Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct
to make the world's books discoverablc online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
Äbout Google Book Search
Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web
at |http: //books. google .com/l
Google
IJber dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nu tzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .coiril durchsuchen.
'^^^RAVS!^
Q 1
91
41
56
.5
t.l
JAN 7 1925
WESTFÄLISCHES URKUNDEN-BUCH
FÜNFTEN BANDES ERSTEH THEIL.
DTE
PAPSTUßKÜNDEN WESTFALENS
BIS ZUM JAHRE 1378
bearbeitet
T on
Dr. Heinrich Finke,
Privatdoceiit an der Kgl. Akademie zu Münster.
ERSTER THEIL.
DIE PAPSTÜRKUNDEN BIS ZUM JAHRE 1304.
Münster, 1888.
In Commission der Regensberg'schen Buchhandlung,
(B. TheissingO
WESTFÄLISCHES
URKUNDEN - BUCH
FORTSETZUNG VON ERHARDS REGESTA mSTORIAE WESTFALIAE.
HERAUSGEGEBEN
TON OEM
VEREINE FÜR GESCHICHTE UND ALTERTHÜMSKUNDE WESTFALENS.
FÜNFTER BAND.
DIE PAPSTÜRKÜNDEN WESTFALENS
BIS ZUM JAHRE 1378.
ERSTER THEIL.
Die Fapsturkunden Westfalens bis zum Jahre 1304
bearbeitet
von
Dr. Heinricli Finke,
Privatdocent an der Egl. Akademie zu Münster.
Münster, 188 8.
In Commission der Regensberg'schen Buchhandlung.
(B. Theissing.)
DD
lA/4-1
V\/56
VORWORT.
Die nachstehende Sammlung von Papsturkunden bis 1304, welche den ersten Theil des V.Bandes
des Westfälischen Urkunden -Buches bildet, bedarf wegen des Abweichens von der bisher befolgten
Editionsmethode einer kurzen Erklärung. Im Frühjahr 1886 übernahm ich nach Wilhelm Diekamp's
Tode die Fortsetzung des Westfälischen Urkunden-Buches mit dem Auftrage, für das von ihm begonnene
Supplement weiterzuarbeiten, zunächst aber die Herausgabe der zweiten Hälfte des IV. Bandes (Bis-
thum Paderborn von 1251 — 1300) vorzubereiten. Seit dem Erscheinen der letzten von Wilmans
besorgten Lieferung des Paderborner Bandes im Jahre 1880 war das Vatikanische Archiv in die Reihe der
dem wissenschaftlichen PubUkum geöffneten Institute getreten. Eine Prüfung der Arbeiten, die auf Grund
seiner Materialien entstanden waren, vornehmhch des I. Bandes von Berger, Les registres d'Innocent IV.,
liess erwarten, dass auch für die westfähschen Bisthümer des 13. Jahrhunderts eine reichere Ausbeute in
Rom zu gewinnen sei. Der hiesige Vereinsvorstand beauftragte mich deshalb, in den Wintermonaten
1886/7 daselbst Nachforschungen nach Westfalica zunächst bis 1300, später auch der folgenden Zeit an-
zustellen. Ueber das Ergebniss habe ich in unserer Zeitschrift Bd. 45 in dem Aufsatze „Forschungen zur
westfälischen Geschichte in römischen Archiven und Bibliotheken S. 103 — 181" berichtet. Da eine rasche
Veröffentlichung des Gesammelten, das von Innocenz III. bis Benedikt VI. (1298 — 1342) ungefähr 800
Nummern umfasst, im Rahmen des Westf. Urkunden-Buches nicht anders 2u ermöglichen war, entschied
sich der Vereinsvorstand für eine besondere Publikation der Papsturkunden als V. Band des Urkunden-
Buches; um ein möglichst vollständiges Bild des Verkehrs der Kurie mit den westfälischen Bisthümern
zu geben, sollten auch die bereits veröffentlichten Papsturkunden der frühern und der vorerwähnten
Zeit wenigstens in Regestenform eingereiht, neues ungedrucktes Material gesammelt und das Werk nach
den beiden natürlichen Zeitabschnitten, Beginn der Avignoneser Periode und des grossen Schismas,
eingetheilt, beziehungsweise abgegrenzt werden.
Bei den Nachforschungen in Rom und hier habe ich die fünf Bisthümer Münster, Paderborn,
Minden, Osnabrück und Köln, ferner die päpstlichen Schreiben allgemeinen Inhalts an die Suffragane
der Kölner und Mainzer Kirchenprovinz berücksichtigt; Köln allerdings nur, soweit das Herzogthum
Westfalen in Betracht kommt, Minden in den vatikanischen Registerbänden vollständig, den hannover-
schen Theil in den hiesigen Archiven (z. B. Loccum) fast gar nicht. Den Registerband 41 des Vatik.
Archivs (Urkunden Martin IV. enthaltend) konnte ich 1886/7 nur auf ganz kurze Zeit zur Einsicht er-
langen; im übrigen hoffe ich das römische wie sonstige Material ziemlich vollständig benutzt zu haben.
Ueber das soeben gekennzeichnete Ziel bin ich nur selten und zwar nur bei Westfalen benachbarten
Klöstern (wie Werden, Essen, Amelunxborn) und Stiftern hinausgegangen. Dagegen habe ich sämmtliche
aus Westfalen an die Päpste gerichteten Schreiben und die auf das Kollektorenwesen bezüglichen Do-
kumente, soweit sie in den Archiven zu erreichen waren, der vorliegenden Sammlung eingereiht.
y.
Die Bearbeitung schliesst sich der schon von Diekamp im Supplement vorgenommenen Neuerung
an, dass Provenienz- und sonstige Noten nicht zwischen Regest und Text geschoben oder unten auf
der Seite zusammengehäuft werden, sondern ihren Platz stets unter dem Text finden. Gleichlautende
Formeln sind, wenn sie mehrmals bereits angewendet worden, nur mit Anfang und Schlusswort bezeichnet.
Auf diplomatische Erörterungen, namentlich vollständige Wiedergabe der Kanzleinotizen, habe ich be-
sonders Gewicht gelegt. Eine grosse Erleichterung gewährten mir hierbei für die ältere Zeit die muster-
gültigen Vorarbeiten Diekamps. Ausser von seiner Hand lagen mir noch eine kleine Anzahl Ab-
schriften von Originalen aus verschiedenen Archiven und von verschiedenen Händen vor, die meine
Arbeit erleichterten, andererseits aber es auch verschuldeten, dass kleine Unregelmässigkeiten, besonders
in Anwendung des i und j in den ersten Bogen, leichter übersehen wurden. Die grosse Anzahl der
Ergänzungen und Berichtigungen am Schluss hat zum guten Theil darin ihren Grund, dass ich wähVend
des Druckes eine Zeit lang im Ausland war.
Sämmtliche Drucke anzufügen wäre jetzt, wo die Regesta Pontificum von Jaffe-Löwenfeld und
Potthast für den bearbeiteten Zeitraum mit umfassendstem Litteratun^erzeichniss voriiegen, unnützer
Ballast gewesen; ich habe mich darauf beschränkt, die von jenen nicht erwähnten Drucke und ausser-
dem die westfälischen vollständig zu geben.
Benutzt wurden folgende Archive und Bibliotheken: das Kgl. Staatsarchiv in Münster und das Vati-
kanische Geheimarchiv in Rom; ferner die Kgl. Staatsarchive in Osnabrück, Hannover, Düsseldorf und
Marburg; das Grossherzogl. Archiv in Oldenburg; das Herzogl. Landeshauptarchiv in Wolfenbüttel; die
Fürstl. Archive in Arolsen, Detmold, Rheda, Coesfeld, Anholt; die Stadtarchive in Köln, Dortmund,
Soest, Paderborn, Lippstadt; das Domarchiv in Osnabrück; das Generalvikariatsarchiv in Paderborn;
das Pfarrarchiv in Clarholz; die Stiftsarchive in Fischbeck und Lemgo; die Kgl. Bibliotheken in Berlin
und Hannover, die Theodorianisclie in Paderborn und die Dombibliothek in Trier. Ausserdem lieferten
einige Nummern die Fürstl. Domänenkammer in Arolsen und das erst jüngst aufgefundene Harde-
hauser Kopiar, in seinem Haupttheil dem Anfang des 13. Jahrh. angehörig, im Besitz des Freiherrn
V. Wrede-Melschede.
Sämmtliche Vorstände der genannten Archive und Bibliotheken haben meine Nachforschungen stets
aufs bereitwilligste unterstützt und schulde ich ihnen dafür tiefen Dank. Besonders fühle ich mich aber
verpflichtet gegenüber den Herren P. Denifle, ünterarchivar des h. Stuhles, der mir die Benutzung des
Vatik. Archivs sehr erleichterte, Archivrath Dr. Keller für die stets freundliche Bereitwilligkeit, mit der
er meinen vielen Wünschen in Benutzung des hiesigen und anderer Archive nachgekommen, Archivar
Dr. Ilgen für seine Unterstützung bei Prüfung der Originale bis 1200, Dr. Baumgarten und Schneider
für ihre Mitarbeit in Rom, vor allem aber dem Vereinsvorstande für das stete Interesse, das er
dieser Arbeit entgegengebracht hat.
Der Druck des zweiten Theiles wird hoffentlich im kommendem Winter beginnen können; er
wird das Register bringen und im Anhang c. 500 Notizen aus dem 15. Jahrhundert über Beneficien-
verleihungen aus den Annatenregistern des römischen Staatsarchivs. Vom Paderborner Theil wird
voraussichtlich noch vor Jahresschluss ein Band fertig gestellt sein.
Münster im Mai 1888.
Heinricli
DIE
PAPSTÜßKUNDEN WESTFALENS
BIS ZUM JAHRE 1378
bearbeitet
von
Dr. Heinrich Finke,
Privatdocent an der Kgl. Akademie zu Münster.
Erster Theil.
Die Papsturkunden Westfalens
bis zum Jahre 1304.
Münster, 1888.
In Commission der Regensberg'schen Buchhandlung.
(B. Theissing.)
EINLEITUNG.
Eine Erörterung des in varliegendem Bande gebotenen MateHals nach der diplomatiechen und historischen
JSeite hin ist nur insofern beabsichtigt j als dadurch dem Benutzer eine leichtere Uebersicht dessen gegeben
mrdy was er ßir seine Zwecke vorfindet, und dadurch zugleich die Möglichkeit sich bietet, auf einige ein-
scMdgige, nannenüich diplomatische Fragen, näher einzugehen, als es die Behandlung an Ort und Stelle
gestattete. Erst nach vielen solchen Vorarbeiten auf enger begrenztem Gebiete, wie sie noch neulich mit seinem
reichen Material Berger ^) geleistet hat, wird eine schon so lange ersehnte Geschichte der päpstlichen Diplo-
matik geschrieben werden können. Im Grossen und Ganzen enthält das hier Gebotene nur eine Ergänzung
oder Betnchtigung zu den bahnbrechenden Arbeiten von Denifle, Kaltenbrunner^ Rodenberg und vor
edlem Diekamp, dessen Aufsätze über das „Päpstliche Urkundenwesen des XL, XIL und der ersten Hälfte
des XIII. Jahrhunderts^ sowie y^Zum päpstlichen Urkundenwesen 1254 — 1354^^) in knappster Zusammen-
^Stellung doch noch immer das reichhaltigste Material aufweisen. Ich betone das hier um so lieber, als ich in
Einzelheiten mehrfach von ihm abweiche.
Die nachstehende Sammlung zerfällt, auch äusserlich leicht erkennbar, in zwei ungleiche Theile: der
eine enthält vornehmlich die Regesten der Papsturkunden bis Cölestin III, (f 1198), deckt sich also in
gewissem Sinne mit den beiden ersten Bänden des Westf Urkunden-Buches und dem Supplemente und bietet
cm neuem Material nur wenige Nummern, Abgesehen von einer möglichst ausfuhrlichen pcdäographischen Be-
schreibung der noch vorhandenen Originale, galt es eine Reihe von Urkunden nach bessern Quellen neu zu
drucken und zugleich den Gewinn der Forschung in verschiedenen Archiven, 6 bislang unbekannte Stücke, zu
veröffentlichen. Diese nebst den übrigen Neudrucken haben bereits Verwertkung im IL Bande der Regesta
pontificum Romanorum ed. JaffS-Löwerfeld (vollendet 1888) in den Addenda et Cotrigenda p. 687 ss, und im
Supplementum Regestorum p, 729 ss, gefunden.
Im zweiten Theile welcher etwas mehr als ein Jahrhundert (1198 — 1304), in dem das politische Wirken
der mittelalterlichen Päpste seinen Höhepunkt erreicht, umfasst und gegen 165 Nummern deren beinahe 700 auf-
geeist, Verwiegen die in extenso gegebenen Stücke die Regesten ein wenig. Zur klareren Uebersicht folgt mit
Ausschluss dei* an die Papste gerichteten Schreiben eine Zusammenstellung der nachstehenden Urkunden, An die
ctuf jeden Papst entfallende Gesammtzahl schliesst sich die Zahl der Originale, dann der aus dem Vatik. Archiv
stammenden Urkunden ^) sowie der vollständig d. h, in ihrem Haupttheil, wenn auch mit Weglassung der
q) Leg regiatrea cPJnnocent IV. i, (Lea actea dPInnocefU IV)
b) MuheUungen dea Instituta ßir oeaterreichiache Geachichta/orachung Bd. 3, 497 ff, Bd IV, 565 ff*
c) Einige üngenamgkeiten waren hei dieaen beiden Kategorien nicht zu umgehen; ao kann ich von einer kleinen Anzahl
-allgemein bereits bekannter und hier nur im Regeat wiedergegebener Urkunden nicht aagen^ ob ein Original noch irgendwo
exiatirt; ebenao hatte ich in Rom unterlaaaen^ die aügemetnen^ Weatfalen nur nebenbei berührenden Urkunden beaondera aua
der Zeit Innocenz III, und der eraten Zeit Honoriua III, zu notiren, da sie im Druck bereits vorlagen. Da axch aber auch
4m der Hand von Mgne^ Patrol. 214 ff leicht nachweiaen liesa^ waa von Innocenz III, in den Regiaterbänden ateht, wird der
fehler ein geringer aein.
YIII
Formeln, wiedergegebenen und der ungedeckten Stücke, AU ungrdruckt sind auch solche im Wortlaut
loiedergegehene Schreiben angesehen, die bisher nur im Regest bekannt waren, sowie Urkundenauszüge bei
Schriftstellem (z, B, Gobelin Persona), die in ürkundenbüchern noch keine Verwendung gefunden hatten.
(
N
^aine
Gesammt-
Vorhandene
Aus dem
Vollständig
des Papstes.
zahl,
Originale,
Vat, Archiv .
gedruckt.
üngedructt.
Innocenz HL
79
25
56
36
14
JlonoHus IIL
93
28
49
32
27
Gregor IX.
98 (lOi)*
48
29 (32)^
47
38
Innocenz IV,
114
30
68
70
60 (50)^
Alexander IV,
73
32
20
49
43
ürban IV,
46
5
36
34
33
Clemens IV.
21
7
7
13
12
Gregor X.
23
9
5
13
12
Innocenz V.
1
1
—
1
1
Johann XXL
4
4
3
4
Nikolaus III,
10
3
6
8
9
Martin IV,
27 C^9)^
9
12 (14)'
15
19
Honorius IV,
10 (11)-
8
2
3
4
Nikolaus IV,
41 (44)''
11 (13)-
23 (24)-
22
25
Boni/acius VIII,
33
11
12
19
21
Benedikt XL
3 (3)»
2(4)-
—
Gesammtzahl
676 (b87)
227 {229)
331 039)
365
322 (312)
V
J
Den seit Innocenz III, stark sich steigernden Verkehr des Papstthums mit den einzelnen Ländern lässt
<iuch diese Zusammenstellung erkennen. Aus den voraufgehenden 7 Pontißkatsjahren Coelestin IIL verzeichnet
das Urkunden-Buch 13 Stücke; die entsprechende Zahl für die Regieru7igsjaJire Innocenz IIL würde mithin
33 seiny d. h, die urkundliche Thätigkeit Coelestins stellt sich zu der seines Nachfolgers wie 2:5; allerdings
dürfen wir nicht übersehen, dass uns seit Innocenz IIL in den Registerbänden ein ganz bedeutendes Material
erhalten ist. Um die 79 Nummern Innocenz IIL in der frühei^ Zeit zu erreichen, müsste Tnan bis tief
in die Regierungszeit Eugen ///., also ungefähr 50 Jahre zurückgreifen, und noch günstiger wurde dLas
Verhältniss für Innocenz sein, wenn nicht der Btnefwechsel Eugens mit Wibald von Corvei gerade für West-
falen eine unverhältnissmässige Stmgeru?ig der Verkehrsziffer heroorgemfen hätte. Wenn wir die urkund-
liche Thätigkeit des Papstthums im 13, Jahrhundert für Westfalen als eine normale, für unsere deutschen
Verhältnisse als Massstab dienende annehmen, und das dürfen wir, da toeder der Briefwechsel mit einer Per^
söfilichkeit noch auch die Schriftstücke über irgend eine Saclie das entsprechende Mass überschreiten, so
können wir von einem unter den vier Nachfolgern Innocenz IIL ausserordentlich regen, dann aber stark abfiehr'
menden Verkehr mit Deutschland sprechen. Die Zeit von 1198 — 1254 (f Innocenz IV,) entspricht beinahe
a) Das Plus dar eingeklammerten Zahl stammt aus den Noten, — b) 10 sind jetzt bei Rodenberg, Epistolae selectae IL
gedruckt.
IX
dei* von Alexander IV, bis Benedikt XI. (f 1304) urie 56 ; 50; statt dessen ist das ürkundenverhältniss
384 : 292 und rechnen wir noch Alexander IV, zur vor au/ff eh e?iden Zeit, wodurch sich das Verhältniss der
Jahre (jS'i : 43) ide 3 : 2 stellt, so ergibt das Urkundenverftältniss 457 : 219, d, h, mehr als 2 : 1, mithin
eine starke Abnalune. Für beide Penoden iM die neuerschlossene Quelle die gleiche: das Vatik. Archiv liefert
für die Zeit ürhan IV. eine der Zeit Innocenz IV, reichlich entsprechende Anzahl neuer Beneficialurkunden ;
und bringen vnr auch den auf den briefliclien Verkehr mit entfernteren Gegenden hemmend wirkenden Einfluss
des häufigen Pontifikats^wechsels in der zweiten Hälfte des 13. Jahrhunderts in Rechnung , so finden vnr doch
auch hier die Richtigkeit der Ansicht bestätigt, die sich beim Durchmustern der Registerbände des ausge-
henden Jahrhunderts aufdrängt: seit dem Untergänge der Stairfer und seit dem allmäligen Hinneigen des
Papstthums zu Frankreich macht sich auch im Geschäftsgang der Kurie eine Minderung des Verkehrs mit
Deutschland bemerklich.
Allerdings können diese EroHeiningen nur den Werth einer relativen Richtigkeit beanspruchen, da nicht
bekannt ist, urie viel Originale verloren gegangen sind. Dass nicht alles erhalten, dcfür haben wir positive
Belege; so ist beispielsweise das in dei* Urk, Lucius III. für Corvei von 1184 October 29 ^) erwähnte
Schreiben Eugen III. spurlos verschumnden. Zahlreiche Erlasse von judices a sede apostolica delegati aus
dem 13. Jahrh. beweisen den Verlust ebenso vieler päpstlicher Mandate aus dieser Zeit; ja wir dütfen sogar
annehmen, dass der grösste Theil solcher Aufträge verloren ist, wie auch wohl fast sämmtliche Beneficienn
Verleihungen, soweit sie uns nicht die Registerbände des Vat. Archivs erhalten haben. Während ich aber Jür
Westfalen den Verlust päpstlicher Schreiben bis zum Jahre 1200 für sehr gering halte, da jedes Kloster seine
grossen Privilegienbestätigungen fast vollständig besitzt, Ernennungen durch päpstliche Urkunden gar nicht
vorliegen, Ablassurkunden für diese Zeit noch höchst selten sirid, und über die wenigen Klosterstreitigkeiten
die Dokumente erhalten zu sein scheinen, muss der Verlust an Onginalen für das folgende Jahrhunde7*t
als ein bedeutender bezeichnet werden. Einen interessanten Einblick in dieses Verlustkonto gewährt die
Sammlung von Dominikanerprivilegien, welche der Professor* und Inquisitor Jakob von Soest um die Wende des
14. Jahrh, anlegte, ^) Da er mit grossem Eifer Notizen über die Privilegien der deutschen Dominikanerklöster ^)
und selbst auf seiner italienischen Reise in den von ihm besuchten italienischen Klöstern sammelte, so dürfen
fcir nach seinen Ergebnissen wohl den Stand der um 1400 noch vorfindliclien Onginale von päpstl. allgem, Privir-
legten für seinen Orden in Deutschland beurtheilen. Er verzeichnet nun nicht weniger als 125 Privilegien des
13. Jahrh,, die unter dem von ihm erwähnten Datum gäTizli^h unbekannt sind; er zählt, wenn wir von den
nicht deutschen Klösteim absehen, Originale an ungefähr 270 OHen auf (darunter auA:h bei Pottha^t verzeichnete),
die ah Onginale, soweit sich das aus den vorhandenen Urkundenbüchem beuHheilen lässt, bis auf einen
winzigen Bruchtheil vernichtet sind. So fand er das bekannte, unter verschiedenen Daten gegebene Privileg
G-regiyr IX. „Quoniam habundavit iniquitas" in Mynda, Colonia, Magdeburg, Brema, Hildensem, Florentia,
Pisis, Mecii, das Mare magnum Bonifadus VIII. (Potthast, 24344) in Sosato, Wartberg (Warburg), Hil-
densem, Rostok; Potthast, 9821 in Mynda, Wormacia, Brema, Magdeburg, Hildensem, Moguntia, Frisacus.
Aus Westfalen zählt er 21 Nummern saec, XIII. aus den Konventen in Soest, Warburg und Minden, entweder
im Original oder sub vidimus, auf; keine einzige derselben ist uns in dieser Form erluüten! Der Würzburger
Dominikanerkonvent besass nach der ihm um 1405 eingesandten Aufzeichnung 43 Papsturkunden aus dem
a) Vgl. unten Nr, 145,
h) Hdsch, im Stadtarchiv in Soest. Ich werde demnächst über dieses unter dem Namen Dominikanerchronik bekannte
T^erk unseres westfälischen Landsmannes berichten,
c) Ein interessanter Beleg dafür ist die ihn aus Wurzburg zugegangene Zusammenstellung der im dortigen Kloster be^
Jindlichen StOcke. Auffällig ist die fast völlige Nichtberücksichtigung des Strassburger Konventes.
(B)
13, Jakrh,; diese scheinen riach frewndl, Mittheiltmg des Kgl. Baier, Reichsarchives zum grossem TheU
erhalten zu sein; aber einige Abgänge aitc/i hier. Dieser Verlust von Privilegien eineSy allerdings van
den Päpsten sehr reichlich bedachten Ordens gewährt utis einen Ausblick ai^ die grossen Verluste , gerade
von OrdensprivUegten, zugleich aber auch einen neuen Einblick in die geradezu grossartige Thätigkeit der
päpstlichen Kanzlei, Da darHöery wie häufig ein allgemeines Privileg in der päpstlichen Kanzlei ßir ver^
schiedene Kirchenfürsteny Klöster u, s. w. oder auch ein an Einzeladresse gerichtetes Schreiben neu ausgefertigt
wurde, noch fast alle Mittheilungen fehlen, so seien hier noch einige Angaben gemacht Zwn Kapitel Du-
plikate d, h, Doppelausfertigungen unter dem nämlichen Datum bringen Schmidt, Päpstliche Urkunden und
Regesten u, s, w, die heutige Provinz Sachsen betreffend und Wigand, Strassburgei^ ürkundenbuch I und II
reichen Stoff, Ein Cistercienser Ordensprivileg Clemens V. von 1309 September 2 trägt auf dem Rücken die
Bezeichnung undecimum d h, wahrscheinlich das elfte Exemplar, ^) wie von zwei ßir KL Komburg bestimmten
ürkk. Innocenz IV. von 1248 Juli 29 (Württemb. Urkb, IV, Nr, 1116 f), deren eine ein Ausfuhrungsmandat
bezüglich der andern entfiält, die eine mit prima, die zweite mit secunda bezeichnet wird. Drei OriginaU
exemplare eanstiren noch von Nikolaus IV, 1290 Mai 12 (Strassb, Urkb, II, Nr. 167), Wie häufig allgemeine
Privilegien untei' den verschiedensten Daten ausgefertigt vmrden, beweist die Sammlung des Jakob von Soest.
Fast jede der von ihm regestfirten Nrr, kommt schon bei Potthast unter anderm Datum vor. Aber er selbst
zählt vom selben Papst verschiedene Ausfertigungen auf So von dem Privileg für die in Heidengegenden
weilenden Dominikaner „Cum hora jam undecima.^ — Gregorius (IX.) idem dat. Änagnie 3 kalendas
septembris a. 7, — Greg. IX. idem Anagnie XV kal. sept. a. 7. — Greg. IX. idem Viterbii V. kal.
augusti anno XL Dass identische Schreiben, deren Datirung eine verschiedene aber] nahe beieinander lie^
gende ist, verschiedenen Prokurataren ihr Dasein verdanken können, hat Denifle nachgewiesen, ^) Von drei
identischen an Privatadresse gerichteten Urkk, (archiepiscopo Bisuntinensi) 1259 Juni 25, tragen zwei der-
selbe Datum, eine dritte stammt aus 1260 März 9, zwei beinahe identische Schreiben an dieselbe Privatadresse
sind von 1248 November 11 und December 2 datirt (Strassb. Urkb. II, 442 und 326). Da so cUle mög-
lichen Formen der Doppelausfertigtmg vorkommen und die Duplikate bis in die Zeit Innocenz III, hinauf-
reichen, sollte Tnan da nicht auch für die voraufgehende Zeit das Gleiche annehmen und die Theorie der „Oi^iginal"
nachbildungen^ wenigetens in vielen Fällen bei Seite lassend
üebei* die Erhaltung dei" Origincde gewährt obige Zusammenstellung ^>enfalls einige Auskimft. Auch
da ist wieder die ältere Penode bis 1261 günstiger gestellt als die jüngere. Im einzelnen gestaltet sich das
Verhältniss folgendermassen : bei Innocenz III, 25 : 79, also 1:3; bei Honarius III. 28 : 93, also 1 : 3;
bei Gregor IX. 48 : 98, also 1 : 2; bei Innocenz IV, 30 : 114, wie 1 : 4; bei Alexander IV, 32 : 73,
beinahe wie 1 : 2. Der Grund der Schwankungen hängt mit der Art der Urkunden zusammen. Das für
die Zeit Innocenz IIL immerhin günstige Verhältniss bleibt ungefähr bei Honorius III,, trotzdem dessen Man-
date in Wahl- oder sonstigen Streitigkeiten (so sämmäiche Dokumente über den Soester Wa/detreit) nur in
den Registe9'bänden oder in Abschreien vorhanden sind; sehr günstig ist das Verhältniss bei Gregor IX. und
Alexander IV,, da von den zahlreichen von beiden erlassenen Schreiben beinahe die Hälfte im Originale noch
vorliegen. Bei allen diesen ist der Konsei^rungsgrund nicht im Material, sondern in der Art der Urkunden^
meist für Körperschaften^ Kloster, Bisthümer oder in wichtigen Angelegenheiten ausgestellt, zu suchen^ während
der ungünstige Stand bei Innocenz IV, und vornehmlich bei ürban IV. im Gegentheil seine Motivirung findet.
Die überwiegende Mehrzahl der von beiden so reichlich gewährten BeneficienverUihungen ist im Irdande im
Original wie in der Kopie fast spurlos zu Grunde' gegangen. Während das Verhältniss von 1 : 3 auch bei
a) So auch Berger /, LX VI u, Anm, 4, Bei einetn C%stercien$erprivHeg fiant VI paria.
h) Archiv f. Litt, u, Kirchengesch. d, MA, 3^630, Vgl, Rodenherg^ Neues ArcL X, 562,
xr
-Nikolaus TII., Martin IV., Nikolaus IV. und Bomfacius VIII. sich heUt, rührt der ausserordentlich günstige
Prozentsatz bei Honorius IV. von der Erhaltung des Warburger Dominikanerarch. her.
Warum bei einzelnen Urkunden die Eintragung in die Registerbände erf<dgte, bei anderen nicht, minder
wichtige registrirt wurden und wichtige fehlen, aus einer Gruj^ gleichartiger ein paar herausgegr^en und
verzeichnet wurden, ^) ist eine vielerwähnte, ungelöste Frage, über die Denifle demnächst einige Aufklärungen
geben wiü. ^) Von den uns erhaltenen Originalen haben 26, also etwa ein Neuntel, Aufnahme in die Register-
bände gefunden. Es sind dieses:
Nr. und Jalir.
190 (1203 Dec. 12)
i91 („ „)
219 (1208 Mai 3)
225 (1209 Juli 2)
226 (1210 Oct. 30)
227 („ „)
228 („ „;
250 (1217 Icmuar 27)
262 (1218 Mai 14)
286 (1221 Februar 11)
287 (1221 März 1)
288 („ „)
291 (1221 März 15)
319 (1224 Mai 7)
327 (1225 April 7)
3 (1247 Juni 11)
499 (1248 Aprä 3)
514 (1249 November 5)
515 (1249 November 5.)
551 (1255 April 22)
580 (1257 März 16)
774 (1289 August 9)
775 (1290 Januar 18)
776 (1290 Januar 31)
777 („ „)
778 („ „)
(2 Exeinplare,)
yy
f>
yy
yy
»
^*
Registraturvermerk,
fehlt
fehlL
Sehr grosses R mit oben eingeschrieberiem Scripte.
R mit oben eingeschriebenem Scripte. ^
R mit oben eingeschriebenem Scripte sunt.
fehlt.
fehlt
fehlt
R mit oben eingeschriebenem Script.
fehlt
R mit eingeschriebenem Script.
R
R
R „ „ scripta.
fehlt
R mit eingeschriebenem Script.
R
R
R mit eingeschriebenem Script.
R mit eingeschriebenem Script.
darunter CGCLXXVI capitulo anno primo.
R mit eingeschriebenem Script.
darunter GL VIII capitulo anno tertio.
R in der obem Rundung Script.
m der untern cap^, neben der obem CCGLXXIII.
feUt
fehlt
R in der clbem Rundung Script.
in der untern cap®, neben der obem DGGCL Villi,
wie oben nur DCGGLX.
»
^*
»
>>
*>
yy
ä) Man vgl, beispielsweise Potthast, 9399 und 9400 mit Rodenberg, Epistolae selectae Bd. L Nr. 572 und 573. Warum
*khen nur letztere, nicht auch erstere im Registerhand 17 foL 145 f. f
b) Archiv f. Litt, und Kirchengesch. des MA. 3, 632 Anm. 2.
c) Bei Nr. 225 ist der Regbd. nicht vermerkt, weil diese von mir erst nachträglich eingefugt wurde. Sie steht aber in
^gbd. 8. Nr. 210 ist nicht berücksichtigt worden.
XII
Varstehenäe Tabelle gibt die Entwickelung des Regurtratiirvermerkea ; zunächst R mit Script., scriptum,,
ßcripte, Scripte sunt (d.h. in regesto, wenn ich auch das abgekürzte H , welches Denifle auf einem Pariser
Original gesehen, ^) nirgends geßmden habe; ebenso wenig scripta), dann seit Alexander /F., na^h andern Ori-
ginalen schon seit Innocenz IV. R mit Script., darunter der Vermerk, wo die Urkunde im Register steht, bei
Nikolaus IV. R mit Script, und cap^ in der obetm und untern Rundung, neben der obem die Zahl, Unter
Bon. VIII., Clem, V. und später schvdndet das Script., es bleibt aber zunächst noch dcut c. z. B. R. c. LX.
auf einer Urkunde Clemens V. för die Johanniter, ^) dann ei'scheint längere Zeit nur das R; seit dem Ende
des 14. Jahrhunderts wird zunächst der Name des Registrators (s. unten) stark abgekürzt in der untern Rtm-
düng geschrieben, dann vollständig in der obem; nach Martin V. tritt die Form auf: R mit ta in der obem
Rundung apud me (Name).S) So fest der Platz für diese Vei^merke erscheint, um so mehr ist eine Aus-
nahme im Strassb. Urkb. Bd. I. hervorzuheben. In Bulle Urban TV. für Altorf von 1264 Mai 15 steht
auf dei* Vorderseite unten rechts unter dem Datum: R.DCCXXXII capitulo.
In 18 Fällen findet sich der Registratuf*vermerk verzeichnet, und nur in 9 nicht; aus der Zeit bis
Alexander IV. ist das Verhältniss der bezeichneten Urkunden zu den nicht bezeichneten 12 : 7. Man daif
also keinen falls von Aufnahmen sprechen, wie Rodenberg es gethan hat. ^) Im Gegentheil • muss selbst für
die ältere Zeit der Nichtvermerk als die Ausnahme gelten, da er sich in den meisten Fällen erklären lässU
So trägt von den drei Osnabmck- Bremer Urkunden 226, 227, 228 nur die in das Registef* vollständig
eingetragene den Registratut^ermerk; die Kreuzzugsbtdle für die Kölner Provinz Nr. 250 wird sicher in mehr
reren Exemplaren verbreitet gewesen sein, und bei Nr. 286 ist ein Duplikat wegen der auffälligen, gleich zu
besprechenden Korrektaren als wahrscheinlich anzusehen. Beweisend ist das Duplikat cdlei*dings nicht.
Denifle sagt zwar, dass bei Duplikaten nur auf dem einem, dem eigentlichen Original, der Vermerk ge-
schrieben wurde; er kannte aber den zweiten Band des Strassb. Urkb. noch nicht. Nr. 167 dctselbst (Papst
Nikolaus IV. an Bischof von Strassburg, 1290 Mai 5) ist uns in drei Originaleaemplaren erhalten und jedes
derselben trägt auf der Rückseite den Registraturvermerk R. mit Script. V. capitulo CLXXXV. Doch ist
dies der einzige Fall, den ich konstatiren kann. Im selben Band Nr. 168 trägt von zwei Originalen nur
eines den Registraturvermerk, Bei den zahlreichen Erwähnungen von Duplikaten bei Schmidt, Päbstliche
Urkunden u. s, w. S. 112, 113, 114 u. s. w. wird dei* Registraturvermerk stets nur bei einem Stück er-
wähnt. Ein charakteristisches Beispiel, allerdings erst aus späterer Zeit, das zugleich den Schlüssel zur
Lösung einer anderen Frage gibt, vermag ich aus dem Kgl. St.'A. Münster anzuführen. Von einer Bulle
Eugen IV, für Paderborn^) datirt 1431 Juni 16 sind zwei Exemplare vorhanden. Links auf dem Umbug des
einen steht: Ascultata per me An. de Adria loco reverendissimorum patrum döminorum litterariun aposto-
licarum registratorum et concordat ciun registro ipsorum; auf de^ Rückseite kein Vermerk! Das andere
Exemplar enthält diese Notiz nicht, dafür steht auf der Rückseite R. mit unten eingeschriebenem An. von der
Hand desselben Schreibers, Das An. ist also der Name des stellvertretenden Registrators, der sich später
oben eintrug und dieser An. de Adria ist der von Ottenthai in der citirten Abhandlung S. 505 gesuchte
„stellvertretende Mann^ im Kanzleiregister ^ dessen Sigle An. sich innerhalb dieser Zeit sehr häufig auf
ä) Archiv 3, 631.
h) SU'A, Münster ürk. von 1307 Deceinber 21. Vgl. hierzu und zum cor hergehenden das soeben erschienene Pracht-
werk Specimina palaeographia herausgegeben von den Beamten des Vatik. Archivs p. 10 s. Wigand löst im Strassb. Drkb. I
und IL den Vermerk mit Rescriptum au/^ Stalin im VVirtemb. Urkb. IV. nock mit scripsitl
c) So in mehreren Urkunden Sixtus IV. im Kgl. St.-A. Münster, Vgl: hierzu auch v. Ottenthal^ die BuUenregister
Martin V. und Eugen IV. im Ergänzungsband I. der Mitth. d. oesterr. Inst. 547 /.
d) Neues Archiv X^ 525^ vgl. auch Denifle a. a. 0. 633,
e) Kgl. St.-A. Münster Fstth. Paderborn 1520.
XIII
Originalen zeigt und den Ottentkai für den Stellvertreter des Registrators Bischofs N. v. Tivoli hielt Damit
ist auch die Erklärung für das unteneingetragene . s . 1410 f. und das in den neunziger Jahren des 14, Jahrh,
80 häufig vorkommende . n . gegeben. Ich glaube auch letztern Namen entziffern zu können. Auf de/n ümbug
einer Urkunde Bonifacius IX. für Paderborn von 1389 September 9^) heisst es: Ascultata per me Nicolaum
deBente oder to (Benevento?) registratorem litterarum apostolicarum. Goncordat cum registro.
Diekamp hat sich einmal geäussert^ ^) wo früher der Name des Registratars gestanden habe. Er verwies
auf die Buchstaben, die sich sehr häufig auf der Rückseite der Onginale in der Ecke oben links finden^
behielt aber eine Entscheidung der Einsicht in die Regi fiterbände vor. Die Vermuthung ist aus einem zweir-
fachen Grunde nicht haltbar: 1) weil eine sehr grosse Anzahl der so bezeichneten Urkunden nicht registrirt
sind, 2) weil gerade auf den mit R versehenen OHginalen der Buchstabe häufig fehlt.
Sind die Registerbände Originale oder Abschriften? Geschah die Eintragung nach den Originalen oder
nach den Konceptenf Beide Fragen sind in den letzten Jahren vielfach erörteH worden ^ selbst von solchen,
die nie einen Einblick in die Registerbände gethan, obwohl gerade hier für allgemeine Schlüsse genaueste
Kenntniss derselben unbedingt nothwendig ist. Ich hebe die beiden jüngst geäusseii^n Meinungen heraus:
Rodenberg ^ erklärt bezüglich der ersten Frage reservirt, er könne die Ueberzeugung nicht gewinnen, dass
Abschriften vorlägen; dagegen t^Htt er für die Eintragung naah den Koncept^n entschieden ein, indem er das
Gegentheil als Au^snahme ansieht, Denifle ^ hält auch das Gros d^r Registerbände für „Archetypa", aber
die Eintragung nach den Koncepten für Ausnahme.
Hier folgen einige Beobachtungen, wie sie bei der Suche nach Westfalica gemacht tvurden. Regbd, 25
fol. 35 zu Nr. 258 enthält die Mittheilung der Gefangennahme Simons von Paderborn und die Aufforderung
zum Schutze der Paderbotmer Kirche seitens des Papstes Alexander IV. an den Bischof Rudolf von Schwenn, ^
Das uns nur in dieser Form aufbewahrte Schreiben zeigt mehrere K&i^rekturen , von denen die beiden letzten
charakteinstisch sind. In der Stelle (mandamus, quatinus) et alios predictos pro ipsis episcopo et capitulo
in compositione ac ordinatione hujusinodi nominatos non permittas occasione ipsarum compositio-
nis et ordinationis u. s, w. (molestari) steht et alios — nominatos am Rande, während im Text nur
Rasur für ein Wort zu sehen ist; dann vmrde vom Schreiber das hinter ordinationis stehende noch
deutlich erkennbare hiyusmodi ausradirt und zwischen occasione und compositionis über der Zeile
ipsarum geschineben. Der Grund für letztere Korrektur ist leicht erkennbar: am Rande war zwischen ordi-
natione und nominatos ein zweites hujusmodi eingefügt worden. Die ganze Manipulation wäre unerklärlich,
1) wenn dieser Band des Registers eine Abschrift wäre; 2) wenn die Eintragung nach dem Original erfolgt
wäre. Dagegen macht die Annahme eines dem Schreiber vorliegenden abgekürzten Konceptes den Vorgang
sofort verständlich. Das im Register vo^^aufgehende an Bischof Simon und Domkapitel von Paderborn in
derselben Angelegenheit gerichtete Schreiben vom selben Datum (vgl. u. Nr, 580) weist ein paar mit der be-
sprochenen Nr. übereinstimmende Stellen auf, deren erste in unserer Nr. abgekürzt ut in alia verbis com-
petenter mutatis usque duximus wiedergegeben ist. Die zweite mit der obigen beinahe gleichlautend heisst:
et alios quoscumque in ordinatione et compositione predictis pro vobis nominatos, dann weicht der
Text sofort ab. Wahrscheinlich hat auch hier ein etc. oder sonst eine abkürzende NoUz sich vorgefunden,
die den Schreibet* in einer Reihe Korrekturen verwickelte.
a) KgL St-A, Mimster Fstth. Paderborn 1216,
b) Mittheilungen III, 502,
c) Epiatolae selectae, Bd, II p. VII 88, Berlin 1887,
d) Specimina palaeogr, p. XU XIV,
e) Vgl, unten Nr, 581,
(G)
XIV
m
Bei Migncy PatroL 216, p, 1061 heisst es: Nee vos moveant etc. in eundem modum ut in pre-
cedenti usque in finem. Die vorangehende Nr. hat gar keine Beziehung zu der nachstehenden und eine
Stelle nee vos moveant findet sich daselbst nicht; der Gedanke an eine U eher arbeitung des betretenden
Innocenz II L zugehörenden Registerbandes liegt nahe, zumal wir von anderer Seite her wissen , dass nicht
sämmtliche im ßrühem Register dieses Papstes enthaltenen Bii^fe im gegenwärtigen sich vorfinden. ^) That-
sdchlich steht aber im Regbd, 6, dem berühmten Regestura domini Innoeentii tertii pape super negotio
Romani imperii fol. 18 Nr, 57: ut in tereia precedenti, und diese weist allerdings die Stelle auf. Wird
somit ein schicertoiegendes Bedenken gegen eine mögliche Ursprünglichkeit dieses Bandes beseitigt, so legt eine
andere Anwendung des Non autem te moveant die Vermuthung einer Registrirung nach dem Ko7u:ept nahe.
Am Schlüsse des päpstlichen Dankschreibens an Bischof Bernhard von Paderborn, ^) das zugleich eine Auf'-
f orderung zum treuen Ausharren bei Otto IV, in sich schliesstj heisst es: Non autem te moveant maledieta
quorumdam ete. Der hiermit beginnende Abschnitty dem Schreiben an den Erzbischof von Köln entnommen,
erwähnt im vorletzten Satz: Volumus etiam, ut quiequid idem legatus u. s, w,; von einem solchen ist aber
im Paderbornes' Binef vorher keine Rede» Ob bei einer Registnrung nach dem Original diese Unebenheit
geblieben, scheint mir sehr zweifelhcft
Ebenso deutet eine üeberschriß wie: Ut series testimoniorum (odtr testimonii?) et verba testium de
miraeulis lan(t)gravie redigantur in seriptis *') fast zvnngend auf eine andere Vorlage als ein Original hin,
da ein solches keine Gelegenheit zu einem derartigen Satze bot. Eine noch nicht erörterte Frage ist allerdings
die, ob vrir uns die Thätigkeit des Registrators so mechanisch zu denken haben, dass eine jede neben der
angetragenen Urkunde stehende Notiz z, B, bene eantat, bene latinizat, toie sie sich so überaus häufig im
Registerbd, 29 finden, ^) zur Annahme einer Eintragung nax^h dem Koncepte nothigt.
Dagegen möchte ich eine andere Notiz als Beweis für BHntragung nach dem Original ansehen. Im
Wirtemb. Urkb. TV, Nf\ 1047 wird erwähnt, dass auf der Urk. für Kl, Simau von 1245 Jvli 14 (Ueber-
gäbe des Klosters an die Dominikaner) rechts auf dem Umbug verwischt stehe: Innoeentius pro priorissa et
eonventu monasterii sanete Marie de Wilario ordinis saneti Augustini, Gonstantiensis dioeesis. Ree. . .
und dazu bemerkt: eine Verwechselung mit dem nahe gelegenen Kloster Weil. Höchst wahrscheinlich ist statt
Innoeentius zu lesen In. e. m. und Dat. statt des Ree. In dieser Fassung steht die Inhaltsangabe wörtlich
im Regbd. 21 Nr, 135 S, 233 mit Dat. Lugduni V idus septembris a. tertio ®) und handelt es sich atjf
jeden Fall nicht um eine Verwechselung sondern um ein neues ^ dem für KL Simau ausgestellten gleiches
Privileg, Ist meine Korrektur Hchtig, so hat diese Notiz auf dem Bug einer andern Urkunde nur einen
Sinn, wenn aus ihr die Eint7'agung in das Register erfolgte; denn dem Kl. Simau sollte damit doch keine
Notifikation geschehen,
Differenzen im Datum einer Urkunde, die uns im Register und im Original zugleich vorliegt, haben
nach obigen Ausfuhrungen nicht rnehr die frühere Bedeutung. ^) Zwei Briefe in der Hüdesheimer Angele-
genheit sind im Original vom 4, Mai 1199, im Registerband 4 fol. 155 vom 6, Mai (II nonas m. statt IUI)
datirt, ^) Es kann hier sowohl ein Verschreiben im Register als eine zweite Ausfertigung unter dem 6. Mai
a) Denifle im Archiv 11^ 6 und 60,
b) Vgl unten Nr, 197,
c) \at. Arch. Regbd. 16 fol, 42 Nr. 124.
d) Vgl hierzu besonders Plira^ Analecta novissima p, 604.
e) Berger 1 Nr, 1495,
f) Vgl, oben S. IX.
g) Unten Nr, 169 und 170, Vgl. ausserdem Nr, 830 vom 10. März und 2. April 1304,
XV
stattgefunden haben. Eine sonderbar geartete Doppelausfertigung ist Nr* 700. Am 23, März 1275 schreibt
Gregor X. Sifrido electo Coloniensi, er ernenne ihn hiermit zum Erzbischof von Köln und elf Tage später
4xm 3. Ap^il schickt er ven. fratri Sifrido archiepiscopo Col. dasselbe Schreiben, Auffällig ist ein Fehler,
der sich in der Datirung eiiies Privilegs Honorius IIL (Potthast, 6634) eingeschlichen hat, Regbd, llyfol, 112
Nr. 651 heisst es am ScMuss einer Bestätigung der Oandersheimer Besitzungen: Dat. anno M^CoXXIIo
X kalendas maii indictione IX, pont. d. Honorii pape III. anno quinto. Nach Stellung des Schreibens,
Pontißkatsjahr und Indiktion muss aber 1221 stehen; man konnte an ein Versehen des Schreibers denken,
aber, wie aus Potthast zu ersehen, hat auch die na^h dem Original bekannte Fassung den Fehler. Es ist
derselbe um so mehr hef^vorzuheben , weil noch vor kurzem in einer angesehenen Zeitschrift die ümnöglichkeit
eines derartigen Vorausgreifens z, B. bei Personenbenennungen betont wurde. Während beide Fälle keinen
Rückschluss bezuglich der oben erörterten Fragen gestatten, scheint mir der folgende Datirungsfehler wiederum
eher auf eine Niederschrift nach dem Original wie nach dem Register zu deuten. Im Regbd, 14 unter den
Urkunden des ersten Pontifikatsjahres Gregor IX, folgen auf foL 5 und 6 von Nr, 28 — 33 sich 6 ürkk.
über dieselbe Angelegenheit (darunter auch unten Nr. 338: Schreiben an die Erzbischof e von Köln, Mainz,
Bremen, Magdeburg und ihre Suffragane), von denen nur die erste das Datum trägt: Dat. Laterani XVI kal.
aprilis, die andere: Dat. ut supra. Dieses ist für 1227 unmöglich, da Gregor erst am 19, März gewählt
wurde und in das zweite Pontißkatsjahr können die ürkk, aus sachlichen Gründen nicht fallen, ^) Nun zeigt
die erste datirte Urkunde Nr, 34 das Datum XVI kal. maji; höchst wahrscheinlich ist also auch in ersterem
Datum maii statt aprilis zu setzen, zumal dann auch der demselben so ähnlich klingende 16, Tag des April
richtig wäre* Hätte der Registrator die ürkk. aus dem Kancept abgeschrieben, so wäre kaum anzunehmen,
dass der Fehler sich eingeschlichen hätte, oder wir mOssten ein doppeltes Versehen, bei ihm und dem Kon-
-dpisten, voraussetzen; denn andeiirfalls wäre bei dem gleichlautenden Datum nach 5 ut supra auch noch ein
sechstes gefolgt.
Eine Vergleichung der Korrekturen und Rasuren in den Originalen mit dem Texte dei* Registerbände
hat bislang noch nicht stattgefunden. Wie lohnend dieses neue Untersuchungsg^net ist, mögen nachstehend
ein paar unbekannte Fälle darthun, wenn sie auch über die beiden Hauptfragen kein neues Licht verbreiten,
nachdem Denifle gezeigt, dass die korrigirten Originale wieder in die Registratur zurückgeschickt wurden,
damit dort ebenfalls die Korrektur ausgeführt we^^de, und dass zuweilen diese 2kirücksendung, wie am Rand der
Register bemerkt wurde, unterbliA. ^) Stimmen mithin Konjekturen oder Rasuren im Register und Original,
^0 ist die Ausführung, zeigt das OHginal bei Rasuren oder Korrekturen Verschiedenheiten vom Register, so
ist das Unterbleiben der Rücksendung anzunehmen.
Die Originale dreier Osnabr.-Bremer Urkunden, sämmüich von 1210 October 30, ^) haben alle drei und
zwar an verschiedenen Stellen (die ei*ste und dritte gegen den Schluss, die zweite im Anfang): Bremensi
capitulo et venerabilibus fratribus nostris suffraganeis, also einen Rangfehler, welcher durch Umstellungs--
zeichen beseitigt wurde. Der Fehler stammt ohne Zweifel aus der Konceptvorlage, Dass im Registerbd,
das Richtige steht, lässt auf eine Benutzung der korrigirten Originale schliessen, wenn allerdings auch jede
bestimmte Aeusserung, besonders bei diesem Registerband, den wir nur in Abschrift saec, XIV besitzen, un-
zulässig ist.
Am 11, Februar 1221 genehmigte Papst Honorius IIL die zum Aufbau der verbrannten Kirche und
a) Vgl. Rodenberg, Ep. sei Bd, /, p, 266 Anmerkung.
b) So heisst es Spectm. sei. Tafel XXXIX: Ista littera, postquam fuit bullata et regestata, fuit remissa domino et postea
mutata est set nondum remissa ad regestum.
c) Vgl. unten Nr. 226, 227, 228.
Verbesserung der Einkünfte des Dekanats vom Kapitel in Hameln, Mind^ner Diocese, getroffenen MassnaJmieTu ^
Eine Aenderung bestand darin, dass medietatem prebende ibidem tunc vaCantis — decanatui applicueritis.
In dem Passus prebende ibidem tunc vacantis steht das petit Gedruckte auf Rasur ^ ursprUnglich ist also nur
.... de ibiden .... acant(is). Im Register heisst die entsprechende Stelle vinee de ibidenneshusnacant. Em Blick
genügt, um erkennen zu lassen, dass beide, Original und Register, den aus der Konceptoorlage stammenden
Unsinn gehabt und im Or, eine Korrektur stattgefunden hat, die im Register unterblieb. Im Original heisst
es weiter: Nos applicationem ipsam, sicut — provide facta est, constitutione Turonensis concilii noa
obstante — confirmamus. Das Satzglied constitutione — obstante steht auf Rasur; dafür findet sich im
Register et in autentico ejusdem episcopi plenius continetur. Auch hier lässt sich mit Bestimmtheit be-
haupten, dass zunächst im Or. der letztgenannte Satz gestanden hat. Vielleicht war es ein Fehler — möglicher--
weise lag gar kein Brief des Bischofs vor — dessen Entstehung sich dadurch leicht erklärt, dass t>eide
Sätze Formeln sind und nach dem facta est ein etc. im Koncept gestanden hat
Der Anfang des gefälschten an Karl d. Gr. gerichteten Privilegs Leo IIL ^ ßir die Eresburger Kirche
das Innocenz IV. transsumirte und seinem Register einverleibte, lautete urspmnglich im Register und im
Original Pie tue petitioni (per omnia congaudentes), daraus wurde im Or. korrigirt intentioni. Wahr--
scheifdich war den Schreibern der päpstlichen Kanzlei dei' Ausdruck petitio ifn Ar^ang einer Urkunde viel
geläufiger wie intentio, wenn auch nach dem folgenden quod jubes wohl angenommen werden darf, dass die
ältere Fassung intentio aufgewiesen hat.
Eins ergibt obige Zusammenstellung klar: Register und Originale weisen nicht blos in Namensanführ-
rangen und sonst nebensächliche, sondern auch thatsächlich>e, inhaltliche Verschiedenheiten auf, die ihren Grund
in der Fehlerhaftigkeit der Urquelle, des Konceptes, haben. Geradezu frappant ist die Behandlung,
welche ein anderes Iranssumpt durch die päpstliche Kanzlei erfahren hat. Wir besitzen von dem Privileg des
Papstes Agapitus für Stift Essen ein Transsumpt Innocenz IV. von 1245 Juni 13 und von letzterem ein
neues Transsumpt im Regbd. 45 fol. 84 Nr. 423 Nikolaus IV. ^ Das Original des Transsumptes von 1245
beruht im Geh, Staatsarchive zu Berlin, vom Transsumpt Nikolaus IV. befindet sich eine die wesentliche
üebereinstimmung des Registers mit dem verlornen Original bekundende Kopie saec. XIV im Kgl, Sl-A.
Düsseldx)rf, Neben einer Reihe kleiner auf Lesefehler Ireruhender Unterschiede zeigen beide Transsumpte fol-
gende grössere Unterschiede:
TVansswnpt Innocenz IV. 1245: Transsumpt Nikolaus IV, 1240:
Hathuwige religiöse abbatisse venerande mona- Hathewige religiöse abbatisse et monasterio
sterii Astnidensis ab Alfrido quondam presule Asinde ab Altfrido quondam presule constructo.
Hildensemensis ecclesie constructi.
Privilegium a predecessore nostro — monasterio, Privilegium datum a pred. nostro — monasterio,
cui vocabulum est Astnide, concessum. cui vocab. est Asinde, ab Alfrido presule constructo.
molestiam inferre . profecto ipsum perenniter tam molestiam ibidem sive pacis sive barbarico tem-
pacis quam barbarico tempore firma stabilitate pore quoqnomodo inferre presumat, cum profecto
decemimus. ipsum pörlienniter, ut dictum est, tam pacis quam
barbarico tempore firma stabilitate decernimus.
Wir stehen hier vor einem Räthsely wenn wir nicht in der Nachlässigkeit des Koncipisteny der nach
seinem Belieben abgeschrieben und umgemodelt hat, eine Erldärung finden woüen.
a) Vgl. unten Nr. 286,
b) Vgl. unten Nr. 3.
c) Transs. Inn, IV. gedr. Lacomblet, ürkb. für die Qesch. des Niederrheins /, Nr. 99; TVanss. Nik. IV. unten 784.
XVII
Ek Mt der korrekte Text der Regiaterbände betont worden; die gegebene üeber sieht beweist^ daaa auch
diese Korrektheit eine Grenze an dem Koncept hatte. Ein Mangel an Kenntniss der thatsächüchen Verhältnisse
in zwei Fällen sei hier noch kurz hervorgehoben. In Nr. 673 wird Volquin von Schwalenberg prepositus
ecclesie Angariensis Ildesemensis diocesis genannt; dass V, Propst von Enger war, ist liochst unwahr-
scheinlich und siclierlich gehorte Enger nicht zu Hildesheim. Het*mann von Ravensberg, Propst von Tongern^
war auf der Rückreise von Rom bei Mailand im Jahre 1297 verschieden; in Nr. 811 reservirt sich nun
Bon^acvus VIII. die Besetzung der Pfründe abbatis sive prepositi ejusdem eccl. Tongrensis gegenüber
dem, der sonst die electio seu collatio vel presentatio ipsius. prepositure hat, während gleich darai^
i/oieder von Propstei und Abtei gesprochen wird. Man war an der Kurie mithin über den Charakter der
Pfründe ganz im Unklaren.
Für unsere Kenntniss der Datirung eigenhändiger Unterschriften und Btdlirung der Originale hat
Diekamp grundlegend gewirkt; die von ihm aufgestellten Gesetze können in ihren Hauptzügen als gesichert
engesehen werden. Wie vorsichtig man aber atrf einem noch so wenig bebauten Felde zu Werke gehen muss,
zeigt das Privileg Adrian IV. für KL Herford. ^) Oam anfällig heben sich da durch vollständig verschiedene
Färbung der Dinte das j* Ego in der Unterschrift des Papstes, das j* und ss. mehrerer Kardinalsunter'^
Schriften von dem übrigen Theile der entsprechenden Zeilen ab und sollte man meinen, hier einen ununder-
legUchen Beweis fOr die [Sondereintragung der genannten Zeichen zu haben; Diekamp betonte denn auch,
dass ganz auffäüig hier der Papst durch j* Ego seine Unterschrijc leiste. ^) Wie ist nun aber der Sachver^
haltf Die ganze Urkunde ist der Dintenfärbung nctch in verschiedene Felder getheilt: das ganze Mittelstück
und die obere rechte Ecke zeigen eine dunkle, ans rothliche grenzende Färbung, der übrige Theil des Doku-^
mentes scheint mit ganz blasser Dinte geschrieben. Das Mittelstück schnitt Adrianus von f Ego ab, ebenso
trennte es einige Kreuze von den zugehörigen Nemien und schloss dxis ss. aus. Da die noch vorhandene ur*
sprüngliche Faltung nicht die Ursache sein kann, so haben wir es hier mit einer Eigenthümlichkeit des Per'-
gamentes zu thun, die möglicher Weise von Ar^ang an bestand, wenn wir nicht spätere Einwirkung (Feuchtigkeit
u. s. w.) auf die einzelnen Theile annehmen woUen, Im ühigen gehört gerade das Kapitel der Unterschriften
zu den schwierigsten und bedarf die Laste in Mitth, 3582 f, mehrfacher Korrekturen, Hier sei auch auf den
mir nur einmal vorgekommenen Fall hingewiesen, dass dem Papste durch Punkürung der Weg zur Zeichnung
seines E gewiesen wurde. ^)
Im allgemeinen muss das dat. der Papsturkunden als Bezeichnung des Tages gelten, an welchem die
Briefkoncepte vom Papst genehmigt wurden, ^) Nur so läset sich eine Auslassimg in dem feierlichen Privileg
Coelesiin III. für Kl, Weddinghausen erklären; dasselbe trägt mit dem in den Formeln gleichlautenden, vom
selben Tage datirten und vom selben Schreiber geschriebenen PrioHeg jür Kl. Kappenberg ^) dieselben Kar-
dinalsunter schroten; nur fehlt der K, P, Guido von St. Maria in Trastevere und findet sich dafür eine
Zeile frei. Wäre daium gleich scriptum, so wäre es unetfindlich, warum der K. P. Gruido das eine Privileg
unterzeichnet und im andern eine Lücke gelassen haben sollte. Wahrscheinlich ist der Schreiber mit dem
langen Schriftstück in einem Tage nicht fertig geworden und haben die Kardinäle zu verschiedenen Zeiten
unterzeichnet, wenn es sich allerdings auch etwas auffallig ausnimmt, dass drei für benachbarte Klöster be-
stimmte, von einem Tage datirte und doch wohl auch einem Prokurator ausgehändigte Urkunden nicht zusammen
a) Nr. 106 von 1155 Mai 17.
h) Mittheilmgen d, 678 Amn. 1.
c) Nr. 437 von 1243 Sept. 26. Innocenz IV. für Bersenbrück.
d) Rodenberg in Neues Archiv JT, 553.
e) Nr. 161 und 162 von 1197 März 7.
(D)
XVIII
den unterjertigenden Kardinälen vorgelegen haben sollten. Wie verträgt sich aber mit dieser Erklärung des
datum die unter verschiedenen^ meist einander nahe liegenden Daten eifolgte Ausstellung allgemeiner Privüegienf
Wäre scriptum gleich datum, so würde man an einen Urkundenbefehl des Papstes denken; in unsei^m Falle mOsste
man zcJdreiche 7ieue Willensakte des Papstes annehmen, icerm nicht Vicekanzler und Kardinäle an dessen Stelle
träten. Für am selben Tage au^sgestellte Duplikate haben wir direkte Beweise wie dup(licetur) . p(etrus)
vic(ecancellarius); Ego Jo. Ga. card. §. buUetur et remittatur nobis et tripliciter; ^) dann folgt es auch
indirekt aus der Nichterwähnung des Papstes wie corrigatur ista et duplicetur. ^) Für nicht gleich-
zeitig datirte identische Pnvilegien fehlen in den Urkundenwerken vorläufig noch die Angaben. Nicht klar
ist mir der Dath^ungsbefehl, der von gleicher Hand geschiieben auf drei vom selben Tage datirten, identischen,
an verschiedene Adressen gerichteten Schreiben (Erzbischofe von Mainz und Triers Graf Eberhard von der
Mark und Graf Walram von Jülich) in Sachen der Gefangennehmung des Erzbischofs Siegßied von Köln
^ich vorfindet: Ben (?) dominus lac(obus) card(inalis) . Ponatur dat. IL kal. februarii. ^) Thatsächlich
ist in der einen da^ IL kal. febr. mit blasserer Dinte geschiieben, während bei den beiden andetn kein Unter-
schied zu sehen ist. Vielleicht ging der Beurkundungsbefehl vom Kardinal Jakob Colonna au^, der allerdings
mit der Kanzlei keine Beziehung, vielleicht aber die Kölner Angelegenheit zur Prüfung übenoiesen erhalten hatte.
Bei Aufzählung der Namenssten\pel der Päpste bin ich den photographisclien Abbildungen, die der ersten
Arbeit Diekamps bei Innocenz IV. zugefügt sind, gefolgt; der Versuch einer Nummeiirung nach den Ab-
bildungen in dem Werke von Pfingk-Harttung ^) misslang, da ich bei kleinen Diffei^enzen der einzelnen Ste^npel
stets im, Stich gelassen war oder mich doch auf unsicherm Boden befand» Hier, wo jedes Pünktchen^ ja
jeder Haarstrich in Betracht kommt, können nur ph^tographische Abbildungen helfen und es ist zu bedatieim,
dass von Pft.-H. solche seinem grossen Werke nicht beizugeben vei^iochte. Das Gesetz Diekamps, dass die
Päpste nacheinander mehrere Namensstempel verwandten, fand ich bestätigt, dagegen wird der andere Satz,
dass die Bullirung erst erfolgte, wenn die letzte Eintragung in die Urkunde stattgefunden hatte, ^) zum min-
desten stark erschüttert durch den bereits einmal citirten Satz: Ista littera, postquam fuit bullata et rege-
stata, iuit remissa domino et postea mutata, set nondum remissa ad regestum. ^) Die von mir neu
gefundenen Namensstempel: der dritte Honorius IL und der vierte Innocenz IV. sind bei den betreffetiden
Urkunden K) genau beschiieben.
Da zwischen Beurkundungsbefehl, Bullirung und Aushändigung ganz unbestimmte, zuweilen längere Zeit^
räume liegen, so ist es von Interesse, aus zwei SchHftstücken ihre Ankunft in Deutschland zu erfahren. Von
dem allgemeinen Pnnileg Honorius IV. für die Dominikaner d. d. 1285 November 25 findet sich ein Exemplar
im Warburger Dominikanerai^chiv; dasselbe trägt den gleichzeitigen Vomerk Presentatum fratri Johanni
Sperewer in die beate Prisce virginis (18. Januar). Bh^gänzt man, wie doch wohl wahrscheinlich, 1286,
so sind zwischen Beurkundungsbefehl und Ankunft am Bestimmungsort nur 7 — 8 Wochen, eine auffällig kurze
Zeit, vergangen. ^) Am 16. Apnl 1289 forderte Nikolaus IV. den Bischof von Worms auf, die Durchführung
der über Stra^sburg verhängten Strafen zu beschleunigen. Auf der Rückseite des Originals steht vermet^kt:
ä) Strassb. ürkb. II, Nr. 49 von 1276 Mai 7. Berger I, LXII. Dort noch Innovetur. Ray.
6) a. a. 0. Nr. 168 von 1290 Mai 15.
<?) Ar. 777 und 778 von 1290 Januar 31,
d) Specimina selecta UL
e) Mittheilungen 3, 626.
f) Hier handelt es sich unzweifelhaft nur um eine Korrektur. Wäre das Schreiben kassirt und ein neues ausgefertigt
worden^ so würde das Stück nicht undurchstrichen im Register stehen,
g) Nr, 40 und 241,
h) Vgl. unten Nr. 751 und Strassb. ürkb. //, Nr, 157,
XIX
Isla littera presentata fuit judici feria secunda post festum b. Johannis Baptiste a. d. MCCLXXX(IX),
mithin etwas rtiehr aU zwei Monate nach dem Beurkundungsbefehl,
Seit Innocem III. tragen die OHginale eine Reihe von Kanzleinotizen, die bei der genngen Anzahl un^
erhaltener Kanzleiregeln aus dieser Zeit das unchtigste Material für die Kenntniss der päpstlicheti Kanzlei des
13. Jahrhunderts liefern müssen. Eine ausgiebige Verwerthung derselben hat in den Urkundenbü ehern bis in
die neueste Zeit nicht stattgefujiden. Und bei den wenigen rühmlichen Ausnahmen begegnet man mehrfach
dem Fehler, dass für Schrift der pdpstliclien Kanzlei angeselien wurde, was nur als gleichzeitig zu bezeichnen
ist ^ Freilich trifft man auch Notizen, die in so flüchtigen Zügen geschineben wurden, dass eine Entschei-
dung geradezu unmöglich erscheint; so z. D. das unter dem Prokuratoimamen eines Kappenbei*ger Originals
(Nr. 793) stehende cürn (?) p(er); aber das Vorkommen desselben unter einem Lippoldsberger Original im
Kgl. St-A. Marburg (1295 April 13) beweist seinen Urspjning aus der päpstlichen Kanzlei. Bis auf ver-
schwindend geHnge Aufnahmen wird sich der römische Urspi'ung sicher angeben lassen. Schlimmer ist, dass
gerade die uns am meisten hüeressirenden Namen der Schreiber, femer die Karrektuinotizen und Kostenver-
merke in so flüchtiger, zudetn häufig vei*vnschter Sch7'iß vetvnerkt sind, dass eine sichere Bestimmung der
einzelnen Buchstaben sehr schwer und nur mit reichem Materiale möglich ist. Dazu kommt, dass anscheinend
gerade die längsten Notizen, die uns am ehesten Aufschluss geben könnten, fast sämmtlich au^radirt wurden,
nachdem sie ihrem praktischen Zwecke gedient hatten. In den westfälischen Originalen bin ich nur im Os-
nabrücker Domarchiv auf eine längere, theilweise auch noch radirte Notiz gestossen, ^)
Eine giUe Charakteristik des Kollegiums der scriptores litterarum apostolicarum hat neuerdings
V. Ottenthai geliefert; ^) beziehen sich auch die meisten Notizen auf viel spätere Zeit, sopasstdoch auch manches
für das 13. Jahrhundert, Einige interessante, noch nicht verwerthete Angaben enthalten die Register Innocenz IV.
Dem Magister Palmerius Thomasii, der auf seinen speciellen Befehl vom Vicekanzler Marinus, den Notaren
und Scriptores solita solempnitate ad cancellarie nostre officium in scriptorem aufgenommien war, gestattet
der Papst zur Ausfuhrung eines Auftrages sich aus Rom zu entfernen und später wieder sein Amt zu
übernehmen. ^) Dass der Andrang schon unter Innocenz IV, sehr gross gewesen sein muss und manche
nch mit Rang und Titel begnügten, erhellt aus einem Schreiben an Gentilis de Pesculo, dem er scriptorie
ordinem überträgt, aber mit der Bedingung ut iliud usque ad futurum triennium nuUatenus exequaris. ^
Dem Magister Petrus de Venafro befahl Innocenz IV, 1246 eine Pfründe in der Konstanzer Diocese zu über~
tragen. Dieser päpstliche Schreiber muss sich bald darauf etwas haben zu Schulden kommen lassen, denn
zwei Jahre später nimmt ihn der Papst in einem Schreiben mit der bezeichnenden Adresse m. W. de V.
scriptori nostro, scriptori ven. fr. nostri episcopi Constanciensis ^ in Gnaden an, da er seinen Excess
a) Korrekt sind die Notuen von Wiegand im Strassb, ürkb. lu, IL
b) Vgl, unten die Erörterungen über das Frokuratorenwesen.
c) In dem bereits erwähnten Aufsatze über die Bullenregister tn Mittheilungen, Ergämungsbd, I, 453 f,
d) Berger II, Nr. 4455 von 1249 April 22.
e) Berger I, Nr. 3917 von 1248 Juni 2.
f) Sollte sich die Thätigkeit dieses Schreibers in der Kanzlei des Konstanzer Bischofs nicht aus den uns erhaltenen
Urkunden nachweisen lassend An dieser Stelle sei auch auf die von päpstlichen Legaten ausgestellten Urkunden hingewiesen,
über die noch gar nichts vorliegt. Die zahlreich erhaltenen Urkunden des Kardinallegaten Hugo von St. Sabina, der im Anfang
der fünfziger Jahre in unseren Gegenden sich aufhielt, sind tneist von verschiedenen, nicht römischen Schreibern verfasst;
doch haben sie den Papsturkunden ähnliche Kanzleinotizen: Namen des Schreibers, Kostenvermerk u. s. w. Dagegen hat eine
Urkunde des Kardinallegaten lohannes ep. Tusculanus für Warburg (1287 März 21) im Kgl. St.-A. Münster vollständig das
Aussehen einer Papsturkunde. Schreiber des Kardinals war der Itcdiener Petrus de Donorio. Im Strassb. Urkb. 11^ Nr. 122
heisst es: Ego Petrus de Donorio Ferrariensis diocesis publ. auct. Ravenatis ecclesie notarius, tunc temporis ven. patris d. Joh.
