliud  opus,  Ja  oI§  tu  homo.  Si  ergo  isti  fructus  non 
iusti|ficant,  nee  aliae  creat[urae  jc.  q|uanquam  aliae  nobiliores  aliis,  tarnen 
ranae  non  geringem  ®ott  quam  alia,  ja  quam  homo.  In  hoc  omnes  gleic§, 
quod  gleichen  @ott  tjoBen,  quanquam  inter  sc  non  aequales.  Sic  fol  man 
lernen  cum  istis  artLiculis  potenter  farcn,  ut  gegen  ben  art[i!el  nihil  loiffe. 
Hoc  volo  dicere  bont  onfang  huius  f|esti.  Hi  ait[iculi  tam  magni,  ba§  fie 
ijnn  ein§  mcnfd^cn  l^er|cn  nid^t  geljen.  Sed  ubi  aud|iunt  Pap|istae,  rident 
et  praeferunt  b|ona  o|pera.    Permittimns,  ut  omnia  sua  b[ona  op[era  faciant, 


5  über  mortuus  steht  asceudit  JC.  nj'  6  über  ad  coelum  ducerent  steht  vt  lüh[annis 
b[Oua  o[pera  dei  dona  8  nach  creatura  steht  non  je.  sj)  11  aliud  über  opus  13  nach 
non  steht  habet  ein  sp        über  alia  steht  creat^ura  sp  14J15  Creaturae  omnes  similes  jc. 

Item  dissimiles  sp 

N]  Scr  fprt($t:  ^ä)  6l)n§  gar  allc§,  tuaS  uff  erben  ift,  baä  ift  ß^riftug,  sive  sit 
Io[hannes  Baptista,  Elias,  C'arthusianus,  §o  fol  t(f)  f)5rcd^en:  boia  tft  61f)rtftu§.   20 
Verum  est:   Io[hannes  Bajitista  est  sanctus  JC.     6§  fl)nbt   aüc§   feljnc  tvnä, 
sed  nulhi  tamen   sunt  opera,   quae  Christianum    efBcere   possunt.     2)en   toen 
bie  iBerd  folben  gegen  t)l)mmel    f^uren,   quae   deus   praecepit,   possem   dicere 
pomum,    pirum,    coniugium   nos   salvare,    quia    sunt    dona  et    creaturae    et 
praecepta  dei.   ."^an  mtc^  abn  bi^er  fc^onen  gaBcn  !ei)nc  ntii^t  gegen  '()t)mntcl  25 
ff)uren.    Natu  eljn  %ppd  !an§  ntcfjt  ttjun,  Ircld^cr  %o  luol  eljn  crcatur  ift  a.1% 
blo.    Omnes  ranae  et  animalia  et  creaturae  me  non  possunt  salvare.    Nequa- 
fjuani  me  salvabunt  opera  bona  et  virtutes,  (juae  eciam  sunt  creaturae.    2B^r 
l^aBen  aEc  et)nen  ^äjcppcx:  5Jtenfd),  frofc§,  tretet,  ieppt,  platte,  quamvis  sint 
diversae  dignitatis  creaturae,  tamen   eundem  habent  creatorem.     Scn  foHen  w 
lt)l)r  aUctjne  Begatten  unb  nn  t)f)m  Tjangcn.    Hoc  sit  principium  huius  festi, 
ut  sciamus  magnitudinem  Spiritus  s|ancti.    ®o§  tVt)X  Gljriftuin  oEeljne  laffen 
gelten.     2Bt)r   teoEcn   ben  fSap^t,   ßarttjeufer,   '^au^öatter   fcl)n  Wxä  t^un 


21  feine  (S^rtft)  22  Sancti  quidem  per  se  optima  dei  creature,   sed  per  se  uon 

iustificantur  ro  r        29  unten  am  Seitenrande  steht  Omnia  opera  et  creaturae  sunt  dona  dei 
excellentiss^ima,  attamen  illis  non  iustificaraur  ro        30  tarnen  (eiusdem) 


9lt.  47  [27.  Tlai].  457 

R]  qiiae  pracclifant,  modo  iiod  gicirfjcu  oa  istis  H  ar(|ic'.iilis,  sed  siiiant  laffcn 
fein  bcn  JCCV  ^,  ut  ein  tiiittula  erga  totnm  tnaio.  Q,iiic(]ni(l  non  est  nnimi 
ex  istis  o,  die  esse  doiiiim  ut  appfcl,  gulbcit,  g[Vofc{)cn  3C.  et  aliud  doniiin, 
ba§  fe^c  I)te  !^ct  in  ordinem  aliarum  ercaturarnm.      >Sed   bid)   Jil  (J^riften   JU 

5  machen  gcfjort  ha  JU,  tjuod  dicis  in  Syimbolo:  (jui  conoepitus  K.  ascendit, 
qIö  mit  fid^  gcnotnen,  mortem,  pieccatnm,  legem:  nihil  liic  in  terris,  ut  cor 
meum  non  hal)|eat  aliani  iniag[inem  (juam  lianc.  Si  Sat[an:  ut  non  vidLeam, 
si  con[scientia:  non  videam,  quia  credo  res|urrexisse,  ascendis|se  et  sedere 
ad  dex|t[eram  ic.     3(6ci"   tjtttt    bcm   'i)at  d|onnuus    ein   fovtcil,    quod  sedet  ad 

u)  dext[erani  patris  non  tantuin  in  reg[uo  coel[orum  ut  nos,  sed  sie  in  regno 
cel[orum,  ut  sedjeat  ad  dext^eram  patris  et  omnipotentis.  Ergo  fatcnuir 
Christum  omnipo[tentem,  quia  sedet  ad  dex|t[eram,  qui  dicitur  p|ater  omni- 
[lotens.  Non  sedet  ad  ped|es,  non  etiam  ad  caput,  sed  l)^m  glctc^.  De  hoc 
artie[uIo   lib[enter   praedicat  P|aulus   unb   tan  bic  tüort,   et  quando   loquitur 

15  de  hac  re:  quasi  niliil  videat,  celum,  tcrram,  onuiia  eo  plena.  Sic  non  locpii 
possunius.  Omni[)otens:  boS  gefjort  l)t)m  als  eint  fort  JU,  qui  v|erus  et 
natura  deus  unb  bcr  l)0(^ftcn  gii'often  majeftet  glcic^,  haä  ift  nu  ni(^t  auf= 
äuftrcidjcn,  bic  prop^|cten  ijoben  fein  ba  Don  gevebt. 


2  über  c)  bis  erga  sieht  quae  pertiiiet  in  haue  vit«m  sp  3  nach  duiium  steht  quod- 
cunque  taudem  sp  5  über  concep|t«s  slelä  resur[rexit  7  über  iinag[inein  steht  specula- 
tiunem  sp         Sj'J  praerogatiua  Christi  sp  r  12  Christus  omuipot[eiis  sp  r         15  nach  re 

steht  sie  loquitur  sp       vor  celum  steht  uec  sp       eo  über  plena 

N]  laffcn  unb  gut  fct)ii.    Sed  non  debet  iustificare.    6§  fol  ber  Pfennig  fct)n, 

2ü  ben  bct  (jau^batcv  fernem  tnec^te  gibt.  Ex|)ectamu8  autem  vitam  eternam 
per  Christi  resurrecciouem  et  ascensionem,  bcr  mu§  Wcl)6en.  Kegnum  civile 
et  externa  vita  ift  elju  gutc§  gcfd^entf,  gefdjep,  gaben  unb  crcatur.  2)a§ 
geI)Drt  Mitunter.  2)a§  id)  aber  feol  gegen  l)l)mmel  faien,  hoc  cfficit  fides  in 
Christum  resurgentem,  ascendentem.    2)ei:  l)at  oKeS  inl)t  fid)  genommen,  %o\), 

25  teuff[cl,  ^[eÜ.  3ft  ^unbe  bo,  "^S)  fule  fie  ouc^,  3ft  teuff[el  bo,  ic^  oi^te  fcl)n 
nic^t.  Ergo  credanuis  in  Christum,  (jui  nos  ab  illis  liberabit.  Deinde 
Christus  sedet  ad  dext|erani.  S)er  ift  i\)X\.  borbet^cr.  6r  ficjt  nic^t,  tüic 
ttJt^V  blljn  ficjcn,  sed  ad  dexteram,  non  ad  caput  aut  ad  pedes,  ^unbei  er 
ficjt  ^m   3let)d^.     Hunc  articulum  adeo  maximum  ita  extollit,  tanquam  nihil 

3ü  respiceret  tam  ciuani  futuram  vitam  in  Chiisto  adepto.  jDa§  h)t)r  muffen 
gleuben,  ha?i  er  glel)C§  ficjt  jur  redeten.  Sed  de  hoc  articulo  non  est  hie 
opus  enarraado  et  de  trinitate  dei  disserere  aliud  tempus  requirit. 


19  Pfennig  über  {i))       Opera  et  uirtutes  nostre  fljnbt  bct  tcflti^c  <)fenilig  ru  r         27  Sedet 
ad  dflxterara  ro  r         2'J  adeo  maximum  über  (maxime)         3i/32  hio  über  opus 


458  ^ptebigten  bcä  Soljreä  1531. 

48.  28.  Tlai  1531. 

K'l  Die  Penthecostes. 

Hoc  f|estura  est  dives,  in  iiiio  ju  ^jrebtgen  est  bolauff.  Slbcv  ba§  lutrö 
nic^t  aö'j  nuff  ein  Biffeu  faffen  S  h)oIlcn  lüii  ba§  ßuangclium  Qn[tf)en,  donec 
de  liisto[ria,  qiiia  heii  coepi  piaedicarc  de  f|esto  isto,  iit  discamus  vere 
ag|noscere,  quid  sit  S[piritiis  s|anctus  et  re|gnum  Cliristi.  Et  est  is  art[iculiis, 
quem  saepe  a  nobis  aud[istis,  oninino  capitalis  fidei  nostrae,  qui  non  cousistit 
iu  openb[us  nostris.  Ideo  si  per  lioc  f|estum  docenius,  nemo  scand|alizetur, 
sed  fporcn  auff  tji)tc  jcit,  ubi  de  b|onis  o|p[eribus  et  b|ona  vita  prae- 
dicabimus.  S)enn  £§  mu§  biedern  feft  fein  red^t  and^  Bleiben. 
3ip3  2, 1-4  Sic    scribit    Luc[as    c.  2.   ]irout    'eloqui'    k.     Sequitur    longa    prae- 

dicatio,  (]uam  tuonen  fpaven,  donec  istud  finierimuy.  Sie  pifincjften  fomen 
ba  '^er,  ha§  \)m  alten  2;e[ta[ment  hoc  f|estum  impositum  Iud[aeis  a  Mo[se, 
qui  fiefalfic  ludaeis,  ut  jelctcn  50,  et  tum  servare  debe[bant  hoc  f|estum. 
Et  in  hoc  fol  Begangen  lücvben,    quod   accep|isseut   iu   monte  Syna  legem. 


3  Hack  onft^en  steht  laffen  sp  4  nac?i  histo[ria  steht  prius  dixerimus  sj)         7  nach 

f|estum   steht   hunc  Art[iculuin  «/)  8  nach    sed  steht    voliimus  sj>         tj'^rc    c  in    {eine  sp 

10  über  prout   steht  hacfenus  ic.  sp  prout]   vsque  ad  id  P        Luc.  2.  r          11  Penthe- 

coste  sp  r         13  nach  50  steht  tag  sp  14  fiegongen  c  aus  gegangen       Cur  seruarint?  sp  r 

')  nUä  auff  ein  biffcn  fajfcii  (vgl.  unten  Z.  17)  vgl.  oben  S.  361,  6. 

N]  Iu   die  pentecostes.     Historia.  is 

S)i§  feft  dive.s  festuni,  multis  praedicacionibus  opus  esset.  2)a§  h)t)l"a 
uff  cljncn  Btjffen  faffen,  reliuquamus  Euangelion  ante  iiistoriaui.  ^t  Rottet 
lernen  xtä)i  crlcnnen,  quid  sit  s|piritus  s[anctus  et  regnum  Christi  unb  bifcr 
bei"  art[ilel,  ber  bo  ftc'^ct:  Credo  in  spiritum  s^anctum.  Ideo  de  iilo 
spiritu  s|ancto  et  operibus  praedicemus,  non  de  nostris  operibus.  Non  enim  ao 
hie  de  nostris  operibus  dicemus,  quae  ad  aliani  praedicacionem  pertiuent  et 
nos  ea  non  prohibemus. 
apg.  2,1  Ita  scribit  Lucas:  'Et   cum    complerentur    dies    pentecostes'  jc. 

Deinde  sequitur  Concio  Petri.     S)te   lüotlen   lo^r  fparen    in   poste^rum.     S)ie 
pftngftcn  lummen  bo  '^ev,  nt  sciatis  originem.    Nam  iu  vet[ere  testamento  a  25 
Mose  institutum  est,  ha^  bcn  3uben  gecelet  7  tood^en  aber  50  dies,  deiude 
deberent  pentecostes  celebrare,   quae  esset  memoria  rcceptae  legis  Mosaicae. 
Ita  hodie  a  Pasce  usque  adhuc,  differimus  tantum  temporibus.    Nam  populus 


15  ro  16   über  dIves  festum  steht   ift  cljn  reljd^  feft  sj)  17  Euangelion  über 

(historiam)         23  je.  (Varii)         25  Origo  pentecostes  eiusque  memoria  ro  r 


9tt.  48  [28.  löloi).  459 

R]  Sic  lulhuc  a  fjosto  pa8cliae  iisque  liiic  7  liebdo[maclcs.  Ipsi  die  paschae 
iverunt  ex  Aegypto  et  die  50.  accep|eriiut  legem  Mosi  et  videriiiit  liorrenda  jc. 
et  ang|elum  aud|ivcruut  lnima[na  lo<jiii,  iinb  oII  ha  fui"  cvfdjvotfcn.  2)a§ 
U)Ql'  l)l"  pfiiugften,  non  accepiorimt  s^piritum  s|auctum,  sed  taiitum   10  prae- 

5  cepta,  quid  faciendiim  et  omittendum,  utlb  fo  fdjixÄlid}  anjufclien,    iit  non 
posseiit  BIjCiBen,  et  diccbant  ad  Mosen:  'loquere  tu'  k.    S)cn  5Pf|ingften  nac()2-a''''i''2o.i!' 
servatur  liaec   dies,  quia   die   pasciiae   resur[rexit  et  nos  ex  Aeg|y[pto,   (juia 
res|urrexit   nou   pro  sua  persoua,    sed   aE§    Jttit   fic§   geiiotncn,    sed    onines 
crea(|ur[as,  ut  oninia  nclD  lucfbcii,   ut  ha^  2le|9t)[pteu  ha  l^inbcn  Bleibe  et  in 

10  luari   rub|ro   cvfeufft.     Et    sie    duxit  ex  vera  Aeg[ypto,   ex   j)|eccato,   niorte. 
2)a§   ift    gcfi^efjen   am   oftertag,   et    bene   servata    dies,    qua   niisit  s[pirituiii 
s|anctum    et  dcdit   novam   legem,   (piae   bcffcr   ift  quam   prior.     De   lioe   sie 
dieit   Luc[as:    'Cum    Peuth[ecostes.'     Hodierna    dies    et    7    hebdo[mades  a»«  2.  i 
completae,   adhuc  erant  auffnt  foUer,    ubi   propter   metum  jc.     Ubi  sie  con- 

15  gregati,  veuit  vehemeus  veutus  jc.  mit  bem  Braiifcn  I)Qt  \iuaß  braitff  gefolgt, 
quod  quisque  habuit  disseetam  linguam  unb  gcfctjeit  ut  feuer,  et  flamma 
habet  formam  linguae.  Sie  appa[ruit  s|^|)iritus  s|anctus  iu  vehe[menti  vento 
unb  fcu|rigen  jungen.    S)a  3U  gfolgt  3.  signum,  ut  acccpieriut,  ita  fed  gcltiovbeu 

2  Lex  vetus  sp  r         5  nacli  oniitteiulum  sieht  luar  sp         6  ad  Mosen  über  dicebaiit 
nadt  5(?f|in9ftcn  steJU  ludaeurum  sj>         617  ludeorum  peiitliecoste  sp  r         7  die(s)       über 
resui-[rexit  steht  Christus  sp       nach  Aeg|y|jito  steht  duxit  sp         8  nach  sed  (1.)  steht  ^ai  sp 
über  gcnomcn  steht  homines  sp        Tertia  die  resur[rexit  a  mort[uis  s/i  )•  ]1  nach  bene 

steht  iiictum  quod  sp       Aegyptus  nostra  sj>  r  12  Noua  lex  sp  r  13  nach  Cum  steht 

conipleti  fuisseut  dies  sp  14  nach  erant  steht  discipuli  sp  Lu.  2.  Hb.  c.  2.  sp  r  16  quod 
bU  ut  unt  nach  unb  steht  ftnb  sp  nach  gcjc^cn  sieht  loorben  sp  Huguae  dissectae  sp  r 
17  formam  bis  vento  unt  18  2a  bis  accepierint  unt        nach   accep|eriut  steht  s[piritum 

sanctum  et  sj'      Mauifestatio  stpiritus  sancti  sp  r 

N]  post    50.    diem   egressiouis    acceperiuit    legem    in    Monte   Sinai,    audiverunt 

•jo  angelos  et  tumulturu  moutis.  S)o§  iüQ§  t)t)r  fcft.  Ibi  euim  deealogum,  non 
spiritiuii  s[auctum  acceperunt.  Ibi  erat  terror,  nt  nullus  posset  accedere. 
Ita  nos  post  verum  pasca  et  transitum,  So  got  alte  toelt  mit  fic^  genommen, 
uffgeftanbcn,  gen  '^tmel  gefarcn  out^  bcr  cuferlid;  Gteatur,  ha§  ba§  redjt 
©gipten  bo  l)inben  Ucl-jh.    SaS  ift  gcfc^cljcn  uff  bcn  oftcvtag.    Ideo  bonum 

25  est,  ut  nostrae  feriae  respoudeaut  veteribus  feriis.  Ita  liodie  Christus  dat 
nobis  novam  legem  et  doctrinam,  bie  ift  Bcffer  gefl^riBcu  bcn  jencS.  De  hoc 
hie  scrib[it  Euang[elista.  'S)o  bcr  50.  tag  tummcn  \x)at^  K.  Venit 
magna  tempestas,  in  bem  prauffen  subito  venit,  nt  viderentur  linguae  divisae, 
bie  IjaBen  geleu(^t  h)ie  flammen.     !E'a§   ft)nbt  ij  ftuä,  iudicantes  spirituni 

30  s[anctum.    Sljn  gctoaltigct  tot)nbt  unb  fetüiigc  jung.    Deiude  sequitur,  quod 

20  (sed)  nou         23  Vsus  nostrae  pasce  et  pentecostes  ro  r        29  iudicas         29J30  Spi- 
ritus sianctus  uehemens  uentus  ro  r  30  über  gelooltiget  steht  1         über  felorige  steht  2 
ü4er  üeinde  steht  3 


460  !Ptcbtgteit  bcä  Safjteä  1531. 

B]  unb  gcprcbigt.  4.  ut  visae  iu  ipsis  tlissectae  JC.  ita  praedicariint  variis  j(.  ^t 
fiierunt  foi-tes  lii)guac  et  praedicatio,  quibus  3  niilia  jc.  Haec  .sunt  sigoa, 
quibus  se  manifestare  voluit,  non  fo  tjCttnliif)  IjeroB  ttiolt  tonten  ut  iani,  quia 
omnia,  quae  deus  ord|inavit,  sie  ordinavit,  ut  ein  eufferli(j^  jeic^en.  Sie 
o])ortet  Cliri.stianu.s  accip|iat  bap|tis[mum.  Qui  \'ult  uup|tias  eeleb|rarc,  oportet  ■'' 
fi(^  offientUc!^  Iq§  beitrauen.  Sie  rex  semel  instituitiir  3C.  Sic  cum  semel 
s[piritu.s  s[anetus  fol  ec|elesiam  Christianam  anfaljen,  ntuft  CV  ft(f)  fo  cufcrltd^ 
ci'3cl)gcn  siguo,  ut  comprelienderetur.  ©a  bic  ©ntjjtei;  l)l)nt  fc^ttang^  gangen, 
I]at§  auffge'^oret.  Nou  fiuut  ista  4,  bapjtismus  confirmatu.s  et  tjrcbigtftuell  et 
opu.s  constitutum,  propter  quod  datus  s[piritus  s|anctus.  Sic  Christus  fecit,  ^" 
ubi  ascendit  ad  coelos:  potuisset  oeculte,  tarnen  eoram  oculis  di.s|cipulorum 
et  uubes  jc.  lam  i\üt  cr§  lat'^,  bavff  ntd^t  otttag  {)inouff  faren.  Ideo  venit 
s[piritus  s|anctns.  Vetus  lex  toax  mit  etm  geBtenge  gegeben.  lam  nova  lex, 
faciens  novum  reg|num  mufte  li|uiusmodi  aufffontcn,  Et  reimt  ftc^  fein,  unb 
bilb,  quae  ad  rem  concordat.  'SBinb'  reimt  fic^  jum  geift,  quia  in  Ebraea  '' 
lingua  '.Spiritus'  dicitur.     Sicut  ventus  fortis,   Sic   S[piritus  s|anctus  intus  in 

4  nach  jeid^cn  steht  propoiieiet  je.        Ordinationes  dei  je.  sp  r  6  nach  semel  steht 

apparere  vellet  sp  7  nach  s[auctus  steht  qui  sp  10  Christus  visibili  specie  ascendit  !c.  »7) 
III12  oeculte  bis  faxen  unt  13  Noua  lex  sp  r  14  nach  h|uiusmudi  steht  poinpa  anfügen  sj> 
15  Ventus  sp  r         16  Spiritus  dicitur  über  lingua       nach  dicitur  steht  ventus  sp       vehemens  r 

')  fd^hjaiig  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  15,  S16  zu  S.  522,  1.        ^)  fot  =  'genug'  vgl.  Unsre 
Ausg.  Bd.  14,  364,  29;  S.  410,  10. 

N]  audaces  facti  .sunt,  intus  !ctf  unb  mutig.  4.  Linguae,  (piibus  iuceperunt 
praedicare,  ba^  eg  Braubtc,  sicut  Petrus  3000  convertit.  3)a§  fciubt  bic 
jc^d^cn  huius  verbi.  §aBen§  nic^t  f)e^mUd§  getrau,  .sed  deus  sua  opera 
externis  signis  incipit.  ©ol  eigner  Cl)n  6"^rift  toerben,  indiget  baptisiuo.  Si  su 
vult  fieri  coniugatus,  copulari  debet.  Rex  primo  coronandiis  est.  Ita  Jesus 
Christus  cum  ecclesiam  iuci})eret,  5)luft  er  fic^  loffen  fet)en.  Nunc  autem 
cum  stat  ecclesia  et  fundata,  non  est  opus  istis  signis.  Sen  bie  iDCrd  beS 
ilieiligen  gieifte§:  Ecclesia,  praed[icacio,  sacramenta  JC.  fte'^eu  unb  fl)nbt 
georbnet.  Ita  fecit  Christus  visibiliter,  ascendit  ad  celum:  p^otuisset  bene  25 
iavisibiliter  facere,  sed  propter  discipulos,  ne  clam  esset.  S)a§  fcinbt  bic 
urfac^,  tnorumb  ber  "^L^itisc  Sl^ift  ift  o-^^o  lummen.  Nam  nova  lex  danda 
erat.  Vetus  erat  signis  confiriuata,  niulto  magis  haec  doctrina.  6§  rc^mt 
^iä)  fe^n.  ßtjn  ftardcr  tDl)nbt  ret)mct  fic^  m^t  bcm  get)ft.  Nam  sicut  ventus 
validus  multa  efßcit,  Ita  spiritus  s[anctus  confirmat  consciencias.    Nam  vide  30 


19120  Deus   suas  ordinaciones   externis   signis  incipit  et  confirmat  ro  r  20   nach 

werben  steht  tunc  sp         20l21  unten  am  Hcitenrandc  steht   Origo  et  memoria  festorum  Pasce 

,    .       ...     Spiritus  sianctus  in  ualido  ueuto  „,   -    . 

et  pentecostes  4   Signa  ecclesiae  inicio  ,  j„~,,g  diiiise  '"'' 

über  (esse)         26  facere]  fecit         28  Veutus  ualidus  spiritui  saucto  conuenit  ro  r 


9lt.  48  [28.  Tlai].  461 

Rl  corde  facit  ein  giroffen,  ftarden  mut,  quia  maxima  et  vehe[menter  mirauda, 
quod  dis|cipuli,  qui  ^o  üerjjagt,  quod  clausi  et  singulis  horis  jc.  T)a  ha§ 
braufen  fiebat  et  s[piritiis  S|anctu.s  in  corda  6lie§,  [o  tid  erant,  ut  ireiit  in 
plateas  JC.  et  praedicarent  novum  reg|num  et   nou    fragten   brumb  3i|ll1Ä^^r 

5  §anna§.  Est  magna  res.  Ipsi  sine  fd^itoerb,  Bujen,  ^ai'intfd^  et  tantuni 
jungen,  et  damnare  omues  eos,  qiii  liabent  gladium,  et  fiiint  alii,  nou  j)is- 
catpres  de  Beth|saida,  ut  Petrus,  Et  ornnia  greiffen  uon  tantuni  an  unguis, 
sed  variis  Unguis.  Et  hJttb  fie,  disc|ipulos  seilicet,  felfier  iDunbev  JC.  quod 
veh|ementi  spiritu   et  dissectis  et  fortitudine  animi  et  liug|uaruui  dono,    ba§ 

10  td^  fol  fluj  jufaven  et  loqui  omnes  liug|uas  in  orbe  ter|rarum,  cum  vix 
sciam  jc.  Sunt  potentia  signa,  quibus  se  exhjibuit  s[piritus  s|anctus  unb 
finb  etiam  Don  notcn.  lam  non  Jc.  ^to  le^ft  audimus,  quod  non  sit  mundi 
reg|num,  quod  incoepit  SQiiritus  s|anctus,  alioqui  fi(^  anbei"§  gevuftet,  ut 
bud^ffen,  ^arnifc^,  fart^anen,  sed  nimpt  aEein  bie  armen  jungen  jc.  fo  fc^toac^ 

»s  ift§  angefangen,  vilis|s[imum  membrum,  non  est  aber,  bein,  ba§  geringfte, 
leic^fte  unb  ßlcnbfte  gliebe,  unb  greifft  totum  mundum  mit  an  et  vult  bamit 

1  nach  maxima  steht  res  sj}  2  nach  lioris  steht  mortem  exp[ectant  sj)  5  über 

5ianna§  steht  Caipli[as  sp  nach  Ipsi  steJit  iuermes  sp  nach  tantum  steht  instructi  lingui.s  sp  rh 
fi  nach  et  (1.)  steht  aiident  sp  nach  omnes  steht  et  sp  Hoc  est,  quod  prius  sopo  eis  pro- 
miserat  Rogabo  patrem,  vt  mittat  [niittam]  alium  consolatorcm  je.  docebit  vos  et  suggeret 
omiiia  qnae  s^j  r  7  non  über  greiffen  S  über  sod  bis  totrb  steht  ergo  Anab^aptistae  non 
babent  exemplum  Iiic  sue  temeritatis  sp  fic  c  aus  fid§  nach  iDunber  steht  gehabt  ^aticn  n}' 
9  nach  dissectis  steht  Unguis  sp        nach  dono  steht  sie  instructi  s^^  11  nach   sciam  steht 

vnam  sp  13  nach  alioqui  steht  ^et  et  sp  Cuiusmodi  sit  regnum  quod  s[piritus  sanetus 
ineeperit  sp  r  14  vor  Buc^ffen  steht  mit  sp  15  nach   vilis|s[imum  steht  fragillimuni  sp 

vor  ba§  steht  sed  sp       lingua  sp  r         10  greifft  (an)       ps.  8.  sp  r 

N]  apostolorum  pavorem:  tiraentes  diu  noctuque.  Cum  venisset  ille  ventus, 
tune  prodierunt  in  publicum  bor§  l^au§  unb  gaffen,  nou  respiciunt  3iunöer 
5tnna§  jc.  forc^ten  nic^t  el)n  folc^e  geljarnifc^t  öolcE  nic^t,  illi  iuermes  apostoli. 

20  Ita  ut  videtis  in  Petro:  ^r  fel)bt  morber.  Ita  deinde  sunt  tani  alacres,  ut 
variis  unguis  praedicarent.  ^i"  rtielc§§  ^ufj  fie  !amen,  ml)t  bem  rebtten  fie 
t)re  junge.    @§  Voljrbt  bie  apofteln  felber  geluunbert  l^aben.   Ventus  et  linguac. 

Quid  nostrum  unus  faceret,  si  subito  posset  varias  linguas  loqui?  ^Cjunbe 
ift»  nirfjt  Don  not^en.  Deinde  spiritus  s[anctus  regnum  indicat,  seilicet  non 
25  esse  regnum  corporale.  Non  enim  castra,  arma  jc.  @r  nt)mpt  bie  junge, 
bo§  aller  f(^tocd^fte  glibt  ^m  le^be,  ba§  aller  fd^itoed^fte  glibt  mu|  feijn 
^arnifd^  fcl)n,  bo  grel)fft  er  bie  gancje  toelt  an,  vult  haii  esse  regnum  suum. 
@r  !^ette  fünft  ^n  e^nen  feurigen  fpi^  gegeben.   Summa:  indicat  praedicacionem, 

17  über  diu   noctuque   steht  sedentes  conclusi  sp  18  nach   unb  steht   öff  bie  »/> 

19  Apostolorum  audacia  ro  r  21  Varie  lingue  ro  r  23  loqui  c  in  proferre  sp  24  Christi 
regnum  non  armis,   sed  imbecillissirao  membro,  lingua   indiget  ro  r  25  enim   (ordinat 

policiam)        28  t)n  e^nen  über  (ntt)t  e^nem) 


462  !Prebtgten  bc§  Sa1)xe^  1531. 

R]  bouen  reg|num  in  cternum  stans.  Alioqui  accepisset  gladium,  iguem  K.  Sed 
tautum  lingiuini,  qua  re  siguificare  v|ult  reg|uum  esse  suum  praedicatiouis 
et  v|ult  dare  suis  dis|cip[iilis  mut,  ut  non  erfc[)|retfen  fuv  diabolo,  Caiplia, 
Herode  unb  ni(|t§  tn^ei"  f^un  quam  vcrl)iim  rcbcn.  ©0  folo  angefjcn.  Mira 
res.  Satan  contra  ccclesiani  se  oi)po|suit  fortissime,  et  ßegnuui  E|onianimi  r, 
fo  getoaltig,  ut  dicbus  siugulis  multa  niilia  jc.  et  uno  seniel  die  70  Saulcnt. 
Sic  Dioclet[ianus  volebat  jc.  Ipsi  toagten  ben  l^al§  ^  et  hab|ueruut  mut  et 
linguae  bleiben  et  feurig,  bruugen  buvc^  ut  ignis  unb  3unben  an.  Et  omnis 
potcntia  inf'eri,  uniudi  fall  ntc^t  fo  öiel,  ut  liiiguas  lcffd}tcn.  Et  papa,  C|ar- 
dinales  iani  moliuntur:  vid]canl  ipsi,  an  facturi  sint.  Hoc  1.  ftucf.  Necesse  lo 
iiobis  omiiino  discerc  lioc  officium  et  ojnis  S[piritus  s|ancti,  ut  ein  l'cinev 
untevfc^etb  Bleibe  iueltlid)»  unb  Cliristi  regni.  6§  ift  fo  ein  tjoljer  öerftanb, 
ut  omnino  pauci  Episcopi,  Pap[ae  ha  bOU,  quia  illi  statim  angeljobeu,  ut 
lt)eltl[ic^  xxic^  anritzten.  1.  legib[us,  cererao[niis,  postca  appreli|cnd[uiit 
gladium  et  sunt  priucipes  mundani,  et  omnia  opera  eorum  suut  mundana.  is 
Et  tarnen  dieuntur  Episcopi  eccl|esiae  Christianae,  non  sunt  Episcopi,  sed 
lupi,    habeut  quidem   bap|tis[mum,    Claves,   confes|s[ionera,    sed   ad  abusum 

3  nach  fut  stehl  bcm  sp  S^piritus  sancti  regniim  sp  r  5  über  S.itaii  his  se  steht 
omncs  expuleruut  HieroLSolyrais  Cliristianos  sp  6  nach  gcloaltig  sieht  se  opposuit  sp  nach 
Soufcnt  steht  martyres  sp  7  über  Ipsi  steht  Cliristiaui  sp  Diocletianus  Komanum  Impe- 
rium persecutum  est  eeclesiam  [dazu  steht  an  der  Seite  ps.  ^7  srmis,  hotlicinum  dolis  sj>  r 
S/9  linguae  bis  inferi  unt  10  über  facturi  steht  effe^ctHri  sp  12  Discrimeii  regni  Christi 
et  mundi  sp  r  13  nach  pauci  steht  }c.  sp  nach  Bon  steht  nihil  nouerunt  sp  15  Epi- 
scopi hodierui  et  papistici  sp  r  16  oben  am  Seitenrande  steht  von  fremder  Hand  Ecclesia 
hahet  mut  contra  omnia  terrihilia  et  loquitur  Unguis         17  Insiguia  Ecclesiae  sp  r 

')  tnagtcn  ben  I)q15  oft  bei  Liither,  z.  B.  Unsre  Auxg.  Bd.  7,311,35;  9,  527, 2ö;  dafür 
auch  ben  ^nlfj  btum  getien  Unsrc  Ausg.  Bd.  7,  244,  2S;  hxan  geben  Unsre  Ausg.  Bd.  9,  602, 32; 
hxan  ftreden  Unsrc  Ausg.  Bd.  7,  244,  29;  bvan  fct:e«  Unsrc  Ausg.  Bd.  9,  543,  9;  12,  455,  24; 
14,  137,  24,25.  Vgl  auch  3^  jc^e  ben  ^otä  brnn,  bnuc^  unb  [trumpf  Unsre  Ausg.  Bd.  32, 563 
zu  S.  173, 13114. 

N]  ba§  fic  foUen  hä  unb  fretbig  fe^n.  ©ie  foHen  nic^t  ntelji;  ben  reben,  §o  fol» 
angeben.  Nam  totus  mundus  contra  hoc  verbum  furiunt.  Nam  sub  Cesare 
Diocleciano  uno  die  7000  occisi  sunt,  bo  fjabcn  fie  bcn  ^ol§  fjergeljalben.  20 
3loä)  ftjnbt  bie  3ungen  bliben  unb  f)aben  gebvanbt  unb  bringen  er  burc^. 
Magna  res  est  tara  niagnas  potestates  confuudere  iingua  et  non  confimdi. 
Ita  liodie  facit  Papa.  @r  tüirbtl  ni(5t  enbcn.  S)a§  ift  ^n  bifem  feft 
jubebentfen.  Et  maximc  disoamns  discrimeu  Iieg[ni  Christi  et  Mundi.  @§ 
ift  ct)n  ^o^er  öerftanbt,  ba§  toiber  bifc^off  no(^  doctores  funnen.  Uli  tautum  ss 
versantur  primo  ceremoniis  et  oracionibus,  tandem  pervenit  ad  gladium 
extcrnum   unb   iDoIlen   bic   tXjX^e   fl)nbt.     Non   est  verum.    Verum   est:   ipsi 

18  unten  am  Seitenrande  steht  Lingua  et  praodicatio  arma  sunt  regni  Christi  rv 
21  Lingua  penetrat  omncs  persequuciones  ro  r  26  über  ceremoniis  steht  in  sp 


9lr.  48  [28.  TOoi].  463 

R]  unb  betberBen.  Sed  disce  r|eg[num  Christi  non  habere  gladium,  sed  s|piritus 
s[anctuR  implevit  doraum  jc.  et  ling|uas  feurig  i.  e.  jungen  befolgen  et  dedit 
baju  mut.  ®Q§  ift  Christiaua  eeclesia,  qiiae  nihil  habet  (luani  mut  contra 
omuia  terribilia  et  uiiiil  facit,  quam  loquitiir  unguis.  Sa  ist)  foltu  fp|l'Qc() 
s  ntetdcn  unb  jungen.  Ideo  papiatas,  qui  giadio,  non  habet  liuguam,  ideo 
greiffcn§  an  giadio.  Qui  vero  ling[uas  unb  mut  2C.  et  quot[idie  nobiscuin 
l^alten.  S)ay  ift  regnum,  quod  solum  l|iuguani  f^anbelt  unb  bringt  ba  mit 
jufamen  bie  ^[eilige  6f)|rift[Ii(^c  ürdje.  Sic  etiam  canimus  in  nostro  articulo: 
Credo  in  s[piritum  sianctum,   eccle[isiam,  bie  bo  ift  ein  gemeine.     S^piritus 

10  s|anctns  mu§  ba  öor  fein  unb  macf)t  dis|ci])[ulos  frel)big  unb  muttig  et  dat 
potestatem  ju  prebigen  unb  ftraffen  in  mundo,  q|uicquid  est,  et  mbber= 
jufcfllagen  legem  Mosi  et  alias.  Non  quod  abrogjata  lex  prineipum,  Sed  in 
Christi  regno  fol  fein  meifter,  lex  fein  (juam  JC.  Et  in  isto  reguo  fomlet  er 
ein  l^eufflein,    ut  uuo  die  3  milia  et  deinceps  JC.     Ergo  Christiana  ec|clesia 

»5  est,  quae  habet  aii  jumal,  bie  mutig  finb,  ba§  braufen  unb  jungen.  Qui 
Christiaui,  praedicant,  sive  sint  sub  Tjurca  unb  Sattern,  sive  alibi,  l)ie  foUen 
t)^r  m^er  fein.  3Bie  Ijeift  feine  prebigt,  \vk  laut»?  fo  ut  iufra  in  contione 
Pet[ri:   Credo    in  s[piritum   S|anctum,    reraissionem   peccatorum.      Haec  est 

2  nach  domum  steJit  in  qua  erant  sp         vor  junflett  steht  er  ^at  sp  Sj4  nihil  bis 

Unguis  unt  5j6  Ideo  bis  gtctffen§  nnt  5  nach  giadio  steht  vtitur  sj)  G  über  ling[uas 
steht  vt  nos  7  Quomodo  Cbristiana  eeclesia  congregetur  sp  r  9  über  gctncinc  steht 

Sauctorum  sp        Credo   in  S[piritum  sanctum  sp  r  12  nach   alias  steJtt  leges  sp        nach 

abrogiata  steht  sit  sp  lö  jumal  mit  bo§  durch  Strich  verb  16  Cliristiana  Eeclesia  sp  r 
ITjlS  laut§  mit  Credo  durch  Strich  verb         18  Remissio  peccatorum  sp  r 

N]  habent  ecelesiam  et  eins  officia.     3lber  ft)  finbt  iDoIffe  unb   mißbrauchen?. 

20  S)a§  xtliä)  ß^rifti  ^at  nic^t  fc^inert,  sed  habet  spiritum,  lingnam,  W\it% 
©§  gef)ort  et)n  fred^er  mut  barcjto,  ber  bo  nic^t»  t^ue  unb  rebe.  S)o  bct) 
fotlen  h)l)r  bie  f^rc^c  lernen  fennen.  Valeant  Thiranni,  bie  l)aben  bie  junge 
öerloren,  in  illud  nobis  prohibent,  non  possunt  veritate.  Sie  junge  l^aben 
tu^r  got  fet)  lob. 

25  Sa»  ift  et)n  rel)c^,   haB  aKeljne  mt)t   ber  junge  ^anbelt   unb   brenget 

jufammen  bie  ^L^^ilige  fljrc^e.  Ita  oranda:  Credo  in  spiritum  s[anctum. 
Ser  ^L^iitae  9Lfift  "luß  öor  bo  feljn  unb  ma(f;t  bie  apoftel  freljbig,  gibt  Ijn 
gelnalt  jto  ftraffen  Muudum,  legem  Mose,  haä  aUtä  nic^t  gelt,  nic^t,  ba§  er 
fie   uff^ebe,    de   bis   alias.     Sed    ille    non    est  cxactor  et   legislator,   sed   est 

30  Spiritus  sLancti  verbum,  bamit  famlet  er  e^n  ]^cuflel)n,  ha§  ift  bie  ^[eiltfle 

ft)r(j^e,  bie  ift  eljn  Ijeuffleljn,  qui  habent  spiritum  et  animum  et  linguas  unb 
burffen  prebigen,  bie  ift  über  all  iuter  Tartaros  et  Turcas  et  ubi  et)n  Inenig, 
totir  hoffen  ^ie  me^^r  fe^n.    2Bie  lout  bie  prebiget?    ^ä)  gletob  an  ben  k. 

20  Episcopi  uosfri  non  vtuntur  lingua  sed  giadio  ro  r         25J28  Sa§  bis  Credo  unt  ro 
30J31  Eeclesia  quid  et  quomodo  congregatur  ro  r         33  nach  l^offen  steht  ^x  toerben  sp 


464  5Prcbigten  t)e§  3a^te?  1531. 

R]  iiova  doctrina  et  praedicatio,  quae  hodieruo  die  e  coelo  venit,  quae  prae- 
dicari  debet.  lu  Regno  Christi  gilt  f|eine  quam  remissio  p|eecatorum,  3luffer 
fcim  xdä)  et  antequam  baju  fompt,  buffe  et  legis  praedicatio,  alioqui  verbiim 
rerais[sionis  et  gratiae  gebort.  Ista  est  gravis  ju  öerff^en  ratioui,  quod  tale 
regimim  sive  coeleste,  et  quod  nostra  iustitia,  opera  b|ona,  geift|ltd^  leBctl,  5 
foi  nid^t  ^elffen,  feligmac^cn  unb  ginab  crtnerben,  et  si  quis  iutelligit  et  novit 
praedicare,  h)enn§  bo  311  !ompt,  tarnen  vix  jc.  Ita  maxfirna  res  creditu, 
quod  in  terris  sit  Ciiristiana  ec|elesia  et  in  ea  remissio  peccatorum. 
Öopihistarura  opt|inia  doct|rina,  quod  s[piritus  Sjanctus  ad  hoc  serviat,  ut 
det  charitatem  in  cor  jc.  ut  iuvet  nos  dil|igere  deura,  prox|imum  et  facere  10 
bona  0|[>era,  quanquam  paucissinii,  (pii  sie  doc|eant,  sed  optimi  et  raris[simi, 
bic  vcben  fo  Uid  ba  bon,  quod  s[piritus  s|anctus  sit  in  horum  eordibus,  qui 
deum  dil|igunt  et  prox|imum,  quia  l^eift  charitas  et  ignis.  Sic  patres  veteres, 
Et  fomcn  feiten  ouff  ben  ovt|iM  R|emissionis  pieccatomm.  Sen  avtiidel 
fol  man  tool  auftreic^en,  et  si  bene,  tamen  JC.  Hoc  verum,  quod  s[piritns  " 
s|anctus  det  charitatis  fervorem,  sed  neu  ba  brauff  fn|jen.    Habeo  s[pirituni 


1  nach  die  stellt  penthecostes  scilicet  sp        2  nach  Ifeiitc  steht  pr-icdlcatio  s})        3  nach 
praedicatio  steht  g^et  sp  4  nach  gtfiott  steht  in  regnuni  Christi  sp        (Sicut)  [sta        über 

Ista  steht  praedicatio  sp  5  nach  reg|mim  steht  coelorum  sj)  8  Ecclesia  Sancta  Catho- 

lica  SJ)  r  9   nach   doct|rina  steht   fuit  sp         ad  üher   hoc         Vsus   S|^piritus   saucti  iuxta 

Sopliistanim  dogma  sp  r  11  nach  paucissimi  steht  aint  sjj         Doctrina  Sopliistaruni  sp  r 

13    S[piritus    sanctus    dicitur    Caritas    ignis    sp  r  15    nach    bene    steht    declaratnr    sp 

ICt  (Clristus)  Habeo 

N]  borgeBung  ber  ^Lunben.  Hacc  est  praedicacio.  S)en  t)n  6'^riftt  re^d^  fol  et)n 
prebigt  fe^n,  bie  l^ei)ft  öovgielning  ber  funben.  Antequam  ad  iUam  vcnimus, 
gel)Ol"t  bor  ^^n  Decalogus  ostendens  peccatum.  Sed  propria  Euang[elii 
prac|dicacio  Verbum  gratiae  et  Remiss[ionis.  5l6er  hü^  fon  bie  l)el)lo^e  ao 
Dcrnunfft  mc§[t  üernemen,  fte  Ion  n\6)i  lel)ben,  'üdi  bie  ^1  eilige  fl)rd^e  deberet 
esse  absque  omnibus  legibus.  Sic  h)^l  ^VC  totxd  0U(^  ml)t  loffcn  louffen. 
@§  ^Qnbt  ^o'^e  arttfel  fidei,  scilicet  credere  remiss[ioneni  peccatorum.  Eo 
pervenerunt  Zophistae  spiritum  s|anctum  dare  uobis  amorem,  ex  quo  deinde 
faciamus  bona  opera.  äßen  fie  ^od^  fnmmen,  hoc  doeent.  Interim  papa  cum  25 
somniis  suis  agit.  Optimi  3op^iften  dicunt  spiritum  esse  ignem  et  charitatem. 
3Jc^n  ben  arttfel  folben  loljr  Inol  lernen.  Verum  est:  spiritus  s[anotus  dat 
Ciiaritatem  et  omnia  dona.  ?lber  um6  ber  gaben  unb  anbad)t  6^n  id^  brumb 
nid^t  jeltg.    5l6er  ha^  fol  nodfj  üor  ge^en,  scilicet  remiss[io  peccatorum,  bie 


17  Predicacio  spiritus  s[ancti  in  ecclesia  est  Remissio  peccatorum  ro  r  ISjSO  illani 
Iris  RemissLionis  unt  ro  20  nach  prae|dicacio  steht  est  sp  23  Racio  non  potest  appre- 
hendere  remissionem  gratuitam  ro  r  20  vor  hoc  steht  tuuc  sp  26  Optimi  c  in  Slie  6eften  sp 
27J28  .Spiritus  sanctus  quidem  omnia  dona  dat,  sed  per  illa  non  iustificamur  ro  r 


9}r.  48  (28.  OTnil.  465 

R]  S|anftnm,  (nii  ine  Oiunftifl,  aiibcd;ti(^  et  deuni  diligerc  mad)t.  Sed  «iioitet 
aliam  fünft  Icrc,  qiiae  altior  (|iiam  iiieuni  diligere,  Sed  iit  sciaiii,  iihi  mens 
tliestaiirus,    seilicet    rcniissio    peccafonim.      Si    s||)iriliis    S|aiiettis    daret    ein 

tniiift  gegen  (Sott  et  prox|iiniim,  fo  lueix  ßljrtftuö  nic()tv  nu|.  Eins  of|ficium 
5  est  Clarifi[care  nie,  'de  meo  aecip|iet  et  annunciabit'  jc.  Praecipiuim  opus3oii.  ir„H 
sipiritns  s,aDcti,  iit  Clu'istum  3c.  Sag  fot  man  treiben.  ߧ  ift  hjol  gcrebt: 
er  fol  bic  lieb  anjunbcn,  ut  dilisjiamns  deum  et  prox|imum,  sed  eö  ift  JU 
fnic'  6r  fol  JU  erft  ba»  ampt  t)a6en,  ut  credas  in  Cin-istum:  Annunciabit 
("In-istnni,   deinde,  ut   di]|ectionem    det,    ut  diligas.     Ideo  1.  et  praecip|uum 

II)  ofl'iioium  für  btc^  nimB,  ut  Pet|rus  dicit:  @r  fol  mid^  Ocrfleren.  Et  si  non 
venis  ad  praedieatioueni,  ut  Christum  agjnoscas,  tum  non  aeqnisisti  s[piritum 
S|anctum  et  nunquani  JC.  q|uicquid  postea  somnies  de  spiritu,  qui  te  ad 
dil|ectionera  bringe,  nihil  est.  Oportet  prius  Christum  in  cor  fcrat,  qm"a 
inquit:  'de   meo'  jc.  'et   annunciabit.'    jDaä  I^aben  bie  lieben  Slpoftcl  fein  3oii.  in,  h 

i;.  gefeilt,  et  cogimur  dicere,  quod  ab  Apostolis  gefoft.  Nulli  Episcopi  sie.  S)a§ 
ift  officium  eins:  r|emissioncm  p|eeeatorum,  ha  mit  oc|c]esiam  toirb  fjeiligeit. 
Mira  pracdicatio:  mea  iusticia,  tjeilig  leben  est  remissio  p|eccatorum.  Mirabilis 
iusticia,   ba   Oon   est  aliquis  l)eilig  suis   peccatis,   quod   habet  remissionem. 

1  nach  oportet  sieht  s^plritus  sanctus  sp  3  S^piritus  saiicti  officium  .s^;  r  5  über 
Clarifi[care  nie  steht  inquit  Christus  sp  loan.  16.  sp  r  6  über  hiol  steht  bene  sp  7  über 
er  steht  si^piritus  s|anctus  sp  TjS  Praecipuuni  officium  S|piritus  sancti  sp  r  10  nach 

off|icium  s<eA<  S|^piritus  sancti  «;>       äier  Pet^rus  ««e/ii  Christus  «/)         12  te  a.i  über  (lil|ectionem 
q  eri;  zu  quanquani  sp         13  über  ferat  steht  ducat  sp         14  nach  Stloftet  steht  in  Symljolo  sp 
15  nach  Apostolis  steht   Symboluni  sp         nach   sie  steht  jiotuissent  sp         Symholum  Aposto- 
lorum  sp  r         16  nach  eius  steht  praedicare  sp         17  Remissio  pcccatorum  sj)  r 

')  Cb  ift  ju  frite  (mite»  %.  2-2)  vgl.  DWtb.  4,  i'  S.  287. 

N]  fol  über  oße  toerd  geljen,  ha§  iä)  Uielifj,  Inie  me^n  fcf)ac,5  ift  l)n  ßf^rifto,  ba§ 

20   id)    UiCl)^,    U)0  icf)    fie    fnd^e.     9Jel)n,    iioc   erit    officium    spiritus  s|ancti,    dicit 

('hristus.    'Clarificabit  me.'    S^aS  loerd  fol  man   trcl)6en.     6s  ift  lüol soo.  m,  h 
gefagt.    @r  fol  bic  libe  auc,5Unben,  sed  nimis  tempestive  praedicatur.    Oportet 
prius    praedicari   reniis|si(inem    peecatorum,    Christum    redemptoreni,    deinde 
se((uentur  bona  opera.    ^Jiart  fol  öoi  ha§  Oorncmpft  annl)emen,  SÖie  ^petrui? 

2.-,  I)ie  tl)ut  jnüevfleren.  Si  in  douis  inceperis,  frustraris  tauquam  somnio.  S)er 
1)1  eilige  gieift  Inljrt  fcljnc  orbenung  nidjt  breiten.  Si  vis  dona  habere  spiritus 
sancti,  oportet  prius  Christum  cognoscere.  £)en  ber  ^eilige  gieift  folö  üon 
(S^xifto  n£)emen.  Ergo  optimc  ordinatum  in  simbolo:  sjnritum  s[anctum, 
Ecclesiani,   remis[sionem   peecatorum.      Nam   Ecciesia    per  reniis[sioneni   est 

30   sancta.    S)en  baä  ift  bie  ^el)licfet)t,  seilicet  R[emissio  peecatorum.    Quis  haue 

33   Ordo    praedicacionis    obseruaiidus  ro  r  2t>   Prius    Ileniisisio    peccatiiruni    ante 

omnia  opera  praedicanda  in  Kuaiigelio  r<>  r        30  Sola  reniiss[iono  peecatorum  ecciesi.a  sancta 

est  ro  r 

8utf)er§  aöEtte.  XXXIV  30 


466  !PtcbigtDn  fac§  ^atfxe^  1531. 

R]  quid  f^lie  iä)  ha  JU?  quid  possum  omuibiis  meis  operibus  facere,  ut  nica 
rp|iuitlaiitur  p|eccata?  Non  per  hoc,  ut  dem  eleiemosynam.  Sed  ha  IJCV: 
Cliristiana  occiesia  sancta  est,  quae  habet  Eliuangelium,  et  quod  re|mittaiitnr 
ei  peccata.  Non  ut  Sopli[i,stae,  S[anctus  Tho[mas  3C.  ba§  ftitb  leibige  S^ieuffelS 
prcbigev,  qui  reimissionis  p|ec[atoruni  art[icuhiin  fe|en  sie:  quando  senicl  :> 
peccas,  oportet  faciat  dii|ectio  dei  et  proxiuii.  2)u  tnuft  eilt  6f)riftcn  man 
bleiben  in  art[iculo  remissionis  pjeccatorum  usque  ad  finem.  Sicut  is  manet: 
Ciu-istus  niortuus,  sepultus,  non  semel  credendum  hoc,  Sic  is  art[icuhis 
s|piritus  sLancti  mu§  bteifien:  6i)ri|tli(f)  fird}  et  remissio  p|ec[catorum.  Istam 
pracdicationoin  nemo  sapjiens  et  pap|ista  intelligit  et  nobis  U)irb§  fauei".  lo 
^\(i)  tltiiS  lieb  f)a6cn,  sed  udcr  ba§  oportet  nie  habere  remissionein  p|ecca- 
tonnn.  S|piritus  Sjanctus  niiiil  habet  cum  10  prae|cep[tis.  Satis  dixit 
Mjosc,  quomodo  deb|eamus  diligere  denni,  proximum.  Sed  ad  hoc  servit 
s[piritus  sjanctus:  cum  non  ]iossiraus  praestare  10  prac|cepta,  ut  dicat 
veniens:  ha^  fol  bir  gcfcf)|encft  tuerben  et  dabo  gäbe,  ut  incip|ias  diligere  et  is 
servare  10  prae|cepta.  Sic  Christiana  ecciesia  est  sancta  et  sine  peccatis, 
non   per  sua  opera,   sed   per  s[piritum   s|anctum,    qui   docet   Christum   esse 


6  Thomas  sp  r         7  über  is  >^teht  articuhis  S2>       Ueniissio  peccatoruin  s^i  r         9  tixä) 
ülirr  (timft)  12  narh  liabet  steht  conimercii  sp         13  deuni  über  proxiimnn         It  S^piritiis 

aucti  üllicium  sp  r        16  Quomodo  Ecciesia  Cliristiana  sit  Sancta  sp  ^ 

Nl  dofinicioncm  dedisset,  scilicet  per  i-eniis[sionem  peccatorum  esse  sanctam? 
toau  tan  alte  ntond^eret),  tnevcE  t^un?  sohi  hacc  remisLsio  peccatoLrnm  facit 
eoclesiam  sanctam.  2ßo  ha^  botgc{)t,  9ii(^t  tote  bie  3opf)iften  spiritum  20 
sanctum  incipere,  110s  perficere.  2)Q§  fagt  @.  S'fjoma»,  furtreffl[id^  diabolus, 
qui  dicunt  per  Euangeiium  remitti,  sed  opus  esse  satisfaccioue.  5tet)n,  hoc 
non  est  Euaugel[ium.  S)u  muft  ben  art[icuhmi  remis[sionis  peccatorum 
laffen  Meljben,  sicut  ille  articuhis  de  Christo  passo  est  perpctuus,  al^O  au(^ 
bie^c  tiergeBung,  §0  lang  id;  lebe  uff  erben.  Hanc  fidem  nulhis  Zophistn  -a 
novit  unb  n)t)rb  un§  felbcr  fattier  i\o  gleuOcn.  Sar^lti  ^to  ber  !l)x-(ijen  muffen 
Uil)r  IjaBen  praedicacionem  Spiritus  s[ancti,  non  opus  est  decalogo  et  operibus. 
!Eaä  lerct  9Jiofe§,  sed  non  possumus  praestare.  Et  opus  est  spiritu  s[ancto, 
ber  fum^jt  et  dicit:  S)a3  fol  bl)r  gf(f}euc£t  fcQn.  Ita  incedit  Christianus  in 
ecciesia,  est  sauctus  non  per  sua  merita,  sed  per  Christum  et  remis[sionem  30 
jieccatonim.  %tx  f)at  üof  iin§  aEe»  getrau.  Sßen  un§  ber  l^etilige  get)ft 
leinet,  cvanescent  omnia  nostra  et  merita  et  eoufugieimis  ad  verum  ponti- 
ficem  Ciiristum.  Ita  Ecciesia  sancta  est  per  remis[sionem  peccatorum. 
©junft  ift  fie  nid^t  anbev§  ben  e^ne  ^unberiu.     Papistae  faciunt  eam  imma- 


21  über  Stomas  steht  Aquinas  Thomas  Aqninas  ro  r  25  BetgeBung  über  go 

27  All  iemiss[ionem  peccatorinn  opus  est  spiritiissaucti  praodic.ieione  ri>  r        34jt(>7,  23  über 
iiiiniaciil.-itain  stiht  ba§  fic  nirfjt  miiflc  Ijvrcn  "j, 


9Jt.  48  [28.  5Jlnt].  467 

K|  iiic'cl|ia[torcin  I*]|)isc<)i)iiii!,  nun  iudiccm,  scd  .salvatorem,  efliid|i.s.so  sai)g|iiiucm. 
Sa»  foltu  Oon  l)f)tlt  ()ntten  et  ag|noscere  et  hoc  ag|Qoscere  per  art|iculuin  reniis- 
sioiiis  ])|eccatornni.  Non  ergo  raoa  dil|cctio,  quam  dedit  sipiritus  s|an(!tus, 
sed  (jiiod  s|piritus  S|anctus  aiiiuinciat  }C.    Ideo  sancta  Christiana  ec|clc.sia  est 

5  y|aiicta  per  arti[euhim  remissionis  p|cecatoruni,  alioqui  est  peccatrix.  Papa 
pracdicat  eam  ecclesiam  Christiauam,  qiiae  servat  prae|cepta  decem  et  tarn 
])iiram  facit,  iit  C'iiristo  non  indigcat  nee  remissioiie  p|cccatorum.  S)n§  ift 
bcv  I|eib[ißC  tcuffel,  q|iianquaiu  evgcr  niacfjcn,  quod  homo  ex  p|uris  viribus 
possit  efficere,  ut  deuni  ex  toto  corde  jc.  et  faciat  b|o[na  op[era  deceni  prae- 

10  c('p[toruin.  Sie  I|ic6c  fül§  Iilffcn,  ut  te  gratum  fa|ciat  corani  deo.  @§  fjeift: 
gratum  i'acicus  ift  Christus  et  remissio  p|eccatorum,  quod  aud|istis  s|pirittnn 
s|anctum  de  eo  praedicare,  ut  scianius,  quis  sit  et  adferat:  ba  büxä)  sumus 
grati,  non  per  ciiaritateni.  Ideo  Christiana  ecclesia  est  ein  feine  braub, 
agnoscit  sua  p|eccata   Ijni  ^ei'^en,   leib    unb  leben.     Est  oratio  omnium  pro- 

15  ])ii|etarum,  Apostolorum  et  omnium  S|anctorum,  et  nemo  orat  nisi  Sancti,  ut 
'nomon  tuum'  jc.  nondum  in  tuQ  regne,  Sed  diabpli,  non  facio  tuam  vohni- 
tatcm,  ein  fd}lc(I)tc  f)cilic(![ett.  Ideo  ecclesia  S|ancta  ideo  Saucta,  quod  habet 
rcmissioncm  p|eccatoruni,  ta  mit  nntex'fcf)|eibet  s[piritus  s|anctus  regnum  Christi 
unb  h3eltl|ic^  et  omuia.    Sßclt|lic^  regpuni  habet  iustitiam,  urget  homines,  ut 

™  abstincant  manu.  Papa  urget  suam  iustitiam.  Qui  ]\r|os[is  legem  urgent, 
djicunt  se  dil|igere  deum  ex  t|oto  corde.  Si  ista  omnia  habcs,  nondum  es 
in  regno  Christi,   in   quod  venis  per  gnabe.     @§   ^eift    remissio  p|eccatornm, 


3  nacJi  dilfectio  steht  facit  me  sanctum  S2'  4  je.  c  in  re[missionem  iieCLcatorum  sj/ 
5  Ecclesia  peccatrix  sp  r  Sj9  Sopliistarum  dogma  sp  r  14ll5  Oratio  Cliristianao  Eccle- 
siao  sj)  r  17  Vndo  Ecclesia  Saucta  sit  sp  r  23  Christi  (per  q)  in        über  gnabc  steht 

reniis[sionem  pec[catorum  sp 

N]  oulatam,  bo»  fic  6f)vifti  md)t  borff.  6r  mn§  l)i-  jcu  fuffen  Ivid^en.  Nam 
ipsi  ccclesiae  tribunnt,   quod  possit  dccalogus  pracstare.   Et  dicunt,  ®ot  fei) 

2.  qI^O  el)gcn^l)nnig,  qui  non  vnlt  placari,  et  finguut  graciam  gratum  facientem. 
@ö  fol  cl)ne  gnabc  fcl)n,  bie  nn§  mac^e  feiig,  summa:  gracia  gratum  faciens 
est  praedicaeiu  illa  de  Christo,  bic  maä)t  un>3  angenct)me.  Ita  Ecclesia  est 
el)nc  frumme  bvautl),  bie  fcfjcniet  fid^  nid^t  ^re[i;  ^unbe,  orat:  'Sanctificctur 
nomen  tuum^  3C.  <[.  d.  tuum    nomen    non   est   sanctificatum.      Nondum  adest 

30  regnum  tuum.  Non  facio  volnntatcm  tuam.  S)o  befennct  fic  t)t)re  ^nnbc  et 
mox  currit  ad  Christum.  Ita  bene  discernatis  haec  duo  regna:  Christi  non 
opus  haltet  legibus,  Mosis  gcfccj  nnb  policia  tret)bt  bie  fauft  nnb  brengt§ 
nidjt  h)Cl)tter.     %hn  bljfj  xctjd)  gc()ct  l)o()cr,    cum   audio  remiss[ioncm  pccca- 


24  unten  um  Seitenrande  stellt  Ecclesia  liabet  perpetuam  peccatonim  remissioiiem,  iileo 
sancta,  per  sc  autem  peccatrix  ro  r  26  Gracia  gratum  I'acicus  ro  r  29jS(l  Ecclesia 

peccatum   suuiu   lalotur  rn  r 

30* 


468  !Prebi(iten  bc§  Safitc?  1531. 

R]  non  satisfactio.  Si  hoc  habeo,  tum  possum  scire,  qiii  ^ol  diligere  deiim, 
prox[iiiuim,  Papae  crederc  et  legem  potestatis  servare.  Ideo  beue  discite  istos 
art|iculos.  Remissio  p|eccatorum  nou  est  ablata  in  bapt[ismo  et  eonfe.s[sione. 
In  bap[tismo  acquisisti  sie,  nt  nnnquam  amittas.  Sic  in  Confess[ione.  Sicut 
nianes  perpetuo  siib  eoelo,  sive  dormias  sive  incedas,  mai^ft  hiä)  unvein  5 
vel  rein,  tameu  sab  coelo  es,  Sic  hie  scias  Christum,  res[urrectionem  carnis 
et  reniissionem  esse  nostram,  vitam  aeternam,  quae  nunqnam  cessat,  si  etiam 
nos  cadamus,  ut  ju  Xüäi  greiffen  et  apprehjendamus,  qnia  ba§  ift  unjer 
gere(^|t[ig!eit  unb  l^etl]ig['Eeit,  quae  si  jol  beftenbig  fein,  oportet  remissio 
pieccatorum  perpetua  sit,  Non  sohim  eorum,  quae  facta,  sed  quae  adhuc  lo 
habeo,  quod  non  diligo  deura,  prox[iraum,  non  servo  X  prae|cep[ta.  S)q 
tompt  mir  ju^ttff,  ba  Inil  tc^  nic§t  faft  geredet  fein,  quod  lieBe  vel  non,  sed 
scio  art[iculuni  remissionis  peccatorum  iiber  mt^  befc^I|offen  unb  gegoffen  in 
bap|tis[mo.  S)a  ft^ct  ber  s[piritus  S|anctus,  et  sie  habet  omnis  Christianus 
et  potest  gloriari  et  debet,  quia  oninia  sunt  sancta:  baptismus,  verbum,  is 
Sacramentum.  Num  uon  faterer  me  habere,  quae  faciunt  Sauctos?  Chri- 
stianus  vero  non  habet  sanctitatem  monachorum,  sed  Christi.    Effudit  sunra 

sang[uinem  pro  me.    S)a§  ift  bon  bem  ftüö  Quff  bi§  mol  gnuge. 

4    Certitudo   remissionis    peccatorum  sp  r  S  über   ut   sieJd  modo  sp  9   si(t 

]0  nach  eorum  steht  peccatoriim  sj)         12  über  tiefic  steht   diligo  sp         15  nach  sancta  steht 
quae  liabet  sp         18  ift  c  in  fe^  sp 

N]  torura  unb  fenne  ben  fc^ljrnt  unb  bedfel,  ©nabe  unb  Vergebung  ber  §unbe,  §o 
lol)I  i(f)  mic^  barnoc^  fetjn  ritzten  in   alia    regna  politica  et  papistica.     Ergo  20 
bene  discernatis  articulos  fidei.     6§    tt)l)rbt   un§    not!^  t^Un,    ba§   lr)t)r§   ni(^t 
qI^O   bOtftum^Jeln  ^  quasi    in    Baptismo    et   confessione   sie   libcri   a   peccatis. 
Stellt,   sicut  natus  puer  vivit  usque  ad  senectutem  sub  celo,  ita  eciara  sub 
hoc  Christo  vivendum  est  fide,   ha^  lütjr   lüiffen,   ha%  lt)^r  et)ne  beftenbigc 
bergebung  tjoben,  quae  non  cessat,  sed  perpetuo  durat  liaec  iustieia.    Srumb   21 
ntu^  bie  Oergebung  etoig   fet)n.     Ita    credamus:   sum   sanctu^s   ex   remisLsioue 
non   ex  nostris    meritis.      Ita   ut   Sathan   oppugnat:    Hoc    et    hoc  fecisti   et 
peccasti.    Respondeo:  3i<^  ^^n  bo  ^cr  uic^t  frutn,  sed  habeo  aliam  iusticiani, 
Christum   et   remiss[ionem   pjeccatorum,    bo    fte!^t§   nic^t    uff   gutten   hJerden, 
fjoffart  obbcr   öerjlreljf elung ,    sed  in   Christo,  vero   fundamento,  ille  durat,  30 
quoad  sum  homo.     Ita  si  es  sanctus,  noli  gloriari  in  donis,   sed  in  Christo, 
be»   f)el)IicEe^t  ge^et  mid)   an.     Nam  quod  ego  non  possum   praestare,  hoc 
ipse  implet.    S)o§  ift  "txx^  ftuö  bom  !^[eiligen  ge^ft. 

20  mii§  über  bartioc^  2S  über  sicut  steht  Similitudo  ro  24J26  Wifjcn  bis  credamus 
unt  ro  24  Sicut  celum  supor  nos  durat  ita  eciam  remiss^io  peccatorum  perpetuo  durat  ro  r 
29  nach  toetcEen  steht  Wctcöc  machen  sj)  31  In  perpetua  gloriacione  reiniss[ionis  peccatorum 
gloriandum  non  in  meritis  nostris  ro  r 

';  Uorfliimpclii  lyl.  oben  S.  420,  2.    Vgl.  auch  BAel  3  (BibeljrrotoJcoUe  1531)  S.  2. 


9Jr.  49  [28.  TOaiJ.  469 

49.  28.  mai  1631. 

^^rcbigt  nm  ^^ftitflfttngc,  uati^mtttng^. 

B]  A   |)iaudio. 

Iludie  aiul|istis  de  sipiiitii  s|ancto,  tüic  bei"  fol  prcbtgcit  lalcni  doct[ri- 
nam,  «jiiae  uiiö  jcigt  i'e[iiiisHioiiein  pieccatonini,  FA  qiiod  umui.s  Cliiistiamis 
feinen  öleiS  au  !erc,    ut  istum  Ai-ticuhnn  bene   discat,   (jiiia  est  difficilis    ju 

•■>  lernen  in  tempore,  quo  fein  Bebavff,  et  Sat|aii  toBet  ba  luibber,  rotten,  Ita  ut 
gravis  sit  intel|lectu,  si  etiani  noscatur.  Cliristiana  ergo  iustitia  fol  ()eiffcn 
remissio  pec[catorum  et  ista  reuii.ssio  .sie  iute]|ligatur,  ut  uou  sit  ein  tf)UU, 
quod  ein  momeutum  lucrc,  sed  ein  perseveraus  qualitas,  quae  perpetuo  aber 
Uli»  fd^lneBc   et    uou    bon    un§.     Sie    urgeudi   res[nrreetiouis   earuis   et   v|itae 

iD  aeterLuae  uj'geudi.  Sie  sumu.s  saneti  et  uon,  liabeuius  r|eniissionem  p|ee[ca- 
torum  et  non.  Sic  suuius  auffcrftanbcn  a  niort[ui,s  et  non.  Et  v|itani 
aeiternaiii  liabenuis  et  non. 

Unfcr  ()eilic!cit  ft^et  nid)t  l)uu  bcm,  ha^j  toir  fd)on  erlangt  f)a6cn.  Ipsa 
remissio  pjeccatorum  ift  gar  unb  gh)i§  ba,  .sed  uoiidum  gar  ergrl)ffen.    Sic 

"  resurrectio  earuis  ift  gtui§  ba,   sed  uondum  video.     Sic  v|ita  ae|terna,  quia, 


5  nach  quo  stellt  man  sj)  vor  tottctl  sieht  et  «/)  6"  gravis  c  in  difficilis  sj)  Cliri- 
stiana iusticia  est  remissio  peccatorum  sji  r  S  quod  c  aun  qui  quae  c  aus  qui  9  nach 
ltu§  (2.)  steht  iDcid^c  sp       nach  urgeudi  steht  articuli  y)       Ue?[urrectio  carnis.    Vita  aeterna  sp  r 

NJ  Vesperi. 

Audivimus  iiodie  iiom   f)|ciligen  9et)ft,  h)ie  ber  ^ol  prebigen  clju  foId)e 

letjer,  quae  habet  reuii,s.s[ioiu'm   ])ceeatoruni,    et  (|iulibet  liuue  arliculuin  bene 

discat.    S)en  er  ift  auBberntaffen  fcfjlner,  fonberlicf).  Inen  man  fe^n  tiebarff. 

2»  Nam  satliau  nos  vexat,  bol  lt)t)r  fet)n  h)oI  tnerben  burffen,  eciam  si  bene 
sciremus.  Nos  autem  doctriuam  Iiabeaiuus:  6l)ne  t)crgc6ung  ber  ^unbe,  Non 
el)n  gefi^luecj,  ^nnbcr  Perseverans  qualitas,  bie  bo  foI  6Iet)Ben  über  un§.  Ita 
alios  articulos  dcbemus  tract[are:  'Uffer^fte^ung  be§  fle^[fc^e§',  sicut  habemus 
r|emiss[ionem  p|eccatorum   et  tarnen  habemus  peccatum,    ita    eciam  habemus 

25  resurrec[cionem  carnis  et  tanieu  niorimur.  6§  ift  ntd^t  Qualitas  herens,  sed 
perseverans. 

6§  l)et)fft:  nnfer  ^etjlüetjt  ift  nt(^t  öon  un§,  )x)\)x  ft)ulen  fic  ouc^  nicf;t, 
alioquin  damnaremur,  §onbcr  lt)l)r  muffen  fic  gleuben.  Esto  non  senciamus, 
feo  ift  fie  bod)  öoüontmen  l)n  beni  ß^rifto,   ber  fic  t)ol6roc§t  f)at.    2)o  m^t 


16  ro  22    Remis[sio    peccatorum   Qualitas    perseueraus    in    mediis   peccatis  ro  r 

23  tracte  25  earuis  über  (mor)  27  Sanctitas  ecclesie  non  sentitur  sed  creditur  ro  r 


470  «Pvcbigteti  beä  3Qt)ie§  1531. 

R]  qiii  coepit,  est,  est,  bn  ift  !ctii  fuiib,  iiii[)cil[ig!ctt,  !ciii  tob  an  l)[)n.    ®n  mit 

ift   9eant[tOürtet   if)Cneu,    qui    (l|iciint:    man  folä    allä   flllcn,    qnod  Christiani 

praedicant.     Nou,  saepe  paterfam[ilias,  matcrfa[milias,  servus,  serva  iucedit 

et  non  ap|pa[ret,   quod  in  liac  persona  vivus  sit  Sanctus,   inio   sibiipsi    bCI= 

borgen,  quia  Clu-istum  non  vides,  ]o  lücnig  ut  raeam  Sauctitatem,  et  taiaeu    s 

in    eo   sniu    sanctus.     Ad   iioc    habeo    signa   bap[tismi    jc.   ha§    ntd^t   iustitia 

subiectiva,    sed   formalis    iustitia    Cliristiani:    compreheudit    in    se    obieetuui 

Ciiristuiu,  intus  in  corde  Ciiristns,  t)at  Cluislum  cigviffcn,  is  sua  propiciatio 

unb  öcvgcBev  et  propter  haue  fidem  ift   et"  ftom,   quanquam   in  se  peccator. 

äßcn§  ad  iustitiam,  sauctitatem  Jompt,   fo  finb   toir  öci'lorn,   quae  in  nobis   lo 

Soti.  15, 6  [teöt,  sed  dei,  Christi  iustitia  in  nobis  nou  solum  obiective.    Ipse  vitis,  uos 

litjii.  3,  i2palmites,  is  per  fidem   in  uobis  jc.     Sic  P|au[lus  loquitur   de  re:   'Ut  com- 

6iai.  2, 20  preliendam,  sicut  compre[liensus  sura.'     Grgrtffcn  Bin  iä),   sed  'Ego  non'  ac. 

®(ii.4,oSic  alibi  Gal|a[tas:   Vos   agnoscitis  deuni,   imo  uoti  jc.     ^ä)  6in  ft^on  bdn, 

Bin  gctaufft,  ^um  ©ac|vament  gangen  et  habeo  verbum.    Sa  mangelt]»,  ut  i^ 
g,®'J'f.^34 sicut  compre|hensus,  sie  apprehcndam.     Sic  ad  Ga][ataS;  Ron)[auos.     'Spem 
iusticiae'  2C.     Sic  vivo,  iuquit  ad  Ro[manos,  quod  mea  iustitia,    per  quam 


1  Christianus  peccator  et  Saactus  sp  r         4   in  über   hac         5  oben  am  Seilenrande 
sieht  Vt  apprehendam  quemad[modura  compreliensus  sum  sp        6  über  jc.  steht  Euchai"i[stiae  s}) 

nach  ba§  steht  ift  sp        61?  Iustitia  >  f^'^Jj^j^j''""  sp  r       11  loau.  \h.spr        12114  1.  Cor.  XIII. 

philip.  in.  Gal.  4.  sp  r         14  ^c^  mit  13  gvgtiffcn  durch  Strich  verb         16  nach  compre|hensus 
sieht  sum  sp       Gal.  5.  2.  sp  r         17  über  ßo[manos  steht  8.  sp 

N]  ift  geantt)toovttct,  man  ^ol  alle§  faulen,  quae  uos  praedicaverimus.  5ict)n, 
servus,  pater,  ancilla  suam  vocacionem  faciens  habet  latentem  illam  saucti- 
tatem, bev  6f)viftHg  ift  bo  öcrBorgen,  ift  bcnnod^  ha,  be§  ic^  h3arc3Cl)df)en  IjaBe  -o 
bei"  S^auffc,  facrament.  Ita  nou  est  iusticia  subiectiva,  sed  obiectiva.  Nam 
formalis  iusticia  complectitur  in  se  subiectiva  fidem  et  Christum  obiective. 
Nam  propter  Christum  propiciatorem  fl)nbt  M'jX  from.  2?eI]Ut  got,  ha§  e§ 
nic^t  fum  ad  lusticiam  subiectivam,  ba§  Mjx  iin§  felBer  anfeljen  tuonen,  ift§ 
öcvloren.     6§  mu^  etjn  anbeve  unei'fdjxocfenc  tjn  6!^rtfto  fel^n.     Haue  nou  25 

!p(iir.  3, 12  seutimns  obiective,  sed  credimus.  Ita  Paulus:  'Ut  compreheudar,  in  quo 
comprehensus  sum.'  Ergriffen  !6l)n  itf).  3^  U)n  cvlent.  3c^  IjabB  nidjt 
ergriffen,  ^onbei  Bijn  fd;on  bri)n,  ^onbcrn  bvan  mangelt  mtfxS,  ba§  ic^§  nid^t 

SRöm.  8, 24  IjaBe   gencjlid^.    Ita  iio.  8.  lusticiam  ex  fide  iu   spiritum  expectamus.    ^d^ 


22  Formalis  iusticia  Christum  amplectitur  obiectiue         25  unten  am  Seitenrande  steht 

Iusticia  (''\''.''''^'''     To   l"'^**  complectitur  Christum  per  fidem  3^   ..j^^^.  p^^,^^  ^g,^^ 

V  sulnectma         quae  suis  fidit  openb^us 
Philip  3  sp  26127  Ut  bis  sum  c  in   Sequor  autem  si  quomodo  comprehendam   in  quo  et 

comprehensus  sum  a  Christo  lesu  sp  27  nach  ^^  (2.)  steht   aUt  sp  Locus  I'auli 

Philip  S  ro  r        29  nach  expectamus  steht  Spe  enim  salui  facti  sp      Eo.  8.  ro  r 


mx.  49  i2R.  ?J}ai|.  471 

I^]  fol  rcrfjtficitig  lücibcn,  ftf)ct  in  fiele,  fjoffuuug:  noii  video,  seil  expjecto  iu 
»1)0,  et  lioc  in  fide  et  g|ratia.  Si  rntimuin  bnimb  frag,  uon  dicit,  (luia  t^ontio 
peceatuni,  video  mart|yi'es  t)in  lüCQ  fopffcit,  oportet  ut  inoriautiir  iit  .seditiosi, 
et  lameii,  cjiii  sie  ba  l^in  Q^cn,  Sunt  vi  vi  S|ancti  sine  omni  peecato,   vivi  et 

5    noii   iiioiiuntur  in  lioe,  quod  nioriuntnr,  ([nia  Ijclft  speni   vitae,    saliitis  h'.  C§ 

fol  iiid;t  lucltlid),  sed  gcifttidj  311  gt)cn.  Tic  ratio  tan  fiä)  iiirfjt  brciii  fd;icfeii: 
fX'OtIt  fein  et  tarnen  nidjt  fulcn,  ergo  ntUv  ratio,  e|aro  et  sang[uis  ftill  fdjtocigeil, 
se  eaptivani  dare  et  eogjitare,  ut  ])('r  fiileni  Cigvciffc  et  exp|cet('t  per  fideni, 
(jMod  revcletur.    Ideo  Ijolt  man  fiel)  aiiy  luüit,  fonft  ift  !|cia  robt  uiib  t)iilff, 

10  aiioqui    uou   capiemus  quam  per   verbuni  Euangelii,   Sae|ra[mentuni,    bapti.s- 
iiiuni,  loa§  ic^  bnificr  tfjlimb,   est  a  8at|ana,    e§  ift  Hoitt  Ücuffel,    qnia  l)cift: 
h)ir   toarteil   K.  ut   appre[liendan),    in    quo    ai>pi'C|hensus.     Nos    cum  CHu'isto 
aseendimus  Epli.  2.  quia  eque    gt)cn  I)|l)md  !omcu    ut  ipse,    qnia   sua  rcs|ur- epi).  2, 6 
[rectioue  fid^   an   Urt§  gemengt,   ut   sit  nostra   v|era  res|ur[reetio,   filmen   l)t)m 

15  rcginicnt,  nt  gar  t)nn  l)I)m  f)cfd)|Ioffen  fcl).  G»  mangelt 'bran  k.  ut  mater 
habcl  ])uerum  in  ulnis,  pucr  tuciS  nirfjt'o  bviimB,  nou  novit  nt  mater.  Ibi 
niniigclt,  quod  puer  nid^t  fo  gvoffen  Ucvftanb  et  ratiouem.  Ideo  non  potest 
djicere:  ego  tua  filia,  tu  mater.     5Jtit  bcf  jcit  loctfjft  ratio  pueilae,  ut  djicat: 


1  über  rcd^tficrtig  steht  ftom  sp  Chrlstiaim  iiisticia  sj»  r  3  Gal.  5.  Koma.  8.  sp  r  mit 
470, 17  vivo  durch  Strich  verb  .5  lioc  über  quod  6"/^  Sanctum  et  iieccatorem  simu!  eüse  sp  r 
11  ift  Dom  über  ((c^)  vor  Ijcift  sieht  cä  sp  12  nach  appre|hensus  steht  suni  sp  ISjU  nach 
res|ur[i-ectioue  steJit  tjat  cv  sj)  13  Eplie.  2.  sp  r  löjld  ut  (2.)  bis  bl'umti  tint  17  nach 
|o  steht  ein  sp 

N)  Icfie  al^o,  ba§  mdjnc  gcrctfjtigteit  ftel)et  altel)n  t)n  bcr  t)offnung,  icf)  t)abg  fie 

20  geJDlfjlicf}.  Esto,  quod  nun  facta  sit,  tamen  liabeo  in  spe.  Seucio  quidem 
meam  infirniitatem  et  contraria,  attamen  herco  in  sjie.  316  id)§  glcl^d)  afic§ 
löibcrfljnne^  fe^e,  no($  ift§  icar,  bic  fclbigc,  bic  bo  l)cl)Iig  fcl}nbt,  bie  fijnbt 
t)Cl)ltg  spe  iusticiae  et  salntis.  6-3  §oI  nicfjt  Iel)pUd),  geiftlii^  jugel^cn,  bo 
bic   öcrnnnfft  nidjt  \)tin   ton.    ®a§   t)el)ft   in   spe.    2)a§  fan   mcf;t   anbcv§ 

25  jngcfjcn  bcnn  "inxä)  ben  glauBcn  \)n  ^^riftnm,  ita  ut  sciamus  in  fide  com- 
prehendi  et  sola  illa  apprehendanuis.  Ideo  sepius  vos  admonui.  ^(^  iDOlbc 
enc^  bie  !unft  gerne  lernen,  bic  ninffcn  \v\)X  bnrd)  g[ottc§  \mxii),  Sacramentum, 
baptismum  ^abtn,  h)l)r  muffen  luarttcn,  "bai  lo^r  ergreljffcn,  borljn  toljr 
ergriffen  ft}nbt.     Nam   ipse  Christus   nos   Incratus  est    unb  ergriffen,   ut  sit 

30  nostra  vita  et  fides.  S)o  tft§  aÜe§  befd^loffen.  S)o  ligt  mad^t  an,  haä  to^r 
l)n   h)t)ber   ergret)ffcn.     Ita   infans    a   matre    complexus   et   puer   non    agnovit 

matrem.   6§  gekickt  bcm  tijnbe  an  ber  ticrnufft,  baä  bie  mutter  nid;t  lennet 


30  über  fides  steht  salus  31  über  infans  steht  Similitudo  s}7  31132  Sicut  infaus 

complexus  a  matre  illam  non  aguoscit,  ita  Christianus  K.  ro  r 


472  ^'i'fi'ialf«  beä  3d)«-3  1531. 

H]  IjicBc  inater.  Sic  iiobisi'iiin  liet,  oportel  iam  credaüir,  iit  noii  uostra  bing 
ftcI)C  in  subiectivis  qiialitatibus,  ut  est  i^Utiftifd;  iustitia,  quae  est  coiistaus 
et  perpetua  luil,  qua  icbcittian  t()Un  loil,  (piotl  vnit.  Hoc  bene  dictiiiii 
seciiiiduni  mimdiim  jc.  Öic  hie  uou  possuiu  dicere,  quod  Christiana  iustitia 
ftljc  Ijnn  meinem  lötEe  hoc  et  hoc  3U  tl^un,  sed  quod  credo  firmis|sime,  quod  5 
Cin-isti  re8|urrectio,  ascensio,  qui  sedet  ad  dcx|teram  p|atris,  sit  mea  unb 
l)ab  midj  ijnn  ber  fc^o§  et  sim  cum  eo.  5)a  gebort  ju  mein  glatoBc,  ut 
Christus  sie  agnoscatur  pro  mea  iustitia.  Tum  ttiirb  anfffjoi'Cn,  ubi  ilhic 
veuero,  ba§  noc^  ntd)t  rein  fein.  6I)Vtftn§  fol  ein  ftude  fein,  quod  res|iir- 
rexit,  as|cen[dit,  sed|et  3c.  2,  ba§  bli  bran  glcilBft.  Si  hoc  fit,  habcs  tuam  10 
formalem  et  subiectivam  iusticiam.  Si  adhuc  est  peccatum,  ift§  3Ugefcf)(llt 
unb  I§eift  r|emissio  p|eccatorum.  Haec  est  praedicatio  s[piritus  s|ancti.  Non 
sie,  ut  obiective  hab|eam  Christum,  ut  ipse  sit  in  coelis,  ego  hie,  sed  mu§ 
aus  bei"  t)eUc,  funbc  tomcn  fein  et  tarnen  iu  fidc,  manet  superue,  non  feret 
et  aB,  sed  meum  cor  aufd^elen  unb  ji'^c  unb  "^cngc  mid^  an  tj'^n  supra.  Per  15 
haue  fidem  sum  cum  eo  et  ipse  mccuni  et  per  hoc  sumus  fi^on  brotcu.  Si 
est  Christianus  in  coelo,   oportet  sit  liber  a  peccatis  uec  est  mortuus,   cum 


1  über  mater  stellt  mutet  S2>         2  über  constans  steht  ftarcter       Subiectiua  qualitas  sp  r 
3  über  perpetua  steht  fteter  sj>         lusticia  muudi  sj)  r  4  uou  (uou)  7  Kesuirectio 

Christi  sj>  r  S  auff(gc)5oren         9  nach  fein  (1.)  steht  ift  sj)         11  nach  peccatum  steht 

reliquum  sj)        14J16  tomen  bis  broSen  imt         14  über  inauet  steht  Christus  sp 

N]  et  tamen  successivo  tempore  matrem  agnoscit.  2tI§o  lüt)X"bt§  ml)t  un§  OUC^ 
gef)en.  Credendum  et  sperandum  est,  non  herendum  in  subiectivis  quali- 
tatibus.  Qui  dicunt  iusticiam  perpetuam  et  constantem  voluutatem  bene  20 
agendi,  S)a§  geflOlt  ad  politicam  iusticiam,  non  Christiauam.  Nam  Chri- 
stiana non  consistit  in  mea  voluntate,  sed  in  fide  in  Christum,  qui  pro  me 
satisfecit,  ascendit  et  sedet  ad  dexte^ram.  S)a§  ift  nic^t  mel)n  ftierä.  @§ 
gefrort  barjlo  mel)n  glaube,  Quod  Ciiristns  fecerit.  äßen  liiljr  bort  l^ljn 
tummcn,  tnerben  ttil)t§  feljcn.  Interim  muffen  h)l)r  Christum  resurgentem  et  25 
asc|ensum  IjaBen.  2.  ut  ilhid  credamus.  ?)n  bcn  ii  ftucfen  ftetiet».  Si  quid 
ultra  peccatorum  adest,  bo  gehört  jugcfc^arvct  Oergebung  ber  feunben.  S)a5 
I)el)ft:  ß^riftUu  in  un§,  tü^r  ^n  t)'^m.  Non  est  subiective  Christus,  9lel)n,  er 
niufj  fiel)  un§  feljn,  @r  Heijtt  bruben,  ioljr  f)iuntcn.  Wkx  ^0  gefif)i($t5,  ba§ 
ic^  mel^n  tjercj  an  ben  broBen  ijm  l)l)mmcl  I)enge,  ml)t  bem  glauben  b^n  \^  30 


18  matrem  agnoscit  matrem  19120  Credendum  bis  bene  unt  ro  20121  lusticia 

Cuustaus  uoluntas  agendi  ro  r  2ll22  nach  Christiaua  steht  iusticia  s^  unten  am  Seiten- 
rande  steht  Christianorura  iusticia  in  spe  consistit  laborancium  ut  compreheudaut  deum  a 
quo  coraprehensi  sunt  ro  23  Chris[tiana  ius[ticia  non  in  mea  uolun[tate  sed  iu  fide  con- 

sistit ro  r  27  vor  DergcBuitg  stellt  t)n  bie  sp  27128  Saä  bis  Jieljn  unt  ro  Deum  esse 
et  iu  illum  credere  iusticia  ro  r 


Ilt.  49  |28.  mal].  473 

R]  seil|eat  cuai  Christo  in  reg[uo  ccloruni.  Item  non  est  siibiectus  satanae, 
iiiorti  jc.  Kt  tanieii  ciini  iiispicio  carncm,  vitloo  iiif  siib  morte,  [jwcato. 
2)c3  miis  icf)  micfj  iiidjt  au  iitjemcii,  aliotiul  fiam  i)ai)[i.sta.  ^d;  mit»  iiticf; 
mit  bcn  fiiubeu  beiffcu'  unb  tobt,  donec  non  sentiam.     Ipsi  quidem:  o  Joeii 

5  ftc  C§  folten  HcrfiK^cu  JC.  Ipsi  locjjuuDtur  ut  caeci  de  colorc^  et  vohuit  lioc 
doccre,  niliil  giiötus  acceperuut.  Voliint  damiiare  et  iud|iccs  jcin  Iniins 
doctrinae  et  nihil  noverimt.  Ipsi  Jonticn  llidjt  Jllfamcti  bringen  Ciiiistutn 
et  fidem.  Scd  iustitia  fol  ^ein  ein  auffgcricf)tcv  toil  mit  u^nferm  l)icrr  ®iott 
jn  tljun  3C.     Si  aliud  audiunt,    benden  fic   fcl^erc^.     Ego   non   anderem  haec 

10  ]()(jui  cui'ani  ipsis,  (juod  iustitia  sit  rjeLmissio  piee[catorum,  Sed  sie,  quod 
6f)riftu§  brüten,  fide  ju  l)f)m  et  fio  partieeps  istoruin  omnium  K.  et  tanieii 
non  video,  scd  in  spc:  «juod  speratur,  non  habetur,  videtur.  Mira  res,  ijuod 
habjeamus  vitam,  iusticiani,  et  tainen  iion  videtur,  seutitur.  ©0  tan  einer 
ftt)CU   in  neces|sitate   unb    ung|Iu(f.     Si  fcfjon  fult   c|aruem,    fagt   l)^tn    ah  et 

IS  sentit  SataLnam,  p|eecatuni,  inea  iustitia  est:  ^d)  fol  nic^t  fcfjen  b|üinnn, 
(|Uod  haljeo,  sed  sperare  in  fide  et  spiritu  uBer  \i\d\ä)  unb  6|lut,  allein,  ba§ 
icf)   iuavtc,   donec  uianifestetur.    Ideo  Ian§   ni(f;t  anbcrä  3U  gf)en  quam   per 

3  Seä]  bj         4  über  Ipsi  steht  Papistae  sp       toen(§)  5  Papistae  sp  r         'J  E(r)go 

11  nach  fide  uteht  lom  i(5  «/'         12  vor  videtur  steht  non  sp         13  vor  sentitur  steht  non  y* 

•)  mit  bcn  junbcit  bci(fcit  vgl.  oben  S.  369, 6.       ')  ut  caeci  de  colore  vgl.  oben  8.  2S9,  4. 

N]  ct)n§  et  ita  snm  über  a  peccatis.  Nam  si  Christus  est  dominus  omnium,  et 
uos   cum  illo   erimus  domini.     6§  leibet   fid^  nid^t,    quod  ipse  liber  et  uos 

•M  captivi.  5le^n,  sed  quando  videmus  carnem  nostram  peccatricem ,  ad  hunc 
curramus.  ^(^  mu^  bte  §unbc  nit^t  anfe^en  sicut  Papa,  qui  nos  ad  merita 
uostra  ducit,  satisfacciones  et  eoutricioues  k.  'ta^  id^  muge  fpretfjen:  5Iu!^e 
6l;n  iii^  reljne  l)n  mctjnem  fjercjcn.  5(1^0  tfjuen  bie  ^^a)3iften,  bie  berbammcnS 
et  tarnen  ignoraut  haue  doctrinam.    Sic  !unnen§  nicf)t  jufammen  reimen: 

25  lusticiam  Christi  et  peccata  nostra,  saltem  versantur  insticiam  esse  e^n  uff= 
gerieften  tl)l)IIcn,  quae  versatur  circa  decalogum,  et  hunc  Christum  negb'gunt 
unb  f)alben§  mt)t  bem  Aristotele,  quod  iusticia  formalis  sit  habens  in  corpore. 
Summa:  servemus  haec  duo:  S5a§  ßf)riftu§  bruBen  ift  unb  ba-3  lt)l)r  boa 
glcufien.    2Ba§  man  gleufit  unb  ^offt,  bas  ftfjet  man  nic§t,   ^atä  ni(^t  unb 

30  "^abcnä  bodf).  Et  isti  vohint  nos  ad  sensum  ducere.  Stelen,  btD  ti)irft§  nic^t 
fulen,  aHoquin  dcsperabis.  Die:  fule  f)l)n,  fule  f)cr S  metjn  6f)riftlii^  h)c|cn 
fte^et  t)m  glauben  unb  gel)ft  ber  gcrcc^tigfeit,  bie  ^m  ^t)mcl  ift.    Ego  non 

IS  In  nie  niaiiet  et  ego  in  eo  ro  r         l'J  ipse  (sit)         20  über  hunc  sieht  Christum  sp 

23    Iusticia   Christi    non    peccata   nostra   inspicienda   ro  r  24J25   ©ic    bis   saltem    unt  ro 

Error  papistaruni  ro  r  30  boä)  (nic^t)  31  unten  am  Seitenrande  steht   In  Papistas 

qui  insticiam  sentire  uolunt,   non  credere,   laborant  in  meritis  aut  peccatis  suis  negligentes 

Christi  lusticiam  ro 

')  fule  1)^11,  fule  ^ct  rf/l.  oben  S.  370, 13. 


474  *4-Ucbiatf«  te»  Sia^xti  1531. 

RlMöm.io,  iiff.  vfi-liiini,  (|iii;i  fides  per  auditum.  Tdco  sipiritiis  s|aiictiis  dedit  Imdie  linpuas  jc. 
ad  fidt'in,  llic|saiiriim  r|t'[missioni.s  p|ccca[torum  iiou  vcnidir  uiti'i  \)vv  fcuirtgctl 
liiiguas.  Ideo  fo  fcinb  luiic  verbo  Euangelii.  Papa  bcrfoljgcty  fil^lucib,  fciir 
uitb  fatjfdjcu  gloffcn.  S[umma  S[umiuanim:  er  iicf)t  aHc§  iiiigilucf  an,  er 
ioil  bie  ficurigen  3ungen  Ipibber  JC.  et  tameu  nihil  habemus  uec  alia  re  s 
acquiremus.  Si  potest,  diceut  S[piritum  S|anctum  iiou  deuru.  Si  verijum 
amisi  et  ]|iugiiae  ticrtof|(^Clt,  omuia  JC.  Ita  oniiiia  gefetzt  l;n§  verbum,  quod 
docet,  quae  uon  videinuK  et  tarnen  comprelienderunt  uos  JC.  et  si  nianes  in 
verbo,  tum  diviter  ipse  videbis  et  appreliendes  ertentteu  unb  fef)cn,  ut  iam 
es.  Iam  habemus  passive.  Postea  activo  iiabebimus.  Vides,  quam  unredjt  lo 
expos[uei'int  arti[cu]um  fidei,  quod  S[piritus  s|anctus  veniat  datunis  novos 
ai't|iculos  fidei,  ut  sie  ieiimetur  ic.  hoc  potest  familias  pater  unb  lötrbt  JC. 
groe  !appcu,  fc^h)ar|e:  saretor,  quasi  faceret  tales  leges.  Haec  est  ipsorum 
caccitas,  (juod  non  intel|liguut  istos  art|icidos:  Credo  in  S[piritum  s|anotuin  ac. 
Imo  venit  contra  legem  et  te  ex  lege  tjelffen  lüil,  tua  anima  \o\  lucbber  ts 
unter  tob,  funbe,  S^ieufel,  lege  fein,  sed  te  vult  fe|en  über  omnes  Icgcs  et 
dicit,  quod  hab|eas  reLmissionem  p|ec[catorum,  asceDs[ionem,  sessionem  jc. 


1  Ro.  X.  sp  r  2  vor   the^saurum  steht  ad  q)  3  nach  Ideo  steht   ift  ©at[au  q) 

nach  tJCi;fot|ge(i)t§  steht  mit  s^;  S  nach  docet  steht  ea  sp  9  vor   cvicnncn  steht  Unb 

loirb§  sji  10  nach  es  steht  appreliensus  sp        passive  bis  active  unt        über  unvciljt  steht 

gcloatt  sp         13  groe  mit  12  ut  durch  Strich  verb       über  saretor  steht  hoc  potest  sp       S|piritus 

sanctus  nou  est  couditor  leguui  de  Cappis  K.  sp  r        13  nach  veuit  steht  s^piritus  sauctus  sp 

N]  consulam  meam  racionem.  SrumB  f)at  ^iä)  bcr  %ciligc  g|el)ft  tt)Cl)^Ii($  an 
tag  gegeben  per  liuguam  igneam.  Nam  unllam  habemus  remiss[iouem  pecca- 
tornm  et  iusticiam  quam  per  haue  ling[uam  igneam.  S)er  ift  ber  teuffel  so 
fet)nbt,  per  Thurcam  uos  et  suermerios,  unb  totjt  ^a6en§  ni(f}t  nicr)cr  quam 
illam  lingiiam.  2Ben  bie  junge  berlofcfjen  ift,  ^O  cessant  onmes  crcaturae. 
S3rum6  gebort»  ade»  t)u  bi^  Inort:  ®ot  I)at  un§  fc^on  t;n  bie  arm  genommen, 
si  in  verbo  perseveraverimus,  tunc  videbimus.  ^^ät  ijübm  lü^r§  geljoffet, 
bornoc^  lücrben  lnl)r§  erfarcn.  Valeant,  qui  spiritum  S|anctum  dicunt  novas  25 
leges  tradidisse  ecclesiae.  ^a  ^^^  ^ft  ^'^)^  uotlic^  facf)  de  Cappis,  cibo  et 
potu.  £)a§  !onbe  vxiä)  üater  fc§net)ber  lool  lernen  S  botffte  leljncn  I)[eiligen 
g[cift  barcjlD.  Sed  illi  huuc  spiritum  sanctum  nou  noverunt.  Eespondeo 
illis:  SiBer,  ber  ^eilige  g[cift  ift  nidjt  lummen  facere,  sed  abrogare  leges  et 
DOS  supra  omnes  leges,  thirannos  liberare  et  dicit:   Ego  dico  tibi:  tu  habes  au 


18  über  toe^felic^  steht  fi^tlic^  sp  19  lu  liugua  [darüber  ignea  schwarz]  et  uerbo 

consistit   iusticia  nostra  ro  r  22123   SBcn   bis   hjort  unt  ro  22    go   c  in   tuuc  sp 

24125  Scjt  bis  erfarett  tmt  ro  27  nach  mi^  steht  c^n  sp  30  nach  leges  steht  et  sp 

nach  tliirannos  steht  ponere  et  sp       In  eos  qui  Cliristura  legislatorem  faciuut  ro  r 

')  S)o§  ftinbc  mid)  linier  J(f)itel)bei  luol  Icviicii  if/l,  in  den  Nachträgen. 


9h.  49  [28.  mal].  475 

R]  et  V|itaiii  aeiteriiaiii  lua,  iion  (jiiod  lege«  servcs,  edas  oleum,  sod  (jiiod  is 
i'fsnirre.xit,  asccudit,  6§  bleib  baviiacT)  tiia  jc.  tüO  lUoHc,  ipsc  uou  decidel  a 
dex(tera  patri.s.  Non  possiiiii  d|iccrc:  Christus,  qiii  res|uiTe.xit,  est  lex,  sed 
supra    legem    in    vita   est,    milli    legi    obuoxius,    uulli    raorti,    pjcccato,    sed 

.')  dominus  omnium  istorum.  Ideo  prius  hoc,  postea  dat  lieBc,  barmfjCiljiötcit. 
Sed  quando  de  Christo  loquitur,  de  milla  lege  loqnitiir,  imo  boS  lüibbcvf  piel: 
contra  Icges.  Ideo  omnes  2!cuffcl  fuorunt  in  Papa  et  suis,  quando  di.\|it 
s[piritura  sjanctum  dare  Icges,  (jiiomodo  vivere  debeat  homo.  Ideo  ijene 
discendi  art|iculi,   ut  sciannis  discrimen    S[pintus   s|ancti  l)nn  bctll  atltpt,    ba 

lu  Cl  ß^riftum  tci'et  et  aliis.  Sinito  docere  leges,  modo  nou  con|scieutia  sit 
alligata.  ^ä)  Iril  supra  decem  praecepta  fein,  lä)  toil  Bcffcve  unb  ficiligci' 
f)a6en  unb  giroffcrc  Ijeilidicit  quam  X  praeicep[torum,  quae  est:  dei  fiiins 
sedet  ad  djcx[teram,  resur|rexit,  bei  ift  gvoffci;  f)|eili9  quam  X  prae|ccp[t;i 
cum  operib[us  omnibus,  ut  ipse  Christus  sit  mea  forraalis  iustitia.     Quando 

15  Paj)a  hoc  audit,  Jüitb  toi  nnb  tori(^t.^  Ipsi  fiuguut  Christum,  quod  sedjeat 
et  fpil  K.  macfjcn  gar  fremBb  t)on  un§,  fcljcn  toibber  un§,  sed  sjpiritus  s]anctus 
vult  cum  cum  uobis  facere  uuum  corpus  jc.  Ideo  vides,  tüte  fd;cnb|ltc[j  fie 
docuerunt  istos  artic|ulos.  Ex  hoc  potestis  n^cmcn,  quare  vocet  Christus 
s(piritum  S|anctum  consol|atLorem:   quomodo   enim  potest  cou|scientia  tristis 


1  nach  ae|teruara  sieht   quae  omnia  dicit   esse  sj)  2  (vbi)  Iwo  5   prius  c  «i 

(disce)  dat  s^piritus  sauctus  sp         nach  dat  sieht   S[piritus  s[anctus  sj>  6  nach  Christo 

steht  s[piritus  s^auctus  sp        11  nach  Mit  (2.)  steht  ein  sjt      nach  l^eiligcr  steht  gctcdjtiatcit  sj) 
15  nach  Wirb  steht  er  sp         Papae  doctrina  sp  r  16  nach  machen  steht  t)5n  sp         nach 

fe^en  steht  tj'^n  sp         17  cum  nobis  c  in  nobiscura  sp         19  S^piritus  sauctus  Cousolator  s^'  J" 

')  tol  unb  toridjt  hei  Luther  sehr  Mufige  formelhafte  Verlindting. 

N]  20  vitam  eternam  et  remis[sionem  peccatorum,  uou  per  tua,  sed  per  Christum, 
bo  "bCCj  Hclifita.  S^en  er  ficjt  jur  rccfitcn  fjanbt,  toirft  t)f)n  ntc^t  crabrcljffen. 
Dlcljn  6!^riftuy  ift  beffer  bcn  ba§  gcfecj,  f5nnber  bruBcr  ct)n  fjerr.  Ergo  spiritus- 
si^anctus  non  docet  legem,  ^unberlic^  Ijn  feljnctn  borncmtiften  tncrä,  quamvis 
leges    eciam    sunt   suum    donum.      3t6cr   iDCn    er    Christum   fol    leren,    nihil 

25  novit  de  lege.  Valeant  impii,  qui  Christum  legislatorem  tradunt,  qui  sunm 
regnum  legibus  coufirmet.  Ergo  discamus  facere  discrimen  inter  rcgnum 
Christi  et  mundi.  2q^  fte  leren  unb  decalogum  prct)ffen,  Itiol,  toljr  luolten 
fie  ntd^t  l)nBen,  c§  mu§  eijn  groffer  gcre(^ttclct)t  fcijn.  ©oteS  ^on  et  eins 
opera  gilt  mljr  me^r  quam  decalogus.    5Do§  ^et)ft:  ipse  Christus  est  formalis 

3u  iusticia.  Hoc  non  sciunt  Papistae,  sed  somniant  Christum  ociosum  a  uobis 
separatum,  9let)d§  als  cljn  tjeupt  on  ben  cor^ier,   ergo  et  saltem  per  verbum 


22  nach  bruBer  steht  Kftu  s/>         24125  Kegnum  Christi  ro  r         28  Regnum  mundi  ro  r 
2'J  unten  am  Seitenrande  steht   Non  est  legislator  sed  liberator  legis  Christus  ro 


470 


^hebiglcii  bc'3  Sn'^teä  15^1. 


R]  luelius  consülari?  qiiuiuqiuuii  iiou  .scrvasti,  iu(iuit,  lü  prae|cepta,  ilabo  ali(|uid 
melius.  Ego  iu  cilieio  ivi,  ut  servareni  X  praeicepta  et  b|ona  o|pei'a  fajcerem 
et  i^ütC'  Ijülbc  3C.  et  tu  dicis,  sl  etiatn  servavi,  nihil  esse,  do  iiiaius,  ba  !cin 
ficd'cn  brnn  ift,  ba  ein  perfecta  iustitia.  Si  in  Christum  credis,  fol§  jugercdjuct 
btl'  lücvbett,  quasi  plus  servasses  quam  decem  praecepjta,  quia  ei"  fol  fein 
3oi). u.isbcin  res|ur[rectio,  ascens|io,  ut  dicit:  'Ego  sum  res|ur[rectio,  vita',  gnab, 
veritas,  Icticn,  non  dicit:  largior  ista.  Papa  vcro  facit  Christum,  qui  supra  JC. 
sed  est  bei)  un»  et  uos  cum  oo  in  coelo,  att§  per  fidem  et  verbum. 


6  loan.  II.  s2>  r 

N)  sciamus  illud  appreheudi.  Nam  hie  videtis,  cur  Christus  iiunc  spiritum 
el)n  ttoftcr  Ijcljffet.  Nam  couscieuciis  aiixiis  niliil  melius  accidcrc  potcst  lo 
quam  remiss[io  peccaturum.  2)0  M)X  itlly  ml)t  öil  tüercEcit  l)abtn  lüolletl  tl)Un, 
2)a  t)aben  lOtjX  un§  geengft  in  vanum,  sed  credamus  huuc  solum  Ciiristuni 
301).  ii.isnos  habere,  bcv  Jol  Resur[reccio  et  vita  fet)n.  6r  f^Jtic^t:  'Ego  simi  resnr- 
[reccio  et  vita*,  non  dicit:  cgo  largior,  sed  ego  SUM.  Gr  gibt  fie  uic^t 
Cfab,  feonbci;  ift  Ut)  uns  fclbft  buvcf)  bcn  glauben.  i'- 


12113  Christus  est  lesurireccio  et  vita  et  dat  spiritum  saiictum  ro  r 


50. 


29.  TOai  1531. 


^^rcbigt  am  ^fingftuiontog. 


K]  Die  lunae  in  feriis   Penthe[costes. 

E|uangelium  ift  fc^on  unb  ift  beffcr,  quam  ego  tan  ))i-ebigcn,  sed  (|uia 

historiam  für  un§  genomen,  tooEen  h)ir  bie  »erfolgen,  ut  agno-scamus  bic 

I}ifto[rie,  quomodo  Ejuaugelium  et  Christiana  ecclesia  {Job  angefangen.     Sic 

aud[istis  heri,  quod  dis|cipLuli  repleti  SLpiritu  s|ancto  et  praedicabant  var|iis   20 

3ipn-2.4]ingLuis,  '^aä)  bem  s[piritus  s|anctus'  jc.  bo§  ift  ein  fer  burftige^  f^at,  quod 


N] 


16  29  Maij  r 

')  butftig  s.  v.  a.  'kühn,  'keck'  D Wtb.  2,  1752,  wo  weitere  Nachweise  aus  hutMr. 

Die  lunae. 
2)a§  (Suangelion  ift  fc^on  unb  beffer,  ben  id^§  t)rebigen  fan,  et  annuatim 
audimus,  sed  oportet  nos  in  historia  procedere  unb  sciamus,  quomodo  Euange- 
lion  inceperit.    Primum,  ha^j  h)t)r  bei)  bem  fcft  blel)ben.    Audivistis,  quomodo  25 
apostoli   spiritu    sancto   impleti   et   praedica|verint   secundiuu    dona    Spiritus 


22  ro 


^r.  50  [29.  ÜHoil.  477 

R]  piscat|ores  et  mendici  ficf)  unterhjiiibctt  3h)  prebigcn  unb  brein  g'vciffcn  über 
bte  fnod^eP  l)nn  ba§  prebigampt.  Nam  illis  non  commissum,  sed  sacordotilms, 
Levitis  et  Caip|hae  erat  befolen,  ut  rcgcrent.  Atidistis  noii  eredendum  bcix 
\äjiix^ixn,    nee  ego    admitterem,    qiiod    aliiis  mir   btein    fiel  cum    red|derc 

5  rationcm  pro  animabus.  ,§ie  ift§  tnol  ein  anberS.  Tl)i  ein  t|;iner  buv[t:  qni 
priiis  öcrjogt  pro])ter  metum,  non  ausi  oxire,  trctteil  auff,  et  nbi  iiiven|innt 
lio|mincs,  nou  salutatis  Consulihns,  Caip|ha  unb  t)l*ebigen,  quasi  nullus 
miquain  praedicator  iu  terris.  Si  qiiis  novit,  quoniodo  ^ierufalem  gcftanbcn  i[t 
unb  regiiment  gefaft  et  praesertim  sacerdotium,  für  hJelc^em  fic^  furcfjteten  jc. 

10   videt,  qiialis  buvft  discip|ulorum  et  velle  esse  dominum,    magistrum,  Papam 
et  oben  an  ft|en  tji)m  prebigampt,  bo  fol  einer  tool  4  !6)3ff  jc.    Sed  habeut 
einen  fretjbigcn  ntut  et  cor  et  certi,  ba§  fie  e§  tf)un  fotten.    Et  s[nmma 
s|iinmiarum:    ungefedert"    be^be   praedicatores    jc.    statim    dicunt:    ' Cep[erunt "W- -■  ■• 
l)raedicare',  sed  gebort  ntut   unb  fünft   baju,   quam   omnes   sacerdotes  nic^t 

i-'  tüiffen.  Ubi  hie  platta,  long  rode,  falkn,  fc^raier?  tretten  ^er  an  aüe  Joei^c. 
Hoc  commissum  Apostolis.     S)ie    Rot|tenses   volunt   etiara  facere,  qui   non 


1  iiher  mendici  sieht  arm  sj)            3  über  C'aip|hae  steht  Hannae  sp  4  nach  cum 

sieht  (lebeani  sp       ©d^tcii^er  sp  r         5  Apostolorum  audacia  spi  r          7  nach  lio|miiies  sielil 

praedicant  sp           8  nach  terris  steht  fuerit  ä^j       vor  3|etufatcTn  steht  ju  sp  11  nach  et 
steht  velle  sp         14  nach  sed  steht  c§  sp       nach  gebort  sieht  ein  «/> 

')  uBer  bie  fnod^et  :=  tief.         ^)  wohl  =  unangesehen,  unbeachtet. 

N]  s|ancti.  S)a§  ift  e^n  ^o^t  turftlic^e  tabt,  ba§  bie  fifc^er  unb  armen  betler 
l^aBen  bre^n  gegriffen.  Nam  erat  populus  sanctus  et  fortis  legibus  et  armis 
Auuas   et  Caiphas  3C.  habuerunt  miuisterium   unb   man  folbe  ben  fc^let)C^ern 

M  nl^ue  ni(^t  folgen,  sicut  hodie  vos  admoneo,  ut  caveatis.  3^)  h)il§  ni(f}t 
letjben,  bo§  et)n  anber  m^r  ttjolbe  bre^n  gretjffen.  §ic  ift§  tnol  el)n  anber§, 
(juod  tiniidi  apostoli,  qui  non  audebant  ])rodire,  S)ie  tretten  publice  uff  unb 
gruffen  nic^t  Slnna»  K.  brumb  tretten  erfur  tanquam  nunquam  esset  prae- 
dicatum,  S)o  bod}  ^efftigc  f rebiger  unb  priftertumb  gcVoeft  ift.    211^0  fe^et, 

2.'.  ba§  c»  c^n  trefflirf^e  turft  ift,  ba§  fie  fic^  fclbfl  jum  SJa^fte  unb  3lnna§, 
ßaipi'^oS  JU  fc^uUer  mad^en.  S)o  folben  bie  fo)3  ^in  genauen  toerben.  Sed 
vos  audistis  hesterna  die,  quae  spiritu  s|ancto,  ber  ^at  ^n  bcn  mutt)  uub 
groffe  fünft  geben,  ha^  bie  armen  fifc^cr  bie  fünft  totjffen,  quae  ignorabitur 
a  toto   mundo  et   sapientissimis.     ^ie   ift    nic^t   platten   unb   longc   roife. 

30  Rottenses   eciara    ita   volunt   facere.    2lber   e§   fl}nbt   fc^uc^tige,    unOerfud)tc 


2.3  vor  atnna§  steht  Sunäcr  sp  nach  9tnna§  steht  6oirttt§  ^itatum  »nb  sp  25  Maxinia 
audacia  et  feruor  apostolorum  timidorum  tiactenus  nunc  publice  prodeuncium  et  predican- 
cinm  ro  r  27  Hoc  factum  apostolorum  non  patrocinatur  Suermeriis  sponte  curautibus  ro  r 
■J9  über  todfc  steht  noä)  freien  sp 


478  Ikebintcit  be-3  3nt)tcäi  1531. 

H]  Ijuvrcn  fo  lang  nt  Apostoli  nee  liahcnt  test|iinnniiim  et  lüunbcrjicii^en,  qiiae 
lial)|ueniiit  Apostoli:  iJco  uou  fereiidi.  Hie  apcrta  vocatio  de  c[Ocl()  et 
loq|iiendo  var|iis  ling|iiis.  Et  faciiint  max|ima  sig|na  et  muftc  tuarltc^  fo 
fein,  joltcil  ftd)  eontra  pontifiocs  legen  et  totiim  pop|iilam  et  siirgere,  prae- 
dic^ire  unb  nicmanb  btumfi  fragen  JC.  Si  tum  venit  quis,  qiii  prins  novit:  i 
nihil  fiiit,  piseator  et  riidis,  et  iani  in  momcnto  novit  scrip|turani  melius 
(juam  cgo  et  loqui  v|ai'ii.s  liug|ni.s,  credam  ei,  facti  sacerd|otes  sine  tDC^'^e 
unb  plattis,  nou  vocati  a  Caip|lia  et  H|auna  et  iucipiunt  a  maxLimo  of|ficio, 
qtiüd  est  praedicare,  quia  praedieatio  verbi  est  ba§  ^Olf}ftje  ampi,  qnia  verbnm 
in  coena  et  bap|tis[mo  est  maxime  in  ipsis.  Quid  ipsi  praedicaverint,  sequetur.  lo 
sipä. -2,0-1:1  'Audivit    qnisque    cos'    3C.  'num',    'magnalia    dei',    'quid'    JC. - 

'ninsto  pleni  sunt'.  9Inff  ba^j  fcfte  conveniebant  ex  omuibus  regionib[us 
onine  mas|culuni,  praesertim  primogenitum.  3  festis,  ubi  l^utten  vel  S^ciTtpcl 
luav.  ludaei  erant  disperjsi  in  totum  orb[em,  ubi  cap|tivi  iu  As|sy[iiani  et 
Bab|y[louiam,  ü  venieb|ant  ter  in  anno.  Tum  dispersi  ergo  I|udaei  et  con-  15 
veitebant  mnltas  gentes  et  illas  adfcrebant  secum  et  sie  mnltipHcabautnr 
ludaoi  alibi.  Ideo  erant  multao  ling|uae  ba  ex  oninibus  lanbc  unb  Icutc.* 
a.\7li)i  tft  ba^  nitraM  an  gangen  cum  pisca|toribus,  de  quibus  dicunt:  'Nonne 


i  et  c  in  nee  sp        2  Vocatio  Apostoloium  sp  r        4  fi$  c  in  fic  ftc^  sp      vor  totum 
steht  contra  sp  5  nach  quis  stellt   ex  aa(litorib[us  sp  6  über   novit  steht  Apostoli  sp 

7  nach  et  steht  nouit  sp        nach  facti  steht  sunt  sj)  13  nach  ubi  steht  bie  sj>        Ex  omni 

natione  quae  sub  coelo  sp  r  IS  an  gangen  c  in  angegangen  sp  1SI479, 1  Nonne  Li 

Galilaei  sunt?  sp  r 

•)  lonbc  unb  (eute  vgl.  DWfb.  6,  95. 

N]  6n6en,  qui  non  expectant  persequucionem,  nou  habeut  sigua  talia,  ut  apostoli 
iiic  liabent.  S)en  e§  tJtufte  al^o  fet)n,  ut  tanta  potencia  magnis  signis  con-  20 
firmctur.  Vide  maguum  hie  fuit  scandalum.  Piscatorcs  fuerunt  rüdes.  S)ic 
fomcn  ml)t  grofjen  gafien,  jungen  unb  frcl}bicfet)t.  S)o  ging  bo§  cvgcrni^  t)^n. 
Si  tales  ad  me  venerit,  ego  illi  cederem.  Incipiunt  autem  in  summo  opere, 
scilicet  int  prebiganTpt,  ha§  übertrifft  oracionem  et  missas,  in  summo  incipiunt. 
-jipg.s.r,  'S»  tuaren  allerlei)  jln  .§ieru[falcm  Juonenb.'   2uca§  fpvicfjt,  ha5  25 

bo  Qlle§  ift  jufanxen  !ommcn.  Nam  omne  primogenitmn  masculinuni  ter  iu 
anno  conveniebat.  Nam  ludei  dispersi  fuerunt  in  omnibus  rcgionibus  Capti- 
vitato  Babi|lonica.  Illi  tum  undiquaque  convenerunt.  9ll§0  Uteret  [lä)  ba§ 
öoltf  l}tn  unb  ouffertn  lanbe,  Ita  ut  magnus  populus  et  variae  linguae  ibi 
convenerunt.  (Sim  bo  bil  öoltfd  unb  mand^erlcl)  fprad^en  toarcn,  veninnt  ?.o 
Gallilei  piscatores    et  tum  varia  lingua,   Greca,  Italica  JC.  loquuntur.     §eutc 


22  nach  l^^n  steht  UJCgt  sp  23   l'reJicacio  niaximum  opus  ro  r  26  iiher  ter 

steht  3  sp         27  Varius  populus  in  llicrusalcm  congregatus  ro  r         SI  loquuntur  c  in  tliount 
intra  se  sp       fieulc  '   in  ©eftcrn  S2> 


9Jt.  50  [29.  mai].  479 

R)  Gal[ilaei?'  follen  ja  ®Ql|i(ciid^  vcbcn,  cum  ©ricflifcf),  ^talifd)  jc.  Et  miUibi 
f'iiit:  (jiiixni  hie,  liori  novit  3ub|ifcf),  iam  novit  omiies  ling[uas,  ^JJlcbtjcf),  5^01"= 
fifrf)  jc.  ttiie  gfjct  boS  jUV?  cuiusmocli  miraciiliim?  ba»  finb  bic  fiii'icff  et  ficflcl.^ 
bie  fic  aiifflegcu,  <iiio(l  foKcn  pcacdicaro.    Et  alii  bevtti]unbcvii  iinb  tocvbcu 

.',  gav  öcvfturl^t,  et  max[imum  mirajciilum,  ba§  oEc  fprncfjcu  ,]Ui  fameu  toinen 
filtb  l)nn  einem  munbe.  Ista  signa  adferat  aliu.s  ©c[)tner|inci",  ut  dicam  do 
eo  ut  ludaei  de  Apostolis  JC.  ha^  bic  a,ani}  mundiis  fülct,  ut  ba  flir  K. 
©uangclion  gerets  fo,  ut  quidam  mirentur,  alii  jpotten,  finb  öod  unb  fid^ev  ac. 
bic  nnbcrn   finb  f|Vomc  teitt  gelüeft.    Alii  fragen  ni(f}t§   bcivnarf),  fo  ntnnS 

10  bod)  gu'ifft  K.  Si  Euangelio  in  principio  gangen,  et  in  fine  jc.  Et  tanion 
alii  testantur  de  Euangelio:  ipsi  tcben  nostra  l|ingua  Mirab[ilia  dei,  !nr^ 
ift§  ge3|eiget,  praedicatio  tarnen  illonmi  non  fuit  quam  de  isto  Christo,  non 
de  nosti'is  op|eribus,  quae  niagn|alia  hominum,  non  dei.  S|umma  fuit,  löie 
giroffci;  lünnbcvlnierd  (Sott  t^an  per  Ciiristum,  quod  res|ur[rexit  a  niort[nis 

tr.  et  sed|eat  JC.  et  quod  s|piritus  .s|anctus  hoc  feccrit,  nt  nemo  terreatur  niorte  K- 
Sed  alii  non  praedicant  mirabilia  dei  i.  c.  q|nid  feccrit  dominus,  scd  (|uid  tu? 
nt  tu:  fac  bionum,  da  ele|enio.synam,  oliedi  parontibns.    Ergo  non  fuit  prae- 


2  nacli  liic  steht  iii  Galilea  s^>  4  nach  Bctloiunbcrn  steht  fii^  s/j  ö  nach  bo§  steht 
(fic)  sj)  öjG  Vnusquisq[ue  audimus  linguam   nostram  in  qua  iiati  sumus  sp  r  7  fulet 

c  in  fute  «/)  S  vor  guanflcliotl  steht  itm  sp        Fortmia  Euaiigelii  sp  r         10  vor  gnngen 

steht  fo  sp  11  über  Miralj[ilia  steht  niagpialia  Magiialia  ilei.  sp  r  PJ  9e3|cigct  eiy  r.u 
ongcjlcigct  sp  13  nach  quae  steht  suut  sp  non  über  (scd)  14  nach  ttjnil  stcld  l)at  sp 
15  nach   focerit  steht  quod  videbaut  sp 

')  btieff  et  ficgcl  (unten  Z.  19)  rtjl.  oben  S.  341,  3. 

N]  hjor    e»   e^n  fif(^er,    nunc   omues   lege   callent,   eloqnnntnr  Persis,    Chaldeig, 
GrecLs,  Phenicis.    S)a§  fljnbt  bie  bnöe   unb  figil  bev    apoftel,   q|uanquam 

20  deberent  pracdioaro  ita,  ut  confundantur  onines  anditorcs,  bic  fe^cn,  bn§  oHc 
fpvad^en   l)n    e^nem   munbe    jufammcn   fummen.     Sa«   fljnbt   bie   ,5cel)d)en. 
Efficiant  illi  Rottenses,  bie  icjnnbcv  ijn  tüind'eln  fc^Ieljdjcn.    Dfeljn,  bie  legen 
1)V   trom   nff   coram  toto   mundo.      Alii   dicunt:  'Ebrii',   toev   tDeljfj,    Iro  fiea.  u 
jur  jcecfjen  getieft?  fie  ftjnbt  boü,  bie  Guten.     Non  multura  curant  plurimi. 

2.',  Alii  autcm  mirantur  et  stupent.    ?ll^o  niu^  bcm  6uangelio  \)m  anfang  et 
contingit  illis.     Sie  ft}re(^en:  'Audimus   eos    nostris   unguis   magualiaai.  ii 
dei.'    Sie  ^rebigt  bei;  apofteln  fl^nbt  bon  ß^vifto  getnefen,   de  magnalibus 
dei,   non  de  magnalibus  hominum  et  operum  et  nostrorum,    scd  de  Christo 
nato,   mortuo,   resuscitato,    ben  prebigteu  fie.     Mose  praedicatores  et  luristae 

30  bie   ptebigen   nic^t  magnalia  dei.     Nam  si   legem  Mose  praedico,    praedico 

19  nach  figil  steht  bic  fic  »fftegen  sp  20  C'erta  uocacionis  apostolorum  signa  scilicet 
ejJtei'ua  illa:  Repleti  spiritu  sancto  et  foititudine  aninii  Vaiiis  unguis  loqui  ro  r  23  Musto 
pleni  sunt  ro  r  25  (Simngelio  (^t)n)  2ß/27  Magnalia  dei  ro  r  30  nach  dei  steht  sed 
hominum  sp 


480  5pvcbifitcn  bc?  ^n'^rc?  1531. 

R)  dicatio   legis   et   ut  Cai])[lias   pracdicavit.     Si    non  aliud   praedicatur,   quam 
(juod  nos  facimus,  tum  sumus  Christiani  ut  T|urcae,  gentes,  (juia  et  hi  prae- 
dicant,  quid  facere  debieant  homines.     Nos  etiam  facimus  hoc  suo  tempore. 
Isti  testantur,   quod  nova  fuerit  pracdicatio,  non  ut  ph[arisacorum,   sed  dei 
opera  niax[ima,  i>a§  finb  firom  leute  gelöcjcn,  qui  vid[ebant  fo  alticv  junger    '■> 
llllb  ungcliertc  et  taie  of|ficium,  ut  supra  omnes  doctjrinas,  et  nihil  lauda|l)ant 
quam  deum,  non  se,  neu  homines.    ®a  ift  bte  )3rcbtgt  angangen  et  fuit  p|iima. 
Ubi  alii  sie  eos  leftern,  Pet[rus  surgit,  quam  Pet[rus  fecit,  et  describitur. 
Aliac  non  describuutur,  quas  fecerunt  Alii.     Ideo   digna,   ut  tractemus.     Si 
Petro  et  S[piritui  s|ancto  !^at  gut  geb|Un(Iet,    ut   praedicaret,   et  nobis  non   lo 
molesta  praedicari. 
smg.  2, 14  Petri  praedicatio.     'Omnes,  qui.^    ^ar  fc^on^,  $peter.    Sic  incipit 

P|etrus  suum  sermonem:  S)a§  ift  pjropheta  loel,  ber  ]6l  1.  fein,  fuit  ein 
!I[einer  ^Jroprjet  et  incipit  E|uangelium.  Hunc  textum  scribao  et  ph|arisaci 
Icgeruut,  sed  hunc  intel|lectura  non  invenerunt  in  eo,  quem  piscator  P|etrus,  n 
qui  habet  aJios  oculos  et  videt  melius  quam  alii.  Sic  fit  hodie:  Nos  l^aben 
serip|turam  fieffer  gefe|t  et  in  scholis  jc.  Pet|rus  cutfc^ulbiget  unb  ticrant|ll)ovtet, 
cur  ipsi  praedicent  i.  e.  Bcftctiget  suum  of|flcium  et  iudicat  causam,  cur  prae- 

4  non  fehlt        8  nach  quam  steht  concionem  sj>       Concio  Petri  $2)  r         9  nach  Aliae 
steht  aliorum  apostolornm  sp         12  nach  qui  steht  liabit.atis  sj'       saulus  sj)  r        13  loel  2.  sp  r 

')  {Jor  jc^on  vgl.  hißi-zu  die  Erörterung  in   Untrer  Aiisg.  Bd.  25,  ö2G  su  S.  440,  2, 
sowie  Bd.  10  ^  235,  16. 

N]  o])cra  nostra.     Haec  tan  uicfjt  magualia  dei.     6§  ift,   InaS  bie  IeutI)C  tliun, 
bo  ft)nbt  h)t)r   f(^Iec^te  (Stiften   similes  Turcis    et  ludeis,   sed    hie   maior  est  ^o 
doctriua.    @§  ift  nic^t  t)ie  el)n  ^srcbigt  Inie  bcr  *^^arifeer,  sed  est  nova,  quae 
maxima  opera  Christi  praedicavit.     S)a§  fl^nbt  frumnte  leut^c,  bie  ficf)  laffen 
belocgen :    crediderunt    apostolis    et    non    respexeruut    vilitatera    personarum. 

a!.  h'So  tvit  ^Petrul.'    Haec  est  prima  concio,  quae  descripta  est.    Alii  autem 
apostoli  eciam  praedicarunt,  sed  non  habentur.    Hanc  igitur  non  negligemus   ss 
pro  dignitate  festi.   ^ft  fic  bort  gut  gettieft,  §0  n.n)rbt  fie  l)ie  nic^t  6ofee  fct)n. 

s«.  14  'Viri    ludei    et    qui    habitatis    lerusalem.'     ©30    ^ebt    @.   5petcr 

fet)ncn  fennon  an  et  est  plus  allegoria  quam  praedicacio.    S)er  ^jrop^et  ^oel 
§oI  ber  erft  fetjn,   qui   incipit  Euangelion.     Hunc  textum  haud  dubio  pliires 
Episcopi  et  pharisei  legerunt,  sed  non  intellexerunt  sicut  Petrus.     Ita  hodie  30 
eciam    praedicarunt   et    viderunt   textum,    sed   non    invenerunt    ut    nos    dei 
gracia.     S^etruS  l^eBt  an  et  excusat,    cur  apostoli   praedicant.     @r  fc^ulbiget 


19  Lex  praedicat  jvlagnalia  liominum  ro  r  22  Cliristi  (.aud)  20  ^ic  nher  nic^t 

27  Conci  Petri  ro  r         SO  sicnt  r  in  ut  s^;         321481, 17  SpetniS  his  gifit  Cr  imt  rn 


mx.  50  [29.  5JlQi].  481 

R]  dicent,  cum  dicantur  clirii,  et  quasi  man  inilfjc  t)n§  311  gut  (jaltcn,  tit  (lieitur: 
einem  trunden  man  fol  ein  futter  f)clo.i  Ideo  dat  bcvnntilüoi'tiing  suao  prae- 
dicationis,  Beljbc  be§  vocationis  unb  leve  falben.  Et  madjt  ein  givofjc  jd)ul[e^ 
quia  tum  fuerunt  Hiero|so[Iymis  m^et  benn  I)unbert  breififig  tanffcnt  3C.  et 

5  facit  cos  discipiiilos  et  facit  se  Episcopum  .super  omnes  doct|ores  et  plebem 
i.  6.  volo  toaö  g|Ut§  unb  mertflic^»  fageu.  Nam  hoc  e.st,  ut  nos  pro  prae- 
dicatoribus  vestris  accipiatLs  et  sitis  nostri  discip|uli  et  nos  vestra  gloria 
i.  e.  scriptura  vincemus  vos.  ߧ  gilt  nic^t  truncfen  fein.  lam  vix  hora  3.  8. 
vel  9.  i.  e.  vix  3  iiorae  sol  luxit.    Sed  ia^  ifts:  Nosti.s  pirophetam  loel?    Ille 

10   prophetavit,  quod  iam  videtLs  et  auditis:  'Effiiindara.'    Sen  tejt  nunquam  »■  i' 
iDtel[lexi.stis  i.  e.  tuen  fol  l|ex  Mosi  auff!^|Dl6en,  fjciligf^um  unb  gebienge  unb 
ha§  rc(^t  Uicfcn  unb  c^riftlic^  t^xx^t  angcf)en,  benn  lüirb»  fo  ju  gl)en,  ein 
fel^am  frcfcm,    non    super  Caipjliam,    Hanuam,   ij  vel  3,   sed   super   onincin 
c|arnem,  e§  fol  mir  einer  gelten  ut  2.    Hie  abrogat  sacerdotium  et  Leviticum 


1   über   et   quasi   steht   Sic   cogitabant   je.   sp  iiach    dioitur  steht  in   prouerbio  sp 

2  nach  fyw  steht  Qu§  bcm  Iseg  Itieic^cn  sp  rh  5  nach  eos  steht  omnes  «p  7  über  gloria 
sieht  glussemafe  forte  sp  8  hora  tertia  sp  r  10  vor  quod  steht  de  eo  sp  nach  Eff|un- 
dam  steht  de  spiritu  nieo  sp  11  auff^  ofien  erg  ~u  auffge^oicn  sp  nach  ouff^loBcn  steht 
»erben  sp  über  ^citigt^utn  steht  !inbcr)plicl  ISJM  Super  omnem  carnem  sp  r  14  über 
2.  steht  ber  anbcr  sjt       et  et       Abrogatio  sacerdocii  Leu[itici  sp  r 

')  einem  tviincfen  man  |ol  ein  futter  {jeln  [au§  bem  Uicg  lDeic§en]  vgl.  Unsre  Ausg. 
Bd.  S,  696, 19;  19,  41S,  1,  wo  Weiteres.  ')  moc^t  ein  greife  fdjule  (unten  Z.  17),  d.  h.  gewinnt 
viele  AnJuhujei: 

Nl  15  fel)n  ampi,  tvaxuxni)  er  anfjcBet.  Et  excusat,  quod  uon  sint  ebrii  de  vino, 
mufte  letjbcn.  Sen  gi6t  er  urfad^  be§  teruffS  unb  Ic^er  'falben,  .^ebt  an, 
mac^t  et)ne  grof^e  fd^ule  in  populo.  S)er  etjnige  l)cbt  an  unb  Inljrbt  el}n 
35ifc^off  ^n  ber  gancjcn  ftabt,  tanquam  nulli  esseut  praedicatores ,  dicit: 
'§oret   meljne    rcbe'   i.  e.   sitis    discipuli,   nos    recipiatis    magistros:    tt3t)rsB.  u 

20  tDoKen  eucfj  eVoer  f (grifft  fagen.     'S)t^e   ft)nbt   nic^t  trunlen."     @§  gilt«.« 
nic^t  trungfcn.    3"  hora  est,  umfi  8  obber  9  mane.    ';3oeI  ber  prop^et', sj.  le 
lennet  t)x  benn  ouc^'?  ille  de  illis  prophetavit.    '^ä)   tDl)I  ton   meljLiicutsi? 
geljft.'    Sen   tejt   :^a6en   fie  nid^t  öerftanben.    '^n   ben   lecsften   tagen' 
i.  e.  cessante  lege  et  vet[ere  test[amento,  cum  oriretur  euaugelion.    So  U)^rbt§ 

26  aI|o  jugeljen,  bo  lüljrbt  fetc,5amer  treuem  fel)n.    Non  eligam  Caiphaui,  Annam, 
^unbe[rn  eljnen   toi  ben   anbern.     Fuuditus   abrogat  Leviticimi  sacerdocium. 


15  unten  am  Seitenrande  steht 

„.  .       „       •     •    -n  j.  •    r    1       2    Demonstracio  sue  uocacionis  et  doctrine  <-    ,  7 

Status  Concionis  retri   Iro         ,     ,,  ...  ,    .  [schwarz! 

'    -*        1    bxcusacio  caluninie  se  non  esse  ebnes  '  ■' 

17  über  einige  steht  etjtifettigc  sj)  18  Petrus  doctor  et  Episcopus  ro  r  21  nach  nic^t 

steht  5ie  sp      nach  trungten  steht  fel)n  sj)         22  Ulis  c  in  istis  rebus  sp         24  Nouuni  testa- 

mentum  abrogat  Sacerdocium  Leuiticuni  ro  r 

Suti^erä  Sßerfe.   XXXIV  31 


482  ^vcbigtcn  be?  3at)re§  1531. 

R]  or(l|inem,  tlcb|eb;it  sie  loqiii  ])iroi)licta:  cfl'iindam  super  ^Jticftcr  ftam  vcl 
Leviticam  trib|iim.  Caro  i.  e.  allerlei)  leutc,  non  mauebit  disc|rinien,  cffuiuUuu 
s[piritimi  s|auctum  de  coelo,  ut  omues  iDcijjagcn.  Ideo  abrog|atio  Le|vitici 
-).Hiefter|tI)um  et  novnm  fot  anfifien,  ut  beutet:  'Guer  Jon',  toc^ter,  meine 
tnedjte.  ®as  t)eift  aüerilcl)  fleijd)  i.  c.  leiite.  Ego  accip|iam  toeibcr,  mcgbe,  ^ 
p]t  docebo  onuies,  tüie  fte  foHen  lüeiffagen.  Servi  foEen  t)n§  ontpt  fonien, 
in  quo  Hannas,  et  nteg|be.  Ideo  Hjebt  auff  descri{)[tuni  sacerdotium.  Contra 
hoc  non  possunt  ludiaei  respouderc,  ut  iactare  possumus,  quod  uostruiu 
prebigampt  niu§  fein  xcä)t  et  non  ^inbext,  qnod  non  in  Aaronis  jc.  Pet|rus 
non  fnit  ))nieftev  ftanbe  nee  Apo|stolorum  ulbis  nee  Cliristus.  Nee  incepit  w 
hoc  of|ficium  per  sacerdotes,  sed  per  alios  ex  aliis  tri|bubus.  Prius  nuUus 
nisi  ex  tribu  Levi  vel  Aharon.  Hie  dicit  loci:  aEeilet)  I|eutc,  ut  sunt 
5B|if(^of,  pfa[ffen,  5Pe'6|fte  et  CardLinales.  Sag  ift  fortis  tex|tus,  (jui  fo  3IU 
xnäi  ftofifet  prieftevtl)um.  lam  non  gilts,  ut  greiff  l)nn  ein  Jjrebtgampt,  tum 
uoudum  erat  geftifft.  Et  adhuc  fit,  ut  ex  omnibus  trib|ubus  flaut  sacerdotes.  is 
Hodie  habet  rusticus  filiuni:  fit  sacerdos  k.  qui  est  idoneus  et  habet  gratiam 


1    nach    effundam    steht    de    spiritu    nieo   s/>  2   Caro   sß  r  8    nach    Iud|aei 

steht  quicquam  sp  9   K.  c  in  tiibum  sp  70   nach  luit  steht  ex  s})  11   nullus 

c  in  nemo  sp         nach  nullus  steht  praedicauit  sp  rh  12  nach  nisi  steht  qui  sj)         nach 

l[eutc  stellt  nou  solura  Uli  sp  rh  14  nach  ut  steht  ego  sp  15  noudum  über  erat 

N]  gl)  ^sotiii   feolbe   gejagt  t)a6en:    S)er  geift  fol  ex  Aaron  et  Levitis  venire. 
9t^ue   fprirf)t   er:  'uff   allerlei)   f(et)f(^'  i.  e.  homines  q.  d.  Ego  effundam 
spiritum   de  coelis,   ut   omnes  propiietent  i.  e.  Cessabit  Levitieum   et  surget 
aliud,  qnod  non  habebit  progeniem  i.  e.  ^ä)  toi)!  Pfaffen  machen  au^  !nec^ten,   20 
tnegben,  alten  loel)6cr,  megben,  id)  lül)l'j  l)^n  getcii.    Hoc  non  possunt  capere, 
ha^  folrfjc  perfonen  foEen  t)n  l)r  ainpt  tretten.     §e6t  ret)ne  uff  nnterfc^ibt 
be§    priftertnnt6§.     Fulmen  ^    est   magnum    contra    larvas.     Et    nobis    eciam 
prodest.     Esto,  quod  non  simus  ludei,  semen  Abrahae,  tarnen  sumus  semen 
illius.      Nam    Petrus    eciam    non    fuit  ex   tribu    Levi   et   Aaron,    tarnen    fit  25 
sacerdos  q.  d.  £te'6en  ^u^en,  fcl)bt  nicf)t  ftolc,],  e§  lül)rbt  ntc^t  Ineren  Sprifter, 
Seöt  unb  5laron  ic.    ^c^  fan  allerlei)  Vfaffcn  machen.   Hoc  est  dictum  tempore 
illo.     3iC3t    binet»    ni(^t    meljer,   quod  quilibet  velit   inordinate  frangere,   iDie 
lriol§  noc^  ift,    non  habomus  ex  progenie  iuris  doctores,    ^unber  5|>atüer  unb 
fiurger  k.  ton  el)ncn  ^on  ^at,  qui  callet  aliquid,  ille  vocatur.    6§  ift  fel)n  30 
nnterftfiiebt  sive  sit  ©bei,  nnebbel.    Ta»  ift  ber  tej;t,  qui  abrogat  sacer|docium 


17  venire  c  in   fuitltticn  sp  22  nach  uff  steht   btn  sp  2.3  nach  larvas  steht 

externas  Papisticas  sp       Sacerdocium  legis  secundum  progeniem  ro  r         28  nach  frangere 
steht    officium    ministerii    sjt  29    Sacerdocium    legis    et    Louiticuin    Nouo    test|^amento 

abiectum   ro  r 

')  Fulmen  »■</?.  oben  S.  380,  26. 


9h.  50  [29.  Tlai].  483 

R]  praedieaudi,  bcn  lait  man  ba  jln  6iQud)cn  unb  ()eiffct:  'Effundain'"  k.  noli 
fac'ore  discriineD,   .sivc  .sit   burgcv,    bnuct.     Idco   iste  textus   riif)t   ein   njClt) 
pric[teitf)ium  an,  baä  nirfjt  fo  an  pcrjunen  Tjafft.    4  filiae  crant  omnes  pro- «iia.  21, 9 
phetae  i.  e.  sciebant  tüeiifagcn.     Sic  etiam  nuilier,  puelila  possunt  consolari, 

5  dicere  verum  verbuin  i.  e.  qui  novit  vere  scnp|turam  auflegen  unb  beuten 
et  homiues  troftcn,  leren,  ut  salveutur,  ^eift  al§  lociffagen,  q|uaurjuam  neu 
praedicent  ut  ego,  tarnen  mater  fol  Hi|iam  et  familiam  leren,  quia  habet 
verbum  et  dedit  s[piritun]  s|auctum,  ut  intelligat.  Ideo  nolite  mirari,  quod 
praedicavimus:  ^lOel  "^at?  gcfagt,  quod  siraus  Episcopi,  dedit  uobis  plattam. 

10  Et   quid    praedicabit    is    Episcopus?     'Quicunque.'     Ibi   fürt   Pet|rus    tcjt, a!-2i 
ber   auä)  fein  lere    beftetiget,  Slnipt,   quod   dominu.s  vult   effundere   supra 
omnes  !i|omines,   et   hoc  videtis    ob   oculos,   auditis    110s.     Et  bie  lere  foI  fo 
fjeiffen  unb  bie  toeiffagung  fol  fein  teibe,  ber  alten,  jungen,  Incc^te  unb  megbe. 
'Quicunque':    ba§  ift3  Suangelium,   non  ibi  1  litera  de  lege  et  praecepto, 

IS  als  ben  .^errn  anruffen.  Nou  dieit:  'Non  occides'  jc.  Dominus  fol,  inquit, 
erfannt  hJCrben  et  qualis  sit  dominus,  nempe  talis,  qui  vult  homioes  salvare, 
ut  habeamus  re[missionem  p|ec[catorHm  unb  %o\),  Sieufel  unb  all  ungilucE 
Wä  fein.  Nam  fol  ^ä)  feiig  fein,  :nu§  lob,  Sieufel,  funbe  unb  oE  l)in  tneg. 
Hoc  loel  ^at  fo  long   JU   öor   ticrfjUnbigt,   quod  novi  praedicatores  docent, 

3  nach   filiae   steht    Philipp!    tliaconi  sp         Philippi   filiae   quatuor  sp  r  5   Act  r 

10  vor  tejt  steht  ben  sji       Quicunque  inuocauerit  uomen  !C.  sp  r         11  nach  lere  steht  et  mit 
9tntt)t  durch  Strich  verb         11:12  supra  über  omnes         17  ut  über  habeamus      nach  ung  tilä 

steht  jot  sp         18  nach  fein  (2.)  steht  fo  sp         ^^  v  t     ^  praedicatio  sp  r 

N]  20  Leviticum.      '@tüer    foene,    tO(^tcr'   K.     Nam    legimus    4    filias    Philippi l-''^,  9 
proplictissas.     SaS  mag  et)n  h)Cl)B  tljnn.     Eslo,  quod  uou  publice  praedicet, 
tarnen   cousoletur   homines,   doceat.     3)a§   fan   Cljn   fralö ,    it)Cl)l)lel)n   ^0  löol 
t^uen  al§  el)n  man.    S)o§  l^etjft  ineljffagung  i.  e.  cognicio  Euangelii.    Ita  vir 
debet  propiietare  suis  liberis.     Ita  hie  Petrus  proponit  sua  sigilla.     ^d)  btjXl 

25  eljn  fifdjer  obber  luol  gelrefeemt^  per  lohelem.    '6§  fol  gefdje^en,  Sßer.'». 21 
2)o  ff)urct  er  ben  tejt  bon  ber  lere  äto  bcftettigen.     Hacteuus  confirmavit 
vocaciouera,    haä   ampt   ex   loele   et   signis,    nunc   dicit:    S)ie   lere   ^ol    al^o 
^eljffen:  '3Ber  ben  nf)amen  be§  ^ernn'  ic.  q.  d.   Hoc  est  Euangelium, 
quod   praedicamus.     Hie  non   videtis    operum   praedicacionem:    Non  furtum 

30  facies,  non  occides  2c.  @§  l^e^ft:  3lnruffcn  i.  e.  Der  l^er  §ol  erfennet  incrben, 
ber  bie  lcntf)e  tot)l  mad^en,  illc  est  invocandus.  Nam  quicquid  vult  salvari, 
3)a§  mu§  fjunbe,  tobt,  tcnffcl  nid^t  f)a6en.  Hoc  autem  acquirimus  hie.  S)a§ 
■fallen  bie  netne  bifc^off  3h)  §ierufalem.     Uli  docent  modum  iustificacionis. 


20  über  legimus  steht  in  Actis  22  Mulieres  prophctisse  ro  r  29  Summa  prae- 

(licacionis  Euangelij  ro  r 

')  gctrc^eint  igl.  DWth.  0,  2331,  wo  kein  liclcg  aus  dem  16.  Jalirhnndert. 

31* 


484  5Ptebigtcti  bc§  3Q^te§  1531. 

R]  quoniodo  salvi  et  libicri  a  iiiorte,  ]i|CC('ato  fiamiis  k.  Hannas  3C.  alitcr  downt. 
Paiiistae:  l)Qlt  gcpot  JC.  vadc  in  cocnohLiuni,  peregrinatuni.  So  t)at  ^OCit  "i<i)t 
pvcbiflt.  S^piritus  saucti  of|ficium  ex  coelo.  De  his  nou  pvcbtgt,  sed  de 
inii'ab|ilib[us  dei,  quae  nobis  dominus  fticit,  qiiod  ipsc  v|ult  salvarc,  si  lioe, 
(iportet  ista  max|ima  mirab|ilia  faciat,  qnod  mortem  ctlturgc  Ullb  funbe  s 
ijemittat.  Si  sie  praedico  de  domino,  quod  velit  salvare  jc.  non  jc.  sed 
salutom  omni  credenti.  Est  pracdicatio  öon  bcr  tjulffe.  Qnis  hab|ebit?  num 
qui  it  Romam?  ji^et  gitotoen  xoä  an?  sed  'qui  iuvo[eaverit.'  Nemo 
potest  invocare,  nisi  cred|iderit  et  ag|noverit.  Idee  iubet  eos  ascendere  et 
praedicare,  quod  sit  l^cljlanb,  ha  ligtu  an.  Dominus  adest,  qui  est  salvator,  lo 
adcst  sahis  jc.  hoc  ^jrebigcn,  sed  locrbenS  ba  ju  fagen,  tnie  nian§  fofjcn  unb 
'ürauifjcn  fol  i.  c.  fnfje  et  invoca  tantum  k.  @r  Inirb  l)l)n  öicl  I)D^ev  (jabcn 
anfgeifttici^en,  quia  s[piritus  s|anotus  ift  i)a  frifcf)  gelneft.  @v  faft  f)in  ein 
aHiä,  qiijicquid  in  toto  orbe.  Non  solum  ludaei,  ^vicftcr,  gclertcn,  funbev, 
sed  einer  ut  alius.  Ideo  '^eift  ba§  aufgerottet  omnes  sectas.  §ic  ein  menfc§  is 
jo  from  ut  alius,  Nonna,  Mo|nachus,  pater  jc.  Hie  locus  facit,  ut  vir  non 
,3, 28  vir  sit  JC.  sanctus  non  sanctus,  peccator  non  peccator.  Sic  P|au[lus:  In 
Christo  non  Graecus,  non  Sprieftcr,  ha^  ift  benn  ein  Verbrief ilidjc  prebigt. 


2  über  %alt  steht  1.  sp       über  gc^Jot  steht  X  sp  6  nacli  non  steht  praedico  legem, 

mea  opera  sp            8  über  it  steht   proficiscitur  sp  nach   jitjet  steht  ein  sp         Ro.  1.  sp  r 

9  über  ascendere  steht  Apostolos          14  orbe  (non)  15  '^eift  ba§  über  QUJgEtottct        nach 
§ie  steht  ift  sp         17  Gal.  3.  sp  r 

N]  Annas,  Caiphas  dieit:   fac  decalogum.     Papa   dicit:  Vove  et  fac  hoc,   illud. 
5fel)n,  ba§  tI)Un  bie  apofteln  nilfjt,  sed  praedicant  de  salute  dei  et  mag[nalibus  20 
dei,  bie  nnfer  f)ergot  un§  tt)ut,  ha?,  er  ben  tobt,  |unbe  ac.  erlDurgt,  bic  \oad 
niaif}cn  un§  fclig.    Ergo  non  de  nostris  operibus.     S)o§  ift  ha^  @uang[elion. 
@«  ift  el)n  prebigt  bon  ber  fclitfet)t  unb  gnabe.    3)er  to^rbt  fie  nid;t  :^aben, 
qui  eucullis,   plattis   it.   sed    qui    invocant,    ut    illos    oportet   prius    credere. 
Ideo  prius  opus  erat,  ut  praedicarent  illum,  deinde  cum  agnoscatur,  invocatur.  25 
2)0  rel)met  fic§:  ber  '^err  ift  bo,  be§  '()e>)I  fielffen  ltit)I.    ^r  borfft  fie.    Qno- 
modo   autcm    eam    acquirere?      R[espondet:    'Söer    bo    ben    nl)antcn    be§ 
§errn.'    @§  ift  el)n  gulbener  fprud^,  qui  summis  verbis  haud  dubio  a  Petro 
est  explicatus.     @r  lt)t)rbt   ^n  aufgcftriif^cn  f)a'6en.     Primo:  'Omnis.'     Non 
dicit:    ludeus,   sapiens   K.     @§   t)Cl)ft:    '?lEcy',    Omnia   hie  rciieit  q.  d.   QXjW  30 
3ube,  et)n  :^el)bc,  Wm6),  pfaff  tuie  bcr  anbcr.    S)cr  fprud)  wac^t,  ba§  eljn 
toetjp  nit^t  etjn  lt)el)p,  man  nid)t  el)n  mon  jc.    Nam  in  Clu-isto  neque  mas 


20  Magnalia  dei  praedi|^cacione  apostolorum  proforuntur  ro  r  22  fetig  maii^cn.  Ergo 
22123  unten  am  Seitenrande  steht  Quicumiue  iiiuncauerit  uomen  domini  saluiis  erit  ro 
25  Inuocare  non  operari  gilt  t|ic  ro  r  26  boTfft(§)  27  eam  c  in  possuni  sj)  29  QVI- 
CVNQVE  ro  r        31  über  h)ie  steht  cl)nct  sp        32  In  Christo  omnes  idem  sumus  ro  r 


9Jr.  r,0  [29.  5J!ai).  485 

U]  (luod  Cai[)|li;io  bcni  9|Vüffcn  trcfiftirfjcii  mau  fol  tiovf5|l)cii  ein  3i''t"i-'>-"-  ©in 
6QVtf)|C[ufcv,  <iui  40  aiiuis  in  ordiiio  jc.  jol  nid)ty  Befjcr  fein  quam  ancil|la, 
(juae  tvcgt  bei"  hlC  grua  K.  Et  patres  in  aereino,  ijiii  :!,  8  dies  iciu[naveruut, 
et  quidam  non  edenuit  panem  per  totam  vitam  et  tarnen  non  mel|ioreK  quam 

s  baS  geringft  fillb  ex  ba|)|tis[mo,  quia  tex|tus:  'omnis,  qiii  invo[caverit': 
töcr  fidj  an  bcn  §icrrit  {)clt.  §cil,  fel|ig!cit  ift  ertüov'6cn,  2.  id)  miis  bran 
l^angen.  lustitia  Christiana,  dixi  heriS  consistit  in  2:  ut  dominus  sit  salvator 
et  2.  quod  iä)5  ha  für  f)alte.  Si  hoc  credis,  bQ§  fidere  mQ(^t  bid)  fclig. 
In  his  2  consistit  Christiaua  iustitia.     Si  iu  his,  non  in  operib[us.     Ut  hie: 

10  'qui.'    9{uffcu  faitftu  lüdjt  uisi  per  fidem,  ubi  ea  est,  quod  sit  salvator,  quis 
dieet  mihi?     Textus:  'prophetabunt'  2C.  i.e.  per  verbum.     Non   scies  tuauj.  n 
speculatioiie,  sed  e§  fol  9ct3reb|igt  unb  mu§  verbum  gefaft  tterbcn  unb  bu 
foI§  nid^t  ex  tuo  cap|ite,    sed  s[piritus  s|anctiis  foI§  tf)lin,   qui  fol  bClKierctt 
ß^riftum,  et  tum  agnosces  eura.    2)a  mit  I^at  er  gritnblid^  Scfnft,  quae  Chri- 

15  stiana  vita  et  qnae  s[piritus  s|ancti  praedicatio,  quae  ba  mit  UtnBgfjet,  est 
praedicatio  de  quo?  de  d|omino,  qui  est  salvator  i.  e.  de  domiuo,  qui  mor- 
tuus,  resiur[rexit  et  mortem  vicit  et  nos  red|emit  a  p|eccatis.  SaS  ift  t)nit 
bem  h)|ort  '.^eilanb'  Begirieffen,  aliocpü  qualis  esset  '^e^lanb?  S)aS  finb  bie 
mirab[ilia  dei.     Si  potes  credere,  quod  habes  aliam  iusticiam,  quam  omnes 


7  sit  über  (f)att  pro)      über  salvator  steht  iiS|Ce[mlit  res|iirrex[it      Christiaua  iusticia  s^j  r 
13  nach  capÜte  steht  t^uit  sp        17  nach  pleocatis  steht  morte,  diabolo,  iuferis  zc.  sp 

•)  Vgl.  oben  S.  472,  4ff. 

N]  20  ueque  femina.  Slljto  mol  ift§  l^cljlig.  6t)  foI  \d)  Caipham  glel)(f)en  eignem 
äcolncr,  Carthusianum  peccatori  equare  et  dicere:  ©tö  fiift  lüd^tö  Bef^ev  fe^n 
m^t  fet)ncm  leben  quam  ancilla.  Omnes  personas  et  larvas  expuguat  Et 
omnes  heremitae  huuc  textum  non  intellexerunt.  2)er  tejt  fpvid^t:  '3lIIe', 
non  sancti  tantum,  sed  dominus  adest,  eins  salus  offertur  Omnibus  invocan- 

25  tibus  i.  e.  credentibus.  Sa§  ift  Iusticia  Christiana  in  duobus  istis:  1.  2)a§ 
bcv  ^tx  Tjetjlanbt  fe^,  ^\\.m  anbern,  ha^  ic^§  ha  für  "^alte.  Certiss[imum  est 
illiim  hoc  esse:  si  potes  credere,  es  sanctus.  3)nn  ben  ij  fte!^et  ber  6!^riften 
!^e^Iig!et)t ,  ergo  non  iu  nostris  operibus.  Dens  est  sanctus  et  sanctificat. 
Crede,  et  continget  tibi.     Sed  quomodo  hoc  sciam  eum  esse  sanctificatorem? 

30  Respoudeo:  @§  fot  getüeiffaget  tnerben,  ge^rebigt  bur(^  ben  f)[eiligen  gteift, 
non  per  tuas  cogitacioncs.  3Ie^n,  nid^t  au^  unfern  !opp,  sed  per  spiritum 
sanctum,  qui  Christum  clarificare  vult.  Ergo  summa  ß^rtftlic^e  leBen  unb 
'^el)[Iiglcit:  Christum  agnoscere  redemptorem,  ut  illud  credamus  nos  esse 
liberos   a   morte   et   peccato.     S)a§   ift  eljn  I)el)Ianbt  genant,    ha^   er  un§ 

35  boröon  "^elffe.     Haec  sunt  magnalia  dei:   ^anftu   ba§  gleufien,   tum  excides 


23  Fides  et  inuocacio  facit  vos  omnes  equales  ro  r  26J27   1.  bis  credere  unt  ro 


486  5Prcbigteii  bc-J  Snijvc»  l5ol. 

R]  Carthiusiaui.  Tum  si  es  servus,  non  opus,  ut  eas  Roniam,  quia  non  dicit, 
quüd  velit  abigere  servos  a  domiiiis  et  liberi  iu  coenobjia  foUcn  lauffcit. 
Sed  alten  follen  alten  ileiticn,  Itnbcr,  Ineifjtc,  megb  jc.  et  tameu  foüen  ttici§= 
jagen  nnb  feiig  Itierbcn,  uou  pi-optcr  opcra  et  obediontiam,  sed  quod  aud|ientes 
praedicatioueiu  oredunt.  Nuni  non  fein  beutlicf)  gepl'ebigt  iu  lioc  brevis|.simo  5 
loco:  'Omuis'?  6§  mangelt  bavan  solum,  quod  poteuter  non  ereditur. 
SJlit  beni  [tude  segrcganmr  ab  onuiibus  aliis,  et  nemo  loivb  feiig,  (jiiam  qui 
sit  in  uumero  liorum,  quia  dicit:  2tE,  all. 

3  über  tinbcr  steht  ttnber  y)       megb  mit  (oUcn  durch  Strich  verb         6  über  solum  steht 
tantum  sp       non  über  ereditur 

N]  omnes  sanctitates  liominum.  Si  hoc  credidcris,  mane  in  tua  vocacione  sive 
seiyus  sive  aucilla.  6§  fpiic^t  l)ie  nid^t:  3(lte  follcn  nidjt  albc  fclcljBcn,  i« 
ntegbe  k.  lljnber  foKen  BlcljBen,  nidjt  \)vä  lloftev  lauffen,  sed  in  vocacioue 
sua  mauere  et  debent  esse  Ciu'istiaui,  uou  per  opera  sua,  sed  per  hanc 
praedicacionem  de  Christo,  qui  est  mediator,  §o  fljnbt  tül)!;  C5^f)riftcn ,  nil)t 
bcm  fljnbt  tol)r  gefunbcrt  alle,  alle.  5Die  anbcr  {)el;lictcl)t  ift  gevingcr,  non 
discernit.  is 


9  Fides  in  Christum  non  confundit  externas  uocaciones  ro  r        lOjll  ttctjScn  über  mcabc 
13114  Tantum  fidei  iusticia  a  gentibus  discernimur  ro  r 


51.  29.  33Jat  1531. 

^^rcbigt  «m  ^^fiugftntoutng,  iirt^mtttng?'. 

K]  A   p  r  a  u  d  i  o. 

Ilüdie  audivinuis  principium  praedicationis  P|etri,  quomodo  cv  Ijat  'iXXX 

getfjan  ficgiel  unb  6|rieff  S  quod  sit  Papa  et  possit  pvebigen  unb  ntif}t  baruni'6 

gefragt  pontifices  et  quod  mut  \)ab,  ha^  er  ficf)§  biirfftc  untcrtuinbcn ,  Et 

dixit  suam    praedicationem   et    S[piritus    s|aucti    doct|riuam   fol   fein:   'Qui-   20 

sipfl.  2,'.'icunq[ue'  jc.     Nunc   sequitur   iu  eodem   textu   l^eniai^,    hü^   ift  "iia^   X\t^it 

')  fiegel  unb  firicff  vgl.  S.  338, 14. 

N]  Vesperi. 

Audivimus    principium    concionis    Petri,    quomodo    factus    sit    Papa 
ueglectis   raagnatibus,    quibus    inconsultis    hoc   ncgocium    suscejierit  et   indi- 
cavit,  quid  spiritus  sjanctus  docturus  esset  homiues,    dixitque,  quod  'omuis,    -^ 
qui  invocaverit  nomen  domiui'  jc. 
3iM. 2, 22  Sequitur:  'Viri   Israel'  k.     Videtis,    iüte    öol  bcv   mnu   ber   fcfjrifft 

ftccEt.    Primo  adducit  loelem,  2.  Psalterium.    In  summa  est  concio  multarum 

22  ro         27  je.   (quuusque  letificabis  me  cum  gaudio) 


5h-.  51  [29.  Sioi].  487 

R]  ftjiicfc  de  i.stn  piacdicationc.  Ego  miiltos  legi  sermoncs  et  feci,  sed  iion, 
ut  jc.  cv  ftedt  bol  scrip[turae.  1.  pars  f'uit  loclis,  postea  furt  n  bcn  pfalm 
ein,  (S§  ift  eljtel  fcfjvifft.  Hodie  audi[vimus:  'Quieunque  invo[caverit.' 
^a»  fol  i)raedicatio  .s[pirittis  .s|aneti  fein,  f)at  S.  Steter  gefugt,  baS  ift  in 
5  fur^  gefagt  et  dialcctice.  lam  in  bie  rethoricuni  gf)et  cf  unb  ftrciif)t  an§, 
(|iiis  sit  dominu.s,  qui  eins  color,  iam  depiugere  v|ult  unb  legt  ficf}  an  ben 
fprnc^:  'Quicuuque.'  Si  non  intelligitur,  glossabo  sie,  ut  inte1|ligatur. 
'Sefunt  bon  5JQ|3[avct'  felit  bor  an,  ev  i)at  ficf)  tt)ol  laffen  fc()en  unter 8. 22 
eudj,  lüift:  fo  fol  nuan  mit  ben  leuteu  rebcn.    Ego  IjaB  eingcfurt  priophetam 

10  loel,  quod  'qui  iuvoca[verit'.  Glos.sa  ift  bie:  Vos  Isr|ael,  qui  folt  "Zeitig 
fein,  (|uein  deu.s  ipse  ord|inavit  seculari  et  .sp|irituaH  regimiue,  ut  Aaroo 
foI  pricftev  fein  Levitis,  vos,  quibus  pi-omissus  iste  vir  et  vester  .salvator 
foI  fein,  «lui  onine.s  pro|phetas  pro  se  habet,  et  deus  ^at  t)!^n  Bctücifet  et 
vidistis  cius  signa,  nogarc  non  potestis.    I.stum  occid|eruut  per  manus  gentium, 

15  (jui  uiiiil  de  deo  ncsciunt,  et  vos  et  g|entes  6el)be  inorber,  \>a§  ()cift  bic 
rcth|orica.  1.  fcfjilt  fie  movber,  öerrl^cter  et  6oflotd§t,  haä  ift  auüiel,  Ijcut  I)at 
er»  gnug  gemad}t  unb  ficf)  untcrionubcn  be§  amptä  unb  fo  f)offer|ttg,  quod 
t|otaiu  Ieru,s[salem  fobbert  jur  fdjuleu.^  Sed  bas  ift  nod)  unlciblitj^er,  quod 
fie  fdjt)Ibt  öerr'^ctcr  k.  haä  mag  ein  mut  fein,   ut  oufftrettc  in  ])op|ulo  dei, 

20  ut  d|icat  audacter:  Vos  istum  v|iruni  occidistis,  c§  laut  biel  Ijerter,  quam  si 

2  nach  ut  steht  cum  isto  conferri  possit  sj)  5  Dialectica  lihetorica  sj)  r  6  über 
Cülor  steht  fatfic  sj)  8  lesum  Naza[renum  virum  jc.  sj/  r  11  über  quem  steht  Israelem  sp 
12  Leuitis  (leuitis)  15  über  nesciunt  steht  noueruiit  sj)  20  oben  am  Seitenrande  steht 
Concio  Petri  ex  Actis.  2.  sp  , 

')  fobbert  jur  |d)iitnt  (unten  Z.  2'Jl30)  vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  7,  423,  32;  12, 236,  20,  wo 
übcraJl  jut  ©c^ute  fügten;  vgl.  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  15, 118, 8  :^üx  fc()ule  unb  jum  bocalmtatio 
Ci'quo  mit  bcn  groben  Iiacfjanten.    Vgl.  Waiuler  4,  378  Nr.  40:  'Einen  zur  Schule  führen.' 

N]  scriptnrarura.     Hodie   audivimus:  'Omnis,    qui    invoca[verit.'     Sa§   ^ol    bie 
j^rcbigt  bc§  Ijcljligen  gie^ft»  fel;n.    Iam  Riietoricatur  Petrus.    @r  legt  fic^  an 
ben  fprud);  'Qui  invocaverit  noraen  domini,"    Ac  si  dieat  Petrus:  Vosss-ai 
ludei   non   intelligitis   textum  meae  concionis.     Dabo  vobis  glossam:   ^cfl'Wl 

25  bon  ^lajaret^,  ber  ift,  bcn ^r  ertüurget  ^at,  ben  ic§  prcbige.  Sic  debemus 
cum  populo  loqui.  Introduxi,  inquit  Petrus,  loelem.  Glossa  huius  textus 
haec  est:  'Viri  Israelitae',  quorum  salvator  esse  debebat  Christus,  hunc 
interemistis  et  occidistis.  £)a§  \)t\)\i  Rhetorica.  S)a§  ift  jubiel,  ^^ctre,  quod 
non  acceplsti  autoritatem  bon  junder  5lnna  unb  fobberft  bic  gancjc  ^ubifctjc 

30  famlung  jnrfc^ulcn.  Sed  hoc  magis  est:  vocat  illos  homicidas  nulio  dempto. 
S)o  fcf;ilt  er  fie  morber  unb  borret^cr,  ba§  ift  bie  9}^ctorica  unb  jubil,  ha^ 
!^ette  ic^  nicfjt  borffcn  t^un.    Primo,  quod  sine  vocacioue  illos  docet,  Deinde, 

23  Exposicio  loci  Quieunque  iiiuocauerit  nomen  ilomini  ro  r  25  über  bcr  ift  ben 

steht  lllum  debetis  iiiuocare  sp  27  Israelitae  (quos  deus  urdinauit  Leuitas  et  sacerdotes) 

30  dempto  über  (SBcr  bo  in^rbt  ben  n^amen  goteä) 


488  5Pvcbigteu  bcä  3ttt)«ä  1531. 

K]  dix|isseiii  ante  aunuiu  ad  Comitia:  vos  Cliiistiim  fjiliuni  ik'i  oc'cid|isti.s, 
3(or)|an[nem  |)u§  i.  e.  ijlix  l)abt  ge'^Qttbiclt  aU  bic  öcvr^icter,  5of  »nidjt,  morber. 
Ipsi  iain  noviter  occid|erant  Christum  et  uuusqiiisque  !^ielt  eiim  pro  2cufel, 
uon  pro  sal|vat[ore,  Ut  titu|lus.  Et  hoc  uomen  Ies|u  erat  fo  unleib|lic^ 
Iero|soly[mis  ut  nullius  haeretici  uonien,  et  nihil  erat  fctUd^er  quam  istud  s 
nomen  Jesu.  Ut  iam  in  aulis  princip|um  ^o'^|an[nc§  §U§.  Sed  Pet|rus 
trit  !^er  unb  fpvtc^t  bic  glioffc  uBern  tejt.  Non  dicit:  sie  debetis  textum 
intelligere,  sed  odiosis|sime  dicit:  'lesum  Naz[arenum'  et  incipit  laudare 
fo  treffl|ic^:  dr  ift  ein  tnon  öon  @ott  9et)reifet,  omatus  unb  6ch)crb,  bQ§ 
l)f)r§  nil^t  leugnen  funb,  Et  quod  a  deo  ad  vos  missus  et  fecerit  per  eum  lo 
mira[cula,  quae  vidistis.  Sic  exponit  illum  textum.  Istum  texjtum  f)ctten 
fic  lonnen  leiben,  ut  Pap[istae  permittuut  Christum  mortuum  et  deum 
creasse  K.  Sed  quando  additur:  Vos  Christum  oppressistis  et  non  estis 
Christiaui,  boa  ift  ein  Blutfc^toer,  tocn  man  ben  turt.^  Sicut  Petrus  facit, 
quod  eum  nominat,  quem  non  possunt  fe^en,  l^Oten,  et  non  solum  nominat  i5 
sed  greifet,  quod  a  deo  jc.  Sicq[ue  facit  ex  eis  occis|ores  et  f|ilios  diaboli. 
Wan  tan  einen  nii^t  erger  fd^elten.  Si  dicitur:  es  adulter  jc.  Sed  si 
dicitur:  occidisti  eum,  qui  f]üius  dei  et  qui  se  exhib|uerit,  quod  fuerit  f|ilius 

4  über   Ut  bis  hoc  steht  lesus  Naz[arenus   Rex  Iud[aeoruni  sp  6   lesu  (nomen 

nacJi  §u§  steht  nomen  sji 

')  ba§  ift  ein  Wutfd^luer,  tocii  man  ben  tutt  (vgl.  unten  Z.  28139);  dem  Sinne  nach 
verwandt  mit  ®a  ftedftä  Thiele  Nr.  2.  Tgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  7,  380, 6  bcr  nrtidcll  f)nt  ben 
rediten  b[utt[d)n)eten  ttoffenn;  Erl.  Ausg.  Bd.  30,28213  nod)  nie  mit  einem  Sud)ftaben  bicfen 
Slutjdjluäten  ^oben  moHcn  ontu()ten. 

N]  quod  maius  est,  illos  arguit  unb  bavff  sine  excepcione  fagcn:  3il"  f)flt  ben 
l^ern  eitourget  q.  d.  ego  dixissem  ad  Comicia:  ^x  ^a^t,  5ßifd;off  k.  \)x.  20 
^at  ben  ^oi^an  §u^,  ßc^fer  ^  jc.  fi^enbtlit^  crluuvget.  Ita  hie  Christus  denuo 
occisus,  hie  ulciscitur.  S)cn  bcr  nl^ante  6I)vifti  tvat  §0  unlel)bltc^,  ha^  nid^t 
|o  unle^blic^erä  luar  ben  6!^riftu§,  qui  ab  omnibus  erat  invisus,  tauquam 
hodie  ego  sum,  ita  hie  clare  dicit  «omen  lesum  öon  9la3a[i;et^  ben  ntan 
gote§.  Et  hie  incipit  describere  illius  persouam:  eljn  man  Öon  got  q.  d.  Vos  25 
eum  vidistis  et  miracula  eins  a  deo.  £)a§  \vax  eljue  tuue  prebigt,  ba§  mochte 
fie  erfc^redet  ^aben.  Facile  potuissent  persuaderi  eum  esse  occisum,  sed 
esse  probum  et  virum  dei,  quem  ipsi  persequuiitur,  bo  fti(f)t  er  1)11  ben  6Iut= 
fc^toer  an.    Ita  ex  diametro  dicit,  @r  fet)  öou  got  beitiet)feet,  tüie  tan  er  fie 

20  Comicias  Sft  (lifien)  21  vor  ^oi)an  steht  ^cljligen  s/)  vor  flel)(cr  steht  Scon^atbt  sp 
22  Nomen  Christi  ludeis   odiosissiraum  ro  r  23  über   Kax   ben  sieJu  önb  H)at  atlererft  sp 

24  über  ego  steht  M  L  sp       dicit  c  in  appeUat  sp       (Bon  got)  ben       lesum  Nazarenum  uirum 
commonstratum   a   deo  ro  r  26  mochte  (bc)  27  cvfcfjtcdet  c  in  eicjotnet  sp        Facile 

über  (....)       potuissent  (eum)         28  nach  probum  steht  et  iustum  sji 

')  Leonhard  Kaiser,  der  am  16.  Aiujust  1527  in  Scluirding  hingerichtü  worden  war. 