Tuscul. episcopi, ap. sed. legati, grossarius.
XX
nicht aus Bosheit sondern aus Einfalt (simplicitate) begangen^ und restihiirt ihn wieder ad famam et ofScium
scriptorie. ^ Zwei Schreiber finden wir als Gesandte in verschiedenen Gegenden, Magister Berardus dr
Nimpha weilte Jahre lang in England und erhielt viel/ach Außräge zu Provisionen päpstlicher Kandidaten nUt
englischen Pfründen, ^) Magister Petrus de Stqrino war als Gesandter Gregor IX. in unserer Gegend thätiff,
um Bischten und Klöstern die traurige Lage des heiligen Stuhles zu schdldem; zehn Jahre später hatte er-
eine wichtige Mission in Konstantinopel, ^)
üeber das erste Auftreten einer den Schreiber bezeichnenden Notiz hat Diekamp zuerst sich geäussert, ^)
Da zehn von ihm eingesehene Originale bis 1204 keinen Schreibervermerk trugen, so datirte er den Beginn
derselben seit diesem Jahre. Nun hat aber schon Delisle zu 1198 Nov. 2 ein B, als Vermerk aufgeführt ®^
und auch ich fand aurf dem Schreiben Innocenz IIL an Bischof von Minden und Abt von Marienfeld
von 1200 Mai 24 (u. Nr. 178) ein deutliches G., das ich nicht als Federprobe anzusehen vermag^ wie ich
an solche auf der Vorderseite päpstlicher Urkunden überhaupt nicht glaube; wahrscheinlich sind solche ver-
einzelt dastehende Wörter Vermerke für den Korrektor u. s. w. Gewiss ist allerdings das häufigere Auftreten
des Schreibervermerks seit 1204, Bekanntlich brauchten die Scriptores ihr Amt nicht personlich auszuüben^
sondern konnten einen Vertreter unter ihren Amtsgenossen dazu nominiren^ weshalb wir auf dem Umbug so
häufig die Bezeichnung N. pro N, finden, ^) Diese Stellvertretung steht nur in einem Falle für unsere Zeit
fest: T. Per. pro Ab. sub. «) Auch betreffs üebemahme anderer Kanzleidmter durch Scriptores fehlt dcie
aufklärende Material. Siclier ist für dcts folgende Jahrhundert^ dass Schreiber auch Prokuratorien übernahmen*
Gaucelinus Martini erscheint 1325 bis 1329 als Schreiber und 1326 als Prokurator, ^) .An die üebemahme
eines andern Amtes könnte man bei einem Vermerk wie dem folgenden denken: Schreiber M. de Adr.; in der
Mitte des ümbugs: asc(ultavit) M. de A(n)dfr ^) Wahrscheifdich bezieht sich die Notiz aber nicht auf den
eigentlichen Ausktdtatory sondern bedeutet blosSy dass der Schreiber dem pflichtmassigen Wiederlesen des Ge^
schriebenen ncu:hgekommen ist. Duplikate wurden zuweilen vom Schreibet' des ersten Eaemplars, häufiger aber
von einem zweiten Schreiber angefertigt.
Ich lasse nunmehr ein chronologisches Verzeichniss der in nachstehender Sammlung vorkommenden Schreiber
folgeny indem ich einige wenige aus den Originalen des St.-A. in Marburg und Hannover hinzufuge. Die
eingeklcnnmerte Zahl bezeichnet das Jahr^ die andere die laufende Nr,:
G. 178 (1200)
T. d. S. g. (?) 194 (1204)
Unks Ric (1204 Febr. 3 Bremen u. Verden, Hon-
nover)y 196 (1205) , (1206 Mai 5 St. Andr.
Hild. Hann. Fälschung)
links and. 208 (1206)
J. mediol 214 (1206)
Unks J. 216 (1207)
GuiUs. 219 (1208)
Alex. (1208 Sept. 10 Dornst HUd. Hann.)
M. F. C. 836 (1209)
W. Wenafro 226—228 (1210)
J. G. 229 (1210)y 235 (1213), 238 (1214), 241 (1216)
Ray. 233 (1213)
a) Berger /, Nr, 1756 und 3898 von 1246 Februar 6 und 1248 Mai 23.
b) Berger I und II, Nr, 3523, 4221 u. «. w.
c) Vgl. unten Nr. 403 und 404 von 1234 Nov. 30 und Berger, Nr. 707 von 1244 Mai 30.
d) Mittheilungen 3, 592 f.
e) Bibl. de P^cole des chartes 19, 32.
f) Ottenthai in der citirten Abhandlung S. 454.
g) Strassb. ürkb. U Nr. 150 zu 1288 JuU 28.
h) Strassb. ürkb. II Nr. 500, Mecklenb. ürkb. VII Nr. 4438 u. Schmidt a. a. 0. 8. 189 Nr. 246.
t) Strassb. ürkb. Nr. 167.
XXI
A. C. 0214 Aprü 29 Harm.)
AI'. {1215 Jan. 1. Donut. Hild. Rann.)
d. (?) 244 (1215)
nd. areola 242 (1216)
con. 248 (1216)
pe. 252 (1217)
Otto 262 (1218), 264 (1218)
Mag. (?) 269 (1218)
astor. 277 (1220), 327 (1226)
M. 286—288 (1221)
b. f. 293 (1221) Schon früher 1217 Dec. 17 Brem.
u. Verd. Rann.
G. 300 (1222)
W. ar. 838 (1223)
n. f. 303 (1223)
B. Se. (c ?) (1223 Jan. 14. Brem. u. Verd. Rarni.)
r. g. 309 (1223 Jan. 18. Brem. u. Verd. Rann.)
links P. (in 2 Formen) 319 (1224), 320 (1224)
b. a. 321 (1228)
linke h. F. 322 (1225)
Mar. 337 (1227)
Astor. 342 (1227)
1. c. g. (?) (1228 Jan. 10. Dornst. Hüd. Raun.)
be (.«) 345 (1227)
Goz. (?) 348 (1227)
links P. 349 (1228), 397 (1233), 412 (1235), 419
(1236), 424 (1236)
alex. 355 (1229)
D. (.*) 361 (1230)
M. 362 (1230)
b. a. 363 (1230)
pa. (?) 365 (1231), links 396 (1233)
ast. 366 (1231)
G. A. 367 (1231)
N. D. (oder m Zeichen) 368 (1231)
p. (n?) 371 (1231)
K. 375 (1231)
bef. (k?) 374 (1231)
bt. 375 (1231)
link» J. 377 (1232)
N. F. 380 (2232)
R. N. 384 (1232)
p."c. 385 (1233)
B. 389 (1233), 400 (1234)
pal. 398 (1234)
links bf. (?) 399 (1234)
links Z. 409 (1235)
C. F. 410 (1235)
W. Wu. 414 (1235)
R. (i^55 Jm</. 27, Br. u. V. Rann.)
cal. 417 (1236)
b. m. (?) 422 (1236)
Ste. (i257 Aprä 9 Br. u. V. Rarni.)
G. ar. 429 (1239)
links deod. 432 (1240)
links 3. V.(?) 435 (1241)
piz. 447 und 448 (1245)
p. a. 451 (1245)
p. 8. 452 (1245)
Sech. 454 (^24tf)
T . . . pen. 456 (1246) ; Berber = B. pen. (1246)
V. p(ar)ui (1246 Jan. 28 Kl. Wülfingh. Rann.)
M. B. 462 (1246), (1246 Sept. 25 (Br. u. V. Rann.)
links J. R. 476 (1247)
N. A. (?) 477 (1247)
M. r. 482 (1247)
P. B. (1247 mehrere Cistercienser-Urkk. in Rann.)
Cu (?) 494 (1248)
N. R. 498 u. 499 (1248)
f. 501 (1248)
p. G. 502 (1248)
links G. c. 511 (1249)
S. 513 (1249)
L. s. 517 (1250)
Mich. 518 (1250)
b. N. (y25Ö Sept. 22 Marburg)
mayf. S45 (1250)
Jae. G. (T ?) 521 (1251)
3. V. 544 (1254)
N. Bo. S46f (i254)
Ger p(er). 550 (1255), 619 (1261)
3o. Anag: 555 (1255)
ab. sub. 560 (1255)
ich (?) 561 (1255)
d. 56^5 (1255)
P. B. 5ff4 (/25^
(E)
XXII
Gu. Bo. 579 (1257)
Jac. 5H2 {1207)
A. de Warcin. 584: {1257)
Pic. 586 {1257)
Ben. p(ei) 588 {1257)
N. Gual. 591 {1257)
N. S. Pud. 592 {1257)
Ja. Me. 593 {1257)
B. P. 594 {1257)
n (?) 599 {1258), 600 {1258)
Rob. (? mit Ahkürzungszeiclien) Sc. 604 {1259),
1259 Mai 23 Osterode Mann.)
and. S. 605 {1259)
Jac. Mut. 606 {1259)
Lu. D. 612 {1260)
. V. 851 {1260)
A. S. 612 {1262)
Ben. Parmen. 620 {1262) Vgl. Nr. 588
Marc. R. <>47 {1264)
Johm. (?) p(ar)m. <>6^S {1267)
G. T. (?) 57/ (1267)
i. a. 572 (/257)
links Jo. Anc. (.^ 675 {1268)
C. Saoü. 677 (/2ff*)
G. de Ro. 678 {1268)
1. p(er {1268 Mai 13, Lippoldb. Mai bürg, 4. Nrr.)
Gut. Bob. {mit Abkürzungsstrich durchh) 684 {127 2)
Jo. proar. 853 (1272)
aa (d?) f. p. {letzteres mit Abk.) 688 {1273)
d. 689 {1273)
Ph. {mit Abk. ur oder er «&«• h) 692 {1274)
links A. Sem. (?) 693 {1274)
A. de Symt. (rnit Abk.) 695 {1274)
links p. Rom. 699 {1275)
Nepul (1 durclistrichen) 703 {1276)
P. G. 712 {1278)
R. C. 713 {1278)
G. aret. 721 {1281)
J. gal. 723 {1281)
F. 755 M. 726 {1281)
aba. cub(?) 7J5 {1283) vielleicht gleich ab. sub.
744 {1284)
p. R. 7J7
L. Pergam. 743 {1284)
f. R. 7^S (/2S5)
Domin'icus 75Ö {1285) 1152 {1286)
Sy. Ven. 751 {1285)
J. Laur. 7JJ {1285)
Sy. T. 7JJ (/5S6')
Jac. Anag. 756 {1286)
Angelus Rom. 766 {1289)
P. Real. (?) 770 {1289)
0. Laud. mit Abk.) 774 {1289)
P. Gen. 774 bis 776 {1289 und 1290)
La dert. 720 {gehört zu 1289) u. 780
A. de Guarcin. 777 {1290)
Cosmas 778 {1290), 790 {1291)
N. Viuiani 778 {1290)
B. de Bucelail. 795 {1291)
P. de B. {1295 April 12 Bursf. Hann.)
Jac] G. {12'J5 Juni 17 Marburg)
n. p(er oder ar) 803 {1296)
P. Reat. 808 {1297)
M. de Ad. 810 {1297)
G. P. {unter einander, beide mit Abk.) 817 {1297)
A(?). Med. {mit Abk.) 818 {1298)
F. R. 819 {1298)
P. Gen. 820 {1298)
Jo. de Asisio {1298 Nov. 26 Lippoldsb. Marlmrg)
Jo. pip(er oder ar) 822 {1299)
Jö. N. 825 {1301)
Die Stellung des Schreiber oermerks ist im allgemeinen recitls auf dem Umbug (plica); nur ein ganz
geringer Procentsatz zeichnet seine Sigle rechts. In späterer Zeit lässt sich aus Vei'gleichung des Textes
mit dem rec/ä^ unterschriebenen, meist längeren Namen der sic/tere Schluss auf gleiciten Schreiber ziehen.
Das ist bei den lAgekürzten, oben citirten Vermerken nicht möglich; doch ergibt sich aus dem Umstände, daea
xxiir
die mit denselben Va^merk unter seh neb erw^n Urkunden auch vom selben Schreiber stammen ^ mit Sicherheit
die Deutung, Nur ein einziges Mal ist mir das Gegentfieil begegnet: Nr. 498 und 499 tragen denselbeii Ver^
merk, können jedoch kaum von der Hand eines Schreibers sein. Wie vorsichtig man aber in der Beurthei-
lung sein und u*ie sehr man die Schreibfertigkeit des Kamleibe ahnten in Betracht ziehen viuss, beweisen nier
vom, selben Schreiber geschriebeiie, von einein Tage datirten Stücke im Kgl. St.-A. Marburg. ^) Eins von
diesen zeigt ganz verschiedene Ligaturen, Abkürzungszeic/ien, der Tgpus einiger Buchstaben scheint anders zu
nein, und doch entdeckt man bei genauerer Prüfung dieselbe Schreibe rliand. Wenn die Schreiber anscliei-
7iend auch in den Abkürzungen die ersten Buchstaben ihres Vor- und Zunamens gesetzt haben, ist eine
Auflösung doch vielfach schicer. Nach den von mir aus den Registerbänden Gregor IX. notirten Namen ^)
lassen sich vielleicht zwei mit einiger Sicherheit bestimmen B. Se (oben unter 1223 Schreiber Hon. HL) als
B de Setia und B als mag. Beiie. Ob der Joh. p(ar)m un;ter Clemens IV. identisch ist mit dem unter
Innocenz IV, vielgenannten Johannes Pai'mensis, scheint fraglich. Nach obigem Verzeichniss ist die Zeit des
Auftretens der einzelnen Scriptores meist kurz, wenige reichen aus einem PotUifikat in das atidere.
Einen festen Platz auf der Rückseite des Originals, oben in der Mitte, hat die Bezeichnung dessen, an
den oder für den das Dokumeiit ausgehändigt werden solL Bald ist es ein sgmöolisc/ies Zeichen (Kreuz 7nit
oder ohne Verzierung), bald das Anfangswort der eingereicMen Supplik (sancte pater), bald irgend ein Spruch
oder ein charakteristischer Ausdruck (aurea lux), dann die allgemeine Bezeichnung des Empfängers (Bremefi,
Susatien, Predicatorum) oder aber die Angabe dessen, der sich wn das Zustande kmmnen der Urkunde be-
'jnüht hat. Das nachfolge7ide Verzeichniss ergibt, dass zunächst erstere auf den Destinatar hinweisende Be-
zeichnungen ülterwiegen, , bis sie in der zweiten Hälfie des Jahrhwulerts ganz von denen der Prokuratoren ver-
drängt werden. Aber auch die Entwickelung des Prokuratorenwesens, lässt sich deutlich erkennen; erst aUmälig
schwinden die Namen der ad hoc gesandten Prokuratoren gegenüber den ständigen Interessencertretem, doch
nicht in dem Maasse, wie sonstige Darstellungen vennuthen lassen, ^) J. de Dilingen, H. de Monasterio,
die uns noch spät in/ierhalb kurzer Zeit begegnen, sind nur zu einem bestimmten Zwecke nach Rom gesandte
Prokuratoren. Die Entstehung des Prokuratorengewerbes hatte wohl nicht zum wenigsten ihren Grund in den
Fährlichkeiten der langen Reisen, die häufig Gefangenschaß und grosse Lösegelder zur Folge hatten, ^) Ein
Prokurator vertrat meist ganz ausgedehnte Gebiete: Garnerus subdiaconus domini pape erscheint in Pariser
und Kon^tanzer Urkunden als Prokurator; ^ ist der auf westfälischen Urkufulen unter Gregor IX. üorkom-
fnende Paulus (cgi, Nr. 372 f.) derselbe mit dem von Berger aufgeführten^ uml das ist höchst wahrscheinlich,
tcei-l der Name auf unsern wie auf französischen Urkunden stets mit dem lang gestreckt liegenden S schliesst,
und bekanntlich die Prokuratoren selbst de?i Namen eintragen, so hätten ivir damit eitien Vertreter für- ganz
entfernt liegende Gebiete, Thomas de Aquamunda war Prokurator jür Bursfeld ^ Gandersheim, Lübeck,
Schwerin, Ratzeburg. 9 I^^ Häufung der Geschaßt wird 7iicht blos die Vertretung durch einen andern
(Ludouicus de Dauere pro Gerardo), sondern auch Kompagniegeschäfte hervorgerufen haben (Guido et
Paulus Nouarienses in Urk, Marb, Bon, VIII. 1297 Mai 21). Bei Duplikaten allgemeiner (fjesonders
a) Lippolilifberg 12GH Mal 13.
b) B. de Setia (annus /, IV nonas maii Ar. Hl), magister Philippus cauoiiicus s. Petri Seradii («. 2 XII kal. Jan. Ar. 74)
mag. Petrus de Guarcino («. 8 VI kal jut. Ar. J2'% »n^^^- Beue. («. 12 AV. 3). Unter llonorius III. mag. Joh. de civitate Autin.
can. in Brügge {a. 8 Ar. 554).
c) Vgl. Mltth. 4, 520 f.
d) Berg er 1 Nr. 79 u. 91.
e) Berger I p. LXXIII und Hirt. Urkb. IV Sr. 1009.
f) St,-A. Ilannovt^r Bursf.^ Schmidt a. a. O. S. 4^ Metklenb. Urkb. Bd. III u. IV pansini.
XXIV
Ordens-) Privilegien wurde meist nur der Name des Ordens als Merktv&rt benutzt z, B, Predicatorum, Cisterc.^
zuweilen aber atich der Prokurator ausdrücklich genannt, ^ FrOhzeitiy kämpfte die Kurie gegen Ausartungen
des Prokuratorenthums, das besonders unter den Avignonesischen Päpsten seine Blüthezeit hatte.
Pentagramm 178 ^(1200)
E 214 (120$)
f. unten rund umgebogen 216 (1206)
Gono 219 (1208)
Bremen. 225 (1209)
B. verziert 227 u, 228 (1210)
t punktirt 241 (1216) ^ 287, 288 u. 291 (1221),
mit doppeltem Querbalken. Hannover^ Br. u. F.
Uil6 Oct. 26y darunter noch A. O. 242 (1216)
M unten geschlossen, darin ein Kreuz 248 (1216)
Susatien. 252 (1217)
Gonr; (1217 Dec. 17 Bann.), 348 (1228)
(Ar)noldus 264 (1218)
Kamelen. 286 (1221)
Lud. 293 (1221)
Padeburn. (mehrere Formen) 309 (1223), 319 (1224)
327 (1225)
ad Ludolfum (at^ der Vorderseite) 319 (1224)
t frater Bernardus 349 (1228)
d. Mauricius (Vorderseite 1228 Jan. 10 Bann. Dornst
Bild.) ad Mauricius (?), Andreas 361 (1230)
Ildensem. 360 (1230)
Sancta f Maria 361 (1230)
dominus deus et beatus Johannes cooperentur 362
(1230)
,h. 363 (1230)
~ 368 (1231)
Golonia 369 (1231), mit f darüber 412 (1235)
Nemo 371 (1231), 409 (123S)y422 (1236)
Paulus 372 und 373 (1231)
m^a 374 (1231)
Osnabür. 376 (1231)
Sancte pater 377 (1231), 380 (1232), 398 (1234)
Zwei Kreuze 385 (1233)
1/1 mxt Balken darüber 389 (1233), 410 (1235),
417 (1236)
Achtstrahliger Stern mit p oben 396 (1233)
Brema 399 und 400 (1234), 414 (1235), 419 (1236)
paupertas 401 (1234)
R. pen. 424 (1236)
Redde ... 432 (1240)
P. de Ass. 435 (1241)
P. Colo(nia?) U7 u. 448 (1245)
Jacobus de Fulig. f 451 (1245)
Egidius Cutriti (?) 454 (1245)
Ancilla Christi 455 (1246). Auch in der Farm
priv. ancillarum Christi in Wuluingh. (Bann.)
Yt, R. Penitentiarius 457 (1246)
Christus ... 461 (1246)
Gt ... elinus 462 (1246)
Deus est ubique (1246 Sept. 10 u. 25 Hann. Br.
u. V.)
porta celi So(satiensis) 476 (1247)
(Ma)guntia Jacobus 3 (1247)
-h Lippia + 482 (1247)
Liuinus de Brabantia 487 (1247)
lora H- 494 (1248)
Arnoldus u. Roflfredus genannt 499 (1248)
Marcus Leo 501 (1248)
Christe (us) deus adjutor mens 502 (1248), 511
(1249), 513 (1249), 551 (1255)
Aurea lucs (1^^ *^ Kreuze eingefasst und einfa/iK)
514, 515(1249), 555, 563 (1255), 588, 593, 594
(1257), mit Gister 599, 600, 602 (1258)
Jacobus Anagnia 520 (1250)
Rosetum 521 (1251)
Angelicus 544 (1254)
Bertoldus 559—61 (1255)
H. de B. rß64 (1256)
Michael 568 (1256)
Mons amicorum 579 (1257)
Georgius mit einem durch ein Kreuz getheilten Kreis
580, 582, 584, 586, 587 (1257)
P. C. 592 (1257)
a) Sdmidt S. 172.
XXV
(Th. episcopus Vironensis, 606 u, 608 {1259), 610
{1260))
Erfordia fidelis 851 {1260)
deo proniiltis mit Girier, 616 {1261), mit 2 Kreuzen,
620 u. 621 {1262), mit pro Jo. 723 {1281, ohne
725 u, 726 {1281)
disbriga 647 {1264)
(Wernero de Tremonia 668 {1267))
O. de Altomonte 669 {1267)
spes mea 671 {1267), 692 {1272), 699 {1275),
703 {1276)
Waldinns 672 {1267)
frater Riccardus 676 {1268)
Paulus Interampnen. 677 u. 678 {1268)
Ludouicus de Dauere (?) pro Gerardo 688 {1273)
J. de Dilingen 690 {1274)
Padeb. 693 {1274)
P. de sancto Ambrosio 695 {1274)
+ Flos lilium + 712 {1278)
Brabancius 713 {1278)
Trajectum 721 {1281)
F. de sancto Nicoiao zwischen Kreuzen 735 {1283)
Egidius de Ad. 737 {1283)
Brabantiil. 743 {1284)
Theodericus de Helpinstein pro... 748 {1285)
Predicatorum 751 {1285), 753 {1286)
Albertus de Lippia 754 {1286)
Otto Prägen. 756 {1286)
Baldewinus de Confluencia 763 {1288)
. . de Golonia 766 {1289)
Philippus de Assisio 770 {1289) '
Golonia 774 {1289)
H. de Monasterio 720 {zu 1289), 780 {1290)
4- A + 775, 76, 78 {1290)
J. de Portamartis 803 {1296)
Paulus Nouariensis et Guilelmus de Mexo 808
{1297)
Angelus Interampnen 818 u. 819 {1298)
Johannes de Hoinstede 820 {1298)
P. de Trajecto 822 {1298)
R. de Argentina 825 {1301)
Von den hier aufgezahlten Prokuratoren läsat sich gleich der erste Gono urkundlich nachweisen. Als
der frühere HelTnershäuser Abt Thetmar von Cot^ei eingesehen, dass er durch starre Opposition gegen die
päpstlichen Legaten, Hugolin und Leo, zum inJiigen Besitze der von ihm durch einfache Uebersiedelung besetzten
Abtei nicht gelangen konnte, bequemte er sich zur Absendung zweier Gesandten nach Rom, qui plenam tarn
abbatis quam Gorbejensis conventus procurationem habebant. In dem pnncipiell wichtigen Schreiben^
das Innocenz 111. im J. 1208 in dieser Sache erliess, werden die beiden Prokuratoren Herbordus prepositus
et G. canonicus Ecclesie Nove genannt. Der vollständige Name des letztei*n ist Gono ^ und dieser findet
six^h in darso des päpstlichen Schreibens. lieber Ludolf ist Mitth. 3, 600 f. das Auffindbare zusammenr-
gestellt; der doii; nicht untergebrachte Mauncius ist wohl unzweifelhaft der Paderbomer Klenker,^) welcher sich
im J. 1227 an der Kurie ein Zeugniss ausstellen Hess, dass er niemals als Dmninikaner Profess gethan habe.
Die Prozessverhandlungen, in denen auch sein berühmter Landsmann, der Dominikaner gener al Jordanus, eine
Rolle spielte, führten ihn nach Rom, und sofort selten wir ihn als Hildesheimer (1228 Januar) und dann als
Paderbomer Prokuratoi* thätig. Ebenso unzweifelhaft ist seine Identicität mit detn an der Kwie befindlichen
und in einem Prozess erwähnten ^) Paderbomer Domkantor Mauriciu^s, der noch bis Ende der sechziger Jahre
in Padei'bomer Urkunden erscheint. Der Nr. 424 und 457 (1236 — 1246) als Prokurator für Ablassui'kunden
für Kl. Obemkirchen und Stift Marsberg genannte R. pen. und fr. R. penitentiarius ist möglicherweise der
um diese Zeit in päpstlichen Schreiben vielgenannte frater Raynerius penitentiarius. **) Maguntia Jacobus,
a) West/, ürkb. IV, Nr, 51.
b) Nur 80 erklärt es sich, dass das an der Kurie ihm ausgestellte Zeugniss (Ar. 341) sich im Paderborner Archiv befindet..
Er hat dasselbe seinem Bischof übersandt und dieser es seinem Archiv einverleibt,
c) unten Nr, 849.
d) Rodenberg^ Ep. sei. /, Nr. 718.
(F)
XXVI
dei^ 1247 dem Stift Corvei von Innocenz IV. ein Transsumpt der gefälsdäen üi^kund^ Leo XI L verschqfftey
war Propst von St. Johann in Lüttiah, im genannten Jakr als Prokurator des Erzbischofs von Mainz an der
Kurie und tcird bei Berg er mehrfach erwähnt, ^) lieber die Prokuratoren Roffredus und Amoldus berichten
die leider avx;h nur zum Theil erhaltenen Kanzleiaufschriften einer Urkunde von 1248 im Osnabiücker Domr-
archiv. ^) Zunächst: L(itteras?) . . . Osnaburgensis impet(ravit?) Roffredus de Ferent(ino) clericus, pro-
curator venerabilis patris domini P(elri) sancti Georgii ad velum aureum diaconi cardinalis, apostolice
sedis legali .... Dai^nter von derselben Hand: In eundem modum pro episcopo Osnaburgensi. Dar^
unter von anderer Hand: Fiat iterum cautio pro episcopo Osnaburgensi ad instanciam magistri Arnoldi
pror.uratoris ipsius episcopi et detur ista littera eidem Arnoldo bullala. Als Vertreter des Osnabrücker
Kapitels fungirt also RoffrediiSy Prokurator des damals in Deutschland sich aufhaltenden päpstlichen Legaten
P. Capocci, obwohl der bischößiche Agent Arnoldus für seinen Mandatar ein gleicites, anscheinend nicht erhalt
tenes Privileg ausicirkte, viitliin die Interessenveii:retung des Kapitals durch ihn diesmal sehr nahe gelegen
hätte. Ein JaJir vorher hatten Engelbert von Osnabrück und Edelherr Bernhard von der Lippe für den
besonders verdienten Subdiakon A}violdus eine Pfründe bei einer ütrechter KoUegiatkirclie ausgewirkt. ^) Be^
züglich des Geschäftsverkehrs der Prokuratoren ist der letzte Satz nicht ohne Interesse; Gebührenzahlung,
diesmal auf dem Wege der Kaution, fand vor der Bullirung statt. P. de Ass., der 1241 dem Kl. Harde-
.hauten ein Pnvileg Gregor IX. ausunrkte (Nr. 436), erscheint einige Jahre später als Magister Philippus de
Assisio in unseren Gegenden als päpstlicher Kollektor. ^) Noch sei die interessante Bezeichnung eines Proku-
rators Fa solla im Wirtemb, (Bd. IV.) und Strassb. Urkb. (Bd. II.) erwähnt; sollte dieselbe nicht der Ton-
leiter entTiomnien sein? Der Dativ Wei'nero de Tremonia weist auf den Destinatar Magister Werner, Rektor
des Stepharmsaltares in der Dortmunder Reinoldikirche hin, det aber zugleich als treibender Prohirator am
päpstlichen Hofe erscheint, ^) Ein Prokuratorium besonderer Art übte der um die Mitte des 13. Jahrhundert»
in unseim Gegetiden als Weihbischof fungirende Bischof Dietrich von Wierland aus. Auf Privilegien mehrerer
weit aus einander liegender Kloster erscfieint sein Name stets von derselben gleichzeitigen^ aber nicht kurialen
Hand geschrieben^ ebenso die kurze Inhaltsangabe, Ich vermuthe in ihm den Generalvermittler für eine Reihe
deutscher Kloster^ dem die Ordensprokuratoren von Rom oder einem sonstigen Centralpunkte aus die Primlegien
zur Weiterb eforderung übersandten,
Korrektur- und sonstige meist sehr abgekürzte Vermerke finden sich zahlreich auf der Vorderseite
der Originale oben in der Mitte y links oder rechts; aber da^ Material genügt trotzdem nichts um die
hierüber bestehenden Theorien v;eiter auszubilden^ oder Behauptungen als Thatsachen festzustellen und ist
darum von einer Zusammenstellung abzuseilen. 9 Hinsichtlich der unter dem Umbug links stehenden Kosten^
d) Berger /, Ar. 3196 «. und 3300,
b) Unten Nr. 499. Das domini hinter L... wohl za streichen. Dem Sinne nach sollte man capituli vermutlien,
c) Nr. 483 zu 1247 Mai 16.
d) Rodenberg^ Ep. sei. 11^ Nr. 613.
e) Rubel, Dortmunder Urkb. /, Nr. 122, dann 121 und 124.
f) Ich stelle hier die wichtigsten Nrr. zusammen 226, 242, 248, 252, 287, 345, 355, 360 (fr. Guala precepit), 368, 375,
400, 432, 494, 498, 513—515. 582, 593, 599, 604, 612, 621 (cor. secure), 668, 672, 688, 692, 703, 726, 743 (ac ras.), 754,
755, 774, 777, 780, 803, 808, 810. Ein Satz Diekamps muss hier richtiggestellt werden, dass es nämlich seltener vorkomme^
dass eine korrigirte, durch eine zweite Ausfertigung ersetzte Urk. an den Destinatar ausgeliefert wurde; es finden sich im Ge-
gentheil verhältnissmässig viele Fälle, wo beide Ausfertigungen übersandt sind, so dass ich das Zurückhalten an der Kurie als
Ausnahme ansehe. Ganz auffällig ist es z. B. bei dem Berger I, LX VI erwähnten Original, das den Vermerk trägt duplicetor
per meliorem scriptorem und doch ist dasselbe abgeschickt! — Die vorzunehmenden Korrekturen wurden häufig auf der Rückseite
des Originals vermerkt; vgl. Strassb. Urkb. II, Nr. 167 u. 168.'
XXV ir
vermerke reichten die wenigen seit d^m Auftreten des ersten zu 1257 März 16 ^) verzeichneten lange nicht an
den Reickthum der Sammlung Diekamp^ s. ^) Hervorhebung vei'dient, dass der Kostenvermerk auf der Rück-
seite einer Urkwide Irmocenz IV. von 1248 Juni 5 (Nr. 502): dominus Waltherus dabit X marcas vel
paulo minus, den WH m ans und.Diekamp der päpstlichen Kanzlei zuschrieben y nicht aus dieser stammt
sondern wahrscheinlich Kölnischen Ursprungs ist. Wird dadurch ein Unikum beseitigt ^ so tntt an dessen
Stelle die Erwähnung der cautio auf der einen Monat, früher ausgestellten^ oben citirten Osnabrücker Urkunde
sowie der Vei^merk XIIII d(enarii?), der, unzweifelhaft kurlalen Ursprungs, doch wohl nur als Kosten-
b*>zeichnung gelten kami, und als zweites das im Wirtemb. Urkb, IV Nr, 1051 zu 1245 der päpstlichen
Kanzlei zugeschriebene ista littera constat duas libras et VI denarios. Kanzleimässige ^ rückseitige Kosten-
vermerke fand ich ausserdem nur noch unter Gregor X.: Grossa I rom. et bulla I rom. scywie VIII sol.
et III den. «;
Die Zahl der nachweisbar gefälschten ivestfälischen Papsturkunden ist für das 13. Jahrhundert eine
sehr gefinge, für die voraufgeJiende Zeit allerdings grösser. Bekanntlich hatte schon das Zeitalter Innocenz III.
es bis zu einer gewissen Kunstfertigkeit in der Fälschung gebracht: echte Bullen wurden an unechte Stücke^
an OHginale gefälschte Bullen, echte Bullen an kanzleimässigen Urkunden aber erst nachträglich gehängt
fi. s. w. Wie Innocenz IIL ^) so ging auch Innocenz IV. mit Schärfe gegen Fälscher vor. Namentlich
scheint damals England ein Hauptherd d^r Fälschung gewesen zu sein. Der päpstliche Schreiber Berardus
de Nintpha hob im letzten Jahre des genannten Papstes ein reiches Fälsc/iernest aus und bestrafte die Ein-
zelnen, darunter angesehene Persönlichkeiten, mit dem Kerker, nachdem ihn schon sechs Jahre früher Innocenz
zu entschiedenem Vorgehen gegen die execranda presumptio falsariorum in England aufgefordert hatte. ^)
Doch hindet*te alle Sorgfalt nicht, da^s derselbe Papst in Lyon das falsche Privileg Leo IIL für Marsberg
dem Abt von Corvei transsumirte und es somit als echt ansah, ^) obwohl wir von anderer Seite her vnssen,
dass gerade auf dem Konzil von Lyon bei der Transsuminmg der für das Patrimonium Petri wichtigen
Urkunden mit grosser Vorsicht verfahren wurde, ^) hitei^essant ist zu sehen, urie die Indicien der Echtheit
"Unter verschiedenen Päpsten mit mehr oder minder grossem* Schär Je als solche gehandhabt wurden. Nach
Innocenz III. Erkläining durften paucarum literarum rasure nequaquam sapientis animum in dubitationem
Tariere, indess Johann XXII, für Prüfung u, a. eines Privilegs Innocenz IV, Nachforschung verlcmgte
adhibitis notariis publicis, an bullis veris et integris communita rasuris et cancellaturis aliisque viciis
et suspitionibus careant. *»)
Afich in der Nachbarsc/iaft Westfalens unirde nach Aussage Urban IV, gefälscht. Der Kleriker Konrad
von Wolfhagen hatte es sich zur Aufgabe gemacht, den Spuren der Fälscher auf eigene Kosten nachzugehen
-und hatte noch jüngst, wie Urban IV, am 22. Februar 1264 an den Thesaurer von Su Johann in Mainz
a) Ein aafälllger Vermerk sei hier aus St.-A. Marburg erirä/tnt: Kreuzburg 1299 März 21, Unter dem Ümbug R. Jac".
Mars.' ^, darunter M. cor., beides durchstrichen,, daneben innoTa; die zweite Ausfertigung ebenda.
b) Mitth. 4, 518 ff.
c) Unten Nr, 684 u. 695. Hier folge auch ein Verseichniss der kleinen^ nicht deutbaren Buchstaben in der Ecke oben
link» auf der Rückseite: f= 196, d 214, R 216 u. ö., ? 242 u. ö., p 262, W 269, i 305 u. ö,, G 319, N 322, b 409, J412u.ö.,
a 447, sehr häufig, y 511, c 822.
rf) U. a. stand im verlornen Regbd. Jahr 4 foL 96 Ar. 1 IniMcem III. ein Brief super punitione falsariorum. Vgl. Theiner,
VeL mon. Slav. merid. I, 55.
e) Berger I, LXX VI s. und Nr. 4086.
/) PriTilegiom fei. reo. Leonis pape predecessoris nostri perle^mus et inspeximus diligenter ipsiusque tenorem trauscribi
et bnllari fedmus. So Urk. von 1247 Juni 11, unten Nr. 3.
g) Sickelf Das Privilegium Otto 1. für die römische Kirche vom Jahre 962 S. 52 f.
h) Potthast, 355 und Strassb. Urkb. II, Nr. 501.
XXVIII
achreibt (Nr. 640), unam buUam nostro fabricatam nomine nobis cum nonnullis falsis litteris duxerit
fideliter presentandam, weshalb er ihm eine jährliche Pension von Kl, Hasungen verschaffen sollte. Ick
habe dieser falschen BuUe Urban IV, vergebens nachgespürt
Schwierig ist für unsei'e Gegend , die Beurtheilung • einer Reihe nur in Kopien erhaltener Dokumente
dadurch, dass sie uns allein in Werken oder Abschroten notorischer Fälscher aufbewahrt sind, Dass Dokur-
mente lediglich darum, weil wir sie nur durch Paullini oder Falke kennen, nicht stets Anspruch auf
ünechtheit machen können, hat in überrascliender Weise das Pnvileg Luciits HL ßir Kl, Corvei (Nr, 145)
bewiesen, von dem erst in neuester Zeit eine im 16, JahrhundeH, also lange vor der Zeit der beiden Fälscher
entstandene Kopie ans Tageslicht kam. Zugleich zeigt abet* auch dieses Dokument wieder klar, wie das vor-
handene echte Material von Falke „verarbeitet'^ d. h. verunechtet vmrde. Ich stehe darum auch nicht an, das
von Lucius III, am 30, October 1184 ausgestellte Privileg (Nr, 146) für verdächtig zu erklären^ ^) zumal
es eine ganz aussergewÖhnliche Datirung zeigt; ebenso sind die uns nur im Druck bei Paullini erhaltene
Urkunde Innocenz IIL für Kl, Fischbeck (Nr, 213) wegen den' ganz ungewöhnlichen Form und das Schreiben
desselben Papstes an den Grafen Simon von Tecklenburg (Nr, 180), da es für die damalige Zeit (1200 Mai 25)
unmöglich so ausgestellt sein kann^ direkt als Fälschungen zu bezeichnen.
Dagegen kann ich bei Nr. 114 (Adrian IV, beauftragt den Erzbischof von Mainz mit dem Schutze des
Kl. Corvei gegen den Grafen Bobbo, um 1155) mich nicht für Ünechtheit entscheiden, trotzdem Jaffi das
Schreiben als eine epistola male preparata aus dem gleichlautenden Privileg des Gegenpapstes Victor bezeich-
nete. Wir besitzen nämlich von Adnan und VikUyr je drei gleichlautende Privilegien^): Von Adrian Nr. 113
und 114 über Kl. Werbe, 104 allgemeines Privileg für Cof^ei (Jaffe-Lötvenfeld Nr. 10088, f 10089, 9999);
van Viktor Nr, 122, 124 und 123 (Jaß-Löwenfeld Nr, 14465, 14472 und 14466), Jaff4 wusste nur, dass
114=124 von beiden Päpsten zugleich vorlag und konnte darum leicht zu dem Gedanken an Fälschung kom-
men. Jetzt aber, wo alle drei uns von beiden bekannt sind, scheint es mir unlogisch, nur eines als unecht auszu-
scheiden (selbstverständlich wenn nicht innere Gründe für UnechtJieit sprechen) und viel wahrscheinlicher, dass
KL Corvei sich alle drei Privilegien vom Gegenpapst hat etmeuet^n lassen. ^)
Für die Echtlieit dreier von Wilmans als verdächtig bezeichneter Minontenurkunden Gregor IX. habe ich
mich schon früher ausgesproc/ten. ^) Wilmans kannte die Neu^usfeHigung allgemeiner Privilegien unter anderm
Datum noch nicht und darum machte er z, B, gegen Nr, 401 hauptsächlich geltend, dass eine so wicJUige
Bulle, ^wie die Einsetzung des Festes d^s h, Franz von Assisi, noch nicht bekannt sei, Thatsächlich li^gt
das Schreiben unter verschiedenen Daten schon längst gedruckt vor. Im üb?ngen zeugt bei allen dreien neben
dem Inhalt SchHft, Pergament, Schreibemame , Bulle für Echtheit. Ueberhaupt darf man von einem selbst
schwer wiegenden Fehler einer Kopie nicht gleich auf Ünechtheit schliessen; gerade bei einem so wichtigen
Thcile, tvie bei der Ortsangabe , stösst man in Kopien mehrfach auf Irrthümer, während sonst der Inhalt
unverdächtig ist. In Originalen bin ich allerdings nie einem solchen Fehler begegnet. Vollständig fehlerfrei
sind sowohl in Originalen wie in unverdächtigen Kopien die Formeln Nulli ergo omnino hominum und Si
quis autem. Hier macht jede Abioeichung von der Regel Original wie Kopie verdächtig; ebenso in Originalen
das ausgeschriebene datum, dem ich bei unverdächtigen Stücken in diesem Zeitraum nie begegnet bin.
a) Löwenfeld macht mich im Reges ta Pontißcum II, lölOoa darauf aufmerksam,
b) Das dritte \^ktors (unten Nr. 123) hat allerdings eine andere Arenga und im Text einige Abweichungen.
c) Wenn Löwenfeld Reg, Pont 77, p, 720 zu 10089 schreibt: Fidem epistolae defendere conatur Finke ; sed in errorem
incidit^ cum duae aliae epistolae, quas laudat, non ab Hadriano IV, sed a Victore IV, antipapa processerint, so hat er sich nur-
an die Anm. zu Nr. 114 gehalten und sich durch die knappe Ausdrucksweise verführen lassen.
d) Wstorisches Jahrbuch MI, 641 ff. Vgl. Arch. Ztschr. III, 48 Nr. 63, 67, 68.
XXIX
Am plumpsten erscheint die Fälschung einer Urkunde Eugen III. van 1152 Januar 9 (Nr. 95). Der
Schreiber entlehnte den Anfang evif^ach den Kaiserurkunden und hat auch nicht die geringste Mähe darat/
verwendet y nach Schrift und Farm ihr das Aussehen einer Papstiirkunde zu geben, abwahl eine Kardinals^
Unterschrift auf eine echte Varlage hinweist Feimr ist schon die berühmte Fälschung angelegt , welc/ie d.en
Kanonikern van Busdarf das Recht der Theilnahme an der PaderbatTier Bischofswahl verschaffen sollte und
van 1224 entstand, Format ist das dei* Papsturhmden, Schrift deutsch aber etwas gesteift, BtdUrung miss^
gluckty Bulle aber möglicherweise echt ^) Eine echte Bulle habe ich noch an zwei Fälschungen gefunden:
bei Nr. 828 (Urkunde Niktdaus IV. für Lippoldsberg) und bei einem Schreiben Innocem II L für Kapitel
van St. Andreas in Hildesheim von 1205 Mai 5 (vgL Döbner, Urkb. der Stadt Bildesheim L unter diesem
Datum) im Kgl. St.-A. Hannover. Der Namensstempel ist vollständig gleich dem in dieser Zeit gebrauchten
Namenssten^l Innocem IILy nur erscheint auf dem zweiten P. oben bei Beginn der Rundung , ein kleines
Lochf als ob eine der Randperlen darauf gedrückt hätte. Da hier nicht an Blankets zu denken ist, wie
solche nach Angabe mütelalierücher Schriftsteller van den Päpsten den Legaten mitgegeben wurden^ so muss
man annehmen, dass echte BuUen, die ja leicht zu zerlegen waren, an Fälschungen neu befestigt wurden.
In der Zeit, für welche nachstehend neues Urkundenmaterial gebracht werden kannte, liegt Westf€Uen
schon ujieder seitab van den Wegen der grossen Politik. ^) Nur einmal beAeHigten sich seine Kirchenfürsten
im 13. Jahrhundert in hervo$Tagender Weise mi den grossen kirchenpolitischen Kämpfen: als zu Anfang des^
selben Otto von Braunschweig und Philipp van Schwaben um die Herrschaft stritten. Neues Material liess
sich da nicht finden und wird auch kaum noch irgendwo verbargen liegen, da die Register Innocenz III.
längst publidrt sind. Dach unrd die Zusammenstellung des einschlägigen Materials (van Nr. 167 an)
erwünscht sein. Von allgemeinem Interesse ist die erstmalige Vercffeniiichung der richtigen Stellung, welche
in der littere priDcipum et baronum Alamannie an Innocenz III. über die Wahl Otto^s zum ramischen
Konig die Unterzeichner einnahmen; ganz fmtürlich gruppiren sicK imnmehr die fränkischen Theünehmer
links, die sächsischen rechts, während die bis jetzt bekannte Rangordnung aller ding s als „ein dramatisches
Unikum^ anzusehen war. Die längeren diesen Unterschriften gewidmeten Eakurse in den neuesten Arbeiten
über die Entstehung des Kurfursten^Kollegiums ^ werden dadurch hinfällig.
Der gewaltige territoriale Kamu^ zwischen Köln und Paderiam in den fürfziger Jakren, welcher zur
Gefangenschaß Simons van Paderborn führte, fiel in die letzten Lebenstage Innocenz IV. Der Wechsel des
Pont^ates (1254 December) hatte naturgemäss zunächst eine reservirte Haltung des neuen Papstes Alexander IV,
zur Felge. Beinahe zwei Jahre hatte Simons Gefangenschaft bis zu seiner Freilassung gedauej*t, volle zwei
Jahre waren vergangen seit dem famosen Schreiben der Vasallen und Ministerialen der Kölner Kirche im
a) VgL Nr. 153; dort Begründung meiner von Diekamp find l^ümans abweichenden Ansicht, Auf den ersten Blick könnte
man in der Bemerkung^ welche von einer Persönlichkeit am den Gegnern der Busdorf er herrührt und die sich auf der ürk.
Honorius III.^ unten Nr, 308 findet: Et hoc est tacitum in littera, quod orientales Interesse debuerunt Kenntniss der Bulle^ ja
Anerkennung derselben seitens der Gegner der Busdorf er als echte sehen. Wahrscheinlicher ist aber wohl^ dass dieses nur als
eine Behaupttmg der Busdorf er hingestellt wird: sie sagen^ dass verschwiegen ist u.s.w. Vorher wird auch der Indikativ gebraucht.
b) Es hätte in folgendem auch die Theilnahme der Bischöfe Friedrich von Münster^ Eilbert von Minden^ Benno von Osna-
brück und Imad von Paderborn an dem Absageschreiben an Gregor VII, (LL, II p. 44) erwähnt werden können. Es geschieht
hier nUt dem Hinweis auf Nr. 519 saec. XIV. ex, der Kgl. Bibl. in Münster^ die einige abweichende Lesarten hat.
c) Harnackj Das Kurfürstencollegium bis zur Mitte des vierzehnten Jahrhunderts S. 21 ff. Quidde, Die Entstehung des
JCurfärstencoUegiums S. S6ff.
(G)
XXX
Herzogthum Westfalenj worin sie dem Papste über die Frevelthaten des Paderbomei' Kirchenfursten und ihre
-eigene Unschuld in so rührender Naivität berichte?ty ') als endlich Alexander IV. am 16. März 1257 in
einem an Bischof Simon und sein Kapitel gerichteten Schreiben, dus Vorgehen des Kölner Erzbischofs aufs
schärfste verurtheilte y alle nachtheiligen Folgen erzvmngener Versprechungen und Eide durch sein Machtwort
beseitigte i und zugleich den Bischof Rudolf von Schwerin zum Schutze der Paderborner Kirche aufforderte.
Die Dokumente über die nun folgende, allerdings wenig nutzende Parteinahme des Papstes gegen den mäch-
tigen rücksichtslosen Konrad von Köln waren grösstentheils bekannt und die wenigen neuen bringen keine
wesentliche Aenderung in das Bild, welches Cardauns von der päpstlichen Potitik gezeichnet hat. ^) ünbe~
Jcarmt waren dagegen die Urkunden über die Stellungnahme Innocenz IV, Aus den Nrr, 542 bis 544 ergibt
sich die überraschende Thatsache^ da^s der Kölner Erzbischof es verstanden^ den Papst ganz auf seine Seite
zu ziehen. Am 27. September 1254 bestätigt Innocenz dem Erzbischof eine unbekannte Schenkung Otto II.
Jür die Kölner Kirche ^) und ernennt Osnabrücker Geistliche zu Konservatoren aller Besitzungen derselben^
und am 11. November , einen Monat vor seinem Tode und nach der Gefangennehmung Simons^ fordert der
Papst dieselben Osnabrücker Konservatoren auf, den Herzog Walram von Limburg und den Grafen Gerhard
von Wassenberg zur Erfüllung ihrer Vasallenpßicht gegen Köln anzuhalten; denn, heisst eSy durch offene
Briefe hätten sie sich zum Beistande Konrads verpflichtet und jetzt verweigerten sie ihm jede Beihülfcy tcie
der Erzbischof klagend berichtet habe. Auch Alexander IV, hat zunächst Konrad nicht fallen hissen. Bald
nach seiner Thronbesteigung im Januar 1255 beauftragt er den Kölner mit der Prüfung der Uelmershauser
Abtswahly am 9. Februar bestätigt er ihm ebenfalls die Schenkung OtJUfs und, obwohl er in einem allgemein
gehaltenen Schreiben am 7, October 1255 die Paderbomer Kitsche gegen ihre Bedränger in Schutz genonwneny
ernennt er Konrad am 26, November zum Beschützer des Münsterschen KL Rengering gegen seine Bedrückei'. ^
Ja auch direkt tritt Alexander für Konrad ein: vier Protektionsurkunden für ihn und seinen Klerus g^gen
genannte und ungenannte Feinde der Kölner Kirche vom selben Datum liegen vor. ^) Daneben halte -ffyxn
nun die Thatsache, dass Konrcd im Anfange dieses Jahres 1255, als der römische König Wilhelm ihn in
Neuss um Freilassung des Paderbomers ersuchte, in blinder Wuth das Haus, worin der König mit dem
päpstlichen Legaten sich befand, anzünden liess, und beide kaum der Todesgefahr entrannen!^) Es fehlt zu
sehr am Material, um die Stellung des Papstes zum Kölner, der zudem ein Gegner des mit dem Papstthum
eng verbündeten Willielm van Holland war, sich klar maclien zu können; so viel aber ist sicher, duss seine
Theilnahme für Paderborn in diesem für Simon so bittem Jahre nur eine sehr kühle gewesen ist.
Reiches neues Material bietet die nachstehende Sammlung für die Geschichte der Bischofs^ und Abts-
wählen. Von den acht Münstersc/ien Bischofswahlen des letzten Zeitraumes weisen vier eine päpstliche Bethei-
ligung in den verschiedensten Formen auf: als üeberlassung der Entscheidung einer streitigen Wahl an die
ad hoc ernannten Richter (L J. 1204); Approbation der Postulation (1262); päpstliche Ernennung bei zwiespältiger
Wahl (1275); Konfirmation der vom Erzbischof von Köln h*aft seiner Afetropolitanstellung erfolgten Bestäti-
gung (1302). 8) Während, die Wahl Otto^s von Wildeshausen bereits eine aufklärende Besprechung etfahren, ^)
d) Nr. 549 zu 1255 Februar 12; in frühem Drucken zu 125J gesetzt.
b) Konrad von Hochstaden S. 78 /.
c) Das Privileg Otto's kann unmöglich Stumpf 598 sein. {Hiernach Antner k. zu Nr. Ö42 zu korrigiren.) Wie mir Dr. Kehry
Mitarbeiter der Diploinata^ freundlichst mittheilt, ist auch ihm kein Privileg Otto^s für die Kölner Kirche, das obigem cnt-
spräche, bekannt. Das aurea bulla munitis ist auf jeden Fall zu streichen.
d) Nr. 547, 548, 563.
e) Nr. 556, 557 und Potthast, 15990 und 15991.
f) Cardauns a. a. 0. 40 und Hintze, Das Königthum Wilhelms von Holland S. 175.
g) Nr. 195, 622, 702.
h) Tambült, Die Mänstersche Bischofswahl des Jahres 1203 in Westd. Zeitschr, III, 355 ff.
XX3LI
i,n der allerdings die Stellung des einen Kandidaten Friedrich von Clarholz durch Nr> 201 nähei* präzisirt
^jöerden konnte, fehlen über die beiden letzten fast alle Nachrichten und gewähren die Bestätigungsurkunden
Jür Eberhard durch Gregor X. (Lyon 1275 April 20) und Otto von Rietberg durch Bontfacius VIII. (1302
Jan, 28. N7\ 828), nicht minder aber die am 18. März 1310 durch Clemens V. erfolgte Konfii^mation Ludwigs
von Hessen, welche im zweiten Theile veröffentlicht werden soll, ^) einen tiefem Eanblick nicht blos in die ver--
wickelten politischen Verhältnisse des Münsterschen Bisthums in der zweiten Hälfte des 13. Jahrhunderts und
-der Folgezeit, sondern auch in die immer thätigere Stellungnahme der Kurie zu den Bischofswahlen. ^) Alindet*
reich ist das Ergebniss fiir die drei Diöcesen Paderborn, Minden und Osnabrück. Für den grossen Pader-
b&mer Wahlstreit von 1223 f. vermochte ich nur eine kleine Nachlese zu halten, das interessante Dokument,
in dem die Verwerfung der Postulation des Grafen Engelbert von der Mark zum Bischöfe von Osnabrück
hegründet wird, war bei'eits durch Sbaralea und Sandhoff bekannt, neu dagegen sind die Genehmigung
für das Osnabrücker Kapitel einen Bischof zu wählen (hn J. 1218) und die Ernennung des Dominikaners Otto
an Stelle des Elekten Volquin von Schwalenberg zum Bischof von Minden. Gerade durch letztere getoinnen wir
-einen Haltepunkt für die Geschichte einer Persönlichkeit, über die fast alle Daten fehlten. ^
In den Beginn des 13, Jahrhunderts fallen der langjährige Äbtissinnen" Wahlstreit in Neuenheerse und
der Propst- Wahlstreit in Soest Während für den ersteren nur drei allerdings sehr ausführliehe Dokumente ^)
vorliegen, die hier, obwohl schon in die Sammlung von Migne gedruckt, doch zuerst der heimatlichen Geschichte
-dienstbar gemacht werden, besitzen tcir höchst wahrscheinlich die Dokumente über den Soester Streit nunmehr
vollständig. Das letzte Kommissorium Honorius IIL von Jantuir 1221 (Nr, 284) hatte den Friedensschluss
von 1221 October zur Folge, ^) Eine ebenso ^seltene Vollständigkeit weisen die Co7*veier Wahldokumente auf
indem jetzt, wenn wir die Wahl Hugolds ausnehTnen, die Stellungnahme det* Päpste zu sämmtlichen Corveier
Abtswahlen des 13, Jahrhunderts bekannt ist, ^) Welche Stärkung der päpstlichen Macht auch hier! Der
^rste Abt Thetmar siedelte um 1206, ohne sich um den Papst zu kümmern, von Helmershausen nach Corvei
über und Innocenz IIL konnte nur mit Mühe die Abschaffung dieser alten Gewohnheit erzwingen; der letzte
Abt Heinrich hatte schon unter Gregor X, um Bestätigung seiner Postulation gebeten, Martin IV. verwarf
sie 1283 ohne Angabe der Gründe und ernannte ihn sodann zum Abt (prefecimus te ipsi monasterio in
abbatem). üeber vereinzelte Wahlbestätigungen für Helmershausen, Werden, Borghorst berichten die Nrr, 547,
ßOl u. 680, Die zähe, wenn auch nicht erfreuliche Politik Helmershausens , cUis verhasste Paderbomer Joch
^abzuschütteln, sobald nur traurige Verhältnisse im Bisthum einige Hoffnung gewährten, wird durch eine Reihe
von Dokumenten klarer beleuchtet
Die tiefgreifenden Reformen ^) des Kardinallegaten Otto fanden wiederholt päpstliche Bestätigung.
Einen der Hcmptgegner dieses bedeutenden Kardinals lernen tcir in dem Abt von Corvei kennen, der an den
Skandalscenen von Würzburg sich betheiligte und erst nach mehrjähriger Busse mit dem päpstlichen Stuhl
-sich aussöhnte (Nr. 371), Mehrerer Provinzialkonzile geschieht ausführlich Erwähnung (Nr. 492 und 517),
zum zweiten Konzil von Lyon werden der neugewählte Erzbischof von Bremen und der Bisclwf von
a) Bereitü gedruckt im Regestam Clementis papae V, annus V^ Rom 1887,
b) Vgl. hierzu Lögel^ Die Bischofswahlen zu Münster^ Osnabrück^ Paderborn u. «. ir. 1883.
c) Nr. 253, 308, 665, 673.
d) AV. 197, 206, 224.
e) Seibertz ürkb. I, Nr. 160.
f) Nr. 219, 311, 558, 734.
g) und doch haben sie bei Feiten, Gregor IX S. 87 /., wo er die Reformthätigkeit des Kardinals schildert, keine Be-
^achtung gefunden. Eine Oher sichtliche Darstellung der Ergebnisse des reichen ürkundenmaterials im IV. Bd. des West/, ürkb.^
.hn Bremer ürkb. und in der vorliegenden Sammlung wäre sehr erwünscht. Einige Stücke sind noch ungedruckt.
XXXil
Minden eingeladen (jB91). Andere papstüche Erlaeae beschäftigen eich mit Klosterreformenj Visitation der Kirchen—
Provinzen^ Ahschaßwig kirchlicher Mistirräuche, var allem im friesiscJien Theüe der Diocese Munster (438,
443 f S28). Schon damals muss F^Hesland moralisch ti^ gestanden haben (jB56 ff.); aber von diesen bis zu
den himmdschreienden Verhältnissen unter Gregor XIL ist doch noch ein weiter Schritt und zu ihrer Zei--
tigung waren die unseligen Jahre des Schismas von nothen, ^)
Zfur Geschichte des Kollektorenwesens in unsem Gegenden wird hier wohl zum erstenmal ein umfang^
reicheres Material geboten. Wenn sich Spuren desselben auch in viel frOherer Zeit zeigen (der KardinaUegat
Petrus s. Georgii ad vehim aureum hinterlegte z. B. in den Diocesen Bremen und Verden die von ihm gesamr-
melten Summen)^ so fand doch eine systematische Einsammlung erst seit Johann XXL (704 ff.) statt, Magister
Roger de Mendomonte sammelte in der Mainzer, Propst Ragner von Chiavasso in der Kölner Pronsinz, Eine
Reihe von Jahren war letzterer in Westfalen und Rheinland thatig und mehr als ein anderer hat er die
Bittemisse seines Amtes empfunden. Weder der Bischof Konrad von Osnabrück noch Erzbischof Siegfried
von Köln bequemten sich gutwillig zur Berausgabe der bei ihnen deponirten Gelder; der Kolner achtete nickt
Bann noch Interdikt. Edelherr Simon van der L^ope hielt den Kollektor gefangen und enäiess ihn nur unter
sehr drückenden Bedingungen; mittlerweile forderte Papst Martin IV,, und als natürlich keine Antwort
erfolgte^ noch einmal in drohendem Tone Raifner zur üebersendung der gesatnmelten Gelder auf Kein
Wvndei'y dass der Kollektor seines Amtes müde wurde; er erhielt in dem päpstlichen Kaplan Dietrich von
Orvieto einen Nachfolger, Durch Nr. 714 kennen wir die Abgabeverhältnisse der mittlem und armen Kloster^
Nr. 736 gewährt einen Einblick in die Dechandabgaben und ermöglicht einen Rückschluss auf die Grosse
der Sammlung in den einzelnen Diocesen.
lieber eine Reihe massgebender westfälische^' Persönlichkeiten des 13. Jahrhunderts liefert die Sammlung^
erwünschte Aufschlüsse von der Einzelnotiz bis su einer oMsführUchen Lebensbeschreibung: zur Charakteristik
Engelberts von Köln die Urkunden über den Soester Streit (Nr. 265u. ö.)y zur frühem Geschichte des McLgisterr
OUverius (i60)^ des Bischofs Widukind von Osnabrück (595) y der bischoflichen Bnider Grafen Adolf und
Gottfried von Waldeck (787 f)y des Erzbischofs Wicbold von Köln (702)j der Dompröpste Bertram von Osnon
brück 086) und Konrad von Büren in Köln (405, 420) y vor edlem aber des Propstes Friedrich von Clarholz
(273)y dessen abenteuerliche Laufbahn eine ausführliche Darstellung verdient, und des Bischofs Engelbert van
Osnabrück, eines Bimders des Isenburgers (406, 431, 440, 489, 497, 565),
Es ist noch nirgends hervorgehoben, welcV hervorragende Stelle die Westfalen des 13. Jahrhunderts in
dem neugestifteten, rasch emporblühenden, thatkräftigen und thatendurstigen Dominikanerorden gespielt haben.
Der zweite und vierte Dominikanergeneral, einei' der ersten und der berühmteste Provimialprior für Deutschland
im 13. Jh., — alle vier waren Westfalen; Joidanus &axo, Johannes Theutonicus, Konrad von Höxter und
Sermann von Minden ! Auf sdmmtlicher Wirken fällt gerade durch eine Anzahl Papsturkunden neues Licht.
Jordanus stammt aus einem Ministerialengeschlechte, dcu der Herrschaft Dassel untergeben war, aus der
Hildesheimer Diocese (also von der Grenze Westfalens), so berichtet sein Landsmann JcJcob von Soest in den
Dominikanerprivilegien; ^) derselbe hat zugleich von seinen Schiften tm? den Namen eines Werkes erhalten, welcher^
a) In der Bulle ,Admonet nos* Gregor XIL von 1407 Mai 15 heisst c» über säinmtliche friesische Kloster der MOnster-
sehen. Utrechter und Bremer Diocese: In quibiis pene omnis religio et observantia dicti ordinis ac dei timor abscessit, libido et
corruptio camis inter ipsos mares et moniales nee non alia multa mala, excessus et vitia, que pudor est effari, per singula suc-
creverunt. Aits Dietrich v. Niein Nemus unionis p, 497 {Ausg, von 1609),
b) Hie (Jordanus) fuit secundus maxister ordinis nacione Saxo, de dominio de Dasle in dyocesi Hildesemensi. Die Acta
Ss. führen zwn 13, Febr, verschiedene Orte als Oeburtsstätten J,'s an, doch liegen alle in der Nähe von Warburg, nicht allzufem
von der Grenze; ich werde darüber an anderer Stelle ausfülirlich handeln. Dass Jordanus nicht einem Dynastengeschlechte
xon Eberstein oder von Dach (korrumpirt aus Dassel) entstammt, erhellt aus der Bezeichnung de dominio des sicher am besten-
/
XXXIII
'wetm ricJitig gelesen, schon vor zweihundert Jahren du Forschung zu dem Ziele geführt hätte^ zu welchem sie
jetzt erst auf Umwegen gelangt ist^ dass nämlich Jordanus Saxo, der Dominikanergeneral, und Jordantis Nemo-
rariusy einer der berühmtesten Mathematiker des 13. Jahrhunderts, ein und dieselbe Person sind. Denn das von
Quitif'Evhard nach unserer Hdschr. dem J, S. zugeschriebene Werk Grammaticalia delicata, unter weichern Titel
es überall, auch in den Acta Sanctorum citirt unrd, heisst in Wirklichkeit Geometricalia delicata. ^ Damit
ist wohl die Beweiskette des Fürsten Buoncompagni, der Professoren Kantor und Treutlin geschlossen. ^) Beide
Jordane sind eine Persönlichkeit! Kaum zwei Jahre dem Orden angehörend wurde Jordanus Nachfolger des
h, Dominiku^, regierte 15 Jahre den Orden und ertrank auf der FahH nach dem h. Lande am 13, Februar
1237. Die päpstlichen Erlasse an ihn, soiceit sie den Orden betreffen, liegen ausser dem Rahmen unserer
Darstellung. In Nachfolgendem wird er bei einer eigenthümlichen Verhandlung vernommen: er sollte 1227
Zeugniss ablegen, ob der Paderbomer Kleriker Mauricius in seinem Orden Profess abgelegt habe; wohl nicht
ohne Grund brachte man beide Landsleute zusammen. Bekanntlich ging Mauncius frei aus (341),
Johannes Theutonicus ist nach Jakob von Soest in Wildeshausen, Osnabrücker Diöcese, geboren, ^) war
einer der sprachgewandtesten Redner* (er verstand Deutsch, Italienisch, Französisch, Latein), Poenitentiar des
Papstes und Reisebegleiter vieler Kardinäle; als Provinzialprior in Ungarn wurde er Bischof von Bosnia
(Diakovar), entsagte aber mit Genehmigung des Papstes dieser Würde, wurde 1240 zum Magister gewählt,
konnte aber nur auf direkten Befehl Gregor IX, zur Annahme der Würde bewogen werden. ^) Die grosse
Anzahl der Inkorporirungen von Nonnenklöstern in den Dcminikanerverband hatte ebenso viele Schreiben der
Päpste an ihn zur Folge, Er starb am 4. November 1253 im Strassburger Dominikanerkloster, Sein Körper
wurde 1276 erhoben, ^) Um 1230 visiti)ie er die Diöcese Minden im Auftrage des Kardinallegaten Otto, er-
richtete fünf Archidiakonate und stellte die eingegangene Kantorei und Propstei wieder her. Gregor IX. be-
stätigte 1231 die Anordnungen seines Poenitentiars. Zwanzig Jahre später konfirmirte Innocenz IV. noch ein-
mal die Neuschöpfungen in der Mindener Diöcese des frater Johannes magister ordinis Predicatorum, peni-
tentiarius noster (368 u. 520),
Im Auftrage des genannten Kardinallegaten visitirte der Provinzialpnor Konrad von Höxter (de Huxaria)
unterrichteten Jakob von Soest in den Dominikanerprivilegien; dann aber auch aus einer Erzählung in d€n Acta 6>«., wonach
der dominus seiner Mutter ihr eine Kuh geraubt habe,
a) Scripsit graciosam postillam super apocalypsi. Item super Priscianum minorem. Item geometricalia delicata.
b) Vgl, Kantor in Allgemeine deutsche Biographie Bd. 14^ S. 501 ff, unter Jordanus und Ztschr, für Mathematik und
Physik Bd, 24, worin der instruktive Aufsatz von Treutlin, der Traktat des Jordanus Nemorarius de numeris datis S, 128 ff.
c) Frater Johannes Theutonicus nacione Westphalus de dyocesi Osnaburgensi metropolis Coloniensis de oppido Wildes-
husen oriundus. Trithemius lässt ihn in seinem Catalogus p, 139 aus Freiburg abstammen.
d) Das ungedr. Schreiben von 1240 März 8 möge hier folgen: Gregorius venerabili fratri Johanni Theutonico episcopo
quondam Bosnensi. Cum olim te ab onere pontificalis officii ad instantiam tuam duxerimus absolvendum et per consequens
obediencie magistri ordinis tui et observancie ejusdem ordinis fueris restitutus, propter quod, etsi pontificalibus insigniis uteris,
nichilominus mandatis magistri ejusdem ordinis obedire teneris, fratemitati tue per apostolica scripta mandamus, quatinus usu
dictorum insigniorum et indulgentia continua, si quam a sede apostolica obtines, non obstantibus — ad supportanda ipsius ordinis
onera tamquam bonus railes Christi et sicut unus ex fratribus aliis te accingas. Datum Laterani 8 idus marcii p. anno 13®.
e) Letztere Thatsache findet sich im Bonutn universale de apibus des Thomas Cantipratani im letzten (57.) Kap.
des 2, Buches, Ich citire nach einer Hdschr, 452 der Kgl. Bibl, zu Münster. Darin findet sich noch folgende sonderbare
Prtvilegienverleihtmgs- Geschichte: Der Papst Gregor IX. gestattete nach einigen Lobsprüchen dem General, ut omnia privilegia,
que ordini tuo expediunt yel privilegia, que aliis etiam religiosis quibuscunque usque in presens concessa sunt, scribi facias et
bullabo. Nee mora. Magister et qui cum eo erant fratres omnibus registris apostolicis inspectis omnia privilegia, que sibi com-
moda et utilia pro confirmacione ordinis essent vel fore possent, consensu cardinalium et curie bullata et subscripcionibus insig-
nita solempniter acceperunt.
(H)
XXXIV
mit zwei Gefährten die Diocesen Müneter, Osnabrück und Paderborn. ^) Ihn beauftragte Gregor IX. im Jahre
1233 neben Siegfried von Mainz und Konrcul von Hildeeheim mit der Kreuzpredigt gegen die Ketzer; sie soUten
nach den Statuten des allgemeinen Konzils mit ihnen verfahren. Ihm schreibt der Papst über die Ermordung
Konrads von Marburg. ^
Wie Johannes Theutanicus so muss auch Hermann von Minden vor seiner Ernennung zum Provimial'
prior PoemtenUar Papst ürban IV. gewesen sein; denn unzweifelhaft ist er der consanguineus des Pfarrers
Bertram von Lerbecky Mindener Diöcesej welchem ürban ein anderes Beneßcium verleiht. ^
a) Westf, ürkb. IV. Nr. 176 ff.
b) Rodenberg /, Nr. 558 und 561.
c) Nr. 651. üeber H. v. Minden vgl. meinen Aufsatz ^Forschungen" u. s. w. in Ztschr. f. vaterL Gesch. u. Altertums-
kunde Bd. 45 S. 120. ff.
1.