9lr.  51  [29.  mal].  489 

ujdei,  haä  ift  ein  uiileib]lid)  bing  conscicutiae,  toenä  einen  trifft,  ba§  tjeift  ein 
fjcnvigc  junge  ^ic  clamnaie  taiii  8|anctos  hoinines.  Si  boc^  g|entc.s  fucisseiit, 
(juae  deuin  uon  nonint,  nihil  de  ciiitu  et  (jui  proniis  sioiies  uou  habciit  dei: 
fte  muffen  ()alJen  namcn,   quod  occid|erint  virum  missum  a  dco  et  sifrnis  jc. 

5  2)a§  ftnb  X*^'""  fioflnirfjtcr.  ludaei,  qui  lioc  crcdunt,  bcn  tüivb  baS  fjni} 
cntfaUcu  fein,  quaudo  audit  quis  se  dei  niira[eula  berbnmpt,  dei  liiiiiin  \)ix= 
banipt  K.  vide,  an  non  haec  !une,  butftigc  pvcbigt.  Sic  g^et§  un§  t|t  auä). 
äBii  funnen  un§  nidjt  Böfcr  öcrbiencn  gegen  bem  fiabft,  quam  quod  Christum 
laudamus.      ©0    Tjcift    fein    nautc    bc»    domini,    quem    vos    crucif|ix[i.stis    et 

lu  occid|istis.  Sa»  lüit  fi^toer  JU  gf)en,  ut  nomen  eius  iuvocem,  quem  l-job 
loffen  ridjtcn  ut  einen  bofiftitcfjt,  fc^alcf,  öcrfurer,  ut  econtra  adorem.  Sic 
ftnb  bruBcr  ju  fd^eitern  gangen.  Noljueruut  bie  fcfjanb  u6cr  fi(^  nc'^men, 
(juud  inuoeeutem  sanguiuem  effuderint,  el)e  finb§  jtü  trumevn  gangen.  Sic 
PapListae  nostri   ftnb   t)n§   ne|   !omcn    unb  fid)  üexfe^en,    quod  damnarint 

15  divinain  veritatem.  Sed  e'^e  fie  ba§  er!|ennen,  luollenä  e^e  äto  fi^eititern  g^cn. 
Qui  vero  ag|noscit,  beut  toivti^  geflf;enc£t,  ut  sequitur.  Et  ego  i^db  fo  I)ai;t 
ge'^alten  uBer  ^^t  lere,  quam  praedicant.  lam  neu  fc^abet,  quod  dco  iam 
do  hon|orem,   quod   fuerim  stultus   et   quod   unrecht   geleret.      Sed   ipsi   non. 


2  Ignitae  liuguae  $2)  r        4  über  fic  sieht  ludaei  sp         6  naclt  Uctbam^jt  steht  l^aBett  »j' 

N]  erger  fi^clben,    quam   dico:  Tu  illum   occidisti,   qui  non  solum   bomo,   sed 
20  liliu.s  dei  dcmonstratus?  ba§  ift  äuöil    9l^ue  tf)ut  er§  oEjter.   S)a§  mag  ben 

man  gepretj^et  f)et)ffen  inter  adversarios :  qui  voluerunt  esse  populus  dei,  illi 
eum  occideruüt.  ®a  h)er  guug,  ha^  bie  '^et)ben  getf)an  fjetten.  5Jet)n,  glcuB 
Öor  tüare,  si  quis  ludeus  haec  verba  Petri  audierit,  beut  iD^rt  ba§  f)ercj 
crfalbet  fetjn,  ba§  mochte  ftretjdjen,  5tel)n,  "bai  :^el)ft  nic^t  fc^Iec^te  ^unbe,  quac 

25  u6er  ^in  raufest.  2;a§  t:^ut  !^ie  5petru§,  ber  Ixht  SBifc^off,  qui  hunc  Christum 
ita  extollit.  S)a§  ift  n'^ue  bie  glofe:  'Quicuncjue  iuvoca[verit  Nomen.' 
S)a§  ift  fetjn  nl^ame:  ber  ßl^riftuö,  ben  l)r  ertourget,  3efu§  6f)riftu§.  Sed 
hoc  fuit  difficile  illum  adorarc,  quem  videruut  crucifixum  ut  nebuloneni. 
Sol  ber  met)n  Ijerr  unb  6^rtftu§  feljn?    Ideo  noluerunt  se  humiliarc  et  confusi, 

30  sunt  jhj  fif;el)ttcrn  gegangen.  6r  f{e§  Ijetten  angenummen  unb  ben  ^rtumb 
Bcfanbt,  e!^r  fl^nbt  fie  jln  brummer  gangen.  Ita  nostri  Papistae  in  summis 
erroribus,  ut  non  possint  negare,  tamen  non  vohmt  se  humiliare.  (5§  mu§ 
bod)  öon  etli($en  betant:^  fet)n.  3ic§  mu|  fpred^en  unb  betennen  meos  errores 
in   Papatu.     lila    mea    confusio    nihil    nocet,    sed   prodest   gratiae    divinae. 

35  '3r  ^at  l)n  getobet',  qui  fuit  vir  dei.    T)a§  ift  fünft.    3r  fet)t  nic^t  fc^lec^tc 55. 23 


24/25  quae  bis  toufd^t  c  in  bie  u6et  ^Ijn  Se^et  *7'  -5  Vide  quomodo  Petrus  populum 
urgeat  liomicitlam  ro  r  28  über  illum  steht  Cliiistuiii  a/;  30  ludei  et  Papistae  publice 
coiiuicti  uolmit  sese  humiliare  ro  r        33  ^äj  {i)a1i) 


490  «Prcbigtcii  bc3  3nt)vc?  15:n. 

R]  3)cnno(f)  mu§  nid)t  iingcpjvebigt  Hicifien.  ^Netni§  ftigt§  ij'^n  unter  bic  nafcuV 
Gr  lUUijt  pieccatum  fcv  9|V0ö  auff-:  Estis  morbev  nou  .sinipl|icis,  sed  viri, 
qiii  a  deo  mit  gjvoffen  lriuitb|cr3eicf)cn.  ®a§  lotft  t)'i)X,  vidistis  et  expeiii. 
5Ju  6c!cvt  noc§.  Tarnen  pauci,  3  niilia.  ^cf)  ^"i^S  "ic^t  fo  Bitter  machen, 
qiiia  factum  ex  i.  e.  c§  tvax  fo  befdj|Iofjen  unb  gclueifiagct  Christum  2c. 
Deus  sie  !^at  tierluitbigct,  ut  moreretur,  sequitur:  iam  impletura,  cum  ergo 
fiictum  nn  euer  Irifjcu,  tuiÜcn,  nescistis  filium  dei,  Cliristum,  tji^t  t]ai)t  bo§ 
oj)us  gett)an.  2)a§  enbe  non  vidistis,  propter  quid  factum.  Iam  dicimus  vobis, 
alioqui  t)l^r  I)et§  tool  muffen  untcrluegen  laffen.  Sed  ba§  ift  consilium,  baä 
er  muftc  fterBen.  Non  foctum  ex  v|estra  vi  et  consilio,  sed  eins  consilio. 
»■24'Hunc  deus.'  S)a§  ift  bcr  §err,  an  ben  ^f)r  folt  gileuBen,  be§  namcn  an 
ruffen.  Vos  occidistis,  deus  res]uscitavit.  Haec  est  stult|issima  praedicatio, 
bic  auff  erben.  Dicit  eos  morber  be§  '^letligen  man§,  max[imum  pteccatum, 
tarnen  est|ote  unöer3iagt  unb  unticr3[toetfel[t,  man  !an  mä)  no(§  ^clffen,  non 
ideo  mortuus,  quod  mans|erit,  sed  ut  resjurgeret  et  iuvaret  i.  e.  q[uanquam 
angft,  not,  l)er|[Ieib  ift  ^f)m  tob,  r)at  er  toeggeluorffen  per  lianc  mortem  et 
ros|ur[rectionem  f)at  er  Ineg  gcriffen.  Pet|rus  mad^t  ein  Bilb  l^er  üom  tob 
unb  mac§t  ben  ganzen  tob  Ijer,  mors  voluit  nos  omnes  devorare.    Sed  deus 


3  nach  simpl|icis  steht  hominis  sp  4  nach  fictctt  steht  CUC§  sj)  5  nach  ex  steht 

praescientia  dei  sp         9  nach  ift  steht  dei  sji         11  Quem  deus  suscitauit  solutis  dolurilj[Us 
mortis  sp  r        15  nach  mans|erit  steht  in  morte  sp         17  nach  res|ur[rectiouem  steht  eius  sp 

')  fagt§  ^'^n  unter  bie  najen  ähnlich  Unsre  Ausg.  Bd.  33,  215,  10  unter  bte  noffcn 
ftofjeit;  vgl.  dazu  die  Zusammenstellungen  S.  678  zu  8.  208,  29;  215, 10  und  Bd.  10'^  Nachtr. 
zu  S.  141,  4.        ')  ntup  peccatum  fet  gro§  auff  vgl.  oben  8.  320,  9. 

N]  morber,  sed  dei  hominis,  quem  bene  novistis.  St^ue  feret  cr  ft(^  et  vuit 
adhuc  illos  allicere  q.  d.  '@§  ift  gcfdjecn  ait^  tiorba(^[tcm  rab  unb  t)orfc|{)iing  20 
gotcS'  q.  d.  Deus  ita  voluit  et  jirophetavit  ita  contingere.  SßeljlS  hm  ift  on 
euern  h)l)Een,  toiffen  gefdjcl)cn,  quia  non  novistis,  non  respexistis  fincm.  6§ 
ift  aber  brumfi  gef(^e!^en.  6§  ift  gotc§  rat^  getocft,  ut  pro  vobis  moreretur. 
s*24Sunft  "^ett  l)r§  nic§t  !unnen  tr)un.  Ergo  peuitenciam  agite.  'S)en  !^at  got 
ufferluedit.'  ®a§  ift  ber  tjerr,  in  quem  credere  debetis.  ©ot  i)at  l)n  25 
erlnedt  et  Vos  eum  occidistis,  sed  non  est  mortuus,  sed  resuscitatus.  ®a§ 
ift  geJnalbig,  ibi  eius  potenciam  praedicat  q.  d.  Non  est  ideo  mortuus,  ut 
damnaret  vos,  sed  ideo  resuscitatus,  ut  vos  iuvaret.  S)a§  er  ba§  tjercjletjbt 
bc§  tobe§  toeg  genomen,  bic  fd^mcrcäcn  bc§  tobtet.  2)o  maä)t  6.  Spctcr 
imaginem  Mortis  q.  d.  ©er  t^obt  t)at  Ijn  uffgcfref^cn,  sed  iterum  resnscitatus   30 


19  über  dei  steht  ueri  sp       über  liomiiiis  steht  et  ueri  sp         20  (3cfl)  ©§         21  Definito 
consilio  et  praesciencia  ro  r         23  gotcä  (rtorl)  27/2S  Attende  riuomodo  Cliristum  filium  dei 

resuscitatum  et  diuino  consilio  moituum  praedicet  Petrus  ro  r  30  Christus  omnes  mortis 

dolores  soluit  ro  r 


9Jt.  51  [29.  mal].  491 

U]  per  res|urLrectiouem  mortis  dissolvit  dolorem  mortis  buvcf)  unb  burd^,  quia 
lociuitiir  de  tota  niorte  per  totiim  muiidiiin,  illa  est  crtt)lirgt,  iit  ei  \mxh 
genomen  fein  fvafft,  resuscitatus,  per  quod  aiiffgclüict  bcr  jdjmcrlj  beö  tob§ 
i.  e.  Cliristus  habjuit  doljores  mortis,  sed  ift  dbn  jliriffcn.     Et  nos  sentimus 

r,  et  fompt  iiicmanb  fu§  an,  sed  tantum  is  dolor  et  mors  ift  auffgcloft,  ,^crviffcn 
unb  U)cg,  ita  ut  mors  non  possit  BIietBcu  cum  siio  dol|ore,  er  grctfft  tool  an. 
Sed  si  mors  manet,  ift  ein  ClUtg  ^culen,  fdjmcvticn,  toeincn.  Sed  fidelis  dicit: 
deus  ^at  bem  morti  fein  frfjneiblcin  genomen,  iia§  er  nidjt  fol  bnrdjbringcn 
mit  feiner  fpi^cn,  ruren  mag  er  mvi  tool  ut  Christum.    lam  praedicat,  cpiae 

lü   vis  res|urLrectionis  Christi,   quod   per   mortem  et   res|ur[rectiouem    abstulerit 

morti   vim.     Si  hoc,  ergo  etiam   p|eccato,  quia   funb   ift»   tob§    frafft.     Si'. ««is.sg 
pieccatum  nou  adesset,  muft  ber  tob  Inol  JU  friben  fein.    Quis  me  occid]eret, 
si  non  occidissem?     Ubi  ergo  p|eccatum   istud    bringt   ben  tob,    bie   funbe 
mai^t  bie  rutten  fc^arff,   si  non  esset,  toirb  bie  zc.    Si  ergo,  ablatum  etiam 

15  Pieccatum,  quae  est  fdjerffe  mortis.  lam  ergo  nominat  virum,  qui  est 
resusc|itatus,  qui  abstulit  morti  vim  unb  l^ot  Jto  iDoffer  unb  ftro  gemacht  S 
quia  bcr  ^ci)|Ianb  ift  ha,  qui  v|ult  inuocentes  adiuvare,  qui  solvit  2C.  ha§  fic 

10  Vis  resurrectionis  Christi  «/)  r         12  1  Cor.  15.  sp  r  14  nach  ergo  steht  ablata 

mors  «/>       ergo  (p)         15  nach  quae  steht  funb  sp         16  nach  ^at  stellt  Ij^n  sp 

')  jlu  lualjer  unb  ftro  gemad^t  vgl.  Watider  4,  1834  Nr.  810:  'zu  Wasser  machen 
(werden)';  4,916  Nr.  53  (ebenso  Nr.  75):  'Aufs  Stroh  kommen.'  Vgl  unten  Z.  30\31  töie 
djn  ftrof)alm;  oft  bei  Juiäher  die  Bezeichnung  des  völlig  Wertlosen  z.  B.  Unsre  Ausg. 
Bd.  12,  310,  4 ;  14,  .3J6,  33;  S.  374,  28 ;  Bd.  16,  211, 2. 

N)  unb  I)at  al^o  bem  tobt  aculeum  genomen.     Solvere   dolores  non   solum  dem.  24 
Christo,    sed  de  tota  morte  tocius  muudi.     2)er   ift  crloürget  uub  uffgeto^et, 

2u  ut  vobis  uihil  noceret  q.  d.  6f)riftu§  f)at  bie  fdjmcrcjen  tnol  gel)abt  et  nos 
cum  sencicmus.  ©§  ift  uidjt  judcrtjonig.  SlBcr  berfelBige  fc^mcrc,}  ift  Jneg 
alfeo,  haä  un§  nic^t  engftet  mljt  etoigen  marttevn,  f)eulen  unb  lueljncn.  Ita 
ut  possim  dicere  morti  et  sathanae:  SBeg,  bit)  tiaft  bcljn  fpieSle^n,  f($lt)ertlel)n, 
fcf)aben.     9turen  mag  er  un§  tnolt,    a6cr   nid)   fc^aben.    Summa:   hie  dicit 

25  virtutem  resnr[reccioms  mortem  absolutam  esse,  sequitur  ibi  non  esse 
peccatum,  quod  est  aculeus  mortis.  Kam  quis  velit  me  suspendere,  si  uou 
furatus  fuissem?  S)en  bie  untugcut  Brengt  mid)  t)n  unluft.  Söcn  bie  §unbe 
ni(i§t  tncr,  non  opus  esset  pena.  Sed  cum  Mors  abiit,  recessit  et  caussa 
eins,  scilicet  peccatum.    S)a§  !^el;ft  '^ic  befiniret  G^riftum,  in  quem  credendum, 

3u  scilicet  eum  a  mortuis  resuscitatum,  ha^  er  ben  tobt  mabt  gemalzt  tnic  cl)n 
ftrDl)aIm.  Esto,  quod  attingat  eum,  tarnen  non  nocet,  ©djmercjcn  mu§ 
tneg  ff)aren,  sicut  David  dicit.    @§  ift  et)n  fc^oner  fpruc^,  lege  in  psalterio: 

19  tocius  mundi  c  in  omniiim  pioruin  S2>  '^^  "*^''   fiä^Wcrtlcljn  steht   Betjlic^en  sj' 

24    Aculeus    mortis    [darüber    scilicet    peccatum    schwarzj    per    Cliristum    superatus    ru   r 
27i28  Peccatum   caussa  mortis   ro  r  32  tDcg   (mc) 


492  iPrebigten  bei  3nt)te«  1531. 

R]  itidjt  mljev  binbcn  iinb  f)Qltcit.  Et  jiutft  lüol  lofe  luadjcn,  (juia  scripitum. 
lain  fompt  er  ad  scrip[turam.  Sicut  of|ficium  et  praedicationeiii  confirraavit 
scrip|turis,  Sic  etiaiu  suani  praedicationcm  vel  glossam.  Ipse  loquitur  de 
morte  tota.  @ott  f)Qt  bcit  incnfc^cn  f)CV  au§  geriffett,  ut  nou  hab|eat.  Et 
oinnis,  qui  huuc  invocat.  gurt  ©.  5pcter  feine  pvebigt  {)er  mit  aEcr  gtoolt  ex  s 
scripituris.  David,  iuquit,  dielt  de  eo,  non  de  se,  toufent  jav,  eljet  Christus 
natus  est.  S)a§  ge'^et  fein  leBen  an.  Postca  dicit:  'animanr  et  illum  Textum 
expouit  felBev.  Bjoni  praedicatores,  qui  fprucCj  unb  fc^rifft  fuven.  Et  ubi 
est  obscuritas,  si  solent  glossare  jc. 

2  ad  «6er  scrip[turam         praedicationem  c  in  doctrinam  sp  4  nach   lial)|eat  steht 

dolorem  sj)         5  omuis  c  atis  Omnibus  s})         7  nach  3)a§  steht  posui  sp 

N]35.34'S)er  tobt  !onbe  ^^n  nidjt  Ijalten.'  6r  muft  l)n  laffen,  et  ita  omücs  lo 
nos  liberi.  S)en  bei"  tobt  ift  tvafftlo^  trorbcn  an  tjl)n.  Ibi  legit  psahuum  S 
qui  diligenter  cousiderandus,  au§  bem  ©[antt  Sßetev  ^0  getüalbig  ftveljt  q.  d.  S)er 
tejt  ift  gcf($ri6cn.  2)at)ib  l)att  öon  t}m  gerebet,  nunquam  natus  esset  Christus. 
=ß-"'2)tD  toirft  me^ne  feie.'  Sa§  ftrcljc^t  er  \ott)kx  aü%.  S)a§  fijnbt  guttc 
prebiger,  qui  alligaut  scripturam  et  exponunt  unb  b^nbenS  fe^ne  ätofamen  i^ 
al§  e^ne  fefte  geieto. 

15  unten  am  Seitenrande  steht  Aculeus  mortis  per  Christum  superatus  ro 
')  Ps.  16. 

52.  30.  gJlat  1531. 

^rcbtgt  am  ^fingfibicn^tog,  nachmittags. 

R]  Die   Martis   a  prandio. 

Heri    aud[istis,    quomodo    p[ropheta    loel    praedicarit    de    doniino    et 
expos|uerit  tex|tura:  'Quicunque'   cum  glossa  et  hunc  d|oiuiiuim    sie  gebeut, 
quod   is   sit,   quem    crucifixeriut.     Istam  g|lossam   Beftettgt    er    nu   script[ura  20 
av8. 2, 24ex  psalmo:  'Impossibile.'   2;ro^  bir,  tob,  ba§  bu  ben  man  6e!^alten  folt, 

18  p[ropheta  c  in  per  prophetam  S2'         20  nach  quem  steht  ipsi  s/j 

N]  Vesperi  iterum'  Lutherus. 

Audistis  prae|dicacionem  Petri  de  Christo  et  exposuerit  liunc  textum: 
'Quicunque    invocaverit   domini    notuen'   scilicet   hunc   Christum   crucifixum 
sing. 3, 24 esse.    Sie  felBtge  glofe  beftcttiget  er  seriptura.    '@s  hjar  unmug[lt(^'  q.  d.  25 
6§  loutet  aI|o:  6r  lonbe  nic^t  Bcljaltcn  toerbcn  üom  tobte,   q[uasi  d|iceret: 

22  ro 

')  Es  geht  in  der  Handschrift  ein  kurzer  Abriß  der  am  gleichen  Tage  von  Sebastian 
Fröschd  gehaltenen  Predigt  voraus. 


gh.  52  [30.  TOail.  493 

R]  et  muftc  er  au§.    Ratio:  scrip|t[ura  sie  dicit:  'Proposui  dominum  ante'  JC.  SJ-s^ 
Iste  textus  et  psalmns  left  nic^t  jtt),    ut   in  raorte  niaiieat  unb  rljumBt  t)^n/4)i.  i« 
boi  er  mu»  er  für.    liatio:  "^üt)  l^ab.'    Umues  l)0|miucs,  qui  in  tenis  sunt, 
funnen  bie  fünft  nid^t,  bie  iä}  tan,  loquitur  ut  homo  et  est,  (jniu  habet 

!■■   auimam,    quae  in  iiiferno   tuil  nicfjt   6l|Ci6en   et  corpus  ante  oc|ulos  iiabet  et 
ad  dex|t[erara,   alii  honiines  omnes  liabent  aiiquid  aliud   ob  oculos.     Etiam 
David,   quando  adulter|iuni  commisit,    non  habuit  dominum  ob  oc|ulos.     Et 
non    est   aliud,  quam   quod  Christus  alibi  dicit.     Sed  nihil  iuveniet  jc.  tro|  3o(i.  i4, 3o 
bem   S^ieuffel   unb   tob,    ut  aliquid  in  me  iuveniat.     Sie   ^abtn   fein  xeäjt 

11)   utriq[ue.     Ubi  enim  non  p|cccatum,  ibi  nee  mors,  cum  ergo  hie  non  iirfad^ 
peccati.    Idee  impossibile,  er  mu§  nic§t  brinn  jc.  er  mu§  er  au§,  quia  tft 
nic^t  t)nn  funben  ut   alii,   quia   alii    cum  non  semper  ante  oculos  fe^en,    fur 
ougen  ut  iste,   ut  is  idolatriam,   me^,  netb  JC.     Esa.    'Non  est  inventus'  jc. 3«!", 9 
et  Petrus:   toort  et  opus   et  vita  S|ancta  unb  rec^t,   ergo  mors  fan  ntc§tB  i.  *ew  2, 22 

'=•  QU  JC.  Et  est,  cum  nihil  mali  faciam,  sequitur,  bo»  ber  ßet)  Utir  mu§  fein, 
toen  fc^on  Satan  et  mors  a  sinistris  finb  et  me  plagen  unb  erlBurgcn,  ba» 

2  ps.  XVI.  sji  r  5  über  tnit  sieht  fot  8  über  iuveniet  steht  loban:  sji  loan.  IG.spr 
11  nach  impossibile  steht  vt  teneatur  sp  über  ift  steht  fticEt  12  über  eum  stelu  ilominum  sp 
13  über  idulatriam  steht  pouit  ob  ocj^ulos  sp  13114  Esa  53  1  Pet.  2.  sp  r         15  a.  dextris 

est  mihi  sp  r 

N]  Srocj  bem  tobe,  G^rtftu»  mufte  erau^.    Nam  scriptura  dicit:  '^ä)  "^aB 60.25 

.  ben  J)ern'  jc.  Ser  tejt  ber  feol  unb  left  ntc^t  310,  ut  morte  prematur,  er 
tocgft   t)n   auff   unb  re^ft  ^^n  erfur.     Racio:  'quia  posui  dominum   ad 

so  faciem  meam'  q.  d.  5t(Ie  ntenft^en  non  sciuut  haue  artem,  quam  ego 
calleo.  S)a§  ift  e^n  ^onberUc^e  fünft,  loquitur  quidem  ut  homo,  et  tameu 
non  corrumpitur.  gr  ^at  ^^nt  ben  ^ern  jlo  fernem  angeft($t  gefacht.  Omnes 
homines  in  peccato  non  ponunt  in  deum  fiduciam,  sed  fugiunt,  ut  David  fuit 
peccans  i.  e.  ber  furft  ber  ttjelt  veniet,  sed  non  poterit  quicquam  q.  d.    2!r0C3  Soii-  h,  30 

25  fei)  bem  tobe,  teuffei  gebotten,  ha^  er  ^m  ettoa»  t^ue,  fie  ^a6en  fet)n  rc(^t, 
gre^ffen  fie  m\ä)  an,  §0  Serben  fie  fi(5  öerbrennen.  Nam  ibi  nulluni  pecea- 
tum,  ideo  non  potuit  permanere  in  morte.  @§  ift  bie  urfac^  nii^t  bo.  6§ 
ift  e^n  anber  menfc^,  in  quo  non  est  peecatum.  Nos  autem  in  mundo 
vivimus,  non  deum  pro  nobis  ponimus,   sed  hie  divicias,   ille  puellam,  hie 

30  idolum  ponit  ante  se.  Sed  Christus  est  insous,  in  quo  non  est  peecatum, 
saltem  est  iustus,  ille  non  potest  contineri  a  morte.  ©en  e§  ift  gef(i)ri6cn: 
ber  ^er  ift  an  meißner  fet)tten.     Esto  furiat  totus  mundus  ab  utroque  latere, 

17  nach  tobe  steht  ba§   ex  \)n   %Ut  sp  18  nach  l^exn  sleJu  aOc3et)t  fut  ougcn  sp 

20  Homines  in  persequucione  fugiunt  deum  Christus  autem  prouidet  eum  in  conspectu  ro  r 
23  in  (2.)  fehlt  über  ut  steht  eum  sp  25  unten  am  Seitenrande  steht  PSAL.  XV.  Mors 
non  potuit  Christum  teuere  ro  26J27  nach  peecatum  steJit  erit  sp  27  Solus  Christus 

absque  peccatis  ideo  non  potest  in  morte  contineri  ro  r        28  ille  über  (hie) 


494  SPrcbigtcn  be§  ^afjxe^  1531. 

K]  sivfl. 2, 25!an  Ujufcr  feiner  tljun  uisi  per  ipsuui.  Ipse  soliis  fürt  ben  reim':  'bclrcgt' 
i.  e.  tücrb  nid}t  ba  bon  !omcn,  6a  Bei)  icf)  Bin,  ut  qui  non  liabent  deum, 
nuiffcn  cnblid)  nnter  gljcn,  quin  adest  peccatiim,  !|Onig,  fci)fer  muffen  iinter= 
tf)Or,  is  non,  qiiia  I)at  ein  ftartfcn  rucf^altcr.-  Ap|[)aret  quidem  fiii.sse  criici- 
fjixuui,  sed  est  nur  ein  fdjein,  quia  f)at.  Ergo  oportet  sine  p|eccato  coneeptus,  .'. 
uon  ut  alii  Adam  filii,  Et  ftf)euffen  fi(^  omnes  articuli,  qui  dicuntur  de  Christo 
in  Symbolo,  Item  ein  unfdjulbig  Ijer^  unb  IcBcn.  Istum  textum  fnitnen  toir 
niä){  füren.  Et  quanquam  mundns  contra  cum,  man  mua  mid}  bocfj  nic§t 
nmbftoffen,  sed  omnia  jto  boben  g^en,  E|omaui,  ludaei,  quia  dominus  mihi 
a  dex|t[eris.  Si  cor  laetuni,  tum  etiam  caput  et  manus  et  pedes.  Si  cor  lo 
froUc^,  fo  ift  ba§  angefidjt  and)  lieBIic^  et  canit  os  unb  man  fpurts  an  ber 
junge  fonberlid^.  Si  lingua  aret,  tum  signum  doloris.  Si  vero  fein  fafftig  K. 
grünet  unb  bluet  mit  "^ubfc^eu  gefengen  unb  froI|i(^cn  Inorten  3C.  Cum  meum 
cor  sine  peccatis  et  habjeam  propicium   deum    et   totus   numdus    contra   me, 

1  nach  BcUJcgt  sieht  e§  sp  ne  commouear  sp  r  3j4  untert^or]  Ontergc^cn  P  5  ^at 
mit  4  xuiiiaXtiX  diirch  Strich  verb  5  nach  coneeptus  steht  sit  s^j  6  fd^euffen]  fd^tieffen  P 
10  IJoo  laetatum  est  cor  meum  «/<  r         14  nach  deum  steht  qui  a  dextris  est  mihi  sp  r 

')  fiitt  ben  reim  vgl.  Thiele  Nr.  12.  Eier  ist  reim  loolil  in  de>'  Bedeutung  'Spruch, 
Bibelrers"  zt(,  nehmen  (vgl.  D  Wtb.  S,  666)  toie  in  t)nlt  bell  rct)m  ünsre  Ausg.  Bd.  16,  649  zu 
S.  193,  S/9,-  vgl.  auch  Unsre  Ausg.  Bd.  15,  255,  28  etjn  ftud  fe^neS  rel)mel;  Bd.  17,  326, 11 
®a§  ift  fein  rc^m.  Ganz  ähnlich  ünsre  Ausg.  Bd.  19,  20S,  33134  Ser()alfaen  nUet)ne  ber 
einige  (ebenbige  Giott  ben  nomcn  unb  ben  reljm  furct,  ba§  er  fei)  et)n  nott)cIffer.  ^)  rncf= 
l^nlter  s.  v.  a.  'Beschützet,  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  12,  357,  29. 

N]  dum    dominus   mecimi,    quia    sum   insons.     S)cn   Ut)m  tan  n^manbtu    furen   is 
s. 25 quam  solus  Christus.     'Non  comove[ar.'    Hebraismus.     ^ä)   loerbc  ni(^t 
finden  Jtt)  Boben,  sicut  alii  homincs  faciunt,  in  quibus  est  peccatum  et  cor- 
rupcio,   sed    ille  Christus   non  potest  corrumpi.     6r  l^at  C^n  rud^altcr.     @» 
f)at    looll    el)n    anfe^^en,    tanquam    subiaceret,    et    tarnen    est    victor.     Ergo 
oportet  iilum  esse  hominem  sine  peccato,  cuius  caro  nunquam  peccare  potuit,  »o 
sicut  Christum  conceptum,  natum,  passum,  in  quo  credimus  et  fatemur  eins 
iusticiam.    Den  tejt  tonnen  iuljr  nii^t  fbnrcn.    (5r  mu^  toarlid)  Iel)ben  obber 
nid;t  jlr  Boben  geftoffen.    SrumB   ift  ba§  ^^ercj  ftolic^  jc.    Nam  leto  corde 
totum  corpus  letatur,  bo  gluet  ber  famp^  unb  frolic^e  geperbe.    Ita  eciam 
lingua   adherens   signum   est   infirmi  corporis.     Huniida  lingua  signum  sani-  25 
tatis.      Ita    Christian!    liugua   floret    laude,   graciarum   accione.     Ita   eciara 

16  Ne  commouear  ro  r  21  sicut  (profitemur)         Patitur  quidem  Christus   sed  uou 

conimouetur  ro  r         22  6r  bis  obber  mit  ro         23  nach  geftoffen  steht  loctben  sp       Proptor 
lioc  letatum   est  cor  meum  ro  r         26  Ita  bis  Ita  unt  ro       Lingua  Christiaui  ro  r 

')  bo  gluet  ber  tamp  =  'der  Kamm  (des  Hahnes)  wird  rot'  (Zeichen  des  Kraft- 
gefiihh);  nicht  hei  Thiele  und  Wanäer;  vgl.  'der  Kamm  sdiwillt  einem'  DWtb.  5, 104.  [0.  B.j 
Vgl.  ebenda  unter  Nr.  4b,  ivo  aber  die  Redensart  'der  Kamm  wird  rot'  belegt  wird  nur 
siir  Bezeichnung  des  Zornigioerdens. 


1 


3lt.  52  [30.  Tlai].  495 

R]  ego  habeo  ruden  *,  uou  cadam.  Cum  hoc,  bin  iä)  bon  l^|er|cn  fvo,  ut  ex 
cortle  proficiscatur  laeta  praedicatio,  inciim  cor  ut  laetum,  sie  uica  liiigua 
prcbigt  eitel  !oftli(^,  non  ut  M,oysi  lingua,  luea  verba  finb  eitel  juffe,  Up|IicfjC 
tDort,   quia  ic^  bin   ba   et  habeo   eum    a   dex|tris   et   habeo    laetum   cor  et 

5  (][uanquani  multa  patiar,  tarnen  in  corde  laetus  et  praedicatio  gnabenveid) 
i.e.  quae  loquitur  de  iis  rebus,  quae  un§  trofteu  unb  crqiuitfen,  non  prae- 
dicatio legis,  quae  terret.  Ut  Papae  lingua  ift  eitel  gifft,  Scd  lingua  Christi, 
ba§  ev  erigat.  In  Eb[raeo  vocat  linguam  'e'^t'  ut  et  alibi  i.  e.  omne  illud, 
ba   mit   man  ®ot   preifet,    ut  Cytharam   et  psalmos    vocat  fein  e^r.     Sic 

lu  mulierem  vocat  'domus  c^r',  Et  P|au[lus:  vir,  quod  laudat  unb  pfeifet  @ott,  i-^or.  11,7 
mulier,  quod  obedit  unb  ba»  ev  fein  e!^r  i^at,    econtra  ipsa.    Sic  tüiv.     Sic 
nad^   feinem   beften  'mnä  dicitur  lingua,  cl)r,   quia  @|ot  preifet  unb  rebt, 
l)ilfft    }C.      Et   Optimum    membrum   lingua,    ut   deum   lobe    et    homines,   jior 
l|inguam  bringt  Christus  totum  mundum  jlti  fid^,  Et  sumus  untevfcfjjeiben  ab 

15  Omnibus  animalibus.      Et    omnia    max[ima    luunber    gefd^e'^en    per    lingnani. 

IjS  Lingua  Christi  Moysi  sp  r  3  nach  tofttic^  siehl.  hing  sp  4  a]  ad         6  über 

i.  e.  steht  lingua  sp         7  lingua  Papae  sp  r         S   erigat  (ling)       c^x  mit  oiniie  durch  Slrlcli. 
verh       gloria  sp  r  9  Sic  (doniuin)  10  über  vir  sle?it  gloria  clei  «^j       1.  Cor.  ll.spr 

12  Lingua  «/>  r        15  nach  Wunber  steht  dei  sp 

')   Vgl.  Unsre  Ausg.  Ed.  13,  357,  29. 

N]  meum  cor  floret  in  deo,  esto,  quod  totiis  nnindus  insauiat.  ^ä)  t)ab  el)n 
ructljalter,  bei;  mt)r  ^ilfft.  Srutnb  frclcct  fic^  mel}n  jung.  Moses  habet 
gravem  et  balbucieutem  linguam.  Ego  iucundum  habeo  Euaug[elium, 
linguam,   bie  lad)t  unb  ift  eljttel  füffideljt,  quia  bona  est  consciencia,  quae 

■M   non  trcmat,  sed  dominum  habet  secum,  idco  cor  est  letum  et  letam  linguam 
affert.    S)a§  ift  gnabenreljt^  pi'ebigt,  bie  nic^t  anbev»  bcn  gnabe  anbeutl),  sicut 
legis  lingua  et  Papatus,  bie  ift  cl)ttel  gifft,  non  leticia.    In  Hebreo^  Appellat 
'9Jlct)ne  e^re.'    S)a»  ^ie  'gunge'  l)el)ft,  ^el)ft  l)ebi-eifd§  c^r,  ha^  man  pvct)ffet,ss.2G 
sicut  Cytharam   et   Carmen    appellat  el)n   e^ve.     Ita  Salomon   dicit  Mulierem  Sit.  2g,  2 

25  fortem  esse  honorem  viri.  Ita  vir  est  honor  dei,  si  credit  et  obtemperat. 
Ita  si  mulier  obtemperaverit,  est  honor  mariti.  Ita  lingua  dicitur  gloria  ex 
principali  officio,  ba»  fte  got  eret,  prcl)^et,  leUitfjen  Ijtjlfft.  ©unft  ift  eljn 
bo^c»  gliebt,    Irie   Jool  e§   \>a§  beftc  glibt,  isto,  quo  excellimus   omnes,  illa 


ITjlS  Lingua  Mosis  ro  r  19  unten  am  8eitcnrande  steht   Pii  pacientes  non  coni- 

,       letnm  habent  cor  ,r.;i»  r.  i-  n-»  1  <  »  i- 

mouentur  ,.  ,^      .        ro  r         20  21  Enanselioii  reildit  letum  cor  et  linguam  lucun- 

Imguam  exultantem  '  °  " 

dam  ro  r         22J23  Lingua  pro  gloria  liebraice  ro  r         25  honorem  c  in  gloriam  sp      honor 

c  in  gloria  sp        26  Linguae  gloria  eiusque  usus  ro  r         28  onanes  (homines  animancia  hie) 

')  ■'■1133  Ps.  16,  9.  Die  LXX  haben  jedoch  dmt  f)  ylöiaaä  /nov.  Vgl.  Ljithers 
Raiidglosse  zu  Ps.  16,  9  (6^te).  2)0»  ift  meine  Sunaf.  bn  ic^  (Soft  mit  cf)rc  unb  pteifc  (Erl. 
Ausg.  64,  77). 


496  SPtcbtgten  bei  3a'^te?  1531. 

R]  Oculi  latiiis  quidem  vidcnt  et  aures  3C.  sed  lingna  docet,  iiistniit,  troftct  et 
fa|cit,  quiequid  liomo  debet.  2.  Si  uBel  rebt,  tft  boS  fc^enbiU(^ft,  tievgifftigft 
glibmoa  3C.  Ibi  paratiis  Cliristus,  unj(5ul|big  an  aüc  funbc,  rein  unb  Ijetlig, 
nod)  loirb  ber  S^ieufel,  tob  fo  tori(i)t,  ba^  fie  fic^  an  niic§  lücrbcn  f)cngen, 
Sed  iion  lucrbcn  gctüinen,  quia  deus  noii  deserit  tales  jc.  Et  rcbet  ba3U  bo§  s 
Befte,  bienet  uinferat  lieben  I):erv  ®|ott,  qui  vere  lc6t  unb  aufbermaffen  lüol 
prebigt,  quid  in  eo  Satan  f)ai  jc?  @r  Intrb  jnt(^  Itol  angi"et)ffen ,  sed  non 
am.  2, 27movebor.  ludieabo  plnrib[us,  quomodo  non  movebor.  'Anima.'  lani  nimpt 
er  ben  Ztit  unb  gloffirt  fid^  feI6§  Saöib.  So  gar  fefte  toerb  tc^  er'^alten 
tDcrbcn,  ut  etiam  non  videbo  Oevioefung.  Ibi  fatetur  se  niori  debcre  et  lo 
tarnen  non  se  reum  mortis,  animam  et  c'orp\is  separari,  sed  q|uanqiiani  moriatnr, 
tarnen  non  tamdiu  in  morte,  ut  c|aro  ftinden  tnerbe.  '^elle':  non  bie,  ubi 
i.3nojc42,38damnati.  Nos  dicimus:  @r  feret  Ijinuntcr,  ^acob:  'Canos'  3C.  i.  e.  ba?-  iä) 
mitt  meinen  gralüen  Ijaren  ntu§  l^in  unber.  Sic  hie:  baä  leben  ift  f)in 
unbcr,  bie  feel,  ha§  leben  mu»  !^in  jc.  sed  fol  nid^t  bleiben  lt)ie  anbcrn,  nt  is 
David  iiiortuus  et  anima  l]in  unber  et  corpus  öerttJefeu.  Sic  is  morietur,  nt 
non  bleibe,  ba§  leben  et  feel  redibit  et  caro  fol  nid^t  ftinöen  unb  öcrhjefen, 
quando  alioqui  corpus  tres  dies  non  manet.  In  aestafe  vix  unum,  ubi 
anima,  statim  Ijebtä  an  ätt)  ftinöen  unb  öertocfcn.    5)tein  feel  fol  l)in  unber, 

12  nach  tamdiu  steht  mansurum  sp       ubi  (vbi)       Infernus  sp  r        15  nach  tote  sieht 
iex  «/)         16  nach  corpus  steht  ift  sp      vor  ut  steht  sed  sp         19  nach  anima  steJit  e.xiuit  sp 

N]  laudatur  deus,  reguntnr  politiae  et  totus  mundus,  ita  lingua  in  vero  suo  20 
officio  ift  fie  tjm  rechten  fc^lnang  unb  anipt.  @§  ift  gar  ein  foftlid)  bing, 
potest  multos  converterc,  ut  bene  faciant.  Ecoutra  si  male  utimur,  ^0  ift 
ha§  gifftigfte  glib.  Ita  descripsit  Christum.  ^^  b\)n  unfc^ulbig,  an  aUe 
§unbe.  9Jod}  ^ol  fic^  ber  tcuffel  an^entfcn,  aber  e5  §oE  \fym  nic^t  gelingen. 
Ego  sum  bonus  praedicator  boni  cordis,  lobe  unb  prc^^e  got.  ^1^  It^l  25 
gerne  feljen,  quid  efficiat  Mors  et  sathan,  si  hanc  linguam  habnero.  Sie 
SB. 26 tüerben  mic^  lool  angrel}ffen.  '5Jtct)n  flet)fc^  h)l)r[b  nic^t  fe^en.'  S)o 
glofirt  fid)  ber  tejt  f eiber  in  Propheten.  Ego  non  deficiam,  ita  constanter 
perseverabo,  ut  moriar.  !^ä)  mu^  t)n§  grab  fummen.  dloä)  bennof^  |ol  er 
ss.iTmäjt  öerfaulen  unb  ftindenb  tBcrben.  '5}le^n  fei.'  '|)eir  significat,  hjen  30 
etjnex  'hinunter  f^eret  nod)  bt)§em  leben,  significat  !^inunter,  sicut  lacob: 
i.TOoic42,38'Deducitis  meos  canos  ad  iufernum.'  511^0  toirta  muffen  gcfc^e^eu.  Morie- 
tur, nod)  §oI  ha§  leben  erbur(^.  David  hoc  vidit,  quod  ad  se  non  perti- 
neret,  qui  mox  putruit.  Nam  hoc  est  corporis  natura  corrumpi  et  fctore. 
Sed  Christus   habebit  tempus  mortis  determinatum ,  ba§  muf§  fet)n.      3(ber 

30   Infernus  ro  r  unten  am  Seitenrande  steht   Lingua   menibrorura    omnium   cffi- 

cassima  econtra  pessima  ro  31  über  lacob  steht  Gene  42  ro  33J34  pertineret  über 

(respexit)         33  Christi  corpus  corrupcionem  non  liabebit  ro  r 


9lr.  52  [30.  gjlai].  497 

R]  sed  non  jc.  Et  hoc  factum :  iaciiit  2  nad^t  et  1  tage,  sed  bte  jeit  ijüi  er 
nid^t  muffen  faulen  i.  e.  >S[umnia  S[umiuarum :  morietur  fei,  I|ci6  unb  feel 
gefd^eibcn,  sed  .S[urama  S|iimmarnm:  res|iirget,  deiude  nic^t  öertoefen,  ba§ 
maäjt  econtra  ein  netoen  menfd^en  3C.    lu  Aegy[pto  et  alibi  aromatibus  con- 

'  dinntiir  corpora,  ut  niille  jc.  Sed  nemo  canit  illam  cantilenam,  quod  feel 
vel  (eBen  non  sie  jc.  sed  ift  tob.  Tdeo  dicit:  (?f)viftu§  ^at  muffen  a  mortc 
res|nrgere  et  non  diu  in  niorte  unb  IjcE  bleiben,  quia  Tex|tus  dicit,  quod 
innocens  et  non  berbient,  nunquam  pjeccatum  commiserit,  olgeit  ®ott  für 
QUgcn  gefjabt.    Ideo  non  manebit  3C.  quis  vidit  ex  pontificibus  istam  scientiam 

10  in  lioc  ))salmo,  qui  etiani  legeruut  eum  sicut  M^onachi  et  Nonnae.^     ludaei 

liabent  in  fide,    quod   Ciiristus   non   raorietur  loh.  12.   Sed   is   textus   dicit  SoO.  12,34 
potenter  de  morte  et  res|ur[rectione.     Cum  dicit:  'anima'  JC.  ergo  fatetur, 
quod  in  inferno  sit  i.  e.  lä)  fterbe  geh)iflid^,  hinunter  mu§  mein  leben.    Et 

secundnm  beublid^er:  'non  videbit  corruptioncni',  quasi  dixis[set:    Non   sepe- 

»5  lietur.   G»  ift  ein  feer  getüoltiger  SIejt,  qui  grunbct  art|iculum  fidei:  Mortuns, 

scpultus,  descendit  ad  iufcros.    Qui  sie  dicit,  novit  quid  de  niorte  i.  e.  didi- 

cisti,  qui  man  öom  %ob  fol  fomen  3um  leben.  Et  Sa  jto  öom  tob  ^elffen, 

2  nach  feet  steht   totrb  sp            3   nach  deinde  steht  toirb  sp  5   nach  mille  steht 

annis  sp        6  nach  sie  steht  derelinquuntur  sp        8  vor  otjcit  steht  f)al  sp  11  loan.  12.  sp  r 

14  vor  non  steht  Caro  sp       quasi  sidixis[set        15  Mortiuis  (re/')        löjlO  Mortuus  et  sepultus 
descendit  .ad  inferos  sp  r         17  über  qui  steht  Wie  «p 

')  legerunt  eum  sicut  Monachi  et  Nonnae  vgl.  oben  S.  394, 15. 

N]  er  fol  nic^t  %d  lange  ligen,  ut  corrumpatur,  nam  2  diebus  et  noctibus 
sepultus  est,  deinde  resurrexit,  tanquam  diceret:  Mori   quidem  debuit,   sed 

20  non  potuit  putrescere.  Potuernnt  qnideni  cadavera  liniri  unguentis,  ne 
corrumpantur.  3(6er  iia§  tan  nic^t  lauttenS  ba^  bie  feü  nid^t  fei  ijn  ber  ^cl 
blet)ben.  Hoc  non  possumus,  ergo  hoc  canit  Petrus  eum  non  potuisse 
rctineri,  ba§  er  unfc^ulbig  fei),  ia§  er  le^ne  urfad^  Ijat,  ideo  non  potuit  esse 
in  vita.     Quis  liunc  textum  videt,   cum   tarnen  indies  legerent?     Nam  ludei 

25   opiiiabantiir  Christum  non  debere  mori,  sicut  loan.  12.  qui  dicunt:  Christus  gofi.  12, 34 
fol  nic^t  fterben,   et  respexerunt  ad  scripturara  divinitatis.    3loäj  \px{ä)t  et: 
meljn  feel  fol  t)n  ber  f)el  nid^t  bleljben.    ^tinetjn  mu^  id^  lumen,  tvtjl  aber 
nic^t  brinncn  bleljbeu.    S)a§  öerftunben  bie  ^uben  eum  perpetmun  regnum, 
non  raoriturum.    Sed  Petrus  hunc  textum  priraus.    'Slp  ^aft  m^r  funbt.'Mvq.  2,23 

30  S)er  al^o  fagt,  ber  toljrbt  cttoaS  loiffen.  Sto  tjaft  mid^  gelernet,  hjie  i($  bom 
tobe  jum  leben  lummen,  üon  trauricEeljt  jun  freuben.    Hoc  factum  est,  quod 

19  sed  (aseendere)  27  Anima  Clnisti   in   inferno  non  derelicta  ro  r  28  nach 

regnum  steht  habere  sp         29  Notas  fecisti  mihi  uias  uitae  ro  r 

')  ba»  tan  nic^t  lauten  vgl.  Thiele  Nr.  202.    Ähnlich  lauten  unb  floppen  Umre  Ausg. 
Bd.  33,  670  :u  S.  14,  21. 

Sut^etä  WtxU.    XXXIV  32 


|9g  $rcbigtcn  be§  Sn-^tcl  1531. 

R]  (Sbcn  ha  mit,  quod  mea  caro  non  mansit  in  DevU)eflung  et  vita,  non  t)i\m 
tob.  Sic  ftvafje  ift  nu  unfcv  oHev.  Omues,  qui  invocaut  eum,  foßen  feiig 
tnerben,  quia  is  vir  invenit  viam,  loic  man  fol  feiig  luerben,  et  apcruit  portas 
uub  ein  lanbftvaffc  gcmad^t  per  luiiic  virnm  ad  vilam,  quod  1.  diixit  ex 
morte  ad  vitaiu,  ut  onines,  qui  crcduut  in  eura,  liabent  bie  ftfaffen  ad  vitam. 
Vide.s  Petrum  Magistrum  cum  sua  praedieatione,  bo?  ei"  bie  fpvuc^  fein 
crfe^en  ^at.  @r  tnirb  ijljn  fein  aufgeftvidjen  unb  6cffcr  gematfjt  quam  nos. 
Hacteuus  de  hoc  Textu. 


4  nach  unb  steht  ^at  s^)         7  über  (5r  steht  Petirus  sp 

N]  mea  caro   uon   pntruit.     Sie  ftraffe  geljct  un§  oEe  an.     Qui  hie  habes  viam 
et  medium.    'Omnis,  qui  invocavcrit.'    Nam  omnibus  nobis  admisit  hberum   lu 
accessum  ad  deum.     ®a§  l)et  er  gctt)an,  ut  oos  libcraret  a  morte  ad  vitam, 
sicut  ipse  erat.    S)o§  niod^t§  mt)v  et)n  ntet)ftci-  ftutf  ^  fcl)n,  tnie  ©.  5petev  biefen 
Sßrop'^eten  ^at  oufgftvic^en. 

')  f»)it  inel)fter  fluef  njl.  Wamler  3, 6S5  Nr.  5  g?  ift  ein  meiflerftüdfe. 

53.  4.  3uni  1531. 

^rcbigt  (im  ^rinitatisfonntng. 

R]  Dominica  Trinitatis. 

Hoc  fe|stum  !^eift  ber  ©ontag  ton  bn  ^|etl[igen  breifialtigleit,  et  Chri-  is 
stiaua  Ecclesia  ord|inavit  hoc  fc|stum  jn  galten  ^evlic^  ex  magnis  neces- 
sit[atibns  unb  uxfac^en,  ut  hodie  is  arti[cuhis  erfanb  unb  er'^alten  loüvbc, 
ba  tüir  gl|Cuten,  quod  sit  unicus  deus,  pater,  fil[ius  s[piritus  ^[auctus.  Et 
is  arti[culus  ift  unfcr  ^eulitftucle,  ut  oramus:  Credo  in  deum  jc.  fil[inm  jc. 
Et  si  unus  feit,  ift§  öerloven.    3ßor3eitten  ^at§  giroffe  not  gel)obt  tempore  20 

Arrii,  q|uicquid  erat  sauctnm,  poteus,  ut  vLx  2  Episcopi  .syncere,  alii  omues 
14  i  lunij  r 

N]  IN    FESTO    TRINITATIS 

DE  TRINITATE. 
Hoc  festum  'trinitatis  fontag'  dicitur  et  ecclesia  annuatim  ordinavit 
QU|    gtoffcv  not^  unb   uvfad^,    ut    confiteremur   articulum    Trinitatis:    Unus   ^ 
deus,  3  persouae.    Nam  hie  scopus  uostrae  fidei  in  simbolo:  Credo  in  deum 
patrem.    äßen  h\)X  et)nc§  feit,  omnia  ruunt.    Sed  olim  tempore  Arrii  maxime 
vexatus,   ha^  fiel)  fetjfev,   lonigen,  Episcopis  erat  consensum,  baS  nic^t  erger 

22123  ro        24  trinitatis  fontoa  c  in  bet  gontafl  bcr  ^tcitigen  breljfaltigfOjt  sp        27  Arti- 
culus  ille  ab  Arrio  magna  passus  est  ro  r  28  ba§  bis  consensum  c  in  quod  te^fer,  tonifle, 

Episcopi  in  haue  heresim  conseuserint  sp 


5lr.  53  [4.  aSimi].  499 

R]  adheirebant,  quia  gt|ct  aufjbevmaffen  tool  ein  et  est  ratioui  gemc»,  fiuod 
taiituiu  iiuus  deus,  ut  verum,  scd  quod  uniis  deus  et  addis  eiuii  habere 
iil[iiim  et  S[piritum  s|anctuiu,  Ibi  ex  uuo  dco  3  IC.  Et  adducunt  scrip|t[urain 
ut  deute.  G.     Et  ubiq[ue  per  p|rophe[tas  in  .script[ura,  ut  uon  plures  (S|Ottcr '.  woji-  c,  4 

0  anrichten,  scd  Bei)  1  6lci6en.  Hoc  ratio  potcst  statim  arripere.  Istuiii 
arti[culum  vero  uou  potest  ferro.  Ideo  tvo|en  Surdfen  et  ludaei  et  dicunt, 
quod  non  fc^cnb|Hd§ef  leute  QUff  erben  quam  Christiani,  qui  praedicant  de 
iino  deo  et  tarnen  3  JC.  Ipsi  sumus  verns  pop[uhis  dei.  Et  reimt  ficf) 
ut   si   3   patre.'3fa[milias    in    domo.      Sic    ludaei   JC.   quidam    couvcrsi    et    sc 

10  geftellt,  quasi  Christiani  velint  fieri,  sed  taudera  jc.  Ideo  hoc  fe|stum  ordi- 
uatum  ab  ecclesia,  ut  hodie  de  isto  arti[culo  l^anbcln,  ut  6et)  bcn  (Sljriften 
bleibe.  Si  ecoutra,  fieri  posset  statim,  ut  per  ps[eudoprophetas  seducerenuu' 
in  T|urcicam  fidem.  Et  iterum  veniet.  Si  töirb  un»  nic^t  ©oton  tcuben  per 
papam,  gladiura,   vidjebit,   ut  f(^enbli(^c,    bofc  prcbiger  einfure,   qui  hunc 

!'•  art[icidnm  JC.  ut  etiam  iam  sunt  (juidam.  Prius  oppresso  verbo  Ite§  er§ 
gejc^e^en.  Sed  iam  danmo  affectus  tam  videbit,  ut  nobis  iterum  incomodet, 
q[uanquam  non  tam  horrende  lacerabitur,    ut  Sacramenta   prius   habuerunt 

1  nach   adheiretant  steht  Ario   «;)  auff(cr)bci:niaf|cn  2   nach   et  steht  ein  ■■<p 

4  nach  ubiq[uo  steht  proliibitum  sp  8  nach  3  steht  porsonas  confitentur  «p  nach  sumus 
steht  inquit  s^)  9  in  domo  in  nach  in  (2.)  steht  vna  domo  essent  sp  11  über  ut  (1.) 
steht  bj  tnan  sp  15  nach  artLiculum  steht  et  alios  impugnabunt  sp        über  verbo   steht 

sub  Papa  sp         16  nach  tarn  steht  magno  sp 

NJ  fonbe  tücrben  ueque  unquam  fuit.  Nam  hoc  racioni  convenit  Esse  deum, 
sicnt   verum   est,   sed  hoc   non  potest  capcre,   quod   3   sint   personae.     S)q§ 

20  tan  fie  nic^t  t^unn.  Vult  tres  dcos  facere,  cum  scriptura  nnum  dcum 
haberi  et  coli.  Ita  racio  eo  pervcuit.  S)i|en  artifel  tan  fic  nic^t  leljbcn. 
Srumb  trocjen  bie  SurcEen  unb  3iui5cn  hodie  Christianos  esse  pessimos 
homincs,   qui    unicum    deum   habemus   et    tres    personas   colimus.     5tet)n,   C» 

rel)me  fic^  nic^t:  ätoe^en  Ir^rt^e  t|n  e^ncm  :^au|eS  ij  ^ane  uff  eijncm  m^fte^ 
25  Multo  minus  deos  duos  esse.  511^0  f^nbt  fic  öerftoät.  Et  si  aliqui  ludei 
esscut  conversi,  tarnen  manserunt  in  sua  opinione.  Ideo  ecclesia  hoc  festum 
iustituit,  Ne  in  varias  et  Turcicas  (nam  proclives)  opiniones  laberemur.  @§ 
tn^rbt  ttiiberumb  !umtnen.  Videbitis.  Cum  sathau  uos  non  per  seipsum 
possit  vexarc,  vexabit  uos  per  pseudoprophetas  alios.  @r  ift  äCOrntg,  tan 
■M  er   nic§t  fcfjlac^ten,   morben,   tunc  dcvastabit  nostram  religionem.     Stber  ab 

20  Eacio  non  potest  uon  offendi  hoc  articulo  ro  r  21  nach   coli  steht  praecipit  sp 

22  über  pessimos  steht  stultissimos  sp  23  Racionis  argumenta  ro  r  24  stocken  über  (ij) 
25  minus  (erunt)       26  essent  conversi  c  in  sunt  baptizati  sp       30  nach  tunc  steht  lieresi  s^) 

')  jloe^en  h)l)tt^e  qn  ctinem  fjoiige  r(jl.  Wander  2,  401  Nr.  112:  'Ein  Haus  leidet  nicht 
zwei  Haren.'  ')  ij  t)anc  uff  cljnem  mifte  vgl.  Wander  2, 268  Nr.  183  3»een  §anen  lönucii 
nidt)t  Quff  einem  üKift  fe^n. 

32* 


500  !prcbigtcn  be§  Sfrt'^reS  1531. 

R]  cffciib.  17,14  anfechten,    tarnen    non    tarn    horrende    iit    olim.      In    Apo[calypsi     Agnus. 

1.  necesse    est   ante  omnia,    iit   elaudatur  ratio   et  nemo  trachte    TlQC^   bem 

arti[{el.    Nam  heret|ici  ijobtnB  lüDÜcn  ermeffen,  rticS  muglii^  ]itj.    Sic  Satan 

1.  SBioif  3, 1  proponit  verbnm  dei  alicui  et  quaerit :  lüie  rcimt  fid^3?^    Ut  Evae  fecit,  iit 

ex  Omnibus  arbpribus  K.  ibi  \oax  eilt  mutcv  nihil  sollicita,  postea  aperuit  6 
Sat[an  oculos,  cur  prohib|eret  de  ista.  Sic  gebadet  fie  ber  \aä)i  noc§  et 
vol|cbat  de  eo  disputare.  Statim  succcssit  ei.  Idee  no  tarn  prudentes.  Ideo 
foI§  nicntdub  uBeiiegcn.  In  hoc  artLiculo  nihil  audiatur  et  dicatur  quam 
verbum  dei,  sicut  ipse  ha  ÖOlt  tebt.  Sic  Hilar[ius:  quis  potest,  inquit, 
melius  de  se  loqui  quam  deus  ipse?^  am  fieftcn  novit,  quid  sit,  quid  non,  lo 
qui  v|ult  melius  loqui  aut  buncElev  itllb  crget,  vel  ut  alii  minus  intelligant. 
Nemo  certe  homo  in  terris,  qui  sciat,  quid  deus  nnb  ttia§  er  je^  an  ^^m 
fcIBev.     Ideo  audire  deb|enius  ex  eo  et  suis  verbis  loquamur.    Si  vero  scire, 

2  1.  sj}  r  4  teinit(§)         Eu.i  sp  r  5  nach  arb|oribus  steht  ederet  tantum  jc.  np 

6  nach  ista  steht  cog  sj)  7  (Ideo)  statim       statt  Statim  his  ei  hat  P  Ideo  Salb  Betom^  ir 

vt  cani  herba'        nach  ei  steht  vt  cani  lierba  sj)  9  über  ipse  steJä  deus  sp  11  qui 

mit  10  melius  durch  Strich  verb         13  über  suis  steht  dei  sp       nach  vero  steJU  vis  sp 

')  tuie  reimt  fi^ä?  (unten  S.  501,  IS)  rgl.  Watuier  3,  1636  Nr.  26:  'Es  reimt  sich 
nicht.'  -)  Vgl.  z.  B.  Hilarius,  de  trinitate  1.  V.  21  (ed.  Mif/ne  t.  II,  117):  A  Deo  tliscendum 
est,   quid   de  Deo  intelligenduin   sit.  ')  betom?  it  ut  cani   herba  vgl.  Wander  1,  308 

Nr.  10  6»  toiitt  bir  belommen  loie  bem  ^unbe  bag  grofe  (n/I.  auch  Nr.  6.  11).  Vgl.  auch  TJnsre 
Ausg.  Bd.  28,  696, 25. 

N]  oftpnb.  17, 1490t  toi)!,  fie  fotten  ha§  lonbt  Be'^altcn  imb  auffte'^enS  sicnt  in  apocalipsi  de 

aguo  dicitur,  ha§  totber  uff  tft  fummen.  15 

Ante  omnia  imprimis  opus  est  in  isto  articulo  claudere  racioneni.  S)en 
ba§  'ijat  bie  fecjer  berurfac^t,  fie  ^aben§  ItioUcn  uBerlegen  et  ita  amiserunt 
deum.  Ita  contigit  Hevae.  So  fie  tjn  ber  bernunfft  Ijefd^loffen,  nihil  curat 
verbum,  sed  credit  sathanae.  5Die  tt)ut  bie  äugen  uff  q.  d.  9Jiugen  \vtjX  oüe 
Belume  ^aien,  cur  non  de  illa?  Cum  ita  cepit  disputare,  decepta  est  a  20 
sathana  et  voluit  esse  sapiens.  Ideo  adhuc  semel  dico:  6§  gilt  nic^t  bifpu= 
tireuja.  9Jlan  mu^  ben  artifel  nic^t  ukrlcgen.  Nihil  est  audiendum  quam 
solum  verbum.  Ita  scripsit  S.  Hilarius,  'ijüt  bruff  gebrungen  dicens:  XotX 
trtjl  ficffer  barbon  reben  ben  got?  ber  loel)!  \^a  am  Beften.  Qui  autem  melius 
voluerit  scire,  aut  obscurabit  aut  depravabit.  Verum  est:  nemo  novit,  quid  25 
sit  deus  quam  ipse  deus,  ideo  audiamus  eins  verba  sola  et  non  consideremus, 


16  Non  articulus  fidei  racione  est  meciendum  sed  credendum  ro  r  18  nach  deum 

steht   uerum  sp  19  Heua  disputans  decepta  ro  r  21122   ®§  bis  biiputiten|§  unt  ro 

23  (q.  d.)  dicens  Dictum  Ililarij  ro  r  24  über  bet  steht  S[Cilicet  flot  s/J  Nemo  melius 
de  deo  loqui  potest  quam   ipse  deus  ideo   eius  uerbo  credendum  ro  r  26  consideremus 

c  m  disputemus  sp 

')  au jftet)en  d.  i.  (alle  Verfolgung)  aushalten;  vgl.  DWtb.  1,  985  unter  4,  wo  tceitere 
Belege  aus  Luther. 


m.  53  [4.  auiiij.  501 

Kl  (|uomotlo  quadret,  fo  finb  h)il'§  bü  f)in  mit  ßöo  et  oninibiis  liereticis.  ©til 
gc[d§[lDigcn  mit  bcr  ratioue  unb  !|ur|  bic  aures  ^er  gctjaltcii'  jc.  quid  deus 
dicat.  Docti,  qui  cum  lieiet|icis  pugnant,  oportet  P]uangeliwiii  Toli|anni.s  et 
Epjistolas   Pauli    logaut,    quod    unus   deus   tantum,    quod  tarnen   ein   folc^C» 

5  loefcn,  quod  pater  habet  filium,  qui  est  e|in  tjcrfoii  mit  t)f)m,  ba-j  ift  in  5f)m, 
non  toic  C)|ott  nnb  crcntur  Don  ein  anbcv  gcfdjeiben,  sed  ®|ott  t)i)n  l)f)m 
fclbcv,  fo  gibt  er  eiauy  ba-j  loort,  quod  nemo  exiiertus,  (juod  iutus  ijm  ®jott= 
lid^en  tnefen,  f^ab  biefe  geftolt,  (luod  pater,  filius  et  s[piritus  s[auctus  sit 
uuicus  deus  et  (juod  non  alius  deus  quam  iste  unus,  qui  habet  tres  perso[nas 

'"  unjertrent  in  gleidjem  hjcfen,  nnjcvtvent,  nisi  quod  sint  personae  3  distinctae 

unb  Bcfjaltcn  einerlei)  nomen,  opus.    loh.  3.  'pater  vivificat  et  fihus,  quos',  quae  Soi).  s,  21 
verba  potenter  concluduut,    quod    filius    sit  deus,    quia  habet   opus,    quod 
vivif|icat  mortuos.     Hoc  ludei  intel|lexerunt,  quod  se  deo  assimilab|at,  quod 
lapidjare   volebant.     Vitam    in    seipso    habere   est   opus   naturalis   dei.     Sic 

15  s[piritus  S[anctus  vivificat,  spiritus,  qui  in  vobis  hab|itat,  vivif|icabit.  Satan 
tan  tobten,  sed  vivificare  et  creare  nee  ullus  angielus  aut  creatura.  Huius- 
modi  locos  docti  multos  invenient  in  script[ura,   quod  nomina  et  opera  finb 

2  nach  I|Ut^  steht  titnb  sj>  3  Euangelium  Ioan[nis  Epistolae  Pauli  s/j  r  11  einerlei) 
bis  pater  unt  loan.  5.  sp  r  12  Idem  nomen,  opus  jc.  sp  13  über  quod  (2.)  steht  ideo  sp 
161502,  2  Huiusmodi  bis  Non  unt 

')  bie  aures  ijn  gc{)aüen  vgl.  ünsre  Ausg.  Bd.  6,  31S,  6  Stedtet  bie  oten  t)ct^u. 

N]  luie  fi(^§  rel)me  unb  Irar  fei).  Ergo  scltote,  ut  caveatis  racioncm  et  sapieu- 
ciam  eins.    Stilgcfc^loigcn  unb  turcj  ge!^ort  ift»  Bcfte.^    S'^vat  bic  gelertten  iu 

20  disputaudo  debent  esse  instructi  locis  scripturae  de  trinitate  dei:  Esse  deum 
ununi  per]ietuuni,  habere  sccum  filium  et  spiritum  snnctum.  ®a§  ift  bQ§ 
ijnlücnbigc  teeren,  gefjet  nic^t  tjeroufe  l)n  bie  fc^epfung  unb  crcatur.  S)o  UcXjbt 
bcr  ei)nige  got  auf^en  crcoturn.  Sie  l)nlt)cnbige  unb  gotlid)e  gcftalbt  Est  supra 
deum.    SBerben  lDl)r  bo  mljt  narren  gcfd)olben,  f(f)abet  nic^t.   Nos  confitemur 

25   illas  tres  persouas  esse  tamen  uimm  euudemque  deum,  fce'^altcn  e^ne  geltJOlt, 
nljamcn,  tterd.     Quicquid  fecerit  pater,   illud   et   filius  et  spiritus   s[anctus. 
S)en  ber  ^on  "^ot  ha^  leben  l)n  tj'i)m  felber   et  potest  homines   resuscitare. 
loan.  5.  3)Qa  leben  öon  l)Ijnx  felber  fjaben  ift  geh)i§  gotlid^.     Ita  Paulus: 300.5,21 
Spiritus,  qui  in  vobis,  'vivificabit  corpora  uostra'.    £)a§  öcrmag  fel)n  2euffel,  SRöm.s.u 

30  cngcl  noc^  menfd^  nic^t.  Ita  videtis  in  scriptura:  Nomen  et  opus  trinitatis 
ft)nbt  ungefc^eljben.     Ideo  obtemperemus  scriptm-ae,   quae  nobis  hunc  deum 

21    perpetuum    c  in    eteruum  sj)  27   unten  am   Seitenrande  steht    Vnus    deus    tres 

persone  eiusdem  Hominis  essenciae  potestatis  siinpliciter  credendura  non  dispulandum  ro 
28  nach  gotlici^  steht  nic§t  mcnfd^ti^  sj)  Opus  Christi  cum  patre  idem  est  ro  r  30131  Nomen 
bis-  Ideo  unt  ro 

')  ®tilge|(^toigcn  unb  fmcj  gel)0tt  iflä  befte  oh  sinichviörtlicM  Vgl.  Wander  4,43a 
Nr.  92  ©c^mcigeti  ift  bo»  beft. 


502  ^Prcbigtcn  be§  3nt)vc§  1531. 

itiifictctlt  iinb  iittgcftf)cibcn ,  Scd  ijnn  btc  maicftct  3h)  fc^alDcn,  bo  fot  trir  ba 
Hon  I)Ord)Cll,  quid  ipse  dicat.  Nou  audioiidi  Sch[wermeri.  Hoc  bcfclt)  \ä) 
düc^tis,  qiii  foEcn  ücrtcibigctt.  Laici  quoqiie  sie  faciaut.  Sed  simplcx  fjat 
(\liug  barait,  ut  dicat:  Credo  in  deum  patrem,  filiiim,  sipiritum  s|anetuni, 
ßbcn  tnit  bcm  gliauBen,  qua  eredis  iu  p|atrem,  et  in  filiuiu,  q|ua  in  filium,  s 
in  s[piritum  s[anctum.  S)a§  fol  bcitt  ruftutig  fcilt,  quae  est  simplicis|s[ima 
et  fortis[sima,  contra  quam  nemo  potest  loqui,  quia  textus  hie  potenter,  quod 
eque  eredis  in  filium  ut  patrem.  Et  tarnen  fides  nemini  competit  quam 
föott,  quia  tota  scrip|tura  dicit:  non  credendnm  iu  liominem,  fonbctlid^  non 
ei  fidendum  bir  3Uin  @tti[tgen  libtn.  Diligendus  homo,  raulta  ferenda  ab  eo.  lu 
Vitam  aeternam  et  r|e[missioncm  piec|catorum  foltu  "^aBctt,  quod  eredis  in 
piatrem,  f|ilium,  s[piritum  s[anctum,  quae  fides  dat  omnia,  quae  in  symb|oIo  jc. 
Nam  si  filius  et  s[piritus  s[anctus  non  esset  deus,  non  haberes  jc.  cum  ergo 
isla  dentur  omnibus  tribus,  ergo  sunt  deus.  Et  cum  eadem  fide  adoras 
patrem,  ergo  una  fides,  v[ita  ae[terna,  bap|tismus.  Ergo  sie  unus  deus,  quia  is 
is  honor,  quod  r|emittat  peccata,  resuscitet  a  morte,  non  potes  tribuere '  nisi 
vero  deo,  quia  ang[elus  nee  Satan  dabit,  uec  scriptum,  ha§  bu  bic§  bc§  ber= 
fct)Cn  folt§,  ut  scriptum  in  Symbolo  de  deo.     S)o§  ift  btc  Ctntixcfjtigc  Bc!cntni§ 


4  bovon  c  aus  battcl)         6  quae  c  aus  qui         S  filium  ut  über  patrem         15  patrem 
(fid)         17  nach  quia  steJd  nee  sp        18  über  de  steht  quam  sp 
')  R  fällt  aus  der  Konstruktion. 

N]  describit.     3r    Iet)Cn,    bie    t)r§    tt)Un    !onnet,    eciam    discite   scriptura.     Sed 
sufficit  simplici  laico,  ut  credat  simbolum  et  dicat:  Credo  in  deum  patrem  ic.   20 
66cn  tnl)t  bcm  fclBcn  gtauficn  gtcufic  ic^  filium  et  spiritnm  sauctum.    So  Icft 
b'xä)  ha  öatcv  ben  |on  unb  bcu  fettigen  gcljft  ctjcven  mt)t  bcr  et)rcn,  bic  er 
t)at.     Ita,  ut  sit  unus  deus.     2)0  lt)iber   tan  ntdjtö  fct)n.     Qui  dicis:    Credo 
uua  fide  in  tres  illas  personas.    ©30  ift  boy  '^arbt  bCl'pottcrt  nemini  esse  con- 
fidendum  et  in  illo  herendum,  ^unbern(^  umb  bo§  clttgc  IcBciI  quam  in  solum  25 
deum,  sed  cum  illa  fidticia  tribus  datur,  ideo  uuus  est  deus.    S)cn  bci  glaube 
in  has  tres  fol  btjt  geben  Remiss[ionem  peccatorum,   Resurreccionem  carnis 
et  Vitam  eternam.     Alioquin  hoc  non  haberes.     2)cn   bifc  ftuä  lucrbctt  aEcn 
bieljcn   gegeben.     Ideo   unus    deus   sunt.     Nam    si    una   fide  et  oracione  illos 
colis,    sequitur:    Una  vita   eterna,   sequitur   eos   unum  esse  deum,    qui    haec   30 
omnia  tribuat,   scilicet  Reraiss[ionem  peccatorum,   6vh)C(fung   bon   tobten   et 


{|iatrem 
filium  ro  r         25126  über  uni'6 

spiritum  s[aiictum 
bis  deum  steht   ((uamuis  liomiuibus   est   fidendum    in   conuentibus   in  rebus   externis  sed  non 
in  rebus  consciencie  sp  26128  25en  bis  haberes  imt  ro  27  nach  tres  sieht  personas  sp 

Remissio  peccatorum  \ 

Kesur^reccio  cari^uis    \  tribuuntur  patri  filio  et  spiritui  sancto  ro  r 
et  Vita  ctcnia  1 


9k.  53  [4.  aiiiiij.  503 

li'l  f^clvtcft  totiiis  ecclesiae  u6ci  1500  ^ax,  et  (|nan(iiiam  per  ]):ii)[ain  oeeiiltata 
fiile.s,  laineii  verba  luanseiunt  i)ropter  eos,  qiii  recte  niaiiserunt  in  tide.  Cum 
ei^o  tamdiu  mansit  in  Christiauitate  et  non  labefactata,  !^a[tu  f)ic  ben  grunb. 
3lrriu§  ()at  fid)  ha  Unbbcv  gelegt  cum  oimüljus  Eegib[u,s,   Caesa[ril)iis,   prin- 

5  cipib[iis:  ipsi  iacent,  et  articuliis,  bcr  fo  gcftoffctl  Ullb  gcf l^tocdjt ,  ift  Micbcit 
et  manebit.  Ideo  hoc  sit  fiindameutum  tuum.  Mea  fides  dioit:  Ego  Cred[o 
in  patreni  3C.  in  s[piritiiiii  8[anctum  proptcr  v[itati)  ae[tcniani,  res[ni'rcctionein 
a  mort[uis  et  r|eLmissioneiu  p|ce[catorum,  td)  gcttJortS  lioill  Üatcv,  filio,  s[piritij 
s[ancto.     Sic  loquitur   deus   de   seipso.     Sic  manes  ha  fiel)   et  tractare  potes. 

10  Sic  oratur  in  tota  Ciiristianitate  et  tanto  tempoFe  et  tot  se  contra  hunc 
opposuerunt  cum  omnibus  potcntib[us,  sapLicntibus.  ©c^iev  ein  ft^ocE  te^cr. 
2.  ntmb  öon  bcr  tauff.  A  deo,  qui  dicitur  pater,  filius,  s^piritus  .s[anctus, 
remis[sionem  pec[eatorum  accipimus.  Sic  habetis  in  ba])|tis[mo,  quod  onines 
pueri  baptizati  isto  modo:    Baptizo    te   in    nomine  patris,   f[ilii  k.     Hoc  est 

15  commune  in  tota  communitate  et  HicBeu  Ullb  cv()altctl,  ut  omnes  baptizati 
in  nomine  pLatris,  f[ilii  et  s[piritus  s[ancti.    S)a  ft^ct  mein  %üüf\,  quae  facta 

1  1500]  1050  3  nac?t  laljefactata  sieht   fides  sji  4  Arrius  qi  r  SjO  et  bis 

seipso  unt 

N]  vita  eterna.  Haec  a  nullo  angelo,  sathana,  homine  expectare  debes.  2)q§ 
foUcn  h)l)i-  t)ic  nÜcljnc  bon  got  gelDOitten.  S)cv  glauBc  tjat  p}'  \ax  gcttcrct. 
S)eu  1)ai  bcv  tcuffel  offt  beeilet.    Verba  tarnen  pcrraanserunt,  ctsi  a  papa  et 

20  aliis  sanctis  obscurata,  (£l)nbt  bod^  bic  toort  BUBen  unb  gebet^  »uoibcn,  quod 
est  Signum,  quod  sit  vera.  3Bev  Collen  oiibci'u  iBljvbt  Bveiigeii  unb  t}f)u  umB^ 
ftoffen,  Atferat  aliam.  Videl)imus  nos.  6r  ^ol  Bleiben.  Arrius  cum  maxinie 
inipuguavit,  sed  nou  expugoavit,  ipse  auteni  offensus  est.  Ergo  simpliciter 
dicit:    Mea  fides  dicit:   Ego   credo   in   patrem,    filium   et  spiritum    s[anctum. 

25  SBarcjio?  utiib§  ctoigcn  lebcn§  IntjUen.  S)a§  gctoarttc  ic^  öon  allen  bretjcn. 
Ita  sufficit  pernaanere  in  simplicitate  et  dicas:  (£30  I)at§  geftanben  JÖ'  jar  et 
oracio  est  et  constans  permansit  contra  Arrianos,  Patripassianos  ^,  Cesares 
et  totum  mundum,  quia  ita  a  Ciiristiana  ecclesia  observatum  est,  credam 
illam.    Secundo  sciatis  eum  idem,   ita  herenms  in  bac  trinitate,    tunc  scitote 

30  eciani  in  baptisrao  nos  baptizari  in  iilorum  nomine.  2)a§  ift  §0  gcniet)n  imb 
langtoeitg,  quod  nihil  sit  diuturnius  quam  hie  baptismus.  So  f^vic^:  ^ä) 
6^n  bluff  getaufft  et  omnes  alii.  Non  enim  in  nomine  patris  Aut  filii  aut 
Spiritus  sLancti  solius  baptizatus,  sed  in  omnibus  tribus  sum  baptizatus  unb 

ISjlO  Diu  durauit  hec  fides  vtcuiique  iiupugnata  ro  r  SOji!  unten  am  Seitenrande 
steht  Kemis[siü  peccatoium  Caniis  resui'[reccio  et  uita  eteriia  per  eandem  fidem  in  Irinitatem 
contingit  ro  21   ^'^It   c    in   bcn  sj>  27   Petropassloiies  2'J  nach    sciatis   steht   de 

baptismo  sp  30  Baptismus  iioster  in  nomine  pi^atris   et  f^ilii  et  Spiritus  S|^ancti  confirmat 

trinitatem  ru  r        31  ®o  ^pxiä)  über  (tj.  d.)         33  nach  sed  steht  siniul  «;) 

')  Gemeint  die  Patripassiancr. 


504  tprcbigtcit  bcä  3a'^tc§  1531. 

R]  noii  tanUini  iu  nomine  p[atris,  p[atris  et  f[ilii,  seil  ]i|atris,  f|ilii  et  «[piritus 
s[ancti,  quia  sie  sonat.  ®a§  ift  nuv  ein  ©Ott,  ein  ©d^cpffcr,  .§crr,  lonig  et 
tarnen  glctc§  in  bcm  einigen  Inefcn  unb  nanten  brelj  untcrfcfjicblic^  Jjctfon. 
Si  f|ilins  et  s[piritus  s[anctiis  nou  esset  deus,  fo  tücr  @ot  gelicftcft  Xinb 
3cj.  42, 8  gcf t^enbet,  qnia  uomen,  opus  darctur  alteri  3C.  ut  in  Esa[i;i:  nulli  aiteri  vuit  s 
suam  g|loriam  et  nomen  loffcn,  quae  duo  permittit  filio  et  «[piritui  sLancto. 
Idee  concliido:  vel  Christianitas  oportet  erraverit  vel  unus  deus  sunt  istae 
3  personae,  (juod  pater  vivif^icat  in  bap[tismo,  sie  f[ilius,  sie  s[piritus  s[anctus. 
Habes  ergo  hie  ij  gute  ftU(J  contra  Sat[ana!u:  nou  dispute  tecum,  ut  nie 
treibt§,  ut  Euangelium,  ut  verbum  dei  nfieiicgc,  sed  sura  baptizatus  in  nomine  lu 
p[atrls  3C.  ha  hü)  Bleib,  tam  diu  duravit.  2.  ftl^et  mein  glaub,  quam  fateor: 
Credo  in  p[atrem,  f[iliura,  s[piritum  s[anctum,  in  qua  fide  acquiro  re[rais- 
sionem  pec[catorum,  resur[rectionem  a  raortuis,  quia  ista  nemo  potcst  facere 
(juam  deus,  quanquam  fit  per  bap[tisnium  et  praedicationeni ,  sed  tarnen  et 
h)ir(i§  glcidt)  luol.  Superare  ergo  Sat|anam,  dare  v[itam  aeter[nara  sunt  i5 
divina  opera,  qui  ista  dat,  est  deus,  nu  gibftuS,  pLater,  f[ilius  et  s[piritus 
s[anctus.  Ne  disputes,  sed  l^alt  biä)  an  bQ§  tnort.  2.  habes  ij  jeugen: 
1.  fidem  2.  bap[tismum.     Sa§  felj  nu  öon  beni  ftude. 


2/5  lonig  bis  daretur  unt         6  quae  c  aiis  quod  9  me(cum)  11  tam  üher  diu 

12  fidem        lö  über  Superare  steht  vincere  sji        17  das  (3.)  Ne 

N]  ift   bcnnod^    et)n    n'^ame   unbcrj^ibli(?^.     Ita   ego  et  omnes  Christiani  sunt 
baptizati  In  hoc  uno  deo  et  in  his  nominibus.    2)a§  t)at  ^0  lange  gcftanben  20 
et  haec  remissio  in  baptismo  conceditur  omnibus  tribus  personis.     Sed  deus 
3ci.  42, 8  gloriam    suam    alteri   non  dat.      Si  Christus   et  Spiritus  S[anctus  non  essent 
deus,  non   illis   daret  hanc   gloriam.      Ergo   cum   illis  dat  equalem  gloriam, 
sunt  deus.     2lber  got  ber   öater  mufte  get)iret  ^aben,   quod  ita  nos  vult 
liaptizari.     Hoc   satis  sit    simplicibus.      Sie   fotten    tnl)t    bent    tcuffcl    nic^t  25 
bifputl)rcn.     Neque  verbum  superent  suis  cogitacioiiibus  noc^  ubetlegcn,    sed 
die:  Seuffel,  ^ebe  bicf).    (äö  ^at  alfeo  lang  geftanbcn.    Ego  credo  in  deum, 
filium   et   spiritum   s^anctum.     Ab    illo    habeo    i'emiss[ionem    peccatorum    et 
vitam  eternam.     %'a§  tan   nl)manbt§   f^un  ben  got  ottet)ne.     Solus  deus  dat 
vitam  eternam,  victoriam  mortis,  sathanae  et  remiss[ionem  peccatorum.    S)a§  3« 
gibt  got  aHetjue.     Hoc  dat  pater,  filius  et   spiritus  s[auctus,  bo  bet)  blctjbc 
id).     2)0  f)aben  ttHjt  Jtüct)  ftarle  JCCUgen,  uuum:  baptismum,   alterum:   fidem 
nostram.     So  m^t  lodere  bic^  unb  blc^b  barbet)  et  ita  resistes  sathanae. 


24  über  ita  steht  in  nomine  illorum  sp        28  unten  am  Seilenrande  steht  Deus  gloriam 
suam  alteri  nou  dat       Deus  eandem  gloriam  dat  Christo  ergo  est  deus  ro 


9lr.  54  [4.  3uni].  505 


54.  4.  Siini  1531. 

^tcbtgt  am  2;rinitati§|onutag,  nntfimittng^. 

R]  A   p  r  a  11  (1  i  o. 

Nicüd[eiiui.s   bcr   9|lOä,    fcin    man    veuit    noctu   lul   cljomiiiiim   i:L   v|nlt 
audire  et  videre,  quid  novae  doctrinae  afferat,  et  incipit  et  dicit:  'S€iiiiu.s',aoii.  3,  a 
et  hoc  inde,  quod  signa  edidit  et  talia:  nisi  a  deo  vonisscs,  noii  facercs  ca, 

5  et  ideo  facis  ea,  quod  doces.  Et  l)cU  fi(f)  ein  frcunblid^  gcfpi'CcC)  iiBcv  bcr 
Icrc,  quam  Christus  docet.  Nostra  praedicatlo  est  seiiiper  de  fide  Christiana, 
quia  Christus  non  venit,  ut  praedicaret  furncmli(^  de  X  piaecep[tis,  cpiia 
haec  per  M|osen  gcbvai^t  ad  Iud[aeos.  Ideo  ntuft  er  ettOQ§  ij\oi]CX§  Jirebiflcn 
(juam   M|ose.     Hoc  tractat  liic   et    novo   noiniiie   uomiuat,    quod  mirab|iliter 

lu  sonabat    iu    auribLUS   Nico[demi:   'Nisi   quis   renatus,    non   videbit'  K.   unb^o'i-^i.s 
fc^Icnft  biefen  ypru($  fo  gclraltiglidf),  ut  reiiciat,  «pii  X  praecep[ta  jc.  (|uia 
aliud  est  renasci  et  facere  fructus,  ut   aliud  est  arboreui  plautari  et  fructuin 
edere,  quia  homo,  autequam  uatus,  nihil  potest  facere:  oportet  prius  persona 
fiat,   antequam   opus   fa|ciat,    ein   ^ierman   non   edif[icat  domum,   nisi   prius 

15   homo  habens  manus.    Sic  Christus  hie  fucit  dis|crimen  inter  haec  duo:  gepom 


5    noc/j  fyit   sieht   (at(o)  8   oben  am  Seilenrande   steht   De   discriniiiie  legis   et 

Euaiigelij       Spiritus  sp  9  vor  hoc  steht  de  sj)         12  Arbor,  fructus  sj)  r        U  aictmou] 

jimtnctntau  P      nach  prius  steht  sit  sp 

N]  EVANlGELIUM   I0AN[NIS   III. 

Tractemus  Euangeliou  hodiernum.  Ita  dicit  loannes  Nicodemuni 
probum  viruni  noctu  venisse,  lDl)I  fef)cn  nnb  tjoren,  h)a§  er  bor  nelre  lere 
Bringet.     'Magister,   scimus'  iC.  et   est   valde   magna  conimendacio.     6l)n3oi).  3,2 

20  frunblid^  gef})re(^  ^e6t  fic§  über  ber  lere.  5R^ue  totum  Euangelion  est  de 
articulo  iustificacionis,  quem  indies  praedicanius.  Nam  Christus  non  venit 
de  decalogo  et  lege  praedicare  bornemlitf) ,  boS  ift  jubor  t)n  allen  ^d^ulen 
geprebiget.  Alciora  oportebat  euni  docere.  jDoS  felBige  iDortt)  nennet  er 
hoc  nomine  'Renasci',  quod  est   omnino  iguotum  Nicodemo.     2)en  tnt)t  bent^"''^'^ 

25  ftoft  er  Jlt)  ruä  Decalogum.  Nam  alia  res  est  Renasci  et  bona  opera  facere, 
sicut  distant  Plantare  arborera  et  bonos  fructus  facere.  Nam  oportet  hominem 
prius  nasci,  antequam  operetur  aliquid.  Nemo  aliquid  faciet,  nisi  prius  ipse 
sit.     Ita  discernit  Christus  ©efiorn  fe^n  unb  iDljrÄen  et  reiicit  omnia  opera, 


16  ro        Vesperi  ro  r  IS  nach  venisse  steht  ad  Christum  «/^  20läl  totum  bis 

iustificacionis  unt  ro       Status  de  articulo  iustificacionis  ro  r         22  »otnemticö  c  iji   nam  hoc 

non  est   praecipuum   eius  opus  ben  sp  24  omnino   über  (domino)  24125  Euangelion 

doctrina  regeneracionis  ro  r  25  nach   Decalogum  steht   et   omnes  externas    iusticias  y> 

Nam  bis  facere  unt  ro         27  nach  nisi  steht  ipse  sj)       ipse  durchatr  sp 


506  5Hiebigten  bcä  ^aljui  1531. 

Kl  jcilt  Ullb  tf)Un,  Uiivtfcn  et  reiicit  oiniiia  opera,  quac  fiiint  ante  rena.scentiani. 
2'ettn  haä  5licob|Cmu»  hoc  nou  intel[ligit,  sie  ei  beutet,  quod  noii  iiitelligal, 
ut  horao  nascatur  ex  viro  et  femina,  sed  alios  parentes  hie  pone,  qui  dicuutur 
tnafjer  Itnb  gctft.  S)a§  tft  ein  mirabilis  praedicatio,  quod  qiiis  deb[eat  rcnasci, 
antcqiiam  fiiciat,  unb  fol»  erlangen  ex  aqua  et  spiritu.  Hoc  est  1.  quod 
untevf (Treiben  bQ*3  Joefen  vel  personam  et  opus,  arb[orem  et  f|ructum,  meiftcr 
et  opus  suum.  Et  haec  tani  longo  gef(^etben  ut  cioehnn  et  ter|ra,  ut  etiam 
omnia  b[0ua  opera,  quae  tiunt  ex  X  prae[ceptis,  si  uon  tiunt  ex  homiue  uato 
ex  Aqua  et  spiritu.  Et  in  >S[unima  abrogat  totum  Iudais[mum  cum  suo  toto 
regno.  Sicut  nos  totum  papatum:  quando  diu  cilicia  gestatis,  edif[icatis  templa, 
niissas,  balnea,  So  t)eift§:  Nisi  quis  renatus,  uon  vid[ebit  r[egnuni  C[elorum 
nee  venit.  2)a§  "^cift  bur^  atgcjd^ciben^,  quod  r[egnum  c|elo[rura  et  red|emp- 
tionem  a  peccatis,  morte,  quod  ßueigenct  tantum  nativitati,  non  opei'ib[us.  S)a 
f^tX  videbis  r[egnum  c[eloruni,  si  renatus  jc.  quae  aqua  non  est  X  praecep[ta, 


3  über  qui  dicuntiir  siclil  Ia§  gleich  ba§  sp  4  über  Ka\\tx  sieht  «tulet  nach  mutet 
steht  {ein  sp  über  geift  steht  üatcr  la§  ^cifjcn  Aqua  Spiritus  sp  r  öjö  est  bis  Wefen  unt 
10  nach  papatum  steht  cum  docemus  sj)         13  moi'te  sjy  über  p 

')  bur  (unten  Z.  23)  d.i.  offen,  klar;  vgl.  DWtb.  2, 1740  unter  d,  loo  gcdilreiche 
weitere  Belege  aus  lAitlier.  ^)   abgcfdjeibcn  (unten  Z.  23)   hier  transitiv  'ahscheiden' 

s.  V.  a.  'trennen'  rgl.  DWtK  1,  VT,  wo  weitere  Belege  aus  Lutlier. 

N]  quae  possint    fieri    ante    regeneracionem.     Non    euim    hie    loquitur   de    illa  is 
carnali  generacioue,  §unber  er  fcc^t  anber  öater  unb  ntuter  etjn.    Sa§  tft 
loaffer  unb  gcljft.    2)a§  ift  ein  fclcäameS  toort^,  quia  aliquis  prins  debeat 
regenerari,    antequam    quid   boni    efficiat   et    hoc   debet   fieri    per   aquam    et 
spiritum.     Et  nota  primum,  quod   disceruat  Personam   et  opus,   jDq§  tnefen 
unb    \)a§  f^un,    tanquam    cehun    et   terra  distant,   furcjuntB   abrogat  omueni   '-o 
cultnm    ludeorum,    sicut    uos    omnes    tradiciones    papisticas    reiicimus,    si 
multum  fecerint  ieiunando,  largiendo,  peregrinando,  nominando,  tunc  dicimus: 
'Nisi   quis  renatus   fuerit'  3c.     S)a§  T)el)ft   burr   QBgef(|cl)bcn  unb   gar 
urlauB   gegeben  ^   ben  toerfcn  et  soli  regeneracioni   aquae   et   spiritus.     Dlt)ne 
ift  l^ie  Iraffer   unb  gel)ft,   non   lex   et   decalogus,  multo   minus   opera  illius.  ^s 
Ergo  cum  haec  regeneracio  ex  aqua  et  spiritu  fit  non  ex  decalogo,  sequitur 

16  über  carnali  geiieracione  steht  de  uiro  et  inullere  S2>  cljn  c  nus  fcljn  17  Aqua 
et  Spiritus   noni  parentes  regeneracionis  ro  r  l'J  spiritum   c  aus   (generacio)  uuta 

über  (1)       unteji  am  Seitenrajide  steht 


..  .         I     Kegenari      I         I  tiuangeliuu  I  1  celum  1        1  arbor  peraoua 

,.'        "  {  et  bona  opera  }  ita  {  }  sicut  {  >  ac  ^  ro  schiimrz 

üistant   y        c^^gj.^        j         l  Lex  J  \  terra     j        \  fructus  opus 

21  Euangelion  omnia  tribuit  aquae  et  spiritui   nihil  operibus  ro  r  24  nach  regeneracioni 

sieht  tribuere  sp  25  Aqua  et  spiritus  non  est  decalogus  K.  ro  r  26   fit  durchslr  «/> 

nach  non  steht  fit  sp 

')  utioub  gegeben  s.  v.  a.  Abscüiied  erteilt. 


5Rr.  54  (4.  Suni].  507 

R]  lex,  opera,  cum  ergo  jUCjccigct  non  pracceptis,  sed  a(]iiae  et  .s[|)intiii  tft§ 
tie|d^(offcn.  Ulji  nativitas  uoii  est,  est  daimiatio.  Scitis,  quid  r^eginuii  ('[eloi-uui, 
uempe  quod  liljurati  a  peccatis,  fvoill  lücvbcn,  morte,  p^cccatis.  Soä  I)eift 
f)tmch"[cid^.  Ad  hoc  non  venies  sive  per  opera,  ürd[iuem,  praecep[ta,  sed  ex 
■•  Rcnas|centia.  Quid  igitur  fecerunt  Iud|aei,  Turcae  adluic  hodie  et  pap[a,  (pii 
doc[et:  qui  iugirediuutur  iu  ccnob[ia,  per  iioc  emereutur  c|elum,  ergo  p|cccatnni 
abiicit  et  vincit  p[eccatum  et  Sat[anam  et  inferos.  Sed  ordo  non  est  aliud 
quam  leges  quaedani  ah  liomiuiljius,  non  dco,  et  tarnen  dant  vini  salutis  et  sie, 
ut  aliis  communicarint,  quod  tarn  multuni  sit  ücrbinft,  cum  tarnen  Cin-istus 

10  dicat  de  omnibus  leg[ibus,  etiam  pracce]>|tis  X:  Incilu  Itic^t  bic  gcpUlt  I)etft 
ex  aqua  et  spiritu.  SGßeinc  6lut§tro[pfcu  unb  6ci^  bid)  k.  ha  mit  peccata 
non  auferuntur,  per  lioc  non  accpiiris  iusticiam.  Sed:  'Nisi  rcnatus  fiicris.' 
G»  ift  ein  fccv  gcU)al[tigcr  fprudj  iitib  fonbct|Iicfj,  luen  er  gcicbt  gegen  ein 
jolc^cu  tncnfd^(CU,  qualis  Nicod[enius,  qui  cogitat  ut  alii  pha[risaei,  si  servaret 

15  10  praecep[ta.  Sed  audit  a  Ciiristo,  quem  vocat  doctorcm:  Ego  nomino 
tibi  aq[uam  et  spiritum,  non  tua  praecep^ta.  Ideo  est  ei  niirab[ilis  locutio. 
Postea    addit   nt^cr  ba    jU    et  q[uod    non    natum   est   ex  aqua   et    s[piritu 


213  Scitis  bis  nempe  unt       Regnum  coelorum  sp  r         3  morte  mit  quod  durch  Strich 
verb        14  NicocI[emus  r 

N]  prior  et  alia  nativitas,  quod  sit  impia.  Nam  hoc  est  Regnum  celorum, 
scilicet  quod  simns  liberi  a  morte,  peccato,  sathana  }C.  ad  iioc  non  possumus 

20  operibus,  sed  regeneracione  pervenire,  (juid  efficerent  hypocritae,  iusticiarii 
infinitis  suis  operibus,  qui  meritis  suis  quaerunt  remis[sionem  peccatorum, 
vitam  eternani?  2Ba§  i[t  bcr  fclfitge  Otbett?  Sinunt  aliquem  leges  et  ordi- 
nacioues,  et  tamen  sine  deo.  Si^cu  borffteit  fxe  iustificacionem  tribuere  tarn 
valde,  ut  aliis  possint  succurrere.     ©inbt  ba§  nidjt  gielül  unb  tjrtumB  uticr 

25  gteul  3C.  Summa:  quicquid  nou  dicitur  acjua  et  Spiritus,  nihil  est,  eciam  si 
eneces  propter  peccata  tua,  si  sanguinera  fleres,  te  disciplinares  diu  noctu- 
que,  non  über  eris,  'Nisi  renatus  fueris  ex  aqua'  jc.  ©JO  t)C^ft§.  Efficax 
dictum,  si  praecipue  contra  talem  virum,  sicut  Nicodemus  fuit,  qui  speciosae 
vitae  suae  omuia  tribuit.     Set  Icrcv  h)l)rbt  6^Vt[tu§,    scilicet  regeneracionem 

30  et  tradit  modum  illius:  Sßaf^cr,  ge4)ft.  Hoc  est  ^clcjattt,  Sag  regenerare  debet 
esse  in  aqua  et  s^piritu.  Deinde  addit  clarius,  fortassis  nondum  intellexit 
Nicodemus.     'Omne,    quod    ex    carne    nascitur,    caro    est.'     Interroga  Sori.  3,  g 


18  Kegnum  celorum  quid  ro  r         19  über  K.  steht  et  heredes  dei  esse  sp        23(24  tam 

valde  c  in  adeo  sp  24  nach  aliis  steht  eciam  sp         über  succurrere  steht   subuenire  sj) 

Tapiste  suis  ordiiiib[us  nou  aquae  et  spiritui  tribuunt  iustificacionem  ro  r         26  nach  eneces 

steht  te  sp         29  über  S)cr  steht  in  to^t  magiftct  fc^n  sp         30  Modus  regeneracionis  Aqua 

et  Spiritus  ro  r         31  Ober  Deinde  bis  clarius  stellt  Nunc  sequitur  clarior  exposicio  sp 


508  ^tebiflteit  fac§  ^at)te^  1531. 

R]  s[ancto,  roiicit  unb  Itibbcdcgt  l)m§  glo.ssa,  si  uon  1.  intel[ligis  priora  verba: 
'q[uod  natura',  die,  iiude  nati  sint  omnes  ho[miues:  ex  c[arue,  ubi  non  est 
s[piritus  s[aactus,  sed  bie  ei'ftc  fc§c)3ffiing,  quae  per  Adam  öerberbt.  Ideo 
dicit:  'est'  c|aro,  et  sie,  ba§  !ein  gctft  nic^t  ijat  OTe  f|Ct)fer  unb  f|urften, 
pharisaei,  5Jl[0nd§C,  9lonncn,  si  uou  habent  spiritualem  uati vitalem,  quid  '■> 
sunt  cum  suo  ^o^eit  Ilugljieit'?  caro,  quia  sunt  ex  c|arne  nati  et  tantum 
sunt  caro,  sunt  sine  spiritu,  non  habent  verbum  dei  et  promis|sionem,  quae 
offcrt  gratiam  in  bap[tisrao  et  nihil  intelligunt,  quam  quod  intelh'gunt,  quid 
faciendum.  Altis[sima  sap[ientia  hominis  est:  jo  unb  jo  tltuftu  t^un,  ut 
papa,  si  quaeritur:  per  quid  salvor?  Indue  cappam,  fac  hoc,  serva  praecep|ta,  lo 
et  quique  optimi  et  prudentis|simi  in  terris.  Sed  hie  textus  discernit  c|oelum 
et  terram,  quod  Christus  lib|enter  istum  art[icukim  ineulcaret,  ut  discriminate 
de  eo  loq|ueremur.  Est  aliud:  mea  nativitas  spi|ritualis  et  mea  opera,  fo  toeit 
c|üehim  et  terra,  \o  Itiett  ab  operib[us.  Ideo  dicit:  caro  est  c|aro.  'Seift' 
non  est  cog|itatio  Seh[wermerorura,  löcn  fie  eilt  gcb|Qnäcn  im  ^CV^en,  geift  " 
buncEt,  sed  quando  habeo  verbum  sive  iu  ore  sive  eorde,  Non  venit  s[piritus 
s[anctus  sine  verbo:  si  accipitur  verbum  corde,    fo  Inirftu  in  corde  geiftUc^, 


1   WibbcTtcflt(§)  2   quod  natum  est  ex   car[ne  3  nach   Betbertit  steht   ift  sji 

8  gratiam  «4er  (promi/)       Spiritus  sp  r        13  nach  toeit  steht  Don  ein  onber  rt  sj)        14  toeit 
mit  13  nativitas  durch  Strich  verb       SPIRITVS  s;)  r         15  nach    geb|anäen  steht  ^abtn  sp 

N]  omnes  homines,  unde  sint  nati?  Respondebunt  se  ex  carpe  et  sang[uine 
sine  spiritu  natos  peccatores.  ©ie  fan  nid^t  re^nc  fet)tt,  ideo  ölet,  Caro  est, 
ut  nulluni  habeat  spiritura.  Quomodo  posset  raagis  reiicere?  Omnes  lusti-  20 
ciarii  omnibus  suis  sanctitatibus  et  meritis  nihil  sunt  quam  caro  sine  spiritu. 
Non  habent  dei  verbum  et  promisaiouem,  non  indigent  aqua  et  spiritu,  sed 
putant  satis  eese.  ©ie  qIlIc  ergo  laffcti  fic^  beulten,  tocii  fic  U)l)ffcn,  hja§ 
fie  tf)un  foEen,  bo  Be^  BIc^Ben  unb  nic^t  f)oI)er.  Ita  Papa  altissime  respondet: 
si  vis  ingrcdi  regnum  celorum,  tum  duc  cucullam,  fae  hoc  et  illud.  Haec  35 
est  doctrina  operum,  quae  per  se  bona  est,  sed  hie  textus  maxirne  distinguit. 
Multo  aliud  est  mea  nativitas  et  regeneracio.  5Jle^ne  gcBurtf)  multo  excellit 
opera.  Ita  Spiritus  excellit  carnem.  Ego  exposui  spiritum  i.  e.  verbum 
contra  Anapaptistas,  qui  sua  somnia  iuterpretantur  spiritu:  ©eljft,  gc^ft.' 
5?el)n  verbum  dei  est  spiritus  s[anctus  et  spiritus  s[anctus  nihil  aliud  quam 
verbum  dei  sive  in  ore  sive  in  corde,  S30  fem  blo  bet)n  l^CtCj,  leben,  tDort^ 

18  Qnod  natum  est  ex  carne  ro  r  19  unten  am  Seifenrande  steht  Nisi  quis  renatus 
fuerit  ex  aqua  et  spiritu  reiicit  omnem  iusticiani  externam  ru  20  Caro  ro  r  21  über 

sanctitatibus  steht   iusticiis  sp  23    ludei   et  Papiste   uersantur   tantum   circa   facere    neu 

credere  ro  r  30131  9!e^n  bin  fern  unt  ro        Quicquid  Verbum  dei  est  hoc  est  spiritus  et 

quantura  uerbo  credimus  et  illud  obseruamus  tantum  sumus  spiritus  ro  r  31  nach  corde 

steht  siue  in  opere  sj)       tuoct^  c  in  tebe  sp 

')  ©EQft,  gc^ft  vgl.  oben  S.  384, 16. 


3" 


9lr.  54  [4.  3uni].  509 

R]  si  in  ore  2C.  et  tum  fiunt  omnia  membra  spiritnalia,  si  sequeiis,  vide,  ut 
arrip|ias  verbum,  \o  ^aftu  ben  gieift  jc^on  ergiriffen.  Ergo  qni  vjnlt  liberari 
a  moiie,  oportet  verbum  dei  habeat.  S[uinma  SLuminarum:  ut  credatur 
bran.     Nicodemus  putat  se  salvari,  si  hoc  vel  aliud  fecerit.     Christus  nou: 

5  sed  ncnt  bie  Jauff,  quae  facit  novos  puerns,  quia  fortbin  non  simplcx  aqua, 
sed  aqua  s[piritus  sjancti,  et  ipse  sua  potentia  unb  fvafft  et  suscip[it  puerum 
in  bap[tismo  et  nominat  uon  per  legem,  quia  sp[iritus  non  est  prae|cepta  X, 
sed  alia  est  doct[rina,  nempe  proponit  ei  aquam  et  spiritum  i.  e.  mein  toott 
unb  iDoffcr  fiel)  cinanber  et  addit  ei  similitudinem,  ubi  textum  non  intcl[le.\it, 

10  ut  facit  bouus  praedicator,  qui,   ubi  textum  et  glos[sam  quis  non  int[ellexit, 
dat    simil[itudinem.     Inspice   ventum:    habet   ein   \xet)   lufft   unb   feit,   uonSofi.  3,1 
gefangen  in  ^au§  vel  loc^,  sed  "ölefet,  Wo  tx  tüil,  ad  orientem  iam.     Nescis, 
ubi    incipiat  et  quo  velit,   quia  bre^et  fic^  in  aere  ut  serpeus.     E[uangelium 
niagis  ge'^et  et  statim  vertit  se,  quia  aer  suus.     Si  velim  cog[itare  sie:  Iam 

15  huc  veuit,  considerare,  essem  stultus.  'Audis  quidem'  jc.  sed  it,  quo  vult 
et  iu  media  hora  se  toeubcn,   ut  veiiat  cursum.     S[umraa  S[ummarum:  et 


4  Nicodenius  sp  r        5  Baptismus  sj)  r         13  incipias         15  considerare  fehlt  P 

N]  nod)  gotea  ttJOtf^  tid^teft,  tantum  es  spiritus.  Quantum  habes  verbi,  tantum 
liabes  Spiritus.  Summa:  qui  vult  ingTcdi  in  rcg[num  celorum,  oportet  illum 
habere  illud  verbum.     Non  hie   dicit:  hoc  et. hoc  facere  opoiiet,   sed  opus 

20  est  regenerari,  scilicet  Aqua. 

S)a§  tft  bie  tauff,  bie  mac^t  nctoe  !l)nber.  Non  est  pura  aqua,  sed 
aqua  et  sponsa  fere  spiritus  sancti,  in  qua  est  spiritus,  recipit  nos  in  filios. 
2Bo  buvd^?  Non  per  decalogum  et  opora,  sed  e»  ift  e)}nc  anbere  pvebigt. 
Nam  cum  hie  interrogatur  Christus,  dicit:  "^i)  ^a6§  bt)i;  bo  luaffer  unb  ge^ft 

2.'.  bot   geftalt,    si    hoc    credideris,    ingredieris   reg[num    celorum.      Deinde    ad 

explicacionem  dat  ei  similitudinem.     'Spiritus   ubi.'    ©i'^e   on  ben  tDtjnbt, 3oi)- 3, s 
qui  non  est  captivus  in  angulo.     @r  ^at  eljn  frc^e§  feit,    quo  vult,   venit  et 
dirigit  se.     Hoc  nou  potes  sentire,   undo   venit   et   quo   vult.     @t  ge^et  fve^ 
bo  ^tx  ab  omni  potestate.     Si   ego  vcllem   considerare  eius   ortum  et  fincm, 

30  delirarem.  Sed  tantum  audio  eum  et  sencio.  "^^  bung!  VXxS),  tx  gel^C  bo 
|er,  aha  u6er  j  ftunben  potest  se  mutare.  @r  tu^l  ungefangen  fe^n,  ^Bleft 
unb  ge^et,  tuoe  er  ^^n  tDt)l. 

Ita  Clmstianus  debet  observare  verbum,  5Dtufe  ^m  ni($t  nadjbentfen. 
'Nam  quod   vidimus,  loquimur'  q.  d.   S)lD  muft  gleuBeu,   ha^  ic^  rebe,  3»fi.  3,  n 


19  nach  facere  steht  te  sp  21(22  Sa§  bis  sancti  unt  ro  21  Baptismus  ro  r 

22  fere  vor  sponsa  sp        26  Similitudo   ro  r         27   unten  am   Seitenrande  steht    Quicquid 

uerbum  dei  est  spiritus  est  ro         30  delirarem  c  in   stulte  facerera  sp         to  erg  zu   albo  sp 

Sicut  uentus  liberrimum  habet   flatum   et  tantum   auditur  ita  Cbristianus  liber  in   iierbo 

tantum  heret  ro  r  31  über  "i^n  steht  ex  Oriente  ic  sp 


510 


5Prebigteii  be§  ^af)xei  1531. 


Rl  tt)tl  imcicfangcn  fein.  Sic  Cliristiamis  liomo  est  Qud^.  S)u  tTti:ft  aitff  ba§ 
faufjen  mercEen  i.  c.  auff  ha^  iDovt  adjtuug  ijohm.  Vis,  ut  tibi  dicam,  tuie§ 
5oi)3,  nju  g'^e.  Sed  quod  vidi,  testor,  sed  tu  vis  scire,  oportet  facias  ut  cum 
veutis.  Tu  es  in  istis  cog[itationibus :  qui  servat  decem  prae[cepta,  sie  vis 
verbnm  et  spiritum  faffen.  Ego  nolo  meum  verbum  et  sac[raraentum  foffcn  s 
•  in  ein  ^au§.  Non  fol  ein  doct[niia  fein,  quam  vid[es,  sed  fol  ein  fvel) 
iauffcn  fein  veuti,  quem  non  potes  faffen,  fauffen  tjaftn,  habet)  bleib.  Sic 
mein  tUOVt  l^aftn,  quod  audio,  testor  i.  e.  aliam  doct[rinam  doceo.  Ubi  isti 
non  credis,  actum.  Discrimeu  potens  promis[sionis  et  legis,  Euangelii,  quod 
est  d[ivina  promis[sio,  X  prae|cepta  est  lex.  Ista  discerue  toeit,  uon  solum  lo 
naturaliter,  sed  usu  et  omnibus  4  caussis:  öer^ietffung  non  est  praecep[tum  et 
ocoutra,  qLuauquam  praeceptum  dci  iucludat  occulte  promis[sionem  dei,  quia 
nemo  servabit  X  praecep[ta,  tantum  ijob  ein  Unterricht  3C.  tamen  sunt 
naturaliter  gefc^ciben.  Et  promissio  est,  quae  mihi  dat,  quaudo  deus  ofTert 
mihi  aliquid  et  douat  mihi,  non  econtra.  Quaudo  ego  decem  praecepta,  do  lo 
deo,  sed  promis[sio,  quod  mihi  promittit  et  oiFert  suam  gLratiam  unb  txoft. 
Effectu  et  in  usu  ift§  anber§.  In  baj)[tismo  nihil  do  deo,  sed  accipio 
r[emissionem  p[eccatorum,  gerec^[tig!eit,  s[piritum  s[anctum,  verlnmi,  vitam 
suam.     Baptizatus  agnosco  deum  per  nativitatem,  iteruni  offero  deo.     Cum 


2  auff  bis  '(fa'ben  unt 
durch  Strich  verb 


9  über  proniis[sionis  steht  dei  sp       Euangelii  mit  promis[.sionis 


N]  sed  hoc  tu  non  vis  credere.     Tu   vis    includero   in   decalogum:    non   furtum  20 
Facies,  non  adulterabis.   ^{etjn,  bin  niuft§  mt)r§  nic^t  faffen.    @§  ^ol  mt)t  et)n 
frct)er  In^nbt  unb  fauffen,  bem  lonftn  nic^t  noc^  benden.    S5tct)b  bctjm  fauffen 
i.  e.   verbo   i.  e.    Ego    praedico    talem    doctriuam    maiorem    decalogo,    hanc 
oportet  te  credere.     Ita   hie  hae  duae   doctriuae  sint   discernendae,   SBetjt, 
hJC^t  Lex  et  Euangelion.    Non  tantum  naturaliter  sunt  distantes,  sed  usu  et  25 
fine.     Nam  Lex  non  est  promissio  et  econtra.     <B\c  f^nbt  ^0  fVCtjt  naturlid^ 
ÜOn  e^nanber  gefc^eljben.     Non  possunt  esse  simul.     Item  promissionis  dant. 
Lex  exigit  et  nos   offerimus    deo   opera.     Promissiones    autera   sunt  oninino 
aliud,  scilicet  it)n  gefc^encf.    Ita  alius  est  effectus  harum  doctrinarura.    Nam 
in   Baptismo    nihil    do,    tantum    accipio    et    suscipio    dei    dona    et    munera.   so 
Deiude  in  meo  officio  deo  mea  opera.    Summa:  S)ie  geburt^  ift  ber  I^^mmel, 


22I23  SSte^i  fie^m  fauffen  i.  e.  crecle  uerbo  ro  r         23  verbo  c  aus  verbnm         27  simul 

Lex 

Euangelium 
Fides 


(esse)         29  alius  c  in  diuersus  sp         30J511,  23 


multum 


31  vor  deo  steht  do  sp      2)ic  gcButt^  unt  ro 


ppera,  |  diffcrunt 

iusticia  fidei 
iusticia   operum  J 


9Jt.  54  [4.  3uni].  511 

R]  ergo  isfa  tarn  longo  gefc^ctben  tit  ricliim  et  tjcira,  iit  nativitas  sit  c|oluin  et 
X  praecep[ta  et  opera,  qiiae  facio,  sint  terra.  So  toeit  bie  praecüp[ta  et 
proniis[sio  öoit  ein  anbcv  9cfd^[tebcn,  sie  K.  ergo  mnlto  alia  institia,  quam 
quae  per  legem:  illa  eelestis  et  opera,  quae  faeio,  jo  lücit  Don  hiX  gei'CcCjitigteit 

5  ut  c[elum  a  terra.  Sic  terra  iion  lucet,  celo  neu  dat  pluviam,  sed  econtra. 
Sic  hie  opera  noii  ascendent  et  mihi  facient  fidcm.  Sed  ubi  fido  in  corde, 
ista  fides  lucchit,  faciet  bLona  o[pcra,  Ut  sciam,  Mose,  quid  Christus.  Christus 
hoc  cum  sap|icnti  viro  locutus,  ev  ifüt  fic^  öctücifet,  quod  cum  sap[ientibus 
ctiam  novit  loqui  et  cos  ju  narren  ntac^en.^    'Ex  aqua',  ut  crcdam  in  ciussof)  s, 

10  promis[siouem  et  Euangelio,  quod  mihi  douatur  in  bap[tisaio.  Sed  ubi 
renatus,  ha§  iä)  ben  9eb[en!  et  faciam  b[ona  o[pcra.  Sicut  ager  non  JCUget 
patri  filium,  oportet  prius  hal)[eat  filium,  nato  eo  est  dominus  bonorum, 
bona  ijdbm  in  nic^t  ge6racf)t.  Sic  in  isto  r[cgno  CLclorum  oportet  priiis 
nascaris,    crcdas    E[uangelio    et    hab[eas    s^piritum    s[anctuni    in    bap[tismo 

15  priucipio,  Postea  per  totam  vitam,  postea  tnuftu  bou  anber  teil  bei  9cvec^|tig= 
feit  anä)  uBen,  b[ona  o[pera,  et  dedit  ad  hoc  simile  de  vcnto.  Oportet 
super  o[mnia  b[ona  opera  audias   promis[sionem  in   bap|tisrao,  et  ista   fides 

sola  bic^  allein  feiig  ntad^en,  quae  jol  bid^  txb  in  ijan^  ma(|en.  Qvag  infantem 

7  sciam  quid  Mose  P 

')  ju  nottett  madf)cn  vgl.  Wander  3,  934  Nr.  1263:  'Er  macht  einen  zum  Narren"; 
aitch  sonst  hei  Luther,  r.  B.  Unsrc  Aiiüff.  Bd.  2,  102,  2. 

N)  bie  X  gebot  ift  ba§  ertric^.  Ita  fides  et  opera  distaut.  Alia  est  iusticia 
20  fidei  quam  operum:  fidei  iusticia   est  celestis,  operum  iusticia  ift  ^0   tDel)t 

öon  bcr  f)euptgeve(^tig!el)t,  qnantimi   terra  a  celo.     ©jo  hJtjvbt   ftcfj   fluiden. 

Die  evbe   to^rbt   nic^t   ben   f)t)mtnel   feudalen,    sed    celum   humectabit   terram. 

Ita  fides  dabit  efficaciam   operibus,    non    opera   fidei.      @§   ift    et)n   fdjtüere 

t)Vebigt  gcireft,  qnia  Christus  cum  sapienti  loquitur  viro.  6r  tan  Oüä)  fing 
25  fel)n.    ©eburt  i)n  fernem  toaffet  i.  e.  fides  in  lesum  Christum  jc.  hoc 

nie  iustificat  et  uou  opera.    Nam  sicut  nato  puero  succedunt  oiuncs  posscs- 

siones.     Nam    omuis    hereditas    non    facit   heredcm.      Sed    heres    habet    et 

adipiscit    hereditatem.      Ita   oportet    nos    prius    nasci   et   credere   euangelio. 

Deinde  sequitur  alia  iusticia  operum  haue.  Discrimeu  bene  discatis.  Nam 
30  sicut  ventum  audimus  unb  nmffen§  bo  6e^  laffen  Herben,   Ita  nos  debemus 

prius  credere,  deinde  opcrari.     Sed   fides  prius  nos  debet  reddere  hcrcdcs. 

Interroga    heredem,  quomodo   potuerit  hereditatem   habere    in    sinn    matris. 


23  unten  am  St'denrande  sieht 

ura 
1 

ita  fides  opera  producit  et  non  econtra 


I  natura 
usu  Sicut  caelum  terram  humectat 

etlectu       ita  fides  onera  uroducit  et  non  econtra 
fine 


25/20  i.  e.  hU  me  unt  ro       Reuasci  ex  aqua  ro  r        29  Sicut  natiuitas  reddit  heredem  ita 
fides  ro  r 


512  iprebigten  bc§  3at)te§  1531. 

R]  bvumB,  iibi  natus,  quid  fecerit,  quod  ista  arx  siia:  uiliil  attulit  '^tn  ein  quam 
siiam  uativitateni.  Ex  hac  nativitate  dicitur  heres,  nihil  omuino  fecit  nee 
agrmn  geljauet.  Sic  hie  i'[euiissioncni  p[t'ccatoruni  hab[eiuus  et  xeä)t  junt 
r[eguum  e[elorum,  cl^e  tüiv  ettDa§  tDtvden,  sed  ex  nativitate,  ex  bap[ti.smo, 
(luando  eredo  in  verbuin  suuin,  niatri  in  sinn  et  in  domo  patris,  in  Christiana  5 
cc[elesia,  ©0  iä)  benn  ha§  txh  ijdf\  bcffevn,  non  facio,  ut  tiam  heres,  ut  in 
domo  filius  i.  e.  praedico,  finge,  Bete.  lani  declarat  simiiitudinem,  nbi 
Nico[demus  intelligat,  qualis  sermo,  quod  aliquis  nascatur  unb  fol  nic^t§ 
bojU  ijObm,  tautum  ba§  faufjen  öom  lüinb.  Hoc  est,  inquit,  quando  non 
3oi)  ^iicredis,  exponam  tibi.  'Loquor.'  S)a§  jeugen  !^o[tu,  had  fauffen  venti  habes  10 
i.  e.  do  tibi  verbum  et  testimoniuni  facio,  qui  solus  fui  in  sinn  patris.  Satan 
feilt§,  quod  non  vis  credero,  sed  sontire  ex  operibus:  non  fni  adulter,  non 
sum  reus  peccati  jc.  i>a§  fulen  lott  icf)  ni(^t  'ijobm,  oportet  bu  folt  betn  l^eil 
unb  gerec^itigtcit  fulen.  Sed  isti  verbo  foltu  gleuten,  quod  tibi  3euge  unb 
pvebige.  Et  ego  lib[enter  sie  cum  deo  agere[m:  Hoc  feci,  sie  vixi,  dedi  15 
ele^emosynas,  hoc  insp[ice  et  dabis  r[egnum  c[eloruni.  Et  quanquani  lib[enter 
ei  auffrucEte',  quod  bene  praedico  et  quod  ei  placeat,  non  seduxi  ho[mines, 


7  6ele  mit  6  facio  durcli  Strich  verh 

')  auffriitfte  (vgl.  unten  Z.  30  imitx  bic  rta\en  xndtn)  DWtb.  1,  713  unter  10,  wo  zalil- 
reiche  Belege  aus  Luther.     Vgl.  auch  Unxre  Aung.  Bd.  2,  G96,  30;  S.  r,9~,  2;  Bd.  ß,  2.S6,  32. 

N]  S)a§  gibt  t)n  bie  geburt^  uff  erneut  l^auffenS  quamvis  nihil  operatus  sit: 

tantum  nativitas  a  patre  effecit.  Ita  nos  sumus  heredes  reg[ni  cel forum 
fide.  Si  verbo  crediderimus,  ^0  fljnbt  to^v  flu^'  ber  mutter  ^n  ber  fc^o^.  20 
Deinde  cum  crediderimus,  §oEen  to^r§  '^elffcn  Bcffem.  Non  ideo  ut  heredes 
3ci).  3  geflficiamur,  quod  prius  sumus,  sed  ut  multiplicemus.  'Quo modo  haec 
possunt  fieri'  q.  d.  Jtia§  ift  'iiO^  öor  e^ne  rebe?  non  euini  intelligo.  Christus 
respondet:  Quia  non  credis,  ideo  deficit  tibi.  Nos  loquimur  et  testamur, 
tBl)v  triffen  ha^  felWge,  sed  tu  non  vis  credere.  S)lü  {)aft  ba§  fauffen,  bem  ss 
folbeftn  glchjBen.  Sto  tnilft  ntd^t  gleuBen,  ^onbev  6egvcl)ffen.  laces  in 
opei'um  fiducia  te  non  esse  iniustum.  '3)as  f[)ulcn  h3l)I  G^rtftu»  nid^t  ^oben. 
Diu  folft  bet)ne  ^e^licfe^t  nic^t  f()Ulen,  sed  huic  verbo,  quod  tibi  praedico, 
adiiorcre.  Sed  hoc  difficile  est,  i-acio  libencius  velit  gloriari  operibus.  ©ie 
lüolbe  \)xa  gerne  eljn  toerg!  unter  bic  nafen  rutfen.^    Ego  M[artinus  Luther  30 


27/22  Heres  äuget  possessiones  ro  r  25  nach  i)a§  fcitiige  sieht  tu  a\item  non  noulsti 
iileo    credero   debes  sp  vis    (audire)  27  über    tiducia   steht    te   legem   impleuisse  sp 

28  unten  am  Seitenrande  steht  Ileres  natiiiitate  possessionem  acquirit  Ita  fide  Cliristianus  ro 

29  Kacio  liljencius  operib|^us  gloriatur  quam  uerijo  liereat  ro  r 

')  uff  etinem  fjauffen  vgl.  oben  S.  424, 13.  ^)  unter  bic  nafen  ructen  gleiclibedeutend 
mit  imtei  bic  9lnfe  flogen  Unsre  Atisg.  Bd.  33,G78  zu  S.  215,10;  bot  bic  5!ofe  tjaltcn  Unsre 
Ausg.  Bd.  12,  G41,  S.    Vgl.  auch  Wander  3, 956  Nr.  215:  'Einem  etwas  unter  die  Nase  reiben.' 


9lr.  54  [4.  3uni].  513 

K]  iit  Pt  bonus  Ezecli[iel,  bcr  loolt  ciuä)  Ti'ffcn  bl'duff-     Sic  et  Iere|mias:  q[uic-3tr.  is, isff. 
(|iii(l  piacdicavi.    Sic  ctiam  lib|cuter  vcliin,  scd  c§  txnl'5  nic^t  tf)Un,  {)clt  ben 
fticfj  nici^t':  lute  iBcnn  bu  ni(J)t  red)t  vcl  ju  oicl  getfjan?   Et  fol  miv  ber 
3;[urdE  ein  quae  brein  t^)el•ffcn^  ba  entfallen  mir  ex  cord[e  omnis  confidicutia 

5  nieoriim  operuin  b[onoram,  quae  fiunt  pjcccata.  Ideo  rnu»  loffcn  favcn, 
qiuicquid  feci.  Ideo  f)elff,  quod  deiis  fecit,  fan  xä)  mit  meinem  bint^  nic^t 
beftf)en,  f)elffc  ba§,  bo§  er  mir  geben  ijat  Sein  lüort,  fc^encE  unb  gäbe  mn§ 
ungctabLelt.  Nemo  audebit  dLicere:  accep[i  bap[tisraum,  E[uangelium,  qiiis 
novit,   au  venis?     Ibi  d|icerc  possum:    dciis  fecit  bap[tismiim.     Euaiigeliiiin 

10  non  scripsi,  sed  datiir  mihi,  toer  loil  boa  ftroffen?  baroufl  tüil  iifj  micf; 
öerlaffen,  bo  mu§  ©ott  aud^  Ijetffen,  verum  est,  meum  est.  Sic  ho[mo  cecidit 
a  suis  operib[us  et  X  p|raeceptis  et  mauet  in  promis[sionibus.  1.  est  pro- 
mis[sio:  'Ego  tuus  deus.'  Alteruni  nostrum  opus:  'Non  hab[ebis  deos 
alienos.'     Promis[siouem  tan  id§  nid^t  op[eribus,  sed  fide  comprehendo,  fides 

15   gebort    aitff    bic   promis[sio,   ibi   omnes   causae,    finalis:    lex   non   dat    v[itam 
ae[teruam,  sed  ex  operib[US  JC.    Etiam  tempore  unterf(^[ieben.    Promis[sionem 
"ijat  er  loffen  Ijer  g^en  400  et  30  jor,  dicit  P[aulus.    Ubi  promis[sio  fo  lang  »'H-  3,  n 
■^at  gegangen,   !ompt  erft  gfe^  5Jlofe.     Et  ego  lie§  promiss[ionem   faren, 

4  quae]  Oucr  P        14  über  comprehendo  steht  ap  sp 

>)  ^clt  ben  ftic^  ntc^t  fimten  Z.  22)  oft  hei  Zither,  z.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  15,  122,  22; 
16,  72,  41-');  tyl.  Wander  4,  S4G  Ni:  36:  'Das  MH  den  Stich  nicht.'  ')  ein  quae  brein 

töerffen  rr/l.  Nachträge. 

N]  libentcr  velim  cum  illo  protestari  et  gloriari  meam  doctrinam  sinceram,  sicut 

20   Hieremias  dixit:   Tu,  doraine,  nosti,   quia  omne,   quod  cgo  praedicavi,   tibi 3cr.  «s,  is 
placet.     Ita    ut    possimus    gloriari    in    opere    nostro,    huc    diriguntur    corda 
hominum.      ?tber    e§    l^ilt    ben    ftit^    nid^t.      Sic    nos    impugnaverat  sathan, 
decidit  omnis  fiducia  et  omnia  bona  opera  sunt  absurda.     ^C^   mu^   baröon 
laffcn  et  diccre:  ian  haS  nic^t  bcfte'^en,  quod  ego  facio,  tunc  sit  ülud  eflScax, 

25  quod  deus  fecit.  ßan  iä)§  nic§t  au^rid^ten,  tunc  efficax,  quod  Christus  dedit. 
Haec  fides  insultabit  contra  omues  iusticias  et  peccata  et  dicam:  ha^  ift 
gote§  jDcrd,  ego  non  feci  verbum  et  factum,  sed  deus  dedit.  S)arauff  tt)t)l 
xä)  blel)bcn.  Deinde  respondet  deus:  Verum  est,  hoc  est  meum,  ba§  §oI 
OUC^  blel)ben,   ita  Christianus  permanebit.     Ita  bene   deus  distinxit  iusticiam 

30  fidei  et  legis.  Promissio  fd^endt.  Lex  exigit.  Promiss[io  non  operibus, 
sed  fide  comprehenditur.  Opera  non  fide,  sed  manu  comprehenduntur,  sed 
non  dant  eternam  vitam,  non  est  illins  finalis  caussa.  Nam  prius  habeo 
per  fidem.  Sed  per  opera  debco  augere  hanc  hereditatem.  Nam  promissio 
400  annis  praecessit  legem,  bo  bie  toor^eljffung  |o  lange  gegangen  tuar,  venit 

-  20  über  protestari  steht  mic^  gegen  Ij^m  t^umen  s})  23124  Non  in  nostris  quaiilum- 
uis  spcciosis  sed  tantum  in  deo  gloriandura  ro  r  25  nach  efficax  steht  sit  sp  211  nach 
C'liristiaims  steht  constans  sp         30  Promissio  ro  r         31  Lex  ro  r 

fiut^erS  aBcttc.  XXXIV  33 


514  SPrcbigtcn  be3  Sat)«?  1531. 

R]  inqiiit  P[aiilus.  Item  bic  pcrfoit:  ]ier  Moscn  tledit  legem,  Euangcliura  per 
filiiim  suiira.  Ideo  aliud  gloufiClU'ctfjt  uub  U)erc£vec^t.  Fides  facit  un§  JU 
Cl'beil,  ecoutra.  Ideo  bene  discerne  ista  2.  Nos  loquimur,  faufjcu  unb 
6l'auffen\  dominus  aquam  et  spiritura.  Sed  uemo  ci'edit,  lib[enter  quisque 
luib|et,  ut  aud[iat,  sed  debetis  tantum  audire,  quod  donatur  vobis  regnum, 
ba»  jolt  l}f)r  gIcuBcn.  Sicnt  et  infra  dicet:  'Nemo  asccDdit.'  Et  addit  de 
serpente  unb  nod^  öiel  gutS.    Si  nou  crcdideritis,  si,  quomodo,  si  celestia  jc. 


1  per  über  Mosen 

')  fnufjcn  unb  bvQuffcn  (unten  Z.  U)  oft  hei  Luther;  z.  B.  Unsrc  Ausg.  Bd.  14,  2S6, 19. 

N]  Qllei:  erft  gefecg,  unb  ba§  folbc  luitf)  nuc  Kon  bex  üorl^e^ffunge  ftoffen?  9iet)n, 
sed  discas  discernere  ©laufiredjt,  quod  dat  mihi  vitam  eternam.  2ßei'(frec^t 
offert  doo  suam  obedienciam,  bic  l)aBen  t)X  Befl^iben  tet)I.  Ita  hie  Christus. 
2Bl)v  vcben  unb  jouffen  unb  ^jvanffen.  Vos  debetis  audire  et  credere.  5Dort)n 
3oi). 3, 13 f oüct  t)Xä  'Mafien,  Non  operari,  sicut  sequitur:  'Nemo  asceudit  in  celum' 
et  deinde  similitudo  de  serpente,  de  quibus  non  est  tempus  eloqui. 

S  vor  gcfecj  steht  boä  sp        9  &laubxtäjt   fBtxäxtäjt  ro  r 


55.  11.  Siini  1531. 

^rcbigt  am  crftcn  Somttng  iiadj  ^rinitdttg. 

R]  Siir.  14,  IG  ff.  Dominica   1.  Lucae  14. 

Q|uanquam  jerltc^  aud[istis  istam  doct[rinam,  cum  vero  tex[tus  h)ibbei;=  is 
6[rin3t,  prebigen  6iIIic§  ha  üon.  Indicatur  hie,  tnieg  bem  I^iefien  @[uangclio 
g^et  in  mundo,  nemlid^,  quod  mag[nus  deus  M|ammon  furg{)et  unb  f^at  ben 
fnrgang  in  mundo,  et  propter  illum  mu§  ha§  l[icBc  ©[uangelion  bcvac^t  fein. 
S)ay  meint  d^ominus  cum  hac  juraodicatione,  quod  fec[it  iiiag[nam  c[oenam, 
et  qui  invitati  finb  QUi  evften,  auf6Iei6en.  20 

17  Mammon  sp  r 

N]  DOMIlNICA   prima   POST  TRINITATlIS. 

i'uf.  M,  IG      'Homo  quidam   fecit    cenam   magnam   et  raisit   servum    suum.' 

De  euangelio   bon  ftucE  JU  ftlld   loquemur,  qnamvis  annuatim  anniin- 
ciatur.    @§  to^rt  l^ie  angc^eljgt,  luic  Cy  bem  licBcn  (Snangclio  gci)ct  \)n  ber 
lüelt,  ^Jemlicf)  ha§  ber  groffe  got  SHommon  liabeat  totum  populum  et  impediat,  25 
ut  non  veniant  ad  hoc  convivium. 


2//23  ro  23  nach  euangelio  sieht  loqiicninr  sp  24j'2Ci  6§  bis  convivium  iml  ro 

Status  liuius  Euangelij  ro  r 


5Rr.  55  [11.  3uni].  515 

K]  Coena  est  E|uangelinm,  qnod  1.  est  promissiim  Iiicl[aeis,  qui  1.  vocantur, 

quia  ipsi  bo»  fovt[ei(,  quod  eis  E[naiigeliiim  promissiim.  Et  talis  cena,  quod 
omnia  habet  et  omuia  iu  ca  parata,  et  tarnen  foUcn  lüdjt  bnju  !omcn,  quorum 
est,  ut  Apostoli:  Vos  estis  filii  testaiueuti  K.    ®a§  bereit  fein  i.e.  in  doct|riiia 

5  E[uangelii  ift  aU§  6eg[rtffen,  quicquid  aliis  doctrinis  et  operib[us  gcfucf}t, 
bic  tI)Un§  nidjt.  E|uangeliiini  dat  gefcfjencEt,  omnes  aliae  doct|rinae  docent 
de  ()perib[iis  et  quod  iüir  foUeu  geben.  Econtra  ELuangeliiira.  ©eben  est 
doct[rina  de  lege,  quae  postulat,  ut  faciamus.  Giemen  est  doct[rina  de 
E[uangeiio,   quod    uos   accip[ianuis  donum  Celeste,   baS  tvix  cmpfaf)Cn  foßcn, 

•0  boa  loir  ntd;t  bereit.     Lex  econtra  est  doct|rina,  quae  docet  quid  non  dure. 

Sic   tit[ulus    manet  be^  ber   6l)riftlic^en  lere,    baS  i\c\^:    'omnia    parata.' s^m  >'«. " 
Sßir  bringen,  geben  nichts  ha  ju,   non  est  uostrae  manus  gebenden,   scd 
gcfcfjendft.    2)a§  ift  ja  ein  ebelS,  gro|,  !oftIic^  bing,  quod  non  ertnerben  nnb 
bcrb|ienen,  sed  laffen  un§  geben.    Sed  tarnen  natura  tarn  mala,  ut  non  soluni 

15   contcmnat,  sed  g!^et  t)in  et  laborat  suis  operib[us  acquirere,  quod  hie  donatur, 
hiir  tüoUen  fuc^enmcifter  fein*   et  vol[umus   ei  numerare  tot  merita,  ut  Tnu§ 
misereri.    Sic  fo[ciunt  omnes  operarii,  fie  Jrollen  fpeifen.    ©^Ied)t§  umbge!ert. 
6r  luirb»   nic^t  t^un,   quia  dicit  in  fine:    'Illorum   viLdebit  nemo.'     Estsuf-n, 24 
ein  crfc^[re(ilic^  nrtcil,  quod  ü,  qui  invitati,  foEen  ju  bcm  abenb  nic^t  fomen, 

20  fc^meöen,  foUen  nljmer  m'^er  i)nne  Inerbcn,  quid  sit  ELuangelium,  qui  suis 

4  über  fein  steht  est        9110  baä  bis  Wir  unt        10  lnir(§) 

')  toit  tDoUen  fuc^enmciftcr  fein  die  Erklärung  bietet  N  unten  Z.  33,  kaum  sprichwörtlidi. 

N]  S)aa  Stbentntal  nihil  aliud  quam  Euang[elium,  quod  promissum  Indeis. 

S)a§  fl)nbt  bie  gelabcne  geftc.  Nam  ipsi  habuerunt  promissionem.  (S§  ift 
e^n  folc^  3tbentmal,  in  quo  omnia  sunt,  et  tamen  invitati  non  debent  ad  id 
venire.    3laä)  hsic  ÜoII  er  ift  unb  üe^bt,  nihil  est.    Summa:  in  hoc  Enangelio 

25  omnia  sunt  consummata  et  perfecta,  quae  variis  operibus  quaesita  sunt. 
Haec  doctrina  tantum  offert  et  donat.  Omnes  aliae  doctrinae  docent  5l^uen, 
loffen.  Diversa  igitur  sunt  ©eben  unb  n^^emen.  Euangelion  saltem  docet 
©efi^enii  öont  §t)mmel  entpfa'^en,  haä  to^r  öon  gnabc  ^abcn,  nihil  nostris 
raeritis.     ©eben   sunt  opera,    quae   ad   nos   pertinent.     Disceniatis    hie   duo: 

30  ©nongelion  Ijeljft:  'omnia  parata  sunt.'    Nihil  ego  feci,  e§  ift  gefd^encf,  ttil)r  sjulh,  n 
burffcn»  nid^t  crtnerben.     Et  tarnen  tanta  impietas.     Nam  quae  nitro  oblata, 
non  recipit  et  Interim  variis  laboribus  bis  quaerit,  quae  hie  donantur.    Sß^r 
tüoEen  !^au|h)^rt,  toä)  fel)n  et  deum  invitare.     &kt}ä)   al§  er   unfer  nii^t 
funbe  gcratten.     Ita  omnes  faciunt  hvpocritae  eum  invitantes.     Uli  audiunt 

35  seutenciam:  'Dico  vobis:   nullus  illorum  gustabit.'    Dura  est  seutencia, sut.  14, 24 


21  Cena  ro  r  24  nach  unb  steht  'i)\\b\äj  sp         Omnia  parata  ro  r  2G  Diuersa 

doctrina  euangelü  et  legis  ro  r         32J33  Iiisticiarij  deum  inuitare  uolunt  ro  r  35  Nemo 

gustabit  ro  r 

33* 


516  ?ßtcbigtEn  bc?  3o^tE§  1531. 

R]  virib[us  et  meritis  l^tn  QJt  ttoKcn,  crfaveit,  quid  sit.  ©o  9l)et§  t|t  n[ostris 
pfnffcn,  bie  'galten  l)lf)r  tnnb  fiiv  fid),  fernen,  fo  JüolIen§  HLeiBen,  ideo  manent 
iiundinarü  et  iudices,  ut  nunquani  int|elligant,  quid  Euangelium.  Hoc  videtur 
tantum  suis  praedicationib[us  et  scriptis,  quod  dLominus  abstulerit  eam  coe- 
nani,  ba?-  btcnen  fte  ba  mit,  quod  invitati  et  invitantur,  non  veniuiit,  ut  alibi:  & 
sut.  8, 10  Oculis  vid[eut  et  iion  iutel[ligunt,  audierunt  et  non  mertfen.  Hi  sunt  primi, 
s.'iiM4, 18  qui  invitati  fuerunt,  qui  se  excusant.  Causam  audistis.  1.  villam  jc.  Hoc 
praedicamus  quotannis  contra  anabap|tistas,  qui  docent  bon  tüieiB,  Ütlb 
Initffcn,  tjauS,  ^off  k.  Hoc  Euangelium  bringt,  quod  eorum  doct[rina  \i'q 
xcä)t,  quia  ibi  damnati  hi  tres:  %äa  f Laufen,  odifen,  tvetber  nemen  ift  nic^t  i» 
Bo».  Dens  sie  ordinavit  et  est  sie  lüelt  regttncnt,  ha§  g'^e  jetn  Ixieg.  Sed 
discernendum  hoc  reg[num  a  spi[rituaH.  Si  Ion  beim  ©LUangelion  blietben, 
jo  fol  ic^  iULeib,  !tnb,  I)au§,  {)[of,  aäet  nic^t  ocrlaffen.  Si  utrum  aniittcnduni, 
tum  ilia  omnia  loffen  et  3C.  Ideo  isti  non  peccant,  quod  habent  ista,  sed 
quod  'ijoX)n  fe^en  ista  3  quam  E[uangeliuni  et  ceuam,  quod  creat[uram  super  is 
dominum.  Hoc  eorum  peccatum,  Et  g'fjeu  \o  lcii^ter[tig  ha  !^in  et  in  Ventura, 
ftnb  fol($C  fa(^e,  ut  ratio  cogatur  dicere:  habeo  agrum,  uxorem,  ic^  mu§ 
1.  OTofc  3, 19  IJQuS^alten,  est  mihi  befolgen,  scriptum  in  scrip[tura:  'In  sudore.'  Et  cog|itat: 
über  8  tag   et  post  anuum  possum   iterum  acqui[rere,   sed  interim    totrb  ^m 

2  Urnen  auch  F  ist  unverständlich         4  tantum]  in  P        5  bieneti]  Dotbienen  P 

N]  illos  invitatos  privat  q.  d.  ft  foEeny  nl}mmer  ntc^t  erfaren,  toa»  ha^i  euangelion  20 

fc^.     Ita  contingit  omnibus  Phari.seis,    qui   hoc   senciunt.     Papistae  hoc  non 

possuut  agnoscere,  muffen  t)[)e  mef)r  unb  mc'^r  berftocft  tuerben.     @ot  I)at 

t)t)n  \>a§  abentmal  Iregtgenommcn,  ut  non  sapiant.    S)a§  Ijaben  fte  boml)t 

iiui.  8, 10 ücrbinet,  quia  invitati  non  venerunt.    Hoc  ahbi  dicit:  'Audientes  non  audiant, 

Videntes  non  videaut',  fie  fotten  ml)t  bem  !op  erburt^^  leben.    S)a§  ftinbt,  25 

Siur.  14, aoqui  se  excusarunt  contra  invitaciones.  Primus:  'dnxi  uxorem."  Hoc  prae- 
dicamus contra  Anapaptistas,  (pii  se  hie  patrociuantur,  quasi  relinqnendae 
sint  uxores  et  omnia  bona.  Nos  dicimus:  %än  !euffen,  toe»)b  nl^emen  ift 
ni(^t  bo^e,  sed  bene  discernenda  sunt  ©ote§  rel)($,  toelt  ret)l^.  Ita  si  possum 
habere  Euangelion  unb  barbe^  blet)ben,  non  relinquenda  sunt  bona.  Si  autem  so 
utrum  sit  deserendum,  bona  sunt  relinquenda.  Sed  contemptus  ille  verbi  et 
ingratitudo  et  curae  mundi  sunt  malae.  @§  "^at  el)n  felJU  fc^et)n,  quod  excu- 
sant se:  Siber,  iä)  b^n  beruffen  3um  lDel)be,  jur  erbetjt  et  ita  unam  et 
alteram  concionem  negligo.    ^a  ubcr  etju  iljar  f)ore  i(^§  aber.   9te^n.    6§  !an 

20  unten  a,n  Seitenranäe  steht  ^f''  }  do.tnna  J^^.Ji.trLigit  ^  "I''  ^^ 
plstae  non  sunt  digni  gustare  euangelion  ro  r  2ö  Vxorem  duxi  ro  r  29  iliscernenda 

bis  xetiä)  (2.)  unt  ro  32  fr^c^n  über  (ad^C  In  cos  qui  concioues  negligunt  ro  r  34  con- 
cionem (praedico)       negligo  c  aus  ncgligit 

')  nit)t  bem  fop  erbutd^  V(jl.  oben  S.  237,  9;  sehr  hüufiff  bei  Luther,  ;.  B.  XJnsre  Ausg. 
Bd.  2,  103,  2;  6,  260,  2ö;  7,  579,  6;  5S1,  10;  Bd.  8,  139,  30131;  217,  9. 


'Jir.  r,5  [11.  3imi].  517 

R]  bCVVlld't,  iit  111)11  i^u.slot.  Non  soiupt'r  .stat  in  fiio  arl)[i(i-ii).  Ddinimis  lüilö 
unfcracljt  fjabcn.  Tales  fuerunt  ludei,  qui  lial)|ol»aiit  proinis|.sioiie.s  et 
E|iiaii<;eliuin,  scd  putaverunt  so  promis[.sionem,  iit  hab[erent  3:  gutcv,  cdcx, 
)X)i\\cn,  tvi[ci6,  I[inb  et  ein  jeitlic^  leben  unb  bruber  ba§  ©[uaiigelion  laffcn 

5  fafjveu.  Ideo  sequitur,  ut  claiulas  3C.  qui  saturi  sunt  et  quaeniiit  liivitias, 
ut  iLudaei  fli[ciel)ant,  bie  fragen  nic^t  nacf)  bem  ©uangelio,  sed  gef)orn  erju 
armen,  elenben,  (pii  non  habent  et  nou  (jiiaerunt  hie  in  terris,  qiii  nou  sunt 
in  leetis,  non  sunt  in  agro,  sed  qiii  bereut  in  altera  vita.  Hi  sunt  esiir[ientes 
et  begirtgen,  qui  Inft  i)abtn  nnb  burffcn  hanc  cenam.    2)a§  finb  oudf)  lent 

10  in  ^uben,  ut  Apostoli  et  discip[uli  bie  aücr  tierac^teften,  bie  lamen,  tnipd 

unb  ungefunben.     Ilionim   est  Euaugelium,   quia  'paup[eres  Euaugelizautur', ™attii.  11,5 
est  praedicatio   et  doct[rina   pro  elcnb,  flinber,    qui  elenbe    Ijer^en,    quia   est 
troft  })racdicatio,   ideo  vult  corda,  bie  trn^pet  finb  3C.  qui   öolauff   unb   l)r§ 
Tjcr^c  :c.    3"  ^cljft  !omen  luir  f)eiben  auc^  ba^u.    '£anbftra§':  Non  sunt  in 

15  civitate  et  doniib[us,  (jui  non  habent  proiiiis[siones,  sed  bic  ungclaben  gcft. 
Non  hab[ent  proiuis[siones,  quas  ludei,  sed  servus  invenit  sub  scpib|us 
i.  e.  non  sub  regimine,  Civitate,  spirituali,  quia  quisque  ivit  noc^  feini  abgot, 

ut  hodie    invenit   omnes in    isto   ordine   jc.     2°   E[uangeliuni   invenit 

aUt^  jUlobert.^    S[piritus  s[anctus  ftrofft  nniudum,  ba§  er  maäjt  con[seientiam 

L'o  de  peccatis,  ut  veniamus  sponte.  Hi  sumus  geutes,  qui  acquirimus  J^uange- 
lium  ex  omnib[us  sectis.     Nos  habemus  donum,  quod  reiecerunt  gentes. 

17  spirituali  mit   regimine  durch  Strich  verh         ivit]  viuit  P  18 ein  Wort 

unlesbar,  auch  von  I'  nicht  entziffert         21  gentes]  ludaei  P 

')  =  jcrliibett  vgl.  DWtb.  6,  1236  tiibetu  =  in  Fetzen  (zerrissen)  hängen.  Also  zer- 
rissen, ohne  Einheit,  diese  Mngt  das  EtmmjeUam;  vgl.  Z.  32133. 

N]  b^r  bcr  fc^mad  genuntnten  tocrben  unb  ntod^ft  et)ne  ftunbe  öorfeumen,  quibus 
voceris.  Ita  sunt  oiuues  ncgligcntes.  Sequitur,  quod  invitandi  sunt  Satneu, 
tropcl.     Nam  qui  sapientes  et  vocati   sunt,   nou  volunt  venire.     5Jhiffen  bic 

25  armen  unb  elenben,  qui  nihil  habent  de  mundo.    5{ber  ob  fie§  f(f;on  fjoben, 
fecjenB  hod)  md)t  über  baö   ßuangelion.     3)ie   felbigen   fljnbt   burftig   unb 
hungrig  ad  hanc  cenam,  sicut  ex  ludeis  apostoli  et  nos  gentes.     S5o§  ^e^ft: 
'Paupores    Euang[elizautur.'     ßg    ift    Cljne    prebigt    tantum    pro    paupcribus,  a>!attfMi,5 
§unbcrli(^  bie  elenbe  beä  ^crcjcn  fi)nbt.     Sh'  lecjften  tummen  lü^r  I)et)ben 

30  erjlt).  2)ie  betler  uff  ber  gaffen  nid)t  l)n  ^eufern  unb  ftabt.  Nam  non 
habemus  Euangelion,  fummen  plump»  ^  barcjh),  ligen  unter  bcn  jccunen. 
Nulla  lex,  uulla  politia,  nuUa  civitas  et  ita  congregamur  in  unam  domuni 
ab  Euaugelio.  S)o  mu§  5JIonc^,  pfaff,  51onne,  ^ure,  bnben  unter  eljn  bacf). 
Hoc  fit,   si   quilibet   agnicione   sui   allieiatur  ad   hanc  cenam.     2Bt)r  gcntffeu 

35  be§  gcfd^encE§,  ba§  bie  ^uben  nicC}t  l^aben  tooHen  ann'^emen. 

23124  Ceci  claudi  je.  uocantur  ro  r  24  sunt  über  nou  27  cenam  hanc  30  Gen- 
tilium  uocacio  ro  r 

')  plump§  s.  V.  a.  pluniptDeiS,  d.  i.  unversehens;  ryl.  oben  S.  52,  20;  zu  den  dort 
angeführten  Stellen  ist  iwch  Unsre  Ausg.  Bd.  16,  5ti,  31  hinzuzufügen. 


518  '^iicbifltca  be-3  Safjvc»  1531. 

56.  11.3uiul531. 

^rcbigt  am  crftcit  Sonntag  na^  ^itnüattf«,  narfjniittag^^ 

„  ,      J^J  A   praudio.     1.  loau.  3. 

i.3ori.3,i3ft.  '■ 

Haec  est  Ep]istola  de  operib[us,  quia  has  2  praedicationes :  1.  de  fide, 
2.  de  op|erib[us  habetis.  Et  haue  scriipsit  propter  psendochristiaDOS,  qiii 
iaetaut  se  fidere  et  tarnen  nou  dil[iguiit.  Fides  non  i'ecta,  ubi  cIiaLritas  ntc^t 
ha.  Econtra  Soph[istae,  qui  dicimt  ch[aritatem  omnia  esse.  Videtis,  quod  s 
tempore  Ap|ostol[oriita  bei  I|eute  btel  finb  gehJefen,  qui  dicuntur  falsi 
Christiani.    3)f)e  fcittcr  unb  retner  bte  lere  gc'^et,  j^e  locnigcr  fic^  barnod^ 

rilf;ten,  paucis[situi,  qui  synceri,  alii  discuut,  ut  liberi  fiant  et  erger  quam 
prius.  S)a§  ift  ein  riecht  gut§  itiarjeidjien  verae  doct[rinae,  quia  cum  prius 
pracdicatum  de  virtutib[u,s,  de  pereg[rinatiouibus,  lieffen  bte  tttcgb  unb  !|ncij^t  lo 
a  labLore,  quasi  itnftnntg,  et  nihil  tarn  toUpifd),  cui  non  adhaereretur.  Cum 
vero  veritas  docetur,  ift  glcid)  ba§  toibberfp[iel,  ftetlet  fi(^  omnis  ncrrif(^  baju, 
et  alii  perseq[uuutur.  Ubi  mendacium  pracdicatum,  nemo  fuit  conibustus 
heret[icus,  quod  ift  jeid^en,  quod  illo  tempore  hab[uit  satau  reg|uum.     Ideo 

2  1  lohan.  3.  sp  r  7  nach  tDenigci;  steht  fic  sp  11   Soandalum  infirmitatis  Chri- 

stianorum  sp  r        14  quod  (1.)  c  sj)  in  bj 

N]  Vesperi  eadem   dominica  de  epistola  is 

1.300.3,13  'Nolite  mirari,  fratres,  si  odit  vos  mundus.' 

S)a§  ift  et)n  e^liftel,  quae  docet  opera,  sicut  scitis  2  praedicaciones  esse: 
1.  de  fide,  2.  de  operibus.  Hanc  loannes  scribit  nmB  ber  falfdöen  ß^riftcn, 
qui  gloriautur  fidem  et  non  habent  cbaritatem.  Sen  jcand  f|a6cn  lt)l)r  cum 
Papistis,  scilicet  fidem  esse  cum  Charitate.  (S§  ift  rei^t  gerebt,  sed  ne  20 
obscuretur  iusticia  fidei.  ^r  fe'^et  jlo  bcr  jce^t  bcr  ojjofteln,  ba§  gercl}bt' 
falfc^e  (S^riften.  ^fje  reiner  ba§  toort  ift,  tanto  peiores  fere  omnes  efBciuntur, 
pauci  boni  fiunt.  S)a§  ift  cljn  reifte«  toarcgc^c^en,  ha§  bie  lere  redfjt  fei). 
Nam  tempore  Papatus,  cum  errores  praedicabautur,  Inarcn  fie  aüe  rec^t. 
Omnes  amplectebantur  omnia,  liffen  bon  binften  3um  l^ciligcn.  6§  Juar  nic^t  as 
§0  telpifi^  illud:  suscipiebamus.  Ita  econtra  iam  maxime  insultatur  veritate 
sathanas,    illud    devastare    vult.      Hactenus    in    erroribus    nulla   heresis    et 

ISjlG  ro  16  1  loluiunis  3  ro  r  17  über  2  steht  duas  ro  esse(s)  18  über  l 
steht  unam  ro         2  erg  zu  Z^^"'^  ro  19  über  cum  steht  icjunber  sji         Contra  glorioses 

tbrasones  fidei  sine  Charitate  ro  r  20  nach  Charitate  sieht   uinctam  sj)  21  über  ba§ 

gete^bt  steht  bo  fic  getitcbigl  Mafien  sp  22J23  sicut  iam  nostro  tempore  pauci  siiicere  doceut 
pauciores   qui   beiie   lüuuiit  auditu   euangelii  sp  r  25  nach   ^eiligen   steht  tinb  binten  sp 

27J519, 18  pauci  sunt  qui  suscipiunt  hoc  pauciores  qui  exprimuut  operiljus,  hoc  indicat  quod 
uerbum  nostrum  uerum  sit  sj)  r 

')  gctel)bt  vgl.  oben  S.  236,  U;  350,  29. 


*J(r.56  lll.Smii].  519 

R]  iain  fpcvt  Cl'  ficf)  Ullö  ,yi  tvol}  ill  lüC(5,  ut  millti.s  fi[iliil.  Idro  iliiiint  (|tii(lani 
a  tem|)ore  revclati  Euaiii;clii  i'actos  li()[iiiiiies  det|erio[i'C's,  (jiiia  priiis  datiim, 
ioiuiiatum,  laai  bic  Icut  }o  Boö  unbonÖLBai",  ut  etiam  vix  locus,  ubi  feratur 
praedicator,  taceo,    quod    detur    eis.     Et  Anab[aptistae  d[icunt:    öl   verum 

5  praedicarem,  toiirbctl  bie  I|eutc  fvottt,  ergo  aliam  doct|rinam  docciit,  de 
desereudis  uxoiib[us.  Sicut  Uli  ufl'endnutur,  joEcn  füix  un§  biatt  Iieffctn. 
66en  bruntb  quod  ho[miiies  fo  deteriores,  sign\uii,  quod  v|erum  vcrl)uui  unb 
bic  I|ic6e  reine  toarf)eit,  (piam  ])ati  nou  potest,  unb  dcbicncft,  ha§  cv  fid}  bran 
xtä)tn  lüil,   si  nid)t  i)crsecutio,  tarnen  mit  bct  fantt)cit  ber  6t)i'iften.    Ideo 

10  !ci'  fid)  nicmanb  bran,  (luod  ho[miue.s  fid)  \o  [teilen,  per  hoc  v|ult  P^uangelio 
maluin  nomen  jc.  Öi  est  doct[rina  pura,  tarnen  ali|qui  sunt,  qui  ntit  ttetü 
unb  evnft  ntcincn,  quia  multi  occisi  et  raulta  quidem  passi.  Et  intcr  nos 
8unuis  (|uidam,  qui  dial)[olura  liabemus  intus  et  foris.  ©uaugelium  ift  bic 
fd)toncf)cit  unb  narv'^eit  gotS,  quod  pauci  suscip[iunt.   Qu  eim  csempel  ^aben 

15  luir  bcn  I|ieBen  Ioa|nn[em,  quod  suo  tempore  bic  I|CUte  finb  org,  qui  ])rius 
liicrunt  augcli,   iani  lüiitcub  gcJücft,   ut  iam  cives,  rustici,  je  Icngcv,   ftoUjer, 


8  nach  quam  steht  dial)|^cjlus         6'/9  fliJ^  bis  fautf)eit  unt        10  \\ä){i)  (1.)         IS  Euange- 
lium  sp  r        16  ut  bis  ftotijct  mit 

N]  nicndacium  impugnabatur:  nunc  iiupugnatur.  Summa:  satlian  ift  ber  gcfcl, 
ber  [id)  3h)  trucj  ba  tnibcr  fecj.  Hinc  oritur  scaudalon,  fljnbt  ha§  ©uangieUon 
tummcn,    ift   bic   tocit   erger   toorben.     Prius  omnes  monachos  suscepinuis, 

■20  nunc  ministros  nou  possumus  ferre.  Hoc  scaudalizantur  Papistae.  Econtia 
Anapaptistae :  Hie  videmus  per  vcrbum  homincs  nou  promoveri,  ideo  aliud 
medium  quaeramus.  Nos  autem  confirmemus  nos.  66en  brumö  ba§  fi(^  bie 
menf($cn  ^0  faul  tnarfjen,  est  signum  veri  verbi,  brumB  legt  fid^  ber  tcuffel 
borlüiber.    S)ic  ift  rcd^t  ij'^a  ^n  dci  äugen.    Öi  pers&juuciouibus  non  potest, 

2b  tum  ingratitudine.  Summa:  Nemo  scandalizetur  in  ingratitudine  populi. 
6§  ift  tcuffel»  gcfpenft,  quo  vnlt  nos  impugnare.  5Ie^n,  e§  ift  ba§  trch)  toort, 
]iropter  quod  multi  passi  sunt.  Et  uoster  dux  satis  multa  iam  patitur.  Ergo 
^ol  man  ni(^t  nocf)  faffen,  quasi  omnes  ad  hoc  verbura  accurrant.  5let)n, 
g§  fol  bQ§  fcfjtoacfje  hjort  fe^n  unb  fle^n  l^euflc^n  '^a'öcn.    Ad   exemplum 

30   hie  habemus   in   Joanne,   quod    post  tempus  euangelii    alä   toric^t   unb  mut= 


17  über  nunc  impuguatur  steht  uuUus  concremabatur  sj)  über  satlian  ift  ber  sieht 
hoc  Signum  est  bo§  fid^  oui^  bct  fot^an  go  \pexxü  sp  19  nach  luorben  steht  fic  fc^cn  quod 
sub  papatu  multa  fiobant  opera  sed  nou  ex  fide  sp  rh  21  nach  Anapaptistae  steht  broUcn 
onä)  l^>)tet)n  dicentes  si  euangelion  praedicarctur  recte  %o  fotbc  c§  anbcrc  ftu^t  Stengen  sp  rh 
24  über  Sie  steht  tcte  sp        über  persequucionibus  steht  tliyrannonun  47)  25  nach  ingra- 

titudine steht  faulen  G^riften  impugnat  s^)  26  über  gef^jenft  bis  vult  steht  ftand  quo  uult 

nos  inficere  sp  Nemo  scandalizetur   quod   nou  liabeat  i'rnctus   (iS  ift§  teuffctS  ftnni  sp  r 

29  nach  unb  steJit  t\jn  sp       über  exemplum  steht  quod  uerum  sit  sp  30  über  quod  steht 

uam  suo  tempore  factum  est  »7^ 


520  iU-i'big(cit  bi'i  3nl)vcä  1531. 

R]  Ututigcv,  iit  (11118  optiiret,  <]iiod  minquam  Enumgeliiiin  aiul[itiim,  et  melius, 
1. 3"i).  3, 13 nuia  lücvbcu  scftraff t  lüClbcn  peste,  fame.  'SJerlounbcrt.'  Si  vis  Chriötiamis 
esse  et  iu  terris  vivere,  Ia§  bti;§  gefagt:  eris  talis,  quem  omnis  homo  per- 
seq|uetiir,  tütfc  fcclücifcn  lotrb.  Si  vero  pius  praedicator,  civis,  jc^ide  bic§ 
brcin,  ba§  bii  bie  lüclt  tua  praedica[tione  l^in  Bringen,  ut  te  mundns  auff  s 
bcn  t)cnbeu  trage:  uou  efficies,  Si  adhuc  60  milia  annoruiii  servaret.  Qui 
Christum  docet,  labet  mimdum  et  Sat|aDam  auff  fic§,  ^cngt  an  bic^  bofe 
priiicipes,  viciuos,  bie  bic^  bciffcn,  et  q[iiicquid  facere  possuut.  Tu  qucreris: 
Isti  aud|iunt  E|uaugelium  et  sunt  \o  6ofe  lente.  Si  vis  Christiauus  esse, 
Sat|aa  non  potest  te  ferre,  non  potes  eum  fputen  nisi  in  suis  membris.  Si  lo 
pius  ])astor  iu  villa,  rustici  ic.  qui  uou  vult  pati  et  discere  k.  Si  loilt  guter 
gcfel  fein,  tum  habes,  qui  te  perseq[uuutur,  \o  nuiftu  bc§  Sicufelä  bicncr 
fein.  Et  hoc  tft  ber  S^ieufcl,  uxtib  guter  tnercE  tuiEen  perseq|uutionem  patiaris. 
Ego  nuuquam  eredidis|sem,  quod  tautas  malicies  fol  fe'^eu  ab  his,  qui  ab 
ELuangelio  habcnt  aE  gutt^at.  Hoc  audis,  quod  propter  tuam  opt[imam  boni-  is 
tatem  muftu  !^a§  unb  neib  leiben.  Praedicatores  praedicant  salutem  unb  fe|en 
iLeiB  unb  leBcn,  Ireib  unb  ünb,  et  ipsi  tl^un  t)I)n  ba§  aller  ergfte  ba  für.    Nonne 

4  über  j^ius  steht  Species  sji             5   nach   praedica[tione   steht   nic[)t   iBivft  ba  sp  rh 

oben  am  Seitenrande  steht  Mundus  propter  bonimi  extreme  odit  pios  sp         T  nacli  Cliristura 

steht  bcr  sp         11  non  über  vult        14J15  jol  bis  quod  unt       ab  über  ELuangelio  16  Prae- 
dicatores bis  |e^cn  unt 

N]  tDl)Eiger  ift  Juurben,   ben  prius  angeli  fuerunt,  nunc  sathau  sunt,   ha§  eljnen 
1. 3i)t).  3, 13 bodjtc :  iä)  toolbt,  ha§  baS  6uQng[eIiou  nie  ge'^ort  Inere.    'Nolitc  mirari, 

fratres,  si  odit  vos  mundus.'    S)a§  fol  c^n  6t)riften  lernen:  si  vult  esse  20 
Christiauus,   ©JO   foltu    etjue   eule  fet)n,  omuibus  odiosus.^      Si    hoc  non  vis 
pati,  %o  la%  betin  G^riftt|el}t   faren.     Si  vis  esse  Christianus,  ^0   ft^id  Vi^ 
boret)n,   bog   bh)  bie  toelt  bo  l^in  to^Ift  brengen,  ba§  fte  bic^  uffn  tienbcn 
tragen.     Non   fiet,    eciam    si   mundus  GOOO  anuos    duraret.     Summa:   si   vis 
esse  Christiauus,  §0  iD^rbt  bicf)  ber  teuff[cl  m^t  feljncu  engcln,  Bo^cn  nac§=  25 
barn,  ^laltern,  burgern,  furften  angretiffen.    Et  conqueruntur:  Siber  got,  isti 
audiunt    Euangelion,   ab    omuibus    impugnamur.      Hie   habes   siguum.     2)ie 
bo^e  leutlje  foHen  ancjeljgen,    qualem  vohmtatem   habeant.     Sathan  adversus 
te,  Sga^  unb  neljbt  folftu  Ijaben.     fierne  e§  lool.     Si  vis  hominibus  placere, 
debes  deum   denegare.     Addit:   'uwb   gutter   IrercE.'     ®a§   ift    Öorbri^Ul^   30 
propter  bonura  persequi.     Ego  non  credidissem,  xä)  luunbcr  niic§,  ba§  e^uer 

19  über  gebort  loete  steht  bnb  tuet  ^^n  tool  60  gut  sp  26  nach  angretiffen  steht  Bnb 
fi^  QUC^  ctgen  «/)  nach  conqueruntur  steht  postea  sp  28127  isti  audiunt  Euangelion  über 
(omnes  sumus  .  .  .)  27  unter  ab  omniljus  impugnantur  steht  si  tum  nie  persequuntur  sp 

30  über  umb  guttct  loctd  steht  quam  diligimus  fratres  31  nach   credidissem  steht  bo  iä) 

loar  bo§  bie  loclt  go  Soge  folbc  feljn  »y 

')  eljnc  cule  |et|n,  omnibus  odiosus  vgl.  Watider  1,004,  Nr.  74  6ä  ift  ein  6ul  unter 
ben  fitäf)eu  d.  i.  Gegenstand  der  Neckerei,  des  Spottes. 


git.  56  [11.  3imi].  521 

K)  iiiiriim  uiib  u6cr  iDUubcv,  quod  honio  tani  malus,  quod  isli  icf)abcil  ttjllt,  a  (pio 
liabet  saluteni  aciternani  unb  biciict  inn  nUev  fctncr  not.  Si  ilii  iioii  cor  (üiri- 
slianum  et  di]|ig[Gns  dei,  fol  einer  \iüd)m  inn  abgvunb  bev  f)ellen.  Cum  ergo 
einer  all  fein  loolt^at  tieiiieren  fol,  d[icam:  baä  [)cift  bic  hielt,  adiuvi  mea 

5  pracdicatione  plures,  sed  ioaa  fol  id)  ntntfjen?  Si  fol  Ciiri.stiauus  fein,  vel 
paticndum  mihi  malum  pro  optiini.s  aut  exeundum  e  mundo,  Sed  hoc  facere 
volo,  ba§  man  mir  inn  bic  l)cnb  tl)uc '  et  pro  meo  beueficio  gelnarten  omne 
mahnn.  Si  vero  exp|ectas,  ut  te  houorent,  fo  feileftll  et  tum  teipsum  cruciabis. 
(5in  gut  ampt,   prebigt  ift  3I0   gut  et  indiguus  mundus,  ba^  bie  toelt  folt 

»0  belohnen,  non  fanft  l)ie  Bemalen  tale  cor  fidole.  Domiuu.s  non  fel^e  bie  mnu- 
dum  on,  ut  einen  prebtger  Bcjalen.  Ipse  h)il§  Bejalcn,  ba§  feejalt  fol  Ijciffen, 
bah  loil  er  f)a6cn,  ba>j  niif)t  ungeeffcn,  nngctjruntfen,  ungcljauft  unb  ungeloc^t, 
bcr  Ion  ift  ju  gering.  Si  uuuuhis  multum  dat,  fol  ben  Band;  fuHcn  unb  ir 
llcibe   fol  bergcnglid)  gut  fein.     Sed  disce:  si  Christianus  sum,  si   praedico 

»5  et  facio  proximo  gut,  3<^  hjil  effen  unb  tirinifen  bafur  n^emen,  sed  nolo 
inspicere  mundum  mit  altem  Ijrem  gut  unb  eljr,  ut  uuum  sermonem  et  literas 

1  nach  quo  steht  et  non  cog:  sed  S2>  Exempla  lere^mias  EsaLias  Christus  Apostoli  sjy  r 
2  Boni  principies  sp  r  3  über  dll|ig[eus  dei  steht  adeo  sp  6  über  patiendura  mihi  steht 
vt  accipiam  iugra:  sj>  8  houorent  c  aus  lionoretur  danach  homines  sp  9  B[ona  PLrae- 
dicatio  sp  r        11  nach  bcjolcn  (1.)  stellt  licfle  sp         16  über  et  steht  Ep[istülam  sji 

')  t()ue  d.  i.  fii)ei§e  vgl.  Stellen  bei  Thiele  Nr.  69. 

N]  umb  feljner  Ijoc^ftcn  tnolt^t  mod^t  Ictjben.  Optimi  praedicatores  omnibus 
inservientes  in  omnibus  periculis,  ut  praedicatores  sunt,  iili  impugnantur  ab 
omnibus  illis.   ^ft  nic§t  iDunber  umB  bcn  bo^en  lourm^  ben  menfc^,  qui  tali 

ao  praedicatori  iuvideat.  ^a  nisi  essemus  Christian!,  §o  folbe  man  folc^e  leutl^C 
t)crftucf)en  tjn  bie  ^eE  netjn.  Sed  oportet  nos  scire  iilam  ingratitudinem,  bo 
mu^  id)  f preisen:  ®a§  ift  bie  Jrelt.  Si  non  vis  pati  et  esse  Christianu,s, 
feo  lauff  jur  tnelt  ^t)nau^.  Interim  doce  et  fac  bonum  et  fer  econtra 
ingratitudinem,  tucE  unb  ^a§.    Si  vis  gloriani  (juacrere  et  divicias,  §o  lt)t)rbt 

25  bljrS  feien  et  conquereris:  '^^  loolbe  h)olt^at  ^aben.  2Be§  ift  bie  ft^ult? 
£)ic  tüclt  ift  ni(^t  tuerbt,  bo§  fte  et)n  folc§  gutt  tnercE  be§  prebigerg  §olbe 
bcc^alen.  Hi  fructus  ftjnbt  jto  !oftlt(5,  ba§  ftc  bic  Irelt  Bccjalct.  ©ott  h3t)l 
fic  fclber  Bccjalcn.  Non  magis  vult  suis  praedicatoribus  dare  quam  victum 
et  amictum,    tuen  fie  bü^  bat)on  !^a6en,    sufficit.     Verum  praemium  huc  non 

30  pertinet.     ©§  ift  ju  foftlti^,   non   est  dignus,  ut  mundus  daret.     S)ic  hielt 

iiS  über  in  bis  ut  steht  fecjcn  Jtt)  tel)6  tcicn  in  peste  hello  sp  20  über  praedicatori 

steht  a  quo  hahent  uitam  eternam  sp  über  3a  bis  folbe  steht  a  quo  omnia  hona  suscipit 
non  fauet  illis  buccellam  panis  sp  Quid  autem  faciet  Chri.stiauus '?  ^t  6t  tc^bc  i)a%  nc^bt 
et  heneficium  reddat   Ulis  et  dicat  ba»  ift  bic  IDEÜ  sp  r  22  über  bie  bis  pati  steht  id)  hJ^l 

nic^n  ItcrdE  Bmb  goteä  tttjüen  t^un  sp  2ö  über  loolt^ol  steht  pro  opere  meo  sj>  26  über 
gutt  steht  tteW  sp         27  Hi  c  In  praedicatoris  sp 

')  iDurm  fgl.  oben  S.  334,  13;  zu  der  dort  angefügten  Stelle  ist  nodi  zu  fügen  Unsre 
Ausg.  Bd.  2, 102, 24;  S.  737, 11;  Bd.  6,  235,  38;  9, 137, 18;  16, 137,  32. 


522  5l5vcbifllcii  bc-i  SnTjicä  1531. 