Beziehungen der Päpste zum Sachsenvolke: Gregor IL schreibt an die Ältsadisen. Jaffe-
Ewald, Regesta Pontificum (2. Aufl.) 2164 (1664) zu 772 (Dec.?). Diekamp, Westfälisches
Urkundenbtich Supplement, Nr. 34 zu 737. — Greg. III. schreibt an Bonifatius. FäUchung.
Joffe-Ewald f 2255 zu 731 — 741. Diekamp, Supplement Nr. f 35. — Greg. III. schreibt u. a.
an Bortharos (Brukterer?) Jaffe- Ewald, 2246 zu 737 — 739. Diekamp, Supplement 39. —
Madrian I. schreibt an Karl d. Gr. über Bekehrung der Sachsen. Jaffe-Ewald, 2451 (1884) zu
786 vor Juni. Diekamp, Supplement 89. — Hadrian I. antwortet Karl d. Gr. auf Anfrage
bezüglich Behandlung der zum Heidenthum zurückkehrenden Sachsen. Joffe-Ewald, 2453 (1885)
zu 786 c. Jidi. Diekamp, Suppletnenf, 93.
Da Diekamp im Suppl. die westfälische Litteratur vollständig citirt, beginnt die Aufzählung der-
selben erst viit Nr. 28.
2.
Leo III. nimmt Kl. Pfäffers, das unter Leitung des Abtes Eberhard steht, in seinen Schutz.
Paderborn 799 März 14.
„Dignum valde est." —
Datum pridie idus martii per manum Joannis biblioth. et cancell. eccl. Romane. Paderborne
a. Chr. 799.
Fälschung. Jaffe-Ewald, f 2501 (CCCXXVII). Vgl. Diekamp, Suppl. 116. Zum Auf enthalt des
Papstes in Westfalen vgl. JaffS-Ewaldy /, p. 309 und 11, p. 702. Ausserdem sagenhafter
Bericht Ztschr. f. vaterl. Gesch. u. AlteHhk. 44 (1886) S. 80: Idem Karolus procuravit
a sancto Leone papa fratre suo, qui tmic temporis fuit in Syborch cum tota curia
Romana, quod consecravit ibidem summum altare propriis manibus et contulit omnibus
Christi fidelibus vere penitentibus — remissionem omnium peccatorum. Et cum ipso
fuerunt ad consecrandam ecclesiam predictam GCGLXV cardinales, patriarche, archi-
episcopi et episcopi et abbates. Quilibet eorum dedit — unum annum et karenam
u. s. w. — Ueber den Aufenthalt eines andern Papstes in Westfalen beichtet eine Urkunde
des Stiftes Vreden von 1485 October 3: Item in die Sixti pape et martiris celebratur
missa solemniter per rectorem collegiate ecclesie in altari sancti Michaehs in eadem
collegiata ecclesia et matrice in quadam casula, quam sanctus Sixtus ibidem dimisit,
qui ibidem primam missam celebravit et eodem die summam missam Rome miraculose.
Die anscheinend litterai^isch nicht vericerthete Sage lebt in Vreden noch fort; dort ist noch
ein älteres die Sage darstellendes Bild, die Kasel im bischöfl. Museum zu Münster. Mitthei-
lung des Kapl. Tenhagen in Vreden.
1
Weatf. Urk.-Buch V.
3.
Innocenz IV. transsumirt das von Leo IIL der Kirche zu Ereshurg (Marsberg) verliehene
Privileg. Lyon 1247 Juni 11. Ereshurg 799 Decemher 24.
Innocentius episcopus servus sen'orum dei dilectis filiis ( . . abbati et conventüi Corbegensibus
ordinis sancti Bene)dicti Padelburnensis *) diocesis salulem et apostolicani benedictionera. Privilegium
felicis re(cordatioms Leonis pape predecessoris nostri perlegimus) et inspeximus diligenter ipsiusque
tenorem transcribi et bul(lari fecimus, qui est talis:
Leo servus servorum dei Karolo) Magno Romanorum imperatori. Pie tue intentioni ^) per omnia
congaudentes, quod (j^bes, annuere non tardamus. Igitur hunc montem Eresburg, quem) expugnatum
cum tota Saxonia deo obtulisti et per nos beato Petro cons(ecrasti, liberum ab omni humana potestate
esse et fratrum) inibi ad Christi ser^itium adunatorum ditioni tantummodo parere censemus, Qui,
(ne aliquid in hoc impedimenti patiantur. neve regni vestri (!) in)vasoribus aliqua rebellandi fiducia
preparetur, sub anathemate sancti Petri auc(toritate interdicimus, ne quis umquam bellica in ipso monte
presidia) collocare, aut per te collata predia aut decimas circa montem per duas Saxonica(s rastas, quas
illuc delegasti, audeat diripere. Hec conservan)tibus sit pax a deo patre, infringentibus excommunicatio
et a beatorum coll(egio sit separatio in eternum. Dat. Eresburg per manus Johannis) bibliothecarii et
cancellarii ecclesie Romane Villi kalendas januarii anno (domni Leonis III quarto, indictione VII,
die dedicatio)nis capelle in Eresburg.
Dat. Lugduni (III idus junii) pontificatus nostri (anno IV.).
a) Padelburnensis RegUter. — b) intentioni im Or. korr. aus pctitioni, me auch da» Register hat.
Hier nach dem Or. des Transsttmptea im Kgl. Su-A. Münster , dessen ganze rechte Hälfie mit der
Bulle fehlt, und nach dem Register Imiocenz IV. im Vatikanischen Archiv y Rgbd. 21 Nr. 790
fol. 400v. Die Ergänzungen aus dem Register sind in Klammem beigefigt. In Wilmans^
Kaiserurkk. 7, 132 ist die Zeit der Ausstellung des Transsumptes irng angegeben. Or, und
Niederschrift im Register Innocenz TV, stimmen bis auf verkürzte Adresse und Datum
und das fehlende 1 in Padelburn. buclistdblich überein. Sehr aufällig die Korrektur des
petitioni in intentioni im Or. Ueber weitere interessante Abweichungen der Texte in den
Originalen und Register bänden s. u. unter Innocenz III. und Hononus III. Aitf' der Rück-
seite des Or. R mit Script, in der obern Rundung. Darunter (Ma)guntia Jacobus. Sdirifi
sehr weit auseinander^ Anfang verzieht.
PHmleg Leo' s Fälschung. Jaffe-Eicald f 2502 (CCXXVI). Di^cke: Meibom, Ss. rer. Genn. III,
21; Schoten j Annales Paderbornenses, ad antmrn; Fürstenberg j Monumenta Paderb. 115;
SeibertZy Urkundenbuch zur Landes- u. Rechtsgeschichte des Ilerzogthums Westfalen Nr. 1;
u. 0. Vei*z. Berger, Les registres d*Innocent IV, I. Nr. 2788. Diekamp^ Suppl. f 122.
4.
f Nikolaus L antwortet Erzbischof Karl (von Mainz) und dessen Suffraganen, u. a. Altfried
(Hildesheim) y Theoderich (Minden)^ Egibert (Osnabrück) u. einigen Ahfen^ darunter Adalgar (dorvei),
er habe gegen Bischof Salomon (Constanz) kein Urtheil gefällt, erkläii die ihnen v. Abt Chimold
überbrachten Briefe für gefälscht u. erlässt Bestimmungen über Ehen in rfei* Verwandtschaft.
(858—863.)
„Divinorum fulgentes.*' —
Fälschung. Jaß-Eicald, f 2709 (2015). Diekamp, Stippl 265 zu (860—863). Ladeteig, Reg.
episc. Constanc. 128.
o.
Hadrian IL ertheHl- auf Bitten des Ähtes Adahjar dem Kl, Corvei das Recht freier Abts-
wähl u. nimmt es in Schutz. 872 October 15.
„Coiivenit apostolico moderamini." —
Scriptum — imperante domino nostro piissimo perpetualiter augusto Hluthouwico a deo coronato
magno imperatore anno vigesimo quarto (XVIII spätere IldscL) et post consulatum ejus anno vigesimo
quarto, mense octobrio, indictione sexta. — Data idus octobris per manus Sergii primicerii defensorum
sancte sedis apostolice.
Fälschung f Jaffe-Ewald^ f 2947 (CCCXLVII). Diekamp, SuppL282 scheint für Echtheit zu sein,
6.
Stephan V. nimmt auf Bitten des Bischofs Wigbert von Hildesheim und des Abtes Bovo van
Corvei die Diöcese Hildesheim und Kl. Corvei in seinen Schutz.
887 Mai 30.
„Convenit apostolico moderamini." —
Scriptum per manum Gregorii scrinearii sancte Romane ecclesie, in mense maio, indictione
quinta. Datum tertio kalendas junii per manum Leonis sacellani sancte sedis apostolice, imperante
domino piissimo patre Carolo augusto coronato magno imperatore anno sexto et post consulatum ejus
anno sexto, indictione quinta.
Jaß'Löwenfeld 3429 C^634). Diekamp, Suppl. 302.
7.
Bischof Egümar von Osnabrück beklagt sich bei Papst Stephan V. wegen VorenthaUung der
der Kirche zu Osnabrück von den Stiftern Corvei und Herford geschuldeten Zehnten.
(890/891.)
n
Dum orthodoxam Christi ecclesiam."
Diekampy Suppl. 323. Dort Korrektur des Abdrucks bei Erhard, Cod. dipl. /, Nr. 40.
8.
Stephan V. an EgUmar, Bischof von Osnabrück , bedauert, dass er von Gottschalk , Äbt von
Corvei, und der Äbtissin von Herford belästigt, bei König Arnulf verläumdet u. seine Kirche ihrer
Hinkünfte beraubt werde. Er verspricht Abhülfe u. erwähnt Rücksendung eines Schreibens an den Abt.
(891.)
„Bonorum operum." —
J(^€-Lowenfeld 3464 (2660). Vgl Diekamp, Suppl. 323.
9.
Stephan V. erwidert dem Erzbischof Hermann von Köln und seinen Suffraganen (unier ihnen
Wolfhelmo Mimigernafardensi, Druogoni Mimidonensi, Engilmaro Osanabruggensi) auf ihre
Erklärung, dass Bremen unter Köln stehe: behufs Entscheidung des Streites müssten Gesandte
beider Parteien nach Born kommen. 890 October 31.
„Litteras a vestra." —
Data II kalendas novembris indictione Villi.
Jaffe-Löwenfeld 3458 (2648). Diekamp, Suppl. 325.
1*
10.
Stephan V. bestätif/t auf Bitten des Bischofs Biso von Paderborn 'dem KI, Neuenheerse sei-
nen Besitz, 891 (Mai?)
„Quanto nos pro piorum et venerabilium locorum." —
Scriptum per manum Gregorii scriniarii sanctae Romanae ecclesiae in mense maio, indictione
nona. Datum ....
Jaffe-Löicenjeld 3468 (2664), Dkkavipy SuppL 327. Bez'ugUch der Datlnuuj Mai- Juni daselbst S, 52.
11.
Stephan V. bestätigt auf ein Bittschreiben des Bischofs Wigbert von Verden das von dessen
Vater Walbert gestiftete Kl. Wildeshausen \m pago Leri in loco, qui dicitur Wialdeshusen).
891 Juni 1.
„Cum nostro apostolatui." —
Data kal. junii, indictione nona.
Jaffe-Löwenfeld 3472 (2665). Diekamp, SuppL 328,
12.
Stephan V. bestätigt auf Bitten des Abtes Hembü die Besitzungen und Privilegien des
Kl. Werden, ivie sie die Kaiser Ludtvig, Karl und Arnulf bestätigt haben.
891 (Mai 29 oder Juni 28).
„Quoties ea a nobis." —
Scriptum per manum Gregorii scriniarii sancte Romane ecclesie in mense maio. Data IUI ka-
lendas julii per manum Stephani secundicerii sancte sedis apostolice, anno deo propicio pontificatus
domni Stephani summi pontificis et universalis pape in sacratissima sede beati Petri apostoli sexto,
indictione Villi. Amen.
Jaffe-Löwenfeld 3467 (2663) Mai 29. Diekamp, SuppL 329 Juni 28. Ebenda über Datum,
13.
Formosm tadelt den Erzbischof Adalgar von Hamburg, dass er nicht auf seine Ladung in
Rom erschienen sei oder einen Vertreter geschickt habe wegen seines Streites mit dem Erzbischof
Hermann von Köln über das Bisthum Bremen; durch den Erzbisrhof von Mainz sei er bennch-
richtigt, wie auf der Synode zu Frankfurt von sämmüichen Sujfrarnnen Kölns (darunter: Wulf-
helmo Monasteriensi, Druogone Mindensi, Egilmaro Osnabrugensi) bezeugt sei, dass das Bis-
thum Bremen detn Kölner ErzstuM unterstehe.
893.
„Arbitrabamur tuam." —
Jaß^-L&iverifeld 3487 (2680). Hasse, Schlesrng-Holst-Lauenb. Regg. u. Urkk. I, Nr. 18 zu 895.
Diekamp. Suppl. 331, Die Theilnahme der Suffragane auch ei^cähnt Jaff^-L. 3471 {2667).
14.
f Sergius HL vernichief in einem Schreiben an Erzbischof Adalgar von Bremen alle Akte
des Papstes Foi'mosus bezüglich des Ei^zbisthums Hamburg-Bremen , bestätigt letzteres ^ suspendirt
die Kölner und Mainzer Erzbischöfe und theilt mit, dass er u. a. Bernardum (Mindensem),
Bernardum (Osnabrugensem), Bisonem (Paderbornensem) episcopos aufgefordert habe, ihn, 6e-
sonders bei Bischofsiveihen, zu unterstützen.
Um 905 Februar 1.
^Susceptis tue fraternitatis litteris." —
Data per manum Petri cancellarii sancte Romane ecclesie V nonas februarias indictione tercia.
Fälschung. Jaffe-L&wenfeld f 3537 (2716), Diekavip, SuppL /, 350. Hasse, SchL-IL-L, R. u.
U, I, 19. Statt Simon daselbst Biso zu lesen. Von Schreiben an letztere nichts bekannt,
15.
Ägapit IL bestätigt auf Intervention des rimiisclien Kmigs Otto I. der Äbtissin Hedwig und
dem von Bischof Altfried' von HUdesheim erbauten Kl, Essen das vom Papst Zacharias demselben
gewährte, bei einem Klosterbrande untergegangene Privileg, wodurch der von Erzbischof Günther
von Köln dem Kloster geschenkte Zehnte bestätigt, die freie Wahl der sÄbtissin und die Exemtion
von jeder geistlichen Gerichtsbarkeit aussei^ der des päpstlichen Stuhles demselben verliehen worden war.
(947)
»Tunc summe apostolice dignitatis." —
Jaff^'Ldwenfeld 3635 (2786). Dlekavip, SuppL 402. Laccnnblet, Urkb. /, 99 setzt es zu 947,
Jafe zu c. 946. Sickel in Mitth, des Inst /. oesterr. Geschforsch. Ergänzungsband //, 544 ff^
nimmt jetzt nach Aitffindung des Orig. von DO, IL 49 (Diekamp, 499) seine Bedenken
gegen DO. /, 85 für Essen (Diekump, 404) zurück. Dadurch geidnnt auch die Echtheit des
obigen päpstlichen Privilegs j das gleich DO. /, 85 Ersatz für die in der Feuerskrunst (947?)
veimichteten Urkunden bieten sollte, eine neue Stütze. Beide PiHvilegien belichten über di£ vom
damaligen Papste gutgeheissene Zehntschenkung des Erzb, Günther. Nur ist der Papst
nicht Zacharias sondern Nikolaus. Vgl. auch Einleitu7ig S, XVI und unten Nr, 784,
16.
t Ein Bischof Okko (!) von Minden (Okkone Mindensi ep.) tvird in einer unechten Ablass-
Urkunde Leo VIII für Kl. Einsiedeln (Mdnradszell) genannt (während der richtige in Privileg
Otto I. für Papst Johann XIL neben dem Bischof von Osnabrück als Unterzeichner erwähnt wird
962 Februar 13: Signum Druogonis Osnabruguensis (korr. aus Oanabrugguensis) ecclesie
episcopi. Signum Landuuarti Mindonensis ecclesie episcopi,).
Born 964 November 11.
„Convenit apostolico." —
Scriptum in mense novembri IV idus novembris, lectum III idus novembris anno incarnationis
dominice 964, indictione VIL
Jaß-Löwenfeld f 3708 (CCCLXVIIl). Diekamp, SuppL f 452, wo Nomiemdeutung, Neudinick
Jahrb. /. Schweizer, Gesch. 10,339 f. (Pnvileg OUo's Diekamp, SuppL 444 nach Sickel, das
6
Prio. Otto L für du römische Kirche,) lieber das Priv, Leo^s findet sich in Gobelin Person^
folgende bis jetzt unbeachtete Stelle: Preäictus Leo papä octavus hoc nomine concessit
indulgentias a pena et a culpa visitantibus capellam beate Marie de Heremitis Constan-
ciensis diocesis sub data anno domini DGGCCLXIIII sub tenore istorum verborumr
Et nos confisi — a culpa et a pena reddimus absolutos. Cum in ipso privilegio con-
cessionis indulgentiarum predictarum nullus determinatus dies, quo quis eas consequi
possit, prout litterarum apostolicarum moris est, an venientes ad locum predictum hujus-
modi indulgencias consequantur, quidam dubitandum non inmerito asserebant. Hier nach
Hdschr, im Besitz der Paderbomer Abth. des Vereins.)
17.
Bischof Landward von Minden (Londoardus MindonenBis), der aiicti schon am Königsgericht
unter Vorsitz Johann XIII. und Otto I. (heügenommen (967 April 17. Vgl. Suppl. 463)^ unter-
schreibt die auf der Synode von Bavenna. erlassenen Urkunden für die Kirchen zu Magdeburg und
Salzburg und erscheint unter den Zustimmenden auf derselben Synode in der Urkunde Johann XIIL
für Kl. Quedlinburg. Bavenna 967 April 20^ 23 u. 25.
„Notum esse", „Quia per beatum" und „Sanctitati." —
Jaffi-Lowenfeld, 37 W (2847), 3716 (2848), 3717 (2849). Diekamp, Suppl. 464 f. Uhlirtz
Gesch. d. Erzb. Magdeburg unter den Kaisem aus dem sächs. Hause. S. 133 ff.
18.
Bischof Landward von Mütden unterzeichnet drei Privilegien des Papstes Johann XIIL für
Kl. Maodmin hei Trier^ Kl. Hersfeld und Bisthum Meissen.
Born 968 Januar 2.
„Gongruit apostolico", „Si semper" (zweimal). —
Data IV nonas Januarii.
Jaffi-Löwer^'eldy 3722 (2863), 3723, 3724 {2854). Diekamp, Suppl. 471. Zur ersten vgl. Bresslau
in Westdeutsche Ztschr. V, 63; zur dritten Uhlirtz, 163. Posse, die Markgr. von Meissen^ 313.
19.
Benedikt VIL nimmt auf Bitten des Abtes Ludolf das Kl. Corvei nebst Besitzungen in seinen
Schutz, bestätigt die freie Abtstvahl und verleiht das Recht des Gebrauchs von Dalmaiica und San-
dalen an bestimmten Festtagen. 981 Aprü 2.
„Gum summe apostolice dignitatis." —
Scriptmn per manum Johannis notarii nostri et sacrosancte Romane ecclesie, non. aprilis, indictione
nona. Datum per manum Stephani episcopi et bibliothecarii sancte sedis apostolice anno domino pro-
picio pontificatus domini nostri Benedicti summi pontificis et universalis ecclesie pape in sacratissima
sede beati Petri apostoli septimo, imperante domino nostro Ottone coronato, anno imperii ejus XII,>
quarto nonas aprilis, indictione nona.
Jafe-Löwenfeld, 3806 (2913). Diekamp, Suppl. 518 triU för Echtheit ein. Älteste Kopie s. XV.
In Suppl. zu ändern: S. 82 Z. 44 Set statt Sed. S. 83 Z. 2 ephyphania statt epiph.
Z. 2 ascensionis statt assensionis. Hinter pentecosten fehlt et. Im Datum Z. 16 quarto
statt quinto nonas.
20.
f Johann XV. bestätigt auf Bitten des Abtes Thetmar von Corvei (Thietmarus — per interven-
tum Hildibrandi Mutinensis episcopi nostram efflagitavit clementiam) die Privilegien des
Klosters Corvei. 989 Juni 36.
„Convenit episcopali auctoritali." —
Scriptum per manus Stephani primiscrinii sancte Romane ecclesie in mense junii et indictione
secunda. Data IIIIX kalendas julii per manus Johannis episcopi et(!) sancte Nepesine ecclesie et biblio-
thecarii sancte sedis apostolice, anno pontificatus domini Johannis sanctissimi quinti decimi pape quarto,
indictione secunda.
Fälschung, Meist woitUche Wiederliolung der Urk, der Mainzer Synode von 885 Deceniber für
Corvei und Herford in plumj)er Weise zur Papsturk, zugestutzt So Diekainp, Suppl. 534,
während auch in der 2. Auß, von J äffe -Löwenfeld 3832 (2934) sie nur als verdächtig be-
zeichnet wird. Vgl. u. Urk. Johanns von 1046 Nr. 28. Zu den im Suppl. aufgezählten
Ildschr. hinzuzufügen: Libri Van'or. III. der Theodor. Bibl. in Paderborn. Der Schreiber
Grothues S. J. erklärt literas has esse satis imperiti hominis et imprudentis audax et
stohdum figmentum. Das von ihm benutzte „Exemplar^ enthielt den Teat in 19 Zeilen;
Z. 1 von In nomine bis unde ego. Einigennass&n auffällig ist, dass in der aus dieser Fäl-
schung in den Her forder Rationes pro privälegiis von 1262 (Hdschr, im St.-A. Münster)
angefühlten Stelle hinter monasteriorum (Suppl. S. 86 Z. 11) ein eorundem eingeschoben
ist utul statt des tenent (Z. 13) habent steht. — Suppl. irrig Juli 27 datiH.
21.
Johann XV. befiehlt in seinem Privileg für Erzbischof Liavizo von Hamburg - Bremen u. a.
den Bischöfen (Batar) von Paderborn u, (Milo) v. Minden dem Erzbischof e in aUem in Ausführung
seines Amtes beizustehen. 989 November 8.
„Convenit apostolico moderamini." —
Scriptum per manum Stephani notarii regionarii atque scriniarii sancti palatii in mense novembrio
et indictione III. Data VI idus novembris per manus Gregorii episcopi sancte Portuensis ecclesie, anno
pontificatus domini Johannis sanctissimi pape V, anno ab incarnatione domini nostri Jesu Christi
DCCCCLXXXVIIII in mense novembrio et indictione III.
Fälschimg? Jaffe-L&wenfeldy 3835 (293b). Diekamjy, Suppl. 635. Hasse, Schl.^H.-L. Regg. u.
Urkk. I, 30 bezeichnet Urk. als Fälschung, getnacht nach Jaffe-L. 4146 unten Nr. 29. Or. fehlt.
22.
Silvester II. bestätigt auf Bitten des Bischofs Batar von Paderborn die alten Privilegien seiner
Kirche. 1001 Januar 1.
Jaß ' Löwenfeld, 3915 (2999). Vgl. Suppl. 573. VUa Meinwerd MG. SS. X/, 110 Kap. 7.
Urkunde schon im 17. Jahrh. verloren.
23.
Silvester IL gewährt dem Kl. Helmershausen, das Gn'af Eckehxurd und seine Gemahlin Mathilde
gestiftet, dieselben Privüe^gien, vne sie Corvei e^liaUen, freie Abts- und Vogtswahl; letztere aber erst
nach dem Tode des vom Papst zum Vogt ernannten Erbauers.
1002 Apnl
8
„Si loca vel." —
Scriptum per manus Petri notarii et scriniarii sancte Romane ecclesie domini Siluestri pontificatus
anno tertio in mense aprilis, indictione XII.
Jaffe, Reg. 3924 0007). Diekamp, Suppl. 562. StaU ind. XII zu setzen ind. XV.
24.
Johann XVII L hesMigt auf Bitten des Bischofs Batar von Paderborn seinem Bisthum Besitz
und freies Wahlrecht. 1005 December.
„Sacrosancta apostolica sedes." —
Datum et scriptum per manus Petri abbatis et cancellarii sacri palatii in mense decembrio,
indictione quarta, anno deo propitio domni Johannes XVIII pape tertio.
Jaff^'Lowenfeld 3947 (3020). Diekavipj Suppl. 607 bezeichnet das im KgL St-A, Münster be^
findliche Exemplar als OHginal; dort Abdtiick u. photographiscfie Abbildung, In ersterem zu
korngiren S. 88 Z. 38 Paterbrunensi st Paterbrunnensi. S. 99 Z. 17 anathematis st
anathemathis. Z. 20 indictione st inditione. Bresslau in Mitth. des Instituts /. oesterr,
GeschforscK /X, 18 hält da^ Münstersche Exemplar nicht für das Original sondern för Nach^
bildung. Jedenfalls ist dieses nicht mehr die erste bekannte Papsturkunde auf Pergament^
sondemy wie Bresslau nachgewiesen, J äffe- Löwen feld 3714 (2846) von 967 April 15 /Sr Bologna,
25.
Benedikt VIII. bestätigt auf Bitten B. Meimverk der Paderborner Kirche alle ihre Besitzungen^
besonders Schenkung Heinrich IL 1014 März.
„Desiderium quod." —
Scriptum per manus Benedicti notarii et scriniarii sancte Romane ecclesie in mense martio,
indictione XII, anno dominice incarnationis 1014.
Jaffe-Löwenfeldj Reg. 4004 (3059). Diekamp,. Suppl. 635, M. erhielt vom Papst viele Reliquien,
26.
Benedikt VIIL bestätigt dem Kl. Helmershausen seine Besitzungen^ ohne dieselben namentlich
aufzuführen. (1014 Juni 22 — 1015 Juni 21.)
Anno tertio pontificatus.
So Bemerkung Wencks^ Hessische Landesgeschichte ürkb. zum II, Bd, S, 121 Anm. zum Privileg
Cölesün IIL 1192 Juni 13 für Helmershausen. FehU Jaffe- Löwenfeld. Diekamp, Suppl. 6 40.
Helmershduser Kopiar jetzt verschollen,
27.
Benedikt IX. sendet an Abt Druhiniar von Corvei ein jetzt verlornes Schreiben. (Hoc anno
— 1044 — Benedictus papa domino Druhtmaro abbati misit epistolam. Ja/fe, Bibl. I, 38 f.)
1044.
Jaß-Löwenfeld, 4116 (3131).
28.
f Johann (!) bestätigt auf Bitten des Äbtes Budthard von Corvei die Exemtion der Kl, Corvei
und Herford von der Paderborner Kirche und bestätigt die früher dem KL Corvei ertheilten Pri-
vilegien. 1046 December 29.
Beinahe wöHliche Wiederholung von SuppL Nr, 607 (Urk. der Mainzer Synode ßir Corvei und
Herford) und der SuppL f 534 zuletzt abgedruckten Fälschung: Johann XV. ßir Corvei
989 Juli 29. Der Anfang lautet: in nomine sancte et individue trinitatis. Ego Johannes epis-
COpus servus servorum dei omnibus sancte dei ecclesie fidelibus suggero, quod venerabilis abbas
Rudthardus monasterii quod vocatur Noua Corbeya per interventum filü Carissimi imperatoris nostri
Heinrici nostram efflagitavit clemenciam, ut omnia precepta gloriosissimorum imperatorum seu regum sive
quonimlibet principum cyrographa necnon etiam, que a nostris predecessoribus Adriano Stephano Johanne
atque Benedicto collata vel coustructa sunt, nostra quoque auctoritate firmavissemus. — SuppL o»
86 Z. 16 hinter altare sedendi einzuschieben: et in precipuis festivitatibus missam cum
dalmatica et sandaliis celebrandi. — Z. 18 statt ipsa zu setzen sua. — Datum: Scriptum
per manus Johannis primi scrinii sancte nostre Romane ecclesie, in mense januario.
Data IUI kalendas januarii per manus Petri dyaconi bibliothecarum (!) item cancellarii
sancte appostolice (!) sedis, anno domini nostri Jhesu Christi M^ X^ LVI, domini Johannis
pape P, indictione XV.
Ueberliefert ist diese Fälschung in einem in Corvei ausgestellten Transsumpt vom Jahre 1348
August 23 (Actum et copiatum anno domini M^G^G^C^X^L octavo in vigilia beati Bar-
tholomei appostoli(!)gloriosi sub sigillo venerabilis in Christo patris ac domini domint
Thiderici abbatis monasterii Corbyensis et sui . . capituli presenti copie firmiter annexis).
üeber den Inhalt Litteratur SuppL f 534. Das Eschatokoll weist auf Benutzung einer
echten Urkunde Clemens IL üeber Entstehungszeit hat sich Wilmansy Archiv, Ztschr. Uly
36 ff. geäussert^ aber irrig. Nicht diese, sondern die von 989 hat dem Verfasser der
Rationes pro privilegiis (Herforder Vertlieidigungsschriß von 1262, Mscr. VII, 5208 des
Kgl. St.'A. Münster) vorgelegen. Denn nur die von 989^ nicht die von 1046, findet sich
in der Ildschr. der Rationes neben den anderen Privilegien, auf di£ in der Vertheidigungs-
schleift hingeun^sen wird. Dadurch wird der tet^minus ad quem der Fälschung des vorliegenden
Privilegs auf spätere Zeit verschoben; man sollte eher die Zeit von 1262 bis 1348 als die-
voraufgehende annehmen.
Jaffi'Lowenfeld 4132.
29.
Clemens II. befiehlt in einem dem Erzbischof Adalbert von Hamburg ertheilten Privileg
u. a. den Bischöfen von Paderborn und Minden (Bodarbrunnensis et Mimindensis) dem ErzUschof
in aUem zu helfen. 1047 Aprü 24.
„Convenit apostolico." —
Datum VHP kalendas maii per manus Petri diaconi bibliothecarii et cancellarij sancte apostolice
sedis, anno domni Clementis secundi pape secundo, indictione XV.
Jaff^^Lowenfeld, 4146 (3151). Echtheit dieser im St.-A. Hannover befindlichen Urk. bezweifelt
von Schirren Jenaer Litteraturzeitung 4, 266, vrgl. Hasse, Schlesung-Holstein^Lauenb. Regg»
Westf. Urk.- Buch. V. 2
10
M, Urkk. 42, Anmerkung, wegen Schreibfehler und der Schrift (diplomatische Minuskel);
letztere bei dem deutsc/ien Pap^ite aber wohl zu erklären (Diekamp). Zu rergL v. Pßugk-
Harttung, Forschungen z. deiUschen Geschichte, 23, 203 und Diekamp, Histor. Jahrb. TV. 364.
30.
Bas Schreiben Leo IX. auf der Mainzer Stßiode, worin er u. a. die symonistische Ketzerei
verdammt, unterzeichneten xmn ivestfälischen J^i5CÄö/ew:Ruod Padebrunnensis ep., Bruno Mindensis ep.,
Albericus Osembruiigeiisis ep., Robc?itus Munigardevordensis ep.
Mainz 1049 Octöber 19.
„Gratias agenlos." —
Datum XIV kalendas iiovembris per manus Petri diaconi bibliothecarii et cancellarii sanctae aposto-
licae sedis, anno domni Loonis papae primo, indictione tertia.
Jaß' Löwenfeld 4188 (3187).
31.
Leo IX. bestätigt dem Erzbischof Adalbert von Hainburg und seinen Nachfolgern dis
MetropolitnngeivaU und weist u. a. die Bischöfe von Paderborn und Minden an, die Hamburger
Mission zu unterstützen. 1053 Januar 6.
„Convenit apostolico.** —
Datum VHP idus januarii per nianum P"i iderici diaconi sancte Romane ecclesiae bibliothecarii vice
domini archicancellarii et Coloniensis archiepiscopi, anno domini Leonis noni papae IUI, indictione V.
Joffe- Lowenfeld 4290 (3268). Exkurs bei Hasse, Schlesw,- Holst.- Lauenb. Regg. u. Urkk. zu
Nr. 42.
32.
Gregor VII. ermahfU den Erzbischof Änno von Köln, den von den Legaten übert von
Präneste und Girald von Ostia ihm zur Erledigung übertragenen (Zehnt-) Streit zwischen
Bischof Benno von Osnabrück und Abt Werner von Corvei und einer Äbtissin (SchwanhUd von
Herford) zu entscheiden ; falls er daran verhindert sei^ solle er die Parteien auf die nächste Fasten-
-Synode (1075 Februar 22 — 28) nach Rom laden.
Born 1074 November 18.
„Ut tua diligentia." —
Dat. Rome decimo quarto kalendas decembris, indictione XIII.
Jaffi^Löwenfeldj 4898 (3657). WUmannSy Kaiserurkunden L 336 f.
11
33.
Gregor VIL beauftragt den Bischof Altmann von Passau u. a. Bischof (Benno) von Osnabrück
freundlich aufzunehmen und den (Zehnt-) Streit zwischen ihm und dem Aht (Friedrich) von Corvei
heizidegen. (1081 Ende Aprü.)
„Quia \icem nostram." —
Jaß'Löwen/eld 5217 C^932). Wilvumna K.-U. I. 330 f. Erhard, Reg. 11H2 irrig zu 1078.
34.
Oegenpapst Clemens III, häU Erzbischof Ruthard von Mainz vor, dass er versprochen habe
zum Konzil zu kommen, es aber nicht gethan habe; er fordert ihn auf, am Feste des h. Dionys in
Vercelli zu erscheinen und alle seine Suffragane ebenfalls zum Besuch der Synode anzuhalten.
(1098).
„Nuperrime per." —
Jaß-Löwen/eld, 5337 (4010). Böhnier-WilL, Reg. Arch. Mag. I. S. 227 zu 1089—1097.
35.
Paschalls IL erneuert durch eine verlorene Urkunde die Privilegien de^ KL Corvei.
(Domnus Paschalis papa renovavit privilegio dignitates loci nostri.) Jaffe, Bibl. I. Ann. Corb. S. 42
zum J. Uli.) IUI.
Jaß'Löwen/eld, 6306 (4680).
36.
CalioU IL bestätigt die Rechte und Besitzungen des Kl. Rastede, darunter: in Westphalia villas
Betenchuson, Benchinchhusen, Swirlichin, Asschinberghen, cum appendiciis earum, LefFrinchusin, Ge-
dinchtorp, Smerlachen, Mardie, Yslo, Haperne, Wisteren, Widinchusen, Brochusen, Harinctorp, Berder
cum appendicis earum.
Lateran 1123 September 27.
„Cum piae desiderium voluntatis." —
Datum Laterani per manum Aimerici sancte Romane ecclesiae diaconi cardinalis et cancellarii V^
kalendas octobris, indictione III, incarnationis dominice anno MGXXIIIP, pontiflcatus autem domini
Calixti secundi papae anno VP.
Jaff^-Lowenfeld, 716b (5187). Deutung der Namen von Wihnamis, Ztschr. /• Gesch. u. Altk*
West/. XXV, 249 f. Wümarms, K.^U. L 102 f.
2»
12
37.
t Adrian IL (! reg. von 867 — 872) bestätigt auf Bitten des Abtes Suider die Rechte und
Besitzungen des Kl. Bastede, darunter in Westphalia: Bettinchusen, Lefrinchusen, Gedinctorpe,
Smerlike cum appendiciis, Mardey, Islo, Haperne, Wistrin, Werdinchusen, Brochusen, Harinctorpe,
Berder, Hastenberge, Beneckinchusen, cum appendiciis earum.
1134 Sept. 27.
„Convenit apostolico moderamini.*'
R. Ego Adrianus catholice ecclesie episcopus. M.
Dat. Litteras (st Laterani) per manum Limerici (jst Aimerici) sancte Romane ecclesie dyaconi
cardinalis et cancellarii Vto kalendas octobris, in die (ä^. indictione) III», incarnationis dominice amio M® G^
XXIPII, pontificatus autem domini Adiiani secundi pape anno Vto.
Fälschung. Abschnß s. XV. im Lusbomer Kopiar /., 99 /. 129 des Kgl. St.-A. Münster mit
der Ueberschnß: de Omnibus bonis feodalibus sitis in Westphalia, que habentur ab
abbate et conventu in Rastede. Gearbeitet mit geringen Abänderungeih nach d^r ürk,
CalLi't II. vom selben Tage. Unter die West/. Besitzungen sind eingeschoben Hastenberge
und später Huninchove. Der Spruchkreis lautet: Firmamentum est dominus timentibus
eum, ist also gleich dem Calixt II. Hinter in die Raum för 4 — 5 Buchstaben, ein Zeichen,
tvie die andetTi Fehler, dass Schreiber seine Vorlage nicht hat lesen kÖntien.
Jafe-Lotcenfeld,fl042ö 2ullo8Sq)t.27. Vgl. WUmans in Ztschr. f.Gesch.u.Altk. Westf.XXV. 263 ff.
38.
Hanorius IL bestätigt auf Bitten Norberts die Regel, den Gesammtbesitz und die Nieder-
lassungen des Ordens von Premontre, darimter Kappenherg u. Varlar: Capenberg ecclesiam sanctae
Mariae et beatorum Petri et Pauli in Monasteriensi, Wollar(!) ecclesiam sanctae Mariae in eodem episcopatu.
Lateran 1126 Februar 16.
„Apostolicae disciplinae sectantes." —
Datum Laterani per manum Haimerci ( ! st Aimerici) sanctae Romanae ecclesiae diaconi cardinalis
•et cancellarii decimo quarto kalendas Martii, indictione quarta, anno dominicae incarnationis millesimo
«centesimo vicesimo sexto, pontificatus autem domni Honorii secundi papae anno secundo.
Jaffe-Lmcenfeld, 7244 (5232).
39.
Honarius II. bestätigt dem Bi^er Norbert und den Bmdei^ auf ihre Bitten das Stift
Kappenberg, zu dessen Gründung Graf Gottfried und sein Bruder den Grund und Boden gelief ert^
so tvie Varlar und Ilbenstadt (Elofstadt), femer die namentlich aufgeführten Besitzungen des Stiftes
Kappenberg (Werne, Netthe, Alsteden, Heile, Cappenberk, Mengethe, Chorethe, Sorbeke, Wisele, Wisheim,
Spelthorp, Hasela, Lanclar).
Lateran 1126 Februar 27.
„Ad hoc universalis." —
Dat. Laterani per manum Aimerici sancte Romanae ecclesiae diaconi cardinalis et cancellarii III
alendas martii, indictione IUI, anno dominice incarnationis M^ C^ XXVI, pontificatus domini Honorii
secundi pape anno IL
13
Or. im Kgl. St-A, Münster. Länge 0,50 Breite 0,315, Bulle an rothen Seidenfäden durch 2
Löcher, Diekainp, Mittheil, des Lisfituts für österreichische Geschichtsforschung, 3, Tafel
zu S, 626 Nr, 9, Bis in perpetuum vcrl, Schrift, Papstunterschriß (= Umschrift und
Kreuz der Rota), Datumzeile und A in Aimerid jedes für sich geschrieben,
Jaffe-Löwejifeld, 7246 (5233). Im Dmck bei Erhard II, 197 fehlt Z, 20 hinter inviis: rivis
et irriguis. — In Wisheim zwischen s und h Rasur,
40.
Honorim IL nimmt Kloster Werbe in seinen Schutz und bestimmt die Entrichtung eines
-Censiis an den apostolischen Stuhl,
Lateran 1125—29 April 11.
Honorius episcopus servus sorvorum dei dilecto in Christo filio Henrico abbati monasterii sancte
Marie de Werbe ejusque successoribus regulariter substituendis in perpetuum. Desiderium, quod ad
religionis propositum et animarum salutem pertinere monstratur, auctore deo sine aliqua est dilatione
<tomplendum. Ideoque, dilecte in domino tili Henricea) abbas, monasteriuin beate Marie de Werbe, cui
deo auctore preesse dinosceris, sub beati Petri tutelam et apostolice sedis protectionem suscipimus et
scripti nostri pagina communimus. Statuentes, ut, quascumque possessiones quecumque bona idem
monasterium a Temmone comite sub annuo censu unius aurei beato Petro oblatum in presentiarum
iuste et legitime possidet vel in futurum coucessione pontificum, liberalitate regum, largitione principum,
oblatione fidelium, seu aliis iustis modis poterit adipisci, firma tibi tuisque successoribus et illibata
permaneant, salva diocesani episcopi iustitia et reverentia. Ad indicium autem huius ab apostolica sede
percepte tuitionis et libertatis aureum unum quotannis lateranensi^) palatio persolvetis. Advocatiam
vero nullus sibi usurpare presumat, sed quem abbas eiusdem loci communi fratrum assensu elegerit,
advocatus existat. Si quis igitur huic nostre constitutioni sciens temerario ausu contraire temptaverit,
nisi presumptionem suam digna satisfactione correxerit, excommunicationis se noverit sententiam
incursurum. Cunctis autem eidem loco iusta servantibus sit pax domini nostri Jhesu Christi, quatenus
et hie fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inveniant.
Amen. Amen. Amen. Dat. Laterani III idus aprilis.
a) Verl, Schrift, b) Late ranensi zwei Wörter,
Or, im furstl, Waldeckschen Archiv zu Arolseiu Länge 0,29, Breite 0,25, Bulle an rothen
Seidenfäden gleicht so wenig der bei Diekamp, 'Mittlteilungen des Instituts für österr. Geschichts-
fo7'sch, 3, S, 614 (Beschreib g, u, Taf, Nr, 1) sowie den bei Pßugk^Harttung, specimina selecta,
(Tafel 134, Nr, 7 u, 8), dass man in dem Namensstempel einen ganz unbekannten annehmen
muss. Der Strich, welchem* die Parallel striche des II verbindet, ist schräg nicht hoj^zantal; der letzte
Zug des R trifft nicht die Linie; der Abkürzungssttnch über P, P, ist gerade unterhalb
I; das S ist ganz abfallerid von der Linie; die Punkte hinter den beiden P u, II sind alle
drei in verschiedener Höhe; von Perlenrand ist nichts sichtbar. An Fälschung ist bei der
Urk,, deren Aeusseres und Inhalt einen ganz kanzleimässigen Eindruck machen, kaum zu
denken. Die erste Linie bis ejusque verlängere Schriß, die zweite Ms in perpetuum halb-
verlängert,
Jaffi'Lowenfeld, 7337, Erhard, Reg* 1493 zu 1126 ohne gefiügenden Beweisgrund.
14
41.
Innocem IL bestätigt auf Bitten des römischen Königs Lothar und Erzbischofs Norbert von
Magdeburg unter Hervarhebufig der Verdienste des letzteren um die Einheit der Kirche im Ana--
Metischen Schisma die nametälich aufgeführten Besitzungen der Magdeburger Kirche, darunter
in episcopatu Hosemburgensi ecclesiam de Engari, in Monasteriensi episcopatu abbatiam de Burchurst,
ferner Kreuz und Pallium und die Metropolitanwürde.
Äuxerre (1131 November^ December).
^Tunc apostoliee sedi." —
Dat. Altisiodori pontificatus domini Innocentii pape anno secundo.
Tranasumpt Perg, ausgestellt sub sigillo — Borchardi archiepiscopi ecclesie (Magdeburgensis)
1310 März 28, im Fürstl. Salm-Horstniarsclien Archiv in Coesfeld. Zuletzt gedr. Wilmannsj
Archiv. Ztschr, IV S. 47/1, wo die obige von Jaffe-Löwenfeld angenommene Datirung wahf^
sheinlich gem^acht mrdy nachdem W. III 39 Nr. 12 und Addit. S. 136 die Bulle zu il3i
Apnl 2. gesetzt hatte. In W.'^s Druck zu korrigiren S. 47 Z. 9 Equm st. equum. —
Z. 16 das falsche suscepit {st. susceperit) findet sich thatsächlich im Transs. — S. 48
Z. 9 Misne st. Missne. — Z. 20 set st sed. — Z. 27 Jhesu. — Z. I v. u.
serventibus (für servant.) st. servientibus.
Jaß-Lowenfeld 7516 (6441).
42.
Innocem IL verleiht dem Bischof Bernhard L von Paderborn und seinen Nachfclgem
usum rationalis für eine Beute in der Urkunde genannter Feste, bei der Weihe seiner Diöcesankirchen
und der Ertheilung der Priesterweihe.
Lateran 1133 Juni 5.
^Sicut omne datum." —
Dat. Laterani per manum Aimerici sancte Roin(ane) ecclesie diaconi cardinalis et cancellarii non.
junii, indictione XI, incarnationis dominice anno M^ G^ XX^X^ IPI, pontificatus vero domni Innocentii
papa II anno IUI.
Or. im Kgl. St.-A. Munster. Ldmje 0^37 Breite OyiOo. Bulle und Befeaügumj durch drei
Löcher fehlen jetzt. Protokoll mit verlängerter Schriß reicht, itie oft bei Innocem IL
(Diekamp, Mitth. 3,570) bis in die zweite Zeile (3is in perpetuum); Mischung van Kapitale und
Minuskel. Die Unterschrift des Papstes lautH: f Ego Innocentius catholice ecclesie epis-
copus SS. SignuCm) manus mee: Adjiiva nos deus salutaris noster. Sie ist nach Diek.
a. a. 0. 675 Anm, 1 von der Hand, dU sonst auch die Umschrift bei feierlichen Privilegien
schreibt. Das Abkürzungszeiclien über dem u in Signum ist Jetzt nicht mehr zu sehen.
Datining, auch das Wort Aim^nci, ganz von dei* Hand des Schreibers des Kontextes.
Diekamp^ s Vermufhung a. a. 0. 588, das A in Aim^rixd sei nach getragen^ ist unhaltbar;
dasselbe ist unzweifelhaft von der Hand des Schreibers der Urkunde.
Jaß'Löwenfeldj 7630 (5459). Verzeichnet v. Pßugk-HarUung, Hist. Jahrb. V, 545 Nr. 618 aU
Mittelbulle. Drucke bei Schoten ad annum und Erhard, II, 215. Bei letzterem zu
korrigiren: S. 16 Z. 3 ääron. -^ Z. 4 zu ergänzen (princip)atum. Im Or. nur Raum
für 3 — 4 Buchstaben, aber d<is Wort findet sich bei Schaten. Die ganze Stelle heisst: ad
regimen es et Cprincip)atum — constitutus. — Z. 9. et omnium sanetorum auf Rcuur.
15
lieber den ttsus ratumalis für die Paderboimei' Kirche vgl. Schoten ad annum, wo atich die
Emeuei*ung des Pnvilegs durch Alexander VIL (1666) för Bischof Ferdinaiid vofi Fürstenberg.
In den Annales Patherbrunn, ed. Scheffer-Roichorst S. 168 vdrd zimi J. 1133 dieses Privileg
erwähnt mit dem Bemerken^ dass PoTihard Lothar aufseinein ersten Römerzuge begleitet habe.
43.
Innocenz IL ermahnt den Abt F(olcmar) von Corvei einen schlecht beleumundeten
Kämmerer zu entlassen und an dessen Stelle einen gottesfürchtigen und ehrbaren Mann zu setzen.
Pisa 1133—1137 Februar 8.
„Religiosorum viroium." —
Data Pisis 6 idus februarii.
Jaffe-LowenfeUl, Reg. 7811 ^}ö73).
44.
Inmcenz II, bestätigt auf hüten des Abtes Balduln von Lieshorn^ was bezüglich seines
Klosters von dem frühem Bischof Egbert und dem jetzigen Bischof Werner von Münster unter
Zustimmung des Papstes Honarius IL festgesetzt ist: Die Umwandlung des Nonnenklosters in
ein Mönchskloster ord. s. Ben., freie Abtsivdhl sowie die Zehnten infra parrochiam Disteten, in
locis Dullen et Beldinchusun.
Pisa 1136 September 24.
„Locorum venerabilium cura." —
Data Pisis VIII kalendas octobris.
Or. im Kgl. St.-A. Münster. Länge 0,32y Brette 0,275. Bulle an dickfädigen (jetzt) dunkelrothen
Seide7ischnüren durch 2 Löcher, Diekamp, Tafel No. 10; (dagegen stimmt keiner der
vielen Innocenz IL Namensstempel bei v. Pßugk-IIarttung Tafel 135 mit diesem. Die beiden
ersten haben zwar Aehnlichkeit,.aber die E und der Abkürzungsstrich si)id völlig verschieden.)
Erste Zeile bis abbati in verlängerter^ zweite Zeile halbverldngerte Schnß bis in perpetuum.
Papstunterschriß, Unterschrift des Kardinals Gregor*, (u7iter der Innocenz, nur in der zweiten
Ilälße der Zeile), Dathimg, alle drei von verschiedenen Händen aber derselben Dinte. Dass
der Name des Cardinais vor deyn Datum eingetragen wurde, geht daraus hervor, dass in
octobris die Ligatur wegen der voi*h. Zeile nur in halber Höhe der l, k und b gemacht
wurde und dass b nach rechts, statt wie die k und l nach lifiks ausweicht.
Jaß'Löwenfeld, 7789 (5517). Verz. v. Pßugk-Harttung Histor. Jahrb. V, 546 als Mittelbulle.
Im D)*uek bei Erhard II, 221 zu korHgiren S. 20 Z. 6 set statt sed. — Z. .8 tertiove
statt terciove. — Z. 10 ac statt et.
45.
Innocenz IL theüt u. a. Klerus, Fürsten und Volk der Mainzer und Kölner Kirchenprovim
^ Ernennung des Erzbischofs Älbero von Trier zum apostolischen Legaten mit und fordert
Gehorsam für ihn. Im römischen Gebiet 1137 Obtober 2.
„Singularum ecclesiarum." —
Data in territorio Romano VI nonas octobris.
Jaß'L&wenfeld, 7852 (5602).
16
46.
Innocenz II. nimmt das vom Edlen Widekind (von Schwcdefiberg) gestiftete Kl. Schwalenberg^
( Marienmünster) ^ das Erzhischof Adalbert von Mainz mit Zustimmung Kaiser Lothars dem Pader-
borner Stuhle übergeben, in seinen Schutz^ bestätigt den vom Bischof Bernhard von Paderborn und
dem genannten Widekind ihm überlassenen Besitz und gewährt ihm das Recht freier Abts- und
Vogtswahl. Im römischen Gebiet 1137 Odober 2.
„Sacrosancta Romana ecclesia." —
Datum in territorio Romano per manum Innocentii sancte Romane ecclesie diaconi cardinalis
et cancellarii sexto nonas octobris, incarnationis dominice anno millesimo centesimo tricesimo septimo,
indictione prima, pontificatus vero domini Innocentii pape secundi anno octavo.
Kopie s. XVI (B) und daraus s, XVIII ((J) im St.-A. Münster. Atis erste rem Druck bei Er-
hard II, 222. Drtwk bei Scluiten ad annum stimmt mit Ausnahme des zweimaligen Sualen-
bergensis statt Swal. mit Erhard. Auffälliyerweise haben beide Kopiare, Druck bei Schatetn
und ein Majnenmünstersches Kopiar in Detmold eine andere, allerdings irrige Ordnur^r-^
der Kardinale. Hinter Drogo folgt K-D. Guido, hinter K-P. Gerhard K.-D. Cht
sogonus. Wahrsclieinlich hat der erste Abschreiber von links nach rechts gelesen. —
Druck bei Erhard zu korrigiren Z. 6 Wydikindo st. Wid. — Z. 16 Advocatum quoq
st. que. — Z. 26 Jhesu st. Jesu. — Ä. 2 Z. 6 Anshemus. C hat Anshelmus. — Z. <
JherusaleiH. — Z. 10 Clirisogonus st. Crisogonus.
* Jaß'Lowenfeld 785S (1)603.)
47.
Innocenz IL theilt u. a. den Erzbischöfen, Bischöfen, Äbten, dem Klerus, den Fürsten u..
dem Volk der Kölner und Trierer Provinz die Ernemiungs de Erzbischofs Albero von Trier mm
apostolischen Legaten mit u. fordert Gehorsam für ihn.
Albano 1138 Juli 17.
„Potestas atque." —
Data Albani XVI kalendas augusti.
Jaß-Löwenfeld 7905 (5640).
48.
Innocenz IL nimmt auf Bitten der Äbtissin Beatrix das Kl. Netienheerse in seinen Schutz,
gewahrt ihm das Becht der freien Wahl der Äbtissin mid des Vogtes und bestätigt seinen Besitzstand.
Lateran (1139).
„Pie postulatio voluntatis." —
Or. im Kgl. St.-A. Münster. Schnfi fast ganz zerstört, nur der Schluss von Decernimus ergo-
an noch theilweise zu lesen. Länge 0,42, Breite 0,38. Bulle und Befestigung fehlen. Zeile
17
/ AM in perp. eerlängei^te Schrift. Der Schluss hinter inveniant (Wümans, Additamenta
Nr* 41 S. 40 Z. 6) ist folgende nnassen zu ergänzen :
Amen. Amen. Amen.
R. mit Sptnichkreis: Ego Innocentius catholice ecclesie episcopus. il,
A(yuva nos deus
salutaris noster.
f Ego Lucas presbyter cardinalis tituli sancti Johannis et Pauli ss.
f Ego Grisogonus presbyter cardinalis tituli sancte Praxedis ss.
Dat. Laterani per man(ö) Aimerici (sancte Romane ecclesie) diaconi cardinaKs et
cancellarii incarnationis domini anno pontificatus ....
Ringkreuz deutlich erkennbar von anderer Hand eingetragen Wiimans' Meinung o- a. Ol.
Anm. ly daas die Woii£ des Spruchkreises neueren Datums seien, ist wahrscheinlich irrig/.
Im Jahre 1662 war die UrL schon nicht gut mehr zu lesen. Ausser dem Or. noch vor--
handen: Abschrift s. XV , w<mach Wilm. cu a. 0. den Teat giebt; dann Abschriften s, XVII
M, XVIII im St-A. Münster (ogL Wilmans) und eine Kopie Zimmermanns im Neuenheerser
Kopiar von 1737 S. 24 im Pfarrarchiv tu Neuenheerse aus dem Or, und altem Copiar.
Nach letzterer ist Z. 2 hinter universis einzuschieben sibi und Z. 9 statt in presenti tempore
zu setzen inpresentiarum. — Nach dem Or, ist zu korrigiren: Z, i7 ecclesiastic^-person^,
Z. 19 set statt sed. — Z. 20 dyocesani statt dioc. — S. 40, Z 1 nostr^-tertiove I. stcUtt
terciove. — Z, 3 hat Or, perperetrata. — Z, 4 domini statt Jhesu, allerdings unge-
wöhnlich, — Z, 6 ^ternf .
Jaffi-'L&wenfeld^ 8065, Verz, von Pßugk^Harttung^ Hist, Jahrb, S, 524, Drucke: Schoten ad
annum, Wilmansy Additamenta 41,
49.
Innocmz IL hestäfipt auf Bitten des Pr&pstes Albert dem Kloster Varlar seinen Besitz (Cus-
velde, Asbeke, Lette de-in (!) in Lette mansum Adelheidis) das Recht der Propstwahl und der
freien Uebertragung der Vogtei.
Lateran 1142 Odober 27.
„Desiderium quod." —
Datum Laterani per manum Gerardi sancte Romane ecclesie presbiteri cardinalis ac bibliothecarii
VI kalendas novembris, indictione VI, incarnationis dominice anno M^^XLII®, pontificatus domini
Innocentii II anno XIII.
„Ex copia" gedr, Niesert^ Münstersche Urksammlung II Nr, 28. Die Kopie im SalmnBorstmarschen
Archiv in Coesfeld nicht außmßnden. Die Kardinalsunterschriften folgen sich im Druck in
vdr^rer Reihe,
Jaß'Lowenfeld, 8241 (5859),
Westf. Urk.-Buch. V.
18
60.
Cölestin IL schreibt an AU H(einrich L) von Corvey^ dass er auf Bitten des Propres B.
dem Mönche A.^ der ihn und die Legaten beleidigt hatte^ verliehen habe^ verbietet äberj ihm die
Propstei des Klosters zu verleihen, weil sie jetzt besser verwaltet würde.
Lateran 1143 Dec. 27.
„Veniens ad nos." —
Data Laterani 6 kalendas januarii.
Jaffe-Lmcen/eldy 8461 (5997).
51.
(Cölestin IL) verleiht dem Abt Heinrich von Corvei den Gebrauch des Binges.
(1143—1144.)
Die Stelle im Chron. reg. Col. (Ss. XVIIy p. 760) zum Jahre 1143 lautet: Innocentius pap^^
obiit, cui Celesiinus successit. Albero Corbeiensis abbas obiit, Heinricus frater Sifrid^
comitis successit. Hie a domno apostolico ad decus ecclesie sue promeruit anuluir^^
antecessoribus suis non concessum. Der domnus apostolicus wohl Colesiin, vielleicht
aber auch Lucius IL oder Eugen IIL, dessen Privileg in den Urkk. Adrian /F. unK^^
Lucius IIL erwähnt wird.
52.
Ludus IL nimmt auf Bitten des Propstes Bertram und des Konventes das St. Blasiusklostef — '
in Fredestoh in Schutz und bestätigt seine Freiheiten.
Rom 1145 Jan. 16.
„Ad hoc universalis." —
R. Ego Lucius catholicc ecclesie episcopus ss. M.
f Ego Conradus Sabinensis episcopus ss.
f Ego Petrus Albanensis episcopus ss.
f Ego Thomas presbyter cardinalis tituli sancte Vestine ss.
f Ego Manfredus presbyter cardinalis tituli sancte Sauine ss.
f Ego Villanus presbyter cardinalis tituli sancti Stephani in Celio monte ss.
f Ego Gregorius diaconus cardinalis sanctorum Sergii et Bachi ss.
f Ego Guido diaconus cardinalis sanctorum Cosme et Damiani ss.
f Ego lacintus diaconus cardinalis sanctf Marie in Cosmidin ss.
Dat. Rome per manum Baronis sancte Romane ecclesie subdiaconi XVII kalendas febniarii,
ondictione VIII, incarnationis dominice anno M^^X^LIIIP. pontificatus domni Lucii II pape anno primo.
Or. im KgL St-A. Hannover. Länge 0,53, Breite 0,40. Bulle durch drei Löcher an grünroth»
Seidenfäden. P/L-Hartt., Tafel 36 Nr. 2. Papetunterschriß gleich Umschrift und Ringkreuz
für sich. Zvyischen den Unterschriften der Kardinalbisch. Konrad und Petrus, ebenso
zwischen denen der K-D. Gregorius und Guido je eine Zeile frei. Vor der des K.^P^
Thomas 2 Z., vor Manfredus 1 Z., vor Villanus 2 Z., vor Jacintus 5 Z. frei. Namen alle
von verschiedenen Händen, Kreuze den Namen entsprechend. Nur dcts des Kard.^Biach*
Petrus scheint für sich. In der DaJtumzeüe (von Hand des Schreibers des Kontertet) Baronis
für sich.
Jaß, Reg. 8706 (6123) nach Stun^f, Acta Mag. Nr. 26 S. 30 Z. 7 aliis justis auf Rasur
Z. 11 set st sed.
19
B3.
Eugen III. erklärt dem Propst tmd Kl Kappenberg sowie den Nonnen m Wesel (Averndorp),
dass Icein Bischofs Geistlicher oder Laiey von ihrem durch Arbeit erworbenen Besitz oder von ihrem
LSbenmnterhüi Zehntabgtiben verlangen dürfe.
Viterbo (1145—46) Mal
^Decimas a populo." —
Dat. Vilerbi anno domini M® C® L« IIP kal. junii.
Or. im KgL St-A. Münster. Das Datum, infolge van Na^^ktragtmgen korruvipirtj hat eine aue^
fuhrlichey von einander abweichende Besprechung bei Wümans (Archiv. Ztschr. 5, 150 jf.)
und Diekamp, Mittheilungen des Inst /. östei^r. Geschf. 3,588 f.) gefunden. Beider Er-
klärung krankt an Künstelei und stimmt nicht vollständig mit dem thatsächlich zu KonsUxtirendem
überein. Dieses ist: 1) an dem Datum haben 2 von der Hand des Kontextschreibers und
unter sich verschiedene Hände mit ganz auffällig verschiedener Dinte geschrieben, die eine-
mit dunklerer Dat. Viterbi (eine Zahl?) kl. junii, die andere mit blassi'othcr anno donüni'
Mö CO Lö (II) I. 2) Was W. und D. nicht gesehen, anno domini M G » (hinter L) und
vielleicht III sind mit dunklerer Dinte, von der sich noch Reste erhalten, überzogen, die
anderen Zahlzeichen wahrscheinlich auch, doch ist jetzt nichts mehr zu sehen; im Gegentheil
finden sich unter dem (D)at (V)iterbi Zuge blasserer Dinte und heben sich namentlich beir»
letzten i zwei Diäten klar von einander ab. Eine annehmbare Erklärung, warum die irrige
Zahl hineingekommen, denn wegen des Aufenthaltes des Papstes in Viterbo sind nur die
Jahre 1145 und 1146 möglich, vermag ich ebensowenig wie W. und D. zu geben* Nach
einer Vergleichung dieser Urkunde mit der für Fredesloh dd. Viterbo 1146 Mai 25., (vgL unten
Nr. 56), bei welcher das Dat. Viterbi VIII kl. junii nicht blos dem in unserm Datum dunkler
geschriebenen äusserst ähnlich, sondern auch die Intervalle einander fast vollständig gleich sind,,
ist es mir unzweifelhaft, dass eben dieser Theü der ursprünglichere mit einer Ziffer vor kl^
welche entweder unter dem auf Rasur stehenden M oder bei der III mit II auffällig dunkleren
Strichen zu suchen ist; wahrscheinlich ist das Datum bei beiden sogar gleich gewesen, denn
auch das Kappenberg benachbarte mit ihm in enger Beziehung stehende Varlar erhielt am
selben Tage ein Privileg (vgl. Nr. 57). Ebenso ist der Stempel bei beiden Privilegien der--
selbe (Diekamp, Tafel Nr. 13).
Jaffi'Löwenfeld, 6154 (S818). Im Druck Erhard IL, 287 zu korrigiren S. 70 Z. 5 ecclesiastic^
secularisve person^. — Z. 4 statt in piis stand ursprünglich impiis, dann wurde dei*
letzte Strich des m radirt.
54.
Eugen III. nimmt Kl. Abdinghof in seinen Schutz und bestätigt dessen namentlich aufgeführte
Besitzungen. Sutri 1146 Mai 7.
Eugenius servus servorum dei dilectis filiis Conrado abbati monasterii beatorum apostolorum Petri
et Pauli, quod in Patherburnensi civitate situm est, ejusque fratribus tarn presentibus quam futuris
regulärem vitam professis in perpetuum. Apostolici moderaminis clementie convenit, religiöses deligere(!)
et eorum loca pia protectione munire. Dignum namque et honestati conveniens esse cognoscitur, ut
qui ad ecclesiarum regimen assumpti sumus, eas et a pravorum hominum nequitia tueamur et apostolice
3*
20
sedis patrocinio foveamus. Eapropter, dilecti in domino filii, vestris justis postulationibus dementer
annuimus, et prefatum monasterium, in quo divino mancipati estis obsequio, sub beati Petri et nostra
protectione suscipimus et presentis scripti privilegio communimus. Statuentes, ut quascunque pos-
sessiones, quecunque bona in presentiarum juste et canonice possidetis, aut in futurum concessione
pontificum, liberalitate regum, largitione principum, oblatione fidelium, seu aliis justis modis prestante
domino poteritis adipisci, firma vobis vestrisque successoribus.*) In quibus hec propriis duximus ex-
primenda vocabulis. Widun cum ecclesia, Merbeke cum ecclesia, Gellendorp, Rumbeke, Fuelon, Doten-
huson, Waltmannenghuson, Halle, Thensin, Rime(!), Deheim, Bekehuson, Habergo, Edekehuson, Nedere,
Ossendorp, Curbike, Messere, Bullenghuson, Menne, Andepo cum ecclesia. Item in inferiori Andepo
Volpethenghuson, Fornholte, ecclesiam in Haltenghuson cum banno episcopali et tribus capellis, Bellede,
decimam in Wilbodessun, Bethengdorp, Hese, Sturenbrug, Suinueld, Weplede, Burgnon cum ecclesia
et decima super curtem, Butenen, Unnenscare cum decima, Nortburgnon cum decima, Alfhon, Mestete,
Hedinere, Hengeldere, Atlon cum ecclesia et decima super curtem, Butenen, Balhorn, Rurale, quod
Sundra fuit, cum decima, Hclsen et molendinum cum vivario, Lessethe, Scarheim, Wambeke, Ermes-
cenghuson, Cethslere, Hohensele, Rederbruggon, Radengheim cum capella, et decimam super dinüdiam
villam, Putthen, curtem et ecclesiam cum dimidia decima et capellam in Vorthuson ad ecclesiam eandem
pertinentem, Appele, Wehsle in The8terbrant(!) curtem cum tota familia, ecclesiam in Duilon cum quatuor
capellis videlicet Nivelen, Hellue, Hasten et Gamberem cum dimidia decima. Obeunte autem te nunc
ejusdem loci abbate vel tuorum quilibet successorum, nullus ibidem qualibet surreptionis astutia seu
violentia proponatur(!), nisi quem fratres communi consensu, vel fratrum pars consilii sanioris secundum
dei timorem et beati Benedicti regulam de eodem claustro, vel si necesse fuerit, de alio providerint
eligendum. Liceat etiam vobis in parrochialibus ecclesiis, quas tenetis, sacerdotes eligere et diocesano
^piscopo presentare, quibus, si idonei fuerint, episcopus animarum curam committat, ut de plebis quidem
cura episcopo respondeant, vobis vero pro rebus temporalibus debitam subjectionem exhibeant. Decer-
nimus ergo, ut nulli omnino hominum liceat prefatum monasterium temere perturbare, aut ejus
possesiones auferre, vel ablatas retinere, niiimere, seu quibuslibet vexationibus fatigare, sed omnia
integra conserventur eorum, pro quorum gubc riiatione et sustentatione concessa sunt, usibus omnimodis
profutura, salva sedis apostolice auctoritate et diocesani episcopi canonica justicia. Si qua igitur in
futurum ecclesiastica secularisve persona hujus nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere
venire tentaverit, secundo tertiove commonita, si non reatum suum congrua satisfactione correxerit,
potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate
cognoscat et a sacratissimo corpere ac sanguine dei ac domini nostri redemptoris nostri Jesu Christi
aliena fiat atque in extremo examine districte ultioni subjaceat. Gunctis autem eidem loco sua jura
servantibus sit pax domini nostri Jesu Christi, quatenus et hie fructum hone actionis percipiant et apud
districtum judicem premia eterne pacis inveniant. Amen. Amen. Amen.
R. Ego Eugenius catholice ecclesie episcopus ss. M.
f Ego Albericus Hostiensis episcopus ss.
f Ego Otto diaconus cardinalis sancti Georgii (!) ad velum aureum ss.
f Ego Rainerius cardinalis presbyter tituli sancte Prisce ss.
f Ego Aribertus presbyter cardinalis tituli sancte Anastasie ss.
f Ego Ubaldus presbyter cardinalis tituli sancte crucis in Jerusalem ss.
f Ego Octauianus diaconus cardinalis sancti Nicolai in carcere Tulliano ss.
f Ego Jordanus presbyter cardinalis tituli sancte Susanne ss.
f Ego Petrus diaconus cardinalis sancte Marie in via lata ss.
21
Data Sutrii per manum Roberti sancte Romane ecclesie presbyteri cardinalis et cancellarii non. maii, in-
'dictione Villi, incarnationis dominice anno MGXLVI, pontificatus vero domini Eugenii III pape anno secnndo.
a) In der Hdschr. wie im Druck bei Schaten fehlt der ScMuss der Formel et illibata permaneant.
Nach der Eintragung *. XIV ex. oder XV hu im Cod. F. 135 der Trierer Damschatzkatniner
freundlichst mitgetheüt von Domi^ikar Poschmann in Tner. Schaten scheint wegen der bei
beidtm gleichen LOcke und Fehler (Unordnung in der Reihe der Kardinäle) seinen Druck
aus derselben Quelle geschöpft zu haben. Bekanntlich ge/iorte der Kodexe früher dem Pad^r^
borner Doyndechanten Graf Kesselstatt. Bei in perpetuum ist in der Ndsch^' ein Alinea j
bedeutet irohly da^s Protokoll in verlängerter Schrift.
Jafe-L(hrenfeld, 89 18 (6240). Erhard, Reg. 1671. Vgl. utiten Urk. von 1183 Febr. 27.
55.
Papst Eugen IIL bestätigt die Privilegien und namentlich aufgeführten Brsitzungm des Kl.
<:iarhdz. Viterho IMG, Mai HS.
Eugenius episcopus ssuivus seivuium dti diltctia filiis Ermewardo proposito ecclesie beati Lau-
rentii de Claroholte eiusque fiatribus tarn presentibus quam futuris reguhueni vitani protessis in per-
petuum. Apostolicis CO moderaminis clementie convenit, religiosos diligere et eorum loca pia protectione
munire* Dignum namque et honestati conveniens esse cognoscitur, ut, qui ad ecclesiarmn regimen as-
sumpti sumus, eas et a pravorum hominum nequitia tueamur et apostolic( sedis patrocinio foveamus.