R]  scriberein.  Cum  hoc  sit,  fcrct  er  ^it,  (luoinoilü  gute  opora  tljutt  folleit:  onmia 
b|oua  facitü  et  postcu  expecta  ncib,  f)a§  unb  boy  man  biv  tciiicii  fiiffcn  6twt§ 
günnc,  quia  muDdus  indignus,  ba§  fie  bic^  cvfennen  fol,  nee  digni,  ut 
ag'inoscant  in  te  unnm  beneficiuin,  ftnb  fc^Olt  geftrafft  unb  üertlenbt,  Sed  ut 
ftetfen  tiol  f)0§,  ncib  et  cog|itant,  qui  tibi  incomraodent,  unb  bienen  bcm  s 
liexfilu(f)ten,  ![)eHtjd^[en  ®|ott  ^Jlamntou  cum  celesti  jc.  Si  etiam  te  expellunt, 
occidunt  tarnen  non  ae[teruam  vitani,  tarnen  habes  tuos  fructus  et  ipse  iani 
sibi  3e!^enfel|ttg,  ja  100  ftfjabeu  getrau,  si  tibi  pihim.  Sic  disce  ut  loliLannes: 
Non  miruui.  Pet[rus  et  P^aulus :  laft  eucf;§  nid^t.  6s  foI  un§  fein  ut  p[anis 
qLuot[idianus  unb  burd)  ut  uuä)\  ba§  man  un§  Ijaffe  unb  ncibe  et  pro  i» 
optimis  3C.  quod  verbura  discimus.  Dat  exempluni  ipsuni  Cain,  qui  occidit 
i.3oi).3,iafratrem,  'qua  causa?'  'Eins  opera'  jc.  gt)  ein  ft^onc,  reblic^c  liriad^,  quod 
einen  morb  begljet,  quia  eins  frater  tft  from  unb  c6en  brumb,  hai  bto  fiofe 
tift  unb  if)ener  from,  biftu,  mundus,  ein  homicida  bonorum  hominum.  2ßelt= 
Ii(^  rcdjt  occidit  malos  propter  maliciam.  Sed  Inclt,  ba»  I[ic6e,  ()Ü6f(^C  !|tnb  is 
tft  ein  morberin  et  talis,  quod  ho[mines  occidat  ideo,  quod  b|ona  opera 
faciunt.  Sic  rustici  f)affen  suum  pastorem,  et  ideo,  quia  from.  S)a§  tft 
mein  spina.     Unfcr  §|err  ®|ott  toirb  ein   spinani  brau§  machen.    Mundus 

5  t)oI  über  ^aä        qui  c  i7i  quomodo  iy  9  nach  nic^t  steht  tounbctn  sj'  H  ''^<^'" 

discimus  steht  docemus  sp       Cain  sp  r        15  Mundus  sp  r 

'■)  Hierzu  vgl.  N  imten  Z.  29.  —  Zur  Erhlänitu)  s.  Nachträge. 

N]  loen  fie  btl  gibt,  §o  neret  fie  ben  Baud;.    Alia  a  deo  expectemus.    Ita  omnis 
servus   et  anciila    fidelis    aliud    i)raemium   expectare   debet.     ^d)  lüolbe  ntdjt   20 
bie  gancje  U)clt  mt)t  attem  guttc  ^0  tjubfif)  achten,  ut  unam  praedicaciouem 
facerem.     Alia   merce.s   expectanda.     Summa:    si  sentis    iugratitudinem  erga 
praedicatores,  tunc  scito,  g§  fte^c  red^t  um6  fie.    3}tc  iDcIt  ift  fd)on  geftrafft, 
quae   debet    intelligere   hune   thesaurum,   'ba^   fie    tuubc   barcju   bcu   prebiger 
furbern,   ^onber  diu  noctuque  cogitare,   quomodo   eos   perdant   et  suo   deo  25 
Mammoni  serviant.     5l^u  esto,   quod   tibi  rapiat  tuam  vitam,   permittis,   si 
auferat  vitam,   eternam  habebis,    Interim  innumera[bilia   mala  adversariorum 
videbis.    5(1^0  Iniffcn  ftc^  bie  Gijriften  jufl^tdcn,  Ne  mireutur,  ut  hie  Joannes 
dicit.    aBl)r  foUen§  geloic^  getoont  fet)n  al§  e^n  fio^  Ijau^  be»  rauc§».    Et 
maxime  propter  bonilatem.     Ponit  exemplum  Cayn  et  Abel.     SöarumB  loar   3ü 
l;m  grom?   propter  probitatem.     (?t)  eljne  fi^one   urfad^e,   Quod  malus   uon 
potest  ferre  bonum.    2Ber  lunba  gleuBcn,  quod  Mundus  sit  homicida  bonorum, 
Itcltltd^  rec^t  morbet  Buben.    Sie  toelt  fjaft  bie  frumen  barumB,  ha^i  fie  frum 

'20  nach  debet  steht  Quando  ita  praedicamus  sciamus  dei  opus  esse  non  a  mundo  posse 

pro  illo  satisfieri  sp  rh  23  nach  toett  steht  ain  sp  27  innumerai^bilia  c  in  niulta  sp 

28  hie  (Petrus   et)  20   6d§   c  in    albt  s/)  30  über   bonitatem   steht  probitatem  sp 

31  über   propter  bis   c^nc  steht   quia  opera  eius  erant  bona  et  illius  mala  sp  Quod  (tu) 

«4er  malus  steht  iuiustus  sp        32  über  bonum  steht  iustum  sj' 


9lr.  56  [11.  3uni].  523 

R|  fiiib  bic  Iieutc,  bic  bcä  2|cufel§  eigen  finb  unb  tf)iiu  alle  fdjaben  Gf)riften  et 
ideo,  (jiiod  froilt,  quoil  dei  verljnm  liabcut  et  bona  opera  ttjUn.  Et  Hunt 
niax[iuia  caterva,  et  paiici,  tjui  uon  sunt  iu  ista  parte.  Mnndiis  pcrseqiiitur 
non  nisi  probos  et  [Wüpter  probitatem.    Si  himc  non  diligo,  qui  mihi  bonum, 

5  Optimum  fa|cit,  quoniodo  istum,  qui  mihi  male  facit?  Ipse  Sat|an  ift  fciltb, 
morbct  bic  fromen,  in  istius  vestigiis  imb  fprungtcin'  g^et  fein  »ponsa, 
mundns  3C.  Ideo,  inquit  Ioh[anne.s,  gclncnft.  Si  aud|itis,  bOa  man  eutf; 
feinb,  cog|itate,  ha§  fo  fein  jol.  Si  non  audirem  hoc  in  mundo,  timere 
deberem,   baö  nid)t  U(i)t  iDCre.     Si  es  pius  praedicator,    tottb   an  bicC)  !^C^cn 

10  ncib,   {)a§,   q|uan(iuam  non  tl)ut  lin§  bicl  fcf;nbcn.     Qui  hoc  facit,  fol  mid^ 
l^offen,   nciben  mit  feinem  giioffcn  fd;abcn  et  meo  maxLimo  commodo:   si 
occidunt,   prius   se   occidunt.     lam    iam  videmus   ultioncm   nostram  an  ^I)n, 
quüd    diab|ohis    eos    obsed|erit,    cuius    propra    sunt.     'Seimus,    quod    ex  i.3oi).3,i4 
in  orte.'    'Nolite  mirari.'    Sed  vestrum  maguum  bonum  inspicite.    Seimus: 

1  vor  E^tiftcn  steht  bell  sj)  6  f^iruiigtcin]  jptüiigcn  P  7  gelocnft  c  in  gclooncIS  sp 
8  nach   feinb  sieht  ift  sp         fo  fein  fot   c  in   fot  fo  fein  sp  9  oben  am  Seitenrande  steht 

1.  Consol.ntur  pios  re  mirentur,  si  odio  pcrsequatur  eos  mundus,  quia  non  aliter  possit,  deinde 
ne  irritetur  vt  iterum  odiat  raunduin,  sed  potius  misereatur  jc.  quia  sunt  in  morte  K.  Econtra 
ipsi  sciant  se  habere  veram  fidem,  per  quam  translati  siut  e  morte  in  vitam,  quia  dil[igunt 
fratres.  2.  dicit  de  Ulis  qui  non  odiunt  sed  negligunt  charitatem.  Dicit  ergo  de  falsis  fratriljus 
et  veris  [darüber  steht  hoc  esty  q[uauquain  adluic  jc.  sj) 

')  fptungtcin  s.  v.  a.  'Spur';  vgl.  DWtb.  10,  2,  202  (unter  h.  ß),  ivo  kein  Bdcg  aus 
Luther. 

N]  15  f^nbt.  2)a§  ift  et)n  fein  Ircutle^n  S  bo  folb§  ber  tcufffel  'bü)  toonen.  Sed 
oportet  nos  ita  agnoscere  muudum,  bQ§  h)l)i;  lotffen  um6  gutte  ircvcJ,  fl'UmB= 
!e^t  Jtu  letjben.  Totus  mundus,  oninis  cohors  iioc  facit,  qui  occidunt  et 
persequitur  iustos  pro  iusticia,  tuen  lüoHen  bie  liBen,  si  optimos  homines, 
praedicatores  non  vohmt  diligere,  quomodo   voluut   inimicos  ferre?    jDo»  ift 

20  bcd  teuffela  fnfftappen  unb  feljne  braubt  folget  l)m  noc^.  Ergo  si  persequeris, 
^0  fpric^:  ©JO  fol»  fet)n.  Si  non  patcrer,  tuuc  timendum  me  non  recte 
credere,  docere.  Nam  si  sincerus  fueris,  §o  hJ^tbt  ber  5leuff[el  bid^  fe^en 
unb  »)nnen  lücrben  unb  aE§  nn  hiä)  ^ecjen.  ?t6ev  baS  bortel)!  foüen  h)l)r 
t)a"6en,  ba§  fte  be§  tcuffel»  fet)n,  ei)cr  fte  uny  umSvcngen,  foüen  fie  fic^  fclöcr 

25  morbcn.    "Sätjx  toiffen,  bas  toljr  au%  bem  tobe'  k.  'ben  'mt)x  ItBen  btci.sofi.s.n 

J5  nach  iDoncn  steht  got  hjljrbt  cljn  mol  etjn  fctot  braug  machen  sj)  rh  16  toiffen  c  in 
lernen  sp  nach  merct  stellt  ünb  sp  17  aber  oranis  steht  niagiius  sj)  über  occidunt  sieht 
lati-ones  sp  20  über  Sraubt  steht  bie  Wctt  sp  nach  noc^  steht  in  occidendis  iustis  Christo 
Stephano  Paulo  sp  23  unten  am  Seitenrande  steht  @§  fot  mic^  nimanbt  ml)t  fernem  Bottc^l 
■Raffen  ac  si  ego  aliura  uelim  transfodere  unb  ftei)  nit)(i^  »or  butc^  bcn  te^b  efjet  ic^  1}i)tt  nxit)äjtt  sp 

')  ct)n  fein  fteutle^n  rgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  14,  1&>,  r;.S'  n)a§  6ain  fut  ein  fret)tet  fet) 
gctuefi;  16,321,25  65  bu  fteunblid)e,  l^olbfetige  äßeit,  bu  feine?  Ätcutlin;  Pouchs  Slg.3\  77 
Vide,  qualis  ßrcutlin  jorn;  vgl  auch  Bd.  33,  6S5  zu  517,  37. 


524  SPtcbigtcn  bcä  3at)tc8  1531. 

Hl  bn  ift  nihil  ciiiii  ipsis,  sed  econtra,  quia,  (jui  odit.  No.s  lialjeimi.s  lioi',  (iiiuil 
sc'iiiuis,  (jiiod  in  morte  et  niancnt  in  ea,  Nos  in  vita  et  niaucniiis.  Magnnni 
nu:  Si  scio  lue  iu  vita,  fol  leibcu,  qnod  me  qnis  ncibet  Ullb  I)afJ3,  qui  in 
morte  est,  jiotest  quidem  neiben,  fc^cnbcn,  quod  sim  öerfurcr,  aber  gl^cn  Diel 
iu  ollam  talia  verba.  Si  anfertis  domum,  ltia§  ift  l){)m  benil?  ccrte  non  s 
coelnra.  Si  corpus,  fo  ttttnpt  cr  einen  alten  mabenjad  Ijin  tocg.  Sed  I)at 
fein  mut  an  mir  f ulct  ^  ic.  Non,  sed  ego,  quia  sum  ex  morte  iu  vitam,  ipse 
in  morte  manet  ftecEen,  fan  mir  ba§  nic^t  n{)emen,  quod  ego  sum  in  vita. 
Cum  ergo  vult  Ciiristianum  poc^en,  ücrjagcn  et  auferre  ei  suum,  ja  ein 
fc[;cbi(I)ten  grinb  genomcn  et  tu  amisisti  totum  coelum,  Iei6  unb  lebm  et  lo 
omnia.  Mag[na  res,  quaudo  quis  aufert  1  obulum  et  amittit  30  tlUincn 
golt§:  Jt)ic  !an§  greulicher  gerod^cn  Ircrben?  Christiano  uou  fit  f traben,  sed 
econtra:  bcnn  fie  f ölten  f)unbcrttaiifcnt  fcltig,  nou  solum  iu  hac  vita,  sed  in 
fut[ura.  Per  quid  scimus?  ba  bet),  quod  dil|ig[imus  f[ratres.  Fides  ex  morte 
in  vitam  '^ilfft,  ut  uostra  praedicatio.  Per  hoc  videtur  recta  fides,  quaudo  is 
neminem  odit,  etiam  beue  vult  iniiuico  jc.  is  tali  amore  ascendit  et  se  ipsum 
certum  facit  suam  fidem  recf)tfc^[affen  et  quod  ex  morte.    Non  quod  ch|a[ritas. 


y  Sumus  in  vita  supra  c.  3.  iu  piiucipio  Sumus  61ii  dei  sp  r  14  quia  diligiinus 

fiatres  sp  r 

>)  \)a\.  fein  mut  an  mir  tulct  (unten  Z.  24125)  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  17,  326,  24. 

N]  bniber.'     Qui    mlramiui,    quod    nos    perseqiiuutur,   fct)Ct   ha§    Urtet;L      Nos 
scimus   iara    ex   morte   in    vita,    bo    fl)nbt    fie    nic^t,    sed    sunt   in   morte   et 
homicidae.    2Bl)r  ft)nbt  t)m  tc^öen  unb  Blet)6cn  brumö.    Magna  res  est,  si  ego   20 
vivus  a  mortno  persequar.    (Sr  lt3l)rbt  nUjr  bcn   tobt   nid^t   ufflcgen.     @r  !an 
ml)r  nic^t  nehmen  ben  bie  \vnti)  unb  nl)amen  guttcr  unb  leben,  ^0  nt)mpt  er 
eljnen  maben  facE  toegf  et  proficior  ad  vitam  etemam  unb  Ijab  bie  frcubc, 
t|Uod    ex    morte   ad   vitam.     Ipsi  autem  maneut   in   morte.     ^^a   er  f)nt  fel)n 
mutleljn  ft)ol  ge!ulet.     ®h)  I)oft  ben  6f)riften  c\)n  fi^efitfd^ten  Icljp  genommen  25 
unb  ()aft  vitam  eternam  öcrloren   et  es   in  morte,  tamquam   si  quis  propter 
obulum  tocius  numdi  thesaurum  amitteret.    6l)  toie  fetjn  Vt  ^^^  ausgerichtet, 
^sd^    i)ahc   ben   getoinft,    fie  ben  fdjaben.     Nos  miuistrare  debemus  illorum 
pernicie,  quam  ferre  debent  hie  et  in  futuro.     S)a§  meinet  er,    ba§  h)l)r  aufe 
bcm  tobe  l)n§  leben.    2Bor  bei)  tniffen  tt3l)r§?     Ex  dileccione,  in  illa  videmus   30 
fidcm  adcsse.     Nam  qui  dilcccionem  habet  erga  omnes    homines,    bo   belDCift 
er,  \>a^  fetin  glaube  red^tfi^affcn  fet),  et  est  certus.    £)ie  Übe  brengt  l)n  nit^t 


22  bcn  bie  Wut^  unb   n^amen   [so!  die  Stelle  scheint  verderbt]  23  über  proficior 

steht  eo  cicius  sp  26  über  vitam  eternam  steht  celum  et  omnia  dei  sp  27  über  inuiidi 
steht  100000  ft  perderet  sp  29  er  c  in  Joanne?  sp  30  nach  leben  steht  tummen  {eljn  sp 
32  über  jcl)  bis  certus  steht  scilicet  quod  ex  morte  ad  uitam  perueuit  6^) 


mx.  57  [18.  3uniJ.  525 

R]  sed  iam  sumns  erauS.  Scinuis  aiitem,  quod  (lil|iginins  fratres,  non  uilfcv 
tf)un,  sed  6l)viftu§  tfiun  l)tlfft,  qnod  ex  niorte  k.  ift  eins  doniim.  2;arnnd) 
q,[]it  mein  opus  an,  .scilieet  eliaLritas  non  soluni  in  corde,  sed  ut  ore,  mann, 
consilio  adinvem    fratrem.      Ista  opera   jcugen  et  certos  faciunt,    quod   ex 

5  morte  JC  unb  fein  tiefest.  Non  dicit,  qnod  ex  niorte  veniennis,  sed  iam 
flef(fje()en:  mors  cvlüiurgt  et  vita  donata.  In  mundo  niogcn  loiv  leiben,  tonä 
h)ir  leBcn,  vita  ift  unfer.  6§  i\at  tnic^  umbfongen,  e»  ift  no(^  xm\i>  ein 
liorulam  ]U  tf)lin\  cum  vcnit  ex[trcmns2,  apparcbit  jc.  Iam  eonclndit.  S^a§ 
finb  eitel  fd^recf[lid}c  giroffc  bonerfdjlcg,  qnod  ii,  qui  Ijnffcn,   finb  eitel  tob= 

10  fd^leger  unb  tnovber. 

')  e§  ift  noä)  iiiiib  ein  horulam  jii  tl)un  ryl.  Unsre  Ausg.  Bd.  38,  772  zu  S.  55,  20  ff. 
-)  erg.  dies. 

N]  au^  bcm  tobe,  sed  est  signnm  illins  fidei,  per  quam  efficitur.  Cliaritas 
qnidem  est  donnm  dei,  sed  nostrum  opus,  nt  sciamns  fidem  adesse.  Sßeu 
bie  li6e  bo  ift,  feo  gcljcn  bie  manu,  pede,  corde.  Erga  alios  est.  S)ie  ift  eljn 
3et)d^cn,  ba-S  \o\]x  anß  bem  tobt  fummen  fe^n,  non  dicit:  'm\)x  toerbcn  ou^ 

»5  bem  tobe  fummen,  |uuber:  fet)n  fcf;on  ^irau§  fummen.    Sumus  salvi.    £a§ 

n'^ue    Ijaffen,    lct)bcn:    parva   est   hora   illins,    tamen  vivimus.     'äöer   fe^n  i.'3oii.3,i5 
Brubev  ^a^[et.'    Epilogus  est  et  fulmen  contra  omnes,  qui  odinnt  homines. 
S)a§  ft)nbt  morber  unb  Bo^elric^tcr  unb  foüen  gote§  gcorn  getoarttcn. 

11  efficitur  c  in   liberatus  est  sp  12  über   sciamus  steht   ex  niorte  ad   uitam  por- 

uenire  sp  H  nach   tobt  sieht   jum  tc6cn  sp  IS   Hoc  ponit  niercedem  perse<|iiciiciuni, 

scilicet  esse  morte  et  sunt  homicide  «/)  r 

57.  18.  Simi  1531. 

^rcbigt  am  5n)citcn  Sonntag  nac^  SrtnttatiS. 

R]  Dominica  2.     De  divite  et  Laz[aro.  sjut.  le,  laff. 

20  Hoc    est    E[nangelium,    quod    non    praedicat    de   fide,    sed    ein   bretö 

6uangeliutlt ,  nempe  teiTct  impios,   qui   non  exter[ua  opera  erga  indig|entes, 

19  Luc.  16.  r       oben  am  Seitenrande  steht  Lazarus  est  Ecclesia,  Diues  papa  et  sui  Canes 
praedicatores  qui  lingunt  Ecclesiae  vulnera  P^hilippus  M[elanchthon '  sp         20  quod  über  imn 
')   Vgl.  Corp.  Ref.  Bd.  14,  302. 

N]  DOMI[NICA  II  POST  TRINITATIS. 

'Homo   quidam   erat   dives,   qui   induebatur  purpura.'  s.'ut.i6,i9 

S)i§  ift  ©uangelion  non  fidem  praedicans.    @§  ift  e^n  bveh)  Guangelion, 
25  scilicet    incredulis,    non    benefacientibus    pauperibus.      Satis    superque    hoc 

22123  ro         23  LVCE  XVI  ro  r         24  nach  ift  steht  el)n  sp         25  über  benefacien- 
tibus pauperibus  steht  negligentibus  pauperes  sp 


526  $tebigten  bei  2fnt)re§  1531. 

R)  Saepe  aufl|istis  fidem  tantum  salvare  et  quod  opera  sequi  deb|eant  fiJera,  ut 
ij  prebigt  l)f)in  ft^ittiang  tlieifien,  ut  gegen  Christo  et  pro|ximo  fol  Ratten. 
Et  exemplum  clivitis  est:  incred[uli  imb  Ie6en  sie,  quasi  umB  l]f)l'cnt  tDiI[len 
Quff  erben  et  quasi  deus  eis  dedisset  bona,  fc^arren  unb  !|ro|en  jto  fid^  et 
vivunt,  quasi  hie  aeternuiu.  Et  certe  fit  iam  a  rusticis,  civib[us,  nobilibus.  s 
Ibi  iudiieium  et  minae  ft^cn  ha  illis,  qui  voluut  resip|iscere.  Econtra  aliis 
divitibus  ad  iud[icium  durius.  Is  nol|uit  credere,  sed  vixit  int  fau§,  donec 
expertus.     Sic  hodie  dicitur  veritas:    nemo  JC.  oportet  faciamus  ut  Laz[arus. 

siut.  16, 29'M[oseu   et   prop[hetas',  oportet  dicamus  et  exhor[temur:    tnci"   ficf)  lt)il 

bvan  !eren,  habet  ein  crnftlid)  ejem))el  hie  jc.  i« 

sut.  16, 19  Audi   verba:  'Erat   dives.'     6r    fol   gegleuBt   l^aBen,    quod   iüol   unb 

X\tä)t  bxan  t^ue,  et  forte  pro  se  legem  hab[ebat  Mosi,  ut  ludaei  rein  feien 
mit  effen,  tirinden  unb  üeibung,  quia  de  impuris  anima]ib[us  jc.  et  quod 
nullam  maculam  in  veste.  Ergo  incessit  ut  ein  fc^oner  fre§^etlig  nnb  fleiber= 
'^cilig^,  sed  quod  M|oses  dicit:  nc  claudas  manum  Ijm  lanbe  unb  fuf^e  fein  '^ 
I)inbcrni»,  hoc  noluit  scire  unb  bienet  n[n|erm  ]^[efi-  @[ott  mit  luol  effen  unb 
j(f)onen  fletbetn.    Hoc  nou  fuisset  ein  fonbcrIi(|  giroffe  funbe.     Deus  non 


1  nach  ut  steht  bie  sji  5  nach  aeteruum  stellt  mansuri  sp  15  nach  claudas 

stellt  egeno  sp      nach  ^m  steht  beinern  s/) 

')  ftcsl)eiltg  unb  fteibct'^eing  (unten  Z.  29)  eigne  Bildung  Lutlters,  nicht  bei  Diets 
wtd  im  DWtb.  Vgl  Unsre  Ausg.  Bd.  T,  S02, 17  fpei|()cljügen,  flc^ber^cljligcn,  3eitf)el)ligen, 
ftet^eVjligcn. 

N]  tempore  de  fide  et  articulo  iustificatiouis  audistis.  Nunc  eciam  de  operibus. 
Nam  utrumque  necessarium  scire,  quid  coram  deo  et  homiuibus  agamus. 
Exemplum  huius  divitis  est  bc'^n,  bie  bo  ni($t  gleufien  et  putant  sibi  vivere.  20 
Sie  bo  benöen:  frife  gar,  f chatten,  Ivac^cn,  tanquam  suus  venter  solus  esset. 
Praecipue  experti  sumus  hoc  tempore  famis  Don  ben  Bo^eluii^tevn.  Terror 
est  impiis  et  piis  est  erudicio.  Nam  iJle  bene  novit  Mosen  et  tarnen  non 
credidit,  6i^  et»  etfarn  ^ai.  Ita  hodie  mundus  non  credit,  5i§  cr§  crfare. 
Nos  iterim  simus  Lazari.    Idee  habemus  hie  fortissimum  exemplum.  25 

siif.  iG,i9  'Erat  homo  dives'  jc.    S)er  fd^altf,   bQ§  er  ge!Iel)bet  Itior,  putabat 

secundum  legem  se  facere.    S)ie  bo  folben  fcf)ein'6arlic^  gefle^bet  fe^n,  nihil 
immundi  vesci,  et  cogitabat:  3[t§  bo  QU^geri(^t,   ego  sum  dives,  faciam  ita. 
Ita  est  et)n  fcf;6ner  fre^l^eljlige  unb  flcljbe^e^ltge.    Interim  hoc  Mandatum  de 
5.  OTo|ci5,  iff.  paiiperibus  Deute.  15.  negligit,  studet  Interim  vestibus  3C.    Unb  jtoar  e§  toer  30 
nidjt  §0  gro^  am  effen  unb  trinken.    Quilibet  edat  et  vestiatur,  h)ie  er 


19  vor  scire  steht  est  sp  21  nach  fti§  steht  bu§  sp        23  Nam  (Mo)         24  erccli(di)t 

26  vor  gcHeljbct  steht  tooll  sj)  nach  h)ar  steht  »nb  Wol  a§  sp          2S  nach  bo  steht  nit)t  sp 

Vesci   et    uestiri   bene    licet  pro    arljitrio    tantum    non    negligatur    deus    et   proxinius  rn  r 

30  über  JC.  sieht  et  cibis  sp  3ll52T,  IS  Quilibet  bis  banäcft  unt  ro 


9?t.  57  [18.  3uni].  527 

R]  curat:  qui  non  habet  piir|puram,  imliiat  g|rocn  xoät.  Si  non  fetltel  JC.  Nostra 
l)racdicatio  est,  quod  salus  non  debet  gegivunbct  fein  auff  fpei§  unb  üeibev. 

Sed  vide,  ut  g[ratia.s  a[ga.s  deo,  si  jc.  Kic  illi  non  nocuisset  vestitus  jc.  si 
in  deum  credidisset  et  Laz[arum   non   deseruisset.     Sed  qiiia  sie  ornatus  et 

5  bene  edere  potest,  putat  se  Sjanctum  et  tarnen  deserit  pi-ox|inium,  de  quo 
praejccptuiu:  dil|ig[as  prox|irauni  sicut.  ^a§  Bvid^t  l)^m  bett  fjüU.'^  Si  mit= 
geteilt  luiic  piuiperi  3c.  sed  quia  non  facit,  inu§  l)^m  ni(f)t»  gut  fein  unb 
bl|ei6en,  auä)  ia^  effcn  unb  tjvincEcn  non  l)onum,  (juia  contcmnit  dei  prae- 
cep[tum:  'diiige  proximuiu  tuum'  ac.  bev  l^crr  6^riftu§  fc^ilbt   \)^n  gar  Ijnvt.  "«niti).  22  39 

10  Est  ein  Bo§  @uongeUum,  quod  non  lib[enter  auditur.  1.  fuit  pauper, 
2.  infirmus,  3.  ante  fores  JC.  4.  non  cnpivit  de  mensa,  sed  de  niicis,  quod 
illum,  ber  fo  gering  ju  fpeifcn  mit  ben  2eEer'6rDb^,  quae  dantur  canibus. 
Sic  est  ein  öerftodtcr,  tjiirter  nicnfd),  ut  non  dederit  pauperi  k.  bie  I)uube 
{)etten§  gerne  t^un,  veniebant  et  lingebant  jc.  si  habuissent  panem.    Illi  suis 

u  Unguis  praedicant  diviti :  bh)  jc^elui,  Bofiloicfjt  istuiu  debe[res  pascere,  nos 
osteudimus  tibi,  quod  debe[res  ei  futter,  quod  nos  non  possumus  praestare. 
Ideo  ift§  ^od^  gefdjiricBen.    Sat,  si  fuisset  arm:   ormut  tvei)  t^ut^,  gravius, 


r  vor  mu§  steht  fo  sp  9ut(§)  11  nach  3.  steht  desertus  !C.  sji  vor  mensa  steht 
(liuitis  sj)        nach   mensa  steht  saturari  sp         quod  (dominus)  IT  si  bis  Kti)  t^ul  unt 

')  ®a§  6rid)t  tjijm  ben  t)aU  auch  smtst  bei  Luther,  r.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  10,  v>S,  9; 
i-gj.  n  Wtb.  4,  2,  246.  -)  teEctttob  vgl.  oben  S.  185,  3.  ')  armut  ftic^  tljiit  vgl.  Thiele 
Nr.  123;  Unsre  Ausg.  Bd.  12, 136,  24125. 

N]  tüol,  attel)ne  fef)e  ha^  h\v  got  baruter  banäeft.  Nihil  nocuisset  huic  cibus 
et  vestitus,  si  in  deum  credidisset  et  proximo  inserviisset.    Sed  quia  salteni 

20  huic  cibo  et  vestibus  inser\nit  et  putat  se  sanctum,  deum  non  curat,  proxi- 
mum  negligit,  brumB  mu^  l)ljm  ni(^t§  3I0  gut  !ummen,  eciam  cibus  et 
vestis  eum  damuat.  @r  mac^tS  aljto  grob.  (Jr  fd}ilbt  Ijn  fe^er  l^art,  Gfjriftu». 
1.  Dicit  Lazarum  pauperem,  2.  Iranif  ÖoUer  fc^loer,  3.  Ante  ostium  iacuit. 
4.  tantum    micas  poposcit.    @r  Bcgcret  nit^t  jlü  tift^  äuficjen.     Ser  arme 

25  !rang!e  mon  bor  ber  f^ur,  ber  leljc^tlid^  ätu  fpe^fen  loar,  ille  uegligitur.  S)o 
ml)t  man  bljc  ^unbe  ^att  gefpel)§et,  hoc  illi  non  dat.  Interim  Canes  illius 
libeuter  illum  saturassent,  lingunt  tarnen  pro  sua  natura  q.  d.  ad  dominum 
suum:  h)t)r  njet)^en  bljr,  ba§  bh)  Ijn  jolft  ^elffen.  Satis  fuisset  eum  pauperem 
fuisse.    S)a§  ift  fc^tocr  gnug.    Accedunt  ulcera,  ba§  er  mä)  laBfal  unb  Bette, 

30  tarnen  nihil  magis  expetit  quam  micas,  quae  forte  decidunt  de  mensa.    2)a§ 


19   in  deum  über  (deus)  20  Neglectoribus  dei  et  hominiim  omnia  sunt  inipia  et 

imunda  vor  22  6^riftu§  vor  \ti)tx  yesteUt  sp  23  über  1.  steht  Primo  sp         24  über 

micas  bis  fiegetct  steht  bie  er  ^mc  onc  fc^oben  ^ctte  lunncn  geicn  sp  25  nach  man  steht 

te^t  sp        vor   ille  steht  tarnen  sp         Exaggeracio  peccati   diuitis  ro  r  27  illura  (ling) 

29  ift  c  in  »er  sp      nach  6ettc  steht  ijal  geborfft  sp 


528  <prcbtgten  be§  Sn'^tcS  1531. 

R]  quod  pleuns  ulcerib[us,  et  non  solura  bovffte  einer  futterung,  sed  lecto  et 
custodia.  Ipse  libenter  tulis.sot  ista  priora,  si  modo  ei  contingere  p|otui.sset, 
quod  canib[us,  uempe  micae:  liaec  etiaiu  non  contigerunt.  Et  non  in  deserto, 
sed  ante  fores.  Ideo  ein  jd^icnblicf)  t)artc  funbe  contra  praecep[tum:  'diliges 
proxinuim.'  Ibi  est  liomicida  per  hoc,  quod  uou  micas  ministrat  imb  left  5 
l)l)n  Ijiinger  ftcrBen  ante  fores.  Canes  libenter  iuvisseut.  Is  ubit  feinem 
foftlic^en  guten  leben  fit  morber.  Quod  is  enim  moritur,  est  eius  culpa:  si 
dedisset  esura  jc.  Ideo  quando  deserit  deus  hominera,  tf|Ut  er  gar  !ein  gut 
iDiatii).  c,3  jucv^^   vel  si  facit,    sinit   dextra  ut  Matth.  6.  quaerit   centuplum    quam  dat. 

Est  conclusum:  Non  est  Ijeberman  dignus,  ut  b|ona  o|pera  faciant.  Cum  lo 
ergo  est  tarn  öerftocEt,  Begcngnet  tjfixn  ba3  urteil  iterum.  In  inferis  non 
pctit  um6  ein  t|runc!  lt)ein§,  ntalöafiry,  toafferS,  sed  tautum  uni6  ein  tropfiletn, 
i)art  mit  r)artem  ^  üergolten.  Si  tu  non  das  micam,  baran  bu  nichts  berliereft, 
fo  tan  bir  ßajiaruä  nit^t  ein  Sropfilein,  toie  lüol  ^t)m  nichts  bran  gelegen. 
Sßer  [lä)  bran  ftoffcn  loil,  faciat  vel  er  erfar§,  ut  quaerat  ein  tropflein  ^'^ 
Joaffery  i.  e.  troft  a  miserrimo,  queui  pedib|us  couculcaverat.  Sic  ulcerib[us 
geplagt  et  miseria  et  impietate  sui  fratris,  qui  debiebat  iuvare.    Sic  ibi  f^ut 


3  contingerunt        5  über  est  ste?U  diues  sp         7  nach  fit  sieht  ein  sp         819  hominem 
bis  Wxi  unt  9  nach  ceutuplum  steht  magis  sp        Mattt.  6.  sp  r  14  nach  Stopf|lein 

steht  njaffcrö  geicn  sp  16  WaflerS  bis  pcdib^us  unt  17  über   fratiis  steht  dhiitis  sp 

iiarh  deb|ebat  steht  eum  sp 

')  ()att  mit  IjQttem  (unten  Z.  25  ^oxbt  lDt)bct  ^atbtj  vgl  Wander  2, 365  Nr.  7  ^avt 
gegen  (tuiber)  i)axt;  vgl.  Thiele  Nr.  472. 

N]  gefc^id^t  nii^t  t)n  e^ner  anbern  ftabt,  sed  ante  domum  illius.  Ita  vides  eum 
negiexisse  Charitatem  proximi,  Unb  tobtet  ben  armen  nt'^an,  quem  canes 
iuvabant.  Do  ft^et,  \)a§  bt^er  ^ubfc^e  man  h)t)rbt  et)n  morber:  nam  si  20 
saturasset  eum,  non  mortuus  esset.  Nam  quem  deus  negligit  et  deserit, 
eciam  si  sint  optima  opera,  tarnen  sunt  inauia,  Eciam  si  dextra  dederit, 
sinistra  accipere  vult.  Summa:  6§  ift  uid^t  elju  t)ber  man  lüert  gutte  Inertf 
3ID  t^un.  Econtra  ille  iu  Inferno  eciam  patitur.  6r  barff  ni(^t  molöafier 
nod^  el)n  trund  tüoffer,  sed  guttam  petere.  §arbt  tt)l)ber  l^arbt.  Sarfftu  25 
nii^t  e^n  Br6|le^n  gefien,  barff  tu  nid^t  eljn  tropffen  toaffer  6e!ummen  nequc 
tute  orare.  Ita  quilibet  cogitet  utrorum  exemplo.  311^0  tüt^rbt  ber  tDOl 
tüiberumfi  geplagct.    5Jtan  ttjut  icjt  efien  ouc^  al|o,   noc^  Keffer  alfeo.    Nam 


18  über  sed  bis  illius  steht  gunbcr  »ov    jcljner   t^ur  ro  20  5u'6fc§c(v)        Occidit 

Lazarum  diues  ro  r  21  nach  esset  steht  Lazarus  sp  Nam  bis  deserit  c  in  Sltßo  gc^^ctä 
Wen  gok  öoileflet  ber  Ion  nid^tä  9ut§  t^un  sp  2ll22  Quos  deus  odit  reprobi  sunt  ad  omiio 
opus  bünuni  ro  r  23124  Summa  bis  t^lin  unt  ro  25  nach  twoffet  steht  6l)tlcn  ro  nach 
petere  steht  andet  26  nach  brofeteljn  steht  6vot  sp        barfftu  c  in  go  iolftu  sp  28  vor 

noäj  steht  6nb  sp       ol^O  ('^J  dmch^lr  sp 


9lr.  57  [18.  3imi].  529 

K]  man.  In  fame  vidimus  nisticorum  impictatem  et  nobiliiim.  Uli  cog|itant 
fnmicntimi  crevisse,  ut  ipsi  gclt  trtegcn  imb  Icut  Ijungcr  ftcrteii.  Olim 
dieebant  de  spiritibus  erroueis.  lam  in  rusticis  k.  lam  luibcmiis  pur- 
.seeiit[ionem  externaru,    certe   nisi  deus,    cum  {jcngen,    topffcu  K.     Supcr|iorc 

:.  aniio  tjett  man  un§  gcvnc  fxcffen.  Oravimus  deum.  lam  intus  persecutionem 
])atitur  dominus  prineeps,  externe  liabet  crucem  et  nos  cum  eo.  Nos  si 
qnei'iniui'  apud  uobil|es,  conculcamur,  man  ntad)t  Cttel  fuftuc^er '  K.  Extcrni 
liostes  libenter  Euangelium  bcmpfftcu  mit  fdjlücrb,  gladio.  Nostri  volunt 
uobis  ca[)Ut   abrumpere   ut   Iohan[ni.     Sl    illic   non    gladio,    tarnen    hie    mit 

10  t)un9cv,  jamcr,  not.  Ideo  bcfdjidcn  uu»  ut  Laz|arum  unb  gcöen  bic  fei  in 
sinum  f)iü.,  ut  nou  acquirat  aquae  ttopiftein.  Et  Laz[arus  k.  tvix  lonncnS 
nid)t  anbcvy  mac[)en,  quam  est,  non  tjoven.  Si  contra  hoc  praedicanuis, 
dieunt  Nos  cos  trogen  unb  t^un  ha§  ^oibbcrfpiel,  Et  d|icuut,  man  lool|lc  fic^ 
Iviibbcr  fie  fe^cn,  ^erfjcf)cn.     S)a§  tft  ber  bandt,  quem   aequisivimus,  quod 

15  pracdicavimus  contra  discordiam  seditionis.  lam  dicimur,  quod  simus  domini 
et  velimus  vos  pedibus  conculcare,  jo  fol§  fein,  Sed  ha^  tft  nil^t  bie  meinung. 

2  nach  crevisse  steht   ideo  S2>  5  über  anno  steht  30.  sj)  S  nach  libentor  sieht 

vcllcnt  sp  gladio  c  in   persecutione  sj>  9  gladio  mit  S   bempfften  dureh  Strich  verh 

11)  mcinung  mit  pedibus  durch  Strich  vcrb 

')  fuftu^cr  sonst  fu^tiobct  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  33,  679  zu  228,  3SI39. 

N]  tanta  est  impietas,  ut  aliqui  praefecti  cum  rusticis  confederati  '^a'Ben  hcid, 
ut  fere  possimus  dicere:  Diabolus  olim  in  tüt)n(Jdn,  nunc  in  rusticis  et 
nostris  vexat  nos.    Externi  hostes  nos  hactenus  vexarunt.    fetten  un§  gerne 

20  gefreffen  3C.  tarnen  pacem  servare  debeut.  51'^ue  lot)rbt  meljn  ^err  Verfolget. 
(^§  bvuden  ijn  feljnc  el)gnc  lelutljc  unb  bic  armen  Pfaffen  tretten  fie  ml)t 
fuffen,  n^mpt  baä  6rotl)  aii^  bem  manlle,  fcfjelben  unä  uff§  ergeft.  Adversarü 
igne  et  gladio,  |)te  m^t  junger,  iammer  unb  not^.    S)rum6  muffen  toljr  un§ 

fd^iden.  Habebimus  nostra  praemia.  Uli  impii  divites  venient  ad  inferos, 
25  ad  galgen.  2ößl)r  !unnen§  nic^t  anberB  mad)en,  si  illos  admonemus,  f5o 
mel)nen  fie,  tt)l)r  Inollen  fie  trocjcn.  Zvoc^t  fie  ber  teuffei.'  ®o§  tft  ber 
band,  bcn  tul)r  entpffangen,  qui  nos  Papam  Germaniae'-^  et  dominos  suos 
calumniantur.  @ö  ift  nirf}t,  ba§  fie  \>a§  ernftlit^  lüiber  un§  rebten.  Sed  hoc 
est  Studium  illorum,  ut  eo  perveniat,  ut  haec,  quae  ipsis  placerent,  loque- 
30  rentur,  si  nou  fit,  fame  nos  impuguaut.     Haec  ingratitudo  superat  Thyran- 

17  bo§  c  in  äctretibc  ^ctffen  fteVigcni  sp  18  Satlian  in  impiis  rusticis  iam  vlvit  et 

enangelion  uoxat  ro  r  22  un§  (itt^t)  23  über  §ie  st-eht  Nostrates  24  nach  Habe- 

bimus steht  vtrique  sp  rh  26  über  meinen  (iD^r)  steht  fdöutbigen   bni  sp         über  toi)«  bis 

ttocjcn  steht  mb  l)t  bcucjfc^cr  ^et  loerben  np       Segnet  ro  r         29  über  Studium  steht  intencio  sp 
über  (juac  steht   praedicatores  sp 

')  STtocjE  fie  ber  teuffet  vgl.  Unsre  Ausg.  lid.  33,  677  zu  S.  111, 34.        ^)  Lutlier  berichtet 
also  selbst,  daß  man  ihn  'Deutschlands  Papst'  gcsctwUen  habe.     Weiteres  s.  Nachtr. 
Sutfjerä  SäJerte.  XXXIV  34 


530  ^pHbigten  be§  ^af)xe%  1531. 

R]  Sed  est  faavutnB  3)0  t^Ult,  ut  praedicaretur  eis,  qiiod  vellent  ipsi  audire  ober 
gciiomcn  bie  guter,  Et  tro|:  siciit  facimus,  fpritf),  haö  gut  fei),  Iro  n^t,  fo 
t)ungcr§  geftorbcn  jc.  Sicut  ipsi  gladio  non  gecnbet  ic.  ut  ikiu  abstulerint 
q[uieqiiid  K.  Sic  etiam  isti  non  jc.  videb[uut,  loen  fte  ba§  l^eHifd},  orabo, 
ut  veuiat  semcl  iudicium,  haB  rusticis  et  nobilil)[us  311  tjO(i)  JC.  lam  con-  5 
veniunt,  ut  principcs  ftcurcn.  Sed  dicam  ein  fegen  bruBer.^  Nos  volumus 
pati,  ut  coneulcent  nos  pedibus,  donec  audiant:  3)u  in  bie  ^tl  et  careto  ein 
tropfilein  tnofferS  vos.  Sic  P|au[lus  dicit,  er  |ab  muffen  leiben  persecutioncs 
externe  et  interne.  Externe  sensitnus  et  praesertim  priuceps  noster.  ^lUliüenbig: 
qui  deb|ebant  esse  eius  columnae,  '[)engen  bte  ^Jofen  onberflOO^  Unb  t^un  i" 
^^m  erger,  loir  tnuffen§  mit  ^"^m  tragen,  bte  finb  bie  rechten  'garten  fopffe, 
non  inspiciunt  Lazarum  miserum,  ulcerosum,  qui  tantura  cupit  ventrera  jc. 
Et  canes  jc.  In  aliis  priucipatib[us  ftellen  ftd^  freunbU(^cr  gegen  Sajaro 
quam  nostri,     Hactenus  est  nostra  praedicatio. 

Dicenduni,    quid  Sinus  Ab|ra[hae,   tjcl  unb  qual.     Sed  non  necesse  ut   is 
quisque   aufftecC^e.^    6^riftu§   l^at§   mit   buniiel   Iniort   gerebt.     Nostra   res 
consistit    in   fide.     Si   crediderimus   et   patimur  propter  eum,    quod   in    fine 
nostro  gefielt  bie  angeli,  qui  füllen  un§  tragen  in  feine  fc§o§,  ut  hie  dicit 
textus.     Ibi  Christus  indicavit  officium  angelorum,   ha§  fie  f ölten   furen  unb 

5  über  ^o(^  steht  fc^toer  sp        (Kgo)  lam  7  donec  über  (vbi)  Sl9  P|au[lus  bis 

Externe  unt  10  nach  anbctfloo  steht  ^itt  sp  13  nach  fteUcn  steht  fie  sp  15  Sinus 

Abraliae  sp  r         19  Officium  angelorum  sp  r 

')  dicam  ein  jegeii  bruber  ironisch;  vgl.  DWib.  10,1,109;  vgl.  auch  Unsre  Ansg. 
Bd.  S,  139,  21  bie  loelt  tann  i|t  hin  (egcn  Quff  fptcdjen.  ^)  Ijengen  bie  9Ja|cn   nnbetfuio. 

/Sons«  üblich  'die  Nase  in  etwas  stecken  D  Wlb.  7,  401.  'J  aujftcc^e  (N  Z.  29  hat  dafür 
QU^fed^ten)  ivohl  s.  v.  a.  seine  Meinung  darüber  verteidige,  zur  Geltung  zu  bringen  sucfie. 

N]  nidem.  Et  tarnen  sicut  thirrannides  non  obfuit.  Ita  ingratitudo  foI§  oud^  20 
ni(|t  bol)^n  Bringen.  S)ie  ^atncrn  laffen  öon  tjrer  untugent  nid^t  sicut 
tempore  Sßljl^elmi,  bo  muften  fie  fic^  laffen  brucEen.^  Et  nostri  follen  ^n 
abgrunbt  ber  l^etten  faren  et  ne  guttam  aquae  Imbere.  Ita  apostoli  interne 
et  externe  vexati  sunt.  Ita  si  nostrum  Euangelion  interne  et  externe  vexatur, 
Noster  dux  ab  exteris  impugnatur,  Interne  a  suis  molestatur.  £)ie  felBigen  25 
^artte  !o;)pe,  bie  ßuangelifi^  fl)nbt,  Uli  negligunt  omnes,  quibus  sua  officia 
debent.    6§  fe^  al^o.    3l6er  et)n  t)ber  fc^itfe  fic§  bre^n,  ba§  er  Iet)be. 

Muha  esseut  docenda,   Quid  sinus  Abrahae  et  infernus,    sed    non    est 
opus,   bQ§  et)n  ^ber  luolbe  an^fee^ten.^     Cum  Christus   non  expresserit,   cre- 
dendum   est.     Sufficit  scire   pios   credentes   et   misericordes  ab   angelis   post  30 
mortem    vehi    ad    celos.     Hie    indicat   Christus   officium    angelorum.     Sß^r 

21   tjxt  Neque   thirannides   neque   ingratitudo  Euangelion   expugnare    debet   ro  r 

25  molestiatur         SOßl  Sufficit  bis  celos  unt  ro       Angelorum  officium  ergo  pios  ro  r 

')  Gemeint  ist  wohl  Herzog  WiHielm  von  Sachsen;  vgl.  Erl.  Ausg.  23, 297.  ')  nii§= 
fedjten  d.  i.  entscheiden  vgl.  D  Wtb.  1,  S55. 


5?t.  57  [18.  3imi].  531 

R]  ubm  gegen  ben  armen,  qui  moriuntur,  non  lücrben  Ijin  au§  faren  an  geleip 
leutcn,  statim  ubi  cxivimus  e  corpore,  non  permittunt  nie  Satjunae.  Sinus 
Al)|raliae  fuit  isto  tempore,  ba  5t6|ra!^ant  ift  in  die  proniis[sionis,  ba  fie 
lüol  finb  non   in   morte,    sed  in  vita,   qui ic^  mic^.     Nos   in  Ciiristo 

5  suni[us.  Dives  non  fi^ct,  quod  angeli.  S)o  Itietben  oud^  bte  2[eufel  ÖOtn 
Sucif[er  Befielt  fein,  ut  quando  isti  auffaveu,  ut  in  afigrunb  bcr  IjeÜcn  jc. 
Si  cred[erenuis  lioc  verum,  tum  esset  nobis  mag[na  consolatio,  qui  putimur 
interne  et  externe,  solus  sinus  frolid),  quod  hab[emus  pro|picium  deum,  qui 
eustodit  nos  per  angLclos.    'Ange[lis'  ps.    S)ef  fdjal  ift  aljU  tüolfeil  Jr.  toa§*i-9'. 

10  ift,  quod  rusticus  nie  plag,  nierdat  unb  @c^ar['^anä  pedib[us?  e§  ift  Uicl  JU 
hJCnig  ad  hunc  tlies[aurum ,  quod  angeli  2C.  Sic  nos  cog[itare  deb[enius, 
h)en§  ben  gar  6o§  ift  in  Sch^wermeris,  rusticis,  e»  ift  um6  ein  f[Ietnc  jcit  jc. 
liaberaus  fortiores  et  fLirmiores  geifter,  qui  unfer  mit  ffei§  ann^emen  unb  Inartcn 
auff  un§  K.  ista  est  fidclibus  ein  gtvoffer  troft.    (Sc^[lt)ermer  öerbint,  quod 

15  Sat^an  eum  reit  *,  deinde  fomen  bie  2;[enfel  unb  reiffen  ^'^n  bie  I^eE  jc.  Ipsi 
non  crediint,  sed  volunt  exp[ectare  ut  dives.  Nos  etiam  non  credinius,  sed 
tarnen  incip[inuis.  Si  perfecte,  tum  esset  nobis  risus,  quod  interne  et 
externe  2C. 


213  Sinus   Abrahae  sji  r  4   qui   bis    mic^  fehlt  F  ]    ein  Wort   unlenhar 

13  P  hat  über  firmiores  stehen  fideliores 

')  ©ßtnn  eum  reit  (unten  Z.  29)  vgl.  Thiele  Nr.  484. 

N]  hjerben  ni(!§t  ou§  bifer  tnelt  on  glc^cjlcutljc  faren,  sed  aderunt  angeli,  qui 
20  nos  tuentur  et  ducent  in  2Ibra^am§  f(^o§  i.  e.  S)a§  fie  tüol  faren,  sciiicet 
uon  sunt  in  Inferno,  sed  in  vita  eterna.  S^a§  ift  gnug.  SBenn  dives  eciani 
nioritur,  ibi  nuUus  est  angelus,  ^onber  bo  toerbcn  bie  teuffel  öon  Sucifer 
gefanbt  fet)n,  qui  eum  rapuerunt.  Si  haec  crederemus,  maxima  esset  consolacio, 
scientes  in  affliccione  nos  regi  dei  benevolencia  ab  angelis  in  hac  vita  et 
25  post  mortem.  S)er  fc^acj  ift  feo  gro|  gegen  bifem  armut  be§  Bauc^g.  Quid 
est,  si  esurire  et  pati  cogor,  si  hoc  econtra  sperandum?  2Ba§  ift  ml)r  ba§, 
ba§  mid^  ber  teuffel  m^t  fuffen  trüge  et  rex  Franciae  me  honoraret?  Ita 
nihil  est  a  mundo  persequi  et  ab  angelis  honorari.     6§   ift    umb   e^n  !Ie^n§ 

jut^un.    Econtra  fc^ar^an»  getotjnnet  bo§,  ha§  ^n  ber  teuffel  l^ie  ve^ttet, 
30  deinde  eum  rapit  post  mortem.   S)a§  'ijüt  er  mt)t  fet)nem  fd^arren  unb  fracjen 
au|gericf;tet.     Sed  hoc  non  credemus,   nisi  experiamur,  pauci  sunt,   qui  hoc 
creduut  et  moriuntur  illo. 


20  Sinus  Abrahe  ro  r  21  in  (1.)  über  sunt  26  über  SOßaä  steht  Similitudo  sp 

Non  sunt  condiguae  passiones  huius  seculi  futurae  gloriae  ro  r  27  über   teuffel  steht 

\)m'  ifa\oz  s/)       trüge  c  in  trcttc  sp        28  über  et  steht  econtra  sp       ftcl)n§  (t^un)         32  danach 

steht   Reliquam   partem   buius   euangelii   (inuenios)  Vesperi   praedicatam   inuenies  inter 

postillas  ro  infia  foLÜo  469  scimarz 

34* 


532  5prcbigten  bc§  3nT)re§  1531. 

58.  18.S[um  1531. 

^rcbißt  nm  jtweitcu  Sonntag  naä)  Xrinitati?,  natf)mittag§. 

R]  A  prandio. 

Hodie  aiid[istis  de  divite,  qui  deseruit  miserum  Laza[rum,  Et  ecoutra, 
qiiod  dives  desertiis  mit  allen  f(i)Qnben  et  desertus  Laz[ariis  mit  QÜen  e'^ten 
angenomcn,  Et  quod  La|zarus  mortuus  et  dep|ortatus  ab  angelis  in  Abra[liae 
sinuin,  ubi  datiir  uobis  .solatiura,  si  iu  Christum  cred|ideritinis  et  nomine  s 
eins  patimur,  certos  socios  hab|ituros,  qui  nos  certissime  füren  in  feinen 
fc^O§.  Is  art[iculus  bene  notandus,  quia  multi  sunt  iam,  qui  non  cred|uiit 
esse  resur[rectionem  a  morte  et  vitam  post  haue,  quia  papa,  Episcopi  non 
credunt  et  apud  mag|nos  ^onfen^  est  dubium,  an  vita  sit  post  hanc.  Si 
etiani  audjiunt  in  scripituris,  tarnen  est  illis  ac  iocus  jc.  Ideo  iste  locus  lo 
notandus,  quod  sit  futura  vita.  Hie  in  terris  commisit  praedicatorib[us, 
parentibus  unb  obcv!|eit  nos,  qui  habent  befel^,  ut  unfer  tüatten,  et  maguum 
donum,  quod  nobis  et  ventri  nostro  fo  biet  ^utter  fieftelt.  Sed  ad  fut|uram 
vitam  '^ot  er  biel  m^er  Befielt.  Ubi  ista  v|ita  finita,  quando  deserunt  parentes, 
praedicatores  unb  oBert[eit,  tum  alia  est  societas,  qui  sunt  angeli  et  in  locum   i5 

1  unt  ro  3  mit  aBen  fc^anben  über  et  desertus  Laz[arus  über  desertus  6  nach 
feinen  steht  Christi  sj)  S  a  über  morte  11  über  commisit  ste!ä  1  s^j  12  über  nos 

steht  2  sp         13  nach  glittet  steht  ^att  sj» 

•)  magnos  ^onjcn  vgl.  die.  Erörterungen  in  Unsrer  Ausg.  Bd.  10^.507  zu  21,22. 

N]8uM6,29  'Habent  Moysen   et  pro[phetas.' 

Audivimus  hodie  in  euangelio,  tüie  6ct)bcr  enbe  ift  '^inauS  gegangen, 
Divitis  et  Lazari,  unb  ber  tejt,  ber  bo  flerlic^  fielet  de  morte  Lazari  et 
portatus  sit  in  sinum  Abrahae,  est  consolacio  nostra,  scire,  quod  habeamus 
gutte  gleljC^Ieuf^e,  propter  iilos,  qui  adhuc  duiiitant,  an  sit  vita  etema  et  20 
futura  post  hanc.  Quam  ber  ^et)Ige  öater  5Papft^  et  omnes  Magnates  non 
credunt.  Nam  racione  volunt  mensurare.  Ideo  hie  locus  indicat  futurani 
vitam  esse,  boruff  man  m'^er  tcagen  fol  ben  uff  bife  lefien.  In  hac  vita 
habemus  obedienciam  parentum,  praedicatorum,  magistratuum.  Summa:  @§ 
ift  aüe§  uff  ben  bauä)  geftelt.  Sed  futura  vita  uff  ba§  ift  mef)r  gefielt.  Ibi  25 
non  erunt  parentes,   praedicatores,  alimoniae,  sed  aderunt  angeli.     Ergo  sie 

16  ro  darüber  steht  Epistolam  prime  dominice  inuenies  sub  enangeliis  ro  Posterior 
pars  Euangelii  vesperi  praedicata  ro  r  19  nach  nostra  steht  scilicet  sp  22J24  ideo  bis 
praedicatorum  unt  ro  22   fundamentum  articuli   de  futura   uita  ro  r  24  unten  am 

Seitenrande  steht  Testimonium  scripturae  dicit  aliam  uitam  ])ost  hanc  futuram  ro  25  nach 
Qtle§  steht   ijn  bifem  leben  ro  Ad  futuram   uitam  nuilto  prestanciora  sunt  quam  ad  haue 

uitam  ro  r        26  über  alimoniae  steht  uictus  et  amictus  ro 

')  Vgl.  unten  S.  633,  32. 


m.  58  [18. 3uiii].  533 

R]  illorum  8  tictcil.  Hoc  discenduiu  ex  lioc  loco,  iit  höh  diibiteimis  de  lioc 
arti[(:ii!o.  Et  idco  Icxitior,  ut  bcn  arti[fcl  an,5cigc,  ii[iinniiiiMtn  sit  fiel)  linä 
leidjt,  tarnen  quia  viilt  ein  jold)  lucfcii  .'C.  Si  alia  vita  uou  fiitura,  tum 
angeli  non  essent  uec  officium  hoc  hab|ereiit.  Qnando  vacca  aut  alia  bestia 
5  moritur,  uon  adsunt  angeli,  sed  de  natura  luimana  jc.  quando  homo  moritur 
iu  fide,  habet  alios  Iel)ter  pro  praedica[toribus  3C.  Vacca  et  aziiuis  uon 
indiget  praeter  honiineni.  Cum  ergo  d|icit  Laz|arum  ductum  ab  augelis  Et 
divitem,  quod  geriiffctt  gfjcn  l^tmel  unb  Begert  ein  toaffev  tropffen,  ergo 
ccrtuni,  qnod  I)eiiicfjer  leben  post  hanc  fnv  bie  plos.    Et  econtra  pro  iuipüs  }c. 

10  Ne  gering  acfjtcn  istum  art[iculum,  (j[uanquam  satis  esset,  quod  Christus  et 
alii  cum  eo  resur[gant  a  niorte.  Imo  qui  ante  cum  mortui  sunt,  hab|ueruut 
angelos,  qui  in  sinum  Abra[hae,  nisi  quod  ipse  clarius  an  tag  itCiäjt  unb 
berfunbigt.  Ergo  vides  uon  bcstiam  jc.  sed  tantuiu  Lazarum  ab  angelis 
getragen,  dives  öoni  S^euffcl  gefurt,    ut  cog|ites,  quid  secuturum:    aut  angeli 

15  tüerbcn  un§  fnrcn  aut  diaboli.  Ego  multos  audivi  nngefc^idtt  rebcn  de  art[i- 
culo.  Et  Pap[a  conclusit,  ut  credatur,  quod  vita  non  moriatur  ^,  si  crcd|erent, 

1  über  3  steht  praedicatorum  pareiituin  potestatis  sp  9  nach  quod  steltt  ^oBc  sp 

11  über  eum  sieht  Christum  sp  IJ  nach   angelos  steht   duces  sp         über  sinuin  steht  vt 

Lazarus  sp         über  ipse  steht  Christus  Sji  16  zii,  vita  steht  sit  iinmurtalis  s/)  rh         über 

moriatur  steht  anima  est  immort^alis  sj) 

»)  Unten  Z.  30. 

NJ  discamus  fundamentum  articuli  de  futura  vita,  qui  uegligitur  in  mundo  unb 
tvtji  Be^  nn§  eljnrcljffen.  Nam  si  non  est  alia  futura  vita,  nuUi  essent  angeli. 
S)en  es  fteljet  nic§t  angelos  adesse,    si  vacca   aut  auimal  aliud  moritur,   sed 

20  in  morte  pii  Lazari  bo  feinbt  cngel  on  eater§  unb  prcbigcrg  ftabt  ic.  2)ic 
lue,  cfel,  o(^§  bar  ff  feljneä  engel§  nid^t.  Sed  hie  Lazarus  illorum  auxilio 
utitur  et  dives  hoc  uon  habet.  Sequitur  ergo,  ha^  eljn  fc^oncr  leBen  ift  bor 
bie  frunxmcn  unb  eljn  geringer  leBen  bor  bie  Bo^en.  Ergo  bouum  est  hunc 
locum   esse    testinjonium    vitae    eternae    et   damuacionis,    scilicet    qui    ante 

25  vixerunt,  esse  in  alia  vita.  !Da§  ift  fc^on  ber!unbiget,  ba§  ift  et)n§,  bo§  t)r  ^c 
fe^et,  nic^t  pecora  habere  angelos,  sed  Lazarum.  Scientes  non  expectandum 
praemium  a  mundo,  sed  alia  vita  erit  praemium  nostrum.  Nam  utriusque, 
tam  divitis  quam  Lazari  habes  exemplum.  Hoc  ideo  loquor,  ut  hunc 
articulum  non  contemnamus.     Nam  video  hodie  raultos  esse,   uegligere  hunc 

30  articulum,  et  Papa  ante  14  annos  determinavit  credendum"^,  quod  signum 
est,  quod  nuuquam  crediderunt  neque  Euangelio  longe  ante  audierunt. 

20  Angeli  ad  futuram  uitam  hominibus  seniiuut  ro  r  25  in  in  26  über  habere 
steht  et  auiinalia  irracionalia  ro         31  ante  (.  .  .) 

')  Luther  meint  den  Beschluß  der  S.  Sitzimg  der  5.  Lateransynode  (1513—1517)  — 
17.  Dezeniber  1513:  hoc  sacro  approbante  concilio  dainnamus  et  reprobaiuus  omnes 
asserentes  auimam  iutellectivam  luortalem  esse.  Acta  Conciliorum  etc.  (Paris  1714)  IX,  1719. 


534  *l}rcbi(itcii  bc-3  ^atjtcs  1531. 

R]  nou  sie  couclus|issent,  quo  iiidicaut,  quod  Euaugeliiira  uunquam  leg|ei'int  aut 
audierint. 

S)al  i[t  cin§,  baS  anbei"  ftud  ift  boa,  quod  petit,  ut  mortuus  mittatur 

Sut.  16, 28 et  praedicet,  ue  veniaut  in  locum  3C.    Ipse:  'Habent.'    Econtra  ipsc:  5Jlofc 

pvcbigte  finb    nichts.     Si   vero  spiritus  jc.     Xam  papa   iam  iteruni  iuil  auf|=    5 
bringen  ha§  fegfeuer  unb  polftcr  geifter.    Ideo  notandi  isti  loci.    Ibi  vides 
deum  non  pati  velle,  ut  mortuus  asceudat  unb  gl)e^e  ^tn  unb  pvebtge.    Soffe 
hoäj,    inquit  dives,   Laz[arum  ^tn  gt)en,    S|anctuni  virum  jc.     Ipse   tueift   ad 
verbura  Mo[sis  et  prophetarum.    Ideo  bte  polfter  g|cifter,  qui  poscuut  aliquid 

Siit.  16, 29 pro    se    fieri,    illis    respondeudum :    e§    ft^et   gefc^riBen:    'M[oscn    et    pro-   lo 
p|lietas.'     §ic  veirf)  6egevt,  ut  praedicetur,  quid  ipsi  facere  deb[erent.     Ipse 
vult  dispu[tare.    2)a  mit  lüil  er  gering  machen  praedicatiouem  Mosi  et  pro- 
p[hetarum  unb  bie  erfd^einung  poltergeifter   fterder  tnadjen.     Sed  l^eift:  Si 
non  credunt,  raultorainus,  si  }c.  quia  isti  adeo  contirmati,  ut  qui  non  credat 
eis,   nee  credat  omuibus   angelis  jc.    ut  certe   loir   foEen    ni(^t   inijtx   toiffen   is 
uec  debemus  quam  eam  doct[rinam,  quae  est  verbum  dei,   quae  geftifft  unb 
gegrnnbt  per   s[piritum  s|anctum.     Si   quis  vult  aliud,   videat,   nt  eonfirmet, 
quod  vero  fol   bienen  ad  salutem,   vitam,   nolumus    hie   spiritura    audire,   si 
etiam   esset  Gabriel.     Possum  pati,    ut    quis  dicat,   quomodo  Romanae   sedi 
et  Turcae  fol  g'^en,  ferrem  ut  in  Pap[atu.     Si  irem  Roraam,  tot  Missas  jc.  ^n 
bie  ftnb  ni($t  gerieft  auff  loelt  fad^en,  sed  eapit[alem  art[ieulum  füren,  qui 

4  über  veniaut  ste/tt  sui  fratres  s^>        Mosen  habeiit  sp  r  6  Jjolftei:  c  Mi  jjolttei:  s}} 

7  über   pati   steht  leiten  IV  polfter  c  in   flottier  sp  10  vor   Mlosbu    steht  liabent  sp 

11  (SlBer  toetl)  §ie        nacJt  §ie  steht  bet  sp  14  noch  credunt  steht  Mosi  et  proiphetis  sj} 

N]  Altera  pars.    S)a§  er  fol  ben  tobten  erlüeäen,  ut  admoneat  fratres  suos. 

Sed  negatur  Uli  et  tarnen  non  desiuit  orare.  9icl)n,  habent  seripturas,  sicut 
hodie  Papa  iterum  incipit  ^^olter  gct)fter  unb  fegfctoer.  Summa:  @ot  bcr 
l^err  hJ^l§  nic^t  leiben  Mortuos  resurgere  et  annunciare.  @r  itJe^ft  ftC  Jtt)  25 
Wofen.  Sie  folter  geljfter,  bie  bo  f orbern,  lt)a§  man  für  fie  t^un  fol,  htn 
fol  man  tejt  üor  bie  no^en  fjalten.^  Xam  in  Mose  et  propiietis  habemus 
nostram  doctrinam.  Ita  hie  dives  vult  cercior  fieri  et  vult,  ut  disputet  cum 
illis  mortuus  q.  d.  D^o  e§  ift  uic^ts  5Rofe§  unb  bie  |)rop%ten.  @r  tot)!  bte 
polterge^fter  ftercfer  machen  benn  5Jtofen  et  prophetas.  Sed  ego  dieo:  Si  30 
quis  his  non  crediderit.  6§  ift  toerIi(^  tnar.  Nam  Moses  et  prophetae  sunt 
miraculis  contirmati.  SSet)  bem  tüortf)  tnoHen  tDt)r  bletiBcn.  3)a§  ift  §0  oil 
gefagt:  lot)r  tDoÜLen  bet)  ber  fc^rtfft  bleljben,  bie  beftettiget  ift  in  tempore 
Pentecostes  et  miraculis,  si  novam  doctrinam  voluut  afferre,  i)a§  beftetigen  fie. 

26  SKoien.    (SBa§>         SBon  poXtn  gctjftetnn  ro  r  29  Moses   et  propliete  omnib[us 

apparicionibus  prael'erendi  ro  r        34  Beftetigen  fie  c  In  foKen  fie  ficftetigen  ro 

')  bor  bie  nafeen  "galten  so  auch  sonst  bei  Luther,  z.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  12,  641,  18; 
cUmlich  icie  untei  bie  9kfc  ftofeen,  vgl.  oben  S.  490, 1, 


mx.  58  [18.  3mii].  535 

B]  est  Cliristus,  et  tluciiiit  iu  opeia,  ba  fprid)  nein  jU,  scd  lialjciil  Euanguli.sta.s 
et  ApostoloH.  Si  voliint  couqueri,  (jiiod  öcrftlimbt,  \it)  l)()r  fdjab.  Cliri.stiantis 
non  potiiit  d[icere  in  vita:  fido  meo  ieiunio,  operib[us,  multotuinus  post 
inortein.  Et  taiueu  pap^a  vult  defendere,  quod  |oI  satisfacere  pro  peccatis 
5  unb  im  fegfieuer  bemalen.  Christus  vero  dicit,  quod  sit  öergebung  et  (pii 
mortuus,  liberatus  a  peccatis.  2)ie  polter  geifter  ^aben  bie  ftifft  angcrici^t, 
quia  postularuut  opera,  qui  sunt  diaboli.  Si  enim  esset  demortua  aninia 
vel  Christiaiia,  d[iceret:  nou  oro,  mi  frater,  quod  pro  nie  oras,  sed  accepi 
Sac[ramentuni ,    absolutioneui,    mihi   remissa   p[eccata,    sura    finb   Christi  et 

10  frater,  sie  d[icit  Clu-istianus :  Si  douata  omnia,  maledictus  tu,  nou  cupio 
tuuni  6it[ten.  Sed  ipse  sie:  ■^ilff  mir  tuis  missis,  pereg[riiiationibus  i.  e.  fo 
bein  mc§,  \cdpah  tijd,  fo  ireix  mein  Gfjnftu»,  Sauff,  absolLutio  gar  nichts. 
Ego  d[icerem:  a^  blt  I|te6[eö  felic^cn,  iam  negas  Christum  mortuum,  quem 
])rius  confessa.     Tu  non  anima,    sed  dial)olus  leibig.     S|piritus  s[anctus  tan 

15  JDCtfagen,    ba»   Ia§  id)   gefi^cn,    sed  uulla   reveiatio   toitb   fagen,   quomodo 

3^4  meo  b!s  mortem  mit 

N]  3i$  ion»  tool  Ic^ben,  si  venerit  propheta  de  externis  rebus,  sed  bie  polter 
geifter,  bie  bo  nic^t  uff  toeltlid^  fa(^C,  ned  ut  homines  ab  articulo  iustificaciouis 
Missa,  leiuniis,  Balneis  abducere,  bte  leljbe  ic^  ni(^t,  sed  dico:  Si  vis  scirc 
salutem,  disce  ab  apostolis  et  euangelistis,  non  ab  Ulis  spiritibus.    ©ie  ftnbt 

20  nid^t  gote§  ge^ft,  ^unber  ber  leBenbige  teuffei.  Nam  scriptura  dicit  Lasarum 
non  resurgere  et  praedicare,  sed  demoustrat  illos  ad  scripturam.  Valeant 
)JoItergel)fter,  qui  praedicant  Missas,  ieiunia.  @§  borff  le^n  f rumer  menf(^ 
operum  iusticiam  praedicare,  multo  minus  post  mortem.  Ita  hodie  adhuc 
Papa  uos  urget  suis  Bullis  credere  purgatorium  et  remiss[ionem  peccatoruni 

25  operibus.  ®ie  i^abm  un§  burc^  bie  tnerd  feo  loeljt  gefurt,  hai  lDt)r  iusti- 
ficacionem  gefud^t  ^a6cn.  Hinc  exstructa  sunt  Monasteria  et  omuia  edificia 
et  census.  Summa:  5polter  9et)fter  fl)nbt  teuffei,  si  sunt  spiritus  Christianorum, 
dicerent:  SLieber  bruber,  ic^  bljt  nic^t,  bau  blB  üor  mid^  b^tteft,  gracias  ago 
deo,  qui  me  salvavit  baptismo  et  suis  meritis,  non  indigeo  tuorum  operum. 

30  Damuatis  autcm  nihil  prodest  oracio.  Valeant  bie  feien,  qui  opera  exigunt. 
6l)  blü  libe  fecle,  toljlftu  6^riftum  nodj  bem  leben  öerleugnen,  quem  in  vita 
confessus  est?  ^ßfui  btc^  moIanbt\  bin  teuffei,  ber  bto  bi(|  ^n  bie  Jjerfon  ber 
öcrbampten  feien  fteEcft.  Nam  sathan  potest  Nos  mt)t  offenberlid^en  offen= 
barungcn  unb  ml)t  l)el)mlic§en  erfd^etjnungen  betrigen.    Ita  S.  Agnes  Luciae 


16  3c^  bis  si  unt  ro         1TJ18  Contra  spiritus  petentes  opera  satisfactoria  ro  r        ISjSO  Si 
bis   goteä  ti)U  ro  23  nach  praedicare  steht  in  uita  ro  28  unten  am  Seitenrande  steht 

■PoItergOjfter  f^nbt  tcuffct  negantes  Christi  merita  ro        29  Spiritus  piorura  non  quaerit  opera 
satisfactoria  ro  r         30  nach  oracio  steht  nee  petunt  eam  sp 

')  5Pfui  bic^  molanbt  vgl.  oben  S.  46,  21;  342,  17,  wo  iveiterc  Nachiveise. 


536  'iSi''bi8U'ii  bei  3aI)tc-3  1531. 

Kl  front  llicvbcil  conini Hngues  a])))(aniit  Luclae*,  .si  vcxa  f.s<,  bie  fcIBigc 

cijd)ciiuins  la§  idf)  Hctöcn  uiib  bev  gleirfjicn,  quia  tr)uu  iiicfjt  frfjnbcn  Imic 
art[iculo.  Secl  talis,  h)ic  id)  bcr  fei  jol  f)elffcit,  bau  I)eift  6[)riftum  t)Ct= 
Icuginen.  Non  dicendum  in  niorte:  P^go  tibi  coiiiniendo  aniinam  tot  K.  Sod 
•sie:  Ego  me  tot  ut  Christiamis  fido,  quod  baptizatus,  qiiod  Christus  mortuii.s,  5 
et  morior  iu  eins  nonieu  et  verbum.  Et  in  altera  vita  barff  icf)  nic^t  tn'^er, 
quam  iit  Christus  adsit  suis  ang[elis.  Lazarus  alioqui  luer  JU  arm  ba,5U, 
ut  fccl  nie»  contra  purg[atoriuui  Befielt.  Ibi  nulluni  ]3urgatoLriuni,  sed  balb 
augeli.  Sic  cog[ita  tibi  non  purg|atoriuni  et  satis[factionem  bir  auff gelegt 
Inei'bcn,  sed  te  ang[elos  portaturos  iu  sinum  Ab[raiiac,  modo  es  Christianus  jc.  i" 
Et  nianifestatio  de  eo,  quod  qui  in  eum  credit,  fol  feiig  lücrben  JC.  ha  tnit 
lüirb  er  afier  ju  nid^t,  quando  cogLitat:  n)a§  ic^  nic^t  from  gnug  Bin  getocft, 
ha§  tnil  id)  aufrichten  tnit  ftifften.  Gerte  Laz[arus  lein  feelmeä  geftifft,  sed 
mortuus  iu  ulcerib[us.  Vides  ante  Christi  nativitatem  Laza[rum  statim  in 
Siuuni  Ab[rahae  gcfaren.  Vide,  irie  bu  treulid)  6'^rifto  bertiraueft  unb  » 
leibeft  pro  eo  et  b[ona  o^pera  uBeft,  post  fide:  tum  ne  eures,  tnie  e§  bit  fol 
gl)en  post  mortem.  Cura  tarnen,  quomodo  his  credas  et  patiaris.  Postea  ifta 
fc^on  fieftelt,  ha§  bu  Iein§  purg^atorii  folt  geloarten,  sed  ang[elorum.  Qui 
docent   purg[atorium ,   rapiunt  te   ex  ang[elorum  manibus   et  volunt  te  fe^en 

1 ]  reg  auch  von  P  nicht  ergänzt 

')  Es  ist  wohl  die  Erscheinung  der  Agatlm  gemeint,  rgl  Legcnäa  aurea  cap.  IV. 
De  Sancta  Lucia  virgine  (ed.  Graesse  S.  30).  Über  Erscliünungen  der  Agnes  vgl.  a.  a.  0. 
S.  116. 

N]  apparuit.    Tales  appariciones  Ii§  ic^  no(^  gefdje^en,  quia  non  multum  obstant  2u 
fidei.     Sed  illae  appariciones,   quae  exigunt  opera  iustiiicatoria,   sunt  sathan. 
Valeant  moribundi.   Sifiei;,  tücn  ic^  gefterte  S  ^0  tljun  mt)r  fo  bil  nacf}.    9tel)n 
iam  Christum  negasti,  sed  dico:   ^y(^   ftcrbc  bo^ljn.     £a^  al(e§  '^Ijnter  mljr. 
Confido  in  Christo  et  misericordia  domini.    fetten  felmeffeu,  Tricesinii^  folben 
gelben,  unde  sumpsisset  Lazarus  pauperrimus?  et  tarnen  mox  ab  angelis  est   25 
in   celura   sublatus.     Summa:    tides    nostra  heret  in  Christo,    illa   reddit  nos 
letos.   S)en  glauBen  foEen  tn^r  nid^t  jh)  nickte  mad^en,  sicut  illi  faciunt,  qui 
volunt  suis  vigiliis  et  Missis  satisfacere,  h3a§  fie  '^ic  nic^t  ausgerichtet  l^aBcn. 
Eespondeo:  Lasarus  hie  mortuus  est  sine  exequiis  et  vigiliis,  sed  in  doloribus 
et  pace  est  et  ab  angelis  susceptus  est.     ©il^e  pi,  "ba^  btti§  ^ie  l)m  IcBen  so 
nic^t  öcrfeumeft  fide  et  vita,  bornoc^  la^  cl)nen  anbern  bie  ^orge,  quia  iam 
procuravit  deus  te  esse  ab  angelis  deportandum.     Papistae    lüoEen   bic^  au^ 

20  über  gcfc^e^en  steht  ^inge^cn  sp  22  Mors  impiorum  et  piorum  ro  r  25  Lazarus 
nuUus  exequias  et  rnissas  habuit  ro  r 

')  geftcrbe  verstärkte  Form  von  ftcrbcn,  rgl.  D  Wtb.  4, 1,  II  Sp.  4227,  ivo  weitere  Belege 
atis  Luther.  -)  Tricesimi  erg.  dies,  gemeint  die  um  30.  Tage  nach  dem  Tode  oder  Leidieti- 
begängnis  abzuhaltenden  Seelenmessen;  vgl.  Wetse  und  Weiler,  Kirckenlexikon  Bd.  10  S.  1067. 


9ir.  58  [18.  3uni].  537 

K)  in  j)iirg[atüniiu).  Ideu  niane  cum  verbo  dci,  iioii  credcudiiin  spiritui  itilb 
crfrf)Ctllling  vcl  revel[atiiiiii  in  ait(iciilo  fidei.  Si  talis:  cras  UnrbS  vcf^Cll  K. 
Sed  i-i  (juis  docet:  fo  milftu  tljUll,  .si  talis  veiiit,  fol  cill  mir  cill  tüimbcv'= 
3ici($cu  mitfiringen,   quia  Christus   nou  vuit  {)dbcn.     SBaS   Ici   luib  leben 

5  nntvifft,  haä  1]at  satis  M|o.sc  et  piroplictac  gefcfjrietcn ,  multo  plus  in  novo 
teHta[mento  scripsit,  qui  vivendum,  crcdcnduni,  nioiiciidum,  patienduni.  Si 
autem  dominu.s  ultra  ista  V[ult  aliquid  manifestare,  hü^  tt)il  \^  n\d)t  ftvnffeil, 
fü  ferne,  ba§  icf;  mein  troft  nid)t  branff  fctjC.  Multae  prophetiae,  quae  (li.\|eruut: 
fo,  \o  joly  9f)Cn,  si  nou  credidi,  non  crravi,   quia  noii  art|iculus  fidci.     Sud 

10  iiic  uon  fc^er^,  qui  docet  me,  lüic  icf)  fol  l^tc  licticn,  gleuBcn  unb  btjort.  Sive 
sit  iu  specie  Gabiielis  sive  dei,  daudani  oc[ulos  et  dicam:  2rol  bid),  "X|Cnfcl, 
((uia  liabeut  Paulum  et  Euangelia,  (piae  satis  d|icunt,  quomodo  vivoiiduin. 
(^ott  lüirb  mir  nicfit  ein  fonbcrlidja  matfjcn,  sed  loirba  laffen  bl[ci6cn  bei) 
bcm  gemeinen  Guangelio,   2auff,   Sac[ramento.     Ideo  moneo,  ut  hunc  art[i- 

15  culuni  etiani  noveritis.  Potes  d|icere,  <juid  contingere  possit  Cesari,  (piod 
veiiiet  t'anies,  pestis.  Ista  sunt  externa  unb  Iet)t  nid)t  mac^t  bran,  sed  qui 
voluiit  dicere,  qui  vivendum,  ut  cum  deo  Beft^e  et  cum  morte  et  diab[olo 
ringe.     Ibi  renitendum.     Ibi  fides,  (piod  credendum  in  Christum,  per  quem 


1SI538,  4  Gaudium  est  augelis  in  coelo  super  vno  !C.  Locus  communis  est  de  pueni- 
teutia.  Ibi  pniodicator  non  solum  debot  dooei'e  quid  sit  poenitentia,  et  partes  eins  dilig[enter 
explicarc,  sed  etiam  exbortari  ad  pueniteutiam  homiues  et  fiuire  praedicationem  in  aliquü 
afl'ectu  Hoc  est  fide  K.  sp  r 

N]  bcr  cngeln  I)enbe  ntjemen  unb  uff  ^ren  lucrdcn  bleiben.    Valeaut  illi.    Ergo 

Sü  cum  vcrho  senciaraus,  si  spiritus  aliquis  diceret:  Cras  pluvia  erit  jc.  illiim 
lerrem.  Sed  talem,  qui  docere  vellet  et  opcra  exigere,  ben  Iet)bet  bie  frfjrifft 
nic^t.  lila  docet,  mie  blü  leBen,  fterfien,  glcuBen  unb  f^un  folft.  In  aliis 
rebus  externis  propheciae  nou  impugno,  >^albe§,  Joer  bo  luit.  Sed  de  vita 
et  morte  et  operibus  geljort  aücljne  ber  fc^rifft  jtn.    3*^  h3l)l§  öon  ben  poltet 

35  gc^ftern  nic^t  lernen.  Ego  non  susciperem,  si  veniret  in  persona  Gabrielis, 
Christi  et  dei,  §o  fpri(^ :  S)rol  "iÄi),  tenffel,  got  Itljrbt  ml)r  nid^t  e^n 
fonberlic^S  madjen,  sed  circa  communem  racionem  sui  verbi  lüljl  criS  ml)t 
ml)r  machen,  sicut  cum  aliis.  Sie  fc^rifft  lernet  mitfi  unb  alle,  iüie  tol)r 
leben  unb  fterbcn  polten.    S)ic  |3oIter  get)fter  tnoUcn  el)ncm  ^bcn  cl)n  Bonber= 

30  Iic^§  mad^en.  Facile  ferrem,  qui  de  Cesaris  eventu,  de  Saxo[niae  reguo,  de 
pestc,  fame  et  eventu  mundi  praedicare  volunt.  Sed  qui  nobis  vivendi  et 
salutis  modum  praescribere  voluut,   bie   tut}!   \6)   nic^t   ^aben.     ^C^   tol)l  bcl) 


J9   unb  (jum)         unten  am  Seitenrande  steht   Pii  bene   niuere  debent   deo    et   angelis 
mortem  comnnttere  ro  22  docet  (uitam)  32123  Modus  uiuendi  credendi  moriendi  ex 

scriptura  discendus  ro  r  2S/29  Sic  bis  goUcn  ttnt  ro  28  mi(^  (aVi.)  30  Spiritus  et 

appariciones  exteruarum  rerum  fidei  non  obstant  ro  r 


538  $tebtgteii  bc5  Sn^tei  1531. 

R]  habeo  r[emissionem  p[eccatorimi,  mors  fol  tob,  ^^  fol  ßa3[QVU§  fein,  q[iian- 
quani  sim  peccator  ut  Laz[aras,  tarnen  iustiis,  qiiia  cretlo  in  eum.  Si  diutius 
vivo,  faciani  b[ona  o[pera.  Quod  autem  revelatur  pro  niiimlo  et  regnis 
mundi,  tft  prophetia  minor.     S)q§  ift  capitalis. 

NJ  ber  fc^rifft  BIcljBcn.  äL>a§  über  bag  öov  bic  todt  picopfieqit)t  hJ^rt,  ha^i  loffcn 
iDljV  gefjClt,  bo§  tft  prophecia  mundi.  Haec  est  capitalis  prophecia,  Bc^  bcr 
iDoÖcn  töljr  blcljbcn. 


59.  23.  3unt  1531. 

^rcbirjt  am  !tngc  Dor  ^o^anniö  bc§  Käufer?,  itnrf)mittag§/ 

II]  In  Vigilia  S.  lohannis  Baptistae. 

Peragitur  hodie  festum  S.  loh^annis  bap[tistae,  ut  scitis,  ideo,  quod 
ista  histo[ria  vel  verba  S.  Ioh[annis  bei)  un§  Weibeit  et  ut  ag|noscamus,  lo 
volumus  für  un§  n'^emen  feine  9ian[3e  legenb,  ut  Luc|as  describit.  Sic 
Siir.  1, 5 scribit  Luc[as  in  1.  e[apite:  'Erat  in  dieb[us  Herodis'jc.  Ut  opprobriuni 
a  me  ic.  dividemus  lnsto[riam  in  3:  1.  de  concep|tioue,  nativitate,  niorte. 
S)a§  tft  ber  Iiiebe  @.  ^o^onneS  ber  fr|om  man,  quem  vo]|uit  dominus  in 
Christianitate  belanb  ^aben  nnb  ongefeljen  pro  spirituali  S|ancto,  quia  extra  is 
Christianos  ein  öerac^ter,  berfpotter  unb  evmorbet  man  fein  ntuft,  Ideo  servare 
vol|umus   hoc  f|estum,   ha^   toir   be§  5)lany  ttid^t  öergcffen.     Hactenus  cele- 


12  Erat  in  diebus  Herodis  Sacerdos  jc.  sj)  r         13  nach  3  steht  sermones  sp 
')  So  gibt  N  an. 

N]  IN  FESTO  lOHANNIS   BAPTISTAE. 

'•3JtQn  begefiet  ha§  fcft  be§  f)ct)|Iigcn  ;3o|f)anney  be§  2cuffcr§  brumb,  ha§ 
bie  felbigc  gefdjid^t  bei)  un§  gctrl^cben  nnb  erlaubt  fcljn  mochte  unb  fcl)n  20 
^ubf(^§  anipt  öou  allen  gelobet  tnurbe,  ideo  illam  bis  diebus  praedicabimus. 
2iir.  1, 5. 25 Ita  scribit  Lucas  c.  1.  'Temporib[us  Herodis.'  Legit  totam  bistoriam. 
'Respexit  dominus  me'  jc.  3Q3l)r  lüoKeu  bi^e  {)ifto[rie  tet)len  in  bre^ 
prebigt:  De  concepcione,  Praedicacione  et  Morte.  S)a§  ift  ber  übe  ©[anct 
Joanne»,  ber  frume  man,  ben  gott  ^at  l)n  ber  6riften'^el}t  tuoHeu  betont  25 
machen,  ut  iUi  praepararet  viam.  Nara  alioquin  est  homo  iuterfectus  et 
impius.  S)a§  h)t)r  bei  mannc§  nic^t  Oergeffen,  sicut  hactenus  Choreae  et 
coronae  textae  sunt,   ut  ilhid  gaudium  perficeret.     9l^U  bie  freube  toer  nic^t 


18  ro        Vesperi  in  uigilia  ro  r  24  nach  Morte  steht  loanuis  sp  25  bett  c  in 

toctc^cn  sp  26  mad^cn  über  (^ot)  27  nach  impius  steht  estimatus  sji  27J28  Choree 

et  leticiao  huius  festi  ro  r        28  über  corouae  textae  steht  uaria  gaudia  celebratLionis  sp 


51t.  59  [23.  Suiii].  539 

R]  b[ravimus   mit   coronis    unb    giirtclll   unb   trintfcil,    fürte   hiiic,  (iiiod    textu.s 
clicit:  'Multi.'    '^ä)  la§  gcfc^Letjcn,  »«^  c»  ift  ein  liielt|l[ic^  fimibc  bvQU§»" 
iDorbeit,   ba-j  man  naä)  ©.  ^ofjLfiii'ica  lüdjt  öicl  gefragt.    Et  doinimis  canit, 
ba§  er  nid^t  geklagt  ift  inorben  mit  anruffcn  et  jc.  alii  leguntur  multa  fecisse 

5  niira[cula.  Is  uiliil  ante  et  po.st  mortem.  Et  ne  piilvi.sculus  remansit  de 
os.sib[us  eins,  qnia  gentes  omuia  öcrbranb.  Dicuiit  habere  eins  caput  et 
dig|itLos.  Si  est  verum,  mag|num  mend|acium.  Ipsius  concep[tio  et  iiati- 
vitas  sie  est  öer!|Unbigt  ut  miUiu.s  k.  nisi  Christi,  sed  luuft  tcft  er  l)t)n  unter 
gtjen  unb  nimpt  fic^  fein  fo  toenig  an,   ut  fo  :^oc^  er  fic^  annimmt  feiner 

10  geBurt.  Est  cousol|ationis  pleins[sima  histo[ria.  Non  feriamur  Ioh|aii[nis 
festum  propter  eius  Sanetitatem  et  faciamus  eum  idohim,  benn  e§  g'^ct  t)f)n 
nid^t  an,  man  fieiert  ijm  nic^t  unb  man  ^offirt  ij'^m  nii^t.  Sed  hoc  bie  feljr: 
foüen  loben  d|ominura  pro  isto  Ioh|aniie  pro  g|audio  et  trunue,  quod  habetur 
liodie.     Huc   ordinetur,   ha§  fie  gegen  @ott  ge^e,   ut   cor  uostrum  gaud|eat 

15  gegen  U[nferm  l[ieBen  f)[err  ©|ot,  quod  hunc  sinit  nasci,  ut  angelu.s  jc.  Multi 
forte  externe,  ut  in  Pap|ata  mit  tanken,  coronis,  sed  hoc  nou  verum  gaudium, 
bie  h)ir  ba   Don  ^aben   follen,   sed  quod  datus  mundo  i.  e.  debemus  fctjern 


2  Multi  in  nati[vitate  eius  je.  s/)  r         4  nach  et  steht  miraculis  sp         5  Is  c  in  Iste  s^j 

(  Conceptio 
et  «Jer  post        6j 8  ehis  (2.)  bis  est  unt       Caput  IoIian[nis  s^j  r        6'/y  Iolian[nis  j  Natiuitas  sp  »• 

(  Mors 

lOlll  Cur  agamus  ferias  S  Ioh[annis  s}>  r  11  festum  (non)        et  c  in  ne  sp  12  nach 

hoc  steht  (ot  sp       nach  fet)r  steJU  fein  bo§  tnir  sp         16  nach  externe  steht  gaudent  sp 

N]  Bo^C,  si  sincere  in  illius  memoriam  facta  fuisset.  Sed  fuit  fortassis  terrenum 
gaudium.    Et  ille  loaunes  non  est  miraculis  insignitus.    Waxi  \V)et)^  nic^t  bon 

2u  fcl)ncn  toerdcn,  ne  idolum  fieret  illis  sicut  in  aliis  sanctis.  Ita  ille  homo 
est  occisus  et  eius  cadaver  est  omnino  concrematum.  Valeant,  qui  eius 
caput  gloriantur.  @§  tt)l)rbt  be§  !^et)Iigen  geturt  §o  trcfflid^  öertunbigt  aU 
!eijne§  tjeljligen.     (Sot  "^at  ijn  m^t  ber  geBurt   gro^  an,   sed  deinde  ita 

negligitur,  quasi  nulluni  habcret  deum.  Ideo  agitur  hoc  festum,  ut  illius 
25  historiam  sciamus.  3ticf|t  umB  fcljnet  loljÄeu,  feunbern  ba§  t)r  toiffet,  Wxt  \)x 
bie  freuben  foEet  anlegen.  Nemo  colat  ut  idolum  loannera.  S)en  e§  ge'^et 
l)n  nid^t  an,  e§  gilt  t)m  nii^t.  Sed  haec  caussa  est,  ba§  totjr  unfern  Ijcrgot 
loBen  unb  banden  uniB  ben  5)tann,  quem  nobis  dedit.  Huc  dirigantur 
omnia  gaudia  et  leticiae.  Nam  multi  letati  sunt  in  illius  partu,  sicut  sub 
30  papatu  factum.     3{Ber  boä  ift  noc^  nidjt  bie  rechte  frcubc,   sicut  iam   (pii 


18  über  illius  steht  uerbi  sjy  20  illis  c  in  ex  illo  sp  20J21    Ita  bis  concre- 

matum unt  ro        loannes  non  est  illustris  miraculis  ro  r         22  gcüurt  (est)  23  über  a\\ 

bis  ita  steht  lofjeit  angeben  in  morte  sp         24  über  deum  steht  defensorem  S2>         27  Gaudium 
huius  fest!  ro  r         28  quem  nobis  dedit  sp  über  (gla)  30  qui  (gla)        iinten  am  Seilen- 

rande steht   loaunis  natiuitas  celeberrima  fuit  fedissima  eius  mors  ro 


540  5Ptebigteit  bei  ^ai)xei  1531. 

KJ  ba§  Qm>)t,  quod  Ioh[aiiues  gefittt,  unb  bcn  liefen  finger  uiib  niunbc,  quo 
indicavit  testa[nicnti,  aguiim,  ut  praeilicemus  clonuiii  unb  goB  gcfc()icn(ft 
ilei,  feiu  lüovt,  pvcbigampt,  qnia  in  hoc  Iuli|auue  feiern  luiv  aüe  prebiger, 
3ft  ein  Pfaffen  feft  et  ipse  sacerdotis  filius.  Exter|ne  perseq|uuatur  pvebig= 
antpt  liostes  gladio  jc.  interDe  apiid  aniicos,  ut  nemo  vilior,  quam  qui  ]irae-  s 
dicat  et  discit  verbum,  ut  sunt  f c^llltneiftcv ,  botet,  mutet"  et  qui  jung  bolä 
3ie()en  et  q|uotquot  offentlid)  Be!ennen,  bct  felBen  feft  Begeben  ^eut,  et  hoc 
est  gaudium,  quod  deus  istos  ded|erit.  Coram  mundo  nihil,  nou  est  ein 
gitoffct  öettKjctet  quam  Iüh|annes.  Cum  ergo  mundus  conculcet  pedibus, 
coutcmnat,  ttJoUcn  tt)it  unfet  anipt  i.  e.  munblid^  ptebigtoott  fel6§  ein  mal  i» 

'J"'"-!"'!"  fetjtn  unb  un§  fclBcr  loBcn,  c'^tcn,  Cum  ipse  neu.  Sic  Pau[lus  Ro.  15.  'Cum 
sim  Apostolus  gientium,  mu§  iä)  mein'  IC.  omucs,  qui  mit  bem  toott  @|Otte§ 
limB  gf)en,  dicimus,  quod  simus  bie  gitoffen  l^eiligen.  Si  omnes  docti 
jufamen   fomen,  ifti   nic§t§  gegen  iin§,   muffen  einmal  ftolsitcn,   dicimus: 

!Diattt).ii,ii'iuter  uatos'  k.    Ioh[annes  i.e.  botet,  mntct,  ptebiger,  pffartt)er,  fc^ulimcifter  '^ 
et  qui  E|uangelium  pf(on|en  unb  t)nn  bie  leut  treiben,    hi  sunt  Ioh|annis 
gliebmo§,   munbe.     Pro  iioc  g[ratias  a[gamus  deo,  quod  istud  os,  finget  et 


1  nach  gefutt  steht  t)at  sp        ll2  unb  (1.)  bis  agnum  unt       4  SPfaffcn  f eftc  sp  r       6  discit 

c  in  docet  sp  7  über  Begeben  steht  Wh  sp        festum  eorum  qui  Euangelium  docent  sp 

9  über  )azxxiiiitx  steht  proditor  sp         11  über  ipse  sieht  mundus  sp       nach  iion  steht  faciat  sp 

15  c  in  11  sp       Ko.  (15.)  W.spr         12  nach  mein  steht  ompt  toben  sp  rh         15  über  natos 

steht  raulieres  sjt        löjl7  mutet  bis  munbe  unt         17  über  a^gamus  steht  agere  sp 

N]  laudare  debemiis  deum  propter  loaunem.     2Bt)r  ptcl}|en   ha^j  ompt  uub  bcn 
finget  3bQlltti§,  quo  demonstravit  Christum.    Nam  liodie  oportet  uos  in  iiio 
loanue  praedicare  et  demonstrare.    6§  ift  cljn  pfoffen  fcft,  eljnc»  pfüffcu  §on.   2u 
Nam   hoc    ofKcium    praedicandi    est   infensissimum   mundo,    externe    gladio, 
interne    falsi.s    fratribus.      Omnos    doctores,    praeceptores ,    pedagogi,    prae- 
dicatores,  Confessores,  bic  f^nbt  oEe  ptebiget  bes  felBigen  feft,  tooEen  lü^r 
feljten  propter  officium.     Nam    illc  loanues   sanctiss[imus   est  ineptissime  et 
impiiss[ime  occisus.     Ita  et  praedicatores.     Ideo  necesse  est,  ut  illius  prae-  25 
dicacionis  encomion  semel  in  anno  celebremus.     S)en   bie  noc§6ot  f^nbt  un§ 
siöm.  11, 13  ufcel  getottenS   ideo   ipsi  extollamus,   sicut   et  PauUis    eciam   extollit    contra 
omnes  adversarios.    Et  nos  dicemus:   \ot\x  ptebiget,   bater,   fd^ulme^fter  3C. 
fljnbt  bie  gtofen  '^eiligen.    Nulla  sanctitas  huic  similis.    'Non  est  maior  inter 
natos    mulierum'    ut    jiraedicatores.      Nam    omnes    doctores,    ptebiget    fljnbt   3" 
©.  3oanni§  gl^bma§  unb  ft)nger  3C.  lüljl  un§  bie  tuelt  bctfolgen,  au|!^ungern, 

20  Vsus  illius  festi  encomion  ministeiii  uerbi  huius  ro  r  22  nach  fratribus  steht  im- 
pugnatur  sp  23  f>)nbt  (^ie)  25  et  (omnis  off)  28  ivy.ofiiov  predicatorum  ro  r  29131  Non 
bis  fljnger  unt  ro  31  fideles  praedi|^catores  pedagogi  parentes  in  officio  loannis  sunt  ro  r 

')  bie  noc^born  f^nbt  ung  ubel  getatten  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  33, 685  su  S.  512, 40 — 513, 1, 


9fr.  59  [23.  Sunt].  541 

R]  tarn  fo  Q[XO§  leut  ut  homo.  Si  miintlus  nos  perseq|uitur,  conteninit,  öet= 
l^ungert,  fo  loben  lüir  un§  felBev,  non  nostro  testiinonio,  Sed  dei,  cui  tarn 
fo  biet  bran  ligt,  ut  hmdet.  Quid  mihi  ergo,  ha§  tntd)  bie  fc§art)|anfen  jc. 
loev  nticf)  nic^t  achten  lt)it,  ber  loS  unb  i)\an&  l)nta  ber  SieufcP:  <iuid  curo 
5  honorem,  qui  auff  erben  tft?  nolo  curare.  %ijim  inii;  fein  band,  habeo  alium 
dominum  et  os  domiui,  scilicet,  qui  me  iaudat,  qui  dicit:  quid  curas,  quod 
te  mundus  contemnit?  non  digni,  ut  praedicatorem  laudent,  videant,  qui 
g|Otte§  hJort  füret.  Ideo  frag  nichts  barnac^,  habemus  laudem .  aliam ,  dei, 
angelorum,  ut  hie  Gab|riel  dicit  Mag|num  futurum  lohannem  k.    Cum  ergo 

10  deus  landet  nostrum  verbum,  sat  laudis  habeo  et  nunquam  edioi  potest.  Si 
totus  mundus  !^er  feme  et  laudaret  gegen  uni  angelo,  qui  dicit:  bcr  fol  g|ro§ 
fein,  @§  toer  eitel  ftand^  l)!^r  prei§.  Cum  ergo  in  hoc  of|ficio  invenimur 
Ioii|annif3,  fo  foHen  contemptores  verbi  ni(f)t  anfel)en,  büB  h)ir  un§  brumlj 
6c!unttncrn.     Ipsi   nobis   non   fac|iunt   ignominiam.      Si   pius    praedicator  es, 

15   l^eift  bein  namen  'Magnus  coram  deo',   non   coram   mundo,  sed  niliil  vilius, 
.sed  öerbampt,  öerfludjt  menfd^.    ©e|  bu  ha§  bargegcn:  'Erit  magnus'  jc. »»f.  1,15 
non  frustra,  'coram  domino'.     ludaei  hielten  nirfjt  biet  öon  tjijVX.     Diceb|ant 

2  fcIBet  bis  testimoiiio  unt  5  qui  c  aus  quae  über  honorem  über  Xi)ün  steht  ai  sp 
5  vor   liabeo   sieht   tunc  sj)  7  vor  videant   steht  vt  sp  9   Ilic   erit  magnus   sp  r 

13  Ioh|anues         nach  foUen  steht  loir  sp  14ll5  Si  bis  nihil  unt  15  nach  vilius  steht 

coram  mundo  s^)       Magnus  coram  deo  sp  r 

')  band  l)m§  ber  Teufel  vgl  ünsre  Ausg.  Bd.  33,  677  su  S.  111,  34.  -)  flandE 

(unten  N  Z.  26)  vgl  DWtb.  4,1,11  S.  4201  unter  'Gestank'. 

N]  nos  ipsos  laudemus  non  nostris  verbis,  sed  dei  vcrbis.  2öa§  ligt  bar  an, 
ob  ®(|ar'^an§,   Utulcen\   paWx  ntljt  fuffen  trebt,  si  deus  me  ita  honorat? 

20  äBa§  frage  ic^  noc^  ber  e'^re?  Alium  habemus  remuneratorem ,  deum  et 
verbum.  5)?t)r  ligt  nid^t  an  ben  faulen  mobenfeden.  Non  sunt  digni,  ut 
honorent  unum  praedicatorem  aut  unum  Christianum  cognoscant.  Sß^r  '^aben 
e^nen  anbern  r^unt:  angelorum  officia  et  ministerium  habemus.  Et  quo 
scimus    deum  nos   honorare  et  laudare  hoc  festo,   %o    tfob   iä)  lobe§   gnug. 

2a  Quid  tocius  niundi  honor  maximus  est  erga  praedicatorem  gegen  bifeu  lob 
gote§?  ^a  e§  lt)er  e^ttel  ftand.  Ergo  cum  simus  in  hoc  officio,  con- 
temnamus  contemptores  unb  hJOÜen  eljneu  ntutf)  faffen,  illorum  gloriani  non 
respicere.  SSiftu  öater,  mutter,  fc^ulmeljfter,  pfar^er,  tuum  nomen  erit 
altiss[imum,   non   coram   mundo,   sed   coram  deo.     '@r  h)l)rbt  gro§  f eljnaut.  1, 15 

30  öor   htm   l^ern.'     Coram  enim   mundo  eum  increpabant  sathanicum.     311^0 

23  Mundus  non  est  dignus  honorare  unum  praedicatorem  ro  r  25  nach  maximus 

steht  eciam  (si)  si  rosis  libiis  et  omnibus  lionoribus  mihi  occurrerent  sp  unten  am  Selten- 
rande  steht  Tanta  siuceri  praedicatoris  ghjria  est  coram  deo  ut  tocius  mundi  gloria  fetor  sit 
crga  eam  ror        27  Consolacio  praedicatorura  ror        30  Erit  enim  magnus  coram  domiiio  ro  r 

')  SRuIcen  d.  i.  ungebildeter  Mensch,  Grobian,  vgl  DWtb.  8, 1478  unter  2,  ivo  weitere 
Belege  aus  Luther;  vgl.  dazu  auch  Pouchs  Slg.  3'  S.  131  9iul^  9tbam. 


542  ^tcbigtcn  beS  ^atjxii  1531. 

R]  habere  eum  daeraoniimi,  sicut  adliiic  fit  et  oportet.  Si  igitur  soliciti,  loic 
man  un§  folt  ^te  fctjcrn,  @o  Inurbcn  r)ie  bicfer  ti)X  ücrgcften.  Si  vero  oh 
oc|ulos  ponis  et  d|ici.s:  deii.s  mens  dedit  mihi  verbuni,  scio,  syncere,  rein 
Icrc,  fcefcnn  coram  mundo,  tum  es  ein  ^ofifertigcx  '^eilig  et  es  ijnn  ber  e'^r, 
quod  Gab|riel  de  te  dicat:  Tu  magnus,  Sed  interim  parvus  coram  mundo 
i.  0.  fdjabt  nid^t,  si  tautum  niag|nus  coram  dco,  tum  fol  biv  Irol  öergljen  bic 
Illft  linb  fiegirb,  ut  coram  mundo  girog,  nee  te  fie!|Ummei"t,  quod  contemnaris: 
quid,  quod  ein  (?fel,  falo  contra  me  surgit?  sed  econtra  angelus.  Sic  fit: 
si  nos  contemnunt,  nos  eos  centup|lum  jc.  Ipsi  'ijdbm  betl  forteti,  quod 
voutrem  et  bonum  habent,  Nos  deum  et  ang|elüs:  qni  alterum  liic  teujcf)et, 
vid|eat  in  fine,  q|uanquam  et  hoc  txiax,  quod  contempto|res  ntt^t  Itngcftrafft 
filieiben  et  Euangelium  nidjt  ungcetivt,  quia,  quando  verbum  Euangelii  adest, 
tum  jureifte  muudum  ju  tvillliern.  Sic  tiet  istis,  qui  iam  contemnunt.  @§ 
fif)ct  mic^  e'bert  fo  an,  quod  aliquid  veniet  in  Germaniam,  ba§  äuriffen  ttJtrb, 
t)a§  auff  eint  Ijauffcn  ligt.  5)tan  hJiI  nic^t  baju  tljnn,  princip[es,  Episcopi 
funben§  faffcn,  ubi  praedicatores  t)in  lucg,  Inirb»  g^en.  Inen  fie  benn  ju 
tvnmevn  tüollen  gt)cn.  ^ä)  !an§  nid^t  Joeren,  fie  toollen  nic^t  tuetd^en,  sed 
expiectabunt,  donec  pedib[us  conculcentur,  q|uauquam  cog|itent  conculcajtores 


20 


1  Daemonium  habet  sj)  r  2  nach  loutbEn  steht  ton  sp  3  nach  scio  steht  quod  sp 
5  Coram  mundo  panius  sp  r  12  nach  ungec^vl  steht  Btcifiet  sp  13  Euangelium  vastat 
regna  sp  r  16  foffen  hls  g^cn  unt  nach  g^cit  steht  fiel  sp  IßjlT  Germaniae  magnum 
periculum  imminere  sp  r 

N]  mu^  gefc^el^en.  Si  autem  tales  essemus  stulti,  ut  velimus  mundi  laudes  respi- 
cere,  §o  inuften  lüljr  ber  e^r  öevgeffcn.  Tu  autem  die:  Deus  dedit  mihi  hoc 
officium  docere  meos  liberos,  faniiliam,  popuhmi.  2)a§  toet)§  ic^,  ba^  Xt^t 
unb  loav  ift,  si  hoc  credis,  §o  trl)tft  bh)  l)n  ben  r'^unt,  quod  Gabriel  te 
laudat.  Si  eciam  mundo  non  laudaris,  §o  h)t)rftu  nic§t  gvo^  achten,  si  dei 
laudem  habebis.  Sh)  tokft  if]cne  efel  unb  feit)  Irec^cjen  nic^t  ad^ten  öor 
bifem  engel  gefang.  Ergo  fie  !unnen  un»  nidf;t  ^o  gering  acE)ten:  nos  multo-  25 
magis  illos  floccifaciemus.  Ipsi  divites  sunt  unb  ijobin  ia§  borte^l,  nos 
autem  bonam  consoienciam.  In  fine  videbitur  cuius  toni."^  Quamvis  haec 
ingratitudo  in  hoc  mundo  non  potest  non  puniri.  ^c^  ijob  forge,  ba§  foId^C 
gotlo^e  6n6en  mit  buc§fen,  pulber  äufprenget  Inirbet.  @a  fi^et  niid^  eben  an, 
alö  Seucjfd^Ianbt  not  folbe  te^ben:  Priucipes  et  Episcopi  negligunt  suas  30 
administracioncs,  negliguntur  praedicatores.  6§  tr)t)I  jh)  brummcrn  ge^en. 
S)a»  Guangetton  lo^rbt  "blellBcn.     Igitur  nos   volumus   hoc  Euangelion   prae- 

22  credis  (tu  es)  24  vor  c[et  steht  UnbangJBavn  sp       Tocius  mundi  contemptus  ift 

e^n  feto  Itcd§3cen  ro  r        25  un§  über  nic^t         30  Ruiua  CJermanie  ante  fores  ro  r 

')  In  fine  videbitur,  cuius  toni  ryl.  Unsre  Ausg.  Bd.  33,  677  zu  8.  119,  37/f;  Tisch, 
reden  (lierausg.  von  Förstemann  und  Bindseil)  Bd.  1, 12, 


«Kr.  59  [23.  3uni].  543 

R]  se  Eiiangcliiini,  sed  fiet  contrariuin,  toil»  nicfjt  anber§  fein.  Nos  voliumiis  ein 
fiveube  bruber  l]aben  et  g[ratias  a[gere  deo,  donec  vivimus.  ^d^  jef)e  ioä) 
lüol,  (|iiod  E|uangclium  nostnini  destruet  coenobia  Episcopatus,  quia  ipsi 
superbi,  Hed  nostnini  vcrhum  siiperbins,  tantiim  potestatis  habet,  nt  nun 
5  patiatur.  Videbo,  qni  praevaleat,  fo  toevbctt  ©Ott  et  eius  verbiini  nbiX= 
poltevn.^  Cuius  vcrbum  dioit:  'Et  nunc  reges.''  3^1  "Od^  lang  nidjt.  EtW-s.'o 
uostri,  qni  nobiscum  sunt,  tvettcita  ail^  mit  fuffcn.  Ipse  niinatus,  qnod 
verbum  jureiffe  nii^t  Ijauben,  xod,  sed  regna,  principatus  orbis  ter|rarnm, 
S5iftf)intl,  lanb  unb  leiltc.^     Posten  dicitnr:   est  de  Euangelio.     ^a  bu  foU» 

10  ha  üon  Mafien.  V|ult  lioc  nomen  fioBen:  vult  destrncre,  quia  non  volunt  ei 
cedere.  Dens  fol  unter  fujfen  ligen  k.  S)a  et  toolt  S|odoniam  umbfern, 
prius  ^olt  er  £ot^  erau§.  Ubi  exivit  k.  Carte  Loth  toax  urfoc^,  qnod  ]ieriit 
C'ivitas,  p]t  verum:  quare  coutem|pscrnnt  eum  et  vocarnnt  stultuni?  Ideo 
ntuftcn  fie  ha^  tfahcn  et  ultra  l)el|Iifc()  fcuer.    3(a  freljlic^  ftiinb«  bejfer,  ut 

15  d|icunt,  in  mundo.  (Sben  barumfi,  quod  Euangelium  fomen  ift,  fol§  lltiel 
3ugf)en,  quia  v|ult  venire  et  gratiam  dei  ju'aedicarc  unb  bir  geljorfaut  machen 
ho[mines,  et  ideo  fottu§  t)ry  tljun  K.  Si  postea  dicetis:  est  culpa  Euangelii, 
fo  leug'^t  ijijX  ut  iofitoii^ter,  qni  nolnistis  audire  et  obedire.  Sic  fecerunt 
Roraani:  ubi  Apostoli  praedicarunt,    faf)e  u|nfer  !^[err  ®|ot  ju   üj  ^unbert 

5  nach  fo  ste/it  fie  sp         6  ps  2  s/i  r  8  Euangelium  est  causa  cur  Imperia  dissl- 

pentur  sp  r        12  Lotli  über  (deus)      Lotli  «/)  r        14  über  ultra  steht  btuBcr  sp        l'J  Roma  sp  r 

')  ubetpoltern  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  8,  685,  36  nitt  ubirpoltcrn  noc^  über  nimpcHit. 
')  lonb  unb  leute  vgl.  oben  S.  478, 17. 

N]  20  dicare  et  canere.     Alii  persequantur  et  furiant.     S30   ift  ha'^  ttJOtt  §0  ftolcj 
unb    h)t)l    nichts    leljben.      Ego    videbo,    utrum    vincat:    si    euangelion    con- 
culcabitur,    non    arbitrabor    deum.     Nam    scriptura    dioit:    'Erudiniini    vos,  syi.  2, 10 
principes'  jc.  aber  Ircrbet  unterg'^en.    Summa:  gotS  tuort  lt)t)rbt  i'm  re^ffcn 
non  stabuhim,  sed  regna,  principatus,  Episcopatus.     ^nt   n'^ainen  gotcy,  blü 

25  toilft  al^o  Mafien,  blo  tuilft  got  unter  bie  fuffen  tretten,  ba»  hJ^I  er  nic^t 
leiben.  Ita  deus  cum  voluit  Zodoniam  submergere,  eripuit  Loth  pium. 
Uli  potuissent  Loth  accusare,  cuius  fuga  hoc  factum  est.  SBarumB  brudtcil 
fie  ^n?  Ita  hodie  nos  premunt.  '^a  Jren  ba§  ©uangelion  nicfjt  !unicn  lücr, 
c»  ftuiibe  Irol  Befjer.    6§  ift  Jrar.    £)a§  euangelion  iDl)!  goteS  ef)er  gefialtcn 

30  ^^aben,  si  non  vultis  obedire,  occumbetis,  unb  ift  nic^t  be§  Guangelion  fc^ulbt, 
^unber  caussa  est  impiorum.  Ita  Roniani  calumniabantur  verbum  et  per- 
sequebantur  longo   tempore,   §0   gingen  fie   jtö   brummem.     @§  ift   red^t: 

22  nach  deum  steht  esse  ro  unten  am  Seitenrande  steht  Atteude  tocius  mundi  ingra- 
titudinem  aduersus  uerbum  Sed  uerbura  illi  non  cedet.  Srumb  iDljrbt  fie  tnuffcn  jto  bvummetrt 
ge^cn  ro  24  nach  stabulum  steht  aut  domum  aliquam  priuatam  sj)  rh  Verbum  dei  cou- 
teret  Regna  principatus  je.  ro  r  26  Zodomam   voluit  submergere  27  (®e§)  SSBatumb 

(Wölben)  32  nach  briintmern  steht  Verbum  autem  permansit  sp 


544  !l?rebigten  bc§  3a^te§  1531. 

R]  jar,  quib[us  multa  occisa  milia,  postea  fcitt  ev  9tom  ba§  oBevft  jum  untcvftcn 
et  postea  culpa  fiiit  Euangelii.  Benc.  Euangeliiim  venit  Roniam:  geb|etttft, 
fe^b  ge^ovfam  jc.  Sic  nobis  continget.  S)ie  5Runcf}e,  pfiaffen,  qui  contra 
Euaugeliura  toben,  bte  Rollen  fjevunter  et  nemo  teeren,  et  d|icent:  ba§  l^aBen 
\mx  bom  Sirnngelio.  Bene.  See!  bantit  bcvbient,  quia  vi.s|itavit  te  dominus,  5 
ut  ag|nosceres  se  sal|vatorem.  Sic  giengs  ^eillfalem :  si  fpert  fte^  et  non  jc. 
iDMtii).24,2ipse:  'nou  kpis  super'  K.  Sic  h)il  ber  ^oinne»  unb  bQ§  l|ie6e  eble  hjort, 
f|uo(]  qHc  fireube,  gnab,  bann[f)cr3ig!eit  Bringt,  Jtiil,  inquam,  nic^t  geachtet 
*i- 2, 10 fein,  berfoligtu,  et  tarnen  ideo  missum,  ut,  sed  ut  Reges  intel[ligaut  i.e.  et)rt 

ba§  verbum  dei,  ncmpt§  an  unb  toft  mä)  leren,  vel  vestrum  iudicium:  i» 
peribitis  de  via  3c.  £)o§  tan  man  nidjt  tücrcn  ic.  jtö  §ieruf[alem,  ©obioma, 
lloma  JC.  cum  ergo  non  sit  gelt)ef)rt  2C.  Sicut  ergo  aug|elos  misit  So|doLmam 
unb  t)oIet  etlicf)  erau§,  ut  isti  cum  ^auff  nit  fd)eitter  jc.  sed  tantum  con- 
temp|tores.  Sic  semper  fecit.  Romara  noluit  umbftofjen  nisi  niissis  Apostolis 
et  Episcopis,  qui  ex  ben  fern  erouä  lafen  unb  lieffen  bQ§  ftro  iu  stabulo,  15 
ubi  3c.  Sic  iam  bet)  un§  trifd^t  er,  adducit  ha^  l|ie6e  fürnlein  et  Loth  et 
adducit,   ubi  oufgetrof)d^en,   fo   Ijuttc   ftro  et  palea.     Cum  ergo  mundus  non 

1  nach  milia  steht  martyrura  sj)  4  nach  nemo  steht  jot§  sp  5  nach  bamit  steht 
l^aftu§  «;)  6  se  c  in  ipsura  sp  lerusalem  sp  r  7  nach  super  steht  lapidem  sp  9  nach 
fein  steht  sei  man  sj)  nach  ut  (1.J  steht  non  (vt)  contemnatur  s^j  p's.  2.  sp  r  10  ps.  1.  spr 
12114  augielos  bis  prius  unt  13  über    cum  f|Ouff  steht  mit  bem  sp        nit  c  in  JID  sp  dar- 

über steht  nici^t  sp        Euangelium   scquitur  vastatio  JC.  sp  r  15  ex  mit  14  Romam  durch 

Strich  verb        nach  ex  steht  Roma  sjy  17  nach  aufgetxoffd^en  steht  f)at  sp        nach  ^Utte 

steht  \\S)  ba§  sp 

')  =  sich. 

N]  Roma,  tu  debes  obedire.  Nolo.  Oportet  te  facere.  Ita  hodie  contingit 
nostris  impiis  adversariis  unb  foüen  bornadj  fagcn:  @»  ift  bc§  ©iiangclü 
!D!atti). 24, 2 f (fjult.  Non:  quia  noluisti  tempus  visitacionis  agnoscere,  to^lftu  nic§t,  §0  20 
§ol  nirf;t  el)n  ftet)ntet)n  6let)6en.  Ita  hie  loannes  et  hoc  officium  iiodie 
omnino  impugnatur  et  negligitur  unb  ift  bo(^  nic^t  brunib  gefc^iät,  ha^ 
¥1. 2, 10 Iel}ben  fol,  sed  ut  alios  exhortetur.  'Enidimini,  qui  iudicatis  terram.'  Sin 
minus,  peribitis  de  via.  S)a§  iüw  man  icjunbt  nic^t  teeren  sicut  Lotii, 
Hicrusalem,  Babilon,  Romam,  bo  tjat  UtOUS  ui^t  tunnen  teeren,  ideo  prius  25 
deus  segregavit  pios  ab  illis  et  deinde  illos  omnes  perdidit,  ita  noluit 
Romam  perdere,  nisi  optimos  nucleos  et  praedicatores  seiunxisset,  bo  ftacft 
er  bie  fc^eune  an  unb  brafd)  'ba^  ftroc  au|.  Sßen  er  ha^  liebe  fornletin  Quf= 
gebrofc^en  ^at,  §0  fjutte  bidj,  ftro  unb  fpan.    Ergo  hoc  festum  celebremus 

19  Omnes  Morias  ro  r  20  nach  visitacionis  steht  tue  sp  21  Regna  et  principatua 
contra  uerbum  insanientes  perierunt  ro  r  23  leiben  fot  c  in  IjmanbcS  jc^abcn  ^ol  t^un  sp 
28  unten  am  Seitenrande  steht  Contra  inipios  2Ben  ba§  ©uongelion  nidjt  fumnien  Wer,  ßo 
ftunbä  iDot  tejfcr  Deus  prius  suos  eripit  antequaui  impios  pordat  ro 


9lt.  60  [24.  Sfuni].  545 

R]  ag|noscat,  nos  ex  corde  ag|noscamiis  beneficium  dei,  qnod  dedit  nobis  bfl» 
I|tebc  verbum  mihi  ju  prebigeit  et  aliis  et  vobis  ad  audiendum,  et  quod  iam 
lioijet  erleuchtet  f|nam  onines  g|entes  et  omnes  doctores,  quia  istani  lucera 
b:ibeimi.s,  «jiiae  est  contra  mortem,  Sat[anam  et  dat  regnum  domini  et  omnia, 

5  quae  habet:   qnis  posset  laudes  numerarc  et  virtutes  verbi?    P|aii[lus  vocats  9i".9,  ir. 
ineiiarrab[ilem    thesaurum.     Sic    inspiciendnm    istiid    festum,    qnod    g|ratias 
a[gamiis  deo  für  bie  eble    jungen,    os   et    quod    ipse  1.  praedicator   in   novo 
testa[meuto,  a   quo   geftifftet    ministerinm    novi   Testa[raenti    et   dig|ito    mon- 
stravit.    Ideo  festum  fet)  gerid)tet  auff  @|ot»  h)ovt  unb  prebigampt.    Angelas 

10  prebigt  1]n  ein  fd^one,  teerte  prcbigt,  loqnitur  de  vera  sanctitato,  quare 
SloIJLanne»  gefeiert  toirb. 


3  Commendatio  verbi  sp  r         5  2  Cor  8.  sp  r         ßj8  istud  bis  geftifftet  unl 

N]  jh)  bonöen  unb  loBen  ba§  liBe  prebigampt,  Cum  graciarum  aceione  cogni- 
cionem  dei,  quod  plus  seimus  quam  tocius  muudi  sapiencia.  Nam  hie  est 
sei    et    lumen    contra    tenebras    et    mibes    mundi.      Hunc    thesaurum    uon 

IS   possumus  esprimere.     6§  muften  Qubere  prebiger  fel)n,  sicut  et  Paulus  dicit.  2.sfot  9, 15 
Ergo  in  hodierno  festo  laudemus  et  gracias  agamus  pro  ofKcio  loannis,   t)or 
jel)nen  fl)nger,  junge  unb  ftt)ntme,  quibus  nos  ad  Christum  duxit.    2tl§o  §ol 
bi^  feft  gerichtet  fe^n  uff  bi^  eble  fd^one  antpt  ^oannil. 

•Nunc  sequitur  textus  praedicans  loannem  propter  hoc  ofücium. 


14  Vsus  illius  festi  ro  r 

60.  24.  3uni  1531. 

prcbigt  am  ^o^annistogc. 

R]  20  D  i  e   I  o  a  n  n  i  s. 

'Et   Elizabeth    venit'   3C.      Heri    aud[istis',    mi    ch|a[ri,    quod    hocüiit.  i,s7 
fejstum  Ioh[annis    feriamur   nou    propter   Ioh[anuem ,   sed   propter  g|audium, 
prebigampt  et  Euangelium  hjiEen,  et  (|uod  not  fe^  ju  h)iffen  unb  ju  Be'^olten, 


'j2  Cur  agamus  ferias  Ioaii[nis  »•/)  r 
')    Vgl.  oben  S.  5S9,  13;  540,  3. 

N]  In    die    loannis. 

25      'Elisabet  autem   impletum   est  tempus   pariendi  et  peperit'  jc.     Sut.  i.o? 
©eftern    i\aben    tt)l)r   ge'^ort    usum    illius   festi    non    propter   Ioa[nnem, 
^Onbern  propter  otBcium  praedicacionis  et  Euangelii.    Necessarium  est  scire, 

2^/25  ro 
Sutfterä  SBetfe.    XXXR'  35 


54G  !Ptebifltcit  bc?  So'^tcS  1531. 

R]  qiiod  ideo  feriemiir,  quia  tempus  veniet,  ba§  monS  liergeffen  tuirb  unb  tüibbcr 
anvid^ten  toi'i(i)t  itnb  t[0ll ',  nt  antea  ex  S|ancti.s  fooimus  idola.  Ideo  bene 
notanduni  unb  fol  auä)  oHe  jar  get)rebigt,  cur  ferienuir,  qiiod  deiiin  loben 
mit  fireilben,  qnod  contig|it  nobis  Euangeliiim  unb  J)Vebigamt)t  et  feriamur 
nosipsos,  cum  vic|iui  uostri  fo  uM  geraten  finb.^    @§  ttitl  ha  {)in,  bQ§  mit    5 

fnffen  bruber  lauffe,  qui  V|ult  ba  l){n  "Eomen,  ut  contomnauuis  praedicationem 
et  praedicatores,  et  hoc  ie'qhi,  6elj  ben  l)o'^en  unb  nibei'n  ftl)enb.  Tuui  verum, 
ut  veuiaut,  qui  fdjcnben  ttctjb  unb  ünber,  et  seducant  corpora  et  animas. 
Doncc  vero  vivimus,  volumus  grati  esse  et  ag|noscere  max[imam  g|ratiam 
be§  Iiteben  ficiUgen  6uangeIion§.  Hoc  heri  d|ixi.  lani  loollen  tuiv  für  un§  10 
n^cmen  de  officio  unb  toefen,  opere  S.  Ioh[anHis,  quod  est,  de  quo  iactatur, 
sut.  i,i3ff.  est  ^ircbtgantpt.  Angelus: 'Nascetur  fil|ius  et  voca|bis.'  'Is  magiuis' k. 
'Viuum'  K.  'plenus',  'et  praecedet'  jc.  et  sicut  Elias,  'ut  corda'  k. 
Ibi  audis,  quod  Ioh[annes  uon  aliter  iactetur,  quaui  quod  jol  ba§  prebig[antt 
füren  ut  pater  jc.  i.  e.  ioirb  geprctfet  am  ^od^ften  jiropter  officium  et  ut  15 
dixi,  quod  feriemur  propter  lioc  officium.    Quod  vero  additur,  (juod  vinum  et 

.9  nach  geprebigt  stehl  Werben  sp  5  nach  bo§  sieht   mon  sji  9  über   vero  sieht 

nos  sj)        12  über  Nascetur  i(s  voca\\)is  steht  Ecco  vxor  tua  pariet  s^j       Officium  loannis  sp  r 
14  non  sp  über  loliLaiuies         15  über  i.  c.  toirb  steht  Et  tu  puer  propheta  sp 

')  toridjt  unb  toi  geiüöhnlich  in  iimgehehrter  Folt/e  vgl.  oben  S.  475, 15.         -)  viciiii 
nostri  fo  übel  geraten  finb  (unten  Z.  20\%1)  vgl.  oben  S.  540,  2GJ27. 

N]  cur  ferietur,  nam  continget  oblivio,  )ia.^  lt)l)r  ben  ^el)ltgen  loerbcn  fet)ren, 
sicut  hactenus  imploravimus,  "^oben  abgotter  brauS  geinac[)t.  Nota  beuo 
et  cur  quottaunis  feriari,  baS  ltil)r  6cge!)en  banttcn,  loBen  niljt  freuben,  Uia» 
un§  hmö)  ba§  Übe  ßuangelion  geratten  ift.  äßet)I  unö  bie  nad^barn  übel  20 
geratten  ftinbt  et  omnes  contra  uos  sint,  ideo  extollamus  hoc  ministerium, 
h)el)ls  geburet.  Ipsi  iiabebunt  suum  praemiiun  sub  papatu  et  errores  venieiit, 
ben  fegen  follen  fie  baben.  Nos  viventes  gracias  agemus  huic  officio.  9lbue 
tüoUen  tuijr  t)ornt)emen  öon  bem  anipt  unb  loe^en  S.  loannis.    ©eljn  tü^efen, 

quod    ho[die   gloriatur,    est   ba§   prcbigampt.     Ita    augelus  dkit:    fiiius    tuus   25 
siiM,  15 'Magnus   erit'  jc.     Legit   iterum    verba  it.     So    f)Oret    t)r,    ha^  3»0||önne§ 

nid^t  auber§  öer!unbiget  ioljrt,  ben  bog  er  fol   :prebigen,   sicut  pater  eins 
siit.  1, 7e  Zacharias  dicit:    'Et   tu   puer   propheta.'     Ideo  ]>ropter  hoc  officium  lau- 

dandus,   sicut   et  feriamur   propter  iioc  officiuui.     2)a§    er   hü^  barcjlo  fecjt: 
sin.i,  15*  Vinum  non  bibet',  ntOC^t  elJU  flugling  bo  ^er  faren  et  cum  laudare,  sicut  so 

17  über  nam  bis  bo§  steht  ben  (nj^)  man  tt^rtä  toiber  Borgeffcn  sp  IS  Festum  hoc 

non  patrocinatur  sanctorum   sufl'ragiis  ro  r  19J21  bo§  bis  extollamus  mit  ro  22  vor 

geiuret  steht  Bn§  sp         25126  Vita  et  officium  loannis  ro  r        27  Bertunbiget  aber  (gcprebigt) 
29  barcjltl  über  fccjt  30  nach  Vinum  sieht   et  siccrani  sp       unter  Vinum  stehl  nihil  quod 

de   uino   nascitur  SJofincEcn   toeljncffig   it.  xp  unten    nm   Seilenrande   steht   loannes   propter 

officium  suum  maxinie  celebratiir  ro 


9h.  60  [24.  3uni].  547 

R]  Sic|erain  k.  mod)t  ein  Hugling  dicere,  quod  ger^^ümet,  qnod  nee  9{ofin  effig 
et  q|uicquid  de  botris  jc.  tüte  gefeit  bil  ba^f  quod  ab  abstinentia  laudatur, 
et  vos  praedicatis,  quod  non  iei\inanduni  jc.  Nos  neinini  tüeren.  Si  Vöitt 
i>\d)   jo   polten    ut    loliiaunes:    non    bibcre  vinuni,    non    edere    carneni    et   in 

5  desertum  ire  unb  "^eten  l|QmeI§,  (luis  hJertjct  bir§  ?  Bonum  esset,  ut  ieiunare- 
nius  JC.  et  libentcr  vclim,  quod  Cusar,  princ^eps  singulis  Hebdo|ma[dil)ns  k. 
Sed  no.strum  ieiuuium  ba  l)\n  gefegt,  ut  no.struru  p|eccatum  austilgen  K.  ut 
erat  cultus  S|anctorum.  Ieiuuium  Ioh[auuis  ift  bo  ^in  ntC^t  gericf)t.  @§ 
ge{)ort   ein  gcfc^iclter   fopff  unb   nackter   leib  ad   Studium.^    Et  velim,   nt 

10  corporale  ieiuniiuu  Htatueretur,  ut  illo  vel  alio  vespeii  non  ederotur.  Slbet 
\d)  tüils  nic^t  gerieten,  Si  isti  non  fa|ciunt,  quibus  regitncnt  '6efoll)en. 
S.  Ioh[annes  non  descriptus  est  bonn  fc^Ictfjten  foften,  Sed  de  Naza[reorum 
ioiunio,  qui  voluit  deo  jc.  9lam  fur  fid^  4.  6.  JC.  Turca  suscepit  gu  cinet 
ciuigen  tuonljeit  apud  Iud[aeüs  jc.  et  tarnen  non  ba  t)in  gerillt  guüerbienen 

15  obla§  peccatorum,   sed  ba  mit  @ot   loben  unb  tijxen.     Sie   fol  3lo^|annc§ 

toerbcn  ein  eiriger  Siagarener.    Et  P|au|lu.s  l)at§  auä)  ein  geit  lang  gefurt^p«.  21,2c 

1  über   iiec   steht   vsus  «7)         loannes   ab   abstinentia   coniniendatur  jjj  r  (1  iinr/i 

Hebdo|nia[dibus  steht  aliquem  dieni  iciunii  statueret  sp  7  vor  bo  steht  ift  sp  rh         nach 

utC2.^  steht  quoque  sp  8  Cultus  Sanctorum  sp  r  10  leiunium  Nazareonim  sp  r  13  nach 
doo  steht  vovere  .sp  14  tiach  tanien  steht  Wax  s/i  1C>  Acto.  21.  sp  r       oben  am  Heileii- 

ram.de  steht  S25ev  prieftcr  t>nb  fratocn  f^enbct  jc.  sp 

')  Vielleielit  schwebte  Luther  das  Sp^'idiwort  vor:  'Ein  rollen-  Bauch  studiert  nicht 
gern'  Wander  1,  248  Nr.  79. 

N]  Papistae  dicunt:  ®o,  bo,  Abstiueneia  laudatur  c(  tu  non  jiraedioas  abstinen- 
ciani.  Respondeo:  3Bi)r  ltj()erenu  nict)t,  lxil)ltu  biet)  qI^o  l)altcn,  toer  berbeut 
bt)r§?  si  vis  ingredi  desertum,  fore  Ijnuuei"  f)l)n.     Nos  eciani  ieiuuium  prae- 

20  dicamus  unb  iB^er  Itol  gut,  ut  faccremns,  si.  Optimum  esset  Cesarem,  jmn- 
cipem  imperare  ieiunium,  ba^  lücltlic^  bliebe.  Sed  ilia  impietas  ieiunii  neu 
est  ferenda  sieut  sub  papatii.  Nam  el)n  studens,  praecipue  in  theologia  debet 
ieiunare.  S)q§  utu^  Jterliil;  fel)n,  toie  lüol  id^  hiolbe,  ba§  man  lel)plic^c 
foften  all  el)ne  toeltlic^e  orbenung  outf)  t)ilt,  lioc  vesperi  non  edere,   hos 

25  cibos  non  edere,  2)aä  man  ba'i  gefljnbc  l)nl)albe.  Sed  ego  non  iubeo  et 
inipero,  sed  ad  magistratum  pertiue[nt. 

Ita  liic  Joannes  fecit  secnnduni  legem  Nazareorum.  Ubi  quilibet 
tempus  sibi  determinabat,  4  hebdomadas,  dimidium  annum  unb  entleibet 
fid§  bon  aEen.    Hoc  eciam  Turca  liabuit.    @§  toav  bo  ^^n  gerid^t,  ba§  mon 

30   h)olt   got    nil)t   e^ien,   non    iu    remi8S[ionem   peccatorum.     Ita   loannes   nihil 

17  De  abstinencia  loannis  ro  r  20  si  (ftum)  21  über  ieiunium  steht  duorum 

dierum  in  bebdomada  sp  über  impietas  steht  iusticia  sj)  24  Externa  ieiunia  a  Magistratu 
statuenda  ro  r  28  nach  hebdomadas  steht  ant  octo  K.  sp  loa^nnis  absti[nencia  secundum 
legem  Nazareorum  ro  r 

35* 


548  !Ptcbigtfn  hei  Sa'^tc?  1531. 

R]  istiim  toctfc,  Christus  nou:  edit,  hfibit,  clormivit  unb  gelüont  iit  ein  gemeiner 

tnan,    sio  vestltus.     Ioli|annes  uon  est  talis,    ut  imitcmur   cum,    nisi   vocati 

per  verbuin  dei.     Si  vero  vis  facere,  nemo  toev^tS,   modo  nou  facias  cultum 

braus,  meritum,  gje^.    Si  vero  vis,  ut  fopff  gcf(5^|oren  fet)  unb  toein  f})oren. 

Hoc   dico,   ne   iaetent,    quod    Ioli|anues   non    bib|it   jc.    fafte    t)tuer   ^in,    sed    5 

ieiunium  non   sit   cultus,    sed  forberung    ad   of|ficiuiii,   quod    habeo.     @r  |ol 

Siir.  i,is's[piritu   s|ancto    erf[unet.'    Ad  quid?    uon  ut  magna  mb'a[cula  fa|ciat 

unb  ein  itrnft  fjeilig  luerbe,  ut  legendae  Sianctorum,  er  Bettet,   faftet,  goB 

olmofen.      Sed    ad    iioc    plenus    S[piritu    s|ancto,    ut    praedicet.      5luc^    ba§ 

^lajoreifcf)  ampt,   quod  non  b|ibit  viuura,  ift  ba  t]in  gerieft,    ut,   quomodo?  10 

i.'uM,t6f.'Multos',  unb  toeiter  [treid^t  3C.    'In  spiritu'  jc.    60I  fein  ber  rec^t  6lia§ 

et  praecoderc  3C.  ut  convertat.     Hacc  est  praedioatio  Ioh[anuis.     '^a,  ba  ^er 

öerbint  er,  ba^  man  l)^m  ben  !opff  aBtan|t^  et  quod  coutemnitur  unb  gej(^oIten, 

»dittii  n,i8(|uod  hab[eat  diab[olum.     Si   in   duris  vestib[us   isset  unb   Ijet   fauer  gefeiten 


2  nach  sie  sieht  etiam  sp         6,7  Et  replebitur  slpiritu  sancto  sp  r         11   tetia?  (?ein) 
11J12  praecedet  eum  in  virtute   et  spiritu  Eliae  sp  r  V2\l'i  nt  his   fopff  unt  13  nach 

Qe\ä)oUin  steht  toetb       ^'ide  Tomuni  -J7  aiiiii' 

')  obtan^t  (unten  Z.  29;  S.  550,  21)  DWth.  1,  IST  ohne  Beleg.  '•)  Dieser  Band 

der  Rörerschen  Sammlung  ist  versdiollen;  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  23,  665. 

N]  vitis,  toe^nber,  9{oft)ncn  suo  elatis  tempore  edit.  Sed  Ciiristns  non  ita  fecit,  15 
sed  communiter  vixit  edens,  bibeus,  £)a§  man  fol  fel)en,  ^OOnneS  \t\)  al§ 
e^n  ^onberltc^er  S'iajareer,  uon  nobis  in  exemplum.  Si  vis  facere  sponte, 
fac  sine  lege  et  e.xemplo.  Si  vis  te  abstinere,  ut  fias  gefc^idEter  obber  jtt) 
fparen,  fac.  Valeant  impii  papistae.  Sage,  loaS  man  tt)t)I,  lühannes  ieiuuavit. 
gafte  ijmmer  t)^n.  S)a§  folftu  nic^t  bol)l}n  Brengcn,  ut  illo  remiss[i<)nem  20 
peecatornm  acquiras.  S)lt)  !anft  bic^  m^t  fafteu  unb  bet)nen  toertfen  nic^t 
yiit  i.i.'i  bo^ljn  Brcngen,  ut  deimi  recoucilies.  Deinde  dicit:  '@r  §oI  ml)t  bem 
()el)Iigen  getjft  erfüllet'  K.  SBarCjlO?  Non  ut  miraeuia  faceret,  ut  in 
Omnibus  legendis  ;^at  al§o  ötl  munbercjel)c^en  gettjan.  Hie  est  scopus 
legeudarum.  Sed  hie  Joannes  spiritu  impletur  proptcr  officium  praedicacionis.  25 
Nam  multos  debet  convertere.  Nam  iste  debet  esse  Helias,  qui  couvertere 
debet  'corda  patrum  ad  filios',  sicut  textus  et  Euangelistae  et  prophetae  prae- 
dixerunt.  S)a§  ift  3oonni§  ampt.  "^a  ha  ^er  tjerbint  er,  ha^  t)^m  ba§ 
^tMpi  tlil)rt  aBgetancjt  et  damnatus  a  mundo.  Nam  si  ingressus  fuisset 
hypocritice  et  tacuisset,   optime  laudatus  fuisset,   sicut   monachi  icjuuber  bie   30 


16117  loannis  uita  exemplum  non  lex  ro  r  22  ntllt  (Waj)  unten  am  Seitenrande 
steht  De  absfinencia  loanuis  secundum  legem  Nazareoruni  De  ieiunio  eiusque  utililate  et 
ordinacione  illius  ro  23  S33arC3tt)  c  in  Cur  liabuit  spirituui  sanctuni  sp  24  nach  legendis 
steht  scribitur  Set  ^etjUgen  sp  24J25  Scopus  legendarum  ro  r  27  I'ropter  officium 

Ioan[nes   spiritu    s^ancto    repletus   ro  r  29   ingressus    fuisset   e  in   mansisset    in    dcserto 

uixisset  sp         30  narlt  monachi  steht  laudantur  sp        nach  bie  steht  ben  sp 


9lt.  60  [24.  3[uni].  549 

R]  unb  geljangen  ben  !|Opff  nt  ein  parfiufjer,  tum  fuiKset  in  admiraitione.  Si 
potuisset  Sanctus  talis  esse  jc.  Sed  quia  v|ult  praedicare  et  convertcre  filiios, 
hoc  noii  leibltcf),  hjurbe  tuol  el)er  ein  "^ur  finben,  qnac  ei  collum  jc.  laai 
etiani  incipiunt.    @^  man  mu§  nidjt  laffen  auff  fomen,  ut  non  bcn  Sann 

5  ufeei"  3C.  quod  tinient,  fiet,  ut  scriptum.  Ego  non  faciam.  Ego  sie  distrihni 
Rcgiia  3C.  Post  HOS  vcnient,  qui  tc  maled[icent  et  pedib[us  conculcabuut, 
et  t)on  unnu^en,  untud^tigcn  leuten  continget  et  qui  non  digni,  ut  calceos  jc. 
5Jlan  j^sric^t  olfo:  Sßer  prieftcr  unb  fratuen  fi^enbct,  bem  gfjets  mmquam 
looL'     1.  f(^enb[et  prebiganipt  et  totum  genus  humanuni.     5Jlan  loirb  \}l)m 

lu  feinb,  quia  vult  eouverterc  K.  \)a?^  ift  nii^t  leiblicf),  tamen  puto,  e§  fcl)  lool 
getl^an,  t)a,  sed  ba  '^abbert  man  brufiet,  qui  rec^tfi^iaffen.  Bonum  convertere 
posset  JC.  Sed  ba  fd^eibet  unb  ftoft  ftc§§.  Papa  potest  a  me  pati,  quod 
lib|enter  velini  euni  et  suos  convertere  ad  deum.  ^a  t)On  '^cr|en  gerne.  ^0 
fo    muft    t)ijX   nid}t  fo   pvebigcn,    sed    fidere   uuda   misericordia,    desp|erare   a 

2  vor  fil|ios  steht  ad  sp  7  nach  et  (l.J  steht  hoc  sp         »ach  continget  steht  tibi  s/) 

qui  c  aits  quibus  tibi         S/9  SBet  bis  1.  unt         9  JJtcbiflQtntit  über  (pticft)       über  et  steht 
2  sp         10  Vt  coiiuertat  corda  patrum  sp  r 

')  äßet  pticfter  unb  fratocn  jdjenbet,  bem  gl)ctä  nunquam  tnol  (unten  Z.  22)  vgl.  Thiele 
Nr.  11,  dazu  S.  423. 

N]  15  Icut^e  ijOben  ba§  ntaul  gef C^ntirct.  ^  Si  permansisset  in  deserto  et  ieiunasset, 
tunc  nihil  accidisset  mali.  Sed  praedicans  occiditur.  Ita  hodie  impii  dicunt: 
non  perniittamus  uostros  praedicatores  dominari,  alioquin  nos  urgerent.^ 
Respoudeo:  Sei)  ber  teuffei  beljn  !^err.^  @§  iDl)tbt  b^r  gefd^e^en,  quod  times. 
Nos    nohimus    facere,    nos   veneramur  magistratum,  sed   tu  ales,   coles,   ben 

m  to^rftu  ^'^n  nicfit  bie  fuffe  luafc^cn,  impiissimos,  cum  autem  optiraos  con- 
temnis.  5tI^o  t^ut  SfuncEer  .§an§  unb  §einnc^  fticä  pauern.*  Summa:  pro- 
verbium:  2ßer  f rieftet  unb  froloen  fc^enbet,  bem  gel^etS  nl)mmer  me'^r  lool. 
ßi  e§  l^ilfft  ntc^t.  Nos  veneremur  verbuni.  Safe  fi(^  Runder  •'panS,  ^ikj 
palüer  f cremten:  eveniet,  quod  contingit.  Haec  autem  caussa  est  persequucionis: 

25  'Convertet  corda  ad  dominum  deum.'    S)al  ift  nic^t  fe^n,  hü§  tan  bersut.  i.is 
teuffei  nid^t  leljben.     3)tlid^  tet)I  In^I  red^t   fet)n.    Omnes  quidem  fatentur 

15   Muiidus  uitara  piorum  t'erre  potest  sed  doctrinam   ininime  ro  r  16  nach  nihil 

steht  ei  sp  praedicans  c  in  propter  praedicacionem  sji  über  impii  steht  Lignei  17  nos 
urgerent  sp  über  (dominarentur)  IS  ©£^  bis  ^ert  rh  19  vor  facere  steht  hoc  sp  nach 
magistratum  steht  et  discernimus  regnura  mundi  a  reguo  Christi  sp  20  über  nid^t  steht 

muffen  sp  nach  ttafci^en  steht  Dnb  tuffcn  sp  Contra  eos  qui  timent  praedicatores  damna- 
turos  ro  r  21  §eintic^  filcj  ^louctn  c  in  f^tcj  potnct  sp  24  nach  eveniet  steht  ei  sp 

26  Omnes  bis  fatentur  c  in  Totus  quidem  mundus  fatetur  sp 

')  ba§  maul   gcfc£)mitct  vgl.  oben  S.  311, 17.  ')  Diese  Worte  hesiehen  sieh  auf 

Lutliers  Streit  mit  dem  Zicickauer  Bat;  vgl.  die  Einleitung  zu  dieser  Predigt.  ')  ©eQ 

ber  teuffcl  be?n  ^err  vgl.  oben  S.  89,  5.  ')  gitäboucr  vgl.  D  Wtb.  3,  1634.    Vgl.  auch 

Unsre  Ausg.  Bd.  32,  568  zu  S.  485,  2. 


550  iptcbigtert  be§  3at)rcg  1531. 

R]  fiducia  vestra.  Ibi  pap[a:  Tu  uou  vis  ine  convertere  ad  deum,  sed  diab[ol(ini. 
Sic  si  ad  alios:  Sic  fiic:  er  fc^tlt  un§,  quasi  non  ftom,  '^elt  un§,  quasi  simus 
befert  ad  diabolum.  Nolumus  hunc  jc.  ipse  quaerit,  lote  et  unfet  junöer 
unb  ttieifter  toerbc.  Omues  3io^flnniter,  qui  sunt  eins  ordjinis,  qui  docent 
in  düinibus,  iu  scholis,  sunt  meri  Ioh|annitae,  quia  fatentur  et  docent,  bxutttB  5 
muB  mon  feinb  fein.  Tarnen  multi  gaudeb[unt,  qui  lib|euter  habent  doct|rinam, 
frolid^  bruBer  unb  feiert  leiB  unb  IieBen  bran  et  potius  20  mundos  amittereut, 
Et  fatentur  se  nonduni  conversos,  fulsas  fid|ucias  sc  habere.  Ideo  d|icunt: 
bu  lieber  Sfo'^anmter,  bu  fagft  mir  uä)t.   Isti  patiuntur  Ioh|anuem,  bie  anbern 

auM,  le^Qg   ge^en.     'Israel':   qui   iaetant  se  Sianctos  esse,   foHen   crft   ^oreu,    quod   lo 
diaboli   sint.     Et  hoc  befereit    tüirb   ^0   JU  g'^en,    non  ut  alii  pro|phetae,   qui 

Siir.  1, 17 etiam  converterunt,  sed  'praecedet  in'.  Non  erit  persona  veteris  Heliae, 
sed  verus  et  is,  de  quo  scrip|tura  dicit,  quod  fur|  ante  dominum  JC.  quando 
iara  intraturus  portam,  hJtrb  einer  ba  fein,  qui  viam  praepararet,  ut  possit 
iutrare.     Sicut  priuceps  qLuauquam  domi  iu  arce,  tarnen  habet  hie  nuncium,   is 

1  nach  sed  steht  ad  sp  4   lohannitae  «p  r  6  nach  man  steht   ^^n  sp         nach 

doct|rinam  steht  loetben  sp  multi  in  iiatiuitate  eius  gaudebunt  sp  r  9  über  mit  Xtäjt  steht 
tua  praedicatio  est  vera  sp  10  über  Ia§  ge^en  steht  quia  amputaut  ei  caput  sp  Et  multos 
filiorum  Israel  ic.  sp  r  12  Et  praecedet  eum  in  spiritu  2C.  sp  r  12  nach  quaudo  steht 

dominus  sp       Heliae  sp  r 

N]  convertendos  esse  impios  ad  deum.  2)a§  !an  ber  S9apft  Unb  S5tf(^off,  bic 
lafjen§  gerne  prebtgen,  ut  convertamur  ad  deum.  Sed  cum  dico:  Valeant 
liypocrisis  et  propriae  iusticiae  JC.  bo§  !an  ber  teuffel  uub  Sapft  nic^t 
leiben.  Ita  si  arguitur  privata  persona,  ut  convertatur,  reclamant:  Nolumus 
hunc  praedicatorem.  ®r  h)l)I  unjer  juncEer  lüerbeu.  3öt)r  iDolIen  t)n  au|=  2u 
■jungem  obber  ben  !op)5  aBtanc^en.    Ita  contingit  oHen  ^oanmtern,  scilicet 

illius  ordinis  sunt  parentes,  pedagogi,   praedicatores.     £)en  UIU^  man  fe^ubt 
2ut.  1, 16 jet|n.     lUud  confitentur  verbum.     Non  solacio  sequitur.     "Multos   filiorum 
convertet.'     @§    Jüerben    ben    nO(^    Ütl   fe^n,    qui    10    mundos    propter  hoc 
relinquerent.     Uli    dicunt:    Ego   agnosco   ineum    peccatum    et   imbecillitateni,  25 
£uM,  isilli  sequentur  lohannem   et  diligent  et   vcnerabuntur.     '@r  jol   btC   f^nbet 
Sfrael  Beleren  i\a  got.'    2)a§  tft  fc^enblid^,  quod  ille  optimus  populus 
dei  peniteucia  indigeat.     2)a§  Beferen   Jti^rbt  al^o  juge^en:    non   ut  alii  pro- 
bat. 1, 17  phetae,  sed  'ipse  praecedet  in  virtute  Heliae'.    Non  erit  persona  Heliae,  sed 

erit   verus  Hellas   officio,   ut  angelus   dixit:   filius   tuus   erit,  qui  praecedet  30 


16  Mundus  fert  praedicacionem  penitencie,  sed  suam  non  uult  relinquere  sapienciam 
iusticiam  ro  r  17  convertamur  c  in  praedicemus  conuersionera  sp  22  2)cn  3o!§annitcrn 
mu6  alten  %o  flehen  ro  r  24  nach  hoc  steht  uerbum  sp  25  relinquerent  (quamuis) 

nach  imbecillitatem  steht  et  opus  est  ut  conuertat  sp  27128  ille  bis   indigeat  c  in  illi 

optimo   populo  dei   penitencia  praedicari   debet  sp        Conuersio   sancto   populo   Israel   prae- 
dicanda  ro  r        30  über  angelus  steht  Gabriel  sj) 


mx.  60  [24.  Simi).  551 

K]  illic  praesideni.  See!  Ioh[annes  est  is  servus,  qui  ouff  bem  ful  ante  doiuiiuini 
l^er  trabt,  bcr  furtrab  linb  tvomctcr  i.  e.  (luando  istum  auditis  pracdicart', 
scitotc  dominum  adesse.  Iste  cloretic^ctt  ^  ift  ftljmm  lohannis:  omiii.s  sanctitas 
et  prophetia  cesset  et  ipse  dominus  statim  folgt  auffm  fu§.    Sic  eins  ofBciiim 

s  gliet  uticr  aüe  proifj'^eten,  (luod  Elias  est  domini,  qui  \enire  debet  für  feinem 
üold.  Ibi  discriraen  inter  Ioh|annem  et  omnes  pro|phetas,  qui  ctiam  con- 
verteruiit  pop|ulum.  Sed  non  solum  conrvertit,  sed  etiam  bcr  furtrab  K. 
Quomodo  via  paretur,  audistis.  ^ft  eitel  ^[U^  prebig,  quae  f|acit,  ut  caput 
amittat,  quia  Iob|auni  iu  tot^i  ludea  fol  tj^nt  nicf;t§  gefallen.     310  f)of)cn= 

»0  }3|rieft[er,  sacerdotes,  viros,  mulieres:  esti.s  in  peccatis,  morte  et  niiiil  Itcrb, 
quicquid  facitis.  S)a§  ift  öerbieflid^.  Si  neu  dicitur  hoc,  non  potest  dominus 
venire.  Si  vero  praedicat  magistratus,  ut  tum  ludaeis  vid|ebatur,  si  verum, 
muft  l)f)r  jiidai.smus  ju  grunb  gljcn.  Sie  bodie  papatus  jc.  Si  Ioh|aniies 
gcbcmpfft  lotrb  unb  ber  Ijopff  abgefd^Iaigen ,  tnag  giltB?  er  ntmpt  baB  gan^ 

»5  3ubifi^  xää)  mit  fid^.     Neu   fc^im^ff,   quando  ipsi  untcrgbeti,   nfjemen  it. 


4  Officium  Ioan[nis  sp  r  6  über  Doli  steht  f)txm  sp  Discrimen  inter  loaniiem  et 
alios  prophetas  sp  r  7  über  non  solum  sieht  lohannes  s}}  Parare  viam  sp  r  9  ^^m 
eingeklammert  sp  10  nach    mulieres  steht    sie    alloquitur  sp  nach   nihil  steht   ift  sp 

praedicatio  loannis  sp  r         15  über  unteig'^en  steht  praedicatores  pii  sp 

')  ctaretitl)cn  s.  v.  a.  Trompete;  s.  DWtb.  s.  v.  flatct. 

N]  unb  ttljrbt  jum  t'^ore  bor  t)m  re^n  ge'^en.    Sicut  principes  habent  suos 

nuucio.s,  Ita  sunt  omnes  prophetae  praecedente.s.    Sed  Joannes  ift  ber  nel^cfte 

trommeter  q.  d.  toen  i)r  ben  ^on  toerbet  feigen,  scitote  principem  adesse. 
Non   est  expectandus,   sed  est  praesens.     Tunc  abrogabitur  Moses,   facessat 

L'o  sapiencia  mundi  et  gloria  Ioh[annes:  S9^n  ber  Dorbraber.  Hoc  officium  est 
gloria  loannis  excellens  omnes  alios  prophetas.  So  mt)t  ift  unterft^^bt 
gemacht  inter  loannem  et  prophetas,  qui  eciam  occisi  sunt  de  penitenciae 
praedicacione ,  sed  Joannes  est  praecursor,  de  illo  officio  vide  in  Adventu. 
@§  f^nbt  bo^e  ^rebigten  3oannt§,  machen,  haB  er  ben  !op  öcrleuret.    Nam 

25  ille  Joannes  omneni  Israel  et  sanctissimos  confundit  et  peccatores  arguit. 
3)r  fe^t  fcf)elcE,  buben  k.  Si  hoc  non  praedicatum  fuerit,  §o  tan  ber  ^err 
nid^t  fummcn.  Ideo  penitencia  et  lex  prius  praedicanda.  ®a§  funben  bic 
^uben  nid)t  let)ben  neque  Papa  vult  audire  et  dicunt:  ^^i^x  tot)r  toolben 
toeljc^en,  toolben  e'^c  aE§  jh)  grunbe  geben.    9lbue  to^rb  3!oannei  ben  !op 

3u  t)orlt)ren,   §o  fol  S)euc5fd§  lanbt  mt)t  jto   grunbe   gelten.     Si   veneraremur 


18  über  ßon  steht  loannem  sp      3''ftnnc§  ber  nc'^ifte  trommeter  et  praecursor  excellens 

omnes  prophetas  ro  r         19  über  expectandus  steht  futurus  sp         22l2:i  de  bis  praedicacione  c  in 

projjter  penitenciae  praedicacionem  sp         27  Legis  praedicacio  necessaria  ante  Christum  ro  r 

unten  am  Seitenrande  steht   loaimis  praedicacio  dura   est  piis  hypocritis  6t   mu6  OU^  je^ll 

^cut)t  bruBcx  tafjcn  ro  r        29130  3I^ue  bis  ge^cn  unt  ro 


552  iJSrcbigten  bc«  2ai)xei  1531. 

R]  Itaq[ue  suseip|iatiir  vox  Ioh[aunis,  qiiia  adiert  dominum,  nou  tyrannum,  sed 
qui  est  sal|vator,  redimit  a  morte.  Sed  uon  venit  ad  vos,  ubi  tales,  quod  eo 
nou  indigeatis,  ut  si  auff  bir  fettig  fte'^eft,  Et  tan  nt(i)t  §elffer  fein,  tocn  bu§ 
fein  tnttt.  Idee  Ia§  betn  Ije^ticEeit  faren  unb  toogS  auff  ^^n.  Ipsi:  nou 
aud[iani   te,   vis  nos    sie   daninare   jc?     Sic   facit    supcrbu  ratio,   quae   nou    s 

aut.  1, 76 patitur  2c.  'Via  doinini',  quod  iu  nobis  tebe,  pvcbige,  leibe,  ut  omnes  prae- 
dicationes  nostrae  flieffen  ex  donifno,  ba^  teibet  ßai:p^[a§,  ^a6ft,  natur  nid^t, 
sed  pius  suscipit  cum  gaudio  et  g[ratias  a[git  unb  tevnen  t)i}x  me'^r  ba  öon. 

iiui.  1,17'Ut  convertat  corda.'    Quid  hoc?    Luc[as  !§at§  ein  luenifl  öerenbert:  'et 

incred[ulos  ad  sap|ientiam'  Jc.  Et  per  hoc  exposuit  Textum.  Propheta  10 
scribit,  quod  sua  praedicatione  aßg  JU  re(f)t  Bringen  JC.  ut  et  Christus,  sed 
scitote,  quod  venerit  i.  e.  3[oI)[anne§  fanb  haä  3ubent!^um  fo  jutrent,  ut 
omnino  gefattcn  a  prima  fide  unb  auff  ein  anbern  f^nn  geraten.  Ideo  fot§ 
3iO%anne§  lüibber  jlti  red^t  Bringen,  ut  filii  sine  iutel|lectu  fic^  ad  patres  jc. 
econtra.  Alioqui  patres  toarcn  from,  sed  (Saip^aS  gefurt,  ut  a  recto  ber=  15 
ftonb,  ut  omnino  erant  seducti  ut  inter  eos  gentilcs,  qui  non  cred|ebant 
res[urrectionem  mortuorum,  ut  Sadd[ucaei.  Ideo  Ioh[anues  veniebat,  ut  a 
gentili  U)efen,   et  venirent  ad  sap|ientiam  patrum,   qui  fid|uciam  iu  Christum 


6  in  über  nobis         Via  domini  sp  r  10  Et  bis  Textum  unt        Vt  conuertat  corda 

patrum  sp  r         14  v.ach  intel|lectu  steht  vero  sp         Ißj]?  ut  omnino  6»«  mortuorum  unt 

N)  loannem  et  eins  officium,  e§  §oIbe  nic§t  Öortre^Ben.    Est  dominus  mitissimus, 
qui  vult   iuvare,   consolari,   docere  et  tua  impia  corrigere.     Ad  Christum  te  30 
ducit,   omnes  fiducias  reiicit.     S)en  got  tan  nic^t  ^etffer  fe^n,    si  tu  non  vis 
tibi   iuvari.     Ergo  dicit:    si    vis    salvari,    difBde   in   tuis.     Respondet   racio: 

auM,76©a§  la%  ic§.  S)ie  nerrt)n  ift  §0  ftolcj,  tan  nid^t  leiben,  ut  humiiietur.  'Via 
domini',  ba§  er  t)n  un§  get)e,  toonbel  unb  \Vtjx£e  et  nihil  nostrarum  virium 
gloriemur.     S)a§  ift   be§    ^ern   tuerct,    hoc   non   potest   papa,    mundus   ferre.   25 

£ui.  i.nPii  autem  suscipiunt.  'Ut  convertat  corda  patrum'  JC.  2Ba§  ift  ba§ 
bor  et)n  tejt?  Lucas  mutavit  Hebrais[mum  prophetae.  'Incredulos  ad 
pruden[ciam  iustorum."  Summa:  propheta  dicit:  @r  iD^tS  oEe§  tüiber 
jh)  rechte  Brengen  i.  e.  ba§  gancje  3froel  toar  at^o  jutranbt,  ut  nulla  religio, 
iura  florerent.  ^oauneg  §oIbe  fie  h)t)ber  §lt)  rechte  Bringen,  ut  patres  et  filios  30 
concordaret.  Patres  fuerunt  pii,  credentes  promissionibus.  Sed  tunc  decepti 
ab  Anna,  Caipha,  bQ§  fte  gor  '^el)ben  hJareu.  Saducei,  qui  non  crediderunt 
resurreccionem.     S)a§  folbc  3iol^onne§  teren,    ut  peniterent  ab  impietate  et 


19  nach   ^olbe   steht  önS  sp  Mundus  non   uult   audire   uerbum    ideo   perdit  ro  r 

20  impia  c  in  peccata  sp  21  Lex  omnera  fiduciam  nostri  confundit  ut  deus  iuvare  possit 
nos  ro  r  21J22  vis  nach  tibi  gestellt  sp  22  nach  tuis  steht  rebus  sp  24  nihil  c  in 
non  sp  29  i.  e.  (loannes)  31  loannes  conuertere  debet  Israel  dispersum  ro  r  33  peni- 
terent c  in  reuerterentur  sp 


9lt.  60  [24.  3uni].  553 

R|  col|locabaut.    'Et  ba  mit  bciii  .sjcrrn'  i.  o.  öoldE,  ba»  tui^  ift  diomino  3usut.  1, 17 
biencn.      P|aii[lu,s:    (|iii    non    (UTiluiit    et    fi(l|unt    niisericordia,    sed    ftl)en    in 
()l)orib[iis,    .sunt    inutili's    ad    honinn    op|us,    quin    ubi    anii.seriint    fidem    vel 
n^amen  affetüii|Crtl'  für  fid)   i.e.  elect|icia   ut  rai)|i.stae,   .sed    ubi  ded|erunt 

5  elemo[synas  et  alia  vera,  faciuut  sie,  ut  melius  non  feeisse,  quia  ideo,  ut 
fiarit  (loniini  alioruin,  Per  hoe  (ipus  fiant  dii  unb  ergcr  vel  ,«cort[atoribus  vel 

affentti[ertf '  vel  vult  ein  G)|ott  mit  hierbcn.  Ideo  dieit  P|aii[hi.s:  sunt  untüchtig,  xu  ms 
Ideo  scio  esse  in  toto  Pap|atu  eitel  gaildeliDCldf,  quia  sunt  'adokinii'*  i.e.  ba^ 
bcr  .ÖjCrr  funiie  blirc^  fie  prcbigcil,  operari  et  laeere  Vera  opera,  tvoftcil,  6ctcit, 

10  leiben  et  ouinia  pro|ficiseautur  e.\  recto  corde.  Si  ]d)On  ÖCrloven  praedicatio 
vel  opus,  tarnen  non  jc.  Talis  ift  bojU  ertnelt  ad  b[ona  0[pera  ut  instrunientuiii 
bonum  magistri,  ut  operetur  per  illud.  Ioh[annes  talcin  pop|ulnm  3li6cV|eitet: 
eruut  instrumcntuni,  per  quod  d]ominus  libeuter  evbeitet,  tvoftet  3C.  et  lii 
non  fidunt  suis  gaucEellnerdten  uec  guten,  sed  domino,  (juem  praedieant, 

IS  Audis   etiam   ultimo,   quod   dominus    non    velit  venire,   nisi    praecedat 

tuba,   contra  Sch[wermeros,   qui  dicunt:   externum  verbum  non  mac^t  from, 

ll2  parare  domiuo  plebem  perleetam  sj)  r  3  nach  ad  sieht  ouiiie  «;)        nach  (ip|iis 

steht  reprobi  sp  4  nach  elect|icia  steht   opera  sj)        Titum.  1.  sj)  r  5  nach  alia  steht 

opera  sp  8   plebem  perfectam  sp  r  Sj'J   ba§  bis  picbigcn  tmt  12  nach  loh^aiiues 

steht  ^ot  sj>         16  Kxtemum  verbum  sp  r 

')  affciiWercf  öfters  bei  Luther,  s.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  <J,  410,  27.  ^)  d.  i.  dSöxt/ioi 
vgl.  1.  Kor.  0,  27;  2.  Kor.  13,  .5—7,-  Tit.  1,  16. 

N]  hypocrisi  et  coufugerent  ad  Christum.  Haec  est  conversio.  '@l)n  gevuftetauf.  i,  i? 
bold.'  2)eg  nucj  ift  bem  ^ern  po  binen.  Nam  Paulus  dicit  impios  e.s.se  ju.  i,  ig 
'reprobos  ad  omne  opus  bonum'.    Nam  amissa  fide  oninia  mala  faciuut,  sicut 

20  totus  papatus  est,  si  elemosinas  dederit  K.  §0  i^un  fte,  ba»  Beffcr  Jücr  WqS) 
gelaffen,  quia  suam  quaerunt  gloriam  corani  mundo,  tüiE  e^n  atgot  ItJevben 
et  calumniantur  deiude  eos,  (juibus  dederunt  et  ita  peiores  suut  quam  public! 
peccatores.  ©i  fl}nbt  BuBen,  non  possunt  dare  gratis  et  ingratis.  Summa: 
omnia  opera  tocius  papatus  ft)nbt  geMlDCrd.^    Pii  autem  sunt  '6t)n  geruftet 

25   üold',  per  quos  deus  praedicat  et  bene  operatur  consolando,  orando,  docendo, 

•ferendo,  et  omnia  contigerunt  bono  corde.  Et  si  persequuntur,  dicunt:  Deo  ad 

laudem  feci,  Non  propter  numdum.    ^ii)  lDt)I§  umb  t)rei;  unbanÄ  nid^t  laffen. 

Haec  est  serenitas  illa  Christianorum.     2)a§  ift   t)t  fct)n  ruftgeui^,  optimum 

instrumentum,  bo  burc§  got  tüljrtlt,  nic^t  eljne  ruftige  Bart^e^,  qui  nihil  boni 

30  faciunt.    S)o§  ift  "ba^  ant))t  @.  ^oattniS. 

17  In  plebem  perfectam  ro  r  19  mala  faciunt  c  in  opera  mala  sunt  sj)  21  t\)n  iiher 
aigot  22  über  eos  steht  ingratos  sp  Mundus  et  papatus  reprobus  ad  omne  opus  bonum  soli 
Christiaui  populus  perfectus  ro  r  25  Opera  mundi  attende  econtra  et  piorum  ro  r  26  über 
coutigerunt  steht  faciunt  sp       über  bono  steht  sincero  sj)         29  nach  bort^e  steht  noä)  be^t  sp 

')  geteUtoctcf  =  gaudcltoerd  vgl.  oben  Z.  8  u.  14.  ')  tuftige  battf)e  d.  i.  rc 

Axt,  Streitaxt;  vgl  DWtb.  1, 1143. 


554  q-Ucbigtcii  bcä  ^ai)xt^  1531. 

B]  idoo  inilö  ntnn  troy  groffcrS  JC.  Iste  error  rt§  gerne  ein  ut  jc.  Ioh[annes  non 
Aiit  Spiritus,  sed  oorporalis  honio,  ex  patre  et  matre  venit  sacertlote  utroque 
linb  letpilic^  vocem  habuit.  Dominus,  audis,  non  venit,  nisi  praecedat 
Ioli[anDes.  Idee  nou  crede  SchLwernieris,  qui  docent,  per  meam  devo|tionem 
cogjitem  venire  ad  dominum.  Ioli|annes  est  tuba  corporalis,  cuius  vocem  s 
audis  i.  e.  ^jrebigotnpt,  dominus  non  venit  ad  nos  nee  econti'a,  nisi  aud|ierimus 
vocem  Ioh[annis.  Si  boS  furtrabcn  unb  twtneten  nidflt  ba,  neq[ue  d[ominus 
adost.  ©oltu  ergo  Christianus  fein,  oportet  aud|ias  vocem,  praedicationcm 
Ioli|annis  exteruani  unb  Itjixb  nic^t  niibcfg  brau§.  Est  ein  fro^ltd^  bing, 
dura  eram  monachus,  jolt  i(^  aucf)  ein  mal  vel  2  ben  !^al§  3C.  per  specul|a-  lo 
tiones  voleb|am  ascendere  coelum.  Audi:  Ioli|annes  fol  für  bellt  !^|errn  t)er 
gl^en,  oportet  verbum  aud|ias,  antequam  gratia  jc.    Ioh[annes  ift  per  verbum 

s;ur.  3, 23  iiei  in  matenio  utero  gejeuget  et  Luc.  3.  h)en§  mangelt,  left  er  e'^r  ein  engel 

e  coelo,    qui  verbum    für   ^er  prcbigt.     Ideo  fe|e   istis   seductoribus  für  bic 
äugen,    qui   ift  I^O^er,    groffer   quam  tu,    qui  plus  hab[et  spiritus  quam  tu.   is 
Dominus   venit  praecedente   jc.     Si   omnes    ang|eli   venirent  et   praedicarent, 

S  1 

1  Broffer§  loa§  5  vor  eog|item  steht  vt  sp        vor  ad  steht  me  sp  5l6  C'omnien- 

datio  verbi  vocalis  sp  r         15  nach  äugen  steht  3[o^[onncm  sp       tu  (loh:)         16  nach  prae- 
cedente steht  60  sp 

N]  Ultimo  Notate:   Christus  non   vult  venire    sine  praecursore.    Valeant 

Rotteuses    contemnentes    verbum,    quod    nihil    sit.      Nam    ille    error    hodie 
maximus  est.    5let)n  ba§  feft  h)t)rbt  fic  lernen.     Joannes  trat  le^n  ge^ft, 
sed    natus    bon   et)nem   Pfaffen   unb   <3feffl)n.      Ille   praedicavit   vocali    verbo.   20 
Ergo  die:  ^c^  gleute  ntc^t,  haS  ber  ^crr  !mn,  nisi  Joannes  praedicet.    Valeant 
somnia   Auapaptistarum,    qui    speculaudo   eum    expectant.     (&t)!^e   Sfoonnem, 
tooe  er  prcbtget.    Summa:  bto  lumpft  3un  l^ern  ntd^t  unb  er  gu  bljr  nt(^t, 
G»  fct)  ben,   ha§  bu  ben  trometter  l^oreft.     Ergo  si  vis  credere  et  salvari,   fo 
mu§  ba§  ©ufferlic^e,  Gufferlid^c  luort  |oren.    S)o  xä)  et)n  monc§  toar,  specu-  25 
labar  in  celum.    ^ä)  folbe  ou(^  ben  ^al%  geBrod^en  Mafien.    Sed  tu,  optimc 
homo,   Apprehende   verbum   et    officium    loannis.      Nam    Joannes    ipse    non 
potuit  ad   deum   venire  nisi   per  angeli   verbum,   quo  eciam   conceptus   est. 
©30  genalü  mu^  fel)n,  tt)en§  mangeln  folbe  ba§  toort,  §0  mufte  e^er  e^n 
6ngel  öom  l)t)mmel  errol6e.    Valeant  Rottenses.    Ulis  oppone  illam  imagiuem   30 
loannis,  gel)ft  l)t)n,  ge^ft  l^er.*    Ego  video  loannem  et  Christum,  qui  maiores 
sunt  tuo  spiritu.     Si  ipsi  autem  praedicare  volunt  verbum  sincere,   audiant. 


17  venire  (misi)  ITjlS  Ultimo  bis  coutemneiites  unt  ro  Ooutra  Anabaptistas 

iierbi  contemptores  spiritum  iactantes  ro  r         22  über  expectant  steht  contemnentes  uerbura  sp 

©^^e  (bcnnoc^)  (woe)  23  n  (2.)  über  (funt)  2i)  Wcn§  bis  toort  c  in  e^et  ba§  Woxt 

mangeln  folbe  sp  30  unten  am  Seitenrande  steht   Verbum  dei  vocale  non  uegligendum 

sed  diligeiiter  et  necessario  amplectendum  ro  32  Adhortacio  ad  uerbum  ro  r 

')  ge^ft  \)r)n,  ge^ft  ^tx  vgl.  oben  S.  370, 13. 


!)Jr.  61  [24.  Suni).  555 

R]  nollom  iiiiclire,  lucil  iä)  bn§  tüott  Ijabc.     Ideo  jeib  getüoviiet,    iit  innneat   in 

rec|eiiti  memoria,    (iiiia   .satan  noii  (juiescit  jc.  Corte  dominus   l)at  im  fl)nil, 

ha^   er    toil   cttoaS    u6cr  Inffcn   gfjcn,    propter  nostram    in^M-af|itudiiicni,    sed 
donec  vixerimiis  jc. 


3  nach  u6ct  s<e/i(  Bnä  P 

N]  5  ©cl)t  gOuavnct  liov  bcn  geljftc,  satlian  vij^Mlat.  6v  Itiljl  tunä  anrid^ten,  loeljl 
er  fifit,  bai  tol)r  fcljii  loort  ücradjtcn,  toljrbt  er  lua§  furncmcii.  Nos  oremns 
deuni,  iie  efliciat. 