Ea propter, dilecti in domino filii, vestris iustis postulationibus clementer annuimus, et prefatam eccle-
siam^ in qua divino mancipati estis obsequio, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et pre-
sentis scripti privilegio communimus. Statuentes, ut quascumque possessiones, quecumque bona in pre-
sentiarum juste et canonice possidetis aut in futurum concessione pontificum, liberalitate regum, lar-
^tione principum, oblatione fidelium, sive aliis justis modis prestante domino poteritis adipisci, firma
vobis vestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propiiis duximus exprimenda vo-
cabulis. Capellam unam in Claroholte, curtes duas, mansos quinque; in villa, que dicitur Lette, capellam
unam, curtem unam, mansos tres, in Manchenberge mansos duos, in Gunniwich mansum unum, in Vil-
merigthorpe mansos tres, in Rupenlo mansum unum, in Bele mansum unum, in Viehithorpe mansum
unum, in Elsne mansum unum, in loco maritimo, qui VuUemho dicitur, viginti Septem portiones, quas
warscaph vocant, cum omnibus appenditiis, silvis, pratis, pascuis, compascuis, aquis aquarumque de-
cursibus, piscationibus, molendinis, viis, inviis, exitibus et reditibus. Item XXVI solidos cuiusdam de-
cime ex dono episcopi Monasteriensis, capellam unam in Bele cum omnibus pertinentiis suis, quattuor
solidos decime in Millethe, mansum unum in Claroholte, duos solidos decime in Hutthinchusen, silvulam
quandam juxta Honbrinche de beneficio comitis Egebeiii cum manso uno infra eandem silvam posito,
preterea mansum unum in Beleholte, duos in Claroholte, unum in Muchorne, unum in Othelinchuse,
uniun in Mottenhem, quos a quodam ministeriali Giselbeiio, cuius fuerant beneficium, sedecim marcis
argenti redemistis, preterea mansum unum, quem emistis in Dunninchusen. Decernimus ergo, ut nulli
omnino hominum liceat prefatam ecclesiam temere perturbai'e, aut eins possessiones auferre, vel ablatas
retinere, minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare, sed omnia integra») conserventur eorum pro
quorum gubernatione et sustentatione concessa sunt, usibus omnimodis profutura, salva sedis aposto-
lioe auctoritate et diocesani episcopi canonica justitia et reverentia. Si qua igitur in futurum eccle-
siastica aecularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere venire temp-
tavOTt, secundo tertiove commonita, si non reatum suum congrua satisfactione cor- | correxerit ( ! ),
potestatis honorisque sui dignitate careat reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate
22
cognoscat et a sacratissimo corpore ac sanguine dei et domini redemptoris nostri Jhesu Christi aliena
fiat atque in extremo examine district^ ultioni subiaceat. Gunctis autem eidem loco sua jura servanti-
bus Sit pax domini nostri Jhesu Christi b), quatinus et hie fructum bon^ actionis percipiant et apud
districtum judicem premia etern^ pacis inveniant. Amen. Amen. Amen.
R. Ego Eugenius catholicf ^cclesie episcopus ss. M.
f Ego Conradus Sabinensis episcopus ss.
f Ego Albericus Hostiensis episcopus ss.
f Ego Imarus Tusculanus episcopus ss.
f Ego Guido Presbyter cardinalis sancti Grisogoni ss.
f Ego Hubaldus presbyter cardinalis tituli sancte Praxedis ss.
f Ego Manfredus presbyter cardinalis tituli sancte Sauine ss.
f Ego Octauianus diaconus cardinalis sancti Nicolai in carcere Tulliano ss.
f Ego Rodulfus sancte Luci^ diaconus cardinalis ss.
Dat. Viterbi per manum Roberti sanct^ Roman^ ecclesif presbyteri cardinalis et cancellarii,
X kalendas junii, indictione Villi, incarnationis dominice M^C^^XLVI, pontificatus vero dompni Eugenii
tercii pape anno secundo.
a) te auf Rasur . — b) Mit kleinen Anfangsbuchstaben»
Vom Original im Pfarrarchiv zu Clarholz; momentan dort nickt vorhanden. Ich gebe darum in
folgendem Diekamps Beschreibung: Bulle hangt an unterhalb der Datirungezeüe durch 2'
viereckige Löcher gezogenen gelbseidenen Fäden. Spruchkreie mü: Fac mecum domine
Signum in bonum. (Ps. 86yl7.). Die Datierungszeilcy Umschrift der Rata und, wie es scheint^
die Unterschrift des Kardinalbischofo ImaruSy von derselben Hand wie die Urk.y die übrigen
Unterschriften, auch die des Papstes von verschiedenen anderen Händen. Blinde Linien, ßir
die am Rand noch die Cirkelstiche sichtbar sind. Italien. Pergament. Faltung dreimal längs,
zweimal quer.
Jaß-Lowenfeld, 8923 (6242). Gedr. fehlerhaft: Er/iard II, 253 (nach Kindlingers Abschr.)
R. 1672.
56.
Eugen 111. nimmt auf Bitten des Propstes Bertram, der Brüder und Schwestern des Kl.
Fredesloh dieses in seinen Schutz y bestätigt seine Besitzungen^ besonders die ihm vom Erjs^chof
Markolf (von Mainz) iiberlassenen Orte Oldendorf (Aldendorp) u. Stöckkeim (Stochheim), und
gewährt freie Propstwahl. VUerbo 1146 Mai 25.
„Quotiens illud." —
Dat. Viterbi VIII kalendas junii pontificatus nostri anno secundo.
Or. im Kgl. Su-A. Hannover. Länge 0^265 Breite 0y246. Bulle an orangegrünen Seiden/dden
durch 2 Locher, Diekamp, Taßl Nr. 13.
Jaß'Lowenftldy 8972 (ß2i6) aus Druck in Stumpft Acta Mag. Nr. 32. Eugenius m verl. Schrifb,
Zwischen suscipimus u. duos fthlt ein jetzt abgebl. Wort, wahrscheinlich atque, u)enigstens
ist q(ue) jetzt noch zu lesen. Statt des unsinnigen secundiun domini regulam zu lesen
secundum deum et — regulam. Im Satz Si qua zu lesen ecclesiastica — nostre.
Vgl. Nr. 52.
23
57.
Eugen HL bestätigt auf Bitten des Propstes Albert dem Kl. Varlar die freie WM. des
Vogtes und Propstes und befiehH, der Kirche von Premontre gehorsam zu sein.
Viterbo 1146 Mai 25.
„Quoniam volumus." —
Datum Viterbi per manus Roberti Roman§ ecclesie presbiteri cardinalis et cancellarii VIII kalendas
junii, indictione Villi, incarnationis dominice anno M^^XL^VI, pontificatus vero dompni Eugenii III
:anno secundo.
Nach dem Or. im Fürstl. Salmr-HorstmarscJien Archive in Coesfeld gedruckt NieseH^ Münat. Urks.
IV, 56 und ErJiard 11^ 254; dasselbe ist zur Zeit unauf/indbar.
Jaff4-L&wenfeldy8926 (6245). Erhard, Reg. 1673.
58.
Der römische König Konrad III. empfiehlt nadi einem Bericht über die jüngsten Wahlen in
*Corvei dem Papst Eugen HL den neugewäMten Abt Wibcdd und erwähnt die Uebereignung der
Klöster Kemnade und Fischbeck an Corvei.
(1147 März.)
„Sanctitati vestrae.*' —
Zyletzt gedr. Jaff4y Bibl. rer. Germ. I. (Monum. Corbeiensia) Nr. 34. Vgl. hierzu und zum foU
genden die Monographien: Wibcdd, (Abt) von Stablo und Coixei von J. Janssen und L. Marm.
59.
Die Mönche von Corvei berichten an den Papst Eugen HL über die jüngsten AbtswaMen
und bitten den im Beisein und auf Rath des Bischofs Bernhard von Paderborn gewählten Abt
JVibald zu bestätigen. (1147 April.)
„Sanctitati vestre.*' —
2kdetzt gedr. Jaffe, Bibl. I, 36. Schaten ad annum 1146. Erhard, Reg. 1696.
60.
Eugen LH. bestätigt die Besitzungen der Abtei Deutz darunter in Westhoue, Gladbach, Hatnecke,
Jilipe, Rodhe, Heringe, Pelechem, Ardeia, Horzela, Unna, Boine, Bürge, Affelterbeche, Deme,
Datlen, Kirchhelle, Buron, Waldorp, Wattenscheid, Erspe.
1147 Juni 17.
„Quoniam sine vero." —
Datum Meldis per manum Guidonis sancte Romane ecclesie diaconi cardinalis et cancellarii XV
kalendas julii, indictione X, incarnationis dominice anno MCXLVII, ponticatus vero domini Eugenii III
pape anno III.
Horzela wird von Philippi, Siegener Urkb, 4<i als Holzklau (tm Kr. Siegen) gedeutet, da dieses
in einem Oüterregister von c. 1079 — 89, Lacomblet L 243 als Deutzer Besitz vorkommt.
Jaß'Lowenfeld, 9081 (6325). Vgl. Urk. von 1161 Mai 11.
24
61.
Eugen HL befiehlt dem Bischof Rudolf von Halberstadt für die Bestitution der von Poppo
von Blanchenburgj seinem Sohne C(onrad) und dem Halberstädter Kanonikus Reinhard dem KL
Corvei entrissenen Gilter in Croppenslädt tmd Griningen (Cropensteden et Oruninge) zu sorgen.
(1147 c. Juni 22.)
„Dilectus filius.** —
Jaffi-Lowenfeld,9085 (6376). Erhard, Reg. 1710 unter 1147—1153 bezeichnet irrig als Adressaten
Anselm von Haoelberg. Auf die Verwechselung machte schon Riedel in Ledebut^e AUgem*
Archiv 8y 243 f. aufmerksam, vgl. auch Janssen, Wibald v. Su S. 239 Anm,
62.
JEugen HL befieidt dem Kanonikus Rdnhard von Halberstadt die dem Kl Corvei entrissenen
20 Hufen in Croppensiädt zurückzugeben,
(1147 c. Juni 22.)
„Dilecti filii." —
Jaß-Lowenfeld, 9086 (6376a). Erhard, Reg. 1711. Vgl. du vorh. Nummer.
63.
Eugen HL bestätigt die Wahl Wibalds, aber nicht die Übertragung von Kemnade und Fisch-
beck an Corvei; die Beschwerde der beiden Klöster war dem Papst schrifüich überreicht (cma
querimonia sanctimonialiuin scriptis penes ipsum esset reposita).
(1147 nach Juni 22.)
Jap, Bibl. I. Nr. 46 u. 47. Erhard, Reg. 1698.
64.
Abt Wibald schreibt dem Papste Eugen HJ., dass er bei der Nachricht von seiner Ankunft
in Lothringen (1147 Nov. 5 in Verdün^ J^ff^i Beg. pont. Rom. Bd. LL, S. 49) zu ihm
geeilt sei, dass er unterwegs legatos hominum de Erveta (Eruntte), qui ad vestram
Bublimitatem pro quibusdam aecclesiasticis causis missi tendebant, und die in der Burg eines
Ministerialen von Stablo gefangen gehalten wurden^ befreit und zum Papste gesandt habe.
(1147 November.)
„Audito adventu.** —
Jaß, Bibl. L 61.
25
65.
König Heinrich (der unmündige Sohn Konrad III.) empfiehlt dem Papst Eugen HL
u. a. Abt Wibald von Corvei (ut eum in omni necessitate sua clementer protegatis et pre-
cipue in duabus abbatiolis obtinendis videlicet Kaminata et Visbicke) ; ähnliche Empfehlungen
richten Bischof Bernhard von Hildesheim, Herzog Heinrich von Sachsen^ Graf Hermann von
JVinjsenburchy Abt Hermann von Flechtorf Abt Warmund von S. Blxmus in Nordheim^ Abt
C von Crrevenkerken, Abt Werner von Amdunoöbom^ an den Papst. SämmÜich undatirt.
(1147 April — December.)
Jajßj BibL L ep. c/8, 68 — 75> Vgl. zu ersterem Stumpfe 3607.
66.
Eugen III fordert die Mönche von Corvei auf dem Abte Wibald^ der ihn neidich
aufgesucht und den er gnädig aufgenommen habe, zu gehorchen und in der Wiedererwerbung der
Guter des Klosters beizustehen. (1148 c. Februar.)
„Memores sumus.** —
Jaffi'L&wenfeld, 9186 (5485). Wibald war im Jan. Febr. 1148 beim Papste. — Das Schreiben
des Papstes half nichts, klagt Wibald an Bischof Betmard von Hildesheim. Jaffe, BibL
Nr. 150.
67.
Eugen HL nimmt auf Bitten des Abtes Konrad von Helmershausen und einiger Prälaten
(Henrici Moguntinensis [ob Mindensis?]^ Thehardi Aremensis [!], Bernhardi Hildenensis [!],
Bemhardi Paderbomensis et Wibaldi Stabulensis) Kl. Helmershausen unter seinen Schutz und
bestfUigt sein Besitzthum. Bhdms 1148 März 30.
„Sicut dignum et justum est." —
Data Remis per manus Guidonis sancte Romane ecclesie diaconi cardinalis cancellarii III
calendas aprilis, indictione XL
Jaß^'Löwenfeldj 9209 (6399) verz. nach lückenhaftem Druck bei Schaten ad annum (aus welcher
Quelle?). Erhardj Reg. 1718, Erwähnt bei Overham, Vita b. Meinwerci. 363.
68.
Eugen III. beauftragt den Erzbischof Adalbert von Bremen^ die Bischöfe Heinrich von Minden
und Thietmar von Verden^ ihre Biöcesanen, darunter Walderu^ in der Mindener Diöcese^ welche
von der vom Kardinallegaten Thomas abgesetzten Äbtissin Judith von Kemnade Güter in Besitz
genommeny zur BücJcgabe derselben anzuhalten.
Bheims 1148 April 5.
„Possessiones aecclesiarmn." —
Data Remis nonis aprilis.
Jaß-Löwenfeld, 9226 (6412). Erhard, Reg. 1720.
Westf. Ürk.-Buch. V. 4
26
69.
Eugen HL bestätigt den von dem KardinaUegaten ITiomas gegen Heinrichy den fruket'n Abt
des Kl. Corvei, gefällten IJrtheüsspruch und verbietet, falls er sich nicht füge, ihm unter Verlust
der Prälatur den Aufenthalt im Kloster.
BJieims 1148 Aprü 5.
„Quantum sit necessarium.'* —
Data Remis nonis aprilis.
Jaffe-L&wenfeld 9226 (6413). Erhard, Reg. 1710.
70.
Eugen HL fordert, nachdem er den Fulder Mönchen mitgetheilt, dass die gegen seinen
Willen erfolgte Wahl eines Fulder Mönchs zum dortigen Abt ungültig sei (Joffe 9231), u. a. den
Abt (Wibald) von Corvei auf, für die Wahl eines Abtes aus einem andern Kloster zu sorgen.
Bheims 1148 Aprü 8.
„In apostolicae sedis." —
Data Remis 6 idus aprilis.
Jaffe^ Löwenfeld, 9232. Wibald erhielt dies Schreiben erst im September. Vgl. Jaffe BibL I, 114
u. 138.
71.
Wibald theUt Eugen III. seinen Brief den er an den römischen König Heinrich über die
Beseitigung des Fulder Elekten geschrieben, mit, berichtet über das Vorgehen der Ch'ossen des Hofes
und freut sich über die Genesung des Papstes,
(1148 April)
„Non sumus." —
Jaffe, BibL /, 89.
72.
Abt Wibald berichtet an Papst Eugen III über die Vorgänge vor und während der AbtswcM
in Fulda, tvo er selbst Nov, 5 bis zum frühen Morgen des Nov. 6 verweilt hatte, u/nd sendet zu-
gleich eine Abschrift des auf Wachs geschriebenen Berichtes eines Fulder Mönchs über Nov. ff,
worin er zu Dec. 6 nochmals eingeladen tvurde.
(1148 November.)
„Reddituri rationem." —
Jaffe, BibL I, 138. Vgl. 139.
27
73.
In Sachen seines Streites mit der Äbtissin Judith von Geseke schrid> WibcUd an Eugen IIL^
so dass die Beschwerde der Äbtissin beim Papst nichts nützte. Zum Eheimser Konzil vorgeladen)
erschien Judith nicht, worauf der Papst (in einem Sehreihen?) ihre Absetzung bestätigte und die
von ihr dem Kloster entfremdeten Besitzungen unter Androhung des Anaihems zu erstatten befahl.
(1147 November — 1148 März-Aprü.)
Jaßy Bibl. I, 143.
74.
Eugen HL schreibt dem Abt W(ibald) und dem Kapitel von Corvei , er habe den Erzbischöfen,
Bischöfen und irrigen Prälaten in Deutschland verboten^ den frühem Abt Heinrich^ solange er in
seiner Verkehrtheit beharr e^ aufzunehmen oder gegen Corvei zu unterstützen; er ermahnt Wibald zu
andauernder Sorgfalt und das Kapitel zu Gehorsam.
Viterbo 1149 Januar 1.
„Quantum sit." —
Data Viterbi kalendis januarii.
Jaß'Löwen/eldy 9316 (6469). E^^hard, Reg. 1731.
75.
Bischof Bernhard von Paderborn und Abt Wibald von Stablo berichten an den Papst Eugen IILy
dass der Propst Zeizolf von Speier in einem Streit gegen seinen Bischof und dessen Kanoniker bei
seinem Metropoliten Erzb. Heinrich von Mainz weder Mitleid noch Urtheü habe finden können.
(1149 nach August.)
Jaß, Bibl. /, 192. Verz. Wül, Reg. Mag. S. 341 Nr. 114.
76.
Eugen HL beauftragt Erzbischof Heinrich von Mainz, er wie seine Suffragane sollten nach
falschen papsüicluyi Bdscloflein eifrig fahnden, und wenn einer in ihre Bände foUe, Hin so
lange bewahren, bis der Papst über ihn entschieden hätte.
Tusculum 1149 October 25.
„Pervenit ad aures.** —
Dat. Tusculani VIII kalendas novembris.
Jaß'Lbwenfeld, 9363 (6497). Verz. Will, Reg. Mag. /, S. 341 Nr. 110.
28
77.
Bischof Bernhard von Paderborn und Abt Wibaid von Stablo berichten an Eugen III. über
das dem Propst Zeizdf von Speier angethane Uhrecht.
(1149.)
^Gum venissemus." —
Jaßy Bibl. /, 192.
78.
Abt Wibdd von Corvei schreibt Eugen III. über die Wahl des Abtes Marquard von Fulda
und bittet um dessen Bestätigung.
(1150 nach Aprü 20.)
^Postquam gloriosus." —
Jaffe, Bibl. l 250.
79.
Abt Wibaid von Corvei bittet in einem Bericht an Eugen III. über die Corveier Kirchej dass
er 1) den Bischof Heinrich von Minden veranlasse^ die Kemnader Kirche von neuem zu weihen
und seinen Diöcesanen Dietrich v. Bekelingen und dessen Söhne Reinbert und Dietrich zur Rückgabe
der Kemnade entrissenen Güter anzuhalten; 2) den Erzbischof Bartung von Bretneny Bischof
Hermann von Verden und Herzog (Heinrich) von Sachsen veranlasse^ dass sie die der Kemnader
Kirche gehörigen Besitzungen in ihren Territorien derselben wieder verschafften; 3) den Erzbischof
(Arnold L) von Köln und die Kölner Kirche zu einem gestrengen Vorgehen gegen die umher-
schweifende Judith abbatissa de Jesika — que ecclesia est in fundo et parrochia Coloniensi,
anhalte, (1150 nach Aprü 20.)
„Venimus ad curiam." —
Jaß, Bibl. /, 251. Erhard, Reg. 1712 zu 1147—1163. Vgl Janssen, Wibaid v. St. 140 Anm. 47.
80.
Eugen III. beauftragt Abt Wibaid von Corvei, den Mindener Kanonikus Godebold innerhalb
20 Tagen zu veranlagend dass er dem Priester Everhard, der bereits fünfmnl zu ihm (dem Papst)
gekommen, die Petrikirche in Hemeringen einräume, wie er solches auch dem Bischöfe Heinrich
von Minden befohlen habe. Älbano 1150 Juni 22.
„Lator presenlium." —
Data Albani 10 kalendas julii.
Jaffe-Löwenfeld, 9399 (6525). Vgl. über den weitem Verlauf dieser Angelegenheit JaßS, Bibl. I,
275, 287, 303, 304, 305, 306.. Erkard, Reg. 1730 zu 1148—1153.
29
81.
Eugen IIL theüi dem Abt Wibald von Corvei mit, er habe an den Bischof von Minden tmd
'den Erzbischof von Bremen geschrieben, eine Entsühnung der Kirche von Kemnade sei aber nicht
noOiwendig. Dem Erzbischof von Köln habe er nicht geschrieben, quia veniens ad nos pleni-
tudinem sui officii minime reportavit.
Albano 1150 Juni 24,
„Litteras dilectionis." —
Data Albe 8 kalendas julii.
Jaffe-Lawenfeld, 9400 (6526).
82. .
Eugen III. schreibt dem Bischof Heinrich von Minden, die Kirche von Kemnade brauche
nicJit entsühnt zu werden; er solle Dietrich von Rekelingen und seine Söhne Beinbert und Dietrich
anJ^-dten, der Kirche das Geraubte zu erstatten.
(1150 um Juni 24.)
•
„Pervenit ad aures." —
Jaffi'L&wmfeld, 9401 (6527).
83.
Eugen IIL fordert den Erzbischof Härtung von Bremen auf, dem Äbt Wibdld zur Wieder-
_get€Hnnung der Güter von Kemnade behülflich zu sein.
(1150 um Juni 24.)
„Episcopalis officii." —
Jaß-LimmfeU, 9402 (6528).
84.
. Eugen III. schreibt dem Kölner Klerus und Volk, er habe den u. a. in Begleitung des Abtes
W^ibald von Corvei zu ihm gekommenen Elekten Arnold freundlich aufgenommen, geweiht und ihm
^ Pallium gegeben. Segni 1152 Januar 8.
„Venientem." —
Data Signiae 6 idus januarii.
Jaffe-Löwenfeld, 9516 (6600).
85. •
Eugen III. berichtet dem römischen König Konrad über den Empfang seiner Gesandten,
darunter Abt WibaM von Corvei. Segni 1152 Januar 9.
„Quanto sepius." —
Data Signiae 5 idus januarii.
Jaß-L&wen/eldy 9417 (6601).
30
86.
Eugen IIL beauftragt den Erzhischof Hartwig von Bremen^ dafür zu sorgen^ dass die tm
seinen Diöcesanen Odiko, Ricbert^ Theder^ Bainer und Hermann dem Kl. Kemnade entfremdeten
Besitzungen diesem wieder erstattet werden.
Segni 1152 Januar 9.
„Ex conquestione." —
Data Signiae 5 idus januarii.
Jaß'L&wenfeld, 9519 (6603). Erhard, Reg. 1763
\
87.
Eugen IIL trägt dem Erzbischof Heinrich von Mainz auf, dafür zu sorgen^ dass das Gtf^
Osthof (Oßtohf ), welches seine Diöcesanen widerrechtlich in Besitz genommenj dem Kl. Ccrv^^^^
uneder zurückerstattet werde. Segni 1152 Januar 9.
„Unumquemque propriis." —
Data ut supra. {Vgl. Jaß 9619.)
Jaß^y 9520 (6604). lieber weitere Litteratury Bohmer^Wüly reg. arch. Mag. /, S. 348 zu diesem — ■
Datum. Idem scriptum est Cuonrado Wormaciensi episcopo, quod Maguntino. Jaßy
9521 (6605). Erhard, Reg. 1764.
88.
Eugen IIL beauftragt den Bischof Bernhard von Paderborn^ dafür zu sorgen, dass sein
Biöcesane Widekind, der, wie Abt Wibald von Corvei Htm klagend berichtet, mit einigen Genossen
gewaUsa/ni auf den Kirchhof zu Corvei gedrungen, dort Sachen von 100 Mark Werth ge-
nommen und die am Eingange des Kirchhofs befindliche Kapelle verunehrt habe, dem Kl. Corvü
Genugthuung leiste. Segni 1152 Januar 9.
„Veniens ad nostram." —
Data Signiae ut supra. {Vgl. Jaffi 9519.)
Jaß'Löwenfeld, 9522 (6606)- Erhard, Reg. 1765.
89.
Eugen III ermahnt den Bischof Hermann von Utrecht, die in seiner Diöcese liegenden Be-
sitzungen des Kl. Corvei (aecclesiam de Linewert et predium de Merthen) zu schützen.
Segni 1152 Januar 9,
^Oflicii nos ammonet." —
Data Signiae 5 idus januarii.
Jaß'Lowmfeld, 9523 (6607). Erhard, Reg. 1767.
31
90.
Eugen HL beauftragt den Bischof Ulrich von Halberstadt dafür zu sorgen, dass seine Diö-
cesanen dem Kl Corvei den Zehnten in Groningen und decimas terrae dominicatae nicht länger
-mrenthaiten. Segni 1152 Januar 9.
„Suscepti regimims." —
Data Signiae 5 idus januarii.
Jaß-L&urmfeldy 9524 (6608). Erhard, Reg. 1766.
91.
Eugen III. ermahnt Herzog Heinrich von Sachsen, demÄht Wihald von Corvei zur Wieder-
erlangung der Klostergüter behülflich zu sein wnd sie zu schützen.
Segni 1152 Januar 9.
„Inier precipua." —
Data Signiae 5 idus januarii.
Jaffe-Lmcenfeldy 9525 (6609). Erhard, Reg. 1768.
92.
Eugen III. ermahnt den Bischof (Hermann) von Verden, seinen Bruder Hungold und die
W. ^nd Ge. sowie andere seiner Diöcesanen zur Rückgabe der . der Kemnader Kirche genomme-
^*^ Hüter zu veranlassen. Segni 1152 Januar 9.
„Si universalis." —
Data ut supra. (Vgl. Jaß 9525.)
Jaßi-Lowmfeld, 9526 (6610). Erhard, Reg. 1769.
93.
Eugen III. ermahnt den Bischof (Heinrich) von Minden, die Geistlichen und Laien seiner
Bi9c^e, welche Kemnader Güter an sich gerissen, zur Bückerstattung an das Kloster zu veranlassen.
Segni 1152 Januar 9.
„Gratum nobis." —
Data ut supra. (Vgl. Jaß 9525).
Jaffc'Lmcmfeld, 9527 (6611). Erhard, Reg. 1770.
94.
Eugen III. theilt dem Abt von Lüneburg (St Michaelis) mit, dass der ehemalige Abt Hein-
ru^ von Corvei bei ihm gewesen und um Wiedereinsetzung in sein Amt gebeten habe; seine Un-
vmrdigkeit habe dies verhindert. Er beauftragt ihn Heinrich zu ermahnen, von seinem Vorhaben,
die Leitung des Klosters tvieder zu übernehmen, abzustehen.
(1152 Januar 9.)
»Tuae dilectioni." —
Jaffe-Löwenfeld, 9528 (6612).
32
95.
t Eugen HL nimmt Kl. Bursfdde auf Bitten des Abtes Ruthard in seinen Schutz und be-
stätigt seine namentlich aufgeführten Besitzungen.
Segni 1152 Januar 9.
C. In nomine sanct§ et individue trinitatis. Eugenius episcopus servus servorum dei omnibus
Christi §cclesi§ filiis. Quoniam universalis matris ^cclesi§ cura nobis a provisore omnium bonorum
deo est commissa, nostrum est filiabus ipsius usquequaque per orbem terrarum constitutis utilia
providere, noxia prout possumus amovere, religiosas diligere personas, bene placentem deo religionem
modis Omnibus propagare, querimonias afflictorum compassibiliter audire, oppressis misericorditer sub-
venire, gaudere cum gaudentibus, flere cum flentibus. Ea propter dilectum in domino filium Nithardum
abbatem miserabilem querimoniam ob dilapidationem possessionum monasterii sui ad nos deferentem
paterne audivimus, postulationes ejus clementer admisimus et Buresfeldense monasteiium, cui deo
auctore preesse dinoscitur, apostolic^ sedis privilegio communimus. Statuentes, ut qu^cumque bona,
quascumque possessiones in presentiarum idem monasterium juste ac canonice possidet, aut in futurum
concessione pontificum, largitione regum, oblatione fidelium, seu aliis justis modis prestante deo poterit
adipisci, firma sibi suisque successoribus et illibata permaneant. In quibus h§c propriis nominibus
exprimenda subjungimus. Gloriosus comes Heinricus filius Ottonis ducis et ejus inclita conjux Gerthrudis
filia Ecberti marchionis, fundatores Buresfeldensis monasterii, et Liudolfus canonicus Magedebui-gensis
heredibus eorum consentientibus et laudantibus donaverunt in dotem Buresfeldensi §cclesi§, ac ab
Artwigo Virdune nsi episcopo, qui in ipso monasterio principale consecravit altare, annuente Rothardo
Mogontino archiepiscopo banno confirmari optinuerunt omne predium Adalberti de Jnsula cum omni
jure et proficuo, quo idem Adalbertus ejusque progenitores illud sine omni contradictione per multas
etates possederant et usi fuerant, in villis, in agris, silvis, campis, pascuis, cultis et incultis, exitibus et
reditibus, aquis, aquarumque decursibus, molendinis, mancipiis, curtim in Buresfelde cum suis appendiciis
ex utroque Wirr^ fluminis litore, curtim in Wertthen, curtim in Dransfelde, curtim in Bertolderoth,
curtim in Fretherixhusin, curtim in Witinburnen, curtim in Herste, villam Berge, curtim in Gardelbic,
curtim in Biscopeshusen, curtim in Line minori, villam Biscopeshusen cum appendiciis earum, in
Winthusen novem mansos, aliquantulas etiam possessiones in his villis, in Altmarethen, Velleldehusen,
Wiricsin, Immesin, Burdala, Ammenhusin, Valebercge, Hukelhem, Adenhem, Kaemestide, Belkerroth,
Busteleue, Werttere, Steinbrucge, Sunthusiii, Odenleue, Ascolfeswinethe, Dopstide, vineam in Waelkerroth,
in Sothen tres salinas, in Hildegereshusin V solidos, in Honetha III mansos et molendinum, in Sunne-
burnen II mansos, in Reinnethe Villi mansos, in Reinwartdeshusin X mansos, in Keluera ^cclesiam
et XIII mansos et molendinum, in Nora XXII mansos, in Hozenroth IUI mansos, in Wepletha V
mansos, in Holbic I talentum. Tradiderunt et curtim in Wiclo, quam cambivit Frethericus Coloniensis
archiepiscopus dans possessiones in Horlagan, et rursus Wichmanus comes easdem possessiones in
Orlagan cambivit heredum suorum consensu dans ^cclesi^ Buresfeldensi predium in Liupprectheroth cum -
suis appendiciis. Tradiderunt et villam Wislincgeburin, quam Lotharius imperator sibi vendicavit, -
pro ea precio comparans ^cclesi^ possessiones in Gevezenroth, in Bileseroth, in Alboldincgeroth cum -M
suis appendiciis. Tradiderunt quoque possessiones in Holtsaten, quibus cambita est curtis inDasburcg. —
Marcolfus Moguntiensis (!) archiepiscopus donavit ^cclesi^ Buresfeldensi decimas Buresfeldensium, .^
Heinricus archiepiscopus similiter decimam curtis in Biscopeshusen, comes Sigifridus senior X mansos^
in Asla, quidam nobilis homo Dudo II mansos in Rodwardesen, quidam Über homo Ecckehardus^
heredum suorum consensu cuncta bona sua cum XII mancipiis, qu^ hereditario jure in duobus viculi^^
Alderixhusen appellatis sive in agris propriis sive in aliis pro pecunia XI talentorum locatis posse —
33
derat dedit §cclesi§, Rotherus mansum in Haddesen, Hezel mansum et dimidium in Hesbike, Bertogus
mansum in Uiribach. Sunt etiam precio comparate qu§dam possessiones in Hauekeburnen, Herebrecthroth(!)
Bezelinesrotli, Bileseroth, in Miela, Begedala, Wertthen, Othelesem, Hasbike, Immesen. Ad h^c nobilis.
ille vir Heinricus fundator cenobii statuit et statui impetravit ab his, quorum h^c potestas erat, scilicety
ut nemo heredum suorum aliquid in abbatia sibi usurpet preter advocatiam, nuUi advocatia in bene-
ficium prestetur, sed ad nutum abbatis in absolutionem peccatorum commendetur, Advocatus infra
abbatiam absque permissu vel rogatu abbatis* nuUam potestatem exerceat in aliquo. Si aliquis über
homo in quocu(m)que degens comitatu se vel bona sua ^cclesi^ prefat^ tradere voluerit, liberam potes-
tatem habeat sine ciyuslibet comitis, rectoris, judicis provinti§ contradictione. Ibi etiam publicum
fonmi et percussura ad instar Goslariensis monet^ cum omni forensi jure pro abbatis disponatur
arbitrio, qu§ etiam Lotharius imperator imperiali sanctione confirmavit. H^c omnia in usum Bures-
feldensis §cclesi§ banno, auctoritate, privilegio sedis apostolic^ communientes confirmamus, offerentibus,
conservantibus, augentibus h^c benedictionem et vitam ^ternam optamus, auferentes, minuentes, ablata
retinentes, nisi resipiscant, perpetuo anathematis mucrone multamus et omnibus vitandos esse precipiendo
pronunciamus. Apostolica etiam auctoritate mandamus atque mandando precipimus, ut sive archiepis-
copus sive episcopus, in cujus diocesi aliqua ex his juste oblatis et banno confirmatis fuerint conservata,
studiose defendat, direpta, ut restituantur, elaboret, direptores seu direpta retinentes adhuc in hoc seculo
viventes banno coercens, ut resipiscant, et nisi ^cclesi^ restituantur sua, divinum officium fieri
prohibeat in ^cclesia, in qua vel in cujus cimiterio sepulti sunt, qui in rapina occubuerunt, vel etiam
ipsa eorum corpora eici jubens. Prorsus omnibus justis modis Buresfeldense monasterium tueatur et
a^juvet. Quod qui facere contempserit, reus erit inobedienti^ in apostoHcam sedem et eorum dampna-
tioni inseretur, quibus ii^juste parcendo quasi consenciens admiscetur. Abbas autem predicti monasterii
pro quavis causa pulsatus a quovis clerico seu laico non nisi coram episcopo suo vel in audientia
Romani pontificis respondeat. Verum hoc prohibemus et onmimodis interdicimus, ut neque huic abbati
neque suis successoribus fas sit bona seu possessiones monasterii distrahendi aut sine conmiuni assensu
et voluntate fratrum quolibet modo alienandi. Ut vero abbas et fratres sui divinis famulatibus liberius
valeant insistere, immunitatem eis nihilonunus confirmamus^ ut videlicet a nemine aliqua prejudicia
sive gravamina seu exactiones aliquas aliquando perferant, nisi quantum ipsis spontanea voluntate
largiri placuerit, hospitalitatis gratia exigente. Obeunte autem quolibet ejusdem loci abbate nullus
ibi qualibet subreptionis astutia seu violentia preponatur, nisi quem fratres communi assensu vel
fratrum pars consilii-sanioris secundum deum et beati Benedicti regulam providerint eligendum. Electus
vero sine pravitate et exactione aliqua consecretur ab episcopo et congrua benedictionis reverentia
regiminis cura investiatur. Nullus ergo omnino hominum audeat utilitatis statuta inunutare, vel idem
cenobium temere perturbare, possessiones ejus auferre, ablatas retinere, minuere, seu quibuslibet
molestiis fatigare, sed omnia integra conserventur eorum, pro quorum sustentatione et gubernatione
concessa sunt usibus profutura. Siqua igitur inposterum Qcclesiastica secularisve persona hanc nostr^
constitutionis paginam sciens contra eam temere venire temptaverit, secundo tertiove commonita, si
non reatmn suum congrua satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui dignitate careat reamque
se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore et sanguine dei
ac redemptoris nostri Jhesu Christi aliena fiat atque in extremo examine district^ ultioni subjaceat.
Cunctis autem eidem loco, quf sua sunt, servantibus sit pax domini nostri Jhesu Christi, quatenus et
hie fructum bone actionis percipiant, et apud districtum judicem premia ^tern^ pacis inveniant. Amen.
In perpetumn.
R. Ego Eugenius catholic« ^cclesi^ episcopus ss. M.
f Ego Ymarus Tusculanus episcopus ss.
Westf: Urk.-Bacb. V. &
34
f Ego Nicholaus Albanensis episcopus ss.
f Ego Hugo Ostiensis episcopus ss.
f Ego Gregorius cardinalis presbyter tituli sanctQ MariQ fundentis oleum ss.
f Ego Hubaldus presbyter cardinalis tituli sanct^ Praxedis ss.
f Ego Manfredus presbyter cardinalis tituli sanct^ Sauin^ ss.
f Ego Julius presbyter cardinalis tituli sancti Marcelli ss.
f Ego Hubaldus presbyter cardinalis tituli sftict^ crucis in Jherusalem ss.
f Ego Bernardus presbyter cardinalis tituli sancti Clementis ss.
f Ego Otto diaconus cardinalis sancti Georgii ad velum aureum ss.
-)" Ego Gregorius sancti Angeli diaconus cardinalis ss.
f Ego Johannes diaconus cardinalis sanct^ Mari^ Noue ss.
f Ego Guido diaconus cardinalis sanct^ Mari^ in porticu ss.
t Ego Jacintus diaconus cardinalis sancte Mari^ in Cosmidyn ss.
f Ego Cencius diaconus cardinalis sancte MariQ in Akyro ss.
Data Signie per manum Bosonis sanct^ Romano ecclesi^ scriptoris V idus januarii, indictione
XV, incarnationis dominier anno M^^G^L^P, pontificatus vero domni Eugenii HI pape anno septimo.
Fälschung aus Ende s, XII oder s, XIII in, im KgL St.-A. Hannover. Länge 0j83 Breite 0^55.
Deutsches Perg.j deutsche Schrift. Durch 2 Locher gehen noch üeberreste einer rothgelben
Seidenschnur. Chi^ismon. In nomine — trinitatis so wie das in perp. am Schluss (!) in
verlängerter Schrift. Von den Unterschriften bilden Papsty Kard.- Bischöfe und -Diacone die
mittlere^ die -Priester die linke und das Datum (!) die rechte Reihe. Papstunterschrift
zimschen Rota (mit der i^ichtigen Umschrift) und B. V. Ein individueller Zug nur beim Kreuz
des K.'D. Otto zu erkennen, aber dieses stimmt mit dem bei v. Pflugk-Harttung
Tafel 122 Nr. 83 so charakteristisch über ein, dass man annehmen mussj dem Schreiber
habe eifie echte UnterschHft dieses Kard. vargelege?i. Dis Namen des letzten IL-D.
und K.'P. stehen unter dem Umbug, ein Umstand, der mit der Stellung des Datums
beweissty dass der Schreiber die Grrösse seiner Vorlage nicht berechnet hatte. Möglicherweise
ist dieselbe nach einer echten Urk. Eugens fabrizirt. Voidage bildete wahrscheinlich die
ürk. Erzbischofs Ruothard von Mainz für Kloster Bursfelde (im St.-A. Hannover)^ Heiligen-
Stadt 1093 Juli 15. (über die D^^ucke zu vergl. Böhmer-Willy Reg.-Arch. Magunt. I, S. 226
Nr. 13)y die selbst vri^deium Fälschung des 12. Jahrh. mit aufgedmcktem echten^) Siegel
Ruothards nach der Urk. Erzb. Heinrichs von 1144 Juni 19, Böhmer-Wiü a. a. O. S.
324/25 Nr. 24, ist.
Ein Bruchstück der Urk. fehlerhaft gedruckt bei Schröder, Die älteren Dynastenstämme zunschen
Leine, Weser und Diemel, S. 233 f., vgl. S. 105 u. 109. Jaß'Lotcenfeld 9529 (6613)
verzeichnet sie „ex diplomatario Bursfeld. Hannoverae asservato."
96.
Eugen III. beauftragt Äbt Wibcdd von Corvei, den Bischof Äddgot von Chur dem römischen
König Friedrich I. zu empfehlen, und berichtet ihm. über Reichssachen.
Segni 1152 September 20,
„De quorum pura.** —
Data Signiae 12 kalendas octobris.
Jaß'Lowenfeldy 9606 (6660).
3&
97.
Eugen HL nimmt auf Bitten des Propstes Otto das KL Kappenberg in seinen Schutz
und bestätigt dessen Besitzungen: Cappenberg, Curede, Wisele, Wesheim, Werne, Hele, Akstede,
Mengede, Nette, Hilbeke, Sorbeke, Längere, Wetmare, Stikelewic, curtem, que nuncupatnr
Velmede, et quicquid vobis Winemarus de jure suo rationabili dispositione concessit. Ex
concessione quoque venerabilis fratris nostri Prederici Monasteriensis episcopi ecclesiam que
vocatur Wema, et ecclesiam, qu§ nominatur Alnon, nee non decaniam in predicta ecclesia
de Wema. Lateran 1153 Januar 2.
„Religiosam vitam eligenlibus." —
Dat. Laterani per manum Bosonis sanct§ Romano ecclesi^ scriptoris IUI nonas januarii, in-
dictione XV, incarnationis dominic^ anno M^C^L^II^, pontificatus vero domini Eugenii pape III anno
VIIP.
Or. im Kgl. St.^A. Münster. Länge 0^516 Breite 0^66, Bulle an rothen Seidenfäden durch
2 Löcher^ Diekamp, Taf. 15. Das Perg. zeigt sehr viele Rasuren. Erste Zeile bis in
perp, verlängerte Schnfi. Nach Diekamp Mitth. 3^670 soll, ein Ausnahmefall, E in Eugenius
und in perp. von anderer Hand mit schwärzerer Dinte nachgetragen sein. In Wirklichkeit
hat aber eine solche Nachtragung nicht stattgeßmden; die Dinte hat in den dünneren Strichen,
und wo sich dieselbe ein wenig abgelöst, dieselbe Färbung vne im Kontejct. Wäre Diekamps
Ansicht richtig, so wären fast alle grossen Buchstaben und auch das Bene Valete nach^
getragen. Unterschrift des Papstes ganz von einer Hand, durch Dinte und SchHß von der
Umschrift verschieden, mit der anscheinend das Ringkreuz übereinstimmt Die Namen der
Kardinalbischöfe Ysmarus und Hugo stammen vom selben Schreiber, dai^m haben auch
beide dasselbe Subscriptionszeichen. Die Kardinalpriester haben, vne schon Diekamp Mitth.
586 f. bemerkt, ihre Unterschriften ztciscfien Rota und Abschlusslinie geschoben, die
sie hier nicht, tcie bei anderen Originalen, überschreiten, beginnen unterm Kontext und brauchen
je 2 Zeilen; die K-D. Otto u. Gregor hatten auf der anderen Seite wegen des Monogramms
keinen Platz, ersterer liess darum das „ad velum aureum** weg, der zweite das ss. Warum
sie aber keine zwei Zeilen wie die K.^Pr. benutzt, erklärt sich wohl nur dadurch, dass^
die Kreuze bereits vorgezeichnet waren, denn Raum war genügend vorhanden. Dass die
Namen in d-er Reihenfolge nach einander geschi^ben wurden, zeigen die Rasuren beim Namen
des K.'D. Gregor wobei viele Striche des voraufgehenden Namen verschwanden^ Datum-
Zeile von der Hand des Schreib&i^s des Kontextes. Bosonis nachgetragen mit Silbentheilung
und blasserer Dinte. Eugenii pape verl. SchHft.
Jaß'Löwmfeld, 9676 (6693). Im Druck bei Erhard, II, 286 zu korr. S. 69. Z. 11 religiös^,
(geschw. e). — Z. 18 tertiove st. terciove. — Z. 19 juditio st judicio.
98.
Eugen IIL empfiehlt dem Abt Wibald seine Gesandten an den römischen König.^
Bom 1153 Februar 8.
„De guorum devotione.*^ —
Data Romae 6 idus februarii.
Jaß-Lowenfeld, 9696 (6709).
36
99.
Eugen III. hesläiigt die Einrichtungen^ welche Erzb. Heinrich von Mainz im El. HUwartshausen
getroffen, und die Einsetzung des Propstes Bertram von Fredesloh als Vorstand des Klosters; tkoch
dessen Tode sollen die Schwestern freie Wahl des Vorstandes haben.
Born 1153 Mai 3.
„Officii nostri." —
Datum Rome apud sanctum Petrum V nonas maii.
Jaffe-Löwenfeldy 9717.
100.
Abt Wibald von Corvei beglücktvünscht Papst Änastasius IV. zu seiner Thronbesteigung und
trägt ihm seine Bitten vor. (1153 Ende.)
„Ex quo divina." —
Jaß^y BibL /, 425. Erßillung der Bitten 431 und 433.
101.
Änastasius IV. gewährt dem Äht Wibald von Corvei den Gebrauch des Ringes und sendet
ihm diesen zum Zeichen seiner Liebe durch den K.-D. Gerhard, den neuen Legaten in Deutschland^- .
Lateran 1154 Februar 7.
„Semper apostolica sedes." —
Data Laterani 7 idus februarii.
Jaffi'Lowenjeldy 9827 (6772).
102.
Adrian IV. empfiehlt dem Abt (Wibald) von Corvei seine Gesandten an den römischen Köni^^
•
Friedrich I. Born 1154 December 29.
„Devotionem ac reverentiam." —
Data Romae apud sanctum Petrum 4 kalendas januarii.
Jaß-Löwenfeld, 9966 (6827).
103.
Adrian IV. trägt dem Bischof Bernhard von Paderborn und dem Abt Gi. von Liesbor^
auf, die Sache des Überbringers, eines seiner Kirche beraubten Geistlichen, zu untersuchen und jer-^
entscheiden. Bom 1155 Januar 3.
„Latoris presentium." —
Data Romae apud sanctum Petriun III nonas januarii.
Jaß-Lowen/eld, 9971 (6830).
37
I
104.
Adrian IV. nimmt Kl. Corvei in seinen Schutz^ verleiht dem Abt WiboHd das Becht' san-
-daliis et dalmaticis uti, juxta altare sedere, popidum infra commissiim monasterium vel
cellas, que attinent ad anime tue salutem, docere, bestätigt dem Kloster die nachbenannten
JBesÜJSUf^en: Decimam — de curia Lutthardessen, — Beueringen, — Dasburg, — Mulenhusen, —
Buthelesthorp, — Munden, — Bodrike, — Munichusen, — Belderinchusen , — Wluelage,
— Homburstelde, — Nienstede, — Volkmaressen, — Luithmaressen, — Luitheressen, —
Erden, — Brumelinctorp, — Leziaci, — Castinaci, — Hottepe, — Nuthlon, — Keflike, —
Nen, — Oroppenstide, • — Hemmenthorp, — Holtusen, — Gruninge. In Fresia quandam
possessionem, qu§ vocatur Merthen, et in eodem loco ecclesiam de Linguerd, insulam ßume-
nam et piscationem Hocwar, — und bestimmt^ dass die drei Klöster Marsberg, Groningen u. Kern-
nade niemals von Corvei getrennt werden und die Propstei von Ntenkerken immer unter Leitung
des Corveier Abtes bleibe. Born 1155 Februar 25.
„Officii nostri." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum per manum Rolandi sanct§ Romano ecclesi^ presbyteri
cardinalis et cancellarii V kalendas martii, indictione . . . ., incarnationis dominice anno M^G^LOIIIF,
pontificatus vero domni Adriani pape IUI anno primo.
Or. im Kgl. St.-A. Münster. Länge 0,72, Breite 0,615. Bulle an rothgelben Seidenfäden
durch 2 Locher, Diekamp Nr. 16. Bis in perp. Z. 1 verl. Schrift, Ganze Papstunterschrift
von einer Hand. Eine Ähnlichkeit mit den charakterischen Zügen der Papstunterschrift in
ürk. van 1155 Mai 17. nicht zu verkennen, nur hier zitterig, was dort mit sicherer Hand.
Sollte ein Schema ßir die Unterschuß vorgelegen haben f Rota ohne Umschnfi. Damach
Diekampa Angabe Mitth. 575 Anm. 2 zu korrigiren. Auch die Angabe Diekamps, S. 578
u. Anm. 2, dass hier der Längsbalken des Ringkreuzes rnit dem Innenkreuze in einem Zuge
gemacht sei und der Papst den Querstrich gemacht habe, ist in*ig, das ganze Kreuz ist von
anderer Hand eingetragen. Bei den sämmtlich von einander verschiedenen Kardinalsunterschriften
ist das Kreuz des K.-D. Guido = f und E des K.^D. Gerard, also diese wohl ßir sich
gemacht. Vor den K-P. Guido 1, Ubald 1 und Astald 4 Zeilen frei; vor K-D. Gerard
1 Zeile frei. Datirungszeile von Hand des Schreibers des Kontextes; R in Rolandi nach-
getragen.
Jaß'Lowen/eld. 9999 (6852). Erhard, Reg. 1822. Drucke Schaten ad annum, Erhard, II, 301.
In letzterem zu korrigiren oder zu ergänzen S. 80 Z. 13 und 14: in Munichusen das h, in
Volkmaressen das eine s nachgetragen. — Z. 19 statt insulam Ruianam zu lesen i. Ru-
menam, toie es scheint korr. aus Ruianam. — Z. 25 abbatem st. abbates. — Z. 34
prohibemus st probamus. — Z. 2 von u. reamque. — S. 81 Z. 7 sancte Praxedis. —
Z. 8 Sauine st. Saum^. Die Lücke hintei^ indictione war schon zu Schatens Zeit.
105.
Adrian IV. beauftragt Abt Wtbäld, dem römischen König Friedrich zwei Klöster zu empfehlen
Bom 1155 März 19.
^Licet omniiun.*' —
Data Romae apud sanctiun Petrum 14 kalendas aprilis.
Jaß-Lowen/eldj 10021 (6854).
38
106.
Adrian IV. nimmt auf Bitten der Äbtissin Judith Kl. Herford in seinen Schutz y betätigt
seine Besitzungen und ordnet an^ dass innerhalb der Klostermauem kein OeisUicher oder Laie Be- ^
sUzOium hohe. Sutri 1155 Mai 17.
„Pi^ postulalio voluntatis." —
Dat. Sutrii per manum Rolandi sancte Romane ecclesie presbyteri cardinalis et canceliarii XVI
kalendas junii, indictlone III, incarnationis dominice anno M^^LV, pontificatus vero domini Adriani pape |
IUI anno P. '
Or. im Kgl. SU-A. Münster. Länge OjBö Breite 0^55. Bulle an rothgelben Seidenfäden durch
2 Locher j Diekampy Tafel Nr. 17. Durch irgend eine Eigenthümlichkeit des Pergamente
hat die Schrift durch die ganze Mitte der ürk. und oben rechts eine dunkele, etwas rothUehe
Färbung bekommen oder behalten, während die Dinte des übrigen Theiles ganz bloss erscheint.
Daher kommt es, dass das Ego der PapstunterschHft, das f Ego Odo diac. card. dunkelj
das übrige blass erscheint u. s. w, Diekamp hat dieses nicht bemerkt und darum aus der
angeblichen Verschiedenheit der Dinte eine Reihe irriger Folgerungen gezogen, so, dass
Adrian durch f Ego seine Unserschrift leiste, was bei vorliegender Urkunde ganz auffällig
sei (Mitth. 3,578 u. Anm. 1). Die Unterschrift des Papstes ist vielmehr ganz von einer
Hand, vielleicht gleich Umschrift; sicher ist das Ringkreuz nachgetragen. Femer ist in der
Liste der von besonderer Hand gefertigten Theüe, Mitth. 582 ff. zu streichen 1) das ss. des
Kardinalpriesters Joh. ss. Silv, et Mart. 2) f des K.'P. Julius s. Marc. 3) des K.'P.
Octavian. 4) f des K.^D. Guido s. Marc. Unter dem Umbug (vgl. die nicht ganz zutreffende
Stelle bei Diekamp 683, Anm. 11) war zuerst geschtneben f Ego Joh. presb. card. tt. sctor.
Siluestri et Martini ss. und zwar von der Hand des Schreibers des K.^P. Julius s. Marceüi,
vmrde dann radiert und von anderer Hand und Dinte oberhalb des Datums geschrieben.
Letzteres ist also wahrscheinlich nach den Unterschriften eingetragen und zwar von anderer
Hand als der des Kontextes; R in Rolandi von anderer Hand. VorK-P. Hubald u. Julius
je 1 Zeile frei. Erste Zeile bis in perp. verlängert. Auf der Rückseite von gleichzeitiger ^
Hand Privilegium Herfordensis ^cclesi^.
Jaffi'L&wenfeld, 10060 (6872). Erhard, Reg. 1825. Drucke bei Schoten ad annum und Erhard,^
H, 303. In letzterem zu korr. S. 81 Z. 6 von u. postulatio statt postulacio. — prestant<
St. procurante. — S. 82 Z. 1 quecunque st qu^c. — Z. 5 set st. sed. — Z. 13 ei
korr. aus et. — Z. 16 apostolice st. apostolicQ. — Z. 17 justitia st. justicia — ZS^l
19 tertiove st mit c; exsistere st existere; in perpetrata auf Rasur per. — Z.
u. 21 Jhesu verlängerte Sehr. st. Jesu. — Z. 21 districte (ohne ^.
107.
Äd/rian IV. empfiehlt u. a. dem Abt (Wibald) von Stablo ein italienisches Kloster.
Sutn 1155 Mai 28.
„Tarn rationis." —
Data Sutrii 5 kalendas junii.
Jaß-L&wenfeld, 10070 (6882).
39
108.
Adrian IV. beauftragt u. a. den Abt Wibald von Corvei, dem römischen König Friedrich L
das Kl. Farfa zu empfehlen, Sutri 1155 Juni 1.
„Quia Farfense monasterium." —
Data Sutrii kal. junii.
Jaß-Ldwenfeldy 10071 (6883),
109.
Adrian IV. empfiehlt dem Abt (Wibdld) von Stdblo seine zum römischen König Friedrich L
reisenden Gesandten. Sutri 1155 Juni 1.
„Experta jam in mullis." —
Data Sutrii kal. junii.
Jaß'LQwmfeld, 10072 (6884).
110.
Adrian IV. nimmt das vom Bischof Bernhard von Paderborn erbaute Kl, Hardehamen auf
dessen und des Abtes Velbert Bitten in seinen Schutz.
Bei Castello 1155 Juni 11.
Adrianus cpiscopus servus servorum dei dilectis filiis Volberto abbati Herswithehusensis monasterii
ejusque fratribus tarn presentibus quam futuris regulärem vitam professis in perpetuum. Quotiens illud
a nobis petitur, quod religioni et honestati convenire dinoscitur, animo nos decet libenti concedere et
petentium desideriis congruum impertiri suffragium. Eapropter, dilecti in domino filii, venerabilis fratris
nostri Bernhardi Patherburnensis episcopi, qui ecclesiam vestram siunptibus suis construxit, precibus
inclinati, eandem ecclesiam sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti privi-
legio communimus. Statuentes, ut quascunque possessiones, quecunque bona eadem ecclesia in pre-
sentiarum possidet aut in futuriun concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione
fidelium, seu aliis justis modis deo propitio poterit adipisci, firma vobis vestrisque successoribus et
illibata permaneant. Sane novalium vestrorimi, que propriis manibus aut siunptibus Colitis, sive de
jiutrimentis vestrorum animaliiun, nuUus omnino a vobis decimas exigere presumat. Decernimus ergo,
ut nuUi omnino hominum liceat prefatam ecclesiam temere perturbare, aut ejus possessiones auferre, vel
ablatas retinere, minuere, aut aliquibus vexationibus fatigare, sed orania integra conserventur eorum,
pro quorum gubernatione et sustentatione concessa sunt, usibus omnimodis profutura, salva sedis apos-
tolice auctoritate. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis
paginam sciens contra eam temere venire tentaverit, secundo tertiove commonita, si non satisfactione
congrua emendaverit, potestatis honorisque sui dignitate careat reamque se divino judicio existere de
perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore et sanguine dei et domini redemptoris nostri
Jesu Christi aliena flat atque in extremo examine districte ultioni subjaceat. Cunctis autem eidem loco
justa servantibus sit pax domini nostri Jesu Christi, quatenus et hie fructum bone actionis percipiant
et apud districtum judicem premia eterne pacis inveniant. Amen. Amen. (!)
Ego Adrianus catholice ecclesie episcopus.
Ego Imarus Tusculanus episcopus.
40
Ego Guido diaconus cardinalis sancte Marie in porlicu.
Ego Johannes diaconus cardinalis sanctorum Sergii et Bachi.
Ego Gerardus diaconus cardinalis sancte Marie in via lata.
Ego Odo diaconus cardinalis sancti Nicholai in carcere Tulliano.
Ego Guido presbyter cardinalis tituli sancti Grisogoni.
Ego Hubaldus presbyter cardinalis tituli sancte Praxedis.
Ego Manfredus presbyter cardinalis tituli sancte Sauine.
Ego Julius presbyter cardinalis tituli sancti Marcelli.
Ego Bernhardus presbyter cardinalis tituli sancti Clementis.
Datum apud civitatem Gastell. per maniun Rolandi sancte Romane ecclesie presbyteri cardinalis-
et cancellarii III idus junii, indictione III, incarnationis dominioe MCLV, pontificatus vero domini
Adriani papae IUI anno primo.
Kopie 8. X VII in den Libri variorum auf der Theodorianischen Bibliothek in Paderborn. Abschrijt
besorgt durch den Archivar der Paderb. Abiheüvng Hm. Stolte. Dieselbe VorUige för
Schaten*8 Druck ad annumy da bei beiden das Datum vor den Unterschrißen, die Kardmal-
diakone vor den K-P. stehen. Darum sind auch die Inkorrektheiten bei Schoten nicht
besonders hervo^rgehoben.
Jaß'Lowenfeld, 10076 (6887). Erhard, Reg. 1826.
111.
Adrian IV. beauftragt den Erzbischof Wichmann von Magdeburg, inbetreff des Nordlandzehnten
(decimas villaruin — de Northlandia) ztmschen dem AU WibaM von Corvei und dem Bischof
Philipp von Osnabrück zu entscheiden.
Im Gebiet von Tusctdum 1155 Juli 11.
„Dilecti filii nostri." —
Data in territorio Tusculani (!) 5 idus julii.
Jaß, 10082 (6891). Ei^hard, Reg. 1829. Vgl. Wümana, K.-Ü. I 324 u. ö.
112.
Adrian IV. bestätigt dem AU Wibald von Corvei das Bechty für die welüichen Angelegen
heilen des Stiftes Herford in Weise eines Propstes zu sorgen.
Im Oebiet von Tusculum 1155 Juli 11.
„Quoniam sorores Heriuordensis cenobii.** —
Dat. in territorio Tusculano V idus julii.
Or. m Kgl. St^A. Münster. Länge 0^13 Breite 0,175. Bulle an jetzt rctkbraimen dickfädigen-
Seidenschnüren durch 2 Locher, Diekamp, Nr. 17. AD im Papstnamen verlängert. Datum
von Tusculano an van anderer Hand und mit anderer Dinte. Kontext und Nacktrag von
gleichen Händen wie die von 1155 Juli 15 J. 10088 (6894).
Jaß-Lowen/eldy 10083. Erhard, Reg. 1828. Im Drucke bei Erhard, II, 304 zu korr. Z. 7
von tu Wiboldo statt Wibaldo. — Z. 4 von u. aliarum ancillarum st. alionim. — Z.3 von
tu negotia st. negocia.
41
113.
Adrian IV. iibergibt das in seinen Einkünften bedeutend heruntergekommene KL Werbe dem
Abt Wibald von Corvei und seinen Nachfolgern zur steten Leittmg mit der Vogtei und aU seinen
Besitzungen^ wofür Corvei jährlich dem römischen Stuhle 2 Goldgtdden zahlen muss.
Im Gebiet von Ticsctdum 1155 Juli 11,
„Sacrosancta Romana ecclesia." —
Dat. in territorio Tusculano (V) idus julii.
Or. im KffL St-A. Münster. Länge 0,i7, Breite 0^19. Btdle an jetzt rothbraunen dicken Seiden^
faden durch 2 Locherj Diekamp Nr. 17. Adrianus verl. Schrift. Von hominum (Nulli
ergo) an bis Schluss von einer zweiten^ nachlässiger schreibenden Hand. (Beide Hände
arbeiten entsprechend an J. 10083 vom selben Datum). Im Datum zwischen Tuculan u.
julii Rasuren. Der Eindruck einer grossen V var id noch zu erkennen. Da Msc. /, 132 (s'
XII. des Kgl. St-A. Münster^ V idus aufweist, trage ich kein Bedenken, sie unter diesem
Datum zu geben, da die Urk. zur Zeit des Abschreiben^ dasselbe noch aufgewiesen. Gründe
Diekamps dagegen S. 590 Anm. 3 nicht stichhaltig. Wibolde abbas nicht nachgetragen,,
vyie Diek. 591 Anm. 7 angiebt.
Jaß-Lowenfeld, 10088 (6894) unter Juli 15. Im Druck bei Erhard, II, 305 zu korrigiren S. 85*
Z. 3 spiritalibus st. spiritualibus, ebenso Z. 9 hinter Wibolde abbas. — Z. 7 noch Rest des
et zu erkennen. — Z. 9 inminutum st. imminutum* — In advocatia Z. 11 ist d au>s c
korr. — Z. 12 nostre st. nostr^.
114.
Adrian IV. beauftragt den Erzhischof (Arnold) von Mainz, das Kl Corvei und den Abt'
Wibald in dem Besitz des Kl, Werbe gegen die Anfeindungen des Grafen Bobbo^ der Vogt de&:
Kl. Werbe zu sein behaupte^ auf aUe FäUe zu schützen.
(Um 1155 Juli 11.)
Praedecessorum nostrorum.** —
Fon Jaßj Bibl. I^ S. 603 Anm. b als epistola male preparata aus dem gleichlautenden Privileg
des Oegenpapstes Victor (Vgl. Jaffij 14472 und unter Nr. 124) bezeichnet und darum in
der IL Auflage f 10089 (6896) unter die spuria verwiesen. Da noch zwei Privilegien
Adrians IV. für Corvei und zwar Jojß-L&wen/eldy 14466y allgemeines Privileg^ und 14465,
Privileg bezüglich Werbes, auch unter dem Namen des Oegenpapstes Victor vorliegen^ die aber von
Jajfi-Lowenfeld nicht beanstandet sind, glaube ich auch dieses trotz des verschiedenen Charakters
nicht verwerfen zu sollen. J. kannte nur dieses. Wahrscheinlich sind alle 3 Privilegien zur Zeit
Victors, den Corvei anerkannte, (vgl. Wilmans, Add. S. 47) von diesem noch einmal ausgestellt
worden.
115.
Adrian IV. schreibt dem AU Wibald, er schenke denen keinen Qla/ubenj die hehaupteteny er
^ in Griechenland gegen die römische Kirche gewirkt; er beauftragt ihn den schlechten Bath-
9^em Kaiser Friedrich I. zu widerstehen.
Lateran 1157 Januar 19.
„Devotionem illam." —
Data Laterani 14 kalendas februarii.
Jaß-Löwen/eldy 1024b (6966).
WefftH Urk.-Buoh.y. 6
42
116.
t Adrian IV. schreibt an die Erzbischöfe HiUin von Trier, Arnold von Mainz und Friedrich
von Köln und deren Suffragane über sein Zerwürfniss mit dem römischen Kaiser Friedrich L
Lateran 1158 März 19.
„Quoniam absque quiete." —
Dat. Lateranis (!) XIIII kalendas aprilis (anno ab incarnatione domini MCLVIII).
Fälschung. Jaffe-L&wenfeldy 10393. (CCCCXIV.)
117.
Adrian IV. nimmt Kl. Fischbeck in seinen Schutz und gewährt ihm gewisse Vorrechte.
Lateran 1158 Mai 11.
Adrianus episcopus servus servorum dei dilecte filie Demodi Visbikensi abbatisse et aliis cum ea
canonicam vitam professis in perpelumn. Pie poslulatio voluntatis effectu debet prosequente compleri,
quatinus et devotionis sinceritas laudabiliter enitescat et utilitas postulata vires indubitanter assumat
Ea propter, dilecta in Christo filia, devotionem, quam erga sedem apostolicam geris, diligencius atten-
dentes, monasterium, in quo divino mancipate estis obsequio, sub beati Petri et nostra protectione
suscipimus et presentis scripti privilegio communimus. Statuentes, ut quascunque possessiones, quecun-
que bona idem monasterium in presentiarum juste et canonice possidet aut in futurum concessione pon-
tificum, largicione regum vel principum, oblacione fideliiun seu aliis justis modis deo propicio poterit
adipisci, firma vobis et hiis, que post vos susceserint (!), et illibata permaneant. Cui etiam indifferentem
sepulturam nobilium utriusque sexus et usui vestro et earum, que canonice vobis successerint, auctori-
tate nostra concedimus. Sanctimus (!) quoque, ut ipsum monasterium nulii omnino persona in bene-
ficium quibuslibet occasionibus aliquando concedatur, set semper sub protectione Romanorum pontifi-
cum atque inperatorum vel regura defensione permaneat. Preterea constituimus, ut infra ambitum
edificiorum vel sepium memorati monasterii nemo clericorum vel laicorum jure proprietatis vel beneficii
mansionem aliquam ullo tempore habeat, set totus loci ipsius ambitus abbatisse, sororum et aliarum
personarum religiosarum usibus et habitacionibus pateat. Prohibemus autem, ut in eodem monasterio
nuUi episcoporum preter Romanum pontificem liceat quamlibet jurisdictionem habere, ita ut, nisi ab
abbatissa ipsius monasterii fuerit invitatus, nee missarum solepnia (!)») ibidem celebrare presumaL
Ut igitur hec omnia, que supradiximus, plenum inposterum robur obtineaiit, tam vobis quam his, que
post vos succeserint, favoris nostri auctoritate firmamus. Decernimus ergo, ut nuUi omnino hominum
liceat prefatum monasterium temere perturbare, aut ejus possessiones auferre, vel ablatas retinere, mi-
nuere aut aliquibus vexationibus fatigare, set omnia integra conserventur harum, pro quarum guberna-
cione et sustentacione concessa sunt, usibus omnimodis profutura, salva sedis apostolice auctoritate et
diocesani episcopi canonica justitia. Siqua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc
nostre constitucionis paginam sciens contra eam venire temptaverit, secundo terciove commonita, si
non satisfactione congrua emendaverit, potestatis honorisve sui dignitate careat, reamque se divino ju-
dicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore et sanguine dei et do-
mini redemptoris nostri Jhesu Christi aliena fiat atque in extremo examine districte ultioni subjaceat.
Cunctis autem eidem loco justa servantibus sit pax domini nostri Jhesu Christi, quatinus et hie fruc-
tum bone actionis percipiant et apud districtum judicem premia eterne pacis inveniant. Amen. Amen. (!)
Ego Adrianus catholice ecclesie episcopus ss.
43
Ego Hupaldus presbiler cardinalis sancte Praxedis f.
Ego Adelbertus presbiter cardinalis sancti Adriani f.
Data Laterani per manum rolandi cancellarii V idus maii, indictione VI, anno pontificatus
Adriani IIP.
a) nach p ein Strich radirt.
Gleichzeitige AusfeHigung im Stißsarchio Fischbeck. Länge 0^42, Breite 0,305. Bulle fehlte
Reste dickfädigery rothbraimer Seidenschnüre erhalten durch 2 Locher. Die Urk. weüt neben
der eigenthümlich feinen^ nach links sich neigenden, jeder Ligatur entbehrenden SchHft einige
Sonderbarkeiten auf, die sie sehr verdächtig machen. Zunächst hat sie nur 2 Amen; dann
stehen die Kreuze bei den Kai^dinälen hinter, statt v&r dem Namen, ein Fall, der sonst wohl
nie vorkommt; var den Namen stehen aufällig dicke Punkte. In dem ADRIANUS der Rota
steht zwischen A und D ein Strich. Die rechte Seite ist sehr unregelmässig vom Rand aus
beschrieben. Der Datar Roland, der sich sonst immer als s. R. e. presb. Card, et canc. be-
zeichnet, erscheint hier als rolandus cancellarius; das r des Namens ist klein geschrieben.
Dazu kommt diS Schtderigkeit im Datu/m. Indiction VI und annus III passen nicht zu ein-
ander, ganz abgesehen von der auffälligen Ausd^^cksweise. Das Monogramm ist bei v. Pßugk"
Harttung, Specimina nicht vertreten. — Andererseits, macht Text und aussetze Gestaltung einen
kanzleim^ssigen Eindruck. Perg. italienisch. 1 Zeile verlängerte Schrift. Die Unterschrißen
sind einander sehr ähnlich, jedenfalls mit derselben Dinte geschrieben. Auch di^ Umschrift
ist den Unterschriften sehr ähnlich, das Kreuz der Rota wohl besonders eingetragen.
Nach dem nicht ganz korrekten Dimck bei Würdtwein, Subs. dipl. VI. 334 verz. Jaffi^Lowenfeld,
10407 (7043).
118.
Adrian IV. bestätigt in wörtlicher Uebereinstimmung mit der Urkunde des Papstes Calixt IL
(s. oben Nr. 36) die Rechte und Besitzungen, darunter die westfälischen, des Klosters Rastede.
1159 Februar 17.
Datum XIII kalendas marcii, indictione III, incarnationis dominice 1 158, pontificatus vero Adriani
pape quarti anno III.
Von den weatf. Besitzungen ist Swirlichin au^gefaüeny und Holthof aufgenommen. Reg. Lappen-
berg, Hamb. ürkb. /, 216 S. 200; Ehrentrauty Fries. Archiv 18ö4y 265. Wilmans Ztschr..
XXV, 257 /. 388. Eist. man. Rasted. M. G. SS. XXV, 504 (c. 17 zu 1159).
Jaffe^Lowenfeldy 10545 mit Bemerkung über die korrupte Datirung.
119.
Adrian IV. bestätigt die namentlich bezeichneten Gerechtsame und Besitzungen des Kl Eees..
Anagni 1159 Juli 30.
„Pie postulatio voluntatis." —
Decimas porcorum — in Resea, Embreko et Stralo — quicquid juris habetis in Wetzeuelda, Hullethe^
Borthusin, Ossinbeka, Bugebamnio, Werte et in Ressa — in Wileka, Darnouwe et Winetre. Quicquid
etiam habetis ex rationabili donatione Bennonis, quondam Osnaburgensis episcopi, et Enelini Coloniensis^
6*
44
ministerialis — decimas etiam novalium in lermino Dagernouensi et cervisiale frumentum cum uno
manso, sicut a — Frit(erico) quondam Coloniensi archiepiscopo — sunt — concessa.
Der bei Lacomblet ly ^7 fehlende Schluaa lautet:
Decerminus ergo, ut nulli omnino hominum liceat prefatam ccclesiam temere perturbare aut ejus
possessiones aufere, vel ablatas retinere, minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare, sed omnia integra
conserventur eorum, pro quorum gubernatione ac sustentatione concessa sunt, usibus omnimodis profutura,
salva in omnibus apostolice sedis aucloritate et diocesani episcopi canonica justitia. Si qua igitur in
futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere
venire temptaverit, secundo tertiove commonita, si non satisfactione congrua emendaverit, potestatis
honorisque sui careat dignitate reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat
-et a sacratissimo corpore ac sanguine dei et domini redemptoris nostri Jhesu Christi aliena fiat atque
in extremo examine districte ultioni subjaceat. Cunctis autem eidem loco sua jura servantibus sit pax
domini nostri Jhesu Christi, quatinus et hie fructum bone actionis percipiant et apud districtum
judicem premia eterne pacis inveniant. Amen. Amen. Amen. (Folgen die Unterschriften mit Rata
und Monogramm.)
Dat. Anagnie per manum Rolandi sancte Romane ecclesie presbyteri cardinalis et cancellarii III
kalendas augusti incarnationis dominice anno M^^L^VIPII, indictione VII, pontificatus vero domini
Adriani pape IUI anno quinto.
Or, im KgL St-A. Düsseldorf Länge 0y683j Breite 0^572. Bulle an grünrothen Seidenfäden
durch 2 Locher y Diekamp, Taf. Nr. 16. Unterschrift des Papstes hat grosse Ähnlichkeit
mit der des Kontextes. E = f der Rota. Umschnß fehlt. Kreuz der Kard.-Bisch. für sich.
Das des Kard.-Diak. Oddo ad vel. aur. vmrde zunächst besonders für sich gemacht, aber zu
tief infolge des verlängerte der Schreiber des NaTnens den Längsbalken und machte einen
neuen Querstrich. Im Kreuz des Odo der Querbalken radirt. Vor Bern. Port. 2 Zeilen,
voi* lidebrand 5, vor Joh. presb. card. 1, vor Petr. diac. 3 Zeilen frei. Erste Zeile verl.
Schriß.
Jaße-Löwenfeldy 10579 (7124). Im Druck bei Lacomblety Urkb. ly 397 zu korrigiren tu zu er-
ganzen: Z. 9. Von Preterea bis et auf Rasur. — Z. i3. Ursprünglich stand im Or. Em-
broko. — Z. 16. B&gebamnio statt Bugehamnio. — Bei den Unterschriften der Kard.-Bisch.
Portuensis und Albanensis fehlt ecclesie. — Kard.^Pr. Hubald s. crucis in Jerusalem st.
Hier. — Ego Oddo diaconus cardinalis "ad velum aureum" sancti Georgii ss.
120.
Gegenpapst Victor IV. bestätigt dem Kl. Deutz seine Besitzungen^ darunter die meisten der
in Nr. 60 genannten Westfälischen.
Cremona 1161 Mai 11.
„Quotiens ea," —
Dat. Cremon§ per manum Gerardi sanct^ Romano ecclesi^ subdiaconi et dictatoris (notarii di^
zweite Ausfertigung) V idus maii, indictione Villi, incarnationis dominice anno MCLXI, pontificatus verci::»
dompni Victoris pape IUI anno secundo.
Jaffi'-Lowenfeldy 14446 (9386) u. 14447. Neuerdings wieder abgedruckt in v. Pflugk^Harttun^j^
Acta pontificum /, 322 u. 323 nach den Vorlagen im Kgl. St.^A. DOsseldorf. Die zweit*
als Orig. 'Nachbildung bezeichnet. — VgL oben Nr. 60.
46
futurum concessione pontificum, largitione regum Tel principum, oblatione fidelium, seu aliis justis modis deo propitlO potent
adipisci, firma Tobis Yestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda voeabulisr
Decimas in Osnabrugensi episcopatu,h) decimam de curia Lutbardessen, decimam de curia Beuerungen, decimam de curia
Dasburg, decimam de curia Mulenhusen, decimam de curia Butelestorp, decimam de curia Munden, decimam de curia Bodrike,
decimam de curia Munichusen, decimam de curia Beldringbusen, decimam de curia Wuluelageseni), decimam de curia Hombur-
stelde, decimam de curia Nienstede, decimam de curia Yolcmarsen, decimam de curia Lutmarschen, decimam de curia Luithenchen,
decimam de curia Erckelen, decimam de curia Brumelincktorp, decimam de curia Leziaci, decimam de curia Castinaci, decimaiD
de Hottope, decimam de Nuietlonk), decimam de Keflikei), decimam de Nen, decimam de curia Croppenstede, decimam de Hemmen-
torp, decimam de curia Holthusen, decimam de curia Groninge, in Frisia quandam possessionem, que vocatur Merten, et in eodem
loco ecclesiam de Linguardt. Concedimus etiam, ut omnia, quecunqueii') fratribus Corbeiensibus in tui me-
moriam vel jam constituisli, vel imposlerum es constitulurus, vel alii ante te constituerunt, vel posl te
constituturi sunt, nullus immutare vel auferren) presumat sine communi fratrum consensu. Statuimus
etiam, ut quicunque abbas castrum Willborg, quod tu ad defensionem Corbeiensis ecclesie munivisse
videris, in beneficium alicui concesserit, anathematis vinculo, donec resipuerit, teneatur. Sancimus quoquc,
ut ipsum monast«rium nulli omnino persone in beneficium, quibuslibet occasionibus aliquando concedatur, sed semper sub
protectione Romanorum pontificum atque imperatorum vel regum defensione permaneat, adjicientes, ut monasterium de
Eresbergh, monasterium in Grunige et monasterium in Kemnada nunquam ab eodem Corbeiensi alienentur mo-
nasterio, sed per ipsius loci abbatem sicut usque modo semper regantur et salubriter sub monastice discipline regola ordinentur
nee alicui facultas sit, quicquam de bonis eorundem triimi monasteriorum ad usus et prebendam deo inibi famulantiamo) commutare
in beneficium concedere, vel alienare sine COnsensu^) fratrum in ijsdem cenobiis manentium favore Corbeiensis capituli. Volumus
etiam, ut prepositura clericorum ecclesie sancti Pauli, que vocatur Noua Ecclesia sub ejusdem abbatis Corbeiensis ordinatione
sicut hactenus semper consistat, nee abbati vel preposito liceat canonicorum prebendas absque clericorum conniventia in beneficium
conferre, seu commutare atque distrabere. Preterea constituimus, ut infra ambitum muri memorati Corbeiensis monasterii nemo
clericorum vel laicorum jure proprietatis vel beneficii mansionem aliquam ullo tempore babeat, sed totus ipsius loci ambitus
abbatis, monacborum et aliarum religiosarum personarum usibus et habitationibus pateat. Prohibemus autem, ut in eodem
monasterio nulli episcoporum preter Romanum pontificem liceat quamlibet jurisdictionem habere, ita ut nisi ab ab bäte ipsius
monasterii fuerit invitatus nee missarum solennia ibidem celebrare presumat. Ut igitur hec omnia, que supra dizimus, plenum
imposterum robur obtineant, sicut in authenticis predecessorum nostrorum privilegiis continentur, tam tibi quam tuis SUCCessoribus
ea favoris nostri auctoritate firmamus. Decemimus ergo, ut nulli omnino hominum liceat prefatum monasterium temere per-
turbare, aut ejus possessiones auferre, vel ablatas retinere, minuere aut aliquibus vexationibus fatigare, sed omnia q) integra
conserventur eorum, pro quorum gubematione et sustentatione concessa simt,u8ibu8 omnmo profutura, salva in omnibus apo-
stolice sedis auctoritate. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sdens
contra eam temere venire tentaverit, seeundo tertiove conmmoneatur (I)> ^^ l^OTi (!) satisfactione congrua emendaverit, potestatis
honorisque sui dignitate careat, reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore
et sangnine ') dei redemptoris nostri Jesu Christi aliena fiat atque in extremo exaodne districte ultioni subjaceat Cunctis autem
eidem loco juxta (I) servantibus sit pax domini nostri Jesu Christi, quatenus et hie fruetum bone actionis percipiant et apud
districtum judicem premia eteme pacis inveniant. Amen.»)
a) et fehlt C. — b) sacre B. — c) et prop. fehlt C. — d) deo B, — e) hter fekUtat, was die Bulle Adrians hat.
— f) dinosceris in Bulle A,*8, — g) presenti B. — h) hierhin gehört die Stelle, nicht an den Schluss der QiUeraufzäklumg wie
Additamenta S. 47 L Z, hat; darum fällt auch Z, 17 das videlicet weg, — i) das esen in B st, e korrigirt von einer gleich-
zeitigen Handf die auch sonst zahlreiche Korrekturen in der rucht korrekten Abschrift angebracht. — k) In B, korr. aus Nuet-
Ion. — l) in B. korr, aus Keslich. — m) queque C, — n) aut eferre C. — o) pertinentibus fehlt, — p) consensu korr, aus ass.
— q) statt des gewöhnlichen illibata omnia et. — t) das gewöhnliche et domini fehlt, — s^ ein zweites amen von der korr, Hand
durchstrichen, Dass die von Z, 21 an corpus gedruckten Abweichungen von Vorurkunde Adrians nicht blas Inkorrektheiten der
Abschrift, ergiebt sich am der üebereinstimmung mit ürk, Lucius III, von 1184 Oct, 29.
47
Kopie s. X VII im Carveier Sammelband I (B) nach einer Abachrift des Notars Arnold Pickhardt,
die derselbe dem Original entnommen. (Praesenlem copiam cum suo originali concordare
attestor.) Auszug Patdlinfs in Mscr. /, 250 im Kgl, St-A. Münster (Q, den P. nach
seiner Angabe aus zwei vidimirten Kopien des Henricus Kox und des Arnold Pickhardt nahm.
Dieser Auszug mit den Ergänzungen aus der Urkunde Adrian IV. von 1155 Februar 27 ,
aber mwr bis sancimus quoque, gedruckt WÜmanSj Additamenta, 52. Von Sancimus quo-
que bis zum ßckluss B alleinige Quelle, da PaulUni diesen Theil, weü „tn aUen^ mit der Bulle
Adrians übereinstimmend, nicht unedergab. Auf der Rückseite der Kopie steht folgender interes-
santer Eakurs von verschiedeTien Händen s. XVII: Abbas Conradus — vixit circa annum 1175.
Deinde tres fuerunt Victores pontifices, quorum postremus obiit anno 1086 (am Rand
karrigirt 1186 (!) vel circitei^. Fuerit ergo ürbanus III, qui circa tempora Conradi
vixerit, posito, quod nuUus ante Conradus co6vus Victori papae vixerit; aut si Victor
IV fuerit, antipapa fuit, qui sedit contra Alexandrum tertium. Ergo Privilegium nullius
valoris. — Im Grüterverzeichniss ist, wie schon Paullini bemerkt, das insulam Ruianam et
piscationem Hocwar ausgelassen und der Osnabrücker Zehnt hinzugefugt. Ebenso fehlt vor
Hottope da^ Wort curia.
Jaff^'Löwenfeld^ 14466 mit Wilmans, Additamenta, 52 zu 1162 nach Juni 30, hinter die ürk.
Viktors fiir Konrad über Kloster Werbe, gesetzt.
124.
Gegenpapst Victor IV. beauftragt den EkMen Konrad von Mainz, AU Konrad von Corvei
im Besitz des Kl. Werbe gegen die Änfeindtmgen des Grafen Bobho, der Vogt des Kl, Werbe
zu sdn hehav/pte, nöthigenfaüs mü Anwendung kirchlicher Strafen zu schützen.
Besancon 1162 September 11.
„Predecessorum nostrorum." —
Data Bisuntie IIP idus septembris.
Jaß'Lowenfeld, 14472 (9402). Drucke Schaten ad annum 1160, Wigand, Archiv III, 2, 4.
Wilmans, Add. 51 mit falscher Adresse, u. s. w. VgL die gleichlautende ürk. Adrians IV.
för Abt Wibald oben Nr. 114.
125.
Alexander III. hat auf Bitten des Kapitels der Kirche zu Paderborn selbigem das Kloster
in Hdmershausen, une es besagtes Kapitel canonice besässe, konfinnirt. Anno 1160 (!) datum
Lateran. Y kalendas aprilis.
Lateran 1166—79 M&rz 28.
So Inhalt einer Notiz im Helmerehäuaer Repertoriwn im Kgl. St-A. Marburg. Urkunde selbst
wird dort bereits seit einef* Reihe von Jahren vermisst. Im Jahre 1160 und folgg. war
Alexander IIL nicht im Lateran; es können nur die Jahre 1166 u. 1167, 1178 u. 79 in
Betracht kommen. Eine Verwechselung mit Alexander IV. und J. 1260 schon aus sachlichen
Gründen u. auch darum unmöglich, weil Alexander IV. 1260 März in Anagm sich au/hielt.
Fehlt Jaß^-Lowen/eld.
48
126.
Jlexcmder HL bestätigt die im Privileg des frühem Bischofs Phüipp von Osnabrück gewährten
Hechte und Qremen der Osnabrücker Domkirche.
Venedig 1177 August 3.
Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis clericis ecclesie beati Petri in Osn(abruge)-
salutem et apostolicam benedictionem. lustis petentium desideriis dignom est nos facilem prebere
consensum et vota, que a rationis tramite non discordant, effectu sunt prosequente complenda. Eapropter,
dilecti in domino filii, vestris justis postulationibus grato concurrentes assensu, jura et terminos eccle-
sie vestre, secundum quod distincti sunt et in privilegio Philippi quondam Osnabrugensis episcopi
continentur et vos juste possedisse noscimini, vobis et ecclesie vestre auctoritate apostolica confirmamus
et presentis scripti patrocinio communimus. Statuentes, ut nuUi omnino hominum liceat hanc paginam
nostre confirmationis infringere vel ei aliquatenus contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,
indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eins se noverit incursurum.
Dat. Venetiis in Riuo alto III nonas augusti.
Or. im Domarchiv zu Osnabrück ; an mehreren Stellen waaeerfieckig» Länge ö^, Breite 0,195:
Bulle an gelben Seidenfäden durch 2 Locher fehlt Alexander in verlängerter Schrift,
Jaß'Löwenfeld, 12908 (8520). Erhard, Reg. 2027. Moser, Oen. Oesch. IV, 68. Das hier
ciürte Privileg Philipps, Erhard, II, 251.
127.
Alexander III. nimmt in einem Schreiben an Abt Wolfram von Werden (Wlirano Verdn-
nensi abbati) das Kloster mit seinem Besitz, namentlich die Kirche hothxiBen(Leuze) in Flandern
und das Kloster Helmestedunum (Hdmslädt) in apostolischen Schutz^ bestätigt den Gebrauch der
bischöflichen Bekleidungsstücke und die früheren päpstlichen Privilegien.
Lateran 1178—79 Mai 25.
„Votis et desideriis.** —
„Dat. Laterani VIII kalendas junii.
Jaffi'Lowenfeld, 13266. Gedr. nach dem Or. im Landeshauptarchiv zu Wolfenbüttel v. Pßugk--
Harthmg, Acta ponUficum I, 299, nach dem Über privil. major s. XII im St-A. Düsseldorf
von Crecelius, Ztschr. des Bergischen Geschichtsvereins VII, 30 zu J. 1176.
128.
Alexander III. bestätigt dem, Erzbischof Phüipp von Köln und dessen rechtmässigen Nachr
folgern alle Hechte^ Ehren und Besitzungen der Kölner Kirche, darunter comicias in Westphalia,.
que vulgariter gograf hesphe (!) dicuntur, et allodia Dulberh, Hachen, Marchan, Wassenbergh»
Lateran 1178 Junii 19.
„Etsi teneamur.** —
Dat. Laterani per manum Alberti (sancte Romane) ecclesie presbiteri (cardinalis) et cancellarii
XII(I) kalendas julii, indictione XI, incamationis dominice anno (MGLXXVIII), pontificatus vera
(domi)ni Alexandri pape III anno XYIIII.
49
Or. (beschädigt) im Stad^Archiv in Köln. Länge 0y75y Breite 0^628. Nach freundh Mittheilung
des Herrn Dr. Kot*th sind Ringkreuz und oberer Strich am E der Papstunterschriß für sich
gezeichnet; diese van Hand des Schreibers des Kentextes. Kardinalsunterschriften^ ohne Lücken,
sämmüich von verschiedenen Händen; mit gleicher Dinte haben die K-D. Cynthius und Hugo
zeichnen lassen, die Kreuze der beiden sind für sich. Datumzeile von Hand des Schreibers
des Kontextes^ A in Alberti wahrscheinlich nachgetragen.
Jaß-Lowenfeld, 13076 (8393). Erhard, Reg. 2042. Gedr. Seibertz, ürkb. /, 73 und zuletzt
aus dem Or. Korth, Anneden des hist. Ver. f. d. Niederrhein XLI S. 78.
129.
Alexander HL bestätigt die Schenkung des Guts Lasünggeri seitens Heinrich IV. an die
Mindener Kirche. Tusadum 1180 Juni 27.
„Justis petentium desideriis." —
Datum Tusculani quinto kalendas julii.
Jaffe^Lowenfeldj 13671 (8798). In einem alten Mindener Repertor. im Kgl. St-A, Münster
Msc. Ilf 189 Nr. 195 heisst es: Alexander papa confirmat donationem curtis Laslingheri
factum capitulo Mindens! ab Henrico 4. 1063. Die Urk. Heinrich IV. jetzt Wilmans-Phi-
lippiy Kaiserurkk. IIj 207. Das Gut vdrd dort bezeichnet L. in pago Angeri dicto in
comitatu Ottonis ducis.
130.
Alexander III. nimmt auf Bitten des Propstes Heinrich Stift Obemkirchen in seinen Schutz
tmd bestätigt seine Besitzungen. Viterbo 1181 August 15.
„Apostolice sedis auctoritas." —
Dat. Viterbii XVIII kalendas septembris.
Jaffi-Lmjoenfeldy 1442i.
131.
Ludtts III. bestätigt nach Bericht des Bischofs Werner (!) dem Kl. St. Mauriz in Minden
die Schenkungen des Edlen Mirabüis: mansionem, quo vulgo Brok dicitur, cum prediis adja-
centibus, videlicet Elimet et duas areas cum agris earum, — predia Nienstide, Rothehusen^
Wackeriuelde, Eilenuelde, Ecwardinchusen, Ostehoue, Risuelde, Ebnet, Winethorpe, Honhurst,
— ecclesiam in Geteneburch, — in Stenburch, — unum mansum in Larthorpe, duos in
Bemessen, unum in Mundere, unam curtem in Merbike, unam in Sulbike, unam in Hursten^
Tmam domum in Stidere, unam in Binctelen, unam in Basse, ecclesiam in Suarmenstide.
Lateran 1181 November 2.
»Que religiosis locis." —
Dat. Laterani IUI nonas novembris.
Westf. Urk.-Buch. V. 7
50
Or. im KgL St-A. Münater. Länge 0,25, Breite 0,23. Bulle an rothgelben Seidenfäden durch
2 Locher, Diekamp, Tafel Nr. 21. Das W im Satze: ex scripto siquidem venerabilis
fratris nostri W episcopi Mindensis accepimus ist van anderer Hand und Dinte aber
anscheinend in der Kanzlei nachgetragen. Bischof war aber damals schon seit mehr als
einem Decennium Anno. Ebenso auffällig wie dieser Irrthvm ist die Form indignationem
omnipotentis dei et beatonim Petri et Pauli anathema se noverit incursurunL In
anathema statt apostolorum ejus ist nur das erste a ursprunglich, das übrige mit dunklerer
Dinte und grösser aber von Kanzleihand geschrieben. In der G^uteraufzählung Nienstide korr.
aus hienstide. Mit derselben auffallend dunklen Dinte von einer von der Hand des Kontext-
Schreibers sehr verschiedenen Hand ist Erhard, II S. 162 Z. 4 auf Rasur ex predicti no-
bilis donatione ntichgetragen,
Jaffe-Lowenfeld, 14510 ^411). Erhard, Reg. 2110 zu 1181—85. Dort Drucke.
132.
Lucms HL nimmt Kl. Kappenberg und sdne Besitzungen in seinen Schutz, verbietet von nun
an keine Schwestern mehr aufzunehmen, sondern nach dem Tode der jetzigen solle das Kloster von
dieser Last befreit werden, gestattet die Versetzung der noch lebenden Schwestern durch ihren geistl,
Vorstand an einen andern Ort, befiehlt, duss die Schwestern des von den Gründern Rappenbergs
gestifteten Weseler Klosters dem Kappenberger Propst unterstellt bleiben sollen und trifft Bestim-
mungen viber Verpflegung der Fremden, Eintritt ins Kloster, Verhalten beim Interdikt u. s. w.
Rom 1181 November 18.
„Religiosam vitam." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum per manum Alberti sancte Romane ecclesie presbyteri cardinali«
'et cancellarii XIIII kalendas decembris, indictione XIIII, incarnationis dominice anno M^C^LXXXI, ponti-
ficatus vero domini Lucii anno I.
Or. im Kgl. Su-A. Münster. Länge 0,60, Breite 0,51. Btdle an rothgelben Seidenfäden.
kamp Taf. Nr. 21. 1. Zeile verl. Schnß bis in perp. Papstunterschrift von der Hanc:^^
des Schreibers des Kontextes. Umschrift wohl von besonderer Hand. Ringkreuz von zitterige^- ^
Hand, ziemlich weit von dem Längssttnch des Innenkreuzes entfernt. f E des K-D. Je
cinctus für sich gezeichnet; zwischen den beiden Unterschriften der K.-D. ' 3 Z. freu Per
zeigt viele Rasuren. Dinte vielfach ausgelaufen. Evangel. in sanctique Johannis evangelist-^ -
auf Rasur mit anderer Dinte nachgetragen.
Jaß'Lowenfeld, 14520 (9423). Erhard, Reg. 2097. Im Drucke bei Erhard, II, 4t5 r-^=
korrigiren S. 156, Z. 3 prohibemus st. prohibentes. — Z. 15 tertiove st. terciove-
In Unterschriß des lacinctus zu lesen in Cosmydyn.
133.
Lucius HL gestattet dem Osnabrücker Domkapitel die in Laienbesitz befindlichen kirtMich^^
Zehnten auf aUe Weise einzulösen.
Lateran 1182 März 2.
Lucius episcopus servus servorum dei dilectis filiis capitulo sancti Petri Osnaburgensi salutem
apostolicam benedictionem. Que a nobis rationabiliter expetuntur, animo nos decet libenti concedere,
51
prosequente ea eflfectu complere. Ea propter, dilecti in domino filii, vestris justis postulationibus
benignius annuentes decimas ad ecclesiam ipsam spectantes, quibuscumque modis poteritis de manu
redimere laicorum et eas nullius contradictione obstante vestris usibus applicare, liberam auctoritate
presentium vobis impendimus facultatem. NuUi ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre
confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare presumpserit,
indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum.
Dat. Laterani VI nonas martii.
Or, im Domarchiv zu OsnabiUck. Länge 0^103^ Breite 0^145. Bulle an gelbrothen Seidenfäden durch
2 Locher befestigt, abgeschnitten, fehlt jetzt. Lucius in verlängerter Schrifi.
Jaß-Lowenfeld, 14598 (9458). Erhard, Reg. 2113. Druck: Moser, Osn. Gesch. IV, 68.
134.
Ltwius III. verbietet dem Bischof von Osnabrück die am den Händen der Laien befreiten
<^er noch zu befreienden Zehnten irgend einem Laien zu überlassen.
Lateran 1182 März 3.
Lucius episcopus servus servorum dei venerabili fratri Osnaburgensi episcopo salutem et aposto-
licam benedictionem. Fraternitatis tue discretio, sicut pro certo credimus, non ignorat, quod cum decime
sine periculo nequeant a laicis possideri, non sunt eis sub occasione aliqua concedende. Ideoque
auctoritate tibi apostolica prohibemus, ne decimas, que de manu laica sunt erepte vel liberari poterunt
in futurum, cuiquam laicorum assignes, sed in refectionem ecclesiarum et sustentationem clericorum et
pauperum, sicut in canonibus est statutum, studiose convertas. Ita quod ex hoc nee hominum de-
tractionem incurras, nee indignationem divinam in suppremo (!) valeas examine formidare. Dat.
Laterani V nonas martii.
Or. im Domarchiv zu Osnabrück. Länge 0fi8, Breite 0,13. Btdle an Hanfschnur durch 2
Löcher fehlt jetzt.
Jaß'Löwenfeld, 14600 (9459). Erhard, Reg. 2114. Druck: Moser, IV, 71.
135.
Lucius III. gewährt Propst und Konvent von Osnabrück eine freie Begräbnissstätte für alle
sticht Exkonimunizirten. Lateran 1182 März 3.
Lucius episcopus servus servorum dei dilectis filiis preposito et conventui Osnaburgensi salutem
^t apostolicam benedictionem. Si quando postulatur a nobis, quod juri conveniat et ab ecclesiastica
xion dissonet honestate, petentium desideriis facilem debemus impertiri consensum eorumque vota
^ffectu prosequente complere. Eapropter postulationibus vestris gratum impertientes assensum sepulturam
^cclesie vestre liberam esse decernimus, ut eorum devotioni et extreme voluntati, qui se illic sepeliri
deliberaverint, nisi forte excommunicati vel interdicti sint, nuUus obsistat, salva tamen justitia illarum
ecclesiarum, a quibus mortuorum Corpora assumuntur. NuUi ergo omnino hominum liceat hanc paginam
nostre concessionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attentare pre-
sumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatormn Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit
incursurum. Dat. Laterani V nonas martii.
Or. im Domarchiv zu Osnabrück. Länge 0,135, Breite 0,135. Bulle an gelbrothen Seidenfäden
durch 2 Locher fehlt jetzt. Lucius in verlängerter Schrift.
Jaffi-Lowenfeld, 14601 (9460). Erhard, Reg. 2115. Druck: Moser, IV, 70.
7*
52
136.
Papst Lucius III. nimmt das Kl. Arolsen in seinen Schutz^ bestätigt dessen Bemtzungen^ macht
Bestimmungen für den FaU eines Interdiktes, der Wahl des Propstes u. s. w.
Velletn 1182 December 7.
Lucius episcopus servus servorum dei dilectis filiis Eremborto (!) preposito ecclesie sancti Jacob!
in Aroldesenn eiusque fratribus tarn presentibus quam futuris regulärem vitam professis in perpetuam
memoriam (!). Pie postulatis voluntatis effectu debet prosequente compleri, ut et devotionis sinceritas
•
laudabiliter enitescat et utilitas postulata vires indubitanter assumat. Eapropter, dilecti in domino filii,
vestris iustis postulationibus clementer annuimus et prefatam ecclesiam sancti Jacobi in Aroldessen, in
qua divino estis obsequio mancipati, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis
scripti privilegio communimus. In primis siquidem statuentes, ut ordo canonicus, qui secundum Deum
et beati Augustini regulam in eo loco institutus esse dinoscitur, perpetuis ibidem temporibus inviolabi-
liter observetur. Preterea quascumque possessiones quecumque bona eadem ecclesia in presentiarum
iuste et canonice possidet aut in futurum concessione pontificum, largitione regum vel principum, obla-
tione fidelium, seu aliis iustis modis prestante domino poteiit adipisci, firma vobis vestrisque successoribus
et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis. Locum ipsum, in quo
prefata ecclesia sita est, cum omnibus pertinentiis suis ^ddelicet in \illulis parrochie attinentibus, que
sunt Tiderechusen, Huneckhusen, Wenkerechusen, Horlsem, Wranckeneuorde, Remmeckhusen, Nehnchusen,
quicquid habetis in Wockehagen, Waroldern, Liethberne, Genbicke, Biwanc, Otrechusen, Alrem,
Wranckehusen, Heketsekesen, Leuitmersen, Oierechusen, Ricmerechusen et Rodem. Sane novalium
vestrorum, que propriis manibus aut sumptibus Colitis, sive de nutrimentis animalium vestrorum nullus
a vobis decimas presumat exigere. Liceat quoque vobis clericos et laicos liberos et absolutos e seculo
fugientes ad conversionem recipere et eos absque contradictione aliqua retinere. Prohibemus insuper,
ut nuUi fratrum vestrorum post factam in eo loco professionem fas fit absque prepositi sui licentia
nisi artioris relligionis (!) obtentu discedere, discedentem vero absque communium litterarum
cau tione nullus audeat retinere. Cum autem generale interdictum terre fuerit, liceat vobis ianuis
clausis, non pulsatis campanis, exclusis communicatis (!) et interdictis, summissa voce, divina officia
celebrare. Sepulturam preterea ipsius loci liberam esse decernimus, ut eorum devotioni et extreme
voluntati, qui se illic sepeliri deliberaverint, nisi forte excommunicati vel interdicti sint, nullus obsistat,
salva tamen iusticia illarum ecclesiarum, a quibus mortuorum Corpora assumuntur. Obeunte vero te
nunc eiusdem loci preposito vel tuorum quolibet successorum nullus ibi qualibet surreptionis astuüa
seu violentia preponatur, nisi quem fratres communi consilio vel fratrum pars consilii sanioris secundum
dei timorem et beati Augustini regulam providerint eligendum. Preterea novas et indebitas exactiones
ab archiepiscopis, episcopis, archidiaconis seu decanis aliisve omnibus ecclesiasticis personis omnino
vobis fieri prohibemus. Decernimus ergo, ut nuUi omnino hominum liceat prefatam ecclesiam temere
perturbare aut eins possessiones auferre, vel ablatas retinere, minuere seu quibuslibet vexationibus
fatigare, sed omnia integra conserventur eorum, pro quoriun gubernatione ac sustentatione concessi (!)
sunt, usibus omnimodis profutura, salva apostolice sedis auctoritate et diocesani episcopi canonica
iusticia. Si quaigitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam
sciens contra eam temere venire temptaverit secundo tertiove commonita, nisi reatum suum digna
satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui dignitate careat reamque se divino iudicio existere
de perpetua (!) iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore ac sanguine dei et domini redemptoris
nostri Jesu Christi aliena fiat atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem
ei dem loco sua iura servantibus sit pax domini nostri Jesu Christi, quatinus et hie fructum bone
actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inveniant. Amen. Amen. (!)
53
R. Ego Lucius katholice sedis episcopus ss. M.
f Ego Theodinus Portuensis et sancte Rufine sedis episcopus (ss).
f E^o Henricus Albanensis episcopus ss.
f Ego Viuianus tituli sancti Stephani in Celio monte presbyter cardinalis ss.
f Ego Laborans presbyter cardinalis sancte Marie trans Tiberim tituli Galixti ss.
f Ego Rainerius sancti Georgii ad velum aureum diaconus cardinalis (ss).
f Ego Gratianus sanctorum Gosmi (!) et Damiani diaconus cardinalis (ss).
Dat. Velletri per manum Alberti sancte Romane ecclesie presbyteri cardinalis et cancellarii VIP
idus decembris, indictione prima, incarnationis dominice anno millesimo centesimo octuagesimo secundo,
pontificatus vero domini Lucii pape III anno secundo.
Atu dem AroUener Kapiar I s. XVL auf det' Domänenkammer in Arolsen /• 8 und 9. Die
Kreuze der Kardinale sind denen des Or, nachgemalU Bei einigen das ss, vergessen oder
wegen Enge des Raumes nicht gesetzt Die beiden K-D. stehen unter dem Datum.
Nicht bei Jaße-Löwenfeldn
137.
Ludtis III. nimmt auf Bitten der Äbtissin MecMUd und des Konventes des Kl. Möüeni>eck
dieses in seinen Schutz. Insbesondere bestätigt er die Schenkung des Dorfes MöUenbeck seitens der
JStifler HUddmrg und des Priesters FoUcarty die Zehnten von 120 Pflügen, welche Bischof Drogo
von Minden für einmalige jährliche freie Einkehr der Mindener Bischöfe in dots Kloster ge-
schenkt hat. Veü^tri 1182—83 März 17.
„Virginibus sacris." —
Datum Velletri XVI calendas aprilis.
Jaffiy 14729 (9504). Neuabdruck aus HoyeVy Relatio hiatorica de ßindatiatie 7nopiasteri% Molebeccensia
1626 in Pflugk^Harttung, Acta pontißcum III, 326.
138.
lAiciitö HL bestätigt dem Abte Wolfram von Werden den Besitz und die Hechte des lüosters,
toelches er in apostolischen Schutz nimmt, sowie die Zugehörigkeit von Hdmstädt und die früheren
päpstlichen Privilegien; er gewährt fr des Äppellationsrecht und verbietet die Erhöhung der Abgaben.
Vdletri 1182—83 Aprü 12.
»Religiosorum virorum votis." —
Dat. Velletri II idus aprilis.
Jaffi-Lowenfeld, 14754. Druck bei Pftugk^Harttung, Acta pontißcum I, 344. Eine mir vorliegende
schlechte Kopie aus den libri Variorum III von Qiefere zeigt die Jahreszahl 1183.
139.
Lucius HL bestimmt, dass Werden und Helmstädt nur der Jm^diction des römischen Stuhles
unterstehen sollen. Velletri 1182—83 Aprü 12.
„Sedes apostolica.'' —
Datum Velletri II idus aprilis.
Jaß-Lowenfeldy 14755 (9512).
54
140.
Lucius III. bestätigt dem Kl. Busdorf seinen Besitz^ im besonderen die von seinem t^ifler
Bischof Meinwerk ihm übertragenen Otitery namentlich parrochia, que est super quinqae yillas,.
quarum nomina sunt hec: Aspethera, Hildelinghusen, Hassurtheusen, Hohensili, Asbehting-
husen. VeOetri 1182—83 Mai 30.
„Pie postulatio voluntatis." —
Dat. Velletri III kalendas junii.
Or. im Kgl. St-A. Münster. Länge 0,175y Breite 0,195, Bulle an rothgrünen Seidenfäden
durch 2 Löcher, Diekampy Tafel Nr. 22. Diek.'s Angabe, Mitth. 3, 590, dose das Datum
nachgetragen, ist unrichtig. Die Anfangsbuchstaben mehrerer Sätze, auch das L in verL Lucius
sind mehrfach van Schreiber überzogen; dadurch haben die Buchstaben eine dunklere Färhmg
erhalten. Mehrfache Korrekturen u. Rasuren. So (Druck Additamenta Nr. 64) 'S. 66 Z.
9 V. u. \ in postulatio, Z. 1 v. u. re in areis, S. 57 Z. 1 in Hassurtheusen (Druck irrig
Hassvitheusen) a auf Rasur, t korrigirt aus c, Z. 2 \ in decemimus. In derselben
Zeile muss statt ecclesie vestre, tcie das Or. ursprünglich hatte, vestre ecciesie stehen
(ÜTnetellungszeichen).
Jaß-Lowenfeld, 14790 (9521). Erhard, Reg. 2128. Drucke: Schoten ad anuum 1183; WÜ-
mans, Additamenta 164,
141.
Lucius HL bestätigt die namentlich aufgeführten Besitzungen des Kl. Abdinghof ausser den
in Nr. 54 aufgeführten, hinter Helsen: domum in palude, dann am Schluss : curiam rkinhouen,.
Dedinghuson duas domos, Cniuilinghuson, dimidiam decimam in Aldendorp, locum salis in
TJflon, locum salis in Saltkoten, Eilardighusen, rivum Bimbeke cum molendino, vineta in
Burhoue, Eluerhinkighusen, decimam in Welpinctorp und die bereits in der Urk. Eugen IIL
gewährten Privilegien. Velletri 1183 Februar 27.
„Religiosam vitam eligentibus." —
Dat. Velletri per manum Alberti sancte Romane ecclesie presbyteri cardinalis et cancellarii ID
kalendas martii, indictione II, incarnationis dominice anno MCLXXXIP pontificatus vero domni Lucü
pape III anno IL
Or. im Kgl. Su-A. Münster. Länge 0,615, Breite 0,54. Bulle an rothgelben Seidenfäden,
Diekamp, Tafel Nr. 22. Papstunterschriß von Hand des Schreibers des Kontextes, Kret^
und E (in Egq) von einer Dinte, mit der anscheinend auch die Umschrift geschrieben. Kar^
dinalsunterschriften ohne Lücken; f des K.-P. Laborans und f und Ego des K.-P. Raneriii^
ßir sich. Datumzeile von Hand des Kontextschreibers, A in Alberti von anderer Dinte. 5^
1 bis in perp. verlängerte Schrift.
Jaß'Löwenfeld, 14847. Erhard, Reg. 2126. Im Druck Erhard II, 431 zu korrigiren S. 16i^
Z. 1 im Or. steht Wilbod. und Sturenb mit Abkürzungszeichen hinter d und b. Nr, 5^^
hat Wilbodessun und Sturenbrug. — Z. 2 Nortbugnon st Nortburgnon. — Z. 11 El--^
uerhinkighusen korr. aus Eluersningk. In den Kardmalsunterschrißen bei Theodim^^
sancte Rufine st. sanctae Rufinae, bei Raneriu^ Pagmachii st. Paginachii. Über Abwei-^
chungen in den Oi'tsnamen vgl. Register.
i
55
142.
Lucittö HL nimmt Kl. WiUebadessen in seinen SchtUa, bestätigt die namentlich aufgeführten
Besitzungen des Klosters und gewährt ihm verschiedene Privilegien.
Vdletn 1183 Februar 27.
Lucius episcopus servus servorum dei dilecto filio Henrico abbati et sanctimonialibus monasterii
Wilboldessen tarn presentibus quam futuris monasticam vitam professis in perpetuum. Effectumjusta
postulantibus indulgere etvigor equitatis et ordo exigit rationis, presertim cum petentium voluntas etpietas
a^'uvat et veritas non relinquit. Eapropter, dilecte in domino filie, vestris postulationibus clementer
annuimus, etmonasteriumvestrum, in quo divino mancipate estis obsequio sub beati Petri et nostra pro-
tectione suscipimus et presentis scripti privilegio communimus. Inprimis siquidem statuentes, ut ordo
monasticus, qui secundum deum et beati Benedicti regulam in eodem monasterio constitutus esse dinoscitur,
perpetuis ibi temporibus inviolabiliter observetur. Preterea quascunque possessiones, quecunque bona
idem monasteriiun inposterum juste et canonice possidet aut in futurum concessione pontificum, largitione
regum vel principum, oblatione fidelium, seu aliis justis modis prestante domino poterit adipisci,
flrma vobis vestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda
Tocabulis : Wilbodesson, Wateruelde, Trevere, Alride, Ossenthorp, Hemelhusen, Rocethehusen, Northen,
Wellethe, Ilrenhusen, item Northen, Histinche, Wetene, Hathebatessen, Volmarsen, Guntersen, Adenen,
Othehem, Honrothen, Ouerethe, curtem in Suthem et decimam super eandem villam, Esnethe, Gheueburche,
Limgo, Winnethe, decimam in Eddessen, decimam in Hatheburgusen, decimam in Richersen, decimam
in Harderenssen, Sundram in Hörnen, domum infra muros civitatis Patherburnensis et quinque areas
et juxta civitatem tres mansos, et dimidium Sidechodessen, Haren, item in Alriden duos mansos, decimam
oniniimi novalium vestrorum, et omnes decimas in terminis decimarum vestrarum. Cum autem generale
interdictum fuerit, liceat vobis clausis januis, exclusis excommunicatis et interdictis, non pulsatis campanis,
suppressa voce divina officia celebrare. Sepulturam quoque loci istius liberam esse concedimus, ut
^orum devotioni et extreme voluntati, qui se illic sepeliri deliberaverint, nisi forte excommunicati sint
vel interdicti, nuUus obsistat, salva tamen justitia illarum ecclesiarum, a quibus mortuorum corpora
assumuntur. Obeunte vero te nunc ejusdem loci abbate, vel tuorum quolibet successorum nuUus ibi
<pialibet subreptionis astutia seu violentia preponatur, nisi quem sorores communi consensu, vel pars
consilii sanioris secundmn dei timorem et beati Benedicti regulam providerint eligendum. Decernimus
ergo, ut nuUiomnino hominum liceat prefatam ecclesiam perturbare, aut ejus possessiones auferre, vel
ablatas retinere, minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare, sed omnia integra conserventur eorum,
pro quorum sustentatione ac gubernatione concessa sunt, usibus omnimodis profutura, salva sedis
apostolice auctoritate et diocesani episcopi canonica justitia. Si qua igitur in futurum ecclesiastica,
secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere venire tentaverit
secundo tertiove commonita, nisi presumptionem suam digna satisfactione correxerit, potestatis honor-
isque sui dignitate careat, reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et
a sacratissimo corpore ac sanguine dei redemptoris nostri Jesu Christi aliena fiat atque ,in extremo
examine districte ultioni subjaceat. Cunctis autem eidem loco sua jura servantibus sit pax domini
nostri Jesu Christi, quatenus et hie fructmn bone actionis percipiant et apud districtum judicem premia
«terne pacis inveniant. Amen.
R. Ego Lucius catholice ecclesie episcopus. M.
f Ego Theodinus Portuensis et sancte Rufine sedis episcopus ss.
f Ego Henricus Albanensis episcopus (ss).
f Ego Gratianus sanctorum Cosme et Damiani diaconus cardinalis ss.
56
f Ego Vivianus sancti Stephan! in Celio monte presbyter cardinalis (ss).
f Ego Laborans presbyter cardinalis sancte Marie Irans Tiberim tituli Calixti ss.
f Ego Ranerius presbyter cardinalis sanctorum Johannis et Pauli tituli Pagmachii.
Datum Velletri per manum Alberti sancte Romane ecclesie presbyteri cardinalis et cancellarii III
calendas martii, indictione I, incarnationis dominice anno MCLXXXII, pontificatus vero domini Lucii
pape III anno secundo.
Au8 0verham*8 Kollektaneen im Landeahauptarchiv in Wolfenbüttel /, p. 45. (Gie/ers).
Jaß'Löwenfeld, 14846 (9540). Erhard, Reg. 2127. Druck Schaten ad awmm 1183, obwohl
nach der von ihm angegebenen Jahreszahl MGLXXXIII die ürk. zu 1184 gehören mueete.
143.
Lucius HL verbietet, von BotHändereien des Kl. Hardehausen und der CislerzienserJdöster viber-
haupt, soune von den Ländereien, welche sie mit eigenen Händen oder auf ihre Kosten bebauen,
den Zehnten zu fordern. Anagni (1183) December 7.
Lucius episcopus servus servorum dei venerabil^us fratribus archiepiscopis, episcopis et dilectis
filiis abbatibus, prioribus, archidiaconis, decanis, presbyteris et aliis ecclesiarum prelatis, ad quos litere
iste pervenerint, salutem et apostolicam benedictionem. Audiyimus et audientes mirati siunus, quod
cum dilectis filiis nostris fratribus Cisterciensis ordinis a patribus et predecessoribus nostris concessum
Sit et a nobis ipsis postmodum indultum et confirmatum, ut delaboribus, quos qropriis manibus aut
sumptibus excolunt, nemini decimas solvere teneantur, quidam ab eis nihilominus contra indulgentiam apo-
stolice sedis decimas exigere et extorquere presumunt ex prava et sinistra interpretatione apostoliconim
privilegiorum capitulum pervertentes asserunt de novalibus debere intelligi, ubi noscitur de laboribus, esse
inscriptum. Quoniam igitur manifestum est omnibus, qui recte sapiunt, interpretationem huiusmodi
perverssam esse et intellectui sano contrariam, cum secundum capitulum illud a solutione decimarum tarn
de terris illis, quas deduxerunt vel deducunt ad cultum, quam de terris etiam cultis, quas propriis
manibus vel sumptibus excolunt, liberi sint penitus et immunes, ne uUus contra eos materiam habeat
malignandi, vel quomodolibet ipsos contra iustitiam molestandi, vobis per apostolica scripta precipiendo
mandamus, quatinus omnibus parrochianis vestris auctoritate nostra prohibere curetis, ne a dilectis filiis
nostris abbate et fratribus monasterii de Hersuithehusen vel ab aliis fratribus cisterciensis ordinis de
noualibus vel de aliis terris, quas propriis manibus vel sumptibus excolunt seu de nutrimentis animalium
ullatenus decimas presumant exigere vel quomodolibet extorquere. Nam si de noualibus tantum vellemus
intelligi, ubi de laboribus ponimus, de noualibus poneremus, sicut in privilegiis quorundum ponimus
aliorum. Quia vero non est conveniens vel lionestum, ut contra instituta sedis apostolice veniant, qua
obtinere debent inviolabilem firmitatem, mandamus vobis et districte precipimus, ut si qui canonici,
clerici, monachi aut laici contra privilegia sedis apostolice predictos fratres decimarum exactione
gravaverint,. laicos excommunicationis sententia percellatis, canonicos sive clericos vel monachos
contradictione, dilatione et appellatione cessante ab officio suspendatis et tam excommunicationis quam
suspensionis sententiam faciatis usque ad dignam satisfactionem inviolabilitcr observari. Ad hec
presentium vobis authoritate precipiendo mandamus, quatenus si quis in predictos fratres manus violentas
iniecerit, eum candelis accensis excommunicatum publice nuncietis et faciatis ab omnibus sicut excom-
municatum cantius evitari, donec congrue satisfaciat predictis fratribus et cum literis diocesani
episcopi rei veritatem continentibus apostolico se conspectui representet. Datum Anagnie VII idu&
decembris.
57
Kopie 8. XVII in Libri Variorum auf der Theodorianiachen Bibliothek in Padei'bomy Bd. VII
S. 7 und 8.
Nicht bei Jaffi-Löwenfeld.
144.
Lucius III. bestätigt dem Erzbischof Phüipp die von ihm für die Kölner Kirche erworbenen
Guter. Änagni 1184 März 7.
Lucii III. confirmacio super bonis ecclesie Coloniensis et castris Arnisberg, Wassenberg, Perremunt,
Hachene, Marcha et aliis multis. a)
Lucius episcopus servus servorum dei venerabili fratri Philippe Goloniensi archiepiscopo salutem
et apostolicara benedictionem. Ex iniuncto nobis apostolatus officio fratres et coepiscopos nostros
sincere debemus diligere caritatis affectu et ecclesiis, in quibus domino militare noscuntur, suam
dignitatem et iusticiam conservare et, ne hiis etiam, que devotione fidelium vel iusto quocumque titulo
consecute fuerintb), alicujus temeritate priventur, apostolico ea presidio communire. Eapropter, vene-
rabilis in Clu'isto frater, devotionem, quam ad nos et Romanam ecclesiam habere dinosceris, sicut convenit
attendentes, ea, que per solHcitudinem tuam eidem ecclesie rationabiliter acquisisti c), vel ab aliis illi
rationabili Providentia sunt coUata, sicut ea iuste ac sine controversia possides, tibi d) et per te ipsi
ecclesie auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus, videlicet castrum
Arnisberg cum toto allodio, castrum Wassenberg©), castriun Perremont^) cum allodio de Opendorp et
ministerialibus, castrum Hachene g) cmn suo allodio, castrum Marcha cum toto allodio Rabodonis et
cum attinentiis et ministerialibus suis, allodium Walteri h) de Dulberg cum ministeralibus suis, allodium
de Heinenchusen cum ministerialibus et attinenciis suis, allodium de Spurne, quod fuit marchionis
Terrici de Landisberg, cum pertinenciis suis, allodium, quod fuit i) fratrum de Gaminata, allodium
Stephani de Oya cum ipsius loci castro, allodium Terrici de Burgenich k), advocatiam in Rensa, castrum
Udenchirchen 1) et totum allodium comitisse de Mere, quod cum ministerialibus et beneficiatis ipsius
iam dicta comitissa eidem ecclesie pia devotione donavit. Decernimus ergo, ut nulli omnino hominum
liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem
hoc attemptare presumpserit, indignacionem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum
eins se noverit incursurum. Datum Anagnie nonas martii.
a) Confirmacio de bonis et allodiis ecclesie Coloniensis, videlicet de castris Arensberg, Saffenberg, Pyrremont,
Osendorp, Hachgene, Marka, Dulberg, Heinenchusen, Spurne, Caminata, Oya, Buruenich, Reuse, Udeukirchen et Mere C. —
b) fehlt B. — c) acquisivisti C. — d) ubi C. — e) Saffenberg C\ — f) Pirremont C. — g) Hachgene C. — h) Waltheri C —
i) die Rankte fehlen R, — k) Buruenich C. — 1) Odenkirchen C.
Kopie 8. XIV in. im Kartidar A des Kolner Domstifies im Kölner Stadtarchiv. (B). Abschrift
von Dr. L. Korth. Kopie s. XIV ex. im über priv. eccU Col. Msc. /, 178 im Kgl. St-A.
Münster (C). Femer im liber priv. eccl. Col. im Kgl. SU-A. Diieseldorfy der als Vorlage
des Münsterschen gedient hat.
Jaffi'Lowenfeld, 14996 (9689). Verz. bei Korthy Liber priv. maj. eccl. Col. S. 125 Nr. 30
Westdeutsche Ztschr. Ergämungsheft 5, wo auch Druckangaben. SeibertZy ÜB. /, 84.
Westf. Urk.-Bucli. V.
8
58
145.
Lucius III, verleiht dem AU Konrad von Coroei und seinen Nachfolgern den Gebrau<:h der
Sandalen, Dabnatika, Mitra und des Ringes, bestätigt die Besitzungen des Klosters und seine son-
stigen Privilegien. Verona 1184 Odober 29.
Lucius epiäcopus servus servorum dei dilectis filiis Gonradoa) Corbeiensi abbati eiu.sque fratribus tarn presentibos
quam| futuris regulärem vitam professis in perpetuuin. Effectum iusta postulantibus indulgere et vigor postuIat
equitatis et ordo exigit rationis, presertim quando petentium voluntatem et pietas adiuvat et veritas
non relinquit. Ea propter, dilecti in domino filii, vestris iustis postulationibus clementer annuimus et
prefatam Gorbeiensem ecclesiam, in qua divino estis obsequio mancipati, ad exemplar felicis recordationis
Eugenii pape predecessoris nostri sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentisb) scripti privilegio commu-
nimus. Attendentes itaque^) devotionem, quam erga sedem apostolicam diligentius geritis, dignitatem predecessoribos
tuisd) per nostrorum predecessorum Romanorum pontificum privilegia traditam nos quoque prestante deo «) inconvulsam volu-
mus observari. Quocirca te, fili abbas Gonrade, in precipuis solemnitatibus sandaliis, dalmatica, mitra et annulo uti,
iuxta altare sedere, populum iiifra comroissum tibi monasterium vcl prioratus convcntualo'?, que pertinent ad animae salutem
docere, tam tibi quam tuis successoribus de apostolice sedis dementia perpetuis temporibus indulgeraus.
Statuentes, ut, quascumque ^ possessione» quecumque bona idem monasterium in presentiarum K) iuste et canonice possidet, aut in
futurum concessione pontificum, largitione regum Tel principum, oblatione fidelium, seu aliis iustis modis prestante domino potent
adipisci, firma vobis vestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis:
Decimam de curia Luithardessen, decimam de curia Beuerungen, decimam de curia Dasborchh), decimam de curia Mulenhusen>))
decimam de curia Buthelestorp ^), decimam de curia Munden, decimam de curia Budrike 1), decimam de curia Monnickhusen m),
decimam in Silingkhusenn), decimam de curia Belleringkhusen o), decimam de curia Wulvelage P), decimam de curia Hom-
bursteldeq), decimam de curia Niggenstede r), decimam de curia Volcmarssen ») , decimam de curia Liuthmarssen t), decimam de
curia Liuthersen, decimam de curia Ercklen u), decimam de curia Brumelingtorp v), decimam de curia Leziaci ^O» decimam de curia
Oastinacix), decimam de curia Hottopey)> decimam de Nutlon, decimam de KefliKe, decimam de Nen^), decimam de curia
Kroppenstede, decimam de curia Hemmendorp, decimam de curia Holthusen, decimam de curia Groninge; in Frisia quandam
possessionem, que vocatur Meppen a*), et in eodem loco ecclesiam de Linguerd 1^*), piscationem in Hockwar c*). Sancimus quoque,
ut ipsum monasterium nulli omnino persone in beneficium quibuslibet occasionibus aliquando concedatur, sed semper sub pro-
tectione Romanorum pontificum atque imperatorum vel regum d«) permaneat. Adiicientes, ut monasterium de Eresburgh cum
<lecimis circa montem per duas Saxonicas rastas, sicut a beate memorie Leone papa ex petitione Caroli magni imperatoris, qui ipsum
montem expugnaverat, collate cognoscuntur, quorum hi sunt termini: ad orientem Riedburg«*), ad jneridiem Werlium**),
ad occidentalem Brilen«*), ad aquilonem Bueckvarlaim **•). Monasterium quoque in Groningen »•), monaste-
rium in Kaminatalf), ecclesiam sancte Marie Magdalene ad Nouale nunquam ab eodem Corbeiensi alienentur cenobio,
;8ed per ipsius loci abbatem semper regantur et salubriter sub monastice discipline regula ordinentur. Nee alicui facultas sit
quicquam de bonis eorundem trium monaateriorum ad usus 1*) et prebendam deo inibi famulantium pertinentibus commutare,
in beneficium concedere vel alienare sine ^*) assensu fratnim in iisdem ^*) cenobiis manentium favore Gorbeiensis capltuli.
Sepulturam preterea eorundem monasteriorum liberam esse decernimus, ut eorum devotioni et extreme
voluntati, qui se in ipsis sepeliri deliberaverint, nisi forte excommunicati vel interdicti sint, nuUus obsistat,
salva tarnen iustitia matris ecclesie. Addiicimus etiam, ut de dominicatis mansis habitis vel post aqui-
rendis a reddendis decimis idem monasterium plenam inmunitatem habeat, sicut hactenus noscitur
observatum, ut dentur ad portam in susceptione hospitum et peregrinorum. Volumus insuper,utprepositura
clericorum ecclesie sancti Pauli, que vocatur Noua ecclesia, sub eiusdem Gorbeiensis abbatis ordinatione sicut hactenus semper
conslstat, nee abbati vel preposito liceat canoniconim prebendas absque clericorum conniventia in beneficium conferre vel ^*) commutare
atque distrahere. Preterea constituimus, quod o*) infra ambitum muri memorati Gorbeiensis cenobii nemo clericorum yel laiconim
iure proprietatis vel beneficii mansionem aliquam uUo tempore habeat, sed totus ipsius loci ambitus abbatis, monachorum et aliamm
59
religiosanim personarum usibvs et habitationibus pateat. Prohibemus autem, ut in eodem monasterio nulli episcoporum preter
Romanum pontificem liceat quamlibet inrisdictionem habere , ita ut, nisi ab abbate ipsius monasterii fuerit invitatus, nee missarum
solemnia ibidem celebrare presumat. Ut igitnr hec oinnia, que supradiximus plenum in posterum robur obtineant, sicut in
autenticis predessorum nostrorum privilegiis continentur, tarn tibi quam luis SUCCessoribus ea favoris nostri auctoritate P*)
firmamus. Decemimus ergo, ut nulli omnino hominum liceat prefatum monasterium temere perturbare aut eins possessiones
auferre, vel ablatas retinere, minuere BXXt aliquibus vexationibus fatigare, sed omnia integra conserventur eorum, pro quorum
gubematione ac sustentatione concessa sunt, usibus omnimodis Q*) profutura, salva in omiübus apostolice sedis auctoritate.
Si que igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere venire
temptaverit secundo tertiove commonita, nisi reatum suum congrua satisfartione correxerit, potestatis honorisque sui careat
dignitate reamque se divino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore ac sanguine dei et domini
redeinptoris nostri Jesu Christi aliena fiat atque in extremo examine districte ultioni subiaceat r*). Cunctis autem eidem loco
8ua iura servantibus sit pax domini nostri Jesu Christi, quatenus et hie fructum bone actionis percipiant et apud districtum
iudicem premia eterne pacis inveniant. Amen. Amen. Amen.
R. Ego Lucius catholice ecclesie s*) episcopus ss. M.
Ego Johannes presbyter tituli sancti Marci cardinalis ss.
Ego Laborans presbyter cardinalis sancte Marie trans Tiberim tituli Calixti sst*).
Ego Hubertus presbyter cardinalis tituli sancti Laurentii in Damaso ss u*).
Ego Pandulphus presbyter cardinalis tituli basilice XII apostolorum ssv*).
Ego Conradus Sabinensis episcopus et Maguntine sedis archiepiscopus ss^*).
Ego Theodinus Portuensis et sancte Rufine sedis episcopus ss x*).
Ego Henricus Älbanensis episcopus ss.
Ego Theobaldus Hostiensis et Velletrensis episcopus ss y*).
Ego Arditio diaconus cardinalis sancti Theodori ss.
Ego Gratianus sanctorumz) Gosme et Damiani diaconus cardinalis ss.
Ego Sofredusa**) sancte Marie in Via lata diaconus cardinalis ss.
Ego Albinus sancte Marie noue diaconus cardinalis ss.
Datum Verone per manum Hugonis sancte Romane ecclesie notarii IUI kalendas novembris,
indictione III, incamationis dominice anno M^^LXXXIIIF, pontificatus vero domini Lucii pape III
anno quarto *>*•).
a) Cunrado /?, ao immer. — b) presente C. — c) ergo C; itaque auch D, — d) suis C und D. — e) vielleicht auch
domino li; propitiante D, — f) quascunque, quecunque C utul D. — g) in presentia jam C*. — h) Dassburg C — i) Munchin-
husen B, — k) Buthelesdorf V, — 1) Bureke li, — m) Munninchausen C. — n) Hilenhusen C; Silenhusen D. — o) Beldering-
husen C. — p) Wicklena (!) B. — q) Homberstelde B. — r) Nigenstede C. — s) Volkmerssen B; Wolkmaressen Z). — t) Luthmarsen
C. — u) ErkelnC. — v) Brummeldingktorp B. — w) Lesiaci B, — x) Castiniaci C. — y) Hottepe C — z) Kefflike und Neen B, —
a*) Oronningen C; Herten D. — b*) Lingkwart B. — c*) Hocuaer C. — d*) defensione fehlt B C und D. — e*) Fredbrucke C;
Bredtbrücke £, Riedtbrucke mit überyeschritbtnem NundR,hatlJ. Rietbrück Ä'. — f •) WecklurimiB; Werlurim C, DundK. — g*)Bri]am
D; C ein Zeichen, dass Schreiber seine Vorlage nicht hat lesen können, Bilon K. — h*) Barch .. lain C; Burcuarilaim D; Bredtacilaim
E; Burcnarilaim D; K, mit e. — i*) Gronninge C. — k*) Kemnaden C. — 1) usum C, — m*) 8ive/%/ B vor sine hinzu, — n*) seu C,
— 0*) ut C, — p*) ea favore nostra auctoritate unsinnig B; ex favoris nostri auct. C*. — q*) omnimoda B, — r*) subjacere B,
— 8*) sedis B, — t*) tituli fehlt B; tituli Calixti fehlt F, — u*) presbyter fehlt B und C, — v») Pod B; Rudolfus C mit Kor-
rektur, — w*) Cunradus B; Mog. korrigirt aus magister C. — x*) Theod. B; Theodorus und am Rande Theodewinus C. —
y*) Theoboldus — Velletrenensis B; Vellercensis, darüber Velitrensis C, — z*) tituli fügt F hinzu. — a**) Soffredus F. —
b**) domini fehlt B; pontificatus — quarto fehlt F.
Kopie .?. XVI im Kgl. St-A, Münster (B), erst in neuester Zeit au/ffeßmden. Dadurch jetzt erst-
malige Veröffentlichung des unrklicken, von dem Falkeschen (s. u,) vollständig verschiedenen
Textes ermöglicht^ woran Erhard, Feg. 2143, Wilmans, Additamenta S. 48 Anm, 2, K.-U,
I, 136y-i^ Arch. Ztschr. III, 41 Nr. 20 vei'zweifelt hatten. Abschrift OverharrCs in seinen
8*
€0
KoUektaneen m Herz. Braunschweig. Landeshatq>tarchiv in WclfenbüUely gleich Abschrift Dr,
Phüipp^s im St-A. Münster (C). Dass C direkt aus dem Or. geschöpfte sollte man nach den
Nizclizeichnungen der Kardinalskreyze vermuthen; bei B ist nur das charakteristische Kreuz
des K.'P. Laborans nachgemalt. Doch haben beide auffälliger Weise ein paar gleiche Fehler;
so fehlt das defensione hinter imperatorum vel regum, beide haben im Anfang dili-
gentiu« zu geritis statt zu attendentes gezogen^ was wohl kaum ursprünglich ist; man
konnte an ein Abhängigkeit^erhältniss des C von B denken, Auszüge Kindlinger^s ctus emer
alten Kopie im Mscr. II, 102 im St.-A. Münster (D)y Mscr. II, 70 daselbst (E). Der Text
Falke's (F) willkürlich zusammengearbeitet aus dem Text des Piivilegs des Gegef^papstes
Victor IV. und ein paar Stellen aus der Bulle Adrian /F., däntm bis zu den Unterschriften
ohne jeglichen Werth. Einige ganz unwesentliche Verschiedenheiten der Texte sind nickt beachtete
Jaffe-Lowenfeld, 15104 (9633). Erhard, Reg. 2143. Drucke, Auszüge: v. Kleinsorgen, Kirchen-
geschickte 2, 78 (K), Schaten ad anmam, Seibertz, I, 85. — Vollständiger, aber ganz alh-
weichender Di^ck, tvahrsclieinlich von Falke fabnziert, in Cod. trcuL Corb. S. 741 und 773.
146.
Lucius HL untersagt, dass Besitzungen der der Bömischen Kirche specieU unterstehenden
Abtei Corvei ohne Zustimmung des Kapitels in andere Hände iibergehen.
Verona 1184 Oktober 30.
Lucius episcopus servus servorum dei dilectis filiis abbati et capitulo Corbeiensi salutem et aposto-
licam benedictionem. Quanto specialius monasterium vestrum ad iurisdictionem Romano ecclesi^ pertinet,
tanto soUicitius volumus providere, ne malignitate quorumlibet in suis bonis vel possessionibus sustineat
detrimentum. Eapropter, dilecti in domino filii, vestris postulationibus annuentes auctoritate presen-
tium interdicimus, ne quis domos vel alias possessiones ad iurisdictionem vestri monasterii pertinentes,
que a monasterio vestro in beneficium vel alio modo tenentur, sine assensu capituli vestri vel maioris
vel(!) sanioris partis in manus transferat alienas. Nulli ergo omnino hominum liceat, hanc paginam
nostr^ constitutionis infringere aut ei aliquatenus contraire. Si quis autem hoc attentare presumpserit,
indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eins se noverit incursurum.
Data Verona per manum Hugonis sanct^ Romano ecclesie notarii III kalendas novembris, indictione
III, anno dominier incarnationis M^^LXX^XIIII, pontificatus domioi Lucii pape III anno IUI.
Abschrift in Falke^s Koll. I S. 733 im Herzogt. Braunschw. Landeshauptarchiv in WolfenbütteL
Fehlt Jaffe-Lowenfeld.
147.
Lucius III. gestattet der Osnabrücker GeisÜichkeity deren Testamente häufig von Laien un-
rechtmässiger Weise angefochten werden, über ihr Eigenfhum nach den kanonischen Bestimmungen
s!u verfügen. Verona 1184 — 1185 Odober 22.
„Ex injuncto." —
Dat. Verone XI kalendas octobris.
Or. im Kgl. St,-A. Osnabiück. Bulle an rothgiünen Seidenfdden durch 2 Löcher fehlt. Lucius
in Verl. SchHft.
Jaff4-Löwenfeldy 15293 (9709). Drucke Möeer, IV, 86; Erhard //, 438. S. 169 Z. 4 propriisi
Z. 5 condita sunt, Z. 7 quibuslibet propriis rebus, Z. 11 excommunicationem auf Raeur
von anderer Hand.
61
148.
t Greger VIII. schreibt an den Kar dinal' Erzbischof Konrad von Mainz über die Stellung-
nahme seiner Suffragane in einem Zfwiste des ^^Königs^^ Friedrich mit ihm,
(1187)
„Ad honorem cedit.'' —
Fdhchtmg. Jaff^-Lowenfeld, f 16086.
149.
Clemens (HL ?) fordert den Bischof von Münster zur Unterstützung des Kreuzzi^es auf
(1187 ?)
Die Notiz im Münsterschen Domkopiar Mscr. /, 1 des Kgl. St.-A, Münster lautet:
f, 193. Est de passagio in terram sanclam.
Clemens episcopus servus servorum dei venerabili fratri episcopo Monasteriensi salutem et
apostolicam benedictionem. Gloriosa patrum sanctornm habet traditio, quod Moyses dilectus
a domino familiariter cum ipso tenens in monte colloquia et cetera und weiter die archiva^
tische Bemerkung: Et queratur secundum ordinem numeri supra dorsum littere ipsius fideliter
adnotati.
y. 181 steht die von Wümans übersehene Notiz: Est magnum rescriptum apostolicum directum per
papam episcopo Monasteriensi pro subsidio passagii.
Die ersten Notizen finden sich unter einem ähnlichen kurzen Regest einer ürk. Hermann IT. be-
treßs Stiftung des Ludgerikapitels. Wümans^ AdditamentOy Nr. 68 hat darum Clemens III.
(1187 — 91) auch die folgende Bulle mit ungenanntem Adressaten an Hermann II, (1174 — 1203)
richten lassen^ und Jaß^- Löwenfeld hat die Urk. zu 1187 eingereiht; ob mit Recht, ist
fraglich. Denn sdmmtliche hierauf folgenden Regesten, darunter mehrere von Urkk. Clemens V.,
betreffen Bischof Ludwig von Hessen aus dem Jahre 1310 ff* Zugleich ist bei JaffS kein
ähnliches Schreiben an einen anderen Bischof auf geführt. Freilich nahm Bischof Hermann 11%
dMS KreuZf und eine Kreuzzugsbulle Clemens V, mit obigem Anfang ist mir auch unbekannt.
Jaffe-Lowenfeldy 16101a.
150-
Clemens HL nimmt die Hamburger Kirche in seinen Schutz und bestätigt ihre Besitzungen^
darunter ex dono Theoderici de Horst censum unius aree.
Lateran 1188 Juni 22.
„Ideo licet immerjji." —
Dat. Laterani X kalendas julii pontificatus nostri anno primo.
Jaffi-Lowenfeldj 16291 (10095). Dietrich von Horst war Osnabrücker Lehensmann. Vgl. Schefer^
Boicharsty Herr Bernhard von der Ly>pe, in Ztschr. des Vereins f. Gesch* u. A. Westfalens
29y2 s. um.
62
151.
Clemens HL bestätigt dem Kl. Langenhorst, welches der Münstersche Vicedaminus Franluk
zu Ehren des h, Johannes des Täufers gestiftet^ die von demselben bezüglich der VogtswaJd ge-
troffenen Bestimmungen; da in dortiger Gegend mehrere Kirchen von den Vögten bedrängt würden^
so habe das Kloster freie Wahl und brauche in diesem, Amte der Sohn nicht dem Vater zu fdgei^
Lateran 1189 Februar 10.
„Cum ab apostolica sede.** —
Datum Laterani (Latrani bei Niesei^) IUI ydus februarii pontificatus nostri anno secundo.
Nach dem ^liber Copiar, tabtU. coenob. Langenhorst 8, XV^ im FürsÜ, Salm-Horstmarschen
Archiv in Coesfeld gedruckt Nieaertj Münstersche Urkundensammlunff IV , 57. Ausserdem
daselbst nach Angabe von Perger Transsumpt v. </. 1283. Augenblicklich sind beide nicht
aufzufinden, Nach dem Transsumpt zwei sinnstörende Fehler zu korrigiren: Niesert /F, S^
220 Z, 2 Significavit quidem nobis dilectus filius F(ranco) statt quidam. — In dem Satz
über die Vogtswahl: nee in eo officio filius patri (statt primi) hereditario jure succedat
Jaß^^Lowenfeldy 16330 (10135), woselbst letzterer Satz irrig angeführt ist.
152.
Clemens HL bestätigt die Besitzungen des Kl. Rastede, darunter die westfälischen, und die
sonstigen Einrichtungen des Klosters.