61.  24.  Sitni  1531. 

^rcbigt  nm  ^o^rtnmStogc,  uarf)mittag<S. 

R]  A   prandio. 

Hacteuus  aiid[istis   heri   et   hodie  de  S.  Ioli[anne,    quali.s   fiicrit   prae- 

w  dicator  et  propter  off|icium  eins  |o  ge^ireift,  ut  hoc  fjestum  Be^alt^en  JU  et)r 
unb  Iiobe  be§  I|ie6en  inort  @ot[te§,  (piod  per  iiimc  cepit.  Et  quae  fuerit 
eins  praedicatiü,  aiid[isti.s  ^cut  ein  ftud  et  per  totum  annuni.  lam  3.  acci- 
p[iamus  fein  enbe  für  un§,  quid  ded|erit  ei  mundu.s  et  quid  per  iioc  meruerit. 
Sic    scribit    S.  Mar[cu.s:    '.^erobc§    oBer.'     S)o    ligt    er.       Heri    et    iiodie  3«ot'- e,  n 

15   aud[istis,  quid  praedicaverit  et  qiiod  initium  sit  omni.s  pracdicatiouis  in  novo 

testa[mento,  ut  Christus  met  dicit:  'Lex  et  p[rophetae  "Mafien  regirt  usq|ue'  jc.  ^""""'1^ 
a  Ioh|aiine  ift  ein  neu  rcgiiment  toorbcn  unb  ba^  l)md[xc\ä)  fo  bcrfiunbigt, 
ut  man  fic§  brumb  3C.    ■Sjci"!*'^  ift  fei"  gcburt  gelneft,   (luod  auguhis  e  coelo 

U    Mar.  (>.  np  r  iö    In   sep:  sp  r  16   Matlli.  ll..',^);-  IT  rur   (o  slchl   Itlitb 

gcbutt  (gcputt) 

N]  Ve^peri. 

20  Audiviinus   liuiu.s   fe.sti  racioneni   de  loanne   praedicatt)re,    cuius  officii 

caussa  celebratur  festum  ju  et)re  unb  lote  bem  t)el)[ltgcn  üben  inorttje.  Nam 
ilie  prirao  incipit  EuangeHum.  3i}a§  feljn  prebigt  ift  geluefen,  ho(Hc  partem 
audi.stis  et  per  totum  amium  auditis.  Nunc  finem  et  mortem  iUius  videamus, 
h)a§  er  öorbinet  ^atte.    ©30  fd^rel)6t  fant  2Rarcu§:  'legten  ijn  Ijn  et)n  grab',  roatt.  e,  29 

25   bo  ligt   er.     Hactenus   audivimus    nativitateni  et  praedicacionem,   hin   er  ift 

primus    omnium    praedicatorum    no|vi   test[amenti.     'Nam    lex    et   prophetae  wotti).  u,  13 
usfjue  ad  loanuem',  bon  6.  ^oonneS  an  ift  e^n  neh)  regiment  tourbcn  et 
regnum    dei    vim    papsum    est.     5tf)Ue    gl)et§    bem    Itbeu    manne,    sicut    iani 
audistis  ia  leccionc.     §crlic§  ift  fcljn  geburt  ex  graudevi.s  pareutibu.s,   eciam 

19  ro         34  nach  er  steht  m^t  ieljnem  >oottt)C  Bnb  ttelo  sp       über  3)Jatcu§  sieht  c  6  sp 
De   Morte  loannis  Mar:  6  ro  r  2'J  nach   §etlic^   sieht   et   (piodigiosa)   miraculosa  sp 

Celebris  loannis  natiuitas  ro  r 


556  5Prcbigten  be§  3nl)ie«  1531. 

R]  praedixit  Zach|ariae,  quod  niaguus,  et  e  sene  unb  unfruc^tBiar  ftOU,  et  qui 
eraut  6el)be  pricftcr,  et  sie  tft  l)^in  ba§  ^jrebigampt  angefcorncn  aU  ein  etbe, 
(|iiia  sie  ordiuati  sacerdotes,  q|uot(jiiot  ex  Aaron,  muftcn  ha^j  prcbignmpt  JC. 
dcindc  nou  solum  habuit  öom  redeten  EvBftam,  sed  ex  ionbierlic^em  Befolg, 
quod    angehis    venerit  et  praedixit,   et  Iel)t   U[itferm  ^^[nx  ®|ott   groS    bran.     & 

am.  3, 2  Et  postea  tompt  noc^  ein  anber  Bcfel!^  in  30.  auno  vel  bo  er  nodj  jungci", 
l)raedicavit    Qin   Sfoi'ban    t'On   einer   C|ivitate    ad   aliam.     Ideo   triplex:    öon 

Sei  40, 3  bntcv  unb  niuter  erat  praedicator,  ])er  Gal>[rielem  aug[elura,  Esa[iam.  Is  prae- 
dicatcir  hü  er§  iDoI  aufrtd^t  unb  ba§  befte,  hJtrb  ^Ijm  ber  lo!^n,  ut  ei  caput  jc. 
nt(f)t  quod  für  gerieft  et  audiatur,  sed  carnifex  venit  in  carcerem.  5Run  •" 
fönte  nil)er  engel  et  praediceut  k.  Inte  !unbe  boc§  ein  fc^intfjflic^er  cnbe  unb 
fd}ciibl[t(^er.  6I)rtftu§  '^at  nii^t  |o  fjerlic^  3C.  quare  moritur  ber  gros  treffl[t(f) 
I)eilig?  Ideo:  Philippus  erat  Herodis  frater,  qui  hab|uit  ein  fc^ouc  firotu  et 
erat  raeretris  et  dilig|ebat  mariti  fratrem,  et  hab|uit  ein  totster,  bie  !unb 
tnn|cn,  bie  betlbe,  ^ur  unb  Soc^ter,  deserunt  maritum  et  patrem  JC.  Si  is 
Ioh[auiies  praedicasset,   quod  voluisjset  Herod[es,   et  dixis[set:   bu,  §erob|e§, 


2  itljit  prieftet  unt  ro  Ex  tribu  Leui  ro  r  4  über   habuit  steht  Johannes  «7) 

Vücatio   loanuis  sp  r  7  über   friplex    stellt  vocatio  sp  r  me   oportet   miuui   illuni 

crescere  sp  r        9  vor  ba§  steht  auff  sp         10  nid^t  bis  audiatur  unt         11  nach  mtltt  steht 
ber  sp       nach  lunbe  steht  et  sp         15  nach  patrem  steht  arguit  loanlnes  hos  sp 

N]  ex  sacerdotali  progenie,  ha§  t)tn  ba§  ^jrebigatnpt  tjxn  ongeBoren  Itmr  bon 
rec^t,  uficr  ba§  rec^t  ijat  er  haS  ampt  ou^  eljnem  feunberlic^en  bep^el 
Qngcnummen,  S)a§  unferm  l^ergot  öil  on  bent  manne  gelegen  tft.  Deiude 
natus  30  anuorum  vocatur  ex  deserto  ad  lordanem,  hinc  inde  praedioans.  20 
3cf. 4u,  alta  triplicem  liabuit  praedicacionera:  a  progeuie,  a  nuncio  augeli,  ab  Esaia 
l)ropheta.  2)0  cr§  u^h)  l^ot  aufgeric^t,  h)t)rbt  ijni  feijn  lf)on,  f(^Ied^t  t)n  ben 
top  ab  unb  borjtt)  ^et)mlic§.  ^Jl^ue  fummen  nte'^er  engel  et  eum  praediceut 
inaguum.  SBie  !unbe  boc^  fc^enbltc^er  au^gang  fummen  noc§  ^0  l^erlic^en 
aitgnngc?  2Bie  ftl)r6t  ber  fromme  I)el)Iige?  ttarumfi?  Respondeo:  Um6  eljuer  2.', 
f)Uren  h)l)l[len,  quae  reliquit  maritum  et  habuit  iam  cum  Philippo  filiam. 
Sie  felbtge  f)ure  unb  totster  Rotten  ^m  jum  tobe  Brengen.  Si  loannes  fuisset 
probus,  debuisset  ad  placitum  loqui,  §0  Inerc  er  ^etjtig,  sed  quia  noluit 
connivere,  sed  arguebat,  £eft  |)erobe§  ni(^t  rec^t  fel)n,  §0  mu§  fic§  3oanne§ 
tier^unbigen,  qui  aperte  illum  arguit.  £)a§  ift  @.  3[oonni§  ^unbe  geteeft,  bo»  30 


19  on  c  aus  bran  19120  Deinde  natus   c  in   Post  natiuitatem  s/)  Certiss[ima 

loaiii^nis  uocacio  ro  r         23  über  ^^nc  fummen  steht  Ironice  legendum  sp         24  magnum  (Ph) 

{progenie 
nunoio  angeli     ro        G^ncn  fernen 
prophecia  Esaie 
bffBong  l^at  Joannes  ober  c§  geftet  »bei  ou§  Bor  ber  Weit  ro         27128  Quia  arguit  loannes  ideo 
occlditur  ro  r 


9h.  Ol  [24.  3imi].  557 

R]  f)nft  recfjt,  «|iiof1  abstulisti  fralfi  nxurcin  vt  filiani  }C.  sod  coiitrariuiii:  bll  tf)llft 
llid^t  recf)t,  quod  auffens  eo  etiaiii  adliiic  vivonte,  [o  mu»  fic^  3ot)|nnne§  061'= 
funbigen,  et  q[iiaiiqnaiii  muft  offcntI]i(^  greiffen,  quod  iion  uni'cdjt  getljan. 

Hoc   est   pjeccatiun,   quod    commisit   iiiiqnam    in  terri.s   et    quod   uoii    tacuit, 

5  tan§  ntaul  uic^t  ()alten  ncc  Herodi  ein  toentg  ^eud)len.  Si  hoc  feoisset,  tcct 
er  gar  fjcitig.  Scd  lioc  powatum  ift  iinOergeBlicf),  ut  videtis.  .Si(^  gt)et§  ]\v: 
bie  ()ur  lleroidias  tüirb  l)t)m  feiiib.  Sic  toeiä  l)t)m  iiirf^t  ju  jufe^en',  bic 
gian^e  Inelt  Ijieng  on  ifym  et  Pharisei  funben  im  nicf)t§.  Ipso  mi.ssus,  ut  in 
tota  reii|i(iiie  pracdiearet,  ideo  erat  Papa,  quia  praeeedcre  deb[f'bat  dominum, 

10  ber  §erobie§  leufft  JC.  Non  erat  ordinatus  ab  ipso  iiec  Caijjha,  8cd  ex 
utero  matris  gebracht  prieftcrampt  et  deinde  vocatus,  loie  jolt  er  l)I)m  tf)un? 
§erobiC§  feit  Ijljm  Ijnil  locg,  et  est  ea  causa,  quod  dicit  Herodi:  non  ift 
rei^t  K.  ha  fert  fie  ju  meretrLx,  rtei'j  !ein  anber  mittel.  6§  toax  ein  t)eib|ntf(^c 
toeije,   quod  quisq[ue  invitabat  in  natalitio  die,  ba  tnar  an  gelegt  bcr  !arn'^ 

'5  mit  ben  üi  perfonen:  Herode,  ^ur  et  filia.  Sag  toirb§  befte  fein,  toir  funnen 
ni(^t  mit  gl^m))ff  jc.     Sic  faciunt:  tüir  tüotten  bie  me^  juxid^tcn,  quando 

3  über  q[uanc|uam  muft  steht  (oie  iDOt  man§  sp  7/8  diabolus  fidat  niultitudiuem  sp  r 
8  fl  zunächat  erg  zu  grofje       über  nid^ta  steht  t^un  ap         15  nach  tunnen  steht  fonft  -q) 

')  toet?  tjijm  ntd^t  ju  jufe^cn  (/.  h.  hat  kein  Mittel  (unten  Z.  13)  imd  weiß  keinen  Bat, 
tcie  sie  gegen  ihn  vorgehen  kann.  ^)  ba  loat  an  gelegt  bei  tarn  (unten  Z.  -Jtl)  vgl  Wander 
2,  I14li  Nr.  (14  (*ilicii  (arten  anlegen,  i^atren  hier  s.  r.  a.  factio,  conspiratio  D\Vtb.5,22G. 
So  auch  de  Wette,  Briefe  3,  48  bofe  bie  iErucfer  unb  5}nd)füt)ret  einen  Rarn  über  iinfcte 
®tucfet  gemotzt. 

N]  et  nic^t  ha§  maul  !unb  falben,  fan  §erobe§  nie^t  Ijenc^Ien  unb  bie  ^ure  fe^en. 
Si  hoc  fecisset,  sanctus  fuisset,  .sed  iioc  peccatutn  est  irremissibile.  Sjo 
ge'^etS  n^ue  jh),  bie  ^ure  iDl)rbt  l)m  fe^nbt,  fie  lüe^^  t)m  nicfjt  äujufecjen. 

20  Nam  totus  mundns  herobat  in  lohanne.  Neque  ipsi  loauni  licel)at  tacere. 
Nam  ipse  erat  ber  gencral  Stopft  *  t)m  lanbe.  @§  loar  l)l)m  angeborn,  vocatus 
nid^t  ml)t  fappen  unb  platten,  tnie  folbe  er  t^un?  bic  auberu  muffen  ftt)l 
fd^tre^gcn.  Sed  quia  Herodcni  arguit,  bo  ^cbt  fic^»,  bo  fcrct  bie  l)ur  jto, 
quaerit   iudicium.     Nam  Herodes  celebrabat   natalicium  diem,    löie  man  fiel) 

2.5  un§  ben  n^amen  Uorft^endt.^  Ibi  Herodes,  Herodias  et  filia  tres  personae 
fiunt  unum  unb  legen  el)ncn  !arn  an  consulentes.  @§  totfl  ni(^t  mtjt  glimp 
fe^n.  Saft  bie  to(^ter  tancjen,  bie  mu^  borgf)en,  ut  omuibus  piaceret  et 
laudetur  ab  iliis,  tneu  ba§  gefcf|et)cn  ift:  Sto  bift  el)n  fc^onc  mecje,  S5l)tte 

17  nach  l^u«  steht  nic^t  sp  21  erat  (Generalis)         ^^m  (ntc^t)  24  nach  diem 

3)e§  [  Herodes 

sieht  Mos  illius  regionis  erat  sp         25  leuffelä  brcl)=  l  Herodias  ro  r        27  nach  öotg^en  steht 

faltigtLEit      (  filia 
Bnb  ba§  gancjc  ftotnenjimmcr  ernodö  */'         20  nach  ift  stelU  tum  dicam  sp 

')  genetal  Sapft  eine  im  DWlh.  nicht  verzeichnete  Wortbildung;  verstärktei- Ausdruck. 
')  toie  man  beij  un?  ben  nf)nmen  öotfdjenift  =  Namenstag  feiert  (an  Stelle  des  Geburtstages). 


558  $tebigten  be§  3at)te?  1531. 

R]  eilimiis,  bibimus  et  ipsa  g'^et  im  tan|  et  sequuntur  pedissequae,  ut  accedat, 
et  Ia\idct  eam  Herod[es  propter  vestitimi  K.  et  tota  aula  assentiatur:  tu,  bu 
Bift  ein  \ä)om  Jne^,  bit  ettoa».  Ego  dabo  auream  fef^en,  sed  ipsa  tuuc 
instrueta:  non  hoc  vel  aliud.  ®in  Jne^  fol  jo  hä  fein  in  aula  petere  talis 
vir!  Caput?  Ipsa  nou  potuit  Ioh|annem  uxnb  ben  ^al§  Bringen  quam  ])er  5 
filiam.  iytuc^§  I)er,  dicit  Marcus,  ut  v)d|eatis,  quam  ipsa  geeilet,  seuiper 
tiniuit,  quod  aliqui  Herodi  au§  bettt  f^nne  JC.  bie  filia  mu§  eilen  unb  la§ 
bita  ni(f)t  onber»  geBen  quam  in  parop[side  auff  bein  eigen  {)anb,  ut  ja  nicf)t 
ajiav!. G, 2r, entgel)e.    'So  bolb':  e§  modalen  bofe  äungen  ha  ä)Dif($en  lomen,  qui  t)er= 

l)inbern.    Et  ift  ein  gering  bitte,    ©o  ift§  bem  man  gangen.    So  jc^impfflidj  i« 
gl^et  man  mit  ^"^m  umb  et  dat  ei  ben  lol^n.    ^c^  teil  6I)viftu§  jdjloeigcn, 
(pii  Christus  est  filius  dei  k.    Non  mirum,  quod  deus  propter  istam  mortem 

lie§  t)imel  unb  erben  t)nn  einanber  g!§en.   Audis,  quod  tarn  from  man,  quem 

lib|enter  audit  Herod[es,  fo  f(f;enbl|i(^.  Si  isti  fo  g^et,  quem  deus,  angclus, 
Christus  fo  feiern,  ba§  tjijm  fol  ein  üerjitoeifelte  I)ur  ben  ^al§  abtanzen  ^  unb  15 
fo  leid^tfertig  mittitur  carnifcx,  ioirb  Ioh[auni  fein  getoeft  in  carcere  al§  ein 
l)unlein.  Quis  v|ult  deo  fidere,  ba§  er  fid§  fo  ftelt,  quod  permittit  deus  ben 
man  fo  greulid^  in  mauus  impiorum  lomen,  ba^  man  lein  regentourmilein 
2        1 

3  dabo  (the)        letzen  auream  5  über  Ipsa  steht  meretrix  sp  y  nach  qui  steht 

mochten  sp         12113  vt  certe  postea  secuta  vastatio  regui  ludeurum  sp  r 
')   Vgl.  oben  S.  648,  13. 

N]  h)a§,  leiten  bnb  golbt,  falber  JC.  et  illa  debet  petere  eaput  Io[hanuis.     6^n 
foldje  amec^tige  jud^er*  §ol  ^0  led  toerben  et  illius   hominis  caput   petere.  20 
wair.6,25®a§   :^aben   bie   euangeliften   WoH  gefe^en.     '2^  bijt,   bh)   toolft  ml)r§ 
balbe.'     Describit  vehemenciam   mcretricis,   ne  impediatur,   mel)l§  ber  lonig 
t)m  ft)nn  ^aben,  ha^  man§  ni($t  loere,  unb  la^  b^r§  \^a  t)n  bet)ne  eljgene 
^anbt  geben.    S)a§  ift  l)ie  lool  bor^icjljrt  fe^,   ut  habeat  in  disco.    6§  ift 
cl)n  fd;ledjt  bing  umb  100000  ft  jto  bitten  quam  de  hoc  capite.    £)a§  fe^et  25 
l)r,  ma§  bem  manne  gefc^e^en  ift.    ^ä)  mt)l  6^riftu§  fd^toe^gen,  qui  filius 
de!  crucifixus  est.    SBen  aHetine  be§  man§  tobt  bebac^t  mi)rbe,   Non  mirum 
totum   mundum   perire.     lUe   vir  iustissimus   debet  a   suo  rege   amicissLimo 
occidi.     äßa§    lOoEen    m^r   bod^    f^un,    si    videmus    talia    exempla    an    bem 
S.  Joanne,  bem   et)n   ber jtoel^ff elter   l)urnbal!  fol   ben  lop  abtancjen?     Ibi  m 
loauues  occiditur  tanquam   avis   aut  gallina.     Tlan   ^olbe  eljnen  regenicurm 
nic^t  alfeo  tobten.    Summa:  ba§  ift  ber  band  unb  l^on  feljneg  tretoen  amptä. 
Ergo  si  vis  esse  Christianus  et  praedicator,  §0  rt(^te  bic^,   ut  paciaris.     £)o 

20  über  \U(^ec  steht  bo§  tn^t§  90t  »OTje^^C  "P  Consilium  Herotlis  cum  merotrice  ro  r 
26J27  Mors  loannis  pena  digna  ro  r         28  nach  muiidum  steht  fuiiditus  sp 

')  juc^ci:  (R  oben  Z.  4  Jiat  dafür  me^)  nicht  im  I)  Wtb. ;  vgl.  ünsre  Ausg.  Bd.  6, 308,  35 
tuen  jundet  Qd  mit  feiner  jiic^enn  tompl,  wo  Ecks  Schrift  'de  primatu  PelrV  gemeint  ist. 
[Wohl  =  Dirne;  rgl.  Schneller,  Bayr.  Wtb.  jucEet  =  loser  Mensch.    0.  B.J 


9lt.  61  [24.  Siini).  559 

R]  fo  fol  tobten?  Hoc  est  nostnini  cxompliim  et  omniiini  praedicatorum.  Si 
vis  Christianus  esse  et  praedicator,  ric^t  hiä),  ut  pro  omuib[iis  tiiis  hencfactis 
jemertid^  gefd^enbet  7C.  qui  fo  Inol  gebicnet  et  mundo  gefplffeu.  5tu  I)elff  bit 
ber  Scuffcl.    Et  ultra  hoc  ber  fcfjciiblicf),  tiei;f(|ud;te  fc^etiu  \üd)t  iiodj  glimptf 

5  ha  bon,  quem  lib[enter  audivit  et  usus  eins  consilio  unb  furf)t.  ^ä)  ^ab 
tucrlii^  ein  eib  gcjc^ilnorcn:  Si  otiam  dimidium  jc.  Bei)  ®|ott,  hn  \oU  ic.  Sl) 
bu  ()eiligcr  to.  §crobLeö,  >vicl($er  ein  giroffer  ©otöbienft  ift  ba§.  ^ä)  ijab 
gefc^llüorcn  Ut)  ®ot,  bu.  Ideo  !unber  m(i)t  u6er,  er  muftc  ©ot  bcn  bienft 
t)alten   et   Ioh[amiem   tobten.      Di.xcnmt    ass|ideutes:    vestra   Regia   maiest[as 

10  fecit   iusiu|randum.      Sic  in    nomine   domini    crucif[ixus   filius    dei    et    onines 
Sanoti.    Et  tarnen  deus  non  videt.    Sic  persecut[ores  Euangeh'i  [ollen  ^etffen 
in  Bon  tliun  loh.  IG.  Nos  Cln-istiani  muffen  ben  n'^amen  ^a6en,  quod  simus3ori.  ic,2 
bic  öerjilüeiffelten  bofttjic^ter ,  econtra  impü  finb  @ottc§  bienev.     Si  Christi 
passio  non  esset,  fol  ^tmcl  unb  erben  fic^  entfe^t  fjaöen  prae  ista  morte. 

«  2et)pifcf;  ftelt  fid§  U[nfer  ©ott  jun  püs.  Non  fidimus  eo  et  ipse  facit,  ac 
nos  non  ag|uosceret.  §erobe§  nta(^t§  tnit  ^!^m,  toie  er  luil.  Et  Ciiristus 
uhi  audivit  hoc,  cibat  5  niilia.  Ego  dedissem  eis  l)|eKifc^  feuer."^  ©ie  Voerbeu 
fid)  fel|am  oneinanbev  nnfel)en  .§erob[e§  mit  feiner  l^urn'öraub  et  Ioh[annes. 

1  Exemplum  praedicatorum        IIoo  fit  in  omnibius  vitae  generibus  sp  r  4l5  fui!§t 

bis  Don  tmi  6t)  bu  frontet  fc^ott  sp  r  0  nach  diniidium  steht  regni  fo  ^ett  id§§  tfalUn  sp 
S  nach  bu  steht  Derj^tDCifeUer  fd^aU  sp  10  In  nomine  dei  sp  r  11  über  Kaangelii  joUeil 
steht  et  occid  apostolos  sp         15  über  eo  steht  in  eum  sp) 

*)  tjeUild^  feuer  (unten  Z.  32)  oft  bei  Luther. 

N]  ligt  ber  aller  Befte  )3rebiger,  qui  voUiit  onuiibus  servire.    5lf)ue  l^elffe  btjr  ber 

•-'0  teuffei.  Et  hoc  est  niaximum,  ba§  bcr  33o^eit)ic^t  |)erobe§,  qui  cum  fatebatur 
pium,  iustum  et  sanctum  et  illius  consiiiis  utebatur,  occidit  eum.  3t6er  er  l^at 
etjnen  etjbt  gcfi^ttiorcn.  £en  mu§  er  Italien.  @r  mu§  ben  f)e^Iigen  nt)amen 
gote»  e^ren,  quia  im-avit,  unb  mu^  ben  liBen  ^ioanncm  Joppen,  er  toere  fünft 
3um  teuffei  gefaren.    S)o  Iterben  bic  rabtleiit^e  geratten  Mafien:  ©nebtgfter 

25  Jonig,  t)r  f öltet  e^er  100  000  3oQnne§  tobten  quam  transgredi  iuramontum, 
propter  quod    peccatum    deberet    tota   regio    puniri.     3ll|o    muffen    bie    Öor= 
Jlne^ffelten    fio^etoic^ter    sub    speeie    pietatis    debent    nos   persequi   loaii.  10. Soo.is, u 
Nomen    nostrum    est  Heretici    et    impü.     Uli    sunt  filii    dei,    Irien   fie   un§ 
erttturgen,   ^aBen  fie  got  el)nen  binft  getf)an.    Ita  videtis,  ttiie  leppifd)  fid^ 

:io  unfer  got  [teilet,  Int^r  foEen  uff  l)l)n  öertralneit  unb  er  ^ol  t^un,  al^o  loljr 
nie  geBorn  tüer[en.     Il)i  non   agnoscit  loannem,  sed  post  mortem   illis   dedit 

illis  cibum  4000  man.    ^^  toolbe  ^n  l^eEifc^  fettr  gegeBen  ^aBen.    Sed  in 


19  nach  omtaibus  steht  et  toti  mundo  sp  21  consiiiis  über  utebatur         22123  Sub 

speeie  relligionis  Herodes  occidit  loanneni  ro  r  25  e^er  über  {\)x)          31  nach   loannem 

steht   tanqiiam  nullnm   concionem  de  eo  fecisset  sj)         31)32  dedit  bis  4000  man  c  in  cibauit 
5000  uirorum  5  pauibus  np 


560  5Ptebtgten  bc§  3al)W§  1531. 

R]  Si  posseraus  credere,  si  voliumus  Christiani  esse,  loft  un§  toolgefatfcn,  netnpt 
für  liebe.  3c^  Bin  nicf}t  fo  gut  ut  Ioli[:mnes  et  Cliristi  filius,  \o  ift§  Ie(f;er= 
lid),  (juando  jc.  Conclusio  sit  ha  bon:  ba§  ©uangelium  fot  ein  foId^§  enbc 
n^emen,  bo»  man  brenne,  "^enäe,  unb  tro[te  man  ftd^,  e§  tft  fo  gangen  bem 
Srometer  G^riftt,  ipsi  Christo  jc.  nemo  eum  honoravit,  quam  bie  t)|n  '■> 
Begirabcn.  Idee  muffen  iüir  gebienöen,  quod  alia  vita  sit  quam  haec  ])rae- 
i.sfov.  15,19  sens,  alioqui  sumus  1.  Cor.  15.  Ipse  ftirfet  fo  fc^enblic^  unb  ift  @otte§  brein 
lomen.  Sic  muffen  trir  bem  $Pa6ft  bie  e^r  laffen,  quod  persequitur  Euaiigelium 
propter  deum.  Sic  Iud|aeis,  quod  crucif[ixerunt  propter  deum.  6§  tl)Ut 
eim  Ine^e,  quod  cogatur  pati  et  ultra  hoc  fpot  l^aben,  nomen  hereticui«.  m 
,3o^[oune»  fc^lueigt  ftill,  sed  fjat  mit  fic§  genomen  totnm  populum.  Si  nos 
opprimimur,  fo  toerbeu  fte  mit  gt)en,  quia  sie  mu§  fein.  Si  non  loil  ®ot|te§ 
toort  leiben,  fo  nim{)t§  jc.  quid  fecit  ber  from  3iof)anneu?  nihil,  er  ftrafft 
!^|urn  unb  buben.     Postea  mu§   bie  lere  lohLannLs  et  Christi.     Sic  iam  cum 


4/5  unb  bis  nemo  unt  ro  6  oben  am  Seitenrande  und  an  der  Seite  steht  28  luiiii  32 
P[bilippus  M[elanchthon  Matth.  16.  Euangelium  de  S.  Pet^ro  et  PauLlo  1.  Locus  est  de  Eeclesia, 
quae  est  ea,  quae  habet  Confessioneni :  Tu  es  Christus  filius  dei  viui.  2.  Deinde  est  pro- 
missio  quod  durabit  Eeclesia  in  medio  inimicorum,  Et  portae  inferorum,  iuquit,  non  prae- 
ualebunt  jc.  Portae  significant  magistratum  seu  poteutiam.  Nam  in  portis  hoc  est  in  turrib[us 
vt  etiam  Ilomerus  dicit  conueuiebant  principes  Ciuitatum  et  ius  dicebant.  Sic  in  ps.  Attol- 
lite  JC.  i.  e.  vos  regna  et  principatus  mundi  K.  3.  est  de  officio  Ecclesiae  seu  de  potestate 
Et  dabo  tibi  claues  ac.  sp  7  1.  Cor.  15.  sp  r  8  muffen  bis  bie  unt        quod  (praedicat) 

10  nach  eim  steht  lool  sp       et  (econtra)         11  ftiH  (So^)         12  Si  non  c  in  @o  man  ntd^t  sp 
13  nach  nimpt§  steht  mit  fic§  sp         14  nach  Christi  steht  »Ber  ftc^  nemcn  sp 

N]  futuro  videbimus  §erobe§  ml)t  feljuer  braubt  traben.     Speremus  et  credamus,   n 
loljr  muffen  un§  brcl)n  fc^iiJen.    ^^ä)  bl)n  nicfjt  |o  frum  al§  Joannes  unb 
ß'tjriftuä.    3ft»  i)f)n  lec^erlid^  Iniberfaren,  et  milii  coutinget.    Summa:  ba§ 
©uaugelion  unb  liiie  prebigam|)t  ^ol  foli^  enbe  n^emen,  Inenden,  rabebrec^en. 
S)a§  ejemjiel  §oI  unö  troften  Christi,  loaunis  et  apostolorum.    £)rumb  muffen 
lt)t)r  t)n   et)n  anber  leben   fe^en,   «i  non    credimus,    tuuc   loquemur  plaeencia.   20 
Nam  si  Joannes  ita  est  occisus,  sanctissimus,  §0  muffen  h)t)r§  oud)  getoartteu. 
Sßir  muffen  fjjred^en:  bie  5papiften  berfolgen  ba§  6uangeIion  umb  gote§  h3t)Een, 
sicut  lüde!    Christum   propter   dei  favorem   occiderunt.      6§   t^ut   lü^e,.  ba^ 
man  ben  fc^aben  mt)t  bem  n^amen  §oI  trogen.     5lbcr  e»  mufe  aI§o  fe^n. 
S)e§  üben  ^oonnis  ^eupt  ift  el)n  letoffig  "^empt.    3tber  töerben  fie  un§  nid^t  25 
Iel}ben,  %o  muffen  fie  mt)t,  tooEen  fie  nid^t  un§  m^t  loffen  leben,  Rotten  fie 
ouc^  nic^t  effen.    Valeant,  qui  clamant:    loannis  praedicacio  et  Euangeliou 


15  nach  videbimus  steht  quid  sp  Mafien  c  in  iD^tbt  lel)ben  sp         16  unb  c  in  ebbet'  sp 

18  nach  tabebTec^en  steht  brennen  sp  21  vor  sanctissimus  steht  qui  erat  sp  23  Vide 

quam  misere  moriantur  pii  curam  mundo  sp  r  25  nach  ift    steht   loie  sp  26   nach 

m^t  (1.)  steht  »ntevge^en  sp      nid^t  (m^l) 


9lr.  62  [2.  »Uli].  5G1 

R]  Euangelium  vencrit,  ift  eitel  lingiUld  iiiib  l)evl}cl|cib,  Swl  ut  inspiccretur 
hoc,  quod  Euangelium  non  suseipitur.  Tantum  insp|icitur  bie  ftroff  unb 
plage,  bie  ücvfotigiing,  contemptus  ICnaugelü  uoii,  (fuangclium  inivb  fid)  Inffcn 
fagcn:  nobii^  gcjc^irfjt  unvedjt.    ;5ol)iQnue§  tnirb  (juitlem  gcfopfft,  sed  xmd)t 

'•  lool  et  praedicatur  jc.  ot  Hcrodes  foetet,  et  is  deus  iam  ^unbett  toufcnt 
Tneulev  aperit  et  totus  muudus  canit  de  Iolian[ne:  ubi  vivu.s  es  jc.  Sicut 
praesens  Ioh|annos  in  earcere,  iam  mundus  blasp[iieniat,  anfpcuet.  Horodcs 
non  cred|idit,  donec  exj)eriretur.     .Sic  nostri  seculi  coutcmptorcs  expcrientur. 

3  fid^  c  in  fie  sp        4/ö  (ii  UJirb  l)f)m  tcic^licf)  iDibbcvftatet  s/)  r 

N]  i'id)t  nimor  an.  Xou  est  verum.  loaunes  fd)i)lt  fjurcu  unb  IJn'ücn,  bie 
lu  nemcnu  nidjt  an,  fie  toollen  bie  fc^ult  unb  ftvaff  bcv  ücvfolgung  unb  unbangt^ 
nid^t  erlennen  et  vohmt  verbum  calumuiari.  5(tev  ha^  ©UQngclion  )ul)vbt 
cvburd)  rcljffen.  loauncs  clamavit  in  apostolis  unb  .'öc'^''beö  ift  nljue  tobt 
unb  ftindt  greulich,  bent  foUen  nl)uc  100000  teuffcl  el)urcbcn,  qui  unum 
loannem  noluit  audire.  Tm  ^oaimtm  §oI  äße  tüclt  jlu  fdjveljeu  unb  ben 
ir,  .^erobern  3I0  fdiclbcn,  ber  ba^  IjeUifdje  fducv'  f)aben.  Ita  contingit  impio  et 
ingrato  mundo.    S)a§  fei)  öon  bifcui  fcft  unb  [)[eiligent  prebigtompt  gcfngt. 

IJ  nach  lo.aimes  sieht  postea  sp  13  nacli  qui  stellt  |)rius  sp  lü  narh    fjnücn 

steht  h)l)vbt  m»)t  fcljiicr  ütautf)  sp 

')  f)elltftf)c  fetucr  vyJ.  oben  S.  55'J,  17  u.  32. 


62.  2.  3uti  1531. 

•prcbigt  am  Xagc  SDinrtä  ^ctmfudjung. 

R]  Die  Visitatiouis. 

Hodio  peragitur  f|estum  visitationis  U|ufev  I[iebeu  f|ratDCn,  unb  cj|uan- 
quam   papa   nit^t  bei'  tncinuug   fjat   eingefieijt,   ut  nos  perag|imus,   cum  vcro 

•20  sit  iiistoria  in  Euangelio  fund,ata,  nolumus  ex  ea  idol|um  facere,  sed  ut  bie 
feljet  gtf)t  Jlt)  bei"  e^r  ®otte§.  Alioqui  non  suscip|eremus,  si  folteu  eam 
invocare,  ut  per  Turcas  iret  ut  per  montana.'  Et  btt  ^in  rillten,  ut  plus 
pracdicemus  deuni  quam  ho[minem,  qnia  quisque  putat  se  adsccutum.  Idco 
muffen   ninferm  l)[CXX    ©[Ott   bie  3ot)|1"llitcr  ]aud|are  et   g[ratias    a|gerc   pro 

25  niax[ima  g|ratia,  quod  deus  dcdit  baä  ^JVebigamfit,  ut  P|au[lus  v^umöt,  quod 

sit    of|ficinm    bei'   tiClf|6nung   et    quod    praodicot   lalc   verl)um    inter  dcum   cti.Bor.  s,  is 
uiunduni.      Hodie   g[ratias    a|gere  del)|emus    bo  fui',   haä    ba§    lt)|OVt    fo    ein 


17  Die  nber  (In  \'igilia)  20  über  ca  sle?it  Maria  sp         22  Et  c  in  Seil  sp         24  vnr 

bie  steht  fut  sp 

')  Vgl.  Umre  Ausg.  Bd.  IT ',  20. 
Siit^ctd  ÜHJcttc.    XXXIV  36 


562  !Ptcbigten  be?  3at)rc8  1531. 

R]  9|V0ffe  f rafft  l^at  et  non  fo  ein  bloS  lebig  ltt|ort  ut  Immamim,  qnia  liie 
aiidis,  quod  3o^|0""C'°  ^••^^)i-''^  leBcnb|ig  iinb  feiig  in  muttev  ntei-o,  et  nihil 
accedit  quam  vox  M|aiiae,  quia  hie  dicit.  Ubi  vox  ipsa  K.  niliil  fecit, 
benn  fie  lcl)t)Ct  bic  ovljreu,  Et  ipsa  Maria  tantum  dixit  jc.  fit,  ut  saliat.  Hoc 
et  similia  exempla  notanda  contra  Rot|tenses  unb  bie  uBerbvilfifiger  getfter,  ' 
qni  geten  fuv  tji)X  gcifterel)  et  d|icnnt:  ttia§  lan§  V|erbnm  f^un?  Ideo 
volumus  ih^tnm  art|iculnm  cel|ebrare,  c'^e  btf  spiritibus  etltr'^eumten  eorum 
blasipbemias,  loolt  Jüiv  cijX  ttod^  ein  fct)cv  'galten,  (piia  e§  ift  ftc^  ,511  üerinuttcn, 
quod  non  eitcl  fiolfcf)  ifiX^,  sed  iiu»  ang[eli  evforftfjcn.  Istis  311  t|ro|  unb 
toibbcv  et  Sat|au.  Ibi  vidcs  externum  verbuni  sequi  fo  ein  g|Voffe  gelnalt,  i" 
Et  est  mnnbli(^,  ideo  non  fistula,  sed  ore.  ^ft  ex  Naz|areth  in  Inda  in 
donuim  ad  El|izabeth.  Ibi  aüe«  leipltd^,  mater  ctiam  loquitur  lei})]lt(!§  unb 
munblid)  et  sequitiir  ista  getualt,  ut  ^njjfft,  antequani  nascatur.  Sed  d|icunt: 
verbuni  non  fe|cit,  sed  n[nfev  'i)[nx  @[Ott  et  s^piritus  s[anctus  fecit.  Alii 
aud|iunt  et  non  faciunt.  Bene,  sed  dico,  ba§  man  iionorare  fol  fo  'ifoä)  >■' 
verbuni,  quod  per  verbuni  velit  dare.  Non  querendus  deus  mit  geb|an(fcn, 
specul|ationibus  ut  in  coenobiis,  quod  hie  facit  non  sine  fpvec^en  Matris  et 
honiine  Eliz|ab[eth.  Si  possem  d|icere:  Aqua  nihil  facit.  ^a  fvcljlid^,  sod 
gleic^lDOl  6ef0|l^en.  Sic  mea  praedicatione  non  possum  tibi  fjideiii  fc^affen, 
Et  tarnen  non  venis  ad  fidem  nisi  per  ampt  et  eiusdem  verbuni,  quia  deus  20 
sie  ord|inavit.  ®a§  ift  forte  exempkini,  quod  puer,  qui  nou  habet  rationeni, 
salit,  et  totuni  venit  per  Operationen!  verbi  et  "^orcn.  Sed  aiunt  factum  per 
niiraculum,  quod  saliit,  Non  sie  fit  cum  aliis  pueris.  ^a,  IlieBei"  gcfel,  @§ 
ift  ntC^t  aüein  mira|culum,  quod  saliit,  sed  etiam  tarn  raag|num  niira|culum, 
quando  nocl)  bem  verbum  erig|it  fidem  ut  illud  3C.  Nam  rec^e  bll»,  quid  sit  25 
credere  liominem:  Est  malus  mira|culum  einen  alten  funber  JU  Befeven  quam  K. 
quia  honio  est  captus  laq|ueis  diab|oli,  qui  fo  tnec^ttg,  si  omnis  mundus, 
oEe  angeli  et  creat|urae  nihil  contra  cum,  non  tueic^t  a  corde,  quod  Befeffen 


3  nach  ipsa  steht  salutationis  sp  4  bic  <■  in  bat  bie  sp  nach  saliat  steht  iufans  S2) 
7  nach  teir  steht  bcn  s;j  nach  einr^cumtcn  steht  et  sp  8  blas  erg  zu  blasplieniiis  9  nou 
c  in  nihil  quam  sp  sed  c  in  et  sp  cifotjd^en  erg  zu  jucvfovji^en  sp.  oben  am  Seiten- 
rande steht  Conueniunt  Maria,  Eliz[abetli,  Simeon,  coUoquuntur  non  de  praebendis  vt  papistae, 
sed  de  diuinis  reb^us  et  gaudent  promissa  inipleri.  Item  Eeclesia  semper  est  paucoruni 
bominuni  et  qnideni  in  speciem  nihil!  sp  10  nach  >t>ibbcr  steht  ipsis  sp  über  sequi  stellt 
tjolgcn  sp        nach  gelBtttt  steht  tmb  ttafft  sp        \'erbum  externum  sp  r  11  nach  3ft  steht 

gangen  sp  12  nach   aUc§  steht   fit  sp        niaria   enim   luquitur  ad  Elisabet  leifcUc^  sp  r 

13  sequitur]  se'  fälschlich  zu  sentit  crg  sp        über   ^upfft   steht  infans  sj)        Obiectio  sj)  r 
n  über  fprec^en  steht  verbo  sp  nach  fptcc^cn  steht  Mariae  sp  18  über  bomine  steht 

iufantem  sp  19  über  6efO|'('^en  steht  ift  verbum  tinb  sp        20  über  veuis  steht  (vocat)  sp 

über  per  stellt  buxä)       über  eiusdem  steht  ministerii  sp         22  vor  i)OXCn  steht  blirc^  ba§  sp 
über  alunt  steht   dicunt  sp  24  über   tarn  steht  ideo  sp  25  über  blll  steht  boä  sp 

26/27  über  quam  bis  captus  steht  ben  ba§  ein  mcnic^  gebovn  sp         27  nach  mti^tig  steht  ift  sp 
28  nach  crcat|iirae  steht  cssent  sj)      über  cum  steht  Satanam  ■fp       über  quod  steht  ba§  n  sp 


5lr.  02  [2.  3util.  563 

Rj  l^at  mit  funben,  ungilmdE  et  potestate  mortis,  Iln  tan  f|cin  mcnfcfilicf;  crca|tnra 
et  angt'ü  non  jiossunt  iit  creaturae,  et  tarnen  fit  per  amecf)tifl  limflfcv,  iit 
(l|icatiir  verl)uiii  unb  fc^afft  tantani  ])otcntiani,  iit  bvic^t  dco  .sccuii  uibbcv 
dii  feilt  fltoalt,  .sapiieiitiam.  Si  lioe  fit  in  Jolijanne,  iioc  niaius,  si  niiilti 
r.  convertuntur,  si  mnltae  Civitates,  Reg|ioncs,  ut  P|et[rii8  3  mil|ia,  qiii  corte?ipfl,  2, 41 
crant  captivi  diab|oli,  non  potjuernnt  aliter  rogiitare,  rjnis  soljvit?  5)}i;tjVU§ 
t[)ut  nid;t  miia,  left  fein  lD|ort  fdjQÜcii  unb  rcbt  munblic^  mit  Ijfjn,  et 
auci|iunt  et  fit  haec  potestas.  Nonne  niax|ima  potestas?  quod  Sat|an  in 
3  iiiil|ibus    hjetfgeftoffcn  ut  e  e|oelo,   ut  dielt  Cliristus  Luc.   S)a§  lounbev  iftsur.  10,  is 

10  fo  gmein  ut  ^xa§  unb  filctter.  Sic  iiic  cum  vidctur,  quod  multi  lio|mines 
convertuntur  unb  itiagen  l|ei6  unb  leBcn,    non   miruni.     Sed  quod  loliiannes. 

•  Ideo  muö  unfer  ^ler  giott)  bte  fleinc  tounbcrjicidjcn  Bel)nlten,  quia  mag|noruni 
obliviscimur.  Assiduitate  viiuerunt,  inquit  Aug|ust[inus.'^  Primum  niira[culum, 
(|Uod  5  miiia,   maius,   quod   ex    arena  per  totum  mundum   dat.     Ideo  bcf)clt 

LS  cf  xfym  ctto|o  |onb]erli(^  ein  !|lein  jeid^en,  ut  per  lioc  in  mag|na  ducat.  Est 
mirum,  quod  salit,  sed  maius,  <|uod  Ioli[annes  praedicat  et  convertit  )c.  Et 
Pc't|rus  3,  et  quod  Ejuangelium  ])er  leves  persona«  fol  folc^eS  lüefen  antidjten, 
ut  omnes  Reges  reniti  k.  Totus  Papatus  contra  nos  et  Sat|an  cum  omnibus 
portis  jc.  et  tarnen  E|uangelium  manet  et  firniius,    ha§   jiljet   man    nidjt   nn. 

20  Ideo  nihil  est  dictum,  ut  Sop|l)[istae,  quod  lioc  mira|cu]um  cum  Ioh|a[nnc 
et  Pau|lo  non,  quare  istum  loeiS  mit  bir  unb  mit  non  jc.  oportet  sie  con- 
vertaris,  ut  P|et[rus  et  P[aulus  felber  sie  gebeut.  Ic|circo  exemplum :  fein 
6e!eriung  et  fidcs  bog  fol  fein  exemplum.  Si  hoc,  oportet  hoc  mirae|ulum 
mecum  et  tecum  fiat,  quod  cum  P|au[lo.    Ioh[annes  puer  uou  tam  fo  gctöilltig 

25  sub  diab[olo  ut  nos.  Si  ergo  Euangelium  convertit  alten  menfdjien  unb 
lieBev  3e^en  mal  ein  jungen,  quia  non  tam  multa  bofj^eit  et  ibi  r[egnum 
SatLanae  nicf)t  fo  confirmatum,  quia  nemo  fcuver  JU  Beferen  quam  alte.  Ideo 
exter[num    verbum    in    Ijotjeu   ertjen    l)QUen,    quia    indicat,    quid    possit:    per 


2  über  possunt  steht  ^Jtebiger  sj)  3  über  potentiam  steht  potestatem  sp  4  maius 
(plus  maius)        Acto.  2.  sp  r  6  nach  sol|vit  steht  illos  sp  8  nach  potestas  (1.)  steht 

verbi  sp  9  vor  Luc.  steht  in  sp  Luc.  erg  zu  Luca  sp  10  (Fides  Mariae)  r  11  über 
mirum  steht  est  adeo  sp  nach  Iol)|annes  steht  in  muttcrtcifi  §u))ffte  sp  12  magna  mira- 
ciila  assiduitate  vilescuut  sp  r  13  Primum  c  in  poiiit  sp       Aug[ustinus  sp  r  14  mich 

milia  steht  hominum  5  panib|^us  cibaait  sj)  nach  dat  steht  toxn  bvot^  ftucf)t  sp  .5.  milia 
conuersa  sp  r  15  mag|na  c  in    imaginationem  sp  16  nach    salit  sieht   Johannes  Sj) 

17  nach  3  steht  milia  conuertit  sp         nach  personas  steht  conteniptas  S2>  IS  nach  reniti 

steht  non  possent  sp  nach  Papatus  steht  ift  sp  W  nach  portis  steht  inferorum  sjt  tQ§ 
über  firniius  20  nach  niira|culum  steht   fuerit  sp  26  tietict  durchsir  sp        nach  mat 

steht  c^Ct  sp         2TI2S  confirmatum  bis  exter[^num  unt 

')  ed.  Migne  3,  1450  (In  loh.  Ev.  trad.  8):  Sicut  quod  miscrunt  ministri  in  liydrias, 
in  vinum  conversuiu  est  opere  Domini;  sie  et  quod  nubes  fundunt,  in  vinum  convertitur 
eiusdem  opere  Doraini.  Ulud  autem  non  nüramur,  quia  omni  anno  fit:  assiduitate 
aniisit  admirationeni, 

36* 


564  !15rcbigtcn  be§  3n'^re?  1531. 

R]  illucl  facit  mcra  mira|cula.  @§  gilt  m($t  b[rQUcn  Vxn,  geliert^,  sod  maius 
(jiiid:  viilt  aiiimam  rcdimere  a  Satjaiia  et  salvare.  FA  Ia§  bie  f)eiIofcii  narren, 
c|ui  disiputaut  et  discermint  dei  potentiam  et  verbum.  Qiuuulo  aiidis  lioo, 
vcrbiun  dei,  tum  discer[ne  ab  o[mnium  hominum  verbis.  Verum:  aqua 
a(|ua,  scd  quando  dicitur  verbum  dei,  Aqua  dei,  baec  hominis  aqua.  8i  dei  s 
verbum,  oportet  ipse  loquatur,  alio(pn  neu  suum  verbum,  oportet  adsit  et 
!|rafft  gebe,  cui  vult.  Sic  liic  loquitur  per  os  virg[itiis  unb  trifft  ^oflLfinnc^- 
Ibi  g'[)et  auff  lefien,  felttfett  unb  gtict  unter  contrarium:  per  narrljeit  x\ä)t  er 
nn  gered)[tigfeit,  S)a§  ift  ein»,  quod  habemus  verbum  et  etiam  agpitionem 
eiu.s  virtjutis  unb  firofft,  quia  deus  rebt»  fcl6cr.  Ideo  non  fo  JU  'falben,  lo 
ac  Papa,  !onig  rebt  vel  sap|iens  vir.  Sed  t^eift  @ot§:  ipse  loquitur,  ergo 
W.33,9adest  et  potentia  et  verba  eius  plana  !rafft,  dicit  Sal[omo:  'Ipse  dixit  et 
facta  sunt.'  OBg  nu  nic^t  omncs  annl)emcn,  nou  k.  qui  audit  et  suscip|it, 
ber  tuirb  gIcuBig  et  a  Sat[ana  lib|eratur. 

2.  quod  S.  Eliz[abeth  greifet  fidem  Mariae.     Ibi  Eliz|abeth  non  sohmi    is 
vivificatur  unb  frolic^  cum  puello   Ioii[anne,  sed  fit  propii|etissa  et  ein  giroffe 
gelualtigie  nted^tjig  prebigeriin.     Vide,   quomodo   ber  salutatio   l)t)r  oc|ulos 
9ut.  i,42ieucf)tet.    Dicit:  'Beued[icta.'    Quis  dixit  tibi?  funb»  am  leib  nidjt  mcrtlen, 
quia    ju    frU|e,   Et  tameu   fo  fortiter  ;^er  rebt,    ut  fere   fiiius,  qui    digito  jc. 
quia  toeifaget  auff»  ^lerrn  muter  unb  trifft  ba§  lemletn  quc^.     Num  nou  20 
max[ima  vis?  ipsa   et  fiilius    toirb  frolic^  et  proplietat:    Est  mater  et  dicit: 
tregt  meum  dominum,  et  alia  praecouia  usque  ad  Te.     £)a§  ^eift  gep|rebigt. 
Ibi   fterät  fidem  q.  d.   5tc^   quam  bene  fecisti,  quod  cred[idisti  q.  d.  video, 
quam  gravis   pugna,    antequam    lioc    cred|idisti,   ut   fieres   mater  et  doraini 
dei  JC.     £)a  fol  fii^  ein  I)er|  taufent  k.   quod  mater  futjura  dei  filii,  qui  25 
creavit  jc.     @iner  jungfiralüen   ju  gljeubcn,  quod   mater   sit   domini  ipsius. 
Ibi  exemplum  fidei.     Ista  duo  tnunber  praedicamus,  sequitur    glauben,  pro- 
phetia  et  q[uicquid  dei  est:    @in  !^err  über  al§  mit  einanber,  magua  fid|es. 
lam  d|icunt:  ad  Turcas.    Et  divites  d[icuut:  Ego  librum  habeo,  possum  legere, 
non  indigeo  pfjoffeu  uub  prebiger.     Ego  darem  ij  digitos,  hjenn  laß  fo  tüol   an 
funb    ut  3C.     Fuit    certe    magna    f[idcs    et    tarnen    getoantft.      Nam    (juando 
amisit  3  dies,  id^  mein  ja,  er  ijob  ba  felb»  gefuncfen  Et  am  g^roften  ftud, 
am  gl[auben  gefeilt.    Nam  quid  fi^rcibcn  aliud,  quam  mangel  am  glLauben 
.Sfor.  10, 12  ^at.     P|aulus  ipse  met  fatetur:  'qui  stat,  vid|eat'.     Rot[tenses  nesciunt.     Tu 

g[ratias  a[ge,  quod  liabes  infirmam  f|idem,  quia  in  pater  noster:  *ne  indiicas.'    35 
Amen.    Donec  manet  Tentatio,  non  es  firnius,  quia  tentatio  venit  a  Sat|ana, 


Ij'J  sed  bis  ta§  nnt  2  aniinam  redimere  a  Sataiia  redimere,  saluare  sj)  r  S  llji 

l'is  unter  unt  iC^"  *"  ^2  Sal  eri/  zu  Salute  «p  13  2C.  c  m  fc^abt  sp  16  nach  unb 
ütehl  loirb  sp         nach  et  steht  (tftut)  ap  17  über  bet  steht  ista  sp         Benedicta  tu  sp  r 

l-'i  leuii^tet  erf/  zu  erleuchtet  sp  ror  tunb§  steht  fie  sp  19  nnrh  fere  steht  postea  s/i  20  ouff§ 
bis  a\iä)  unt  trifft  agnellum  sp  r  27  Exemplum  fidei  in  Maria  sjir  29  über  d|icuiit  ad 
Turcas  steht  eaut  et  praedicent  fidem  sp        32  über  er  steht  fides  sj)        33  nach  (juaiu  steht  quod  sp 


mx.  62  [2.  3uliJ.  565 

RJ  Mimido,   canif.     8i    ilomiiius   nun    (niol[idic  ba   mit   ftcrtf|t,    Incipit   (iiiidem 
fulies,  .Süd  ui)()rtet  nos  Uiad))cu  buvd)  ci)tcl  fturiittoinb.    ©o  ijatä  U[nfcr  l|tc6cn 
firaucn    fclBcv    qangcn,    i|iiando    amisit    ;>   dies,    et    in    cruce.     Et   P[etrii.s :  ^»t- 2. « 
'Crei^cite'  3C.     Fides    muS    fehl    tugeiit    crfiir  k.     Non  est   iit  copLitet   sibi -•  *""  a.  is 

5  quis:  scio  Christum  natimi,  Sed  oportet  eum  fc^  ju  cim  cinfrfjicffcn  muudi, 
carnis,  dial)[oli,  9iftt[igc  iiarf;vcbe,  baS  cv  ha  ft^e  nit  riige  iiiib  lücr()re  fiif) 
et  d|icat:  ^d)  fulc  citcl  30111,  funb  ,'C.  ul.i  ineimi  aiix[ilium?  non  video,  tniii 
vid[ebis,  quando  mtc^  Q:ificf;t,  ut  pater  noster  dicit,  et  tale  verbiim  tani 
forte,  iit  jufteilf)  meos  ininüeos  ut  palea  corani  vento,  (juando  seniel  factum, 

10  redit  cras  usque  in  bic  gruben  JC.  Ideo  ne  sijias  fid[eni  ein  faule  geb|an!cn, 
sed  ein  fempffev,  qui  ligt  ju  felb  3luifc^[en  fcinb  terriestres  unb  l)cEifc^,  et 
nihil  faciat,  quam  la»  bic  of)rcn  Ijei;  gt)cu.  Sic  fjat,  inquit,  bie  mutet' gcb[ad)t: 
Ego  virg[o,  niiiil  de  viro  scio,  ((uomodo  reumbt  fid^ä,  ut  fc^[loangcr  U)crb? 
Si  aDg[ehis  nic^t  ei'au§  geriffen,  nunquam,  qui:  noH  haec  cog|itarc.    8[uiuina 

15  s[uuiiiiarum:  uou  iiupossibiie  hoc  verburu  cordi  3C.  Ibi  ^at  fie  muffen  fe()cn 
t)l)V  mutteif(f)afft  et  filiuni  et  tarnen  nihil  vidit  et  aud|ivit  (juam  angcli 
verbuni.  Si  dix[isset:  Non  sentio  hoc,  audio  quidem,  sed  seutio  me  virg[i- 
neni  et  non  viruni  et  mit  mir  jugtjen  ut  alüs  lucibem,  sed  tl^ut  !^inlüeg  istas 
cog[itatioues  et  heret  in  verbo   et  sie  gravida  statim.     Sed  est  dei  nnra[cu- 

30  lum,  bcnejficiuiu.  Et  tarnen  noluit  facere  nisi  pi'aevio  verbo.  Ergo  facit, 
ut  ba§  lüort  gl)e.  Ergo  audieudura  E[uangelium,  ut  discamus  ista  inira[cula, 
(j|uauquam  infinne  ergreiffcn,  ha^i  verbum  dei  ift  brumB  nic^t  f(^tOQ(^.  Est 
niax[imum  disc[rimen  iuter  fidem  meaui  et  verbuni,  lueam  infirmitateiu  et 
eins  I[raft:  utcunque  infirmus,  tarnen  g^ct§  burd^  mit   feiner  eigen  ffraft. 

35  ^id)  fol  nid)t  3lU[eifeIn,  quod  hoc  verum,  ha§  bo§  lv)|Ovt  gotö  mit  fitfj  bring. 
6§  ift  I[ein  jlüLi^itst  hxan.  Sed  ego:  qui  credit,  ift  tool  ein  Uicnig  fd^[lüacf), 
sed  tarnen  hereo  in  eo,  Et  tarnen  dico:  si  etiam  non  credere  posscm  unb 
f offen,  tarnen  est  verum.  2)a  tjat  U[nfer  %err  ®[Ott  luft  JU,  (juando  nos 
iufirmos  fatenuu'  ij.  Cor.  11.    Nota  bene  istura:  'Virtus  in  iufir[mitate'.     ^'(j^  2.  Rot.  12, 9 

■io  tan   mein   f|rafft    nidjt,    vos   sitis   infirmi,    fit  quando  firmus  tum   cauit.     Si 
quaudo   infirmus,  Fides  talis  est,  quae   fid§    !^elt  an  v^erbum  dei,   quod   est 
omuipoteus   et   deus    facit,   quae  loquitur.     Et  non  V[ult  scire,  luic  ha§  tinh 
fol  JC.  sed  tantum  ut  hie:  'ßeata',  öerfnct)^,  qualis  scieutia,  non  iactabis  tcMuM, 45 
de  tua  scientia. 


213  cljtel  bis  quando  iiul         fules   exeicita  appreheiulit  47»  r  3  et  c  hi  Paullus  sp 

l'J  in  iil/er  Iieiet  21  über  gl)c  stcld  tout        K[uaiigeliuni  über  audienduiu 


566  tpvebigten  be§  3al)vc§  1531. 

63.  2.  Suli  1531. 

l^Jrcbigt  am  ^Jngc  ''Maviä  .»pciinfu^iiug,  nndjmittng?. 
R]  A   PRANDIO. 

Hod[ie  aud[iviniii.s,  qiiomodo  iu  Euaugelio  nol^is  propoiiatiir  Exenniliim 
de  verbo  dei  et  fide,  iit  disoamus  verbiiin  l^cV|licf)  Ultb  t)Ocf)  Ijaltctt,  ((uia 
conclusiiiu,  quod  nihil  accip[inius  divini  nisi  per  voc|ale  verbiini,  Et  ut  no.s 
I)UttCU   ab    istis   gcift[crn    Ullb   offenbiarung  et  quae   faciunt    siuc   verbo  dei.    s 

vin. i,46Aud|ieimis  DoHmb  'Magnificat',  quod  bic  l|teBe  Sunsfvalü  fingt. 

i.'iiM,4r.  'Magnificat.'     Hoc  C|anticiini,  quod  dicitur 'magnificat',  quod  ceciinit 

Maria  hodie  hitj  @I|t3[abett),  quot|idie  canitur  et  bene  tucvb,  ut  bis  canatur. 
Ideo  et  nos  cantabiiuus  et  aliud.  Non  gljct  mit  geringen  geb|ancfen  umb  bic 
I|ie'6c  jungfirau,  canit  ex  1.  praecep[to  erau§:  S)u  folt  furdjten  unb  Ue~6fn,  «o 
Et  faft§  rcgimcnt  dei  i)nn  f|lcin  fprnc^,  Et  frolid^  Scfnng  onuiibus,  qui  gering. 
3ft  bona  pietrix  unb  fengcrin :  bene  dep|ingit  et  op|tiiiie  canit  de  deo,  quia 
dicit  deum,  (jui  iuvat  ben  nibvigen  unb  juBrii^t,  tnaS  g|vo§  unb  ftol^  ift,  unb 
ninngclt  huic  cjautico  nid^t'3,  h)oI  gelungen,  e§  feilt  aüein  nn  bfjenen,  bie  So 
bn^u  feigen,  Et  possent  exp|ect|are,  sed  illorum  pauci.  Quibus  gl;It  !^al§  unb  is 
fragen  ^,  illi  rident.  In  omnibus  pap|isticis  ec|cle.siis  canitur,  sed  nemo 
credit,  donec  experiantur.  Si  incipis  a  condito  mundo,  videbis,  quod  q[uod- 
cunque  gestnm,  l^aftä  in  hoc  c|anticum  gefaft.  Sicut  raundus  poltert  cum  suo 
verbo,  sie  ipse  cum  mundo.  1.  ^ä)  loBe  unb  p|reifc  meum  deum,  Et  lüel)§ 
nidjt  i)oä)  gnug  bon  l)ui  ju  fagen  Et  gefeit  mir  öon  t)er^cn  iool  unb  Bin  fro  20 

siiM,48u'6er  l)I)m.  'Res|p[exit'  bic  armut  ficincr  mogb.  Ibi  a[git  gjratias  et 
c|anit  mit  froI|i(^cm  corde  de  beneficio  ei  exhibito.  Res|p[exit,  ba§  iä)  ein 
gering  arme  me|,  ba§  Inirb  mein  c'^r  fein,  ba  öon  toirb  man  mid^  greifen  a 
gejneratioue  in  geperationem.  Non  iactat  meritum,  virg|initatem,  opera, 
meritum,  item,  quod  nata  a  reg|io  ftam  unb  6I|Ut  Saöib  et  quod  homo  25 
nobilis:  mä)U  ufieral,  sed  quod  ein  arm,  elenbe  birn,  et  fuisse  Cesarum 
filias  et  Regum,  quae  houore  hoc  dignae,  sed  non  eis  Begegnet.  Sic  se 
iactat  super  omues  virgjiues  et  mulieres,  et  tarnen  se  non  iactat,  nihil  in  sc 
invenit.  Sed  dicit:  ba§  ift  mens  honor  unb  !^er|l[ic^!eit,  quod  me  respex|it, 
est  eins  gratia  et  misericordia,  (juod  ad  hoc  elegit,  ut  mater  fierem.  Non  30 
gloriatio  de  toirbig|!Leit,  ta  fomcn  Inir  nunquam  '^in  ad  rechten  frib,  freubc 
et  b[onam   con[scientiam,   nisi   sit   in   corde   cognitum,  quod  omnia  ex    dei 


10  1.  praecep[tum  »73  r         11  nach  gering  steht  jc.  finb  sp         14  vor  hjol  steht  ift  s2) 
15  über  quibus  steht  Regibus  2C.  sp  IS  ^oftä  c  in  ^at§  sji  21  Respexit  humilitatem 

aucil[Iae  sp  r        23  Ex  lioc  beatam  me  sc.  sp  r 

')  s^lt  fjaU  unb  frogen  vgl.  DWtb.  4, 2,  247  und  Bd.  5, 1959  unter  b  y.    Vgl.  Wander 
2,  283,  Xr.  t^-J:  'Er  wagt  Hals  und  Kragen  .     Vgl.  auch   Unsre  Ausg.  Bd.  6,  275, 10  Es  gctt 
ol»  obbet  mantel;  Bd.  16,169,  2  inuft  im  gelten  ben  \aU. 


^iv.  0:5  |2. 3uiil.  567 

1>|  niisericordia  et  giralia  coiitigerint  gratis.  Si  lioc  iiianct ,  (|uii(l  vcilu  ;ili(|ui(l 
corain  eu  esse,  ei"  tctby  bod)  nicf)t,  11t  sc(|iiitiir,  sive  sap|ieiitia,  poleiilia, 
divitiac.  Ista  uou  cifveilCIl  h(i[niiiu'iu  uec  b[oiiaiii  con[scioutiaiii.  6§  ift  cill 
t)od^    c|anticuni,    attameu    tractanduin.     Qiii   int('l|ligit,    iiitcllig|at,   qui   noii, 

5  discat.  ©tnb  bie  f)of)CU  prcbigt  et  verba,  quac  afyen  ex  1.  praecep|to,  (luae 
indicant,  q|uicqiiid  liabenuis,  a  deo  venire,  et  dictum  contra  ftoI|en  t)off|CV= 
tigcn  JC.  et  in  eonsolationeiu,  qui  ut  ipsa  canit,  ut  se  vocat  ancillam, 
niinistram.  Significat  enini  Tex|tus,  ba^  m(f)ts  ift  für  bcr  tDClt,  Sic  dei  reg- 
[nuni,  Sic  ag|it.     I[)se   non   luft    Ullb   litcb   ad    jiotcutes,   superbos,    sed  eins 

10  nüsericordia  est  apud  eos,  qui  geling,  uidjtä,  elciib,  traurig,  äöie  funb  mau 
Ijcrlic^er  loben  unb  preifcu?  et  dignus  hac  laude,  cum  sciatur,  quod  se  an= 
ncmc  tulium.  Se  ponit  excnipluni:  Ego  ein  geriugeg,  nichtiges  tncib|lcin. 
Tota  t)crf(I)|afft  l}()m  ^ubenttjum  niliil  de  nie  novit.  Sicut  nicciun  facit,  sie 
.senipcr  fecit,  sie  dixit  unb  '^elt§,  (Sr  !^at  cum  suo  filio  erzeigt,  crucif|igi  sivit 

15  et  fecit  dominum  Caipliam  3C.  qunndo  incipit,  ntTtlbt  ein  regnum  IjiutüCg, 
econtra.  Num  deus  prohibuit,  haä  Viian  fol  geloaltig  fein?  non,  habjeantur 
divitiac,  h)eif[)cit.  Dictum  est  de  hoc,  quod  mundus  vocat  sap|ieutiam, 
potentiam  JC.  quod  regna,  priucipatus,  docti,  sap|ientes,  bonae  loges  sunt  dei 
dona,  divitiac,  effcu,  t|rindEcn,  ticibcr,  iiau^,   ^joff,  etiam  David,   Sal|o[mo, 

20  Gores  imperaLtor  fuerunt  max|imi  et  potcntis[simi  Reg|e.s  et  iiab|uerunt 
potentiam  et  sap|ieutiam,  quia  sine  ea  mundus  non  regitur,  et  leges  sunt 
mera  sap|ientia.  Ubi  iura  non  habentur,  gtjetS  uBer  unb  über.  Ideo  oportet 
sit  sapiientia.  Si  haec  (!t  potentia  et  divitiac,  quarc  ergo  sie  canit  ista 
3  nihil  esse?  bic  le|erin.     Ex  hoc  posset  quis  accipere  et  dicere,  quod  istis 

25  non  iudig|eamus.  Dominus  hjirfft  exter[nam  lD|etf|cit,  guter  ^nu  bie  ra^JUä."- 
Est  ei  ein  !|lcin  \ä)a^,  ut  uni  det  20  regna.  Est  ac  dominus  suo  servo  det 
20  ^.  Coram  mundo  ein  g|ro§  anfe^en,  (luod  det  tot  reg|na  T|urcae,  sed 
coram  se  nihil.  Sed  hoc  bofe,  quod  ho|mines  in  mundo  non  possunt  uti 
istis    bjonis.      Ipsi   semper   addunt   itnffat,    nempe    t)i)X    bermef|fenl)[eit    uub 

30  ftolj.  Contra  hos  loquitur,  ha^j  fiub  bie  gelnaltjigeu,  qui  in  sua  potentia 
bo(^cu ,  sie  qui  per  sap[ientiam  suam  podjcu  brauff  uub  auff  reic^itumb, 
hoc  tan  mundus  nic^t  laffen.  Si  fo  ,5uging,  ut  rcic^itum,  pot|entia  et 
sap|ientia  ut  David,  folt  einer  lieber  ein  bctler  fein,  Et  ego  lii)[entius  velim 
esse  mend[icus,  fo  finb  fie  l}l^n  antomnten.    Sic  fit  omnibus,  (jui  hanc  pote- 


3  nach  nee  steht  facluiit  sp         8j9  ho.^  bU  reg|num  unt  8  über    ift  für  steht  virgo 

iDcitcr  sy)         10  nach  mä)U  steht  finb  sp       nach  man  steht  öSott  sp  Et  niisericuidia  eins  sp  r 

11  Si  cupis  acquirere  magiium  dominum  qui  te  diligat  IC.  sp  r  15  Sapientiam  potentiam 

non  esse  res  raalas  sp  r         23  nach  haec  steht  esse  pulest  unb  btuBev  sp  27  nach  mundo 

steht  5otä  sp          29  Homines  abuti  sapientia,  patientia  jc.  sp  r  32  nach  ut  steht  aliquis 
■vteretur  sp         33  sap|ientia  (fein)       Dauid  sp  r 

')  toitfft  i)nn  bie  ropui  vgl.  Unsre  Aiisg.  Bei.  17  \  335,  11. 


568  iPi-ebiatcii  bcä  ^a\}xci  1531. 

R]  f^tatt'iii    :i   deo   et   iion    utuntur.       Priuceps   uoster.      Muudns   ncscit    iiti    dei 

<l(mis,  tnii  einer  nit^t  tivaucfjeii  citi§  ]adä  !orn.     Sic  ein  fifjcfcic^ter  bojf)ev 
fdjoffev,  gvaff  maä)t  fidj  fo  befdjteffcii  ^  Sic  civis,  e§  fei)  ha5  gut  ]o  gering 
C'j  fcl)  jc.     Nolo  dicere  de  Eegibus.     @ut  ntarfjt  mut^,  dicitur,  getrau  facit 
tvoljig,  sapientia  riif}t  jamer  an  unb  feieret).     Virgo  braloct  unb  toarnet,    '•> 
iioii  Ijilfft.    Econtra  cousolatur,  pariim  f)ilfft.     Sic  g^et§  jU  in  mundo,  quod 
omnes  ftol^en  unb  trogen,  g^cn  elenb  unter  et  communiter  mas[ima  bona 
fernen  nic^t  ouff  erben.     Sic  sap;ieutes  toerben  jtn  narrn,  9tottengieiftern,  Et 
corani  oculis  vide.s,  quod  isti  veninut  in»  regjiment,  qui  ^nn  ber  fc^ul,  venit 
Ijnn  ba§  ort,  ubi  graff  k.  i.  e.  dat  poteutiam,  divitias,  ttjeif |{)eit ,  rec^t,  sed  lu 
!an  nidjt  leiben,  et  uon  vult,  ha§  brauff  tro|e  unb  Boi^c,  sed  ideo,  ut  fidas 
eo   et   bene   utaris   istis.     Si    facis,    adsunt   omnes   Sat[anae   hie,    sap[ientcs, 
divit[es,   potentia   scilicet.     Si  noster  piinceps  ju  ®[otte§  e^r  ixauä)t ,  tum 
cog[itant   omnes    priucipes   in   mundo   se   hie  invenire  ein  raube.     Si  bonus, 
oportet  se  et  unä  tun  bie  fii)an^^  jc.    Sic  fein  gelt.    Sic  si  ego  doniiuo  volo   is 
servire  mea  praedicatioue,  mundus  non  vult  nee  polest  pati.    Si  quis  b|onus 
rusticus,   lebt   er  auff  fic^   all   fi^^en*,  qui  circum.    Sic  si  bpnus  }3rebiger, 
t^unben  fie   l)f)m   aEe  blag,   facereut.     Qui    imic   domino   vult  servire,  iaä 
ftl)et   bem   S|euf[fel   offen.     Ibi,  qui  potentes,  divites,    sap[icntes,   fiunt   bie 
cleilbcften,  ut  in  terris  sunt.     Nou  fuit  elenber  mendicus  ut  David  iu  medio   20 
regno,   potjeutes,   sap|ientes,    quia   r)engen   fic^   an   l}l^n    aiic  fetnb   in    regno, 
filius,  feine  retl)e,  untertt^an,  quibus  dal  effen,   t|rincfen  et  ut  pater,  quis? 
ber  leibtge  S^ieufel.     Quid  ergo  aliquis  faceret?  satis  habeo  quidem,  sed  non 
miscrior    mendicus.      S)e§   trofte    bid^   ut   hie.      Nou    in8j)icit,    h)ic    sap[iens, 
potens  IC.   einer   ift,   sed    tnic  cleub  er  ift  et  undique  geplagt.     Sic  respLexit   'js 
David,  sie  Mariam.    Sic  est  deus  ber.  red)ten  elenben,  geplagten  lente,  sive 
coram    mundo  JC.     Ergo   loquitur  de  bis,    qui   ftd)   bruftcu   unb    hjollen   ge= 
fnrd)tet  fein,  ut  t^t  bie  loelt  gl)et,  «jui  potens  jc.  unb  tan  ben  anbcrn  unter 
truden,  facit.     Si  jjrudens  et  aliuui  bctriegen  JC.     Isti  sunt  sap[ientes  Jc.  qui 
aljutuntur,  ut  se  fajciant  deos.    Sed  talem  deum,  qui  ein  toenig  3ufit)et.    Scd   au 
übet.      Hi  sunt   1.  sap[ientes,    qui   Ijoffertig  sunt    öon  t)cr^cn.     Qui  laffcu 


1  non    utuntur   c   in    abutuntur  sj'  ^    fut   ffier    gut  Sut    moc^t   niut  »7)  r 

2  potentes 

öj?  1  Sapientes  s/)  r         7  nach  omnes  steht  qui  $ji         lOj  11  i.  e.  bis  ut  mit         10  nach  dat 

3  diuites 

steht  deus  sp  11  nach  ideo  steht  dat  sp  15  über  domino  steht  deo  sp  18  nach  plag 
steht  onlcgtll  s^j  J9  nach  sap[ientes  steht  sunt  «;)  20  Dauid  «^)  r  21  Absaloni  s/i  r 
27128  Ergo  bis  loelt  unt  28  unb  c  in  bei  S2>  darüber  qui  sp  30  nach   deum  steht 

liabemus  sp       Fecit  potentiam  ic.  sj)  r         31  nach  toffen  steht  fic^  sj)       1.  Superbi  sp  r 

')  mat^t  fid)  fo  befdjicfjcn  vgl.  oben  S.  185,  lOjll;  Unsre  Ausg.  Bd.  30,  SO,  2;  vgl.  mich 
Thiele  Nr.  165.  ^)  &üt  maä)t  mut  vgl,  die  Ausführuttgen  in  Unsrer  Atisg.  Bd.  29,  710 
:a  184,  27;  ajich  Bd.  32,  459,  2;  17,  261,  4;  435, 27128.  ')  inn  bie  ]ä)att^  erg.  gebe  vgl. 

Unsre  Ausg.  Bd.  10^,  153, 18.        *)  filjen  vgl.  oben  S.  549,  21. 


92t.  03  [2.  Sali].  569 

H]  buitden,  (juad  volint  lioiuinilms  fjclffcn  et  icg|Uiit  sno  capiilc,  (|[iiic(|nicl 
putaut,  bie  ii|nfcnn  f)iciv  ©[ott  luoUcii  ein  ictjiinicut  ftcßen,  bic  feilen,  uiib 
Q^lbt  tn§  quick'm  in  iiiaiuiiii,  ,'^eJ  (|iiaii(lo  lüüllcil  blcUlff  ftüljilCll,  fü  tlimpt  Cl" 
bic  failft  ha  311  Unb  jcrftveuct.  Insplce  R:eg[iuiiii  R(i[maniiiii,  Ac<;|v[ptiactiin, 
5  Bab|y[lonicuni.  Sio  iiiveiiis,  quod  Ma|na  omnes  liisto|rias  et  exempla  iu  to|to 
mundo  jufameii  (^cttac^cn.  Sic  fiutfjcn  aiiff  l)f)r  !Iitgi^[eit  unb  '[)eil|i9![cit. 
2.  ftüft  er  cra6  k'.  i.e.  \o  gvo»  fietjfcv,  toniq  aclucft,  si  gcDudjt  aiiff  suam 
potentiam,  hal)[uenuit  ein  cnbe.  Ut  R|ex  Bab|y[Ioniae  tro^t  totuni  niunduni, 
dominus  mac^t  ein  tut  bvau§,  ut  7  annis  jc.  postea  uln  edit  gramen,  f(f)rci6 

lu  Cl  ein  anbei'  lieb.  Et  iiodie  ob  oc.ulos  videmu.s.  S|umnia:  cv  luils  nicf}t 
leiben,  ßr  Icfts  tnol  ttjrannifirn  iinb  filjet  ju,  sed  k.  Sic  hodie  oben  auS 
nivgcnb'  jc.  Sic  hodie  faciunt  K|cg[cs,  priucipes,  f(f)art)|Qnf[cn  uub  cifen= 
fii'cffcr '-,  h)cr»  ev^avten  !onb  ^  t)tii  trotjen  fol  311  bobcn  3c.  Ecoutra  qui 
.snccumbunt.    @ä  mit»  fönten,  ut  loseph  reguet  in  Egyp[to,  q[uanquam  ^off= 

15  imciftct  in  Carcereni  cou|iciat,  Christiani  conculcentur  pedibus,  fic  muffen 
Clfui",  occidemut  marty|res.  Coram  deo  ni($t  leiblic^,  ba§  man  tio^e  ueque 
auff  sap|ieutiam  jc.  Ut  sequitur  i.  e.  ^3Jlo(^t  9{jcic^  leut  ex  aim,  et  econtra. 
Et  hoc  videmus  iu  Gerjmania,  taceo  histo[i'iam:  quoties  ditis|.simus  fit 
paiipcr?     Et  non   vcnit   ad   3.  liacredem*,    econtra   scrvus  2C.   qui    est   divew 

20  unb  Uiil  trogen,  er  mnö  jId  boben  k.  quia  Magnificat  canit.  2)0»  credit 
mundus  nid^t,  qui  est  sap|ieus,  pot|ens,  non  credit,  donec  experitur.  ludaei, 
Babjy[ionii,  3iomer,  Pa|i[atus,  principes,  uobiles,  Bürger  unb  S?aucrn,  Vidcbo, 
an  ba§  ^Jlagnificat  falfd)  ntad^en.  ipfiaffcn,  6if(i)[öfe,  fd^arr^ionfen,  biauern, 
Burger  las  fi(^  trogen,  eö  [)eift:  bie  getoaltigen  l)erunter.    ©ie  ^at  t)^r  bicl 

'-'5  ubcrfungeu  et  istam  catervam  miseram  aud)  f)in  unter  fingen.  Ci[naiiquam 
non  credatur,  tarnen  dicetur:  ubi  M[agnus  Alex[ander?  Sie:  ubi  pfaffcu, 
rcic^[en  Bürger,  SBauern  et  principum  et  Regum  Sieidjitnmb?  quia  hie.  ®^c 
ef)rä  leibet,  nimpt  cf)e  lucg,  quod  dedit.  Ul)i  l)in  lueg  potentia,  sap[ientia,  fo 
linrb  man  clenb.    5lrmnt  tDt)c  tf)ut,  sed  gut  mad;t  l)oc^mut*,  et  est  verum. 

■M  Ideo   oportet  unö    ben   !ropff  aufrciffe*^  et  nobis  jufd^idcn  pestem,  ghidium, 


3  über   flifct   steht   deus  s/i  4   Imiierium   Ko[maiium  sp  r  5  vor    omnes    stdä 

l^at  sp  Tis   Deposuif   potentes  K.  sji  r  10  lieb  c  aus  tiei^t  Nebucad  Nezar  sp  r 

14   loseph  sp  r  16  vor   nic§t   steht  iftä  sp  19   S    c  in   tertium  sp  Esurientes 

impleuit  boiiis  sp  r  21   ludaei  sp  r  22   über  Pap[atus,   principes  steht   nolu|erunt 

[danach  credere  sp]  donec    ex|perti  24  über   ©ie  steht  53lario  sp  25  vor    istam  steht 

loitb  sp        30  ben  tro^iff  aujreiffe]  ben  totjff  ofireiflen  P 

')  oben  QUi  nitgenb  ery.  an  vgl.  Wander  3,1085  Nr.  16:  gt  ift  oben  ül  unb  nieme-n  a. 
Auch  unter  Cbcrtau-3  Nr.  1—4.  7.  S.  12.  13.  Vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  30,107,  2l3.  ')  \ä)ax-- 
(janfen  unb  eifenftefjer  vgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  33, 684  zu  486,  12,  ivo  weitere  Nachweise. 
')  hjero  ev'^otteu  tonb  rgl.  Utisre  Ausg.  Bd.  17,  201,  10.  *)  iion   venit  ail  3.  haeredem 

rgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  17,  518,  10;   16,  517,  7;  Tisch:  1,  266;  3,  212.         •")  Slrniut  tolje  tfjut, 
sed  gut  madjt  I)od)mut  vgl.  oben  S.  568,4;  Unsre  Ausg.  Bd.  12,  136,  24l25.  ")  uni  ben 

ftopff  aufrcifle  nicht  bei  Wander. 


570  T'Vthiflitii  lii''5  3nI)ri'-3  1531. 

R]  nliixiui  tnn  uidjt  bcmutigcn.  Eeontra  qui  in  Qvmut  iinb  clcnb  finb  iinb  90= 
Icftert  tücvbeil,  liabeut  hoo,  <jiiocl  deus  conim  sit  imb  [idj  1)()VCV  niiililllpt. 
Si  lioc  credere  possent,  crux  faciliiis  jc.  Mihi  ein  üciucr  jdjabc,  si  divitcs 
et  pof|entes  et  sap[ieutes  k.  me  persequuutur:  scio  deum  meum,  ecoiitra 
alids  tres,  cum  is  potest  plus  dare,  (iiiam  ii  omnes  3  habent,  et  sie,  ut  ipsi  s 
3liftieticn,  et  ego  manebo.  Tic  jpVlldjC  fillb  lüai()affLtig,  cauticum  non  inen- 
tietur.  Exemplis  totus  niundus  plenus  et  ob  oc|ulos.  Ergo  qui  bcmutig, 
inaueat,  alii  ju  fc^cittci'll  llllb  toben  et  postea  quaeruntur:  Uiir  X)abm  btcl 
guty  gctfjan  et  jc.  man  jol  istis  tribus  nidjt  bandEcn.  Si  Christiaui  sunt,  \ijüö 
1)1)1!  llid^t.  Si  uon,  gcfc[}|td)t  t)t)n  lauvx  rec^t,  quia  quaerunt  per  iioc,  ut  10 
ipsos  fcl)VC  Itub  antctc-  Ideo  si  pcdib[us  conculcautur,  beue  fit,  quia  suuiu 
hoiioreiu  quacsierunt  et  aliorum  opprcssionem.  Hoc  est  c|auticum,  quod 
c|anit  luater  de  regno  suo  in  mundo.  Est  misericors  deus  niiserorum,  bie 
imtgcu  frclid)  fein,  quia  nullorum  deus  quam  ipsorum.  Item  ne  timeant  a 
potentib[Us,  habent  potentiam,  quod  velit  deiicere.  Si  hoc  credere  possuul  15 
et  canere  C[antieum  in  corde,  possunt  ferre,  quia  sciuut  canere  eum:  bic 
ftjeifcn  jn  fti-eucn  unb  bic  nrmcn  ci-rjcbcn.  Ipsa  cecinit  et  manebit.  3)al 
left  ftud  h)il  iä)  laffcn  ftf)en,  quia  man  prcbigt  baa  gan|  jar  ha  bon. 

1  nach  lan  steht  unä  sji  üben  am  Scitcnrande  und  am  Bande  steht  Christus  deus 
et  homo  1.  quia  Eliz[abeth  vocat  eum  dominum  suum,  deiiide  virgu  est  eius  mater,  ergo. 
Sed  ad  quid  prodest,  quod  nouinius  eum  esse  dominum?  Ad  hoc,  q\iod  scianius  eum  talem 
esse  ut  uos  sanclificet.  Sicut  loh^annem  in  vtero  sanctificauit  Luc.  1.  Adhuc  in  vtero  dein 
Elizabet  dat  sLpirltum  sanctum  je.  Contra  Auab[aptistas,  qui  uegant  pueros  non  habere 
spiritum  sanctum  uon  credere  Gen.  17  Sinite  paruulos.  Uli  dicuntur  seruare  pactum  jc.  tarnen 
non  liahent  racionem.  ^■nde  iustificamur?  E.\  auditu  verbi  vt  ElizaLbeth.  Ecce  postquani 
audiuit,  saliit  !C.     Auditus  per  verbum.    4.  charitas  sp  6  über  juftictcn  steht   ventus  s;; 

S  nach  alii  steht  gljeil  sj)         13  über  suo  steht  dei  sp         l'jlS  et  manebit  über  Sa§  tcft 

64.  9.  3uli  1.531. 

■sPrcbigt  am  5.  Sonntng  uact)  XrinitntisJ. 

R]  Dominica  5. 

Hoc  Euaugelium  quotaunis  aud[itis   et  facile  Euangelium   est.     Habe-  20 
mus  ij  ftutfc.    1.  est  exemp[lum  fidei  gegen  bie  3eit|I[id}cn  guter,  2.  cxemi>hmi 

19  Lucae  5.  r 

N]  DOMINICA   QVARTA    POST   TRINITATIS. 

Siit.  &,i        'Factum    est    autem,    cum    turba    immineret    ei,    ut    audiret 

verbum    dei.' 
S)l)§    ©UOingelion  quotannis   habitinn  est    et   est   darum,    ideo  propter  25 
estum  breviter  expouemus.     2ßl)r  ^aben  ij  ftllcEc.     Primo  Exemplum  ijt  bei 

22124  ro        33124  LVCE  \  ro  r 


3lt.  64  19.  3uli].  571 

K]  fidei  eternoruni,  (jiiotl  lii,  ijtii  fottcit  K[)rii'tiim  f)aUcn,  foKcti  tiic^t  [junget 
ftcrbcn  liic  in  terris  et  aeter|uan)  vitam  etltcrbcii,  nisi  qiiod  iu  diiobus  ftüde 
miiö  öorf)cr  gfjcn  ein  not.  Petrus  cum  sui.s  lal>i)[iavit  lotain  ot  nihil  fc^et, 
])ostea  tarn  iiuiitos  ])i.Sjces  seine),  quatituiii  v'ix  in  diiuidiu  anuu.    Sic  in  altero 

»  ba  er  fol  in  eter[num  gut  ticttcn,  agnoscit  pecca[torem  et  dicit  se  iudignum. 
Ibi  non  .soluni  reniittitur  ei  peccatura,  sed  ut  piscator  jc.  Haec  2  .sunt  iu 
hoc  Euangeiio,  de  l)i.s  loquemur. 

1.  (juod  dicit  Petro,  indicat,  quod  tantum  v|ult  dare  ad  edendum,  ha§ 
er  nici^t  fol  [junger  ftcrben.    Si  ein  Inenig  ticrjeuc^t  et  uon  statim  dat,  Uunen 

10  adco  vult  rci(^[i(^  dare,  non  tantum  pro  nostra  persona,  sed  quod  oiiine.s 
ita,  ut  naves  jc.  Sic  in  principio  Eccl&siae  tvaim  bie  6[}riften  fccr  arm  et 
Piaulus  coactus  fieri  ein  terminarius  et  marty[res  muftcn  frieden  Ijnn  fteinriS, 
non  dabat  ein  btffen,  inio  auferebantur  eis  omnia,  unb  [ei6  unb  leben  baju 
inn    fa[)r,    pracsertim    praedicatorum.     Postea   ditavit  f^jMscopos   et    I'apias. 

»5  Cum  erant  pii  ut  tempore  Cyp[riaDi,  tantum  hab|ebant,  ut  dividerent  et 
cib|areiit  paup[cres.  Hine  jpital  unb  üofter.  Sic  dominus  nescit  modum. 
6^e  er  onfefjet  ju  geben,  appa[ret,  qua.si  velit  desercre.    Sinit  pi.scari  Petrum 


3  nach  suis  ute/it  sociis  sp        nach  totain  ete/U   noctem  sj)  ö  nach  agnoscit  siekl 

se  sj>  6  a  Cir*  Petri  personae  sp  r  8  nach  Petro  slelU  duc  in  altum  sp  11  Iu 

primitiua  ecclesia  Christiani  fuerunt  pauperes  sj>  r  13  vor  boju  sieht  toat  «p  14  über 

fa'^t  stetu  periculo  sp  16  nach   Uiuc  sieht  orta  et  edificata  sp  r  16117  über  dominus 

bis  er  sieht  aut  nimium  dat  aut  omnia  subtraliit  sp         17  S^e  bis  geBtn  unt 

N]  glauben»  ad  temporalia  et  secundo  ad  eterna  bona.  Summa:  qui  verbum 
diliguut,  Bo[len  nic§t  [junger  fterben.    Videtis  Petrum  et  apostolos  tota  nocte 

2u  laborare,  nihil  capere.  Sornad^  fetjet  er  me^er,  ben  er  fic^  Dorflj^et.  Xor= 
nod§  bo  er  |oI  ijn  eijn  anbcr  antpt  unb  [eben  fumtnen,  lo^rbt  er  etjn  §un= 
biger  menfc^  unb  tnljrbt  baruber  xer^d^lid)  begabt. 

Primo  ber  ^er  jceljgt  6. 5ßetro,  bos  er  %o  ö^l  jueffen  gebe,  ba5  er  nidjt 
!^unger  fterben  feot,  ob  er  toot  berc^euc^t.    'i[[feo  iftä  tjut  anfang  ber  6riften= 

2*  l^eljt  gegangen:  semper  erat  penuria,  atßo  ha^  5pau[u§  ntufte  Terininarios 
galten.  Ita  martyres  occultabant  se  Ijn  fteJjn  ftufftcn  et  esuriebant,  ita 
Omnibus  Christianis  contigit.  Sed  cessante  verbo  papatus  factus  est  dives. 
Sed  temporibus  CN'priani  et  praecessorum  fuerunt  tarnen  hospyttalia  et 
elemosinarum  copia.    2[[§o  ^ot  un|er  l^ergot  feljne  maße.    Aut  multum  aut 

30  minus  largitur.  Apostolis  tota  nocte  laborantibus  nihil  dat,  deinde  copiam 
largitur,  ut  hie  videtis,  quando  in  illius  verbo  recia  immittunt  apo.stoli,  6r 


18  nach  temporalia  steht  bona  sp         ISjäO  Summa  bis  capere  unt  ro       Status  hnius 
Euängelij  ro  r  23  mcttfd^  über  unb  2rf  gol  (onb)  2.5  wkH  geflongcn  slthl  ubi  sp 

28  Sed  c  in  Quamuis  sp  29130  über  Aut  bis  minus  stellt  6r  gibt  ontttcbcr  JW  Bitt  obbtt 

j«o  loenig  sp      SBngci  ^ergot  g^bt  onttoebei  jto  oil  obber  jio  totnig  ro  r 


572  iPrebiglcu  bc3  3al)rcä  1531. 

R]  cum  aliis  totam  iioctom,  et  die  2C.  aujticttcil,  luaffcf)Cll  lic|e.  Et  iiKl|icat 
auf.5,  shauc  iucTeilulitatcm,  cum  dicit:  '\wr  totam',  sed  nu:  gcvct»,  fo  9C|rct§, 
feilt§  2C.  3)a  finb  alfo  getreten  rjcrnadj  Mai-ty|res.  Sic  fit  hodie:  cu  ftclt 
ficf)  cum  praedicatoribus  et  ministris  verbi,  quasi  fame  pereant,  quisque 
VCUft  ba  öon,  Rustici,  nobiles.  Mim'.stri  coguutur  edere  micas,  bibere  aquas.  s 
Sed  veuiet  tempus,  quando  Sat[an  fid^  bcvliilct  ^  unb  berfaufet  '\  bog  6^riftu§ 
IM  24, 1  loirb  fogcn :  Ego  etiam  d|omiaus  in  terra,  'domini  est  terra  et'  jc.  gta§,  Baum 
*i.8, 8ct  q[uicquid  vivit,  \ä)  tüerb  mit  meinen  and)  ba  üon  fvcffcn.  Sic  in  8.  ps. 
'Oves'  3c.  Sa»  fol  aitc^  in  6£)viftu§  retc^  mit  ge^orn,  sed  e»  fol  öor  ^er 
gf)en  ein  ungl[uc£  unb  not,  ut  Pet^rus  jc.  qui  funbc  ber  toHen  loelt  unb  '« 
tdjai1)janfcn  .^ufcljen  unb  licu  fii^  reifjen  unb  gar  fra§  fein.  Dominus  lan 
jlDCl)  uaves  öol  pisces  et  ut  rctlie  3C.  Si  vis  Clu'istianus  esse  et  nou  iu 
))erioulo  ft^cn,  büä  er  not  unb  faf)l',  tameu  fiet  ei,  ut  ista  patiatur.  Quando 
uos  cap|ut  gelegt,  tum  veuient  meliores  ho|mines,  quia  Christus  nou  iDtrb 
i>a§  ©nangclton  laffcn  ftncfcn.  6i'  lefty  anfechten,  veniet  tempus,  ut  unum  is 
pasto[rcm  »juaerant  ubci  20.  oü  uu'il,  qui  iam  d|icunt  se  velle  praedicare. 
Über  iij  locpiemur  aller.    Iam  fperren  fid)  mit  iij  gulben,  postea  mit  ^unbert 


1  über   die  steht  ....  sp        nach  je.  steht   et  diffiderites  prorsus  sp        au|tt'citcil  c  in 
trettcn  fie  ou§  sp       vur  nefec  steht  bie  sp        3  zc.  c  in  (o  feiltä  sp         T  über  etiam  steht  siim  sp 

10  nach  unb  (2.)  steht  bcit  sp         lljVi  uilb  (l.)  bis  baä  ant  13  patia(ii)tur         Ij  tempus 
über  ut        IT  nach  iij  steht  ior  sj)       Iam  (foB) 

')  fid)  »erfütct  cl.  lt.  wenn  sein  Zoi-n  ahr/ekühU  ist  vgl.  B  Wtb.  12,  692.        *)  lictjaufet 
d.  h.  anfyehurt  hat  sa  sausen,  vgl.  D  Wtb.  12,  104'J,  wu  tveittrc  Belege  ans  Lutlier. 

N]  toogta  uff  l)f)n,  nou  multum  habebat  fidei.    ^cjt  ftclt  fid)  oud)  al^O :  Minislri 
vcrbi    esuriunt,    Ru.stici    et  Nobiles    omuia  rapiunt.      @§    ift   be§   (Suangeltt 

?Jf. '^4, 1  Irelj^e  unb  art^,  e§  mu^  {junger  letjben,  sed  sequetur  deinde  copia:  'Domini  20 
est  terra  et  pleuitudo  eius.'    ßljber  Rundet,  lä)  fitju  oudj  {)err  l)n  ber  lüelt, 

W-8,  s^r  toetbetS  uii^t  alleljne  freffen.  'Oves  et  boves' 3c.  fljubt  mljr  oudj  gegeben, 
aber  e»  mu^  oor!^l)n  et)ne  not!)  fnrfommcu,  toer  ftc^  boret)n  fc^tden  funbe, 
It^  bie  fi$art)anffen  unb  patoer  pc^ffen  unb  freffen,  et  posseut  in  Christum 
videre,  qui  potest  nniltos  pisces  dare.  SßerS  nidjt  !an,  habet  duplicem  crucem  2b 
unb  mu§  bennod^  not  leiben,  sed  cum  alius  mundus  erit  mortuis  iIHs  impiis, 
aiii  graciorcs  venieut  et  promovebuut  Euangelion.  Ita  ut  Christus  dicit: 
^d;  bt)n  oud)  el)n  l)er,  et  30  miiiiaribus  quaeretur  parriocluis.  Iam  dicuut, 
fie  borffen   !el)nc»   pfarljer».     Deinde   eum   ex   louginquo  quaereut.     llnfcr 


19120  nuten  am  Seitenrande  steht  Euangelion  primo  peuuria  et  fame  impugnatur  ru 
20  c§  über  niu§  7iach  copia  steht  iuxta  psalimuni  sp  rh  21  vor  S^icr  steht  et  (licemus  sj> 
24125   C'onsulaciu    piaedicatorum    paupertate    pressurum  ro  r  25    nach   ton  steht   ille  sp 

26  über  bciuiod^  steht  mala  couscieucia  sj>         2ü  {>arriurchus         29  quaerent  c  in  uocabuut  sp 


«Rr.  64  [9.  3uli].  573 

R]  gulbeil  Cl"  ailu  bC3alen,  non  utentiir,  vcniet  pestilcntia.  ütcuiujuc  interim 
patiamur,  tarnen  habeiims  naves  plenas.     S)Q§  ift  ein§. 

Sed  tarnen  ftfjct  l)ie,  qnod  Pet[rns  labjorat.  Dare  v|ult  dens  itnb  bcn 
reid^eu   fegen   u6er    unS   fpredjcn,    sed    non   sine    laboro.     Dominus    potnisset 

5  pisces   in  navcni   'bringen   sine  miiije  unb  er6[eit.     Sed  Petrus  muftc  fein 
officium   tt)Un   unb   ha§   ne^  JC.     Ibi  dat  statim   benedictioncm ,  ut  rethe  2C. 
veniunt  pisces  in  coiiia.    Ideo  dieo:  quando  not  nnb  linngcr  leibeft,   1.  nitnb 
ein   f)anbln[evf  für  bic^,  tf)UC  etlna§.    'Manns  scd|nlürnm  parit  divitias.'    6iu£vv.  io,4 
menfd^,   ber   fleiffig  erbeit,  dominus  dat  divitias,   non  quod  labor,  sed  est 

10  benedictio,  quod  aliquis  obedit.  Econtra  vides,  qui  tag  unb  nQcf)t  mit 
fcf)h)et'5  et  tamen  vix  paneni.  Alius  est,  qui  rnglic^,  bent  fc^neict»  jlt).'  Alter 
est  in  opere,  quod  laborem  suum  facit,  ber  fol  ein  Betler  blieißen  per  totani 
Vjitam  nnb  ftc^  ntuf)en.  Sed  quod  labor,  quem  facis,  placeat  deo  jc.  Sic  in 
Omnibus  Inubcn :    ubi  bene  laboratur,   terra   nniltum   dat,   non  ut  hie  in  ben 

ir.  iDcnben,  tantum  quaerit,  ut  hab^eat,  unde  ventrem.  Si  quis  veuiret  unb  fein 
6auete  suum  agrum.  Ideo  eitel  fanlfreffige-  lente.  Dens  fjat  ein  gefallen, 
quod  bene  colimus  terram,  et  fixciamus,  q[uicf|uid  ge[)ort  in  cin§  Banrn  ^anJ. 

3  über  Pet[rus  bis  bcn  sieht  et  quod  dominus  iuljet  emn  niitteie  retlie  sj)  dciis  dat 
per  laborem  S2>  >"  ^  ''i^'"  niu^e  steht  rcti  sp  (!  über  }C.  steht  aujfwetffcn  sji  OjlO  über 
quod  bis  benedictio  sieht  quia  Pet[nis  per  totam  noctem  sp  11  nach  luglic^  steht  evficitet  sp 
12  In  sudore  je. 

')  bem  ft^neiet»  jlo  r(jL  Thiele  Nr.  71;  Wander  5,  Gö5  g«  jd^ncict  311  loic  bie  glirgfii 
im  ©omnict;  ri/l.  auch  oben  S.3H9,15;  l'ischr.  Bd.  1,2G9.  ^)  fnulfteilige  (unten  Z.-Jlj 

sehr  häufig  hei  Luther;  rgl.  DWth.  3,  1373,  wo  zahlreiche  Belege  aus  Luther. 

N]  fi^ar'^anfien  lut)rbt  Ijic  unb  bortf)  bie  ^3eftitenc3  3C.  Ineg!  nliemcn.  Nos  copiam 
luibebimus.    Item  Iren  got  gleljc^  3)üuc  U)elt  ()cttc,   tiujl  er  bie  feljncn  nid)t 

20  laffen. 

Preterea  videtis  Pctrimi  laborasse.  @ot  »1)1)1  !et)nen  faulfreffigcn  luanft 
l^aBen.  3!)ie  fifc^c  f^etten  tüol  tonnen  felber  l)n§  ncc^  lauffen,  sed  vult  laborai-e, 
deinde  addit  benedicciouera.  Scljbtä  bh)  not^,  nljnt  et)n  artest  öor  bidfj,  ne 
sis  ociosus:  habebis  benediccionem.    Ita  Salomon :  'Sedulorum  manus  ])arant  epr.  10,4 

25  divicias'.  5Uc^t  ha^  bie  !^enbe  tf)un,  fie  ft)nbt  3ID  geringe,  sed  dci  benediccio. 
Nam  nuilti  laborant  sedulo:  parum  liabent,  alii  parum  laborantes  ditcscimt, 
quia  ille  in  suo  labore  fidit,  ille  autem  in  deo  collocat  spem.  S)lü  folft  bie 
et)ere  beni  fegen  gcBen,  ha§  got  tljucn  )x)tjl.  Hoc  vidotis  in  omnibus  ic!j;ioiii- 
bus,   ulii    alilji   plus   alibi   minus    fructns    capitur.      ^it  tjn  bifciu  loenbifc^en 

30  lanbe '  nemo  bene  laborat,  niemanbt  fan  fet)n  eöer  rec^t  batüen,  feljner  gan 


18  über  sc.  steht  önb  f^toetbt  sp  19  nach  tjMt  sieht  noä)  s;)         21  Laljorcni  a  noljis 

exigit  deus  ro  r         22  nach  sed  steht  deus  sjy         23  bto  über  (loljr)  27  unten  ata  /Seiten- 

rande sieht  Laborandum  et  tarnen  dei  benediccione  ditescimns  ror         30  In  pigros  rusticos  ro  r 

')   Vgl.  hie)':ii  in  den  Nudiiriigen. 


574  5prcbig(cn  bc§  Sa'O«?  1531. 

R]  i.a'UiKi,29 1.  Gen.  'Siibiicite'.  ©o  geljen»  ha  ^tn,  si  tantum  habet  ad  edendum  unb  fraget 
imb  fimbcn  ba§  lanb  3  vel  4  vcic^en  k.  QB  ttnivbc  bicl  gen«,  Inelje,  ijunix 
iiiib  torn.  Sic  pi.sca[tores,  qiiaudo  ein  c)  i)abcn,  ba§  fie  fönen  k.  ba§  finb 
leffige  feuft,  fie  bvtngen  armut  et  nihil  quam  feu  unb  freffev.  Vides,  (piod 
doo  i)la[cet,  quando  qtiis  fidj  anntntpt  fein§  arbeit.  Et  dicit:  Ego  sicut  s 
fdjufter  3C.  volo  lab[orare  unb  froUcfiem  cord[e  t^un,  tum  addet  benedictionem. 
Oportet  ad  cere|vis[iam:  ite  et  mauete  mondici.  Sed  disce  tu,  quod  Pet[rus 
oxteudit  rethe,  et  neu  gravis  labor,  et  placet  deo  et  tarnen  pisces  ju  etWl 
exemplum,  quod  omnibus  fidelibus  lab|orautib[us  vult  dare  beuedictionem 
per  suum  lab|orem,  er  tuil  nic^t  freflid§.^  Ego  oportet  praedicem,  scribam  lo 
et  quisque  fa[ciat  suum  of[ficium,  aucilla  3C.  S)a§  ift  1.  exeuiplum,  quod 
indicatur  Hon  ber  jeiti liefen  narnng,  quod  Christus  velit  suos  alere,  qLuan- 
(|uaui  öor  t)er  IC.  et  q[uaiiquaui  ein  jeitlang  IC.  sed  ablatis  impiis  beue 
iiabebit  Ecclesia. 

2.  ha  er  !ontpt  3unt  gieiftlic^en  vel  eirtgem  leben.    Ubi  Pet[rus  videt  is 
copiam  pisciuni,  iucidit  ei  nian[gcl  unb  un>Dirbig|![eit  suae  personae  et  v|ult 
diffidere.    Prius  audivit  domiuum  et  nihil  spei  hab|uit  acquirendi  teraporalis 

1  Gene.  \.  sp  r         4  Seifige  fcuftc  sp  r         4/.5  Vides  bis  orteit  iml  5  über  orfieit 

steht  ampi§  sp         6  nach  unb  steht  mit  sp        über  addet  steht  deus  sp  10  nach   fteftic^ 

steht  'Mafien  sp      2.  The/.  3.  sp  r        13  über  bor  stellt  not  sp 

■)  ftcftid)  D  Wtb.  4,  138. 

N]  bcm  anbern  gutg  unb  nientanbt  totfi  ba§  lanbt  xeä)i  batoen,  ideo  non  additur 
i.!mofci,2sbeuediccio.    Nam  deus  dixit  Genesis  primo:  S)ie  erbe  ^ol  eUicr  fetjn.    Subii- 

eite  eam.  ©encEt  unb  batüet  fie.  Nos  autem  irapii  tf)itn  al^o,  ha§  h)t)r  20 
aUe^ne  bic  not^  be!ummen  unb  batncn»  nic^t  rei^t,  treu  fie  eljn  Incnig  ^aben, 
non  laborant.  S)a§  ftjnbt  faule  feufte,  bringen  armut  unb  fl}nbt  bet^Ier. 
föot  Ijat  aber  luft,  ha§  man  fiel;  fel)ne-5  aäcü  unb  U)er!§  anntjutpt  unb  t^ut§ 
Utt)t  froti($ClU  ^ercjeu,  tum  sequetur  benediecio.  Si  autem  oeiosus  et  bibulus 
PS,  ^0  lin)rftu  ea  Inol  f^nbcu.  Spetru»  nt)mpt  ober  fet)n  necj  junt  ejempel  2i 
aller  treloer  arbetjtter,  quod  deus  dabit  benediccionem.  @ot  liH)I  ni(^t  faul= 
fref^ige  ^  teufte  ^aben.  ^c^  mu^  lefen,  fdjre^ben,  prebigen.  Ancilla,  servus  k. 
suum  officium  facere  debet.  S)a§  ift  ha§  (fjempel.  Deus  vult  suos  nutrire. 
£)b  fie  tool  gepanc^erfegt-  luerben,  discant  deo  fidere. 

Aliud  exemplum  internae  beuedicciouis.    S)o  ^etru»  gelüar  tot)rbt  illius  30 
thesauri,  videt  thesaurum    dei  benevolenciae  et   sua    peccata  et  pellit  a  se 
Christum.     Hoc  prius   nou   fecit.     @r    fulet    e§    nid^t.      lam    autem    sentit. 

I8I19  Terra  diligenter  colenda  tuuc  sequetur  benediecio  domini  ro  r  20  impii  c  in 
pigerrimi  sp  24  tum  über  sequetur  27  über  3^  steht  D  M  sp  Jjtebigen  über  Ancilla 
29  nach  discant  stellt  tarnen  sp         30  benediccionis  über  (internae)  31  Pauor  Potri  ro  r 

')  fantfrcjfeige  rt/l.  oben  S.  .57.?,  16  u.  21.  ■)  gcpancjerfcgt  '/.  i.  ycreiitigt,  yeliiutcrt, 

sehr  oft  bei  I/iither,  ~.  B.  Unsi-e  Ansf).  Bd.  9,  045,  12;  15,  560,  I2;  10,  232,  14;  S.  276,  16; 
Bd.  IT',  236,  15. 


Ih.  64  [9.  3uii].  575 

R]  vel  spiri[tualis  boni.  Ibi  noii  timet,  sentit  p|eccatum,  iion  novit  ]U'c|catiiin. 
Sed  ubi  videt  thes^aiirum  et  benedictionem,  videt  ein  g[l'of}en  monigel.  Ibi 
in  cor  f^tccfjt  Ijm  pcccatum.  SBcg,  quia  pcccator,  nani  stnpor  jc.  S)a  fol 
5Pet[rUu  aliiis  vir  lücvbcn.     lilic  audivit   dominum  et  accjui|sivit  pisces.     Ihi 

5  foI  ei  ein  gLVoffcr  mau  loevben  et  acquirere  bona  spiritualia  tarn  diviter,  ut 
aliis.  Sic  fit:  antoqnam  acqui[rat  gratiam,  oportet  g|eiftliif)  Ijurtgcr  sentiat 
unb  erfdfjjvctfe  et  v|uit  fugere  a  domino  et  quaerere.  Sicut  in  jeit(lidjem 
praccedit  tjunget",  Sic  in  spi[ritiiali.  Nos  lib|euter  iiab[ercnuis  contrarium, 
ut  prius  satis,  Item  essemus  sancti.    2Benn  einer  reid§  ift,  tan  be»  ^unger§, 

10  sie  qui  fvolid^,  quia  er  fpot  ber  funbe.     Sed  in  l^ungcr  exp[ectare  debeo 
cibum.     Sic  in  con[scientia.    Tum  fit,  ut  scriptum,  ut  accip[iat  gratiam  non 
tantum  pro  se,  sed  aliis.    'Exi':  num  uon  habcs  aliam  causam?    Prius  non s.'ut. r, 
dLxit,  quando  cepit  K.  sed  quia  est  pecLcator,  hüü  ift  eine  fd^anb,  urfac^  toer 
lool  jdjloeigen»  tnerb.     Sed  con[scientia  misera  neu  aliter  facit.    (SBcit  coram 

1-'  eo  fugit,  qui  v[ult  dare  gratiam,  ad  quem  mit  parfuffen  occurrere  ex  fine 
mundi,  et  tamen  in  navi  eum  iiabet  et  dicit:  toeg,  hJCg.  £)a§  ift  natura 
con[scientiae  territac.  6§  leufft  öon  @ott  unb  fc^euct  fid)  öor  ^l^m.  Sed 
non  rcc^t.  Si  es  in  not,  uoli  facere  ut  impii,  (jui  non  habentes  cibum  blas- 
[phemaut  dcum.  Sic  liic  similiter:  quando  not  est,  peccatum,  non  f(ie{)e,  uon  ^ei§ 

20  t)^n  öor  bir  lauffen,  sed  dura,  dura  et  expecta  gratiam  et  consolationem.    Tum 

'.  ^  ' 

3  in  über  cor      über  S33eg  sieht  discede  sp         8  junger  praccedit  danach  sieht  not  .</J 

9  nach  prius  steht  daret  sj)     nach  Item  ste/ä  vt  sj)         14jl'i  Sien  bis  gratiam  unt         18  nach 

uon  (1.)  steht  ost  sp 

N]  Videt  magiium  coram  se,  bo  fcHct  t)^m  fct)n  6o^e§  IcBen  t)n  fet)n  fiorcj. 
■D  lücg,  tocg,  Ego  sum  pcccator,  quia  omues  timuerunt.  Jo  ^ol  5pctrUy  Cl)n 
anber  get)ftlic^  man  hjcrben,  scilicet  piscator  hominum.  So  ge^et§  eben  al^o. 
Antequam  remissionem  peccatorum,  scilicet  sanctitatem  accjiiirunt,  oportet  ut 

25  habeant  famem  et  desiderium.  S8or^l)n  muftc  äet}tlilä^  junger  fe^n  ante  bene- 
diccionem.  Hie  ante  iliam  regeneracionem  desperacione  opus  erat.  S)en 
tuen  el)ner  gutte  tage  ^at,  fan  ber  uotl)  tooH  getüart^cn.  Ita  in  consciencia 
est.  ^i^  i""B  öor  ben  freubcn  be-S  gctniffeuu  tior  not^  'f)a'6en,  deinde  seqnetur 
consolacio.   'Domine,  abi.'   gt}  ^aftu  !et)nc  urfac^  ß^riftum  a\x%  3utrel)beu?s.'uf. : 

3u  S)a§  ift  et)nc  ft^enblic^  urfad^,  sed  est  vicium  conscienciae  repellentis  illum, 
qui  iuvare  vult.  Haec  deberet  ab  occasu  ad  ortum  currere.  5J^UC  f)at§  t)n 
bei)  \\6)  et  eum  pellit.  Haec  est  natura  conscienciae  pavidae.  %\t  Iljffc  3Ur 
loelt  cnbe  Oon  bifcm  6()rifto.  @§  ift  aber  nid^t  xt^i,  sicut  nostra  con- 
sciencia   laborans   nuirmurat.     Non   est  rectum.     .§att   feft.     ÖC^fe    ^"    Tlid^t 

21  nach   raagnnra   stellt    et    sanctissimum  C'liristum  sp         bo  üher   (onb)  2J   nach 

omnes  steht  apostoli  sp  24123  C'onsolacionem  iiecessario  praccedit  pauor  ro  r  2K  be§ 

vier  gcloiJienS         29  abi  c  in  discede  a  mc  sp       (S^viftum  über  auß         3/  Ilaec  c  m  Paiiida 
consciencia    ad   Cbristum  sp  32   Natura   conscienciae   fugientis   denm  ro  r  34  über 

nnirniurat  steht  contra  deuin  sp 


576-  iPtebtgtcn  bc§  3nf)TcS  1531. 

R]  statin!  and[ies  ciu  troft  fpntd)  et  consol[ationem:  Coufide  jc.  Dicis  tc 
qiiidern  pec[catorcni.  Est  veinni.  Sed  f|nia  fatcris,  nolo  liabere  te  pro 
pecca[tore.  5)n§  f)eift  ciu  atifolution  jpredjcn.  Et  uon  8olum  eris  ein  front 
man,  sed  eris  Qpoftel  et  alios  illuminabis,  ut  ad  alios  possis  d[icere:  Noli 
tiniere.  S)Q«  fol  fein  bein  nelo  !^anb|lncr(f,  faciara  te  alium  piscatorem,  s 
quam  hactenus  fiilsti,  et  ibi  pliires  pis[ces  K.  Ibi  uou  soliim  fit  Ijcilig  man, 
sed  l^eilanb  unb  troft[er.  Postea  faciunt  2  naves  i.  e.  (Sljriften'^eit  ex  genti- 
b[us  ex  Iud[aeis  et  retlie,  öiel  rottcngciftcr  !omen  bvcin,  bic  ha§  ne^  k.  tarnen 
multae  animae  manent  in  rethi,  alii  cv  auffen  submerguntiir.  Ibi  duo 
exempla  3c.  non  quis  credere  posset.  6itcl  not  unb  angft  ante  pauem,  Et  i» 
peccatum  ante  gratiam.  Pet[rus  hie  phis  acqui[sivit  piscium,  quam  ausus 
optare  et  dedit  plus  quam  in  duab[us  navib[us.  Sic  ego  oro,  ut  ba§  iä) 
modjt  from  lücrben.  Non  solum  hoc,  sed  uBerf c^utten ,  ut  totum  mundum. 
S)a§  tft  fiefjev  befeuert  quam  Bebac^t.^  Ipse  plus  dat  quam  unfer  Bcbac^t  k. 
quod  fit  apostolus  uub  f)ilfft  aKer  tticlt  ift  ein  Befeuert  bing.  Ideo  docet,  ut  n 
domino  fidamus,  Beibe  bcr  fpeife  pro  ventre  et  gratia  contra  p[eccatum,  ut 
non  solum  hab[eamus  pro  nobis,  sed  etiam  toti  mundo  !unen  ^elffeu,  quo 
vult  uos  retten,  ut  ei  lib[euter  credamus,  quia  et  "^atS  fietoeift,  Betbe  cum 
piscibus  et  officio,  quod  iniunsit  Pet[ro. 

lOjll  Sitcl  bis  quam  unt  14  tft  Ua  quam  unt  10  über  officio  steht  ftotntcit  sp 

')  SBcffet  fcefc^ett  bcn  gebodjt  (toiien  Z.  SOjSl)  vgl.  Wander  1,  320  Nr.  7  3c^  ncme  befeuert 
für  bebod^t;  ühnlich  Nr.  S. 

N]  h)cg  lauffen,  sed  ora  et  permane,  tunc  habebis  consolacionem  unb  abso-  so 
v'ut. 5, 10 lucionem.  'fjurc^te  bid)  nid^t'  q.  d.  £a|  bo§  fc^recfcn  faren.  Ego  nolo 
te  occidere.  Si  sentis  peccata  tua,  recte  est.  Sf)viftu§  lot)l  fie  dbcx  ntc^t 
fe^en.  Stlfeo  Jt)t)I  er  ha^  geluiffen  troften,  ut  dcinde  uon  solum  probi,  sed 
eciam  debemus  esse  apostoli  alios  consolaturi,  unb  lol)l  anber  fifdjcr  tnai^en, 
bie  fol  man  öil  m^er  fifc^  fafjen  bcnn  öorl^ljnn.  Ita  non  solum  efificimur  2i 
sancti,  sed  salvatores  mundi.  Ibi  erit  copia  ad  rupciouem  reoium.  ®od^ 
fummen  feie  Jto  lanbe.  Ita  hie  habemus  duo  exempla,  ha§  got  reljd^Ui^  tütjl 
geben,  toer§  nur  erharren  !an.^  6§  fc^e^net  gto  tiil  obber  jto  Juenig,  .... 
cssemus.  Petrus  :^et  elju  jcuBer  Pol  gebetten.  ^Q  iool  et)n  groffcn  f)auffen 
dat,  deiude  eciam  .s|>iritualia  bona  veniunt.  2}a§  ijtt)\t  iBeffer  Bcfrfjert  ben  3o 
9ebacC)t.  Petro  feinbt  bie  [fifd;  Befeuert.  6:5  ift  brufier  etjn  unaufprc(i|Iid) 
erempel,  quo  deus  vult  uos  docei'c  tcmporalibus  et  eternis  bcncdiecionibus 
fore  divites,  S)a§  iDljr  nic^t  allct)nc  Oor  un?,  feunber  öor  anber  gnug  foüen 
^a6en,  S)a§  er  un§  lere,  ba§  to^r  t)m  lernen  getratocn  unb  gleuBen.  Haec 
est  summa  huius  exempli.  3^ 

20121  über  absolucionem  steht  ameiiissimnm  sp           22  (iii^)   Efjtiftu^  2S  .  .  .  .]  ein 

Wort,  an  dem  korrigiert  ist,  unlesbar          2!)  vor  c>)n  (1.)  steht  taumct  sp  ^a  ttol  Cljn  c.  in 

Dnb  er  trigt  cl)n  fotei^cn  sp          30  über  ^eljft  Kteht  socundum  i)ronerliiiini  -tp  3)a§  Sejc^ert  ift 

ticijcr  bcn  bj  geborte  ro  r        .311-32  ift  i(<  csrniVel  unt  ro        .34  ^nbcn  über  ((el)ben) 

')  »Dcr§  mit  et^nrrcn  fait  vgl  oben  S.  569, 1.3. 


9lx.  65  [9.  Siili].  577 

65.  9.  3u(i  1531. 

^rcbigt  nm  5.  Gountag  und)  S^riititativ*,  nadjmittnßi^. 

K|  A    ])ruii<lio. 

1.  Pet.  3.  'In  corde  vestro'.     Hactenns.     Haec  Ep[istola  adhoilationis, '•  *""  s. '^ 
per  quam    Pet[riis   omnes   Christianos,    quid   facere   deb|cant,   ubi    credcntos 
facti,  Et  enumorat  naä)  einanbcf  f,riictus  et  b|ona  o|pera,  quae  facere  deb[cnt, 

5  et  qui  fruetus  sequi  apud  omues  Cliristianos,  Si  modo  Christiani  et  fidjeles. 
Et  qui  iptos  f|mctus  et  b[ona  opera  non  exliibct,  huius  fides  falsa  et  iion 
verus  Christianus,  et  istos  f[ructus  dividit  in  2  teil:  1.  quos  imtcvtionbcr 
Christiani  exhibere,  2.  quos  erga  inimicos  et  persec[utores.  So§  fitib 
ij  tligent,  ut  quis  se  novit  311  ()nlbett  erga  amicos  et  inimicos,   bo»  cv  liiert 

10  anlauft,  sed  ein  unftrefflit^  leBen  füre.     1.  fratres  inter  se  trachten  bnrnad), 
bad  l)re  mcinung  einerlet)  unb  jl)nn,  bQ§  ift  max|imum,  ha  bie  Ijibcn  3Ipo[ftcl 
braufi  bringen  post  plantationem  fidei,  ut  man  bleibe  in  una  fide,  doct[rina, 
jl)nn,    raeinung.     Pau[lus  sepe:   feib  forgfeltig,  ut  servetis  unitatem  spiritus,'Jp').4,  : 
ut  in  uuo  spiritu  maneatis  et  nulla  difl'erentia  sit  in  spiritu.    Coram  mundo 

15  externae  sunt  differentiae  personarum   et  ftenbe.    Vir  non  potest  sinnil  esse 


3  nach  Pet[rus  steht  adliortatur  sj>         5  nach  Christiaiios  steht  debeiit  S2)       nach  modi) 
steht  sint  sp  6  nach  falsa  steht  est  sp  8  nar.h  e.xliibere  steht  debent  «p  10  \'iia- 

(2)  (1) 

lümcR  sp  r        11J13  ba§  (1.)  bis  ft)nn  unt        U  t)rc  c  in  fie      einerlei)  mcinung      nach  einerlei) 

steht  fei)  sj'        nach  ft)nn  steht  Mafien  sp  12  über  plantationem  steht  doet:  S2>  13  nach 

sepe  steht  dieit  sjj       Eph.  4.  Vnum  corpus  Spiritus  In  Cliristo  non  est  graecus  sp  r 

N]  EPISTOLA  EIUSDEM  DIEI  I  PET[RI  3. 

'In   summa  omnes   sitis   unanimes,   similiter   affecti  fratcrna       i.';;ctri3,  s 

praediti.' 

3uöiel  uff  eljne  pvebiget  l)nn  bcn  Ije^ffen  tagen.  £>a§  ift  et)n  bcrmnn 
20  Briff,  quo  nos  Petrus  admouet,  quid  facienduni  sit  credentibus,  et  opera 
enumerat,  quae  sequi  debent  veram  fidem.  SlBer  ftd^  bundt,  nic^t  bon  notf)cn 
bifer  luertf,  ille  uou  habet  fidem.  Duplicia  haec  opera  sunt.  Primo:  So 
ntl)t  ttit)r  un§  fclBer  bemutigen.  2''°:  Quomodo  ah'is  succurremus,  scilicet 
lüie  )x)t)x  gegen  freunben  unb  fe^nben  fte^en  fiol.  Dieit:  'Estote  ©Ieic^= 
25  fljnnig',  S)a§  ift  ha§  gtofte,  quod  urgent  apostoli,  ut  permaueamus  ^n 
e^nem  f^nne,  gtau6en,  lere,  lüortl)e,  sicut  Pauhis  dieit:  Estote  solliciti,  ut s;jiiii.  2, 2 
sitis  uuanimes.    S)a§  ift:  l}n  el)nem  geljfte  t)Icl)6en.    Externe  .seeundnm  opera 


I6II8  ro        20  über  faciendum  steht  hien  iDljr  bcn  gtcubig  |el)n  sp       Status  epistolao  ro  r 

21  nach  bundt  steht  e§  fei)  sp  22  Diuisio  ro  r  23  fel6ct  c  in  gegen  ben  Bnfcrn  sp 

24  iDtjr  (onS) 

£utljer§  aBerte.    XXXIV  37 


578  Sprebigten  be?  Saljrcl  1531. 

R]  vir  et  niiilier,  servus  doniinu.'?.  ®§  nnifioil  tlicibcn  bic  lingjlcidjcn  ftetibe 
liiib  ^mptcv  unb  l)cift  nirtjt  ein  ftaiib,  sed  varii.  Sed  illos  viu-ios  stalus 
tan  faffen  l)n  unam  imitatem  spiritiis.  Siciit  corpus  habet  varia  mcmbra, 
oiiiuia  mcmbra  non  possunt  esse  ociili  3C.  Sed  oculi  sunt  oculi  et  quod- 
libet  per  se  et  quodquo  inembrum  habet  uiitcvjc(j|icblicf)  ampt,  et  tameu  ein  5 
libin,  txanä,  fpeife  nnb  crljclt  QÜe  mombLra  et  uuum  corp|us,  q[uanquani 
varia  membra.  Sic  etiani  quanquam  Christiana  ecclLesia  hab[ct  varia  oftieia, 
nihil  impedit.  Tantum  hoc  videte,  ne  vos  jutvctlt  et  facialis  maildjcrtel) 
glciuBcn,  jcctcn  unb  gcpct.  1.  maueat  Christianus  factus  in  spirituali  einicfcit. 
S)ilC'  jel)  ein  fl)nn,  ut  vir  idem  credat  erga  deum,  quod  mulicr,  ])raedieatf>r,  lu 
quod  auditor,  Saxo,  quod  Duriugus,  Francus,  quod  Hispa[nus.  Sicut  tu 
credis,  sie  ego.  S^nS  ift  niax|ima  eura  geUieft  Apostolis:  ipsi  o])timc  vide- 
runt  et  nos,  quod  max|ima  prudeutia,  ut  maneanuis  i)nn  eint  l'cdjten  einid)cn 
®.<i. 3, 28  luejcn ,    filankn.     Ibi  onmcs   glcicf}  k.     llji  P|au[lus  Gal.   ^ni   öciftl[icf)en 

Uicjeu  Non  est  vir,  non  Itahis,  germanus,  quia  isla  omnia  externa.     Sed  in   15 
hoc    puer   ut   vir,    quia   non   habemus   aliud  Euangelium,    quod   praedicatur 
viris   quam    mulieribus.     Idem  Bap[tisnuis  datur   filiolis    et  filiabus.     ©1  ift 


2   In   pap:    diuer:  s;j  r  öjG  et  (2.)  bis  q[uaii(iuam  unt  über  t.nnieii   ein  teteil 

steht  11011  iiiuideiit  iiiutuo  sji         Oculiis  iion  superbit  contra  sp  r  S  über  et  steht  ne  sp 

Sl9  niQlllijcvlcl)  bis  ^tpd  unt  V  pot:  cogit:  quis  adeo  slullus  vt  dcficeret  a  vcni  fide  jc.  et 

taiiicii  posIfa  factum  K.  s/)  r  10  fljnn   bis  deuui  tint  12  sie  bis  niaxiinia  unt        über 

max[ima  bis  gclucft  steht  quia  diaI)o[lus  cam  dissint  fsu]  sp         13  nach  nos  steht  videnius  sp 
über  prudeutia  steht  fünft  sj)         14  Gal.  3.  sp  r         IT  Epli  4  sji  r 

N]  non  jiotest  esse.  Non  polest  esse  vir  et  nuilier,  dominus  et  servus  idem  JC. 
Sic  ungictjdjen  ftcnbe  unb  cmptcv  muffen  ileljben.  6»  t)el)ft  ntand^evlel)  ftanb 
unb  onipt,  Et  tamen  illa  diversitas  in  unum  spiritura  congregatur,  Sicut  20 
diversa  membra  per  se  sunt  diversorum  operura.  @§  tan  uic^t  qIju  gte^l^ 
el)n  glibt  fe^n.  Tamen  est  unum  corpus,  uno  cibo  et  potu  K.  refocillatur. 
Ita  in  mundo.  Ecclesia  habet  multas  condiciones  et  externa  opera,  tamen 
debent  esse  idem  spiritu,  Ne  alius  sie  alius  sie  senciat.  Atque  hoc  est 
praecipuum,  ut  simus  concordes.  Saft  un§  cuffcrlid)  fe^U,  tüljC  lüt)i;  iDoHen,  25 
modo  in  spiritu  simus  et  fide  unicordes.  Ita  servus,  dominus,  Advena, 
indigena,  S)ie  utuffen  bo  l)in  glauBen  jufamcnfnmmen.  Hoc  videnmt  apostoli 
et  nos  quoipie  videmus,  büä  bie  groft  fünft  ift  l)u  rcdjtcv  cl)ni9!icl)t  Bletjben, 
,3,28sicut  Paulus:   Ibi  non  est  servus,  dominus,  Scyta,  Hebreus,  Maritus,   uxor. 


IS  esse  (1.)  c  in  fieri  sj>        über  2C.  sieht  et  eiusdem  uoluntatis  sp  20l21  Diuersae 

condicionis  homines    eiusdem  tamen    spiritus  ro  r  unten  am  Seitenrande  steht   Vnaninies 

in  spiritu  et  fide  esse  dcbcmus  non  potest  fieri  in  extcrnis  condicionil>|US  et  operibus  ro 
22  Diuersa  corporis  membra  tamen  eiusdem  uoluntatis  sunt  ro  r  28  ift  (HcljOen)  29  Ibi 
c  in  Gal  4  In  Christo  lesu  sp  In  Christo  neque  dominus  neque  seruus  nequc  maritus 
nequc  uxor  ro  r 


•ülx.  65  i'j.  3iili].  579 

K)  iiiiii  fides,  ein  gcii't[lid)  f)eiL  Et  istain  adtnoiiitiniiriii  ticibeii  luiv  aiui) 
(luo([idie,  iie  patiainur  rottas  in  uostro  Tjaufieil,  ut  cgo  iion  aliud  credaiu 
(|iiam  tu  et  tu  quam  ego.  Apostoli  uou  fVustra  tvclBcil  nuff  bic  (^ciftl|id)c 
cinicf'cit,   quia   vid|crunt   et   pxperti,   (|uain  8at|an   l)l)i;    ]ü    feillb,   si  maiiorct, 

r.  lourbc  ©at[an  fo  mat.  Idoo  facit  Rott[as  unb  äcrrcift  istas  unitatcs 
.spii-ituales,  quod  Pa|)[ista  et  Tuijea  alitor  credat,  fevct  ciu  iqlirf)Cl"  !lufttiiif\  CV 
etil  unb  ricfjt  iiovam  doct|riiiam.  Wan  iitiiy  gcjrfjieljcn  lajieii.  <iui  uon  v|ult 
fillclBcti,  fiuc.  Tarnen  veri  Christiani  bl|eifeen  bod)  in  ista  spirituali  uuitate, 
qjuauquam   non   in    uno   loco,   sed   alius    in   Pcrsia,   Grccia,    tarnen   (inod    is 

10  credit,  et  ego  de  fide,  baptisnio  et  manet  spiLritualis  unitas.  Tdeo  eaveuduni, 
ne  jloiitvacfjt  nnitcfjtcn,  ut  iactare  pos[siinus  nos  esse  uiiani  cc|clcsiam 
Catli[olieam.  Si  una  ista  unitas  juvtvcimct,  fo  inu§  bie  eilt  ein  l)uv  fein, 
fol  bie  anbcv  ein  firome  fvnto  fein.  Hie  1.  fruetus,  ut  man  ftd)  ,^ii  fnnt 
l)altc  nnb  ein  einigen  it)nn  l)a6e  Ijnn  gciftl[ic[)en  fot^cn.     ^sn  Ieipl[irfjcn  non, 

15  quia  faber,  rusticus  babent  alias  cogit[atioues.     'DJtitle^ibig':   fieine  tugent '•*'"' '■ 


1  unten  am  Seilenrande  stc/it   \'nit.'is   spiiitus  sjj  r  2  oben  am  Seiteurande  stellt 

Viiitas    Spiritus  vide   fol:  219  b.'    2=^  vucatio    et    fol  221'    viiitas   Spiritus  sp  3j4    et    bis 

cillicEcit  unt       Vnitas  Spiritus  sp  r         1  nach  maneret  Meld  spi[ritualis  coiicordia  sp         7  nach 
cIoct|rinam  steht  an  sp         ISjlö  -1.  bis  faber  unt 

')   Dort  steht  die   Predigt   vom    17.  Sonntag   mich    Trinitatis,  nachmitl(ii/s.     Siehe 
Un^re  Ausg.  Bd.  34  ^. 

N]  %o  ift  !ne(^t  luie  Ijer,  man  Inic  fralnc.  Quia  nulluni  aliud  habet  euangoliou 
servuH  (juam  dominus  jc.  6v  i[t  nljiimal  et)n  glanöc  unb  el;nitcl)t.  ideo 
oraudum,  docendum,  baS  \v\}X  iücf)t  'Kotteil  unb  fectcn,  sed  omnes  idem 
credamus.    Nemo  aliter  quam  ego  et  ego  non  aliter  quam  tu  oremus.    9Jid)t 

■M  umB  fünft  tret^Ben  bie  apoftcin  uff  bic|e  cl)nt)(ict)t.  Nam  vidcnt  et  cx])erti 
sunt  satlumam  maxime  haue  insectari.  Nam  si  baee  durat,  ^o  lüljrbt  ev 
balbe  matl),  sicut  sub  Papatu  videmus  divei-sis  erroribus  interire  hanc  con- 
eordiam.  Ita  hodie.  3)en  ei  !an§  uirfjt  Iel)ben.  Permanebunt  tarnen  pii  in  ilia 
coueordia  et  si  diversis  regionibus,   tameii    concordes   in   illo  spiritu  et  fide. 

2s  SarumB  ift  gcrebet,  ut  simus  cauti  a  Rottis  et  gloriemur  Unam  ecclesiani 
Katholieam.  Ubi  est  discordia,  Ibi  non  est  Spiritus  et  ecclesia,  sed  est 
nieretrix.  Haec  est  primus  fruetus  scilicet  esse  unauimes  in  ecclesia.  In 
cxtcrnis  quilibet  sit,  ut  potest. 

2''"  dicit:  '(5ct)t   mt)tlel)big.'    Hoc  signifieatur:    si   sumus    Christiani 

M  nnb  löottcn  über  bcr  etjiiifcljt  f)alten  et  noUemus  Rottas,  ^o  lt)l)vt  man  unö 


J8  nach  tD^r  steht  Bn§  s]>         l'J  nach  oremus  steht  credamus  sp         21  über  haec  sieht 
coiicordia  sp  22J23  Concordia  et  unitas  sathane  odiosissima  ro  r  26  Ubi  (illa)        Ibi 

(est)         27I2S  unten  am  Seitenrande  steht  Coueordia  Kcclesiae  uiuculum  et  Sathaue  pestis  ro 
29  Similiter  afTecti  ro  r 

37* 


580  5l.U-i'binlcu  bc-3  Soljvt'ä  1531. 

R]  Clirisliaiionim.  Qnuiulo  Cliristiuiii  flicti  imb  T)altcil  ubtx  bcv  cilttvcdjtic^Cll  Icvc 
Unb  Ölfllllj  einig,  se<(uitur,  quod  satau  ail>;it  et  criix  adest,  ut  (juaorit,  ut  iio.s 
juticnuc  nuiudiis  vi  et  gladio,  Sat|an,  ßot|tis,  tum  fit,  ut  is  in  carcerem  jc. 
t)cncfct,  ticrti-jcnnct,  ei'>0|itrget.  Ideo  iste  honor  g'^et  nid^t  ab  an  öerfiolgung. 
S)ay  ift  bcnn  fcfllucr,  ut  Iiodio  vid|emus  ob  oc|ulos,  quomodo  bie  av|nicn  s 
I|Ciitc  Hciingct,  Oerftoffet,  l'CVtreiBct,  auforuntur  domus,  bona,  quia  volunt 
©uaiigclifd)  fein,  ja  !c^cr,  ut  dix[eruDt  Iud[aei  de  Apostolis.  Ibi  Christiani 
tales  siut,  ut  cog|iteut:  is  homo  patitur  propter  meam  f|ideiii.  Quod  ego 
credo,  is  etiaai,  ipse  patitur,  ideo  fol  iä)  liüc^  f|cine§  Iciben§  ann^^cmcn  et 
cog|itare,  quod  mihi  fiat,  ut  in  corpore:  )t)cr  mic^  auff  ein  fu§  unb  auff§  lo 
mnnt  bvit  mir  3C.  Si  bte  üietn  jc'^cn,  bn§  maul  fc^reit  et  omnia  membra 
uiuniui[raut.  S)a§  unum  niemb|ruiu  jjatitur,  alia  omnia  n^cmcn  fic^ä  QU, 
utcunque  parvum,  unb  l)iltft,  forgt  unb  tl^ut  ba3U.  Ubi  musca  am  o^r,  f(uc^§ 
bic  I)anb  vel  eUcnBogen  vel  motioue  cap|itis.  Sic  omnia  membjra  fcfjfe^U  mit, 
(juaudo  unum  jc.  Sic  iu  Civitate  bene  ordinata:  trer  beu  geringftcu  fiurgcr  i5 
angrcifft,  Ipsum  consulem  et  totam  Civitatem  jc.  Sic  v[ult  Pet[rus,  ut 
Christiani  toerbeu  gebtffen  unb  geplagt,  iaB  fte  fic^  be§  Ieibcn§  an  ntjcmen, 
ue  d|icaut:  la»  i^n  letbeu.    Si  aliud  nou  potes,  ora  pro  eo,  quia  est  viuctus, 

1  über  galten  bis  tcre  steht  quando  male  babent  in  corpore,   re,  faina  sp  2  iiacli 

unb  steht  finb  sp  In  hodierno  Euangelio   cousolatur  Christus   pios   non   defuturum  illis 

paiieni  K.  sj)  r  3\4  über  in  bis   erH)|Urget  steht   non  propter  adulteria  seditionem  sed  vni- 

tateni  sp  4  nach  crtt)|Utget  steht  loirb  sj)         nic^t  (an)  5  quomodo  c  in  Wie  tnon  sj) 

7  über  tt^et  steht  loan.  16.  sj)       Eb.  10.  si>  r         ö'/^  "^^''  meam  bis  credo  steht  vt  memljrum 
condolet  membro  r  10  über   ut  in  corpore  steht  vt  Christus  Acto.  9.  Pau[lus  Col.  1.  sji 

Act.  9.  SJ)  r         11  Si  (auff)  13  über  parvum  steht  membrum  sp  15  ben  c  aus  bcni 

17  Christiani  c  aits  Cliristianos        vor  an  steht  üntctnanbcr  s/)  18  quia  mit  potes  durch 

Strich  verb 

N]  fcljnbt.  Hinc  Rottae  hinc  Tliyranni  venient.  2)o  hJl^rbt  man  murgen  JC. 
Summa:  haec  doctrina  exquirit  persequucionem  a  sathana  et  mundo,  ba§  ift  su 
fc[)mct)cr,  sicut  hodie  homines  vidcmus  expclli  et  multo  magis  apud  Apo.stolos. 
3)o  I)aficn  fie  alle  muffen  9fottif(^  unb  fecjerfc^  fel)n,  Ido  moEen  bte  leut^c 
i)\)n,  qui  ita  fugantur?  Do  foüen  bie  ßriftcn  gebenden,  quod  talis  patitur 
propter  illorum  fidem,  et  debent  cum  illo  pati.  Nam  omnia  nicmbra  com- 
paciuntur  uni  membro.  %xd  micf;  cljucv  uff  el}nen  fu^,  ^0  rumpt  ftc^  bie  25 
nafeeS  bie  ougen  tfiun  fic^  jU)  jc.  Siüe  gliber  fd^ret)en  unb  ni^emen  fi(§  be§ 
cl)nigcn  glibe§  an.  Si  musca  aurem  impegerit,  §0  f^nbt  bte  tjenbc  albo. 
Ita  omuia  membra  imi  compaciuntur.  Ita  in  politia  et  urbe  contigit.  3ä5cr 
e^ncn  bürget  angreifft,  alios  ledit.  Ita  vult  Paulus  inter  Christianos,  ut  in 
ecclesia  paciamur,  ba§  h)^r§  ni(f)t  ^0  Icl)($tlt(j^  bo  f)^n  fc^Ia'^en.    Si  non  plus  30 

26  Omnia  membra  uni  compaciuntur  ro  r 

')  riimpt  ft(^  bie   nafee  sonst  bie  5!aie  rumljfcn  :•.  B.   Unsrc  Aiinfi.  Bd.  16,  451,  26; 
Foachs  SUj.  3\  6'J.    Vgl.  Unsrc  Ausg.  Bd.  6,37  loie  fid)  bie  natur  ta  gegen  rümpfet. 


5Jr.  65  (9.  Siili].  581 

IM  laä  birfj'j  iamcm  iiiib  fulo  feinen  }cf}nicvtjen,  I)ulffc  int  mit  tioft,  gebet.  Sic 
Cliri.stiaiui.s  fot  ftd)  bc§  anb|crn  annfjcnien  inu  feinen  leiben:  Ivoft  in  ainfev 
lieber  f)cn'.  Item  fiructus  Cliristianae  convers|atic)nis:  ein  iglidjer  aä)tt  bcö 
anb[evn  leiben  ut  sniipsius.    '93rn|berlicf)':  ut  alter!  alter  honefieia  exli|ibeat  i.'Pdria.s 

5  unb  mit  eim  anbcrn  lek  fvciiublicf)  nnb  bvubierliif),  ubi  alter  altcrins  opera, 
iit  det  unb  vabt,  qnia  multi  Christian!,  qui  nihil  lel)l)en,  sed  tameii  füllen 
tütr  untcvnanber  leben  '6nib|crlicf),  ut  non  beiffcn,  öerndjtcn  ben  nnbevn,  seil 
tl)ne  hau  befte  unb  l)aU  l)()n  iyf)nn  el)ren.  Tu  idem  hahe-s,  <|uod  Ego.  Ideo 
te  in  honore  habebo,  quia  euudcm  baptis[mum  et  verbum,    Ideo  houoreinus 

lu  nos    invicera    nl§    ein  mitcrten    regui,    quüd   exp|ecta[niu.s    per    bap|tismiuii. 

'3cmcvl[idÖ':  erga  isto.s,  qui  sunt  iuter  nos  gebrec^üd),  quia  nunquani  f cl)lt,  i- *""  3, « 
(juod  quidam  in   fide   et  moribLus  ge6red)|li(l)  fein   unb   leiblid^  gebirecljen, 
avmut,  franäeit,  peftil[eu,^,  fie6er.    Et  si  ab  inimicis  nihil  mali,  tarnen  l)aben 
Jöiv  an  fcf)affen  mit  fdjltjac^ieit,  gebrcdjLtidjen  bivubci-n  unb  fdjilüeftern.    Is 

'■■'  habet  tentationem  fidci,  spei,  is  obsessus,  is  peste  lab|orat.  Ideo,  inquit, 
sitis  6arml)|eräig,  laft  euc^S  jamevu  unb  ju  l)evljen  g^en,  quando  videtis 
alterius  jamer.    Non  sie:  U)q§  frag  ic§  baruact},  Si  paujier  Be!|ummcvt?  quid 

1  Matth.  25.  Eb.  10.  sp  r  2  nach  tcibfil  steht  iliceiulu  sp  4  über  suiipsius  steht 
siuim  s^)  5  über  opera  sieht   indiget  sp         Uocti  erga  iiidoctos,  firmi  erga  infirmos  sp  r 

7  nach  fiCTO^ten  sieht  einer  sp  S  über  liabes,  (niod  steht  o  frater  sp        Paul:  Ones:  sp  r 

11  über  Seii'ct'l'tf)  ''f^''  (nüttcibig)  sp  IT  über  jamct  sieht  raiseriam  sp        nach  sie  sieht 

dicas  sj)       nach  pauper  steht  indiget  sp 

N]  potest,  2a%  bl)r§  leljbt  felju,  trofte,  liettlje  liov  l)l)n  unb  n^m  bxä)  felju  an  t)n 
fcljncm  lel)ben.     Ita  ut  si  alibi  sit,  compaciaris,  ores  pro  illo.     S)a§  ift  ober 

•jo  ct)ne§:  5Rl)tlel)btg  fel)n. 

Tereio:  'Srubei'lic^.'  Sicut  fratres  seinvicem  diligunt,  £)b§  glctjcl) 
ni(f}t  bie  lel)benbe  fcl)n,  sed  tarnen  cum  omnibus  est  bene  et  fraterne  vivendnm, 
unb  foUen  un5  felbcr  ni(f)t  bet)ffen,  9lffterveben  nic^t  et  dicamus:  Tu  illum 
habes   thesauruiii    et   dona,    quae   cgo.      Elgo    te  honoro    in   Christo    jiropter 

•j5  Christum.  Ita  et  tu  erga  me.  St)n  ttli($er  eljvc  ben  anbern  als  eljnen  ml)t= 
erben  gotte§. 

4.  'SSarmi^^ercjig':  füllen  üucf;  ml)t  ben  gebred^ltcl)en  gebult  t)abcn. 
Nam  non  potest  ecclesia  esse  abscpie  iufirmis  fide,  eciani  habebit  uli()Uos 
conturbatos:  cum  illis  pacientcr  et  raisericorditer  .vivendum.    S)o  lr)l)rbt  man 

■M  ouc^  euffcrlitf)   trangf   fel)n.     Ad   illos    respiciendum   ut  fratres.     9Jid)t    nl|ü: 

3ft  er  frang,  betrübt,  arm,   toa§  geljct  mtc^S  an'?    6§  t)ctjft:  "Consulaminii.iiKfi, s.u 
pusillanimes',   sicut   Paulus    dicit:   'Quis    infirmatur   et  ego   non  uror?'     @ö  2.  Sot.  11,29 


19  über  sit  steht  longe  aljste  sp         21  Fraterua  cliaritate  ])raediti  ro  r         24  Alteriie 
•  C'liristianoruin   ueneraciones  ro  r  27    Misericordes  rv  r  29   über   conturbatos  steht 

inipacientes  ac.  67)  30  über   !rotig£  sieht  not^  IcQbcn  s/>        (man  ut)  ut  32  Quis  infir- 

matur et  ego  uou  uror  ro  r 


I 


582  ^Stcbigtcii  M  ^aljteä  1531. 

H]  1. «Wi- 5. 1 '  ad  lue?  (S§  I)cift:  'Consolamini  i>ii.sil[lanime.s,  coiripfite  j)e|c[catore.s'.  'Ego 
3.  fliH.  11, 28(iiiiiiil)ii.s\  omnitim  gcBiVCC^cn  ift  mein  fel)I,  ümniuin  ift  mein,  (]iiaiKlo  alk'ri 
est,  biincfct  mid),  cu  fei)  mir.  S)aö  ift  ein  fein  öoW,  Cluistiatii  isti  sie 
vivuut.  Scd  ista  0])era  habent  tein  anfef|en ,  muudus  non  videt,  quod 
liab]eainus  mitleiben  cum  nostris,  (jui  ge})Iagt  in  aliis  prinjeipatibus,  nihil,  s 
({Uod  alias  consolatur  3C.  Sed  sl  <juis  cappam  et  in  desertum  et  aqua  et 
paiie  ieiunaret,  ba§  toer  ein  opus  unb  ftcdjc  ber  fon  bic  äugen. ^  Vidit 
Apiostolus,  bau  ba^  narrenhj[crd  luurbe  bic  rec^|tcn  firucfjte  auftilgcn,  ideo 
nionet,  ut  in  unitate  Spiritus.  Hoc  utile,  et  annf)emen,  qui  patiuntur  et  iibi 
gebrcil)|lid;,  bie  opera  fdjcinen  ntd)t  et  indignus  mundus,  ut  vidjeat.  lu 

i.«ctii3,s  'greunb[lii^.'   S)a§  jeutjet  er  ju  bem  anbern  teil  aufer  ber  6'^riften= 

Ijcit.  In  Christianitate  gicicf)  geftnnet  jc.  "6rubcr[Iid),  ha?-'  Inir  un§  nii^t  unter 
aiibcr  Ueradjten,  ba§  ir  nid)t  ('itter,  ,5ornig  i.  e.  eiga  iuimicos,  (pii  nou  Cln-i- 
stiaui  et  persequuntur  verbum,  ut  frcunbl[i(^  I)alten,  ni(^t  rad^gtrig,  nt(^t 
un§  erjurncn,  nii^t  fdjelten,  flndjen,  non  lualum  malo  jc.  tt)nt  nic^t  malum  n 
opus  pro  tualo,  leiben  lieber  einen  fd)abcn.  Defiuitio:  summa  suinmarum  est 
patientiae  erga  inimicos  liabere  virtutem,  quae  est  patientia,  ut  patiamnr  bic 
b|ofen  InerdE  et  opera,  quae  nobis  faciuut,  foHen  nicC;t  6[ofc  tncEe  bctoicifen,  ut 


1   1.  Thes.  5.  S2>  r  3  nach  isti  steht  quae  47)  4  über   !cin  anfc^en  steht    nun 

vidciilur  sp  ö  nach  nostris  steht  fratribus  sp        über  geplagt  steht  vexautur  sp       Cuinpa- 

tiarnur  nüttcibcn  sp  r  6  über  consolatur  steht   aliam  s-p         cappam  bis  desertum  unt  ru 

7  ftccfic  ber  Sonnen  bie  augeu  au§  P        15  über  jc.  stellt  öergetten  sp        17  patientia  sp  r 

')  flctfic  ber  fon  [in  bie]  bie  äugen  weder  bei  Thiele  noch  hei  ^]'(nl(1er,  wohl  =  blendete 
(sogar)  die  Sonne  [0.  B.J.  —  P  ergänzt  abe>'  ftcdje  bet  fon  bie  angcn  au». 

N]  bcud^t  t)f)n,  C§  feiet  unb  ge'^et  Ijlin  an.  Ita  debet  Christianus  esse,  sed  illa 
Opera  non  fulgent,  mundus  non  videt  nostram  ml)tlcl)ben,  troftcn  3C.  ml)t  -m 
bcn  anbern  fnrftentnmen.  Si  plattam,  kappam,  ieiunia  ferrem,  ba3  tourbc 
frf}el)nen.  Ideo  apostoli  beue  viderunt,  quod  talis  liypocrisis  illa  vera  opera 
dcberct  cxtinguere.  Ideo  tarn  diligenter  doceut  interna  et  vera  opera.  Sie 
rccfjtc  gel)ftUcf)e  iDcrä  bie  f(f;e^nen  nic§t  et  mundus  non  debet  illa  videre. 
i.^Bctti3,ä  5.  'grcnntli(^.'    9ll)uc  fjetit    er    an    unb   ,5ccu"^ctij   jum  onbcrn   tcl)I  2:, 

auffer  ber  6^riftcn^el)t.  Hactenus  de  ecclesiae  opcribus  erga  fratres  lo(|uutus 
est.  Nunc  dicit,  ut  cum  oranibus  siraus  frcunbtUc^,  nic^t  6l)ttcr  gegen  unfern 
fcljnbcn  unb  persequutores,  Ne  illos  lacessamus,  ^unbcr  ml)t  l)l)n  frcnntlid) 
leben.  fiel)be  liOer,  ben  ha§  bh)  fc^abcn  tljuft.  £a§  anbcr  nbel  tl)nn.  iBittt)c, 
fcgne  bin.  S)a§  [)el)ft  applicare  pacienciam.  3Bt)r  foUcu  un§  nic^t  recfjcn  nucf}  -m 
bljtter  fe^n,  foEen  non  6o§e§  iDunfdjen  unb  fprecfjen:  5Bcrgebö  l)m  got.    Ille, 


21  über  furftcntunicn  steht  suli  lliirannis  sp       \'era  opera  non  fulgent  ut  liypocritica  ru  r 
22  (sed)  Ideo  25  "Hijat   über  (6v)  31  unten    am  Seitenrande    steht  Quomodo    cum 

iuimicis  et  persequutorib[us  uiuendum  ru 


9lr.  65  [9.  3uli].  583 

R]  isti  nolns,  ncc  fdjcltcu  nt  ips^i,  sed:  Hergcbo  im  ©ot,  Öot  Cvlcildjtc  3C.  nt  is, 
(liii  mihi  niale(l|icit,  einen  icgcn  bn  fnr  fricgc  et  1.  doo  jiratias,  et  si  Oeborff 
ntcinS  bvobS,  iit  dem,  non,  quia  vos:  h)a§  \xaQ,t  \)i)X  bnrnac^?  qiiia  hciipdicti, 
vos  liabctis  liaoroditatcm,  fjiiam  non  possimt  acqiiiroro.    A^os  estis  filii  beiio- 

i  dietionis:  \va§  funcn  fic  eucf)  fcfjabcn  suis  gljfftigcn  niculcr  «nb  feuftcn?  Idco 
beuedicite  vos,  laft  fic  JC.  quia  liabctis  jh)  üor  istum  thesaunim,  quem  ipsi 
non  noverunt  nee  piitant.  Hoc  max|imnm  sol[atinm  in  tempore  irac. 
Dens  dat,  ut  ad  ag|nitionem  veniant  unb  an  leib  linb  fcl  fctig  3C.  Hie  posset 
qiiis:   cur  ])raedieatores    sie  jif)eltcn   et  Cliristns  et  Apostoli?     l'ct|iMis  doeet  Jtw.  r,,  a 

10   liic.    Vui-  mcntii'is  s|])iritni  sancto?    Gin  ficinev  fegen.    Et  in  Actis  ex  c.  IJ'.sim.  is,  lo 
''^Iniptnian   est   alius    vir  (piam    simplex,    prebigcv   aliiis  quam  qui   iioii   prae- 
dicat.    SBenn  man  mir  findet  pro  mea  persona,  d[ico  deo  gratias,  sed  qiiaiido 
mein  ampt,  mcum  ba])tismum,  Sacra[mentnm  nnb  luit  mir  bie  Sanff,  pvcbig 
<'t  vcrbum  et  q|iiicquid  domini,  bn  ticrbam[me,  flucfje,  boa  bcr  t)immcl  mag 

IS  fvadjen.  Qni  meam  personam  tangit,  monm  gut,  ba  \0\l  iä)  bir  nirfjt  feinb 
bvumO  fein,  sed  quando  vis  doc(|rinatn  unb  ampt  ang|l'ciffcn,  dico:  dominus 
sauctiijicet  nomen  et  nialed|ieat  tuiim,  Et  sunm  regnum  k.  qui  cnim  meam 
Slauff  3C.  ber  greiff  mein  erfie  unb  fegen  an.  3)ie  Siouff  et  verbum  bic  ift 
mein  fegen,  istum  vis  auferre.     Eo  ablato  nbi  accipiam  benedictioncm?     Ibi 


J/2  sed  bis  mihi  iinl         3  nach  vos  xtelit  dicatis  .7)         314  quia  bis  liaercditatcni  wil  ro 

7  pntnnt]  curant  /'  .S'  über  ag|nitioncni  stclil  veritatis  xp  über  7C.  xlrlil  loevbcn  sy 

Occupatio  Quilj^us  Hceat  maledicere  xp  r  9  nach   quis  K/ehl   dicere  ro  II)  /'/aiictiii 

darüber  Acto.  5.  np  12  13   Officium    persona  sp  r  IT  noeli    nomen  sielä   suaiii  xp 

IS  nach  Souff  sieht  vcibnm  Dnb  focvnmcnt  ro 

N|  20   qiii   milii    maledicit,   ^ol    ben    fegen    baöOV    fviegcn:    Deo   gracias.     Haec   est 

summa  illius  textus.     'Ad   hoc  vocati  estis'  q.  d.  iüa«  fvagt   l)r  bavnocl),  i.';'ctrift,9 
si  maledixerit?  iam  vos  estis  benedicti  et  heredes  bcnediccioiiis.    SiJn?.  tonnen 
fic   eurf)   fc^abcn?     Vos   tum   habebitis    iilam    hereditatem.      2a%    fie    ftuc[}en: 
fcgnc  bio  et  cogita:  Saß  t)n  ftudjcn,  toben,    ^d)  lnl)l  ijme  lüunfdjen  cl)n  gut 

25   ^üX.     Queret  aliquis:    Cur  Christus  apostolique  ffudjcn?     Ita  Petrus  Act.  5. ''W  J.  3; 
et  8.    So  fi^ilt  et,  bo§  trar  tncrlid)  fe^n  fteunbtlid;cv  fegen.    Respondeo: 
ßljn  amptman  ift  el)n  anbcv  man,  ben  id^bljn:  si  persona  ledatur,  fercudum 
est.    ö)ret)fft  man  nü)r  ba3  ampt  an,  verbum,  sacramentum,  bo  toivbe  id) 
f(ud;eu,   ba»   bei  f)l)mel  fradje.     Si  personam   ledit  meam,   tunc  vitam  meam 

30  et  conversaeionem  (quod  nihil  est)  ledit,  si  antem  officium  meum,  verbum  et 
sacramenta  et  Benediccionem  frangit.  S)a§  !an  \ä)  nid;t  tetjben.  Sßl)Itn  mt)V 
bic  tauff  unb  Inortf)  gottc§  angreiffen,  violas  mihi  benediccionem,  baö  tiH)! 
id)  nid)t  leljbcn,  fjunbcv  tt)l)l  hxä)  40000000  mel)Icn  unter  bie  f)elle  ftudjen. 


22  Cliristiani  filii  bencdiccioiiis  ror         2.'!  Qiicslio  rn  r         2ß  (etjn)  feljn         27  (iä))  id) 
Christas  apostoli  et  praedicatores  ex  officio  malediciint  ro  r 


584  5ßrebigfcn  beä  ^a^xe^  1531. 

R]  d|icendiim:  vos  Episcopi  estis  diaboli,  Iric  ir,  quia  ibi  opus  ampt§,  non 
porsonae.  Ego  praedicator,  doctor,  iit  liic  non  taceara,  sed  positus,  nt  istam 
bcnedictioDeni  evi^alte  itnb  nt^t  unter  ge^e.  Ideo  dico,  quaudo  dicit  Pet[riis, 
ut  non  maledLicamus  eciam  eos,  qui.  Quia  mundns  sie:  Si  iiie  unuin 
2cuffel,  alius  10.  Sic  nos  non.  Scd  si  dicit:  habe  pestem,  Ego:  habe  ctU  * 
g|Ut  jav.  Sic  inter  Cln-istianos  erga  inimicos.  Scd  praedicator  et  vcgcnt: 
^ä)  mu§  ntc^t  fcfjtrtetgen,  quando  mihi  qnis  blasph[emat  Euangeliuni,  bap- 
[tismum.  Ut  in  Civitate  nnus  Civis  fol  bcn  Qnbern  nii^t  fc^(al)cn,  sed  alter 
oat  ad  Iud|ices.  Qui  percntit,  t[t  reus.  Ibi  Iud|ex  fol  uii^t  lt)oI,  sed  ii6el 
tf)Un,  quia  officium  reqnirit,  nt  male  faciat  isti,  qui  iniuriam  fecit.  Alioqiii  i" 
fd)lagc  feiner  ben  anbeten  toibber.  Sic  in  domo.  Si  servus  peccasset,  et  tu 
jolt  ha'4  baret  nbn'^emen.  Sed  baS  unus  servus  alium  fol  fd^Io'^en  et  ancilla 
vanffcn  3C.  postea  fem  ber  "^err  I)ev,  et  d|icit:  noli  facere,  nolo  unb  fc()lQ^en 
I|eutc  auff  maul  bo  JU.  Ibi  non  tantum  homo  simpIex,  sed  dominus,  toeu 
bic  empter  an  g'^en,  bie  @ot  geten,  bie  Ia§  nur  ge'^en.  ©onft  ut  invicem  is 
dennis  bonum  pro  malis.  Hi  füllen  bie  fructus  jein  Christianorum.  S)a§  ift 
ber  gan^  Sestu». 


1  nach  ir  steht  ge^ct  sp         nach  omptä  steht   officü  ro  5  Scuffcl  c  in  cliaboUiiD, 

iiiipiecatur  luuc  ro       nach  Ego  steht  debeo  dicere  ro         6  nach  inimicos  sieht  ageie  opoitet  ro 
11  nach  Sic  steht  etiaivi  ro         14  non  (sol)       nach  dominus  steht  donius  sp 

N]  Meum  est  defendere  illam  benediccionem,  ne  violetur.  ©en  bo  tft§  ompt, 
nit^t  meljn  perfon.  Hoc  ideo  loquor,  ne  quis  offendatur,  sed  huc  respicit 
ad  morem  mundi.  ^uc^t  man  et)nem  1  teuffel,  §0  f(u(^t  man  l^unbert  20 
barlüiber.  5Jtan  ^ol  fd^tncljgen.  Sed  si  sum  praedicator,  §0  fol  id)  ni($t 
fd)tret)gen.  Ita  si  alter  civis  alterum  leserit,  ^ol  er  fd^iretjgcn  unb  bem 
ridjter  tiagen.  3l6er  ber  xxä)kx  ^ol  nirfjt  fd^Ujetjgcn,  feunbcr  üon  amptä  tuegen 
ftraffen.  5J{an  ^ol  nic^t  Iel)ben,  ba§  et)n  fncc^t  ben  anbem  jc^Ialie,  unb  ber 
[)err  i)m  '^au^e  foIbe§  t)m  lt)oIfprecf)en.  S)en  f]errn  mod)te  ic^  nic^t  t)n  ber  21 
ftabt  unb  '^au|e  ^a6en.  (är  (}at  cl)n  ampt  u6er  feljn  gejt)nbc.  Ita  mater- 
familias  eciam  alia  est  persona  quam  aliqua  mulier  privata,  et  persona 
privata  bte  fol  te^ben. 


25  unten  am  Seltenrande  steht  Pi-iuata  persona  ferro  debet  Publica  antoni  malcdicere 
et  defendere  ex  officio  ro         26  Paferfamilias  dominus  suac  faniiliae  rn  r 


9?nd)trngc. 


Zu,  8.  22,  7  Vidi  eos.  —  Die  Bibelprotokolle  1539  werden  in  Unsrer  Ausgäbe  Bibel  3 
{schon  im  Bruch)  erfcheitieii.  Die  betrcfl'oide  •Stelle  Cod.  len.  Bos.  rj  24'^  Seite  173  •^  su 
pror.  27  leintet:  Coloni.ae  l)il)i  vinum  quoil  peuetrabat  in  uicnsa  mamim.  3d)  I)atle  mein 
Ictcn  (nng  ff  in  folrf)cii  similom  ['^J  sie  oleum  ....  —  Wann  kann  Didher  in  Köln  ge- 
wesen sein?  Doch  wohl  als  Mönch,  Perfekt  und  Phisqnanyierfekt  weisen  ja  auch  auf 
ziemlich  ferne  Zeit.  Bei  der  Stelle  in  den  Bibelprotokollen  wird  die  Frage  nochnah  sur 
Erörterung  kommen.     [0.  Echt.] 

Zu  S.  40,  lö.  tel)iicn  bangt  batcjlu  Ijnbcn.  —  An  obiger  Stelle  wäre  der  Sinn  dann 
doch  xenhl:  man  dankt  ihnen  nicht,  xceil  sie  es  nicht  freiwillig  getan  haben,  denn  sie 
müssen,  ob  sie  wollen  oder  nicht.     fO.  B] 

Zu  S.  44,  21.  taujent.  —  DWtb.  11,  218  erklärt  Hausend'  in  Ausrufen  eupliemislisch 
für  Teufel,  'wohl  im  Hinblick  auf  den  Tausendkünstler,  wie  der  Teufel  oft  gcnimiit  irird'. 
Vgl.  aber  auch  die  weitere  Wendung   Unsre  Ausg.  IG,  618,  26  l)nn  laujcnt   tciifcl  namcn. 

Zzi  S.  58,  39.  —  Gemeint  ist  'einen  der  wirklich  Narr  ist,  mit  seinetn  Stande  aus- 
söhnen, ihn  Freude  beibringen  durch  das  bunte  Getvnnd,  auf  das  er  noch  stoU  ist.'  Es 
würde  demnach  der  Ehestand,  der  sonst  gar  nichts  Verlockendes  an  sich  hat,  durch  das 
sexuelle  Moment  anziehend  gemacht  erscJmncn.  Vgl.  auch  das  Sprichwort 'Jedem  Narren 
gefällt  seine  Kappe'.     fO.  B.] 

Zu  8.  62  Anm.  3.  —  Zu  der  Anschauung  vom  Teufel  ah  Störer  des  ehelichen 
Friedens  vgl.  noch  einen  iceitcren  Beleg.  In  der  Steyruaschen  Ausgabe  des  Großen  Kate- 
chismus (15.31  >)  ist  zum  6.  Gebot  eine  Initiale  geschnitten,  die  darstellt,  wie  der  Teufel 
zwischen  ein  liegendes  Ehepaar  ein  Geschoß  (?)  wirft,  oder  mit  dem  Blasebalg  dazwischen 
bläst.    lO.B.J- 

Zu  S.  80,  24.  —  erh)ijd)flcr  muß  Lesefehler  sein;  nach  dem  Zisammenhang  und  der 
Ausdrucksweisc  (es  ivechseln  die  Personen  i^  und  bu  in  R,  er  und  bu  in  N^  ist  zu  er- 
ivarten:  er  (ber  junge  (SefcHe)  Ijat  bic  jeljt  (ju  harten),  leljbe  (bu)  eljn  jtjnr,  jtDel),  brct),  big 
bu  'jum  3'eI  fainmft'  (bei  N  vincenili  3  anni^,-  vor  unb  trage  bie  trant()cit  erwartet  man 
einen  zweiten  Imperatir;  da  im  folgenden  'harren'  gel/rauclit  ist,  so  scheint  mir  die  %ealtr- 
scheinlicliste  Lesung:  tel)be  ...  bife  tv.  (fi)  crlnift^cft,  f)ar(,r)  unb  trage  ...    [0.  B.] 

Zu  S.  107,  8.    bleibe  ^nn  bcm  9legifter.  —  Die  Redensart  ersclwint  tviedcrum  S.  354,  25. 

Zu  S.  118  Anm.  2.  —  (e^en  =  Lektion  (DWtb.  6,  801  nicht  aus  L.  belegt),  vgl.  uiüen 
Z.  15.    [O.  B.] 

Zu  S.  119,  10.  20.  —  Über  das  Bild  des  Schiffes  vgl.  zu  S.  133,  1. 12. 

Zu,  S.  124  Anm.  zu  Z.  18.  —  bu  bift  ju  ijoä)  geborn  wohl  bu  ftel)ft  ju  T)od)  nU  Cf^vift, 
vgl.  Z.  21  'Es  chri.stianus'  und  oben  Z.  5  3d)  bin  ,vt  gut  bnjn.     fO.  B.J 

Snt^er§  aBerte.   XXXIV  38 


586  9lQdöträgc. 

Zu  S.  133,  1.  ]:>.  6()viftii'3  ift  tiod)  im  jdjiffe.  —  Vgl  auch  S.  119,  10.  20.  Hier  ist 
jedodi  das  Bild  von  dem  Gitindtexte  der  rredigl  Matth.  S,  23ff.  (Christus  im  Schiffe 
schlafirul  und  der  Sturm  auf  dem  Meere)  abijenommen. 

Zu  S.  229,  3  (rgl.  andi  S.  301  Anm.  1).  Viele  Poraeranus.  —  Hierüber  vgl.  die 
Nachträge  am  Ende  der  zweiten  Abteilung  dieses  Bandes;  desghiclien  auch  die  Einleitung 
am  Ende  des  Gesamttextes  der  Predigten  ebenfalls  in  Bd..  34,  2.  Abteilung. 

Zu  S.  273  Anm.  2.  —  Lutlier  zitiert  gerne  dies  Lied  oder  Stellen  daraus  oder  spielt 
darauf  an;  außer  den  Stellen  S.  274  und  275  vgl.  z.  B.  Unsre  Ausg.  Bd.  17^,  78  und  1S9. 

Zu  S.  280  Anm.  2.  Augustinus.  —  Hierüber  vgl.  die  Nachträge  soivic  Einleitung 
am  Ende  der  ziveiten  Abteilung  dieses  Bandes. 

Zu  S.  295,  16.  31  tjxm  gefältelten  le'^cn  fgefamleten  le^en  vgl.  S.  298  Anm.  i)  vgl. 
Nachträge  in  der  zweiten  Abteilung. 

Zu  S.  355,  2.  Enthalt  diese  Stelle  vielleicht  eine  Schreibirrung,  ist  unbond,  ^on  unb 
fpot  gemeint?    [G.  Koffm.] 

Zu  S.  306,  25  äccppen  =  Ziipfen  erscheint  aber  doch  nach  Fffrm  und  Zusammen- 
hang nicht  ganz  ivahrscheinlidi,  jcppcn  tind  jd^lcloetu  sind  eher  Verba  (beine  der  Handschrift 
u-iire  dann  =  beinern^,  jeppen  vielleicht  zu  bayr.  äepfen  gehörig,  unentschieden  handeln, 
jdjteloctil  zu  ndd.  jlüien  =  schleiclien,  leisetreten,  rgl.  oben  Z.  12  opere,  j.  loul  jd)I.  wäre 
also  =  mmützes,  kraftloses  Tun?    [0.  B.] 

Zu  S.  379  Anm.  1.  Ber  Band,  lodcher  von  Rijrer  oft  als  Colloq.  zitiert  icird  = 
len.  Bos.  q.  24'^,  ist  erltalten.    fG.  Koffm.] 

Zu  S.  413,  7.  Dietrich  von  Bern.  —  Weitere  Ausführungen  rgl.  Unsre  Ausg.  Bd.  18, 
178, 10  qQ?  toenn  iä)  qub  2iictrid^  boit  Sern  tDottt  ß^rifium  mad^en  unb  au§  bcm  Olljfen,  mit 
bem  et  ftret)tt,  ben  leuffcl  unb  au3  bem  shiatge  bic  bemut,  auS  jeincm  Giefcngnio  ben  tob  (Sljtifti; 

28,  125,  11  ein  gejc^nie^  ut   loqui  solent  liomines  de  Turca  vel  de  3)ietrid)    6on    betne; 

29,  484,  23 f.  quasi  esset   fabulae  vel  Sictridj  und  Z.  37  pro  fabula  estimatur  jEittevidjä 
öon  Söern. 

Zu  S.  474,  27.  S'o»  tonbe  mid)  Batcr  jdjneljbcr  loot  lernen.  —  Nicht  sjn-iclm.  sondern 
aus  dem  Zisammenhang  entstanden,  liater  vgl.  'Gevatter  Schneider  und  Handschuhmaclier\ 

Zu  S.  513  Anm.  2  quae.  —  Offenbar  auch  bei  P  nicht  i'erstanden  (s.  d.  Lesart  zu 
Z.  4);  vgl.  aber  Wander  s.  v.  qua  1 — 4,  wo  que  ein  Hindernis  oder  eine  Einrede  bedeutet; 
jetzt  noch  'sein  Ka  dazu  geben.     fO.  B.J 

Zi  S.  522,  10.  29.  xiuä)  und  t)au%  bei  tauc^S.  —  Z.  10  scheint  auf  ein  Sprichwwt 
angespielt  wie  Wander  Rauch  Nr.  8  ber  bei  9iaud)8  gehio^nt  ift ,  ber  lefet  fid)  einen  {[einen 
Mond)  nidjt  beiden.  Der  Satz  läßt  bei  der  starken  Kürzung  keine  Konstruktion  zu.  — 
Z.  29.  I)nu9  be§  rnud)?  wohl  =  Raurhhaus,  Räucherkammer  oder  (so  noch  in  Österreich) 
Stube,  in  der  auf  ofj'enem  Herde  (ohne  Kamin)  gekocht  wird.     [0.  B.J 

Zu  S.  529,  27  Sentfdjlnnbä  5).5npft  rgl.  in  den  Nachträgen  in  der  zweiten  Abteilung. 

Zu  S.  573,  29  \)\\  bifem  menbif^en  lanbe  vgl.  in  den  Nachträgen  in  der  zweiten 
Abteilung. 


Rapier  »on  ©ebvüber  Saiiliii  in  ipfuüingen  (SBütttenikvg). 


i\ 


BINDING  SECT.      MAY     1  1981 


/ 


PLEASE  DO  NOT  REMOVE 
CARDS  OR  SLIPS  FROM  THIS  POCKET 


UNIVERSITY  OF  TORONTO  LIBRARY