1190 März 24.
Zu vergL Hamburg, Urkb. /, S, 127 Nr. 138 Anm.; Chron. Rctst in Man. Germ. Ss. 25^05^
(zu 1191) und oben Nr. 36, 37 und 118.
Jaß'L&wen/eld, 16480.
153.
f Cölestin HL bestätigt dem Propst und den Kanonikern der Meinen Kirche (Busdorf) in
Paderborn das dem Kloster von Projist Bernhard geschenkte Grit in Henglarn, das Nachjahr vnd
die freie WaM des Propstes sotvie TheUnahme an der Bischofswakl.
Barn 1192 Mai 30.
„Piis filiorum votis.** —
Data Rome apud sanctum Petrum IIP kalendas junii pontificatus nostri anno secundo.
Fälschung (im Kgl, St^A. Münster) s. XIII erste Hälfte. Schrift und Pergament deutsch. BuUefir
befestigung durch 2 Löcher (rothgelbe Seidenfäden)^ aber ganz abweichend ohne die sonst
stets übliche Verknüpßmg. Ob die Bulle jedoch Fälschung, wie Diekamp, Mitth. 620 f. und Wilmans,
Additamenta S. 80 behaupten, lässt sich vorläufig nicht entscheiden. Diekamp kennt nur
einen Stempel, Tafel Nr. 24, Pfiugk-Harttung zwei (Tafel 138 Nr. 13, 14). Gerade das von
D. und W. als charakteristisch gefälscht hervorgehobene N stimmt mit Pfi.-H. Nr. 13. Der von
W. betonte Zwischenstrich scheint mir nicht eo wesentlich zu sein. Stark verschieden sind die
Abkürzungszeichen bei Hartt, und bei dem Stempel der gefälschten Bulle. Doch konnte eine
schlechte Ausprägung vorliegen. Was D. über Haar und feine AbschlussltrUe sagt, wird sich
kaum halten lassen.
63
Jaffe-Löwenfeld, 16890 (10379). Drucke^ Schaten ad armumy Additamenta Nr. 79. Vgl. Urkb.,
IV, 141, Die Fälschung wohl nach einer Urk. Honoritis III. zur Zeit der Paderbotmer streitigen
Bischofswahl (vgl. Urkb. IV, 114 u. o.), vielleicht aus einer echten Urk. Cölestins gemacht.
154.
CöUstin HL nimmt KL Fischbeck in seinen Schutz und bestätigt alle ihm von den Päpsten
Eugen, Hadrian, Alexander und Lucius verliehenen Primlegien,
Rom 1192 Mai 30,
Celestinus episcopus servus seiTorum dei dilectis filiabus abbatisse, priorisse et toti capitulo
ecclesie Visbeccensis, diocesis Mindensis, salutem et apostolicam benedictionem. Piis religiosarum
filiarum votis condescendere et facilem prebere assensum nos maxime condecet, ut tanto sint nobis et
sancte Romane ecclesie devotiores, quanto se noverint plenius et promtius exauditas. Eapropter, dilecte
in Christo fllie, justis vestris postulationibus aures faciles accommodantes personas vestras et monaste-
rium, in quo divino obsequio estis mancipate, cum omnibus bonis, que inpresentiarum rationabiliter
possidetis aut in futurum justis modis prestante domino poteritis adipisci, sub beati Petri et nostra
protectione suscipimus. Specialiter autem decimas, terras, domos, curtes, ortos, vineas, agros, Silvas,
nemora, stagna, piscinas et omnia alia bona ad vestram ecclesiam juste pertinentia, omnes libertates
et immunitates a predecessoribus nostris Romanis pontificibus Eugenio, Hadriano, Alexandro, Lucio
et aliis sive per privilegia vel alias indulgentias vobis et predicte vestre ecclesie concessas, nee non
libertates et exemtiones ab imperatoribus, regibus et principibus aliisque Christi fidelibus vobis et ecclesie
Testre concessas et alia bona vestra, sicut ea omnia juste et pacifice possidetis, vobis et per vos eidem
ecclesie vestre auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. NuUi
ergo omnino hominum hceat hanc paginam nostre protectionis et confirmationis temere infringere vel
ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare a) presumpserit, indignationem omnipotentis
dei et beatorum apostolorum Petri et Pauli ejusb) se noverit indubitanter incursurum. Datum Rome
japud sanctum Petrum III calendas junii pontificatus nostri anno secundo.
a) attemperare der Druck. — b) eum d. Dr.
Nach dem Druck in Historia Visbeccensis von Pavllini p. 71 s. Wilmans, Ar eh. Ztschr. III, 4 t
Nr. 23 bringt gegen die' Echtheit vor, dass unter den zahlreichen Urkundenabschrifien des
Münsterschen Archivs, die Moger über Kloster Fischbeck angefertigt hat, diese Bulle und die in
derselben genannten Privilegien Eugens, Alexanders und Lucius' (wohl aber das Hadrian IV.) sich
nicht befinden. Der Grund ist an sich und auch schon darum nicht stichhaltig, weil nicht alle Ori-
ginale in Fischbeck abschnßlich in Münster vertreten sind. Ebensowenig spricht gegen die
Echtheit, dass sich diese Dokumente thatsächlich in Fischbeck nicht mehr vorfinden. Ge-
wichtiger ist der Einwand, dass die Urk. mit der Fälschung von Busdorf neben dem gleichen
Datum dieselbe und zwar eine sonst unter den Urkk. CÖlestins nicht vorkommende Arenga
aufweist; am bedenklichsten ist aber, dass in der Formel dei et beatorum apostolorum Petri et
Pauli ejus se noverit u. s. w. indubitanter bei beiden eingeschrieben ist, was sonst wohl
niemals vorkommt. Paullini hat also unzweifelhaft die Busdorfer Fälschung gehabt und benutzt.
Bedenklich ist auch im Eingang die ausfuhrliche Adresse. Doch genügen diese Momente nur, die
Urk. von Paullini als korrumpirt, nicht abe»^ um das ganze als Fälschung zu bezeichnen.
Jaß'Lowenfeld, 16891.
64
155.
(MesHn III. bestätigt dem Kl. Hdmershausen die Privilegien sdner Vorfahren (Silvestn
tertii, Benedict! et Eugenii) wnd die namhaft aufgeführten Besitzungen des Klosters.
Born 1192 Juni 13.
„Quotiens a nobis petitur." —
Über die Besitzungen des Klosters heisat es: fundum ipsum, inquoprefatummonasterium situniest,cuin
Omnibus pertinentiis suis. Ex dono bone memorie Popponis episcopi Paterbornensis et successorom
suorum concessione arcis baronatum, quem habetis in eadem villa, cum Septem ecclesiis ipsi adiacentibus,
videlicet Herstelle, Wanbecke, Beverungenn, Thesle, Sile, Everscutte, capellam in villa vestra, decimam
in Northen, decimam in Muthen, decimam in Mulsen, decimam in Windelsen. Sanenovalium vestrorum,
que propriis manibus vel sumptibus Colitis, sive de nutrimentis animalium vestrorum, nuUus a vobis
decimas exigere vel extorquere presumat. —
Datum Rhome (!) ad sanctum Petrum per manus Egidii sancti Nicolai in carcere Tulliana
diaconi cardinalis id. junii, indictione X, incarnationis dominice millesimo centesimo nonagesimo secundo,.
pontiflcatus vero domini Celestini pape tertii anno secundo.
Jaffi'Loioenfeld, 16905 (10386). Erhard, Reg. 2283.
156.
Cölestin HL bestätigt das vom Erzbischof Konrad von Mainz zu Gunsten des Bischofs
(Bernhard) von Paderborn gegen Kl. Hdmershausen gefällte Urtheü.
Lateran 1193 Januar 29.
Celestinus episcopus servus servorum dei venerabili fratri . . Patheburnensi episcopo salutem
et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur, quod iustum est et honestum, tam vigor equitatis
quam ordo exigit rationis, ut id per sollicitudinem officii nostri ad debitum perducatur effectum. Ea-
propter, venerabilis in Christo frater, tuis iustis postulationibus inclinati sententiam, quam venerabilis
frater noster, C(onradus) Maguntinus archiepiscopus, Sabinensis episcopus, apostolice sedis legatus, pro-
te contra monasterium Helmwardes[husen] super eo, quod investituram abbatie ipsius proponebas ad
te pertinere, promulgavit, sicut eadem sententia iuste lata est, auctoritate apostolica confirmamus et
presentis scripti patrocinio communimus. Decernimus ergo, ut nuUi omnino hominum liceat hanc
nostre paginam confirmationis infringere vel ausu ei temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare
presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eins se noverit
inciursurum. Dat. Laterani IUI kalendas februarii, pontiflcatus nostri anno tertio.
Or. im KgL St-A. Marburg. Länge 0J52, Breite 0,17. Bulle an rothgelben Seiden-
faden durch 2 Locher, Diekamp, Tafel Nt\ 24.
Fehlt Jaß^'Löwenfeld.
157.
Cölestin JIL beauftragt drei Kölner Geistliche mit der Vollstreckung des vom Erzbischof Kan^
rad von Mainz gegen Kl. Hdmershausen gefäHien Urtheüs.
Lateran 1193 März 11.
Celestinus episcopus servus servorum dei dilectis flliis . . ,decano, Sifrido scolastico sancti
Cuniberti et magistro L. de Gradibus in Colonia salutem et apostolicam benedictionem. Ex litteris^
65
Yenerabilis fratris nostri C(onradi) Maguntini archiepiscopi, Sabinensis episcopi, ad notitiam apostolatus
nostri pervenit, quod, cum inter ecclesiam Patheburnensem et monasterium Helinwardesusen controversia
verteretur et proponeret eadem ecclesia, investituram abbatie ad ipsam de iure et longa sibi consuetudine
pertinere, e contra vero idem monasterium libertatem in hac parte satageret vendicare, et coram eodem
archiepiscopo fuisset inter eos diutius agitata contentio, tandem dictus archiepiscopus auditis allegatio-
nibus et rationibus hinc inde diligenter iaspectis et de merito ipsius cause sufficienter edoctus inter
eos sententiam promulgavit, dictum monasterium ecclesie adiudicans memorate. Inde est, quod
discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatenus sententiam ipsam, sicut rationabiliter lata
est, faciatis sine appellationis obstaculo firmitatem debitam obtinere, eiusdem ecclesie Patheburnensis
episcopum vel procuratorem ipsius appellatione cessante in corporalem rei adiudicate possessionem
auctoritate apostolica inducentes. Si qui vero temere duxerint resistendum, quominus mandatum apo-
stolicum impleatur, eos a presumptione sua contradictione et appellatione remotis per excommunicatio-
nis sententiam compescatis et tam diu faciatis ab omnibus arctius evitari, donec rebus iudicatis ac
mandatis apostolicis adquiescant, nuUis litteris obstantibus harum tenore tacito a sede apostolica impe-
tratis. Quod si omnes his exequendis nequiveritis interesse, duo vestrum ea nichilominus exequantur.
Dat. Laterani V idus marcii a) pontificatus nostri anno tertio.
a) V idus marcii nachgetragen.
Or, im Kgl, St-A. Marburg, Länge 0,16, Breite 0,21, Bulle an rothgelben Seidenfäden,
Diekavip, Tafel Nr, 24, (Diekamp).
Fehlt bei Jaffe-Lowenfeld,
158.
Cölestin HL beauftragt die Bischöfe (Hermann) von Münster und (Gerhard) von Osnabrück einige
Jifinisterialen der Bremer Kirche zu bannen, wenn sie die der Kirche entrissenen Güter nicht
zurückgeben. 1195 Februar, (?)
„Sicut in audientia." —
Dat. Laterani X februarii (?).
Jaß, 10502,
159.
Cölestin LIL, hatte den BiscMfen (Hermann) von Münster und (Gerhard) von Osnabrück
sowie dem Abt von Hardehausen befohlen, in der Klagesache der Kirche zu Bremen mder Graf
Adolf von Schaumburg wegen widerrechtlicher Besetzung der Burg und Grafschaft Stade und An-
l^ffung der Burg zu Harburg zu entscheiden und den Grafen, falls er nicht restituire, in Bremen
zu exkommuniziren und sein Gebiet mit dem Lnterdikt zu belegen. Für den Fall, dass diese
Richter lässig seien, beauftragt der Papst den ErzbiscJiof (Adolf ) von Köln, den Domdechanten und
den Propst von St. Andreas in Köln, mit der Ausführung und befiehlt ihnen, die genamüen BicJäer,
wenn sie bis zum Feste des h. Michael nicht nach Born kämen, um Genugthuung ivegen der Nicht-
ausführung des päpstlichen Gebotes zu leisten, von ihren Ämtern zu suspendiren.
Lateran 1195 März 3.
„Cum venissent." —
Dat. Laterani V nonas martii pontificatus nostri anno quarto,
Westf. Urk.-Buch. V. 9
66
Or. im KgL St-A, Hannover. Lange ö,55, Breite 0^. Bulle an Hon/schnüren durch 2
Löcher fehlt
Jaffe^ 10607. Neudruck Hcuae, Schlesw.-HokU-Lauenb. Regg. w. Urkk. I, 189 korrekt, nur S,
99 Z. 9 precepimus et precipimus, Z. 11 und 12 hinter restituat und illatis zu tetzen
et. — Bei Lappenberg^ llamb. Urkb. /, S. 268 A 5 eine Urk, Cölestins an dieselben
Bischöfe und Abt von Paderborn (f) wegen der Burg Horneburg (Harburg) erwähnt; ob die
vorhergehende oder die in dieser erwähntet
160.
Cölesün III. beauftragt die Äbte von Waikenriedj Lutter und Marienfeld sou>%e den Magister
Berthold V. Xanten mit der Untersuchung des ztvischen dem Bisthum Paderborn und Kl. Hdmers-
hausen schw^enden Kompetenzstreites. Vorher war die Sache schon in Born durch den Kardinal'
pfiester C^fithim von S, Lorenzo in Lucina untersucht und in Deutschland dem Kardincderzhischof
(Konrad) von MairiZy den Bischöfen (Thetfnar) von Mindert und (Rudolß von Verden und dem
Dechanten HUdebrand sowie dem Scholaster Sifridus von St. Kunibert und dem Magister L.
von St. Maria de Gradibus in Köln übertragen gewesen.
Lateran 1195 Aprü 29.
^Cum ecclesia Romana." —
Dat. Laterani III kalendas maii pontificatus nostri anno quinto.
Or. (Schliß fast ganz abgeblättert) im KgL St.-A. Münster. Länge 0,18, Breite 0,202. BuUe
an Hanfschnur durch 2 LöcJier^ Diekamp, Tafel Nr. 24,
Nicht bei Jajfe. Reg. Wilmans, Additamenta, 80, Druck nach der Entzifferung des Dr. Philippi
Westf. Urkb. IV S. 205. In demselben lässt sich nur noch im letzten Satz: Quod si omnes
da^ duo vestrum ergänzen, dtnm nach Nr. 157 der Name des 3. Kolner Geistlichen aus Z.
in L. umwandeln.
üeber den Verlauf des Streites steht nwvniehr urkundlich fest: (Vgl. hierzu Exkurs von Wilmans,
W. Urkb. IV. S, 205.) Dei* Kardinalerzb. von Mainz sprach sich als päpstlicher Richter
zu Gunsten des Bischofs von Paderborn dahin aus, dass die Investitur des Abtes von HeU
Tnershausen dem Bischof von P. gebühre. Cölestin III. bestätigt dieses Urtheü (vgl, o. Nr. 156)
und beauftragt drei Kölner Geistliche mit der Ausführung desselben am 11. März 1193 (vgU
o. iVr. 157). Als die beiden erstgenannten derselben den Bischof in thatsäcfUichen Besitz der
ihm zugesprochenen Abtei (in corporalem possessionem a^judicate abbatie) setzen wollten,
widerstand der Elekt T/ietmar von Helme^'shausen dem fi^iedlich kommenden Bischofs mit
bewaffneter Hand, worauf er und seine Mitschuldigen eakommunizirt wurden. (Die undatirte
Urk. W. Urkb. IV, S. 24 gehört also nicht erst einige Jahre nach 1195, sondern zwischen
1193 März 11, und 1195 Aprü 29., wahrscheinlich noch zu 1193,) Heimeishausen muss eine
Revision des Prozesses erlangt haben (vgl. obige Urk,); der Grund bleibt vorläufig unbekcmnt.
Der neue päpstliclie Legat, Kardinalpriester Johannes v. S. Stephane (vgl. über ihn W. Urkb.
IV, S. 206) legte anscheinend endgültig den Streit bei (ungedr, Urk. im Kgl. St-A, Mar--
bürg, demnächst im Supplement zum W.Urkb). DerinteressanteKonypromiss knäet: Statuimus,
ut abbas Helmwardeshusensis, qui nunc est, accedat ad episcopum Pathelburnensem et
recipiat ab eo per baculum pastoralem regimen abbacie Helmwardeahusenfiis in hec
verba: „Confero tibi regimen Helmwardeshusensis abbacie et in animam tuam comnitto,^
67
et omnes successores ipsius, postquam electi fuerint, a capitulo suo represententur epis-
copo Palherburnensi, qui pro tempore fuerit, et recipiant ab eo regimen abbacie secundum
formam predictorum verborum et benedictionem. Diese transactio, welche vim et locum
sentencie för immer behalten soLle, geschah in der Wohnung des Bischofs von Minden in
Gegenwart einer Reihe bischoflichery danmter magister Oliuerus, und klösterliche^' Zeugen am
1. Januar 1196 (kal. januarii pontificatus Gelestini anno quinto). Mit der weitem Aus-
führung und der Besiegelung des Vertrages beauftragte der Kardinal den Abt von Corvei
und den DoTndechanten von Hildesheim (W. Urkb, IVy 206 j also um 1196 Januar zusetzen).
121.
Cölestin HL nimmt auf Bitten des Abtes Christian und des Konventes von Weddinghausen
cUiS Kloster in seinen Schutz, bestätigt seine namentlich aufgeführten Besitzungen und verleiht ihm
eine Beihe Privilegien. Lateran 1197 März 7.
Celestinus episcopus servus servorum dei dilectis filiis Christiano abbati monasterii sancti
Laurentii in Weddinchusen eiusque fratribus tarn presentibus quam futuris regulärem vitam professis
in perpetuum. Religiosam vitam eligentibus apostolicum convenit adesse presidium, ne forte cuiuslibet
temeritatis incursus aut eos a proposito revocet aut robur, quod absit, sacre religionis infringat. Ea-
propter, dilecti in domino filii, vestris iustis postulationibus clementer annuimus et prefatum' mona-
sterium sancti Laurentii in Weddinchusen, in quo divino mancipati estis obsequio, sub beati Petri et
nostra protectione suscipimus et pesentis (!) scripti privilegio communimus. In primis siquidem statuen-
tes, ut ordo canonicus, qui secundmn deum et beati Augustini regulam atque institutionem Premon-
stratensium fratrum in eodem loco institutus esse dinoscitur, perpetuis ibidem temporibus inviolabiliter
observetur. Preterea quascumque possessiones, quecumque bona idem monasterium impresentiarum
iuste et canonice possidet aut in futurum concessione pontificum, largitione regum vel principum,
oblatione fldelium, seu aliis iustis modis prestante domino poterit adipisci, firma vobis vestrisque
successoribus et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis. Locum
ipsum, in quo prefatum monasterium situm est, cum omnibus pertinentiis suis, curiam in Marsuelde,
quam Henricus comes de Arnesberg, qui monasterium vestrum pia consideratione inductus fundavit,
concedentibus Henrico et Godifrido filiis suis eidem monasterio tradidit perpetuo possidendam cum
onmibus pertinentiis suis, curiam que dicitur Euenho, montem, qui dicitur Ekholt, et montem, qui
dicitur Caluus, mansum unum Wettere, mansum unum Lenole, mansum unum Buren, mansum
unum Hagnen, mansum unum Holthusen, Griuele, Hagenbole, Mellenslede, Berge, decimam Wanden,
quam habetis ex dono Euerhardi de Arthei et fratris eins Jonathe, ecclesiam in Wirle, quam supra-
dicti fratres Henricus et Godifridus monasterio vestro cum omnibus pertinentiis suis deliberatione
provida concesserunt, jus, quod habetis in monasterio monialium in Rumbeke. Sane novalium vestro-
rum, que propriis manibus aut sumptibus Colitis, sive de ortis et virgultis et piscationibus vestris vel
de nutrimentis animalium vestrorum nullus a vobis decimas exigere vel extorquere presmnat. Liceat
quoque vobis clericos vel laicos liberos et absolutos e seculo fugientes ad conversionem recipere et
eos absque contradictione aliqua retinere. Prohibemus insuper, ut nuUi fratrum vestrorum post factam
in monasterio vestro professionem fas sit absque abbatis sui licentia de eodem loco discedere, disceden-
tem vero absque communi litterarum vestrarum cautionea) nullus audeat retinere. Ad hec inhibemus,
ne cui episcopo vel alii plus a vobis pro vestris decimis petere et recipere liceat, quam fuerit a pre-
decessoribus eonmi usque ad hec tempora requisitum. Cum autem generale interdictum terre fuerit^
9 •
68
liceat vobis clausis ianuis, exclusis excommunicatis et interdictis, non pulsatis campanis, suppressa voce
divina offlcia celebrare. Crisma vero, oleum sanctum, consecrationes altarium seu basilicarum, ordi-
nationes clericorum, qui ad sacros ordines fuerint promovendi, a diocesano suscipietis episcopo, si quidem
catholicus fuerit et communionem sacrosancte Romane sedis habuerit et ea vobis voluerit sine pravi-
tate qualibet exhibere. Alioquin liceat vobis, quemcumque volueritis, catholicum adire antistitem gratiam
^t conmiunionem apostolice sedis liabentem, qui nostra fretusauctoritate vobis, quodpostulatur,impendaL
Prohibemus insuper, ut infra fines parrochie vestre nullus sine assensu diocesani episcopi et vestro
capellam seu Oratorium de novo construere audeat, salvis privilegiis Romanorum pontificum. Ad hec
novas et indebitas exactiones ab archiepiscopis, episcopis, archidiaconibus seu decanis aliisque onmibus
ecclesiasticis secularibusve personis omnino fieri prohibemus. Sepulturam quoque ipsius loci liberam
esse decernimus, ut eorum devotioni et extreme voluntati, qui se illic sepeliri deliberaverint, nisi forte
excommunicati vel interdicti sint, nullus obsistat, salva tarnen iustitia illarum ecclesiarum, a quibus
mortuorum corpora assumuntur. Decimas preterea etb) possessiones ad ins ecclesiarum vestrarum
spectantes, quo a laicis detinentur, redimendi et legitime liberandi de manibus eorum et ad ecclesias,
ad quas pertinent, revocandi libera sit vobis de nostra auctoi-itate facultas. Paci quoque et tranquilli-
tati vestre paterna in posterum sollicitudine providere volentes auctoritate apostolica prohibemus, ut
infra clausuras locorum seu grangiarum vestrarum nullus rapinam seu furtum facere, ignem apponere,
sanguinem fundere, hominem temere capere vel interficere, seu violentiam audeat exercere. Preterea c)
omnes libertates et immunitates a predecessoribus nostris Romanis pontificibus ordini vestro concessas
nee non et libertates et exceptiones secularium exactionum a regibus et principibus vel aliis fidelibus
rationabiliter vobis indulctas^^) auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti privilegio com-
munimus. Decernimus ergo, ut nuUi omnino hominum liceat prefatum monasterium temere perturbare,
aut eins possessiones e) auferre vel ablatas retinere, minuere sou quibuslibet fatigationibus fatigare,
sed omnia integra conserventur eorum, pro quorum gubernatione ac sustentatione concessa sunt, usibus
omnimodis profutura, salva sedis apostolice auctoritate et diocesani episcopi canonica iustitia. Si qua
igitur in futurum ecclesiastica secularisve j)L'rsona hanc nostre constitulionis paginam sciens contra
eam temere venire temptaverit, secundo tertiüve commonita, nisi reatum suum congrua satisfactione
eorrexerit, potestatis honorisque sui dignitate careat reamque se divino iudicio existere de perpetrata
iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore et sanguine dei et domini redemptoris nostri Jhesu Christi
aliena fiat atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cun | tis^) autem eidem loco sua iura
servantibus sit pax domini nostri Jesu Christi, quatinus et hie fructum bone actionis percipiant et
apud districtum iudicem premia eterne pacis inveniant. Amen. Amen. Amen.
R. Ego Celestinus catholice ecclesie episcopus ss. M.
f Ego Octauianus Hostiensis et Velletrensis episcopus ss.
f Ego Petrus Portuensis et sancte Rufine episcopus ss.
f Ego Petrus tituli sancte Cecilie presbyter cardinalis ss.
f Ego Jordanus sancte Pudentie tituli Pastoris presbyter cardinalis ss.
f Ego Johannes tituli sancti Clementis cardinalis Viterbiensis et Tuscanensis episcopus ss.
f Ego Hugo presbyter cardinahs sancti Mai'tini tituH Equitii ss.
f Ego Johannes tituli sancti Stephani in Celio monte presbyter cardinalis ss.
f Ego Cinthius tituli sancti Laurentii in Lucina presbyter cardinalis ss.
f Ego Soffredus tituli sancte Praxedis presbyter cardinalis ss.
f Ego Bernardus sancti Petri ad vincula presbyter cardinalis tituli Eudoxi^ ss.
f Ego Gratianus sanctorum Cosme et Damiani diaconus cardinalis ss.
f Ego Gerardus sancti Adriani diaconus cardinalis ss.
69
f Ego Gregorius sancte Marie in porticu diaconus cardinalis ss.
f Ego Gregorius sancte Marie in Aquiro diaconus cardinalis ss.
f Ego Gregorius sancti Georgii ad velum aureum diaconus cardinalis ss.
f Ego Lotarius sanctorum Sergii et Bachi diaconus cardinalis ss.
f Ego Nycolaus sancte Marie in Cosmidyn diaconus cardinalis ss.
f Ego Bobo sancti Theodori diaconus cardinalis ss.
Dat. Laterani per manum Cencii sancte Lucie in Orthea diaconi cardinalis domni pape camerarii,
lon. martii, indictione XV, incarnationis dominice anno M^C^X^GV^I, pontificatus vero donni (!) Gelestini
•ape III anno sexto.
a) ca I utione in zipei Zeilen. — b) vor et kleine Raiiur. — c) ret au/ Ranur, — d) et in der in den Privilegien
thräuchlichen Liyatar. — e) das ernte e sofort korr. aus i. — f) so im Or,
Or. im Kffl, St,-A, Münster^ Länge Oßl^ Breite OßO. Bulle an rothgelben Seidenfäden durch
2 Löcher, Diekavip, Tafel Nr, 24. Eine Vergleichung viit der Urk. (-ölestins für Kappen-
berg vom selben Datum (cgi, folgende Nr,) ergiebig dass beide vom selben Schreiber geschrieben
und die bezüglichen Unterschriften bei beiden (mit einer Ausnahme) vollständig in derselben
Weise gefertigt sind, Unterschrift des Papstes und UmschHß von Hand des Schreibers des
Kontextes, E und Ringkreuz von besonderer Hand. Die Kardinalsunterschnften von xerschie-
denen Händen. Für sich gezeichnet s^ind: \ des K.-B. Octavian und •{• E des K.-B. Petrus;
f E des K,'P, Johann tit. s, Clementisy f des K-P, Sojredus; f E des K-D. Gratian^ f
Ego der K-D. Gregor in Aquiro und Bobo. Dagegen fehlt in der Weddinghauser der K,-P.
f Ego Guido presbyter cardinalis sancte Marie trans Tiberim tituli Galixti ss., wofür nach
K-P, Johann von S. Clemens eine Zeile freigelassen istj und scheint die Unterschrift des
K,-P, Cijifhius von ariderer, aber sehr ähnlicher Hand zu sein (?n Laurentii und Lucina verschiedene
Abkürzungen, das pbr. anders, auch das Subscriptionszeiclien). Datumzeile von Hand des
Schreibers des Kontextes^ C in Cencius nachgetragen, Celestinus verl. Schrift, zum Theil von
der plicatura bedeckt. Z, 1 bis in perp. veii. — Auffällig erscheint die Auslassung des K.-P.
Guido in dieser Urk, Da zum selben Datum die Weddinghauser, Kappenberger und Scheder
Urk. (vgl, die folg, Nrr,) vorliegen, so ist doch /wehst wahrscheinlich nicht blos der Datirungs-
befehl zur selben Zeit ergangen, sondern auch die Aushändigung und Unterfertigung für die
3 benachbarten Kloster zur selben Zeit erfolgt. (Höchst wahrscheinlich hat auch da^ Scheder
Pnvileg Unterschriften gehabt,)
Jaffiy 10579, inig zu 1196 März 7. Erhard, Reg, 2358 ebenfalls zu 1196. Gedruckt nach
Kindlingers Abschrift (im Kgl, St.-A, Münster Msc. 2,44) Meyer in Wigand, Archiv 6. S,
186 ff. Daraus zum Theil Seibertz ürkb. I, 104.
162.
Cölestin HL nimmt auf Bitten des Abtes Hermann und des Kl. Kappenberg dieses nach dem
Beispiele Kugen III, in seinen Schutz, bestätigt seine Besitzungen, besonders Kappenberg, die Kirchen
in Ahlen und Werne, welche Bischof Werner von Münster geschenkt, die Kirche in Bork, welche
Bischof Hermann von Münster dem Kloster überlassen, den Hof Lohusen, den ihm Graf Friedrich
70
von Altena^ und die angrenzenden Äckery die die Edlen von Erperode ihm verkauft haben, und
verleiht ihm eine Beihe Privilegien.
Lateran 1197 März 7.
„Religiosam vitam eligentibus." —
Dat. Laterani per manum Cencii sancte Lucie in Orthea diaconi cardinalis domni pape camerarii
non. martii, indictione XV, incarnalionis dominice anno M^^X^V^I, pontiflcatus vero donni (!) Celestini
pape III anno sexto.
Or. im Kgl. St,-A. Münster (Eigenthum der Besitzer des Schlosses Kappenberg), Lange 0^595^
Breite 0,495, Btdle an rothgelben Seidenfdden, Diekampy Taf, Nr, 24, Zahlreiche Rasuren,
die aber besonders sorgfältig, wie die ganze Schrift, ausgeführt sind. Die beiden auffälligsten
sind, 1) in der verl, ersten Zeile hatte Schreiber zuerst geschrieen Herimanno abbat! und
ecclesie vergessen. Er machte aus nn bba, aus o ti und setzte über Herim. das Abkürzungs-
zeichen; 2) Rasur des Aussenringes und am E der Papstunterschrift, Der Ring ist ganz rar
dirt und neu gezogen. Nun scheint es, dass der Ring über den Längsbalken des Ringkreuzes
gezogen sei; da aber die Rasuren des Ringes so nahe an das E der Papstunterschrift heran-
treten, dass, wenn dieses v&r der Rasur schon gestanden hätte, man die Einudrkung derselben
hätte bemerken müssen, da femer unzweifelhaft Ringkreuz und E, wenn sie gesondert vyie hier
vom Papst oder seinem Stellvertreter gezeichnet umrden, gleichzeitig eingetragen wurden, so ist
daraus unbedingt auf Zeichnung des Kreuzes nach der Eintragung des neuen Ringes zu
schliessen. Weil das E der Papstunter sckr^ nicht bis auf die (gedachte) Linie reichte, umrde
der unXere Theil radirt und von der Hand des Schreibers des Konteates nachgetragen. Da
dieser nach den Eintragungen der Kardinalsnamen die Datirungszeils zu schreiben hatte, so ist
diese Korrektur wohl dann geschehen, Diekamps Ansicht, Mitth, 3, 579, dass der Schreiber
das E zuerst in der Höhe des C in Celestinus eingetragen habe, darauf der Kopf radirt sei
und vom Papste ein großer Balken mit der obern Rundung aufgesetzt sei, ist darum nicht haltbar,
weil die Rasur zu klein, um die Bildung eines E-Kopfes zuzulassen. Dieselbe Erscheinung
wird von PßugkhHarttung, Acta ponti/icum I, 413 und 435, in einer der oben gegebenen ahn-
liehen Weise erklärt. Auffällig, dass dieselben Rasuren am Ringe in Urk, für Kl, Chrauhcf
(435) vom selben Monatsdatum, aber ein Jahr früher (anno quinto). Über Papst- und Kardi-
nalsunterschriften s, die voraufgelvende Nr. Zwischen den Unterschriften keine Zeile frei.
Jaffi 10635. Erhard, Reg, 2531 zu 1196, Dtnicke, Nteaert: Münster sehe Urksammlung, II, 76 ;
Erhard, II, 548, In letzterem Druck zu korrigiren: S, 241 Z, 7 v. u, justitia st. justicia;
nostra auctoritate st, auct. n. — S. 242 Z. 2 tertiove st. terciove. — Z,5 cuntis rfcw Or,
— Ausserdem die Kardinalsunterschriften buchstäblich mit denen der vorigen Nummer übei^ein-
stimmend: Pastoris st, pastor et, Tuscanensis st, Tuscanus, Equitii st. egyptii, in Cos-
mid. st, Incoms.
163.
Cölestin HL nimmt Kl. Scheda auf Bitten des Abtes und Konventes in seinen Schutz und
bestätigt unter Verleihung anderer Privilegien seine namenüich aufgeführten Besitzungen.
Lateran 1197 März 7.
„Religiosam vitam eligentibus." —
Datum Laterani per manus Cencii sancte Lucie in Orthea diaconi cardinalis domini pape came-
rarii nonas martii, indictione XV, incarnationis dominice anno M^C^XC^VP, pontificatus vero domini
Gelestini pape III anno sexto.
Auszug ohne Datum gedruckt nach den Prozessakten des Klosters Scheda in WilmanSy Additamentay
82 zu (1196). Vollständig mit Auslassung der Schluss/onneln aus Chütersj Monasterii
Scheidenais initium et progressus bei Gelenius gedruckt in SeibertZy Quellen der WestfäL
Gesch. Ily 473 /. Das bei Wümans unvollständige Grüterverzeichniss lautet: Locum ipsum,
in quo prefatiun monasterium situm est, cum onmibus pertinentiis suis, quem videlicet
locum nobilis mulier Wiltrudis et ftlius ejus Radhardus (Wünu: Wildrudis — Ratharius,
ein Rathardus Orossvater des R. in Or.'ürk. von 1176, Addit. 60 gerumnt), ut ibi monaste-
rium ipsum construeretur, deo (Wilm,: eq) obtulerunt, curtim, que dicitur Biuernia,
curtim, que vocatur (nominatur W) Bovenkhusen, domum juxta eandem curtim, tres
domos in Brokhusen ultra jflumen Rhure, curtimque, que vocatur Brokhusen, super
eodem flumine et molendinum, quod est juxta ipsam curtim, duas domos in Brokhusen
in parochia BaUeue, domum, que dicitur Immenbergh, domum unam in Frundeberg et
molendinum in Widenuelde, redditus, quos habetis in Werminge, Wikke, quinque do-
mos, quas habetis Berenthorp, curtimque, que vocatur Meggenoge, duas domos in Eggen-
husen, duas in Hemerthe et Tunne, redditus salis et denariorum, quos habetis in
Werle et agros, quos habetis in Schedelico.
Fehlt JaffL
164.
Cöle^in HL gebietet den Äbten von Premontre und S. Martin zu Ldan für die Aufrecht'
erhaUung der Ordensregel zu sorgen, namentlich dass die Mönche nicht die Ordenstracht durch
^superpeOiciay die weissleinenen Gewänder der regulierten Chorherrny ersetzten^ und dass die Visi-
kUianen strenge gehauen teürden.
Lateran 1197 März 15.
„Cum fama religionis." —
Datum Laterani idus marcii pontificatus nostrl anno sexto.
Nicht bei JaffL Nach dem Kaippenberger Kopiar sec. XIII jXIV auf Schloss Kappenberg gedr.
Wilmans.: Einige bisher unbekannte Papstbulleny Archiv. Ztschr. V, 152 f.
165.
Colestin III. befiehit die Wiedereinlösung des verpfändeten Paderbomer Kirchenschmucks.
Lateran 1198 Juli 19.
Ornamenta ecclesiae Paderbornensis , quae pignorata, praecipiuntur redimenda, serio hoc ipsum
mandante Gelestino pontifice anno 1198 (!) XIIII kal. augusti. So Rüdc^hrift s. XVII einer ganz abge-
blätterten Urkunde Colestin III., von der jetzt nur noch ein Theil des Datums zu lesen: Laterani XIIII
^kalendas augusti pontificatus nostri anno) septimo. Or. (Bulle fehlt) m Kgl. St-A. Münster. Länge OJO,
Breite 0,185.
Fehlt Jajß. Verzeichnet Wilmans, Additamentaf 83.
166.
Innocem HL nimmt auf Bitten des Ahtes Florenz und des Konventes des KL MarienfM
dieses in seinen Schutz, bestätigt seine namentlich aufgeführten Besitzungen und verleiht ihm m-
schiedene Privilegien. Born 1198 Mai 4.
Innocentius episcopus servus sen'orum dei dilectis filiis Florentio abbati monasterii de Campo
beatQ Mari^ eiusque fratribus tarn presentibus quam futuris regulärem vitam professis in perpetuum.
Religiosam vitam eligentibus apostolicum convenit adesse presidium, ne forte cuiuslibet temeritatis
incursus aut eos a proposito revocet, aut robur, quod absit, sacre religionis infringat. Eapropter,
dilecti in domino filii, vestris iustis postulationibus clementer annuimus, et prefatum monasterium in
Campo beate Marie, in quo divino mancipati estis obsequio, sub beati Petri et nostra protectione
suscipimus et presentis scripti privilegio communimus. In primis siquidem statuentes, ut ordo mona-
sticus, qui secundum deum et beati Benedicti regulam atque institutionem Cisterciensium fratrum in
eodem monasterio institutus esse dinoscitur, perpetuis ibidem temporibus inviolabiliter obsen^etur.
Preterea quascumque possessiones, quecumque bona idem monasterium in presentiarum iuste et canonice
possidet aut in futurum concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium, seu
aliis iustis modis prestante domino poterit adipisci, firma vobis vestrisque successoribus et illibala
permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis. Locum ipsum, in quo prefatum
monasterium situm est, cum omnibus pertinentiis suis, curtem in Hoswinkele, Honhart, Bleskenworth,
Brinhus »), Brochus, Mattenhem, Middelseten, Rehey, Bellethe, Osthus, Menlage, Prouestinhus, Niehof,
Erthburg, Lutterhus, Meppeteslo, Teckinthorpe b), Slebruge c), Bucheslo, Hennichus, Widenbrugge,
Lindincsile <i), Culinthorpe, Bulte, Honlo, molendinum in Sletbrugge, Ripen, Giuetenhorst, Herlage,
Bokey, Pilichem, decimam in Thetthene), decimam in Berse, Honlo, bona in Frisia, Bileuelde, item
Tekinthorpe ^, Spechishart g), Henmiicsile h), Watherhus, Garthus, Caldehof, Alrebike, Berehornyn,
Sculenburch, Oynchusen, Werse, Sunnichusen i), Ostenuelde, Bechin, Stapellage cum omnibus attinentiis,
Vnkinthorpe cum omnibus attinentiis, Silehurst, Othelinchusen, Popinclisen, Catislare, Bobinthorpe,
Brunichusen It), Bulthenl), molendinum in Bulthe, Bellethe, Berehorn, Hohurst, Pichenhurst, item
Catislare, Catinstrot na), Osthus, Vectorp, Herthe, Berchsethe, Veslere, Wchlo, Wrthen, Dagehusen,
domum in Risen, domum Conradi Gruben»), domum Rabodonis in Gesthouele, domimi iuxta
Lippenburg, Bernholthe, Lochesethen, Louissen, Grunhurst o), domum Bertrammi iuxta Telgitp),
mansum in Jesechin, mansum Alberti de Susat, -Spurcha, et cetera, que bone memorie Hermannus
quondam Monasteriensis episcopus, Widekindus advocatus de Rethe et eins mater Luttrudis, Bernnar-
dus (!) de Lippa, Widekindus de Waldeke cum suis fratribus, vestri monasterii fundatores, pro animarum
suarum remedio vobis iuste et rationabiliter contulerunt, cum vineis, terris, nemoribus et virgultis, in
bosco et piano, viis, inviis et semitis, pratis, pasturis, mariscis q), venationibus, aquis, piscariis, stagnis,
vivariis, molendinis, vineariis, turbariis, montibus, collibus, vallibus et aliis rebus. Sane laborum
vestrorum, quos propriis manibus aut sumptibus Colitis, tam de terris cultis quam incultis sive de
ortis et virgultis et piscationibus vestris seu de nutrimentis animalium vestrorum nullus a vobis
decimas exigere vel extorquere presumat. Liceat quoque vobis clericos vel laicos^) liberos et absolutos
e seculo fugientes ad conversionem recipere et eos absque contradictione aliqua retinere. Prohibemus
quoque insuper, ut nuUi fratrum vestrorum post factam in monasterio vestro professionem fas sit,
absque abbatis sui licentia de eodem loco discedere, discedentem vero absque communium litterarum
cautione nullus audeat retinere. Quem si quis forte retinere presumpserit, licitum sit vobis in ipsos
monachos sive conversos regulärem sententiam«) promulgare. lUud districtius inhibentes, ne terras seu
quodlibet beneficium ecclesie vestre coUatum liceat alicui personaliter dari sive aliquo modo alienari
absque consensu toiius capituli vel maioris aut sanioris partis ipsius. Si que vero donationes aut
alienationes aliter, quam dictum est, facte fuerint, eas irritas esse censemus. Ad hec etiam prohibemus,
ne aliquis monachus sive conversus sub professione domus vestre astrictus, sine consensu et licentia t)
abbatis aut melioris partis capituli vestri pro aliquo fideiubeat vel ab aliquo pecuniam mutuo accipiat
ultra precium capituli vestri Providentia constitutum«), nisi propter manifestam domus vestre utilitatem.
Quod si facere forte presumpserit, non teneatur conventus pro hiis aliquatenus respondere. Licitum
preterea sit vobis in causis propriis, sive civilem sive criminalem contineat (!) questionem, fratrum
vestronun testimoniis uti, ne pro defectu testium ius vestrum in aliquo valeat deperire. Insuper
auctoritate apostolica inhibemus, ne ullus episcopus vel quelibet alia persona ad synodos vel conventus
forenses vos ire vel iuditio seculari de propria substantia vel possessionibus vestris subiacere conpellat,
nee ad domos vestras causa ordines celebrandi, causas tractandi vel aliquos publicos conventus convocandi
venire presumat, nee regulärem electionem abbatis vestri impediat, aut de instituendo vel removendo
eo qui pro tempore fuerit, contra statuta Cisterciensis ordinis se aliquatenus intromittat. Si vero
episcopus^ in cuius parrochia domus vestra fundata est, cum humilitate ac devotione, qua convenit
requisitus substitutum abbatem benedicere et alia, que ad officium episcopale pertinent, vobis conferre
renuerit^), licitum sit eidem abbati, si tamen sacerdos fuerit, proprios novitiosw) benedicere et alia,
que ad officium suum pertinent, exercere et omnia vobis ab alio episcopo percipere, que a vestro
indebite fuerint denegata. lUud adicientes, ut in recipiendis professionibus, que a benedictis vel
benedicendis abbatibus exhibentur, ea sint episcopi forma et expressione contenti, que ab origine ordinis
noscitur instituta, ut scilicet abbates ipsi salvo ordine suo profiteri debeant et contra statuta ordinis^
sui nuUam professionem facere compellantur x). Pro consecrationibus vero altarium vel ecclesiarum,
sive pro oleo sancto vel quolibet alio ecclesiastico sacramento, nuUus a vobis sub obtentu consuetudinis
aut alio modo quicquam audeat extorquere, set hec omnia gratis vobis episcopus diocesanus impendat.
Alioquin liceat vobis, quemcunque malueritis, catholicum adire antistitem gratiam et communionem
apostolice sedis habentem, qui nostra fretus auctoritate vobis, quod postulatur, impendat. Quod si
sedes diocesani episcopi forte vacaverit, interim omnia ecclesiastica sacramenta a vicinis episcopis;
accipere libere ac sine contradictione possitis, sie tamen, ut in hoc in posterum propriis episcopis
nuUum preiuditium generetur. Quia vero interdum propriorum episcoporum copiam non habetis, si
quem episcopiun Romane sedis, ut diximus, conmiunionem habentem, et de quo plenam noticiam
habeatis, per vos transire contigerit, ab eo benedictiones vasorum et vestium, consecrationes altarium,
ordinationes monachorum, auctoritate apostolice sedis accipere valeatis. Porro si episcopi vel alii
ecclesiarum rectores in monasterio vestro (!) velpersonas inibi constitutas suspensionis y), excommunicationis
Vel interdicti sententiam promulgaverint, sive etiam in«) mercennarios vestros pro eo, quod decimas
non sohitis sive aliqua occasione eorum, que ab apostolica benignitate vobis indulta sunt, seu benefa-
ctores vestros pro eo, quod aliqua vobis beneficia vel obsequia ex caritate prestiterint vel ad laborandum
acüuverint in illis diebus, in quibus vos laboratis et ahi»*) feriantur, eandem sententiam protulerint,
il>sam tamquam contra sedis apostolice indulta prolatam duximus irritandam, nee Httere ulle firmitatem
h^süoeant, quas tacito nomine Cisterciensis ordinis et contra tenorem apostolicorum privilegiorum constiterit
iTiapetrari. Paci quoque et tranquillitati vestre paterna in posterum sollicitudine providere volentes
^victoritate apostolica prohibemus, ut infra clausuras locorum seu grangiarum vestrarum nuUus rapinam
u furtum committere, ignem apponere, sanguinem fundere, hominem temere capere vel interficere,
u etiam violentiam audeat exercere. Preterea omnes Hbertates et immunitates a predecessoribus
^^ostris Romanis pontfficibus ordini vestro concessas nee non et libertates et exemptiones secularium
^Xactionum a regibus et principibus vel aliis fidelibus rationabiliter vobis indultas auctoritate apostolica
^onfirmamus et presentis scripti privilegio communimus. Decernimus ergo, ut nulli omnino hominum
We»tf. ürk.-Buoh. V.
10
74
liceat prefatum monasterium temere pertui*bare, aut eius possessiones auferre, vel ablatas retinere,
minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare, sedb*) omnia Integra conserventur eorum, pro quorum
gubematione ac sustentatioue concessa sunt, usibus omnimodis profiitura, salva sedis apostolice auctoritale.
Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sciens
contra eam temere venire temptaveiit, secundo tertiove commonita, nisi reatum suum congrua satisfac-
tione correxerit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se divino iudicio existere de
perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore ac sanguine dei et domini redemptoris nostri
Jhesu Christi aliena fiat atque in extremo examine divine ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco
sua iura servantibus sit pax domini nostri Jhesu Christi, quatinus et hie fructum bone actionis percipiant
et apud districtum iudicem premia eterna pacis inveniant. Amen.
R. Ego Innocentius catholice ecclesi^ episcopus ss. M.
f Ego Octauianus Hostiensis et Velletrensis episcopus ss.
f Ego Petrus tituli sancte Ce(cilie presbyter cardinalis ss).
, f Ego Joannes tituli sancti Clementis (cardinalis Viterbiensis et Tuscanensis episcopus ss).
f Ego Guido sancte Marie trans (Tybcrim tituli Calixti presbyter cardinalis ss).
f Ego Hugo presbyter cardinalis (sancti Marci tituli Equitii ss).
f Ego Johannes (tituli sancti Stephani in Celio monte presbyter cardinalis ss).
(f Ego Gratianus sanctorum Cosme et Damia)ni diaconus cardinalis ss.
(f Ego Gerhardus sancti Ädriani) diaconus cardinalis ss.
(f Ego Gregorius sancti Georgii ad veleum (!) aureum diaconus cardinalis ss.
(f Ego Nicolaus sancte Marie in Consmidin (!)) diaconus cardinalis ss.
(f Ego Vergerius sancti Angeli diaconus cardinalis) ss.
(f Ego Bobo sancti Theodori diaconus) cardinalis ss.
(f Ego Petrus sancte Marie in via lata diaconus cardinalis) ss.
(f Ego Cencius sancte Luci§ in Orthea diaconus cardinalis) ss.
Dat. Rome apud sanctum Petiiim (per inanum Reinoldi domini pape notarii) cancellaiii vicem a-
.^entis IUI nonas maii, indictione prima, incarnationis dominice anno M^^X^VIIP, pontificatus (vero
domini Innocentii pape III anno primo).
a) Brinchus C. — b) Tetinctorpe C. — c) Sletbruge C, — d) Lindincäele C — e) Tetthen C. — Tekinctorpe
C — g) /?. und C haben einen langen Strich am Ende^ der beinahe wie \ ausatiehL — h) oder Hennincsile ?. — i) Sunninchusea
C. — k) Bouinchusen C. — 1) Bulthe mit Strich (f) über e C, — m) Catinstort C — n) Gben mit v ztv, Q u.h B, — o) Ion
domum in Risen bis hier fehlt C, — p) Telget C, — q) mäscis C, Or, deutlich wie Text — r) laycos C — s) sentenciam C. —
t) et lic. fehlt C, — u) constitum /i constitu C. ISei R Umstellung sc eichen zwischen prov, und const. — v) reuerit B. renuerit
V, — w) novicios C. — x) conp. C, — y) sussp. B, — z) in rehlt bei allen 3 Copien, — a*) alia B. aiii corr, C — b*) seu unsinnig B und C
Or. Bttich^tücke im KgL Su-A, Münster auf Papier aufgezogen^ ao daaa dessen Grosse nieht genau
fnehr zu bestimmen isU Bulle an rothgelben Seidenfäden^ Diekamp Nr. 25. Beschreibung a. a.
0. insofetm ungenau^ als von einem Tnerhbaren Ausweichen zweier Randpunkte vor dem C nickt
die Rede ist und das C auf der Linie steht Der Text nur für wenige Stellen zu gebrauchen*
Der Passus über die Ortsbezeichnung fehlt jetzt ganz. Hier Text rmch Msc. VIT, 1326 (^
s. XIII, I A 106 (C) s. XIV und einer Kopie s. XVI (D) im KgL St-A. Munster. C
scheint nach 2 mit B übereinstimmenden siimstdrenden Fehlem zu schliessen aus B abgeschrieben
zu sein, da im Or. dae richtige steht. Doch hat C bezüglich der Ortsnamen einige außaUige
Abweichungen. Der (lückenhafte) Text bei Erhard II Nr, 569 stammt aus C. Die Kardinals-
unterschriften sind nur in D vollständig, in B fehlerhaft und lückenhaft. Aus letzterer in Arch.
75
ZUchr. Uly 42 Nr. 27. Das Oi\ enthalt vom Schluss nur noch Bmchsiucke der Rota, die
Unterschriften des Papstes tmd K,~B. Octavian ganZj dann die Stücke von den Unterschriften
und vom Datum, die oben im Kontext nicht in Klammem stehen. Ergänzung des Datums aus D.
Über Beschaffenheit der Unterschrißen lässt sich bei dem schlechten Zustande nichts sicheres
sengen. Doch scheinen (ganze) Papstunterschrift und Datumzeüe von Hand des Schreibers des
Kontextes zu sein. Die Ortsnamen in D in modemisirtet* Form sind nicht berücksichtigt. D
hat ^weiy B und C nur ein Amen, im Or, fehlt die Stelle.
Potthasty Regesta ponHßcum 132. Erhard, Reg. 2404. Drucke: Niesert, Münst Urkundensamml.
IVy S. 146, Ledebur^ Geschichte der Burg und Festung Sparenberg, 97 ff. zu 1213 und
Erhard^ II. 569, alle unvollständig.
167.
Innocenz III. befiehlt dem ErMschofe von Köln und seinen Suffragcmen, den Bischof Konrad
von HUdesheim, der ohne Genehmigung des Papstes sein Bisthum Hildesheim verlassen und Bischof
von Würsimrg geworden, zu bannen und dieses ihren Diöcesanen mitztUheilen.
Spoleto 1198 August 21.
„Quanto personam." —
Dat. Spoleti XII kalendas septembris pontiflcatus nostri anno primo.
Potthasty 352.
168.
In der littere principum et baronum Alamannie clericorum et laicorum an Papst Inno-
cenz III. iiber die Wahl Ott&s v. Braunschweig zum römischen Könige unterzeichnen von westfäli-
schen TheUnehmem die Bischöfe von Paderborn und Minden, der Abt von Corvei und ausserdem
der Abt von Werden. (1198 Herbst.)
„Cum placuisset ei." —
Die Namen der Unterzeichner stehen im Regestum domini Innocentii tertii pape super negotio
Romani imperii (Registerband 6 des Vatik. Archiv, fol. 3 Nr. 10.) so:
f Ego Adolfus Coloniensis archiepiscopus t Ego Berhardus Paderburnensis episcopus
elegi et ss. elegi et ss.
f Ego Gerardus Jndensis abbas elegi et ss. f Ego Thietmarus Mindensis episcopus elegi et
consecrationi cohoperatus fiii.
f Ego Heribertus Werdinensis abbas elegi et ss. f Ego Widikindus Gorbeiensis abbas elegi et ss.
Ego Henricus dux u. s. w.
Ego Henricus comes u, s- w.
In den Drucken (sämmtlich aus unserer Quelle) ist bis jetzt stets die rechte Reihe unter die linke
gesetzt und infolge des eine sonderbare Reiher^olge erzielt worden^ während ganz natürlich
die fränkischen Theilnehmer links, die sächsischen rec/Os sich in der üblichen Weise gruppiren.
Hamackf Das KuafürstencoUegium bis zur Mitte des vierzehnten Jahrhunderts S. 21 ff, und
Quiddcy Die Entstehung des Kurfürstenkollegvums S, 86 ff. ziehen aus der bisher üblichen über-
raschenden Reiherrfolgey ^ ein Clnicum im diplomatischen Verfahren jener ZeiJt^y eine Reihe
Schlussfolgerungeny die nach obigem hirrfällig sind, Quidde a, a. O. S, 91 setzt das Schreiben zu
10*
76
1 198 Ende Octcber oder Af^ang November, Böhmer-Ficker, Reff, vmp, F, 1 Nr. 203 setzt et
vor August, — Druck Schoten ad annum (unter Autographj woraus Fürstenberg den Brief ent-
nommen, nicht Or., vffl. Böhmer -Ficker, sondern unzweifelhaft die von Fürstenberg benutzten
Registerbande zu verstehen), Erhard, Reg. 2402,
169.
Innocem HL schreibt an das Domkapitel von Hildesheim, dass er, nachdem Bischof (Konrad)
von Hildesheim seine Diöcese verlassen und ohne päpstliche Genehmigung die Verwaltung der Wurjh
hurger übernmnmen^ die Wahl eines neuen Bischofs angeordnet habe. Als Konrad dieses gehört^
habe er dem Kapitel die Wahl tviderrathen und mit Vernichtung der Stißseinkünfle gedroht. Zu-
gleich behauptete er, da seine Gesandten am päpstlichen Hofe keine Renntniss des päpstlichen
Schreibens hätten^ so sei dasselbe gefälscht. Demgegenüber befiehlt Innocenz dem Kapitel nochmals
die Wahl vorzunehmen und theüt ihm mit, dass er die Prüfung derselben den Äbten (Widukind)
von Corvei und (Nikolaus) Hardehausen und dem Domdechafiten (Heinrich) von Paderborn iibertragen
«
habe. Lateran 1199 Mai 4.
„Cum in negotiis.'' —
Dat. Lateran! IUI nonas maii pontificatus nostri anno secundo.
Or. im Kgl. St^A. Hannover. — Vat. Arch. Regbd. 4 mit Datum II nonas maii.
Potthast, 691 zu Mai 2. Hersuede ist nickt, wie Potthast angiebtj för Hersveld zu setzen, sondern
ist Hardehausen. Zusammenstellung der Litteratur über Konrad, Schwemer, Innocenz HL
und die deutsche Kirche, S. 9 Amn. 2.
170.
Innocenz HL gibt nach einer Schilderung der Hildesheimer Verhältnisse den Äbten von Corvei
und Hardehausen sowie dem Domdechanten von Paderborn (s. o.) den Auftrag, wenn das Hildesheimer
Domkapitel die Wald eines neuen Bischofs vorgenommen haben würde, dieseibe zu prüfen und,
falls sie kanonisch vollzogen und auf einen würdigen Mann gefallen sei, demselben in seinem Namen
die Bestätigung zu ertheilen. Lateran 1199 Mai 4.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . Corbeiensi, . . de Hersued(ehu8en)
abbatibus et . . decano Paderbornensi salutem et apostolicam benedictionem. Cum in negotiis (das
folgende stimmt mit Migne, (Patrologiae 214), Irmocentii III opera I, S. 693 und 594, Regest vorige Nwn^
mer, wortlich übe rein; nur ist S. 693 Z. 2 v. w. statt vobis zu setzen dilectis filiis capitulo Hildesemensi,
S. 694 Z. 4 statt nullatenus deberetis — non deberent, Z. 6 und femer statt ipsos — vos, Z. 7 statt
procederetis — procederent, Z. 21 statt discretioni bis ipsa — dictis canonicis per scripta nostra districte
precipiendo mandavimus, ut ne ipsaa), Z.25 statt obstaculo procedatis — inpedimento procedant. Dann
heisst es weitet* :) Quocirca discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus, postquam ipsi
canonici ad electionem juxta mandatum apostolicum processerint, vel si jam forsitan processerunt, vos
tam formam electionis quam personam electi diligenter examinetis et, si eam canonice ac de persona
idonea inveneritis celebratam, ipsam sublato appellationis obstaculo auctoritate nostra confirmare minime
diflferatis laicis sub pena excommunicationis firmiter inhibentes, ne amplius quam consensum debitum
77
in electione presumant aliquatenus usurpare. Ad hec vobis firmiter presentium auctoritate precipimus,
ut predictum . . quondam episcopum per districtionem ecciesiasticam compellatis , quod bona
EQldesemensis ecclesie, que per ipsum sunt impedita, non differat expedire et tarn dictos canonicos
quam ecclesiam Hildesemensem ab ipsius et fautorum suorum gravamine tueri curetis. Nullis litteris
veritati et justitie prejudicium facientibus, si que apparuerint a sede apostolica impetrate. Quod si
omnes hiis exequendis nequiveritis Interesse, duo vestrum ea nichilominus exequantur. Dat. Laterani
IUI nonas maii pontificatus nostri anno secundo.
a) Druck bei Aßgne hat unnnmg in ipsa. Eben$o su korrigiren 8, 593 Z. 6 v. u. hiis, Z. 5 attemptata Z. 2 nostris
S. 594 Z. i Hildesemensi {phne h)y Z, 15 nichil de hiis, Z, 16 ille littere.
Or. im Kgl. St.-A, Hannover. Bvlle und Befestigung durch 2 Löcher fehlen jetzt. — Vat. Ärch.
Regbd. 4.
PotAaetj 692 nach Regest bei Migne aus Vat. Arch. Regbd. 4 zu Mai 6.
171.
Papst InnocenB HL nimtnt das Kl. Werden in seinen Schutz und bestätigt die näher bezeich-
neten Guter. Lateran 1199 Mai 19.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis Herberto abbati et conventui sancti
Ludgeri in Werdin salutem et apostolicam benedictionem. Sacrosancta Romana ecclesia devotos et
humiles filios ex assuete pietatis officio propensius diligere consuevit et, ne pravorum hominum moiestiis
agitentur, eos tanquam pia mater sue protectionis munimine confovere. Eapropter, dilecti in domino
filii, devotionem, quam erga beatum Petrum et nos ipsos habere noscimini, attendentes monasteriura
et personas vestras cum omnibus, que in presentiarum rationabiliter possidetis, aut in futurum iustis
modis largiente domino poteritis adipisci, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus. Specialiter
autem decimam in Rode, decimas in parochia Katwie (!), decimas omnes parochie Werdinensis,
ecclesiam in Sela, quam a monasterio sancti Bauonis in Gandauo canonice obtinuistis, allodium in Sela,
ius quod, habetis in ecclesia Budberge cum predio, quod bone memorie Roricus monasterio vestro do-
navit et quecunque in Fresia, Wasfalia (!), Saxonia et Franconia habetis, sicut ea omnia iuste ac sine
controversia possidetis, vobis et per vos eidem monasterio vestro auctoritate apostolica confirmamus et
presentis scripti patrocinio communimus. Decemimus ergo, ut nuUi omnino hominum liceat hanc
paginam nostre protectionis et confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem
hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum
eius se noverit incursurum. Datum Laterani XIV kalendas junii pontificatus nostri anno secundo.
Nach Overham^s Abschr. Libri Var. VII (Abtei Werden S. 111) auf der Theodarian. Btbliot^iefc
in Paderborn. Overham hatte da^ Or. mit an Seidenfäden anhangender Bulle Innocenz III.
vor sich.
Nicht bei Potthast. — Bei MiraeuSy Dipl. belgicw. nov. coli. IV, S 384 ist eine ürk. Innocenz III.
für Werden mit Lücken abgedruckt (Potthusty 706) welche, im liauptinJialt mit der obigen über-
einstimmend, manche Verschiedenheiten aiftceist. Die ürk. ist geinchtet an abbati monaste-
rii sancti Ludgeri Werdinensis ejusque fratribus. Der Anfang lautet: Cum a nobis
petitur u. s. w. Der Satz aut in futurum bis adipisci fehlt, ohne dass ein Lücke im
Druck angedeutet wäre. Die Güteraufzählung lautet: Specialiter autem in Rode, in Helm-
78
Stadt, in Kettwich et Weerden parochialium ecclesianim decimas, eccleeiam in Zela;.
quam bis obtinetis, allodium in Zela, jus, quod habetis in capella de Gremberghe, sicut
ea omnia juste ac sine controversia possidetis u. s, w.
172.
Innocenz schreibt dem Erzbischof (Adolf) von Kölfiy der mit andern deutschen Fürsten die
namentlich genannten Gesandten behufs Bestätigung der Wahl Otto^s zum römischen König zu Um
gesandt habe^ er werde thun^ was er könne^ zur Ehre und Förderung Otto^s.
Lateran 1199 Mai 20.
..Goloniensi archiepiscopo.
„Gratum gerimis et acceptum." —
Dat. Laterani XIII kalendas junii pontificatus nostri anno secundo.
In eundem modum comiti Flandrie.
In eundem modum duci Lothoringie (!) Bremensi archiepiscopo et suilraganeis ejus.
ac Brabancie marchioni.
In eundum modum abbati Werdensi.
„ „ „ Mindensi episcopo.
j, „ „ Parbumensi episcopo.
U* s. w.
Scriptum est etiam super hoc aliis quam pluribus principibus Alemanie (!) in eundem fere^
modum.
Vat Arch. Regbd, 6 foL 3^ und 4 Nr. 11. Stellung der Adressen wie oben.
Pottkaat, 708. Schoten ad annum. Vollständig entgegengesetzte Deutung des Briefes bei Winkel-
mawij Phüijpp von Schwaben u. s. w. S. 163 /. und Schioemer, a. a. 0. 21 /. Der Satiiei
Winkelmanny S. 163 Anm. 1: „Bemerkenswerth ist, dass er unicuique seorsim sdireät,^
2u^ streichen. Das unic. seors. stammt von der Hand des Abschreibers als Ersatz ßur in
eundem modum.
173.
In dem Bericht der König Philipp anhängenden Germaniamm principes et magnates an
Papst Innocem III. über die KönigswaMf ihren Zug nach Born u. s. w. werden als Anhänger
Philipps auch Monasteriensis und Osnaburgensis episcopi genannt.
Speier 1199 Mai 28.
„Apostolice beatitudinis." —
Dat. Spire V kalendas junie (!).
Vat. Arch. Regbd. fol. 6 iv nr. 14.
Bohmer-Fickerj Reg. imp. Nr. 27 und neuestens Schwemer a. a. O. 13y Anm. 1. Ueber die
Pat^istellung des Bischofs von Münster vgl. Winkelmann a. a. 0. 418.
79
174.
Itmocenz HL fordert aUe Olävbigen in Sachsen, Westfalen soivie im Slawenland und jenseits
r ISXbe auf zur Vertheidigung der Christen in lAvland gegen die Heiden.
Lateran 1199 October 5.
^Sicut ecclesiastice.** —
Dat. Laterani lU nonas octobris pontiflcatus nostri anno secundo.
Potthast, 842.
175.
Jnnocenz LH. hebt den dem Bischof Konrad von Würzburg von seinetn Kapitel geleisteten
id auf, dass es nach seinem Tode 2000 Mark an seine Verwandten zahlen und der Wahl des
vscMfs Hermatm von Münster zu seinem Nachfolger, die bereits vorläufig stattgefunden, niemals
Ä entgegen stellen werde, Lateran 1199 November 24.
„Officium credite nobis." —
Dat. Laterani VIII kalendas decembris.
AtL8 Regbd. 4 im Vatik. Archiv.
Die Stelle über den Bißchof von Münster lautet: Subsequenter etiam suggerens eis, quod pro
ccessione Herbipolensis episcopatus quidam conspirassent in mortem illius, similiter postulavit ab eis,
eidem eligerent successorem. Cigus petitioni canonici annuentes ad electionem hujusmodi faciendam
X de suis confratribus elegerunt. Qui cum Monasteriensem episcopum elegissent, prefatus C. fecit
nonicos ipsos tactis sacrosanctis evangeliis juramento firmare, quod electioni jam dicte nuUo unquam
mpore obviarent. Quoniam igitur tam enormem presumptipnem nee possumus nee debemus sub
ssimulatione transire, fraternitati tue per apostolica scripta mandamus atque precipimus, quatenus,
premissis veritas suffragatur, omni contradictione et appellatione postposita auctoritate nostra predicta
ramenta tanquam illicita denunties non teuere.
Potthaety 875. — Winkelmann a. a. 0. 86 Anm. 3 und 169 f. meint^ mit Rücksicht auf diese
Aussicht sei Hovnann van Münster zu Philipp übergetreten (er ist Zeuge in einer ürk. Phi-
lipps 1199 Sept. 14y Böhmer-Ficker Nr. 19) und seiy als sie sich zerschlagen^ wieder zu Otto
gegangen. Doch dürfte die eine Zeugenschaft kein vollgültiger Beweis sein.
176.
Innocenz III. fordert den Bischof (Bernhard) und den Donidechant (Heinrich) von Paderborn sowie
M Abt (Thetmar) von Hdmershausen auf den Elekten Hartbert von HUdesheim zu schützen.
Lateran 1200 Februar 2.
. . episcopo et . . decano Pathelburnensibus et . . abbati de Helmuardeshusam (!).
Cum Conradus quondam Ildesemensis episcopus pro eo, quod sine licentia nostra ad ecclesiam
erbipolensem transivit, fuerit suspensus a nobis et postmodum, quoniam a suo noluit presumptione
58istere,vinculo sit excommunicationis astrictus, et de mandato nostro in Ildesemensi ecclesia electio canonice
lebrata, nobiles quidam, scilicet Ädliolfus comes, Hermannus etHenricus comites de Hartesborc, Federicus de
Lsula, et ipsiu9 ecclesie ministeriales , videlicet Lupoldus de Escherte,. Hugo advocatus, et eorum complices
80
Ildesemensis diocesis, electioni facte et auctoritate sedis apostolice confirmate de dilecto filio H(artberto)
Ildesemensi preposito maiori contradicere non yerentur et ipsi quondam episcopo, sicut non
convenit, adherentes ipsum electum et Ildesemensem ecclesiam aggravant multipliciter et
infestant, sicut ipsius electi et capituli Ildesemensis transmissa nobis conquestio patefecit. Preno-
minati etiam nobiles et ministeriales ipsius ecciesie bona Ildesemensis ecclesie, prebendas cano-
nicorum et specialas redditus ipsonmi et episcopales proventus presentis anni occasione et aucto-
ritate Conradi quondam episcopi recipiunt et detinent violenter. Preterea predicti nobiles et ipsius
ecciesie ministeriales eidem quondam episcopo Ildesemensi faventes ipsum electum non permittunt
civitatem et castra et alia bona ad Ildesemensem ecclesiam pertinentia pacifice possidere; imino
impendentes prefato quondam episcopo contra ecclesiam et electum et clerum Ildesemenses auxilium et
favorem ipsum a possessione castrorum et civitatis et alionun bonorum prohibent et ei modis omnibus
contradicunt. Nolentes igitur talia sub dissimulatione transire, que noscuntur contra mandata sedis
apostolice attemptari, discretioni vestre per apostolica scripta mandamus et districte in obedientie
virtute precipimus, quatinus, si verum est, quod proponitur, presumptores predictos, nisi ad
commonitionem vestram ablata Ildesemensi ecciesie et electo restituerint universa et ab ipsius
ecciesie electi et cleri indebita molestatione destiterint, tamdiu nuntietis vinculo excommunicationis
sublato appellationis obstaculo innodatos et terram eorum suppositam interdicto et, ad quemeum-
que locum devenerint, eis presentibus divina prohibeatis officia celebrari, donec tam electo quam
clero super premissis idoneam satisfactionem impendant. Volumus etiam nichilominus et mandamus,
ut, nisi clerici et laici in Ildesemensi diocesi constituti prefato electo debitam reverentiam impendere
curaverint et honorem, eos ad id, omni gratia et timore postpositis, districtione ecclesiastica, appeUatione
remotad, cogatis. Volentes insuper eiusdem ecciesie indempnitatibus et electi paterna soUicitudine
precavere, presentium vobis auctoritate precipimus, quatinus quicquid de bonis ipsius ecciesie prefatus
quondam episcopus, postquam Herbipolensi episcopatui se non timuit inmiscere, alienavit quomodolibet
vel distraxit auctoritate nostra appeUatione remota denuntiantes irritum et inane et, que per eum
ante, etiam cum episcopus esset, ecciesie memorate irrationabiliter infeudata inveneritis vel distracta
non obstante appellationis objectu legitime revocetis; taliter mandatmn nostrum omni gratia et timore
postpositis exequamini, quod sollicitudo vestra in domino appareat commendanda et non possitis de
negligentia seu inobedientia reprehendi. NuUis litteris veritati et justitie etc. Quod si omnes etc. tu,
frater episcope, cum eorum altero etc. Dat. Laterani IUI nonas februarii pontificatus nostri anno
secundo.
Vat Arch. Regbd. 4 fol. 216 Nr. (neu) 275.
PoUhasty 944.
177.
König Otto IV. schreibt dem Papst Innocenz III., dass an der Besprechung der Seinen
und der Anhänger Philipps von Schwaben am 18. Jtdi von seiner Seite u. a. Monasteriensis
episcopus, Paderbumensis episcopus, abbas Corbeiensis (heünehmen würden.
(1200 Aprü.)
„Quantam aifectionem." —
Vat. Arch. Regb. 6 Nr. 20.
Böhmer-Ficker Nr. 213. Erhardy Reg. 2432 Angabe über ihaUächlichea Stattfinden des Schieds-
gerichtes beruht auf Missveratändniss der Stelle bei Schaten ad ammm 1199.
81
178.
Innocenz IIL beauftragt den Bischof (Thetmar) von Minden und den Äht (Florenz) von Marien-
fdd^ die Propstwdhl in Bremen zu untersuchen.
Lateran 1200 Mai 24,
Iimocentius episcopus servus servorum dei venerabili fratri . . Mindens! episcopo et dilecto filio . .
abbat! de Carapo sancte Marie salutem et apostolicam benedictionem. Accedens ad apostolicam sedem
dilectus filius B. Bremensis ecclesie subdiaconus et canonicus sua nobis insinuatione monstravit , quod,
cum prepositura Bremensis negligenter fere per annum et dimidium vacavisset ac per hoc secundum
statuta Lateranensis concilii ad nos ejus esset donatio devoluta, ne persone conferretur indigne, tarn
pro jure nostro servando quam commodo Bremensis ecclesie de quorumdam fratrum suorum consilio
nostram audientiam appellavit. Cujus appellationi cum capitulum aliquandiu detulisset, absentibus
aliis, quibusdama) presentibus et contradicentibus, nullo die ad eligendum prefixo, ad electionem pre-
positi quidam de fratribus processerunt, communia quedam, que obedientie nominantur, inter se
clandestine diAddentes, ignorantibus aliis a principio nee consentientibus ex post facto. Idem quoque
canonici vacante decanatu Bremens! et magistro B., ne ips! ad electionem procederent, nis! celebrande
diem election! statuerent et eam predicerent faciendam, sedem apostolicam appellante, spreta quorumdam
absentia et contradictione presentium decanum eligere presumpserunt. Cum autem G. clericus, procurator
venerabilis fratris nostri . . Bremensis archiepiscopi, qui electos investiverat, propter confirmationem
ejusb), quod fecerat, ad nostram presentiam accessiset, de voluntate ipsius G. et jam dicti B. canonici
causam ipsam venerabili fratri nostro . . archiepiscopo et dilectis filiis . . majori et sancte Marie
prepositis Magdeburgensibus sub certa forma commisimus terminandam, nullo pro altera parte canoni-
conun vel proponente aliquid vel etiam respondente. Cum igitur nobis non constiterit de premissis,
causam ipsam vobis duximus committendam per apostolica scripta precipiendo mandantes, quatinus,
quicquid post appellationem ad nos rationabiliter interpositam inveneritis citra ea, que premisimus,
attemptatiun ad statum debitum revocato partes ad vestram presentiam convocetis et auditis hinc
inde propositis, quod canonicum fuerit, appellatione postposita judicetis et faciatis auctoritate nostra
firmiter observari. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio, vel timore subtraxerint, ut
testimonium perhibeant veritati, per censuram ecclesiasticam appellatione remota cogatis. Nullis litteris
Verität! et justicie prejudicantibus, si que fuerint a sede apostolica impetrate. Dat. Lateran! IX kalendas
juni! pontificatus nostri anno tertio.
a) absentibus — quibusdam auf Rasur und enger zusanunengesvhrieben, — b) ejus airf Rasur.
Or. im KgL St.-A. Hannover. Bulle an Harrfschnur ist abgeschnitten und fehlt Auf dem ümbug links
ein deutliches G; damit fällt wohl die Behauptung Diekamp'sy Mitth. Illy 592 , dass die Schreiber^
vermerke» erst 1204 beginnen. Auf der Rückseite ein Pentagramm (Fedetprobef),
Reg, V, Mülverstedty Reg. arcfi. Magdeb. Ily 131. Vgl. Vogel, Erzb. Ludolf v. Magdeburg, S, 27. Anm. 2.
179.
hmocenz IIL beauftrag den Bischof (Hermann) von Münster und die Dompröpste von
Münster und Minden^ faüs die Besetzung der Bremer Propstd an den apostolischen StM gefaUeny
diese dem Otto v. Wildeshausen zu übertragen.
(1200 nach Mai 24.)
Episcopo Monasteriensi et Monasteriensi et Mindens! prepositis, quod si prepositura ecclesie Bremensis
sit ad sedem apostolicam devoluta, eam Ottoni de Wildeshusen auctoritate apostolica valeant confirmare,
Westt Ürk.-Buch. V. 1 1
82
At» Index zu verlornem Register Innoeem IIL Pantißkatsfakr 3, /. 29 Nr, 109 gedr. Theiner^
Vetera mcnum. Slavarum meridion. IfiO,
Patthasty 1081 zu 1200 Juni 22 — Jvli 12. Vgl vorherg. Nr.
180-
t Innocenz III. dankt dem Grafen Simon von TMenburg für seine Anhänglichkeit an König
Otto IV. und fordert tAn zu femerm Beistande desselben auf
Lateran 1200 Mai 26.
Innocentius episcopus servus servoium dei dilecto filio Simoni comiti in Tekeneborg salutem et
lapostolicam benedictionem. Non sine paterna letitia ad aures nostras devotionis tue constantia per-
venit, quod dilectissimo in Christo filio nostro illustri regiOttoni, quem ad imperii coronam suscipien-
dam legitimo tempore evocare disposuimus, fideliter et constanter adheres eique auxilium et favorem,
quantumcumque in te est, tribuis. Sicut ergo devotionem ■) tuam in hoc gratam et acceptam gerimus
eamque in domino commendamus, ita tuam constantiam gratiarum actionibus prosequentes paterna
affabilitate monemus atque exhortamur, quatenus eidem regi viriliter et potenter semper assistas atque
universos consanguineos et amicos tuos ad ejus fidelitatem inducas non obstantibus juramentis, si que
reprobo duci Suewie ratione legni forsitam prestiterunt, *») ex quo gratiam nostram plenius es me-
riturus. Datum Laterani VII kalendas junii pontificatus nostri anno III.
a) devotionis die Abschr- — b) presiituerunt die Abschr.
Aue Falke* 8 Wolfenbütteler Abschr. (= Abschrift Dr. Phüippi im Kgl. St.-A. AfSnstery Msc. VII,
227). Nicht bei Potthast. Für diese Zeit schon ttegen des reprobo duci Suewie unmöglich
Wahrscheinlich Fälschung Falke' s für das Schreiben Innocenz III. an den Grafen von Teklen-
bürg vom 1. März 120 ly gefälscht nach Nr, 187.
181,
Innocenz III. schreibt dem Erzbischofe (Adolf) von Köhty seinen Suffraganen und den Edlen der
Kölner (und Mainzer) Kirchenprovinz über die Gesandtschaft seines Legaten^ des Kardinals (Guido)
von Palästrinay nach Deutschland zur Prüfung der streitigen KönigswaMy damit er, der Papst, durch
seine Vermttätmg das Schisma beseitigen könne. Zugleich habe er den Kardinallegaten in Frankreich
Octavian von Ostia beauftragt j nach Deutschland zu reisen^ dort die BathscJdäge der Bischöfe und
Fürsten zu vernehmen und ihnen den Willen des Papstes kundzuthun.
LcUetan 1201 Januar 5.
. . Coloniensi archiepiscopo et suffraganeis ejus et nobilibus viris principibus in Coloniensi
provincia constitutis.
^Nec vos nee alios credimus dubitare." —
Dat. Laterani non. Januarii.
In eundem modum scriptum est capitulo et suffraganeis ecclesie Maguntine et principibus in
Maguntina provincia constitutis.
Vat. Arch. Regbd. 6 fol. 10^ Nr. 30. Balluze, Innoc. ep. registr. und nach ihm die Drucke fügen
im Datum pontificatus nostri anno quarto irrig hinzu.
PoUhast, 1243.
83
• 182.
Innocenz HL fheiU dem Grafen von Vianden (und in gleicher Weise den Mainzer Suffror
ganen und dem Grafen Adolf von Schauenburg) mitj dass er sidh für Otto als römischen König
entschieden habe und fordert ihn zur Anerkennung desselben auf wenn er auch dem von ihm^ dem
Papstj verworfenen Herzog Fhüipp von Schwaben eidlich verpflichtet sei.
Lateran 1201 März 1.
Nobili viro comiti de Vianna.
„Expectanter expeclavimus olim." —
Dat. ut supra (das letzte Datum 4 Nummern vorher: Dat. Laterani kal. martii.)
Unter den In eundem modum aufgeführten:
In eundem modum capitulo et suflfraganeis ecclesie Maguntine.
In eundem modum Adulfo comiti de Souenburch.
Vat. Arch. Regbd. 6 fol. 13 Nr. 36.
Potthasty 1303. Dass nicht Graf Adolf o, Lauenburg^ vne bisher stets gedruckt wurdey sondern
Adolf V. Schauenburg gemeint sei, hat schon Winkelmann a, a. 0. ly 211 Anm. 3 richtig
vermuthet.
183.
Innocenz III. fordert den Erzbischof (Ludolf) von Magdeburg (und den Grafen Adolf von
Schauenburg) zur Anerkennung und zu treuem Beharren hei dem zum römischen König erwählten
Otto auf Lateran 1201 März 1.
. . Maderburgensi archiepiscopo.
„Licet carissimum in Christo filio." —
Dat.
In eundem fere modum Adulfo comiti de Seuemburc.
Vat. Arch. Regbd. 6 f, 13^ Nr. 38. Im Datum Raum frei gelassen. In den Drucken stets
A. d. Louenburc. Seuemburc vielleicht für Seuemburc.
Potthast, 1305. Vgl. Vogel a. a. 0. S. 28 Anm. 4.
184.
Innocenz III. theüt dem Erzbischof (Adolf) von Köln (und seinen Suffraganen) die Aner-
kennung des römischen Königs Otto und die Verwerfung Philipps von Schwaben mit und fordert
zu treuer Anhängerschaft und zur Werbung von Anhängern für Otto auf.
Lateran 1201 März 1.
.. Coloniensi archiepiscopo.
„Gaudere debes in domino." —
Dat.
In eundem fere modum suffraganeis Coloniensis ecclesie.
Vat. Arch. Regbd. 6 fol. 13v Nr. 38 (ist doppelt).
PoUha^sty 1306. Vgl. Röhnchy Adolf ly Erzbischof von Köln, S. 50.
«4
185.
Innocenz III. (heilt dem Herzog von Brahant (und u. a. den Grafen von Berg^ Amäbergy
TeMenburgy Wölpe und Everstein) die Anerkennung des römischen Königs Otto mit und fordert
jsu treuem Festhalten an demselben auf.
Lateran 1201 März 1.
„Gaudere debes in domino.** —
Die Stellung der Namen im Register ist folgende:
In eundem modum . . comiti Flan- In e. ra. . . comiti de Bergh. In e. m- comitibus in Saxonia
drie. In e. m. .. comiti de Arnebergh. constitutis.
ti. s. w. In e. m. . . comiti de Arnesbergh. u. s, tc.
In e. m. ..comiti de Theceneburgh.
In e m. .. comiti de Wlpia.
In e. m. .. comiti de Euerstan.
Vat, Arch. Rcgbd. 6 fol. 13v Nr. 39. Das ita quod unicuique seorsim ist Zutkat BalluzeU
Potthast, 1307.
186.
Innocenz III. fordert den Erzhischof (Johann) von Trier, seine Suffragane und den Klerus
der Provinz (ebenso die Suffragane und Kanoniker von Mainz und den Klerus der ganzen Monnzer
Provinz) zu treuem, Beharren bei dem römischen König Otto auf.
(Änagni 1201 Noveniber 2 — 1202 Ende Januar.)
. . Treuerensi archiepiscopo et suffraganeis ejus et universo clero in Treuerensi provincia
constituto.
„Etsi egre tulerimus." —
In eundem modum suffraganeis et canonicis ecclesie Maguntine et universo clero in Maguntina
provincia constituto.
Vat. Arch. Regbd. 6 fol. 18. Nr. 57.
Potthast, 1587.
187.
Innocenz HL dankt Bischof (Bernhard) von Paderborn für sein Festhalten an dem römischen
König Otto und fordert ihn auf bei demselben auszuharren.
Anagni (1201 November 2 — 1202 Januar 31).
•
. . Pateburnensi episcopo.
Gratum gerimus et acceptum et tue devotionis constantiam in domino commendamus, quod
carissimo in Christo filio nostro illustri regi 0(ttoni) in Romanorum imperatorem electo, quem nos
recepimus jam in regem et ad coronam imperii congruo tempore disposuimus evocare, fideliter et
constanter adheres et ei auxilium tribuis et favorem. Super hoc ergo devotionem tuam prosequentes
actionibus gratiarum fraternitatem tuam monemus et exhortamur attentius et per apostolica tibi
scripta mandamus, quatinus eidem regi non obstante juramento^ si quod duci Sueuie ratione regni forsi-
85
tan prestitisti, cum nos illud eo reprobato decreverimus non »ervandum , viriliter et potenter assistas
et universos consanguineos et amicos tuos ad ejus fidelitatem inducas, ita quod ex hoc gratiam nostram
plenius merearis, sciturus, quod ai, cum prius quam ipsum acceperemu8 (!)a) in regem, gratum
reputaverimus et acceptum, si quis ei fldeliter adhereret, de cetero presertim in viris ecclesiasticis
non dimittemus inultum, si quis se ipsi duceret opponendum. Non autem te moveant maledicta
quorumdam etc.
a) accepenmus in den Drucken, Das letzte e scheint korrigirt zu sein.
Die Stelle lautet vollständig: Regbd, 6 foL 17 Nr. 54:
Non autem te moveant maledicta quorumdam, qui nos asserunt libertatem electionis adimere
principibus voluisse, cum libertati eorum detulerimus potius in hoc facto et illesam eam duxerimus
conservandam. Non enim elegimus nos personam, sed electo ab eorum parte majori, qui vocem
habere in imperatoris electione noscuntur, et ubi debuit et a quo debuit coronato favorem prestitimus
et prestamus, cum apostolica sedes illum in imperatorem debeat coronare, qui rite fuerit coronatus in
regem. In eo quoque stamus pro principum libertate, quod ei favorem penitus denegamus, qui sibi
jure successionis imperium nititur vendicare. Videretur enim imperium non ex principum electione
conferri sed sanguinis successione deberi, si, prout olim patri filius, sie nunc fratri frater vel natus patri
nuUo succederet mediante. Frustra ergo bene facta depravant, qui falso nos impugnare confingunt,
quoniam defendimus potius libertatem, sicut facti evidentia manifestat. Nee desperent obedientie filii,
nee alii qualibet occasione presumant, quod adversus ecclesiam quecumque possit maligna potentia
prevalere, que supra firmam petram fundata consistit, eam videlicet, de qua legitur: Petra autem erat
Christus. Nam juxta verbum apostoli: fundamentum positum est, preter quod aliud poni non potest,
<Iuod est Christus Jhesus. Unde porte inferi non prevalebunt adversus eam, quoniam conteret dominus
omnem altitudinem se adversus ecclesiam extoUentem nee sevire permittet virgam peecatorum super
sortem justorum, sed in baculum arundineum hanc convertet, ut manum perforet innitentis. Preterea
non est eeclesia in hoc sola. Immo preter prineipes Alamannie, qui regi favent eidem, pene penitus
tota Italia, que non modica imperii pars existit, nostre prorsus est exposita voluntati et alii multi
principum nostre super hoc sequuntur propositum voluntatis. Unde non est aliquatenus dubitandum,
quin perseverans constantia finem tribuat exoptatum. Volumus etiam, ut, quiequid idem legatus super
hoc duxerit statuendum, reeipias humiliter et inviolabiliter studeas observare. Nos enim sententiam,
quam rationabiliter tulerit in rebelles, ratam habebimus et faciemus auetore domino inviolabiliter
observari.
Dat. Anagnie.
Vat. Arch. Regbd. 6 foL 18 Nr, 68. In der voraufgehenden Nr. 57 haben die Drucke bei
Balluze und Migne (216, 1061): Nee vos moveant etc. in eundem modumutin precedenti
usque in finem. Es muse aber tercia precedenti heisaen; denn die vorhergehende paset gar
flicht dazu. Ea verdient dieser Punkt Hercorhebungy damit nicht aus dem Fehlen des tercia
auf eine frühere, andere 2!usam7nensetzung des Registrums steper negotio imperii geschlossen
werden könne. Allerdings passt das idem legatus der hier zur Vervollständigung angezogenen
Nr. 54 (an den Erzb. von Köln) auch nicht in den Brief an den Paderbomer, da darin noch von
keinem Legaten die Rede gewesen. Neben der Nr. 54 stsht am Rande von einer etwas
spätem Hemd s. XIII geschrieben: Nota, quis debeat coronari in imperatorem.
Potthast, 1588. Theilweise gedruckt Schoten, ad annum, Wilmans, Westf. ürkb. III, 6. Druck
hier vollständig, weil namentlich im letzten Theile die bis jetzt bekannten Drucke inkorrekt sind*
86
An Nr. 58 (vgL Potthast 1588) achUesst sieh an:
In eundemmodumepiscopoOsem-
bnichensi.
n „ V Monasteri-
ensi.
„Tr^'ectensi.
y, y, „Ildesemensi.
j9 r> n Mindensi.
„ „ abbati Werdensi.
u. s. w.
In eundem fere modum . . Colo-
niensi archiepiscopo (!) et suf-
fraganeis ejus.
In eundem fere modum . . comiti
Flandrens! ut episcopo Pater-
burnensi usgue merearis. Non
autem te moveant etc.
In eundem modum . . comiti Mamu-
censi (!).
yf „ comiti de Sain.
y, y, comiti de Ti-
kenburc.
y, „ Hermannno de
Lippe.
In eundem modum comiti Hol-
landie.
„ y, comiti de Te-
cheburg(!y
y, y, comiti de Ar-
nestierc (!).
188.
Innocenz HL beauftragt den Kardinalbischof (Ouido) von Palestrina und die Äbte von
Kappenberg und Scheda, nachdem er in langer Ausführung die streitige DompropstwaJU in Köln
zwischen den Pröpsten von Zwölf-Aposteln und von St. Georg und die ihr folgende Untersuchung
derselben durch päpstliche Richter geschildert, das Kölner Domkapitel zu einer Neuwahl zu ver-
anlassen^ eventuell selbst einen tauglichen Propst einzusetzen.
Lateran 1203 April 9.
• . Prenestino episcopo apostolice sedis legato, . . de Capenberg . . et de Scelda (!) abbatibus
in Coloniensi et Monasteriensi diocesibus constitutis.
„In causis que." —
Der Schlüss lautet:
Nos igitur super hiis et aliis, que partes in auditorio nostro proponere curaverunt, cum fratribus
nostris deliberavimus diligenter, et quoniam preter alias rationes ex eo etiam non immerito movebamur,
quod ex hac dissensione grave scandalum imminebat, cimi uni de duobus electis plures de canonicis
irrevocabiliter adhererent, quibus et metropolitanus tota intentione favebat, alterum vero maiores sine
revocatione fovebant, quibus et priores Colonienses suum prestabant ex toto favorem, electionem unius
precipue propter defectum etatis, qui, quantus electionis tempore fuerit, ex inspectione corporis per-
spicue monstrabatur, et propter defectum ordinis, quem electionis sue tempore confessus est habuisse,
cum postea fuerit in subdiaconum ordinatus; electionem autem alterius presertim propter contradic-
tionem multorum volentium de idoneis corporis sui membris preflci sibi caput et propter contradic-
tionem archiepiscopi predicti, qui non consentiebat ecclesie sue privilegio derogari, auctoritate apo-
stolica decrevimus irritandam. Ne vero contingat Coloniensem ecclesiam ex iterata dissensione gravius
conturbari, discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus capitulum ipsius ecclesie ad
electionem canonicam et concordem moneatis attentius et eflicaciter inducatis, qualiter, si forte, quod
absit, provenire non poterit infra mensem, extunc auctoritate nostra suffulti sublato cuiuslibet contra-
dictionis et appellationis obstaculo personam idoneam eis in prepositum preficere studeatis. Gontradic-
87
tores etc. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis aut volueritis Interesse, duo vestrum etc. Dat.
Lateran! V idus aprilis.
Potthasty 1877.
189.
Innocenz (III?) nimmt Kl. Haräehausen und seine Gitter in seinen Schutz.
(Ferentini 1203 Juli 5?)
Innocentius episcopus servus servorum dei (dilectis fili)is abbati et conventui monasterii d(e
Herswithe)hu8en Cisterciensis ordinis, Paderbomensis diocesis, s(aluteni et apostolicam) benedictionem.
Cum a nobis petitur, quod ju(8tum est et ho)ne8tum, tarn vigor (!) quam ordo exigit racionis, ut id
per solicitudinem (!) officii nostri ad debitum (perducatur eiTectum). Eapropter, dilecti in domino filii,
ve8tr(is justis postulationibus) grato concurrentes assensu personas (vestras et monasterium), in quo
divino estis obsequio manc(ipati, cum omnibus) bonis, que inpresentiarum rationabiliter (possidetis,
aut) in futurum justis modis prestante domino (poteritis adipisci), sub beati Petri et nostra protectione
suscipimus, specialiter autem terras, possessiones, domos, redditus et alia bona vestra, sicud ea omnia
juste et pacificite (!) possidetis, vobis et per vos monasterio vestro auctoritate apostolica confirmamus
et presentis scripti patrocinio communimus. NuIIi ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre
protectionis et confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare
presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit
incursurum. Dat. Maguntine (!) tercio nonas julii pontificatus anno sexto.
Abachrifb «. XV in Mscr. VII, 4509 im KgL St-A, Münster. Ob Innocenz IIL oder IV. (Inno-
cenz VI. wohl weniger) gemeint ist, Idast sich nicht feststellen wegen des korrvfmpirten Ma-
guntine, das dem Schreiber des Kopiars in die Feder geflossen, weil eine Reihe vom Erzb. v.
Mainz ausgefertigter Transstmvpte darin stehen. Wilmans deutet es für Ferentini und
schreibt die ürL Innocenz III. zu. Vorhei^gekt im Kopiar eine Urkunde Johann XXII.
oder Innocenz VI. dat. Auionien. IV nonas julii pont. a. V; es folgt Innocenz IIL (Potthast,
4977), ebenfalls Protektionsurk. für Hardehausen.
Bis jetzt nur Reg. bekannt: Westf. ürkb. IV, 11 mit falschem Datum und Loher, Arch. Ztschr.
III, S. 43 Nr. 28. Der durch Mdusefrass stark zerstörte Text ist nach den gewöhnlichen
Formeln ergänzt.
190.
Innocenz III. bestätigt dem Abt Widukind von Corvei alle von seinen Vorgängern gewährten
Privilegien und die von den weltlichen Fürsten dem Kloster verliehenen Exemtionen.
Anagni 1203 Becember 12.
„Solet annuere.** —
Dat. Anagnie II idus decembris pontificatus nostri anno sexto.
Or. im Kgl. Su-A. Münster. (Vat. Arch. Regbd. 5 fol. 93 Nr. 197), Bulle an rothgrünen
Seidenfäden, Diekavnp, Tafel Nr, 26. Innocentius verl. Schrift. Ohne Registratur--
vermerk.
Potthast, 2046. Drucke: Schoten ad annum, Wümans, Westf. ürkb. IV, 12.
88
191.
Innocenz HL verleiht dem Abt (Widukind) von Corvei den Gebrauch des Binges auf Bitten
des römischen Königs Otto. Anagni 1203 December 12.
Innocentius episcopus servus servonim dei dilecto filio . . a(b)bati Corbeiensi salutem et aposto-
licam benedictionem. Apostolica sedes, cui auctore domino licet immeriti presidemus, in plenitudinem
ecclesiastice dignitatis (assump)ta sie in filios (gratia)m benedictionis paterne transfundit, ut de pleni-
tudine (ipsius) accipiant u(niversi et), sicut eis injuncte sibi sollicitudinis onus participant, sie etiam
accepte (dignitatis honores communieat et ornatus dotans) in filiis filias et filios in filiabus (adomans.
Circa illos autem se magis exhibet liberalem et in eos copiosius sua dona diffundit, qui accepte gratie
non ingrati Vitium ingratitudinis fugiunt et honorantibus se assurgentes in actionibus gratiarum, ut
gratia eis detur, ex gratia promerentur. Cum igitur factam tibi et monasterio tuo ab apostolica sede
gratiam recognoscas, que predecessoribus tuis et eorum successoribus usum mitre, cirothecarum et
sandaliorum indulsit, tam meritis tuis quam piecibus karissimi in Christo filii nostri illustris 0[ttonis]
electi in Romanorum imperatorem, in cigus fidelitate ac devotione persistis,) inducti, ut de cetero utaris
anulo, auctoritate tibi present(ium indulgemus. Nulli ergo omnino) hominum liceat hanc paginam nostre
concessionis infringere vel ei ausu temerario contraire. (Si quis) autem hoc attemptare presumpserit,
indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum eins se noverit (inciirsu)nmi.
Dat. Anagnie II idus decembris pontificatus nostri anno se(xt)o.
Or,y sehr zerstoi% im KgL Su-A. Münster; ergänzt nach Reghd. 5 foL 93 Nr, 198 des VaL Arch,
Bulle an rothgrünen Seidenfdden, Dukampy Tafel Nr, 26, Innocentius verl. Schriß, Kein
Begistraturvemierk,
PoUhast, 2047. Erhard^ Reg, 2418 zu (1198—1216).
192.
Innocenz IIL gewährt dem Abt (Heribert) von Werden den Gebrauch der Ponti^calien.
Anagni 1204 Januar 15,
Innocentius episcopus servus servorum dei dilecto filio . . abbati Werdinensi salutem et apostoli-
cam benedictionem. Solet annuere sedes apostolica piis votis et honestis petencium precibus favorem
benivolum inpertiri. Ea propter, dilecte in domino fili, tuis justis postulationibus gratum impertientes
assensum usiun pontificalium, sicut per Privilegium apostolice sedis antecessoribus tuis indultus fuisse
dinoscitur, et predecessores tui sunt hactenus usi eis, auctoritate tibi apostolica indulgemus. Nulli ergo
omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere vel ei ausu temerario contraire.
Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli
apostolorum ejus se noverit incursurum. Datum Anagnie XVIII kalendas februarii pontificatus nostri
anno sexto.
Au^ dem Über minor pt^ivflegiorum mona^terii Werdensis s, XIV fol, 40 im Kgl, St,-A, Düsseldorf,
193.
Innocenz IIL fordert den Erzbischof (Ludolf) von Magdeburg auf^ dem Kardinaliegaten Gruido
von Palestrina binnen Monatsfrist wegen der ihm zugefügten Unbilden genugztdhun und dem Willen
des Papstes durch Anerkennung des römischen Königs Otto zu gehorchen^ zumal dieser genügende
89
JBürgschaft für die Indemnität des Magdeburger Stiftes gestellt Äofte. Andernfalls habe er den
Bischöfen (Thetmar) von Minden^ (Ruddf) von Verden und (Hartbert) von Hüdesheim befohlen,
ihn feierlich zu exkommuniciren und den Suffraganen und dem Kapitel von Magdeburg zu verbieten,
ihn femer als Metropoliten anzuerkennen.
(Anagni 1204 Januar 24 bis 31.)
^In admirationem inducimur." —
Patthasty 2106. Vgl. Vogel a. a, 0. S. 38.
194.
Innocenz HL schreibt dem Bischöfe (Bernhard) von Paderborn und dem Dompropst (Lam-
bert) daselbst, dnss der Pfalzgraf Heinrich bei Bhein entgegen der Bestimmung des Königs und
des päpstlichen Legaten (Guido) von Palestrina Güter der Bremer Kirche im Lande Stade und
JSaddn in Besitz genommen und befiehlt^ falls die anbefohlene Bestitution derselben nicht erfolge,
diese durch Bann und Interdikt zu erzwingen.
Lateran 1204 Aprü 5.
„Lacrimabilis venerabilis nostri (!) . . Bremensis archiepiscopi." —
Dat. Lateran! non. aprilis pontificatus nostri anno septimo.
Or. im Kgl. St.-A. Hannover. Bulle an Hanfschnur, Diekamp^ Tafel Nr. 26. Auf dem Um-
bug rechts v. d. S. g. (?)
Potthasty 2171. Ko7*rekter Druck zuletzt Sudendatf, Urkb. der Herzöge von Braunschweig u.a.w.
Dd. /, 4.
195.
Innocenz IIL beauftragt den Abt (Heribert) von Werden und die Pröpste (Bruno) von Bonn
Mnd (Dietrich) von St, Kunibert in Köln mit der Prüfung und BegeJung der strittigen Münster^
3chen Bischofswahl. Lateran 1204 Mai 28.
. . Abbat! de Werdtn (!) , Coloniens!s diocesis, et . . Bunnensi et . . sancti Cunibert! prepositis
Colomensibus.
Ex litteris venerabilis fratris nostri Guidonis Prenestini episcopi, apostolice sedis legati, et
<lilectorum filiorum . . prepositi, . . decani et maioris, ut asseritur, partis canonicorum Monasteriensis
ecclesie ac quorundam abbatum accepimus, quod, cum bone memorie . . Monasteriensis episcopus in
-commisse sibi administrationis officio dies suos feliciter consumasset, canonici eiusdem ecclesie ad
electionem de substituendo pontifice faciendam statuto termino convenerunt, quorum pars quedam
dilectum filium . . Bremensem, altera vero Claholtensem (!) prepositum nominavit, unde fuit ex parte
ipsius Bremensis prepositi ad eiusdem legati audientiam appellatum. Partibus igitur in eius presentia
constitutis electores prefati Bremensis prepositi suum ei presentantes electum proponere curaverunt,
<|Uod . . prepositus et . . decanus cum ceteris ecclesie sue prelatis ac duplo maior et sanior pars
capituli Monasteriensis abbatibus totius episcopatus consentientibus in capitulo ipsum elegerant unaui-
miter in pastorem. Quia ergo Bremensis prepositus fuerat a maiori parte capituli utpote a duplo
immo multo pluribus et a prelatis ecclesie, scilicet preposito maiore, decano, cantore, custode, parti
Westf. Ürk.-Buch. V. 12
90
alteri nullo consentiente prelato, et antiquioribus ecclesie, quoniam electores ipsius omnibus alterius^
partis electoribus uno excepto erant in introitu et stallo priores, a saniori quoque parte capituli, quia
consilio abbatum totius episcopatus in anima sua hoc consulentium et iudicio conscientie sue respi-
cientium ad solam utilitatem Monasteriensis ecclesie et a jejunis in loco congruo bono per omnia zelo
remota omni affectione consaguinitatis (!) et familiaritatis electus, et quia dictus Claholtensis prepositus
electus non fuerat a prelatis, immo pauci canonici multa ei familiaritate ac consaguinitate (!) coniuncti
post prandium loco indebito, videlicet extra civitatem, post appellationem ad predictum legatum inter-
positam eundem perperam nominarunt, postulabant instantius Bremensis prepositi electores, ut alterius
partis electionis (!) cassata electionem eorum dictus legatus auctoritate apostolica confirmaret. Preterea
dilecti filii nuntii eiusdem Bremensis prepositi coram nobis asseveravere constanter, quod idem
Claholtensis prepositus de legitimo non fuerat matrimonio procreatus et hoc erat in suis partibus mani-
festum. Licet autem ab altera parte primitus in eiusdem legati presentia constituta fuisset proposi-
tum quandam inter ministeriales et canonicos compromissionem fuisse illicite celebratam, et quod
canonici, qui ius in electione habebant, contempti fuerant, nee etiam advocati consensus et quorum-
dam aliorum nobilium et virorum religiosorum, prout fieri debuit, fuerat requisitus, et quod ministeriales
et cives Monasterien(ses) portas civitatis sue serari ac turres muniri fecerunt presfdiis, cum deberet
electio celebrari, quare pars eadem cum quibusdam nobilibus coacta fuit ad locmn alium se transferre
ac processit in electionem ibidem, nichil tamen pro electione sua vel pro suo allegabat electo, sed
instanter indutias postulabat. Ad quod pars respondit adversa, quod ei iam fuerant indutie decem et
octo septimanarum indulte, quapropter super indutiis, quas petebat, eins erat petitio reprobanda, pre-
sertim cum ex viduatione pastoris magnum Monasteriensi ecclesie periculum immineret. Prefatus vero
episcopus auditis, que in eins presentia *) fuerant allegata, quia propter ardua negotia, que ipsi fuerant
a nobis iniuncta, idem non poterat negotium terminare, ne partes fatigarentur inanibus laboribus et
expensis, eisdem iniunxit, ut dominica, qua cantatur Invocavit proximo preierita, nostro se conspectui
presentarent. Nos ergo, licet nuntii predicti Bremensis prepositi cum litteris eiusdem legati nostro se
conspectui presentarint ^), quia tamen pro parte altera nullus comparuit responsalis, et ideo de premissis
nobis non potuit fieri plena fldes, diöcretioni vestie per apostolica scripta mandamus, quatinus veritate
plenius inquisita electionem, quam de persona idonea inveneritis canonice celebratam sublato appella-
tionis obstaculo confirmetis, rehqua penitus reprobata, contradictores censura ecclesiastica compescentes. Si
vero utraque fuerit electio reprobanda, cassetis utramque facientes eidem ecclesie infra quindecim dies de
persona idonea per electionem canonicam provideri. Quam si forte infra idem tempus Monasterienses
canonici neglexerint celebrare, vos auctoritate nostra suflfulti virum idoiieum preficiatis eidem ecclesie
in pastorem. Ita quod, si vobis constiterit dictum Claholtensem prepositum fuisse illegitime natum,
cum in Lateranensi concilio sit statutum, ut nullus in episcopum eligatur, nisi qui iam etatis annum
tricesimum egerit et de legitimo sit matrimonio natus et qui etiam vita et scientia commendabilis de-
monstretur, et clerici, qui contra formam istam quemquam ^) elegerint, et eligendi tunc potestate pri-
vatos et ab ecclesiasticis beneficiis triennio noverint se suspensos, ante omnia electionem illam non
tam irritandam quam irritam iudicetis clericos, qui eum eligere presiunpserunt, pena predicta sublato
appellationis obstaculo punientes. Unde, si nova forsan occurrerat electio celebranda, Ulis exclusis, qui
ad electionem contra statutum Lateranensis concilii processerunt, ceteris iniungatis, ut iuxta prescriptam
formam electionem non differant celebrare. Quod si non omnes etc. duo vestrum. Dat. Laterani V kalen-
das junii.
a) auf Rasur. — b) der SaU von Nos bis presentarint steht am Rande.
Vau Arch. Regbd. 5 fol 126v Nr. 71.
Potthast^ 2223. Druck aus Brequigny^ Diplomata u. s. w, Westf. ürkb. IIT, 25. Vgl. Tumbtdty
die Münstersche Bischofs wähl des Jahres 1203 ^ in Westdeutsche Ztschr. Uly 355 ff.
91
196.
Innocenz III. beauftragt den Propst, Dekan und Kustos der Mindener Kirche mit der Un-
iersuchung eines Streites zwischen Waidemar und andeim Kanonikern des Kapitels St. Wülehad in
Bremen einerseits und dem Propst H(erhert) andererseits wegen gewisser Pfründen.
Rom 1205 Februar 4.
„Oblata nobis." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum non. februarii pontificatus nostri anno septimo.
Or. im KyL Su-A. Hannover. Bulle von Hanfschnur abgeschnitten liegt bei; Diekamp^ Tafel Nr.
26. Auf dem ümbug im ersten Viertel links Ric. Auf der Rückseite oben links \^.
Potthasty 2401.
197.
Innocenz III. beauftragt die Abte von Helnv>rshavsen und Haina sowie den Propst von Geis-
fnar die ÄbtissinwahJ in Neusnheerse zu untersuchen.
Bern 1205 März 2.
. . . Helwardensi et . . de Hegen, abbatibus et . . preposito Geismariensi Padeburnensis
et Maguntine diocesum.
Dilecte in Christo filie *) R. custodi Herisiensis ecclesie et V. clerico, qui venerat contra eam,
petentibus sibi audientiam exhiberi dilectum filium M. sancti Theodori diaconum cardinalem dedimus
auditorem. In cujus presentia custos ipsa proposuit, quod Herisiensis ecclesie abbatissa defuncta so-
rores et canonici ejusdem ecclesie ad monitionem bone memorie . . Padeburnensis episcopi diocesani
«orum, qui ad sepulturam venerat abbatisse, pro electione facienda insimul consederunt vocantes ad
se Th. Padeburnensem scolasticum, ut vota examinaret eorum. Verum, cum in unius electione dissen-
serint, octo sorores de decem et Septem, que tunc fuere presentes, et omnes canonici, qui sunt in ipsa
^ecclesia quatuordecim, ipsam elegere custodem, advocato et ministerialibus ac toto populo favorem
suum prebentibus et assensum. Septem vero de sororibus nominaverunt in abbatissam prepositissam
ejusdem ecclesie ex adverso. ütraque igitur a parte sua jam dicto episcopo presentata pro confirma-
tionis munere obtinendo, episcopus partes commonuit diligenter, ut ad pacem intenderent et super
electione ad invicem concordarent eis quinque dierum spatium super hoc deliberandi concedens. Sexto
autem die, cum concordare non possent, partibus injunxit episcopus, ut post alios quinque dies exhi-
biture super suis ^) electionibus rationes se Padeburnensi capitulo presentarent. Ipsa ergo custode atque
prepositissa^) cum electricibus suis in Padeburnensi capitulo constitutis, ipsa prepositissa et Septem electrices
ipsius G. monialem, que de quodam nigro monasterio fuit et in quadam ecclesia in abbatissam con-
firmata et etiam benedicta, presentavere tunc primam episcopo se illam elegisse dicentes. Unde parte
altera nimium stupefecta, cum audiret eas illis nescientibus nee etiam requisitis mutasse, quod fecerant,
ipsa custos ad proponendam causam suam et etiam defendendam secundo et tertio ab ipso capitulo
concedi sibi petiit advocatum, quem non potuit obtinere. Adverse vero parti plures fuerunt advocati
concessi, et tunc prepositissa confessa est manifeste, quod electioni sue renuntiarat omnino et in ipsam
G. monialem cum Septem electricibus suis unanimi consenserat voluntate. Prefata vero custos hec
audiens et cognoscens, quod episcopus et multi de capitulo, cum essent consaguinei (!) monialis ejus-
dem, ad ejus promotionem vellent Judicium declinare, postquam super jure Herisiensis ecclesie et
sua sibi justitia conservanda fuit aliquandiu allegatum, ne super electione sua prejudicium pateretur,
12*
92
vocem ad nos appellationis emisit. Sed episcopus appellationi non deferens pro jam dicta moniali con-
saguinea (!) sua sententiam promulgavit et eam fecit per nuntios suos in abbatie possessionem inducL
Sane prefatus clericus procurator partis adverse proponebat econtra, quod, cum prefata 6. monialis a
majori, quoniam ^) ab undecim et saniore parte capituli, scilicet prepositissa, scolastica et decana,
et aliis quibusdam sororibus cassatis tamen prius a jam dicto episcopo duabus frivolis nominationibus
bono zelo fuisset in Herisiensem abbatissam electa et confirmata per ipsum episcopum, prefata R.
custos eam super hoc molestare presumit in eadem ecclesia se volens intrudere per potentiam laicalem.
Unde idem procurator pro ipsa moniali petebat, ut confirmationem de ipsa faetam faceremus inviola-
biliter observari, nocere sibi asserens non debere, quod nigra sit monialis et alie, videlicet Herisienses
sorores, canonicalibus indumentis utantur, et quod confirmata et benedicta sit alibi abbatissa, cum de
consuetudine illius regionis existat, quod nigre moniales assumantur ad higusmodi abbatias, et quan-
doque contingat, ut canonica mulier nigrarum monialum teneat abbatiam ^) asserens hoc etiam a bone
memorie Celestino papa predecessore nostro sibi fuisse concessum, ut ad abbatiam aliam posset assumi.
Custos autem replicabat econtra, quod eadem monialis non debebat assumi nee poterat ad ipsarum
regimen abbatie, cum non esset soror illius ecclesie set de quodam monasterio nigro et in abbatissam
honorabilioris ecclesie confirmata et etiam benedicta, a ci^us regimine non sine culpa credebatur ex-
pulsa, et concessionem, quam a predecessore nostro se dicit habere, ostendere non valebat. Unde pete-
bat instanter, ut, quod erat factum de ipsa, irritum faceremus haberi, presertim cum in litteris jam
dicti episcopi, quas idem procurator in sue partis defensionem habebat, conti neretur expresse ipsum
episcopum ad confirmationem electionis illius post appellationem ad nos interpositam processisse ac
eadem appellatio legitima videretur, cum consaguinitas, quam in litteris suis idem episcopus cum ipsa
moniali se recognoscebat habere, manifestam indicaret suspitionem in eum preter hoc, quod, quando-
cunque a diocesano suo gravaretur in aliquo, sibi appellare licebat. Nos autem ab ipso cardinale di-
ligenter auditis hiis et aliis, que fuerunt proposita coram ipso, discretioni vestre per apostolica scripta
mandamus, quatinus, quicquid super electione predicte monialis factum est, auctoritate nostra suffulti
nullius contradictione vel appellatione obstante denuntietis irritum et inane et super ipsius electione
custodis veritate diligentius inquisita, si electiouem ipsam inveneritis esse canonicam et personam ejus
idoneam, eam auctoritate apostolica ^) confirmetis. Coiitradictores etc. Testes etc. NuUis litteris etc.
Quod si non omnes etc. duo vestrum. Dat. Rome apud sanctum Petrum VI nonas martii.
a) Dil. in Christo fil. tm Register, — b) auf Rasur. — c) Schreiber wollte erst nostra schreiben.
Vat. Arch. Regbd, 7 fol. U Nr. 3.
PoUhast, 2426. Vgl Nr. 206.
198.
Innocenz III. beauftragt den ErzUschof (Sigfried) von Mainz, den Bischof (Johann) von-
Camhray und den Scholaster von St Gereon in Köln^ den Erzhischof Adolf von Köln feierlich zu-
exkommuniciren und die Exkommunikation in jeder Kölner Pfarrei und in den benachbarten Diö-
cesen zu verkünden, sotoie die Kölner Suffragane und Geistlichkeit von der Pflicht des Gehorsams^
gegen denselben zu entbinden. Born 1205 März 13.
„Ut Adolphus Coloniensis." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum III idus martii poptificatus nostri anno octavo.
Potthast, 2442.
93
199.
Innocenz III. beauftragt u. a. den Abt von Corvei das ünterthänigkeitsverhäliniss der Ganders-
hdmer Kirche zur Hildesheimer Diöcese zu untersuchen.
Born 1205 Mai 3.
„Ex parte dilectarum." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum V nonas maii.
Potthast, 2485.
200.
Innocenz 111. befiehlt den Bischöfen (Tlietmar) von Minden und (Rudolf) von Verden sowie
dem Abt (Heribert) von Werden, den Erzbischof (Luddf) von Magdeburg unter den angegebenen
Bedingungen vom Banne zu lösen.
1205 Mai 25.
, . Mindensi et . . Verdens! episcopis et . . abbati Verdensi.
Si . . Magdeburgensis archiepiscopus notasset plenius, quod obedientia victimis antefertur et
inobedientia idolatrie comparatur, dicente domino per prophetam: Melior est obedientia quam victime
et auscultare magis quam oflferre adipem arietum, quoniam quasi peccatum ariolandi est repugnare et
quasi scelus idolatrie noUe acquiescere, non excessisset in tantum, ut, ex quo apostolica sedes semel
ei culpam suam ex mera benignitate remisit, excommunicationis sententiam, quam venerabilis frater
noster G. nunc Remensis archiepiscopus, sancte Romane ecclesie cardinalis, tunc vero episcopus Pre-
nestinus, apostolice sedis legatus, in eum presentem et scientem protulerat, sua temeritate contempneret,
et postquam sententia ipsa per vos, fratres episcopi, et venerabilem fratrem nostrum . . Hildesemensem
episcopum de mandato nostro fuerat publicata, contra claves ecclesie, quarum vires nequaquam igno-
rare debebat, divina presumeret oflficia celebrare. Licet autem magister G. et Albericus clerici ab ipso
ad nostram presentiam destinati eum apud nos sollicite intenderent excusare, quia tamen excusatio eins
ex ipsa negotii qualitate in accusatione potius vertebatur, eam non duximus admittendam sed frivolam
reputavimus et inanem. Ceterum, quoniam archiepiscopus ipse, sicut accepimus, ad gratiam apostolice
sedis redire desiderat, que consuevit pulsantibus pietatis hostium aperire, fraternitati vestre per apo-
stolica scripta mandamus, quatinus ab ipso juratoria cautione recepta, quod mandatis nostris obediat
super hiis, pro quibus eum excommunicatum mandavimus nuntiari, absolutionis ei beneficium impendatis,
et ne delictum eins remaneat incorrectiun et per impunitatem transeat aliis in exemplum salvis aliis man-
datis nostris injungatis ei sub debito juramenti, ut vobis aperiat veritatem, utrum post sententiam
latam in ipsum et maxime publicatam divina officia celebrarit. Dilecto autem filio R. Magdeburgensi
canonico, qui, non ut archiepiscopum persequatur eundem sed ut deo potius et sedi apostolice obsequa-
tur, ad presentiam nostram accessit, et aliis, qui proponere voluerint contra eum, audientiam conceden-
tes, personas et canonicos Magdeburgensis ecclesie, ut super hiis et aliis, que proposita fuerint, testi-
monium perhibeant veritati monitione premissa per districtionem ecclesiasticam appellatione postposita
compellatis, et quod inveneritis, per vestras nobis litteras curetis fldeliter intimare, ut per vestram
relationem instructi super hoc, prout procedendum fuerit, procedamus. Prefatum autem R. canonicum
propter hec ab ipso non permittatis archiepiscopo vel ab aliis molestari sed eum et alios, qui proponere
voluerint contra illum, auctoritate apostolica defendatis. Quod si non omnes duo vestrum. Dat. VIII
kalendas junii.
Vat. Arch. Reghd. 7 fol 25 Nr. 77.
Potthast, 2517. In den Drucken anno octavo hinzugefügt. Reg. v. Müher stedt a. a. 0. Nr. 211.
94
201.
Innocenz HL dispemirt Propst Friedrich von ClarholZj ai4 inständiges Bitten des römischen
Königs Otto und seiner Blutsverwandten^ die ihm und der römischen Kirche sehr treu und er-
geben seien^ vom defectus natalium, (a soluto genitus de soluta), und verleiht ihm das RecMy
kirchliche Dignitäten iibertiehmen zu können.
(Born 1205 September 7 bis Oktober 10).
„Ad hoc deus." —
Potthasty 2587, Das Schreiben steht im Register zwischen zwei Briefen mit den erwähnten DaUn^
Dasselbe ist bisher der Forschung über die Münstersch^ Bischofswahl unbekannt geblieben.
Vgl. An/iang.
202.
Innocenz HL macht dem Bischof (Bernhard) von Paderborn (in gleicher Weise dem Abt
Widukind von Corvei) bittere Vorwürfe darüber ^ dass er König Otto verlassen tmd zu Philipp von
Schwaben übergegangen sei. (Rom 1205 September 22.)
. . Padeburnensi episcopo.
Quam detestabile sit crimen perjurii, veteris teslamenti lectio manifestal. Nam cum precepisset
dominus Israeli, ut univereos habilalores terre, quam eis promiseral, de ipsa delerel, propler fedus,
quod losue cum Gabaonitis inivit circumventus et juramenlum, quod principes multitudinis prestilerant
eisdem incaute, Gabaonite mortis periculum evitarunt, licet interrogati, si in terra, que filiis Irael sorte
debebatur, forsitan habitarent, quod de terra longinqua venerant, respondissent. Preterea, que pena
mendacibus debeatur, Ananie et Saphire mors subita profitetur, qui, quoniam mentiti fuerant spiritui
sancto, a conspectu apostolorum principis, cujus sumus licet immeriti successores, mortui sunt educti.
Cum ergo vel nuUa vel modica distantia sit inter peijurium et mendacium sacerdotis dicente scriptura,
quod verba sacerdotis aut vera sunt aut sacrilega, debent ecclesiastici viri etpresertim, qui prelationum
obtinent dignitates, reatum perjurii et crimen mendacii penitus evitare et sie fugere inconstantie levi-
tatem, ne ve sit eis *), si terram duabus viis ingredi convincantur, et si culpam incurrerint, non effugiant
disciplinam. Miramur igitur non modicum et movemur, quod cum karissimo in Christo filio nostro
illustri regi Ot(toni) in Romanorum imperatorem electo fidelitatis prestiteris juramentum et ab eo de
regalibus fueris investitus, postquam per venerabilem fratrem nostrum S(ifridum) Maguntinum archiepis-
copum consecrationis beneficium suscepisti, tepuisti quasi penitus circa eum et ipsi tue devotionis obse-
quium subtraxisti. Ne igitur subditis tuis occasio fias similis levitatis, qui eis fortitudinis et constantie
debes exempla prestare, fraternitatem tuam monemus et exhortamur attentius et per apostolica tibi
scripta precipiendo mandamus, quatinus sie de cetero in ejus fidelitate persistas et sie ei patenter ad-
hereas et potenter, quod preterita negligentia per subsequentem diligentiam expietur nee tam cito in-
currisse notam perjurii videaris, quia id non possemus equanimiter tolerare.
Scriptum ^) est . . abbati Corbeiensi in eundem fere modum usque ®) juramentum et ei a sue
promotionis initio auxilium prestiteris et favorem, nunc ultimo tepuisti penitus circa eum etc. usque
expietur nee incurrisse notam perjurii etc. usque in finem.
a) ve bis eis auf Rasur, — b) Dieses schUesst sich an das Vorhergehende ohne Absatz an, — c) usque über
der Zeile,
95
Vat. Arch. Reghd. 6 fol 32 Nr. 125.
Potthast zweimal: 2444 nach Druck bei Schoten^ ad annurriy mit Datum: datum Rome apud sanctum
Petrum III idus martii pontificatus nostri anno octavo, zu 1205 März 13, das andere
mal 2579 nach Migne (undatirt) zu 1205 September 22j23y weil der zweite im Registrum
vorangehende und der im Registrum ßlnf Nummern weiter folgende Brief vom 22, und 23.
September in einem Berliner Kodex datirt sind. Da Schatens Druck aus unserer Quelle un^
zweifelhaft stammt und das Datum aus einem um, 8 N7*r. vorhergehenden Stuck ergängt ist,
so wird das Datum: September 22, das einzig richtige sein. Bernhard blieb dem Staufer
treu. So war er auf dem Tage von Nordhausen 1207 Aug. 15; Winkelmann, Philipp von
Schwaben u. s. w, 425 Anm. 3.
203.
Innocenz HL gestattet dem neugeivähUen Erzbischof (Bnmo) von Köln, wenn die Suffragane
der Kölner Kirche zu seiner Weihe entweder nicht kommen wollen oder nickt kommen können^ sich
von jedem katholischen Bischöfe weihen lassen zu können.
Rom 1205 Decemher 23.
„Devotioni tue." —
Dal. Rome apud sanctum Petrum X kalendas januarii.
Potthast, 2631. In einem Schreiben (Potthast 2630) an Kapitel und Kle^*us vo?i Köln erwähnt er
ebenfalls diese Genehmigung.
204.
Innocenz III. beauftragt den Erzhischof Bruno^ den Domdechanten und den Scholaster H. von
St. Gereon in Köln, den Bischof (Otto) von Münster (und in gleicher Weise den Bischof [Gerhard]
von Osnubräck) zur Beobachtung des dem römischen König Otto geschworenen Eides anzuhalten.
Born 1206 Februar 17.
B(runoni) archiepiscopo, . . majori decano et magistro H. scolastico sancti Gereonis Coloniensis.
Cum inter cetera documenta fidei Christiane nichil sit gloriosius quam fldem illibatam servare,
miramur admodum nee inmerito commovemur, quod venerabilis frater noster . . Monasteriensis epis-
copus, de cujus meritis virtutis exempla deberent ad alios derivari, juramentum, quod prestitit karissimo
in Christo filio nostro . . (!) illustri regi Ottoni in Romanorum imperatorem electo, quod ei potenter et
patenter deberet adesse, dissimulare videtur nee considerat, quod, si sal evanescat in ipso, adnichilum
valet ultra, nisi ut foras mittatur et ab hominibus conculcetur, et si caput sit lanquidum (!), subjecta
membra salutis proprie reddat robore destituta. Volentes igitur, quod ab eodem episcopo temere pre-
sumptvun est, in melius emendari, mandamus, quatinus eundem episcopum pretermissis quibus-
eunque obligationibus impietatis ad servandum juramentum prefato regi exhibitum sollicitis monitis in-
ducere studeatis. Quod si ad conunonitionem vestram idem episcopus, quod premissum est, adimplere
forte noluerit, vos eum ad id per districtionem ecclesiasticam sublato appellationis obstaculo compellatis.
Dat. ut supra. (Nr. 132 f, 33 hat, wie auch unter derselben Nr. bei Migne, Dat. Rome apud sanc-
tum Petrum XIII kalendas martii pontificatus nostri anno octavo.)
In eundem modum scriptum est eisdem judicibus contra Osnaburgensem episcopum.
Vat. Arch. Regb. 6 fol. 33 Nr. 135.
Potthasty 2687. Ein Bruchstück gedruckt Westf. Urkb. Uly 36.
96
205.
Innocenz HL beauftragt den Schdaster und die Pfarrer von St Gereon^ St. Laurenüus tmd
St. Brigitta in Köln, nachdem er schon früher die Grafen von Jülich^ Hochstaden^ Berg, Altena
und Geldern wegen Unbill gegen die Kirche von Köln in den Bann gethan hattej die Verächter
seines Gebotes nachdrücklichst zu strafen.
Born 1206 März 15.
„Olim per nostras." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum id. martii pontificatus anno nono.
Potthast, 2716,
206.
Innocenz III. ernennt den Scholaster von Mldesheinij den Kustos und den Schclaster vm
Minden zu neuen Richtern in dem Streite über die Neuenheerser Äbtissinwahl. Nach Schüdenmg
des bisherigen Verlaufes der Verhandlungen (vgl. Nr. 197) theiU er ihnen mit^ dass die frühem
BichteTj die Äbte von Hdmershausen und von Haina sowie der Kustos von Geismar, die under-
spänstige Nonne ö., welche die Abtei nicht fahren lassen woUtCj exkommunizirt hätten, u^orauf
diese appellierte. Die Bichter hätten sodann die Wahl der B. untersucht und sie bestätigt, worauf
der Bischof von Paderborn appelliert habe. Der Bruder der G. habe die B. aus dem Kloster wr-
trieben und sie schwören lassen, bis zu Martini des verflossenen Jahres nicht das Kloster zu bäreten.
Darauf sei beiderseitige Appellation in Born erfolgt. Aus den Depositionen der G. und einem Schror
hen des Metropditans, des Erzbischofs (Siegfried) von Mainz sei zu entnehmen, dass der eine der
frühem Bichtep' exkommuniziert gewesen und die beiden andern nicht in der richtigen Weise die Em-
fuhrung der B, besorgt hätten; darum beauftragt der Papst die genannten Bichter, die G, von der
Verwaltung des Stiftes zu entfernen, die Bestätigung der B. von neuein zu untersuchen und, fcJk
die Angaben über die Exkommunikation des einen Bichters u. s. w. wahr seien, die B. nach ihrem
Guidünken entweder zu bestätigen oder die Schwestern zu einer NeuwaM zu veranlassen.
Lateran 1206 März 29.
^Dilecla in Christo filia." —
Dat. Laterani IV kalendas aprilis anno nono.
Potthast, 2730. — Vgl. Anhang,
207.
Innocenz HL beauftragt die Äbte von Loccum und Amdunxbom und den Dompropst vm
Minden, in der Streitsache des Abtes (Florenz) von Marienfeld und des Edlen Heinrich von Schwa-
lenberg wegen des Gutes in Stapellage zu entscheiden,
Rom 1206 April 12.
Innocentius episcopus servus ser\'orum dei de Lucca et de Amelungeburne (!) abbatibus Myndensis
et Hildemensis (!) diocesum et preposito majori Mindensi salutem et apostolicam benedictionem.
Ad audienciam nostram dilecto fllio abbate de Campo sancte Marie significante per\^enit, quod cum
97
iK)bilis vir H(enricus) de Swalenberch Padheburnensis diocesis ei super predio in ßtapellage a) gravamina
plurima non desisteret irrogare, ipsum coram dilecto filio J. interea sancti Stephani in Celio monte
presbytero cardinali, sedis apostolice tunc iegato, traxit in causam. In cujus presencia idem nobilis
prestito juramento promiserit (!), quod eundem abbatem de cetero super ipso predio nullatenus mole-
staret. Nichilominus tarnen juramenti religione contempta ipsum super eodem indebile perturbare
presumit. Quocirca discretioni vestre per apostolica sei ipta mandamus, quatenus partibus convocatis et
auditis hinc inde propositis, quod justum fuerit , appellatione postposila staluatisb) facienles, quod
decreveritis, per censuram ecclesiasticam firmiter obser\'ari. Testes autem, qui fuerint nominati, si se
gratia, odio vel timore subtraxerint , per districtionem eandem appellatione cessante cogatis veritati
testimonium perhibere, nuUis litteris veritati et justicie prejudicantibus a sede apostolica impetratis.
Quod si c) non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nichilominus exequantur.
D(at). Rome apud sanctum Petrum II idus aprilis pontificatus nostri anno nono.
a) Stapellag die Ildschr, — b) korr. aus statuentes. — c) si fehlt.
Aus Msc, LaU OcU 50 der Berliner Kgl. Bibliothek^ Epistolae Innocentii (s, XIII), Der erste Theü^
von histaria tripartita 3 Bücher V — VII enthaltend^ «. XI. Das Btich gehorte KL Mo--
rienfeld: Liber campi sancte Marie, quem dedit Alhelmus physicus de Golonia.
Regest aus dieser Quelle PoUhast, 2745 a— 26537. Zu vgl. Erhard, Regg. 2225 und 2376.
208.
Innocenz IlL nimmt das Kl. Werbe in seinen Schutz und sichert ihm seinen benannten
Gilterbesitz. Ferentino 1206 Mai 19.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . preposito, . .priorisse ac monialibus mona«
sterii sancte Marie de Werbe salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur, quod justum
est et honestum, tam vigor equitatis quam ordo exigit rationis, ut id per soUicitudinem officii nostri
ad debitum perducatur effectum. Ea propter, dilecti in domino filii, vestris justis postulationibus grato
concurrentes assensu personas vestras cum omnibus bonis, que impresentiarum rationabiliter possidetis
aut in futurum justis modis deo propitio poteritis adipisci, sub beati Petri et nostra protectione sus-
cipimus. Specialiter autem ecclesiam de Werbe, tres mansos et duo molendina in villa eadem, et in
Hana viginti et unum mansos et ecclesiam ejusdem ville, in inferiori Werbe duos mansos, in Giffelce
duos et dimidium, in Nuinbrune quinque, in Barstorp Septem, in Noua uilla ante castrum Nuweburch
unum, in Brungeressen unum, in Dodenhusen t^es, in Seibach unum, in Boldinkeshusen unum, in
Lutterbach unum, in Sigelaldesfelt a) unum, in Airesse capellam et curtem unam, bona quoque, que
habetis in Hereberge, in Berchen, in Nuinbrunne et in Silbach, in Werbe, in Maxenstein, in Betthen-
husen et in Wildungen, in Anrephe, in Immenhusen, in Herebrechteshusen et in Houfen, sicut ea
oninia juste ac pacifice possidetis, vobis et monasterio vestroper vos auctoritate apostolica confirmamus
et presentis scripti patrocinio communimus. Inhibemus preterea, ne quis episcopus, archidiaconus vel
advocatus seu qualiscumque pei'sona vos et homines vestros indebitis exactionibus aggravare vel super
bonis vestris ad seculare iudicium trahere aut in eodem cenobio conventus publicos celebrare presumat.
NuUi ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre protectionis, confirmationis et inhibitionis in-
fringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemtare presumpserit, indignationem
omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Dat. Ferentini
XIIII kalendas junii pontificatus nostri anno nono.
a) d korr. aus b.
Westf. Ürk.-Buch. V. 13
98
Or, im Fürstl. Waldeckischen Archiv zu Arolsen, An rothgelben Seidenfäden die BulUy Diekcanp
Tafel Nr, 26. Links auf dem ümbug: and; in dorso Kreuz y der Balken unten rund um-,
gebogen.
Potthasty 2779. Druck Varnhageny Ginrndlage der Waldeckischen Landes- und RegentengeschichUf
ürkunderJmch Nr, 11,
209.
Innocenz HL nimmt Kl. Berich in seinen Schulz und bestätigt seine namentlidi aufgeführten
Besitzungen. Ferentino 1206 Mai 25.
„Cum a nobis petitur." —
Dal. Ferenlini VIII kalendas junii pontificatus nostri anno nono.
Die Stelle über den Grüter besitz lautet: Specialiter autem in villa de Beriche IX mansos cum silva
de Marchia et duo molendina, in Beltenhusen mansum I, in inferiori Werbe tres mansos et totidem in
Alrephe, in Bellershusen duos, in Geismare prope Frideslare molendinum unum, predia quoque, que
Mbetis in Aldenstede, in Aldendorp et in Bruninchusen , in Vierminne, in Nothvelde et in Rickeresbroke.
Potthast, 2780. Hier nach Druck in Vamhagen, Grundlage u. s. w. Urkundenbuch Nr. 38
(irrig Innocenz IV. zugeschrieben).
210.
Innocenz IIL trägt den Äbten van Helm^rshausen und Hardehausen und dem Paderbomer
Domdechanten auf die Verhältnisse der Unterordnung der Abtei G ander sheim unter das Hochstift
Hüdesheim zu untersuchen. Ferentino 1206 Juni 17.
Innocentius episcopus ser\'us servorum dei dilectis filiis . . de Helwardeshusen et . . de Herswi-
theshusen abbatibus et . . decano Padeburnensi salutem et apostolicam benedictionem. Cum dileete in
Christo filie . . abbatissa et sorores ecclesie de Gandersen sua cuperent privilegia renovari nobis, hurai-
liter supplicarunt , ut personis aliquibus scriberemus, que privilegia ipsius ecclesie, que propter viariun
-discrimina ad nostram presentiam tute destinari non poterant, iaspicerent diligenter, tenorem ipsorum
fideliter conscribentes sigillis eorum signatum nostro conspectui presentandum. Verum nos earum postu-
lationibus concurrentes quatuor episcopis et abbatibus totidem hoc injunximus exequendum, qui apo-
stolico mandato parentes privilegia felicis recordationis Agapiti et Johannis predecessorum nostrorum
sibi presentata subtiliter inspexerunt tenorem eorum sub sigillis suis nobis fideliter transmittentes. Vene-
rabilis quoque frater noster Gr(uido) Remensis archiepiscopus, tunc episcopus Prenestinus in partibus
illis officium legationis exercens, tenorem privilegiorum ipsorum sub sigillo proprio nostro fecit con-
spectui presentari. Nos autem tam legato quam inquisitoribus fidem debitam adhibentes, licet non
videremus, quare non deberent eadem privilegia innovari, quia tamen C. majoris ecclesie et J. sancte
"Crucis canonici Ildesemenses in nostra presentia constituti proponebant Ildesemensem ecclesiam in pos-
sessione subjectionis ipsius monasterii per centum aimos et amplius extitisse, privilegia ipsa tunc non
duximus innovanda. Verum ut tam monasterio quam ipsi ecclesie suam justitiam servaremus, dilectis
filiis . . Vigaviensi, . . Corbeiensi et . . de Lapide sancti Michaelis abbatibus dedimus in mandatis,
ut ad locum idoneum pariter accedentes citatis, qui fuerant evocandi, inquirerent super omnibus dili-
gentius veritatem et usque ad diflFinitivam sententiam procedentes gesta omnia sub suarum testimonio
99
lilterarum conscripta fideliier ad sedem apostolicam destinarent prefigentes partibus terminum conpe-
tentem, quo nostro se conspectui presentarent senientiam receplure. Ipsi vero mandatum apostolicum
exequi cupientes partes ad suam presentiam citaverunt et, cum vellent in causa procedere occasione
cujusdam interlocutorie, quam tulerunt, pars Ildesemensis ecclesie ad sedem apostolicam apellavit, prop-
ter quod judices ipsi in causa procedere nequiverunt. Nuper autem partibus in nostra presentia con-
stitutis predicta petiit abbatissa, quatinus deberemus privilegia sue ecclesie renovare, presertim cum
in presentia delegatorum judicum pars Ildemensis ecclesie nichil ostendere studuerit vel probare, quod
monasterio vel privilegiis ejus in aliquo derogaret. Ex adverso vero fuit sollicite postulatum, ut cau-
sam ipsam discretis viris committere dignaremur, qui testes reciperent, quos contra privilegia mona-
sterii et prolj^ndam prescriptionem legitimam inducere proponebant. Nos siquidem diligentius atten-
dentes , quod jure civili provida sit deliberatione statutum, ut, quando periculum testium formidatur, ne
veritas occultetur et probandi copia fortuitis casibus subtrahatur, etiam lite non contestata testes vali-
tudinarii et alii, de quibus ex aliqua rationabili causa timetur, ad testimonium admittantur, ejusdem
equitatis similitudine provocati, predicta privilegia quasi iam nimia vetustate consumpta, cum fuerint
non in pargameno sed papiro conscripta, duximus innovanda nolentes, quod ex innovatione higusmodi
novum jus monasterio acquiratur, sed ut antiquum jus, si quod habet, per innovatum Privilegium con-
seri'^etur. Quia vero prefatum monasterium ad jus et proprietatem apostolice sedis per privilegia pre-
decessorum nostrorum pertineremonstratur, ne jus ecclesie Romane remaneat indefensum, eandem abba-
tissam procuratricem ipsius duximus statuendam, ut, cum adversus ecclesie Romane possessiones et
jura non nisi centenaria currat prescriptio, ipsa super hoc et aliis vice nostra procuret, que coram
vobis in judicio fuerint procuranda. Nolentes igitur, quod de statu ejusdem monasterii diutius dubite-
tur vel quod causa ipsa remaneat ulterius indecisa, discretioni vestre per apostolica scripta mandamus
atque precipimus, quatinus locum tutum et comodum eligentes infra sex mensium spatium post sus-^
ceptionem presentium litterarum recipiatis testes, quos ad prescriptionem probandam Ildesemensis eccle-
sia vel ad interruptionem ostendendam Gandersemense cenobium duxerit producendos, et si prescrip-
tionem legitimam probaverit, ut intendit, nisi probata fuerit Interruptio ex adverso, subjectionem ipsius
monasterii adjudicetis eidem, cum constet ipsum in suä diocesi constitutum, Privilegium, quod ipsi mona-
sterio innovari fecimus, corrumpentes. Alioquin eidem super hoc perpetuum silentium imponentes mo-
nasterium ipsum pronuntietis perpetua libertate gaudere nostro sibi privilegio resignato. Testes autem,
qui fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, per censuram ecclesiasticam cessante
apellatione cogatis veritati testimonium perhibere. Quodsi non omnes hiis exequendis potueritis inter-
esse, duo vestrum ea nichilominus exequantur. Dat. Ferentini XV kalendas julii pontificatus nostri
anno nono.
Or, im EerzogL Braunschweig. Landeshauptarchiv zu WolfenbüUeL Die an Hanfschnur befestigt
geujesene Bulle fehlt, Vat Arch, Regbd, 7 foL 106 Nr. 97.
Potthast, 2813. Vgl die folgenden Nrr.
211.
Inmcenz HL theilt den Richtern zur Prüfung der Stellung des Kl. Gandersheim zum Hüdes--
heimer Bisthum, den Äbten von Helmershausen und Hardehausen, sowie dem Domdechanten von
Paderborn seine Entscheidung bezüglich der Verjährung mit.
Ferentino 1206 Juni 17.
. . de Helwartheshusen et . . de Herswartheshusen abbatibus et . . decano Paderburnensi.
Cum vobis aliis litteris dederimus in mandatis, ut in causa, que inter ecclesiam Hildesemensem
ex una parte et ecclesiam de Gandersen et ecclesiam Romanam ex altera dinoscitur agitari, testes ad-
13 *
100
probandam prescriptionem recipere debeatis, insinuatione presentium vobis duximus declarandum, quod,
postquam prescriptio contra monasterium supradictum et libertatem ipsius dicitur inchoata, scissura
trium scismatum adversus Romanam ecclesiam intervenit. Licet igitur tarn legali quam canonica sit
diffinitione statutum, ut contra sacrosanctam Romanam ecclesiam, que gaudet privilegio special!, non
nisi centum annorum prescriptio locimi sibi valeat vendicare, tempora tamen intercedentium scismatum,
que secundum juris ordinem cursum prescriptionis impediunt, nolumus aliquatenus computari, sed
diligenti consideratione adhibita de temporum supputatione deduci. Dat. Ferentini XV kalendas julii
anno nono.
Vat. Arch. Regbd, 7 fol 106 Nr, 96.
Potthast y 2812.
212.
Innocmz III beauftragt den Bischof (Bernhard) von Paderborn und den Abt von Corvei^
dahin zu wirken , dass dem Kl. Gandersheim die ihm von Übelthätern entrissenen Güter zurück-
begeben tvürden, und dasselbe gegen Ungerechtigkeiten zu schützen.
Ferentino 1206 Juni 24.
„Quoniam nimis." —
Dat. Ferentini VIII calendas julii pontificatus nostri anno nono.
Potthast, 2826,
213.
f Innocenz HL nimmt Rl. Fischbeck in seinen Schulz.
Lateran 1206 Odober 19.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiabus Berthe abbatisse et toti congregationi
secularis ecclesie in Visbecc diocesis Mindensis salutem et apostolicam benedictionem. Religiosam
vitam eligentibus convenit apostolicum adesse presidium, ne forte cujuslibet temeritatis incursus aut
eos a pio proposito revocet aut robur, quod absit, sancte religionis infvingat. Quapropter, dilecte in domino
filie, justis vestris postulationibus clementer annuimus et ecclesiam vestram, in quo divino maneipate
estis obsequio, sub beati Petri et nostra speciali protectione suscipimus et presentis scripti privilegio
communimus. Statuentes, ut, quasqunque possessiones et bona eadem ecclesia vestra in presentiarum
juste et canonice possidet aut in futurum concessione pontificum, largitione regum et principum, ob-
latione fidelium») seu aliis justis modis opitulante (!) domino poterit adipisci, firma vobis vestrisque suc-
cessoribus et illibata permaneant. Decernimus ergo, ut nulli prorsus hominum liceat supradictam eccle-
siam vestram temere pertuibare, vel ejus possessiones auferre, seu ablatas retinere, diminuere seu qui-
buscunque vexationibus fatigare, sed illibata omnia et integra conserventur earum, pro quarum guber-
natione et sustentatione concessa sunt, usibus omni modis profutura, salva tamen sancte (!) sedis apo-
stolice auctoritate et diocesani episcopi canonica justitia. Si qua igitur in futurum ecclesiastica seu
secularis persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere venire temptaveiit, secundo
tertiove commonita, nisi presumtionem suam congrua satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui dig-
nitate careat reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore
et sanguine dei et domini nostri redemptoris Jesu Christi aliena fiat et in extremo examine districte
101
ultioni subjaceat. Cunctis autem eidem loco jura sua servantibus sit pax domini nostri Jesu Christi,
quatenus et hie fructum hone actionis percipiant et apud dlstrictum judicem premia eterne pacis inve-
niant. Amen. Datum Laterani XIV kalendas novembris pontificatus nostri anno IX.
a) Im Druck fehlt fidelium und ist das oblatione zu principum gezogen.
Potthaaty 2896. Die ürk, nur durch den Druck PavilinCs in seiner Bist virg, coli, Visbecc. p.
73 s. bekannt; Original oder ältere Kopie weder in Fischbeck noch sonst aufzufinden, WH-
mans in Arch, Ztchr. ///, 5. 42 Nr. 23 bekielt die Entscheidung über Echtheit einer wei-
tern Untersuchung vor. Die ürk. ist zusammiengesetzt aus den allgemeinen Formeln eines feier-
lichen Privilegs ohne besondere Angaben y und mit dem Datum eines einfachen Privilegs. Die
ungewöhnliche Zusammenstellung und mehrere auffällige Ausdrücke zvringen an Fälschung zu
denken,
214.
Innocenz III bestätigt dem Stift Busdorf seine Besitzungen , besonders die von seinem Grün-
<ler ihm geschenkten fünf villas: Aspethera, Hildelinghusen , Haswthehusen, Hohensili, Albeh-
tinghusen. Lateran 1206 November 18.
„Gommisse nobis." —
Dat. Laterani XIIII kalendas decembris pontificatus nostri anno nono.
Or. im Kgl, St--4. Münster. Bulle an rothgrünen Seidenfäden, Diekampy Tafel Nr. 26 y sehr
zerstört. Auf dem ümbug rechts J Mediol. auf der Rückseite eben links d, in der Mitte E.
Innocentius verl, Schrift
Potthasty 2913, Druck Schaten ad annum. Im Di'uck Westf. ürkb. /F, 22 zu km^rigiren Z, 3
exigit st. exiget. — Omnia Z. 10 auf Rasur,
s
215.
Innocenz III, antwortet auf die Frage des Kolner Dompropstes u. s. iv,^ an tvelchen Suffra-
gan der Kölner Kirche während der Gefangenschaft des Erzhischofs Bruno appelliert werden
müsse y er hoffe auf baldige Befreiung desselben durch seinen Legaten,
Lateran 1207 Mai 15,
„Postulastis per sedem." —
Dat. Laterani id. maii anno deeimo.
Die Frage, (neben welcher noch mehrere aridere gestellt waren^^ lautet: Postulatis per sedem apostoHcam
edoceri, quis sufTraganeus Coloniensis ecclesie, dum venerabilis frater noster B(runo) archiepiscopus vester
in vinculis detinetur, debeat judicare, si forte a clericis suis iidem fuerint ad Coloniensem ecclesiam
appellati?
PoUhast, 3101.
216.
Innocenz HL nimmt das Marienkloster in Lippstadt mit seinen Besitzungen in Schutz,
Viterbo 1207 Juli 3.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo fiUabus . . priorisse ac monialibus
beate Marie in Lippia Coloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Prudentibus virgi-
lOJ
nibus, que sub habitu religionis accensis lampadibus per opera sanclitatis iugiter se preparant obviam sponso
ire, sedes apostolica debet patrocinium impertiri, ne forte ciyuslibet temeritatis incursus aut eas a pro-
posito revocel aut robur, quod absit, sacre religionis enervet. Eapropter, dilecte in Christo filie, vestris
justis postulationibus grato concurrentes assensu personas et ecciesiam vestram, in qua secundum deum
et beati Augustini regulam divino estis obsequio mancipate, cum omnibus bonis, que impresentiarum
rationabiliter possidet aut in futurum justis modis prestante domino poterit adipisci, sub beati Petri
et nostra protectione suscipimns. Specialiter autem ecclesias, terras, molendina, Silvas, decimas, pos-
sessiones et alia, que dilectus filius B(ernhardus) de Lippia, nobilis quondam vir, nunc autem monachus
Cisterciensis ordinis, eidem ecclesie in helimosinam provida pietate concessit, sicut ea omnia juste ac
pacifice possidetis, vobis et per vos ipsi ecclesie auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti
patrocinio conmiunimus. NuUi ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre protectionis et con-
firmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, in-
dignatioriem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. DaL
Viterbii V nonas julii pontificatus nostri anno decimo.
Or. im FürsÜ. Lipp, Archiv zu Detmold, — Bidle an Seidenfäden, Diekamp, Tafel Nr, 26. Auf
dem ümbug links J; auf der Rückseite Ecke oben links R. Innocentius in verL Schrift (Die-
kamp),
Aufzug bei Klostermeier, Krit, Beleuchtung u, s, w, (Lenxgo 1817) Anm* <S. 6 Nr, 5, Reg. Preuss
und Falkmann Lipp. Reg. 1,122 Nr. 134.
217. •
Innocenz III. gestattet dem Abt (Thetmar) und Konvent des Kl. Corvei, die Weihe der AUäre
und Kirchen innerhalb der Klosternumem, Chrisma und h. öl von Jedem katholischen Bischöfe
zu nehmen. Lateran 1208 April 30.
. . abbati et conventui Corbeiensibus.
Quanto Corbienesem ecciesiam nobis et ecclesie Romane devotiorem sumus experti, tanto rationabiles
petitiones pertinentes ad ipsam inducimur specialius exaudire. Cum ergo monasterium vestrum ab omni
jurisditione cujuslibet episcopi preterquam summi pontificis sit exemptum, presentium vobis auctoritate
concedimus, ut ordines monachorum vestrorum et consecrationes altarium seu basilicarum, que fuerint
infra ejusdem monasterii ambitum constituta, necnon crisma et oleum sanctum ac cetera ecclesie sacra-
menta recipere vobis liceat, a quocunque catholico episcopo malueritis gratiam apostolice sedis habente.
NuUi ergo nostre concessionis etc. Si quis autem etc.
Dat. Laterani II kalendas mai anno XIo.
Vat.-Arch. Regbd. 7 foL 53v.
Potthast, 3390.
218.
Innocenz HL gestattet dem Abt (Thetmar) von Corvei gegen die Beamten des Klosters, welche
den Brüdern die Präbenden vorenthalten, mit kanonischen Strafen vorzugehen.
Lateran 1208 April 30,
. . Corbeiensi abbati.
Quanto Corbeiensem ecciesiam etc. ut in alia usque exaudire. Quapropter discretioni tue pre-
sentium auctoritate concedimus, ut ofBciales monasterii tui , qui fratrum prebendam contra justitiam
103
detinuerint, eanonica tibi liceat districtione compellere ad justitiam , sicut debent, super hoc sub tuo
examine faciendam, districlius inliibenles, ne predicti offlciales per laicalis sententie injustitiam in usus
suos stipendia monachis deputata convertere quavis temeritate presumant. Nulli ergo nostre concessio-
nis et inhibitionis etc. Si quis autem etc. Dat. ut in alia. (Vergl. die vorherg, Nummer.)
Vat Arch. Regbd. 7 fol, 64.
Patthast, 3391.
* 219.
Innocenz III, (heilt dem Konvent des Klosters Corvei mit: Als die Kardinallegaten Hugolin
und Leo in Deutschland geweilt^ hätten sie von der ohne ihre und des apostolischen Stuhles Er-
lauibniss stattgefimdenen Uebersieddung des Abtes (Thetmar) von Helmershausen als Abt nach Corvei
vernommen. Bei der Empfangnahme der Begalien in Nordhausen habe er sich um sie gar nicht
gekümmert. Darum hätten die Legaten den Bischof (Bernhard) von Paderborn aufgefordert, ihn
bis zur vollen Genugthuung für sein Verhalten zu suspendiren. Darauf habe der Abt zu seiner
Entschuldigung die Gewohnheit jener Gegend angeführt , wonach man bei der Wahl, Weihe und
Uebersiedelung von einem zum andern Kloster die Genehmigung des Papstes nicht einhole. Die
Legaten hätten auf Bitten vieler Fürsten den obigen Befehl geändert und nur Absendung seiner
Gesandten auf den nächstvergangenen 16. März 1208 nach Rom verlangt. Er^ der Papst y sehe
diese Gewohnheit als etwas Verkehrtes an und habe die Legaten angeunesen^ von den beiden Ge-
sandten des Abtes und Klosters Gehorsam und Verzicht auf diese Gewohnheit zu verlangen. Das
sei geschehen und darnach hätten sie diese Sitte jetzt abzuschaffen,
Lateran 1208 Mai 3.
^Cum venerabilis." —
Dat. Laterani V nonas maii pontificatus nostri anno undecinio.
Or, im KyL St.-A. Münster , stark abgeblättert. Bulle fehlt Auf dem üwimg rechts Guills.
Auf der Rückseite der Impetrant GONO. Rechts daoon ein auffallend grosses Registratur-
R mit oben eingeschi*iebeneni Scripte. — Vat. Arch. Regbd. 7 fol. 63.
Potthast, 3397, Die Bulle findet sich ganz oder theilweise gedruckt viehrfach in den Ausgaben des Corp,
jur. can. Drucke Schaten ad annum, Westf. Urkb. IV, 31 (irrig zum 5. Mai gesetzt). Der
Tag von Nordhausen am 16, Aug. 1207, Böhme r-Ficker Reg. imp. 168a., Der Corveier Abt
sicher der fmhere Helmershauser Abt Thettnar III. tmd wahrscheinlich der, welcher mit der
Paderbo)*ner Kirche den Streit um die Stellung Ilelmershausens zu Paderborn hatte, vgl, oben
Nr, 166 ff. Auf dem Quedlinburger und EifuHer Tage fehlt der Abt, vgl. Winkebnann a.
a. 0, 426, Anm. 3. Dass der Abt vom Papst wieder in Gnaden aufgenommen wurde, geht
au>s den beiden varhei*gehenden Nrr. heixor. — Zu korr. im Di'uck W. Urkb. S, 23 Z. 5
eorundem. — Z. 11 Padeburnensi , also auch wohl Z 2. — Z, 11 und 14 diflFerret.
220.
Innocenz HL erwähnt in seinem ausführlichen Schreiben an Äbtissin und Konvent des Stiftes
(xandersheim die Untersuchung des Bechtsverhältnisses desselben zur Hildesheimer Kirche seitens
104
der Äbte von Corvei und Hdmershausen sowie des Domdechanfen von Paderborn, sichert das ^ifl
vor aUen Angriffen Hildesheims und erklärt, dass es fernerhin der Freiheiten sich erfreuen sMt,
die in dem von ihm erneuerten Klosterprivileg ausdrücklich erwähnt seien.
Lateran 1208 Mai 11.
„Cupienles olim." —
Dal. Laterani V idus maii anno undecimo.
Potthast y 3411.
221.
Innocenz HL schreibt u. a. an die Suffragane in der Kölner Kirchenprovinz über die Beschwer-
den des ehemaligen Kolner Erzbischofs Adolf gegen seine Bichter und befiehlt ihnen, den Erzbisdof
Bruno als Metropoliten anzuerkennen.
Lateran 1208 Mai 13.
„Postquam Adulphus." —
"^ Dat. Laterani III idus maii anno undecimo.
PoUhast, 3412.
222.
Innocenz HL schreibt an den Erzbischof (Albert) von Magdeburg (und in gleicher Wästm
die Erzbischöfe [Siegfried] von Mainz und [Bruno] von Köln und ihre Suffragane), sie möcWe»
dafür Sorge tragen , dass kein neuer römischer König gewählt werdCy und verbietet unter Strafe des
Anathems jemanden zu salben oder zu krönen.
(1208 August.)
. . archiepiscopo et episcopis suffraganeis Magdeburgensis ecclesie.
„Cum dissensionis materia." —
In eundem modura . . archiepiscopo et episcopis suffraganeis ecclesie Maguntine.
In eundem modum . . archiepiscopo et episcopis suffraganeis ecclesie Goloniensis.
Vat ArcK Regbd. 6 fol. 37v Nr. 155,
PoUhast, 3476.
223.
Innocenz III. theüt dem Erzbischof (Andreas) von Lund mit, dass päpsüiche Mandate u. ö.
an die Bischöfe (Gerhard) von Osnabrück und (Otto) von Mnmter ergangen seien^ den aus s&nen^
Bisthum geflohenen und zum Erzbischof von Bremen erhobene f Bischof WcUdemar van ScUesung
zur Stellung in Born binnen Monatsfrist zu veranlassen, im Weigerungsfalle ihn mit dem Bann
und seinen Aufenthaltsort mit dem Interdikt zu belegen und ebenfalls die Absendung von Gesandten
der Bremer Kirche nach Bom zu bewirken.
Ferentino 1208 Nove^nber 4.
„Cum diabolus." —
Dat. Ferentini II nonas novembris pontificatus nostri anno undecimo.
PotthcLst, 3530. Reff. Basse, Schlesw.'Holst.'Lauenb. Regg. u. Ui^kk. /, 262.
106
224.
Innocenz HL überträgt dem Erzbischof (Albert) und dem Kanonikus Magister Gernand in
Magdeburg die fernere Untersuchung der streitigen Äbtissinwahl in Neuenheerse.
(Lateran 1209 Februar.)
. . archiepiscopo et magistro Gernando canonico Magdeburgensibus.
Cum dilecta in Christo fiKa *) R. custos Herisiensis ecclesie ac Volpertus clericus procurator G.
monialis olim ad sedem apostolicam accessissent et super electionibus celebratis de custode ac moniali
jam dictis litigassent aliquamdiu coram nobis, nos hiis diligenter auditis, que tarn a procuratore ipso
fiiere proposita quam custode, . . Helerwardensi ^) et . . Hergensi (!) abbatibus ac . . preposito Geis-
mariensi dedimus in mandatis, ut, quicquid factum fuerat super monialis electione jam dicte, auctoritate
nostra suffulti nullius contradictione vel appellatione obstante denuntiarent irritum et inane ac super
ipsius electione custodis veritate diligentius inquisita, si electionem ipsius canonicam et personam
idoneam invenirent, ipsam auctoritate apostolica confirmarent contradictores per censuram ecclesiasti-
cam appellatione postposita compescentes. Verum cum ipsa custos mandatum hujusmodi judicibus
presentasset, quod de prefata moniali factum fuerat, denuntiaverunt irritum et inane. Que cum nollet
dimittere abbatiam, judices ipsi excommunicationis eam vinculo innodantes mandaverunt eandem arctius
evitari; sed ipsa cum electricibus suis post aliquot dies super electione sua per nuntium appellavit.
ludices autem appellationi nullatenus deferentes, preserlim cum de nostro expresso mandato fuisset
ejus electio irritata et appellatio esset in litteris nostris inhibita, citato Herisiensi conventu de ipsius
electione custodis, prout ipsis injunctum fuerat, inquirere studuerunt. Cumque ipsius electionem
invenissent canonicam idoneamque personam, habito prudentum consilio electionem confirmantes ipsius
abbatiam Herisiensem auctoritate nostra per difßnitivam sententiam adjudicaverunt eidem. Et licet
diocesanus episcopus appellarit et inhibuerit Herisiensi conventui, ne illi tamquam abbatisse presumerent
obedire, ipsi tamen eam in corporalem ejusdem abbatie possessionem cum omni mansuetudine induxe-
runt, a qua per . . fratrem monialis predicte ac fautores ipsius per violentiam est ejecta, et preter
alia mala, que ibidem fuere nequiter perpetrata per illos, dictam R. coegerunt juramento firmare, ut
usque ad festum beati Martini tunc proxime futurum Herisiensem ecclesiam non intraret nee etiam
domo simplici, vel quod ibidem obtinebat stipendio, uteretur. Porro cum dicta R. super hiis et aliis
graviter vexaretur, ad nostram duxit presentiam recurrendum. memorata G. moniali similiter veniente.
Cumque super hiis ipsa R. proposuerit questionem et postulaverit confirmari processum judicum
predictorum, et ut satisfieret sibi de damnis et ir^juriis irrogatis, dicta G. proposuit ex adverso, quod,
cum electa fuerit in Herisiensis ecclesie abbatissam a majori et saniori parte conventus et ejus electio
per diocesanum fuerit episcopmn confirmata, ipsa custos ad abbatem de Gonradesburch et conjudices *^)
ejus litteras impetravit. Ad quorum presentiam cum ipsa G. citata veniret et ostenderet se spoliatam
fuisse ipsius occasione custodis, sententiam ab ipsis judicibus reportavit se illi nullatenus respondere teneri,
nisi foret primitus restituta, sed ipsa custos ab eadem sententia provocando appellationem suam est
personaliter prosecuta. Cetenun cum ipsa G. ad hoc tantum procuratorem transmiserit, ut eadem con-
firmare tur sententia, procurator ipsius mandati fines excedens passus est obtinere custodem, quod vo-
luit, contra ipsam et ad supradictos judices litteras reportavit. Quorum unus excommunicationis sen-
tentie subjacebat, prout littere venerabilis fratris nostri . . Maguntini archiepiscopi nobis exhibite conti-
nebant. Cum quo alter eorum absente tertio in omnibus inordinate processit, et licet tam ipsa quam
Herisiense capitulum pro diversis gravaminibus appellarint, ipsi tamen nichilominus procedentes eandem
custodem per Albertum familiärem ipsius, qui, sicut ex eisdem litteris memorati archiepiscopi probaba-
tiu*, vinculo erat excommunicationis astrictus, et B. plebanum in corporalem fecerunt possessionem in-
Westf. Urk.-Biicfa. V.
14
106
duci. Ad probandum vero, quod procurator jam dictus mandatum tale receperit, ut videlicet appella-
tionem interpositam prosequi procuraret, testes coram auditore sibi dato produxit. Sed econtra respon-
sum est, quod. etsi testes illi mandatum tale probassent, per hoc tarnen nuUatenus est ostensum, quin
aliud recepisset, et ideo cum esset pro sententia presumendum, presertim cum fuisset a nobis cum
maturitate consilii promulgata, manifeste intelligi poterat, quod super principali negotio procurator pre-
clictus mandatum receperat generale; sicut eadem custos per testem unicum, quem produxit, plenius
ostendebat. Nos autem hiis et aliis intellectis, que fuerunt ab utraque parte proposita, prefatam G.
monialem ab administratione ipsius abbatie sententialiter duximus removendam, dilectis filiis . . scola-
stico Ildesemensi . . custodi et . . scolastico Mindensibus dantes nostris litteris in preceptis, ut ad ipsam ec-
clesiam personaliter accedentes abbatie administrationem ejusdem alii persone idonee coromittere pro-
curarent, cui ad opus ecclesie fieret hinc inde resignatio subtractorum, ipsi vero Interim de confirma-
tionis sententia, que super electione custodis lata erat a delegatis judicibus cognoscentes, sicut justum
esset, confirmarent vel infirmarent candem. Ita videlicet quod, si pro eo, quod unus ex judicibus dele-
gatis, qui eandem sententiam tulerant, excommunicationis esset vinculo publice innodatus, quando senten-
tia lata fuit, sicut per metropolitani litteras monstrabatur, aut ex alia justa causa ipsam constaret sen-
tentiam infirmandam ea cassata cognoscerent iterum de ipsius electione custodis, et que in factum fuis-
sent proposita vel personam, plenius audientes ipsam, si fuisset inventa canonica, confirmarent, alioquin
•ea penitus inflrmata darent sororibus facultatem liberam eligendi, et quam in abbatissam sibi ducerent
regulariter eligendam, ejus electionem sublato appellationis obstaculo confirmarent ac prefate custodi
de bonis ecclesie facerent in expensis legitimis provideri; contradictores nichilominus vel rebelles, ut a
sua temeritate desisterent, per censuram ecclesiasticam appellatione remota cogentes. Testes etiam, qui
nominati essent, si se gratia, odio vel timore subtraherent, per districtionem eandem cessante appella-
tione cogerent veritati testimonium perhibere. Ipsi vero judices tam custodem ipsam quam conventum
Herisiensis ecclesie ad suam presentiam evocantes dilationis eis tei-minum indulserunt; sed dilatione pen-
dente . . preposita Herisiensis cum complicibu.s suis . . abbati de Reinuehusen(!), . . preposito de Noua
ecclesia et . . plebano de Eschenshuseim nostras litteras presentavit, in quibus eisdem judicibus man-
dabatur, ut supradicta custos quedam ipsius ecclesie ornamenta, custodie quoque proventus ad usum
•ecclesie pertinentes et redditus de Meinclisern, qui debebant sororum neccessitatibus ministrari, ac
Kjuedam alia de prebendis earum, que per quosdam predones malitiose subtraxerat et ipsa pro sue vo-
luntatis arbitrio detinebat, per censuram ecclesiasticam appellatione remota justitia mediante restituere
cogeretur. Quarum auctoritate custos ipsa citata, cum statuto sibi die non posset coram judicibus comparere,
ipsi post appellationem a Lamberto clerico interpositam pro parte custodis ejusdem in ipsam excommuni-
cationis sententiam protulerunt. Et licet eodem die procurator ipsius comparuerit coram eis et eandem
•excommunicationis sententiam utpote minus rationabiliter latam peteret relaxari, cum in nullo penitus audi-
retur, appellationem a predicto Lamberto clerico interpositam ratam habuit et recessit. Ipsi vero appellationi
minime deferentes receperunt testes a preposite ac complicum ejus parte productos et eorum depositionibus
in ipsius custodis absentia publicatis ipsam cmn complicibus suis ad restitutionem centum quinquaginta
mai'carum et de furtö ac sacrilegio nichilominus condempnarunt excommunicationis sententie supponen-
tes easdem. Postmodum autem cum procurator custodis ipsius predictorum scolastici Mindensis et con-
judicum suorum conspectui se statuto termino presentasset pro eadem custode in judicio processurus,
idem judices asserentes, quod, cum prefata custos excommunicata esset a judicibus memoratis, sicut ipsa
non poterat agere, sie nee ejus debebat procurator audiri, eum ab agendo per sententiam repulerunt.
Procurator autem ex adverso respondit, quod talis excommunicationis sententia sibi nocere non poterat
vel custodi, cum per legitime appellationis obstaculum, que sententiam ipsam precesserat, de jure fuerit
impedita. Cumque judices ipsi allegationem higusmodi frivolam reputantes nollent de appellatione cog-
107
noscere, procurator jam dictus ad sedem apostolicam appellavit. Sed ipsi appellationi deferre noientes
testes, quos pars altera producere voluit ad probandum, quod unus ex delegatis judicibus, qui senten-
tiam tulerant pro custode, lunc excommunicatus erat, cum pro ea confirmationis sententia lata fuit,
ea occasione siunpta, quod quidam ex ipsis testibus a remotis partibus venerant, receperunt. Propter
quod quedam sorores Herisienses pro se ac predicta custode ad sedem apostolicam provocarunt. Qui
appellationem interpositam contempnentes 6. monialem ab administratione Herisiensis ecclesie removerunt
ipsam ejusdem ecclesie preposite committentes, aliquas personas idoneas in suum ac^utorium receptura (!).
Idem quoque judices articulum de resi^atione subtractorum intermittentes, qui primo fuerat in man-
dato nostrarum litterarum insertus, testes super alio articulo receperunt, quia videlicet ab abbate pre-
dicto et conjudicibus suis legitime olim fuerat provocatum, eo quod rescripti nostri copiam parti-
bus facere voluerunt (!). Qui receptos testes super premissis articulis postmodum publicantes confir-
mationis sententiam pro sepedicta custode latam penitus infirmarunt ac de ipsius electione nichilominus
inquirentes eandem tanquam celebratam minus canonice cassaverunt concessa sororibus eligendi libera
facultate. Que convenientes in unum sepedictam G. monialem unanimiter elegerunt. Cujus electionem
dicti judices confirmantes abbatie possessionem et cathedram solempniter assignarunt eidem supradictam
custodem et fautrices ipsius excommunicatas publice nuntiando. Subsequenter autem hü, qui super
articulo prenotato de resignatione scilicet subtractorum auditores fuerant a predictis judicibus deputati,
recipientes testes a predicte preposite ac suarum complicum parte productos depositiones ipsorum sub
sigillis propriis interclusas eisdem judicibus transmiserunt. Verum cum custos ipsa iter arripuisset ad
sedem apostolicam' veniendi, memorati judices noluerunt dicta testium publicare ad nostram presentiam
eadem sub sigillis suis destinantes inclusa. Nos igitur hec et alia, que tam custos predicta quam L
clericus, qui pro eodem negotio venerat contra ipsam, nuper apud sedem apostolicam constituti propo-
nere voluerunt, et acta judicvun ab eisdem nobis exhibita diligentius attendentes deprehendimus mani-
feste predictas litteras ad memoratum abbatem de Reineshusers (!) et suos conjudices impetratas per
subreptionem obtentas, cum in eis illius articuli, videlicet de subtractorum resignatione, fuerit preter
nostram conscientiam cognitio demandata, qui litteris fuerat insertus prioribus, de quibus in secundis
litteris mentio aliqua non fiebat. Et ideo quod ipsarum litterarum occasione dignoscitur attemptatum,
penitus duximus irritandum. Dictum insuper scolasticum Hildesemensem et conjudices suos invenimus
minus provide processisse, quia, cvun in nostris litteris eisdem principaliter mandaretur, ut ad pre-
dictam ecclesiam personaliter accedentes persone idonee administrationem committerent abbatie, cui ad
opus ejusdem abbatie fieret hinc inde resignatio subtractorum, ipsi formam mandati apostolici trans-
ponentes illo capitulo pretermisso de aliis articulis inordinate plurimvun cognoverunt, propter quod pro-
cessum ipsorum contra nostri formam rescripti ac juris ordinem attemptatum irritum decrevimus et
inanem presentium vobis auctoritate in virtute spiritus sancti districte precipiendo mandantes, quatinus
convenientes in loco competenti et tuto G., A. et quibusdam aliis ejusdem ecclesie sororibus, sicut
justum fuerit, restitutis et forma mandati nostri exacta diligentia observata in negotio ipso juxta teno-
rem precedentium litteranmi appellatione remota ratione previa procedatis, ita quod per vestram soUi-
citudinem circumspectam sattem hac vice negotio tamdiu prorogato finis debitus imponatur. Quia vero
propter causam istam diutius jam protractam Herisiensis ecclesia graves dignoscitur sustinuisse jacturas,
volumus et mandamus, ut tu, frater archiepiscope, in expensis propriis cognitioni cause studeas interesse.
a) dil. in Christo fil. das Registrwn, — b)Uerwarden8i d, IL — c) et ejus conjudices mit üinstellungszeichen; ebenso
spättr manifeste poterat intelligi, wo int. vor pot., dann ecclesie binc inde fieret, wo fier. vor hinc, endlich mentio non fiebat
aiiqiia, too aliqua vor non zu setzen ist,
Vau Arc/u Regbd. 7a.
Potthast, 3661. Vgl. Nr. 197 und 206.
14*
108
225.
Innocenz HL beaußragt die Bischöfe (Otto) van Münster und (Gerhard) von Oanabrüdc sowie
die Suffragane von Bremen^ den Bann über den früheren Bischof von Schleswig^ Waldemar, da er
in seiner Verstocktheit verharre, in ihren und den benachbarten Diöcesen zu verkünden und seine
Anhänger zu strafen. VUerbo 1209 Juli 2.
„Cum vir iniquus et apostata.^ —
Cum igitur Waldemarus predictus arcuni sie tensuin non metuens nee fugiens a sagitta ad apo-
stolieam sedem nou venerit infra terminum prefinitum a nobis sed in sua pertinaeia dampnabiliter per-
severety per apostolica vobis scripta mandamus et distriete preeipimus, quatinus eandem sententiam,
quam incurrisse dinoscitur, per vestras et vieinas dioeeses publicantes et eontra eum et suos complices
idem mandatum per omnia fideliter exequentes in loeis, in quibus fuerint, tarn divinum officium quam
alia ecclesiastica sacramenta preter baptisma parvulorum et penitentias morientium ipsis presentibus
faeiatis omnino eessare. Dat. Viterbii VI nonas julii pontificatus nostri anno duodecimo.
0)\ im St'A, Hannover, Bulle an Haurfschnury Dlekamp, Tafel Nr, 26, Attf der Rückseite
Bremen dai^nter R mit eingeschriebenem Scripte.
Potthasty 3761. Innocenz erwähnt den Avftrag in seinefn Schreibeti an König Otto, Potthast^ 3760.
226.
Innocenz III. beauftragt den Elekten (Ronrad) von Minden und den Abt ( Werner) von Lies-
hörn nOfCh längerer Darlegung der Verhältnisse det^ Bremer Kirche, den Bischof (Gerhard) von
Osnabrück, falls sie ihn, wie von Bremen aus behauptet würde, tauglich für die Leitung der Bremer
Erzdiocese fänden, zur Uebemahine der neuen Würde zu veranlassen.
Laterarf 1210 Odober 30.
„Venerabiles fratres nostri.** —
Dat. Laterani III kalendas octobris pontificatus nostri anno tertio decimo.
Or. im Kgl. St-A. Hannover. BtUle an Hanfschnur, Diekamp Tcfel Nr. 27. Oben rechts im
letzten Viertel R. Auf der Rückseite R mU, eingeschriebenem Scripte sunt. (Statt sunt
schrieb der Schreiber erst sit^) Schreiber avf dieser nicht vermerkt, sicher derselbe, der die
folgende Urkunde schrieb. Vgl, die beiden folgenden Nummern. — Vat, Arch. Regbd. 8 foL
35v Nr. 168.
Potthasty 4116. Druck Moser IV, 105,
227.
Innocenz III. fordert die Suffragane u. s. w. der Bremischen Kirchenprovinz auf^ den zu
ihrem Erzbischof bestimmten Bischof (Gerhard) von Osnabrück als ihren Oberhirten aufzunehmen.
Lateran 1210 October 30.
„Ex litteris vestris." —
Dat. Laterani III kalendas novembris pontificatus nostri anno tertio decimo.
Or. im Kgl. St-A. Hannover. Bulle von Hanfschnur abgeschnitten fehlt. Auf dem Umbug W^
Wenafro. (Von demselben auch die vorhergehende Urkunde geschrieben,) Auf der Rückseite
ein verziertes B mit zwei ein F bildenden Querstrichen an dem verlängerten Längsstrich;
vielleicht B(remensis). — Vat, Arch. Regbd, 8 fol, 35v Nr, 158.
Potthasty 4118, Auszug Moser l. c.
109
228.
Innocenz HL mherträgt dem Bischof (Gerhard) von Osnabrück das Erzbisthum Bremen und
gestattet ihm, bis zum Empfang des Palliums die Leitung seiner Diöcese beiziibehaUen.
Lateran 1210 October 30.
Innocentius episcopus sen^us servorum dei venerabili fratri . . Osnaburgensi episcopo salutem
et apostolicam benedictionem. Venerabiles fratres nostri . . Lubicensis et . . Livunensis episcopi et
dilectus filius . . maior decanus cum ceteris canonicis Bremensis ecclesie suis nobis litteris intimarunt,
quod, cum olim Waldemarum quondam SIewicensem episcopum a nobis in archiepiscopum postulassent,
quia id non potuit efTectui mancipari, quidam ex eis electionis sue vota in dilectum filium B. eiusdem
ecclesie moiorem (!) prepositum contulerunt. Verum quia ipsius non extitit electio confirmata, ipsi,
quantum in eis extitit, de alia persona tractantes ecclesie sue consulere curaverunt, propter quod non
tantum rerum verum *) etiam personarum a laicis adhuc adherentibus propter diversas causas Walde-
maro predicto graves iam dudum persecutiones sunt et impedimenta perpessi et adhuc etiam patiuntur.
At guoniam mora preteriti temporis ecclesie riduate, ad nichilum fere redacte fuit quam plurimum
hucusque dampnosa et futuri protractio perniciosa poterat magis esse, idem in manus hominum incidere
potius eligentes •*) quam pro domo dei mumm non opponere se ac sua rei, quam inceperant,
insistere fortiter necessarium extimarunt. Unde tam ipsi quam dictus prepositus per suas litteras
speciales a nobis humiliter postularunt, ut te eisdem vicinum et per omnia cognitum ipsis in archi-
episcopiun concedere dignaremur, per quem, cum sis virmoribus et scientia preditus ac generis nobili-
täte preclarus et ecclesiam tibi commissam hactenus viriliter defensaris, prefata ecclesia poterit in sta-
tum pristinum reformari et compesci nichilominus insolentia laicorum. Nos igitur consuli volentes
ecclesie diutius desolate dilectis filiis . . Mindensi electo et . . abbati Lesbernensi Monasteriensis
diocesis et . . custodi Monasteriensi nostris dedimus litteris in mandatis,* ut inquisita super hiis et
cognita veritate, si res ita se habet, tibi auctoritate nostra iniungant, ut ad prefatam ecclesiam Bre-
mensem accedas eiusdem re imen in nomine domini recepturus. Quocirca fraternitati tue per apostolica
scripta mandamus, quatinus, cum a prefatis executoribus tibi fuerit iniuncfum, accedas ad ecclesiam
memoratam et in Christi nomine regimen eins suscipias ac fideliter exequaris. Nos enim tecum propter
necessitatem temporis *) hanc specialem gratiam duximus faciendam, ut usque ad susceptionem pallei
Osnaburgensem ecclesiam sicut proprius pastor retineas et gubernes, dantes supradictis executoribus
in mandatis, ut iniungant nichilominus clero ministerialibus et populo ecclesie memorate, quod tibi usque
ad susceptionem pallei tamquam pastori proprio intendant ut hactenus et exhibeant obedientiam ^) de-
bitam et honorem contradictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita compescendo.
Preterea venerabilibus fratribus nostris suffraganeis ^) Bremensis ecclesie et Bremensi capitulo ac mi-
nisterialibus eins nostris duximus litteris iniungendum, ut, postquam de mandato nostro tibi facto per
exequutores predictos ad sepedictam ecclesiam accesseris gubernandam, tanquam pastori suo tibi obe-
dientiam ®) et reverentiam debitam exhibentes intendant tibi humiliter et devote. Dat. Laterani III
kalendas novembris pontificatus nostri anno tertio decimo.
1^ au/ Rasur. — b) von in bis eli aitf Rasur. — c) von tamq. bis obedientiam auf Rasur, d) ursprünglich Preterea
Bremensi cap. et Yen. fratr. nostr. suffr. dann mit Umsieliungszeichen. — e) von tamq. bis obed. Rasur.
Or, im Kgh Sl-A, Hannover. Bulle an Hanfachnur^ Diekamp, Tafel Nr. 27. Oben in der
Mitte p. Auf der Rückseite ein verziertes B(remensis?). — Vat.-Arch. Regbd. 8 fol. 35v
Nr. 158. — Von den drei im Register verzeichneten Urkunden hat also nur die vollständig
ausgeschriebene das Registraturzeichen. Auffällig ist ein bei allen drei Originalen vorkam-
inender Fehler. In särmndichen wurde vom Schreiber das Bremer Kapitel den Suffraganen
110
vorgesetzt, bis der Fehler gemerkt und durch Unutelhmgezeichen kcrrigirt wurde. Et folgt
fjpchl daraus^ daee alle drei dem Korrektor gleichzeitig vorgelegen haben, andernfalU wäre der
Fehler wohl in einer Urk, unterblieben; ferner dose der Fehler eich audi in der (Koneql^)
Vorlage befand. Im Register eteht das richtige.
Potthaety 4117 verz. nach dem Auezug in Lappenberg, Hamb. ürkb. I, 380. Moeer, IV, 105.
229,
Innocenz HL nimmt das Kl. St. Johann in Minden in seinen Sckute.
Lateran 1211 Septeniber 26.
Innocentius episcopus servus senrorum dei dilectis filiis . . preposito et fratribus ecciesie beati Johannis
evangeliste Mindensis salutem et apostolicam benedictionem. Sacrosancta Romana ecclesia devoto
ethumiles filios assuete pietatis ofßtio propensius diligere consuevit, et ne pravorum hominum molestiis
agitentur, eos tanquam pia mater sue protectionis munimine confovere. Eapropter, dilecti in dommo
filii, vestris iustis postulationibus grato concurrentes assensu personas et ecciesiam vestram de assensu
bone memorie T. Mindensis episcopi dudum fundatam in civitate Mindensi cum omnibus bonisi
que impresentiarum rationabiliter possidetis aut in futurum iustis modis prestante domino pote-
ritis ^) adipisci, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus. Specialiter autem possessiones et alia
bona, sicut ea iuste ac pacifice possidetis, vobis et per vos eidem ecciesie auctoritate apostolica con-
firmamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam
nostre protectionis et confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc
attemptare presumpserit , indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri ^) et Pauli
apostolorum eins se noverit incursurum. Dat. Laterani VI kalendas octobris pontificatus nostri anno
tertiodecimo.
a) 8 über der Zeile. — b> Vorher Rasur.
Or, im KgL St-A. Münster, stark abgeblättert, Bulle an rothgelben Seid^nfäden, Diekamp, Tafel
Nr. 27. Auf dem Umbug J. G.
230.
Iwnocenz HL bestätigt dem Nijenklooster (in der Diöcese Münster) die Kirche zu Wittewierw»
und lässt etwa im Mai die Urkunde neu ausfertigen, da das erste Exemplar abhanden gehammei^
war. Born 1212 (zwischen Januar 19 und März 11).
Vgl. Emonia Chronicon, Man. Germ. S, 23, 471. Emo reiste mit einem Empfehlungsschreiben des
Abtes Gervasius von Prhrumtri an Innocenz HL (1211, „Latorpresentium") nach Rom und
hielt sich daselbst wahrend dei* angegebenen Zeit auf. Die Urk. ist verloren.
231.
Innocenz HI. beauftragt eine Reihe Erzbischöfe, Bischöfe und Äbte, da ihm (Gerhard)
Bischof von Osnabrück und Elekt von Bremen mitgetheUt, dass Waldemar (der frühere Bischef
von Schleswig) sich mit Hülfe des Herzogs von Sachsen im Erzbisthum Bremen festgesetzt hohe, die
I
111
van dem Erzbischof von Magdeburg und seinen Suffraganen^ den Bischöfen van Osnabrück und
Münster bereits über ihn verhängte Exkommunikation van neuem an Sann- und Festtagen in ihren
Kirchen zu verkundigen. Lateran 1212 Februar 28.
Magdeburgensi et Maguntino archiepiscopis et eorum suffraganeis.
^Sicut venerabilis (!) noster Osnaburgensis episcopus." —
Dat. Laterani III kalendas martii pontificatus nostri anno quindecimo.
In eundem fere modum scriptum est . . Padeburnensi, . . Mindensi, . • Verdens! et . . Halber-
stadensi episcopis et dilectis filiis . . Gorbiensi et Gampo (!) sancte Marie abbatibus Monasteriensis,
Padebumensis dyocesum.
VaL Arch. Regbd. 8 fol. 84,
Patthasty 4391.
232.
Innocenz HL beauftragt den Propst (Rdmbold), Kustos (Valkmar) und ScluAaster (Heinrich)
der Münsterschen BamkirclhCj d<i der Banner Kanonikus F. ihm berichtet^ dass nach der Kassation
der Wahl Wühdm's zum Bonner Propste eine ziviespäUige Wahl stattgefunden und hierauf der
eine der Gewählten den andern mü Geld zur Cession bewogen habe^ sie soUten diese Vorgänge
untersuchen und ihm Bericht darüber erstatten.
Lateran 1212 Aprü 21.
„Dilectus filius F. Bunnensis canonicus." —
Dat. Laterani XI kalendas maii pontificatus nostri anno quintodecimo.
Vat. Arch. Regbd. 8 fol. 89 Nr. 75.
Patthasty 4436.
233.
Innocenz HL beauftragt genannte Soester Kanoniker in der Klagesache des Kl. Wedding-
hausen wegen Schädigung seiner Besitzungen in Werl zu entscheiden.
Lateran 1213 Aprü 17.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . decano, . . scolastico et G. canonico
sancti Patrocli Sosacensis Goloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Dilecti filii . .
^bas et conventus de Wedinchusen nobis conquerendo monstrarunt, quod H. et quidam alii Goloniensis
diocesis quasdam possessiones et res alias ecciesie ipsorum in Werla contra iustitiam auferre presiununt,
alias graves sibi et iniuriosi plurimiun existentes. Quocirca discretioni vestre per apostolica scripta
mandamus, quatinus partibus convocatis audiatis causam et appellatione remota fine debito terminetis
facientes, quod decreveritis, per censuram ecclesiasticam firmiter observari. Testes autem, qui fuerint
nominati, si se gratia, odio, vel timore subtraxerint per districtionem eandem appellatione cessante
cogatis veritati testimonium perhibere. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo
vestrum ea nichilominus exequantur. Dat. Laterani XV kalendas maii pontificatus nostri anno sexto-
4iecimo.
Or. im Kgl. St-A. Münster. Bulle und Befestigung fehlt. Auf dem Umbug rechts Ray.
Reg. Arch. Ztschr. III, 43 Nr. 30.
112
234
Innocenjs III. fordert u. a. die Erzhischöfe und Bischöfe der Mainzer und Kölner Kirckennr
provinjs zur Theilnahme cm dem am 1. November 1215 beginnenden Laieranensischen Konzü auf.
Lateran 1213 Aprü 19.
„Vineam domini Sabaoth.^ —
Dat. Lateran! XIII kalendas maii pontiflcatus nostri anno sexto decimo.
Potihasty 4706.
235.
Innocenz III. fordert die Gläubigen der Kölner Kirchenprovinz zum Kreuzzuge auf wid er-
nennt zu seinen Bevollmächtigten den Kölner Scholastiktis Oliverius und den Bonner Dechanim
Hermann. Lateran 1213 Aprü 22.
„Quia major nunc instat." —
Dat. Lateran! X kalendas ma!i pontiflcatus nostr! anno sexto decimo.
Or, im Kffl. St.-A, Düsseldorf. Btdle an Harifschnury Diekampy Nr. 27. Auf dem ümbug J. 6.
Potthast, 4718 verzeichnet nach dem Druck bei Ennen und Eckertz, Quellen zur Geschichte der
Stadt Köln IT, 42. Letzterer ist, weil aus einer sehr ungenauen Kopie in Oelenius Farrag.
II stammend, völlig werthlos. Von einer Wiedergabe der sehr langen Urkunde ist hier ab-
zusehen, weil der Dinick (aus dem Registerbd. 8 bei Baluze u. Migne) der KreuzzttgsbuUe fir
die Mainzer Provinz (undatiH, Potthast, 4725 zu Ende Api^il) mit obiger bis auf den Schlm
wörtlich übereinstimmt und dieser im allgemeinen korrekt ist. Den abweichenden Sckluss anu
dem Or. lasse ich hier folgen:
Ad hec igitur exequenda dilectos filios Oliuerium Coloniensem scolasticum et Hermannum decanam
Bunnensem viros utique probate honestatis et fidei deputamus, qui ascitis secum viris providis et ho-
nestis auctoritate nostra statuant et disponant, quecumque ad hoc negotium promovendum viderint ei-
pedire fatientes u. s. w.
Das undatierte Schreiben an die beiden Kreuzzugsprediger („Pium et sanctum") Potthast, 4727
zu Ende Apii,l 1213.
236.
Innocenz HL bülifft den EfUschluss des Bischofs (Otto) von Münster (sowie der Bischöfe
[Bernhard] von Paderborn und [IsoJ von Verden)^ den Heiden in EstMand das Christenthum evr
predigen, und nimmt ihn und seine Kirche in apostolisclien Schutz.
Lateran 1213 Odober 30.
. . episcopo Monasteriensi.
Ab eo, qui neminem vult perire, sed ut omnes ad agnitionem perveniant veritatis, tibi esse audi-
Timus et credimus inspiratum, ut venerabili fratri nostro Estiensi episcopo, qui sicut servus fldelis et
prudens in domini vinea fideliter operatur, cooperator accedens cum eo portare proposueris coram gen-
tibus et regibus nomen dei et dare salutis scientiam plebi sue. Nos igitur tuum pium propositum
dignis in domino laudibus commendantes fraternitatem tuam monemus attentius et hortamur, quatinus
113
accensus zelo fidei Christiane ac sperans, quod, qui affectum tibi dedit, adiciet et eiFectum, evangeliste
aggrediaris opus et ofBcium confidenter, ut cum illis, qui euntes ibant et flebant mittentes semina sua
exultationis manipulos valeas reportare. Ut autem predicationis officium valeas liberius exercere, sta-
tuimus, ut te hi^usmodi pietatis operi mancipato ecciesia et persona tua cum omnibus bonis suis sub
apostolice sedis protectione consistant. Tu denique, frater episcope, super te ipso etc. Dat. Laterani
III kalendas novembris pontificatus nostri anno sexto decimo.
In eundem modum scriptum est episcopo Verdensi.
In eundem modum scriptum est episcopo Padeburnensi.
VaL Arch. Regbd. 8.
Potthast^ 4832, Dimck Schemen ad armum^ Auszug Westf. Urkbd. Uly 76.
237.
Innocenz HL bestätigt auf den Bericht der Bischöfe (Bernhard) von Paderborn^ (Iso) Verden^
(Philipp) Batzeburg und (ÄJbrecht) Biga die von ihnen vollzogene Erhebung des Abtes Theoderich
von Dünamünde zum Bischof von Esthland und ermahnt am gleichen Tage die Schwertbruder ^ ihm
behiUflich zu sein. Lateran 1213 October 31.
„Commissi nobis^ und „Etsi cunctis.^ —
Dat. Laterani II kalendas novembris pontificatus nostri anno sexto decimo.
VaL Arch. Regbd. 8.
PoUhast, 4834 und 4835.
238.
Lnnocenz LLL. bestätigt dem Abt Arnold und Konvent des Kl. Weddinghausen das von den
Grafen Gottfried und Heinrich von Arnsberg ihrem Kloster geschenkte Patronat der Kirche in Werh
Born 1214 Februar 25.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis Arnuldo abbati et fratribus ecclesie in
Arnesberg Premonstratensis ordinis salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur, quod
iustiun est et honestum, tam vigor equitatis quam ordo exigit rationis, ut id per soUicitudinem offitii
nostri ad debitum perducatur efifectum. Eapropter, dilecti in domino filii, vestris iustis postulationibus
grato concurrentes assensu ius patronatus ecclesie in Werle a nobilibus viris Godefrido et Heinrico
comitibus de Arnesberg diocesani loci accedente consensu pia vobis liberalitate collatum, sicut illud
iuste ac pacifice obtinetis, vobis et per vos prefate ecclesie vestre auctoritate apostolica confirmamus
et presentis scripti patrocinio communimus. NuUi ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre
confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,
indignationem omnipotentis dei et beatorimi Petri et PauU apostolorum eins se noverit incursurum.
Dat. Rome apud sanctum Petrum V kalendas marcii pontificatus nostri anno septimo decimo.
Or. im Kgl. St.-A. Münster. BvUe an rothgelben Seiden/äden, Diekamp, Tafel Nr, 27. Auf dem
Umbug I. G. Auf der Ruckseite rion. Im Datum sind die 4 ersten Worte nachgetrageny als da9
übrige schon stand; darum enger, Petrum mit besonderem Ansatz. Innocentius verl, Schrift,
Reg. Arch. Ztschr. III, 43, Nr. 31.
Westf. Urk.-Buch. V. 15
114
239.
Innocenz IIL nimmt das in Paderborn neu gestiftete Hospital in seinen besonderen Schuts
und bestätigt dessen Besitzungen, Born 1214 Aprü 9.
Innocentius episcopus servus senrorum dei dilecto filio Johanni fundatori hospitalis sancti Johannis
Baptiste Paldeburnensis salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur, quod iustom
est et honestum, tarn vigor equitatis quam ordo exigit rationis, ut id per sollicitudinem officii nostri
ad debitum perducatur eifectum. Quapropter, dilecte in doihino Ali, tuis iustis precibus inclinati,
hospitale ipsum et personas divino inibi obsequio mancipatas cum omnibus bonis, que impresentiarum
rationabiliter possident aut in futurum iustis modis prestante domino poterunt adipisci, sub beati
Petri et nostra protectione suscipimus. Specialiter autem tres mansos centum in se iugera continentes
et alios agros, feuda, areas, et ceteros redditus, quos hospitali predicto pia liberalitate ad usus pauperum
contulisti, sicut ea omnia iuste ac pacifice possident, libertates quoque ac immunitates, a venerabiÜ
fratre nostro . . episcopo et dilectis filiis capitulo Paldebumensibus rationabiliter concessas eidem, ut in
eorum autentico continetur, ipsi auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio com-
munimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre protectionis et confirmationis in-
fringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem
omnipotentis dei et beatorxun Petri et Pauli apostolorum eins se noverit incursurum. Datum Rome
apud sanctum Petrum V idus aprilis pontificatus nostri anno septimo decimo.
Nach Strunck^ Nctae criticae (Theodor. BibL in Paderborn) p. 509 mit der MarginaJrNotizt
Litterae monasterii virginum ad s. Udalricum. VergU WeHf. Urkb. IV, 47 und ZUchr,
f. Gesch. u. Alterthumskunde West/cUene 36, 2, 67.
240.
Innocenz III bestätigt dem Vot steher und den Brüdern des Armenhospitals (. . rectori et fra-
tribus domus pauperum hospitalis sancti Spiritus) in Soest die Besitzungen desselben und nimmt
es und sie in seinen ScJmtz. Lateran 1216 Januar 5.
„Iustis petencium." —
Dat. Laterani non. (Druck in nonis) januarii pontificatus nostri anno octavo decimo.
Potthaety 5044 nach Dtnick bei Seibertz, Urkb. /, 141.
241.
Innocenz IIL theiU den Kreuzfahrern der Kölnischen Kirchenprovinz mit, am ersten Juni
möchten die, welche zur See nach dem h. Lande ziehen wollten, in Brindisi, Messina und Um-
gegend sich sammeln, wo er auch anwesend sein werde; zum selben Termin solUen auch die zu
Lande reisenden zusammenkommen, denen er einen Legaten senden werde. Er nimmt alle Kreuz-
fahrer unter seinen Schutz und ernennt zu ihren Protektoren u. a, die Scholaster Oliver von Köln
und Johann von Xanten, den Dekan Hennann von Bonn und den Münsterschen Geistliclien Arnold.
1316 Januar 8.
„Vos, qui elegistis dominum." —
Dat. Laterani VI idus januarii pontificatus nostri anno octavo decimo.
115
Or. im KgL Su-A. Düsseldorf. Bulle an Hanfechrmr mit einem &h jetzt unbekannten Namens-
stempel Innocem IIL Derselbe unterscheidet sich van dem dritten Ncemensstempel InnocemllL
(Diekampf Tafel Nr, 27) wesentlich dadurch, dass der Verbindungsstrich des zweiten N nicht ganz
unten am zweiten Strich endet und dass das IVS viel grasser ist als die varaufgehenden
Buchstaben, Derselbe Stempel an der ürk. für Kl, Barsinghausen, vgl. folg, Nr, Auf dem
Umbug J. G. Oben sitis (Federprobef), auch auf der Rückseite, Dann ein >f< mit Punkten
in den Winkeln,
Potthast 5048, Der Druck bei Ennen o. a, 0, //, 50 (aus Gelenius Farrag, IT) sehr inkorrekt,
SimvstSrende Fehler sind S, 58 Z. 7 von unten nobis st, vobis^ Z, 2 v, u, propria st, propriCr
letzte Z, nostris st, vestris; S, 60 Z, 1 v, o, sublevanda st, relevanda, Z. 9 u, 14 nostre
M- nostram st, vestre u, vestram, Z, 3 v, u, et sciant st, ut sciant^ S, 61 Z, 5. v. o, Be-
deonis st Gedeonis. Die sonst nicht vorkommende Stelle über die Protektoren lautet:
Deputavimus autem vobis et aliis crucesignandis vestre provincie speciales insuper protectores
Tidelicet dilectos filios Oliuerium Coloniensem et Johannem Xanctensem scolasticos, Hermannum decanum
Buimensem et magistros Johannem Niuellensem canonicum Leodiensis diocesis et Arnoldum presbiterum
Monasteriensem, quibus ad defensionem vestram auctoritatem presciptam presentibus indulgemus.
Die Bulle war u. a, auch an die Mainzer Provinz gerichtet
Super eodem eisdem (sc. crucesignandis) per provinciam Maguntinam constitutis.
So nach Index zu verlorenem Register Innocenz IIL Pontificatsjahr 18 fbl, 90 Nr, 33 gedr, Theiner
a, a, 0. Ij 64,
242.
Innocenz IIL nimmt KL Barsinghatisen in seinen Schtdz und bestätigt seine namentlich auf-
geführten Besitzungen. Lateran 1216 Februar 1,
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . abbatisse ac s(ororibus)
ecclesie sancte Marie de Berchsihusen (!) salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur,
quod justum est et honestum, tarn vigor (equita)tis quam ordo exigit rationis, ut id per sollicitudinem
officii nostri ad debitum perducatur eflfectum. Eapropter, dilecte in (domino) filie, vestris justis precibus
inclinati personas vestras et ecciesiam sancte Marie de Berchsihusen, in qua divino estis obsequio
mancipate, cum omnibus bonis tam ecciesiasticis quam mundanis, que impresentiarum rationabiliter
possidet aut in futurum justis modis prestante domino poterit adhipisci (!), sub beati Petri et nostra
protectione suscipimus. Specialiter autem in Edingehusen et Nienstede mansos quatuordecim, in Walte-
ringehusem unum, in Westerem unum, in Balduuardingeh(usen) sex mansos et in Brunerdessen quatuor,
in Hertingehusen quatuor et in Danquardessen mansos tres^ in Wegerthe quatuor, in Leminethe duos
et in Reinboldingehusen quinque mansos, in Erdenhusen quinque, in Pustessen quatuor et in Wertheke
tres mansos, in Herdingessen tres, in Bochem tres, in Emenchusen undecim et in Emechingehusen
mansum unum, in Reinhusen dimidium, in Eschere novem et in Edingehusen mansos sex et in
Thedeuessen unum, decimam in eadem villa, decimam in Welche, decimam in Enthorpen, decimam in
Elbingehusen, decimam in Groue, decimam in Huchelem, decimam in Wegerthe, decimam in Verthe-
godessen, decimam in Stidere, decimam in Helmerchingehusen , decimam in Hedestorpe et decimam
in Riciige, et possessiones alias ecclesie vestre pia fldelium devotione collatas, sicut ea omnia juste ac
pacifice possidetis, vobis et per vos eidem ecclesie auctoritate apostolica conflrmamus et presentis
scripti patrocinio communimus. Null! ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre protectionis
et confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presump-
serit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum.
Dat. Laterani kal. februarii pontificatus nostri anno octavodecimo.
15*
116
Or, im KgL St.-A. Hannover. Bulle an rotkgelben Seidenecknüren; Namenaetempel s, «• Nmnmer.
Auf dem ümbug reckte nd. (f) areola; eben in der MiUe p. Auf der Rüekeeite jj*, darunter
A. O. In der Ecke oben ein verwiechter kleiner Bucheiahe. Innocentius verU Schrift,
PoUhasty 5059.
243.
Innocenz III. überträgt dem Dekany Kustos und Th. Kanonikus der Soester Kirche die Eni-
^Scheidung der Streitsache zwischen dem Grafen Gottfried von Arnsberg^ der das Kreuz genommen
hatte, und dem Kölnischen Ritter H. und andern aus der Kölner DiöcesCj deren Angriffe dU
Ausführung des Kreuzzugsplanes hindern.
Lateran 1216 Februar 24.
„Querelam nobilis viri.** —
Dat. Laterani VII kalendas martii pontificatus nostri anno 19 (!).
PoUhastj 5081^—25609 nach Druck in SeiberiZy Quellen der Weetf. Geeeh. II, S. 469.
244.
Innocenz III. befiehlt dem Erzbischof (Siegfried) von Mainz, seinen Suffraganen und der
:gesammten Geistlichkeit der Mainzer Provinz die ihnen unterworfenen Kirchen, vor aUem aber das
Kl. Hardehausen (Herswethehusen^, dessen Mönche sich bei ihm beschwert haben, vor Ungerech-
iigkeiten zu schützen. Lateran 1216 April 28.
„Non absque dolore.** —
Dat. Laterani IUI kalendas maii pontificatus nostri anno octavodecimo.
Or. im Kgl. St-A. Münster, Bulle van den Seidenfäden abgefallen fehlt jetzt. Auf dem üvJntg
links d 0).
Potthast, 4977 nach Druck bei Ficker, Engelbert der Heilige S. 314 ff, (Datum irrig 18. Apri^*
Reg. Wilmans, West f. Urkb. IV, 59. Im Druck zu korr. S. 315 Z. 11 cotidiana, 5. 2i
relinquntur, Z, 27 percellatis.
245.
Honorius HL bestätigt den Spruch des HUdesheimer Dompropstes gegen den früheren En-
bischof Adolf von Köln in SacJien der Soester PropstwaM.
Lateran 1216 October 12.
Honorius episcopus servus sei-voruni dei dilectis filiis . . de Lesbern et de Wedenchusen abbati-
bus et priori de Olinchusen Coloniensis et Monasteriensis diocesum salutem et apostolicam benedictio-
nem. Dilecti filii capitulum Susatense nobis humiliter supplicarunt, ut diffinitivam sententiam, quam
pro eis H. prepositus Hilden, et conjudices sui auctoritate apostolica contra A(dolfum) quondam Coloniensem
archiepiscopum super electione prepositi Susatentis ecclesie exigente justicia protulerunt, apostolico
dignaremur munimine roborare. Quocirca discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus
sententiam ipsam, sicut est justa, facialis per censuram ecclesiasticam sublato appellationis obstaculo
117
flrmiter observari. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis Interesse, duo vestnim ea nichilominus
exequantur. Dat. Laterani IUI idus octobris pontificatus nostri anno primo.
Aus einem Tranaeumpt der genannten Beauftragten vom Jahre 1217 im KgL St-A. Müneter.
Patthast, 5342.
246.
Honorius HL heisst den Erzbischof (Sieg fried) von Mainz und die Suffragane der Mainzer Diöcese
u. 8. w.f die Suffraganhischöfe der Kölner Provinz u. s. w. den Zwanzigsten von ihrem Einkommen bis
zum 1. Mai des kommenden Jahres den Kollektoren ihrer Provinzen zur Unterstützung des Kreuz-
jsuges zu zahlen^ wie es auf dem Laterankonzü bestimmt worden sei.
Lateran 1216 November 21.
„Inter cetera que.* —
Dat. Rome apud sanctum Petrum XI kalendas decembris pontificatus nostri anno primo.
VaL Arch. Regbd. 9 fol. 25 s. Nr. 104.
Potthastj 5363, (5362).
247.
Honorius JLJ. bestätigt der Äbtissin Jutta von Notttdn die Vogtei ihres Klosters, welche ihr der
Edle Adolf v. HoUe und Botger v. Nottuln mit Genehmigung des Kapitels und des Bischofs von
Münster y wie aus dessen Privileg zu ersehen sei, zum Nutzen ihres Klosters geschenkt haben.
Born 1216 December 16.
„Cum a nobis petitur." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum XVII (kalendas) januarii pontificatus nostri anno primo.
Potthast, 5391. Druck Niesert, Münst ürks. II, 85. Auszug Westf. Urkb. III, 98. Die er-
tcdhnte ürk. des Buch. Otto von Münster Westf. Urkb. III, 98.
248.
Honorius HL bestätigt der Äbtissin Jutta von Nottuln die ihr vom Grafen Simon von Tek-
lehburg und andern mit Genehmigung des Bischofs übertragenen Zehnten, welche diese lange Zeil
besessen hatten. Born 1216 December 16.
„lustis petentium." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum XVII kalendas januarii pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl. St-A. Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden, Diekamp, Tafel Nr. 28. Auf
dem Umbug con. Oben in der Mitte p. Atif dem Rücken Impetrant (f) durch ein Kreuz
in einem unten geschlossenen M angedeutet Honorius verl. Schrift,
Potthast, 5392. Druck Westf Urkb. III, 97.
249.
Honorius III. beauftragt die genannten Paderbomer Geistlichen, dem Propst von Braunschwei^
-wegen seiner Ergebenheit gegen den h. Stuhl und wegen seiner Opferwilligkeit gegen die Kirche die
Ptopstei zu St. Severin in Köln, welche der zum Erzbischof von Köln , gewählte und bestätigte
Engelbert von Köln noch inne habe, oder ein anderes entsprechendes Benefidum zu übertragen.
Born 1216 December 19.
118
Abbat! sancti Pauli et scolastico Padeburnensibus et preposito sancti PauK de Nienkerken
Padebumensis diocesis.
„Probata fides.« —
Dat. Rome apud sanctum Petnim XIIII kalendas januarii pontiflcatus nostri anno primo.
Vat. Arch. Regbd. 9 fiA. 28 Nr. 210.
PaUhaat, 5397 nach Druck in Annalm d. hüt. Ver. f. d. Niederrhem 9, 250 f. au8 unterer
Quelle. Darin zu korrigiren S. 251 Z. 1 impressura, Z. 4 novissime st. nunc, Z. 8 minus
deceat et. non d., Z. 14 auctoritate.
250.
Honorius III. ermahnt die Kreuzfahrer der kölnischen Provinz, im tiäclist kmitnendm April
in den vorher festgesetzten Häfen zu erscheinen.
Lateran 1217 Januar 27.
Honorius episcopus servus seirorum dei universis crucesignatis per Goloniensem provinciam con-
stitutis salutem et apostolicam benedictionem. Gratias agimus deo nostro in gratia dei, que data est
Yobis in domino Jhesu Christo. Nam postquam auribus vestris clamor tube insonuit salutaris per ora
predicatorum clangentis et invitantis ad pugnam militie Christiane, protinus divina gratia inspirante as-
sumpto vivifice crucis signo de terra, domibus et cognatione vestra corporali ac mistica exemplo Habrae
ad preceptum domini egredi statuistis, ut eatis in terram illam olim inclitam ac Christi sanguine con-
secratam, quam vobis dominus demonstrabit et ut expulsis exinde cum dei adiutorio Chananeis cum
Juda Machabeo montem Syon ascendatis mundare sancta nee non etiam renovare, ut eliminata inde
spurcitia omare possitis faciem templi domini coronis aureis et in ymnis *) ac confessionibus dominum
magnifice collaudare. Porro tam sanctum propositiun in corde vestro iuisse firmiter stabilitum opera
manifestant. Nempe a vestre conversionis exordio studuistis, ut audivimus, cum multo desiderio et ft-
vore acies dominicas instaurare in navibus, victualibus, armis, instrumentis bellicis et aliis neces-
sariis oportunis et more Abrae ad liberationem iusti Loth festinatis assumptis trecentis yemaculis
expeditis, hoc est trecentis navibus, quas ad sancte trinitatis honorem cum perfectione openim per
centenarium designata in expeditionem excercitus domini letanti animo preparastis proficisci volentes in
eis in mense aprilis proximo nunc futuro, reliquis per terram ad portus poperantibus oportunos, ne
vos tangat maledictio, que imprecatur agentibus opus domini reegligenter(!), sed potius domini bene-
dictio ex alto descendens tamquam obedientie filios totaliter vos obumbret. Non enim cum uxore Loth
respicientes post tergum apostate vel retrograd! esse vultis suspirando ad allea et pepones Egipti velut
quidam, quos invidia diaboli nititur fascinnare, immittens in eos vertiginis spiritum, ut sie ipsos a sancto
proposito retrahat bonis studiis moras supervacuas sub quadam providentie specie innectendo, sed potius
ad propositum vobis bravium cum summo desiderio curritis festinanter, ne amplius tedere dominum
faoiatis, qui vestrum adventum iugiter expansis brachiis cum gaudio prestolatur, ut vos tamquam caris-
simos et diu desideratos fiUos amplexetur stola prima indutos et anulo insignitos et ne forte vobis tar-
dantibus vel sine vobis victoria prius fiat per illum, cui est facile in paucis vincere ut in multis vel,
cum sibi nullus promittere valeat vite spatium amplioris, non perveniatis, quod absit, ad locum et tem-
pus, ubi ac quando sponsus ingressurus ad nuptias cum prudentibus virginibus accensis lampa-
dibus invenire desiderat vos paratos, post cuius introitum frustra negligentes et pigri cum
virginibus fatuis pulsabunt ad ianuam iam preclusanL Agite igitur, filii karissimi, virili-
ter et prudenter nee ab astutiis Sathane vos permittatis seduci ^), qui quandoque venenatis
119
consiliis et interdum terroribus invertere mentes fidelium machinatur in sue tempestatis area ventilare
gestiens universos, sed conftdentes in domino et in potentia virtutis ipsius de nobis etiam finnam fidu-
ciam habeatis. Quia licet ad palmam vos processerit beate memorie Innocentius papa predecessor no-
ster, huius sancti operis ferventissimus inchoator, nos tarnen licet indignos uncxit(!) dominus et pasto-
rem constituit super suam familiam universam, qui totis medullis totisque affectibus aspiramus ad hoc
excellentissimum ministerium consumandum. Porro cum nuUus valeat sine nobis prolixiorem sibi
terminum ad libitum indulgere, nemo autumare presumat, quod umquam velit sedes apostolica vel ad
modicum terminum prorogai*e, qui fuit nuper in sacro generali concilio constitutus, cum pre multo de-
siderio nobis et fratribus nostris omnis celeritas sit morosa et quelibet festinantia nimis pigra, eo quod
nichil satis cupienti animo festinatur. Accingimini ergo, filii, potenter et ut laudabiliter incepistis, estote
parati, quia preparationem cordis vestri auris dei et hominiun acceptavit, et sicut prudenter disposuistis^
iam sulcare maria inchoetis, ceteris gradientibus suum iter, ut cum eis domino deducente in prefixo
tempore perveniatis ad portus in concilio prefinitos, ubi ad stabiliendum vestrum propositum recipere
possitis a nobis consilium et auxilium oportunum scientes, quod, si qui forsan, quod deus avertat, dia-
bolica fraude seducti vel temporalis seu carnalis amoris delectatione abstracti aliquatenus vel illecti cer-
vices suas ab onere iam suscepto ad tempus subducere vel excutere indebite molirentur vel super hoc
aliis impedementum prestare, preter diminutionem divine glorie ac infamiam corporalem coertionem non
evaderent vel censuram ecclesiastice ultionis. Vos autem, electi dei et filii Jhesu Christi ac primitie
triumphalis exercitus domini Sabaoth regis glorie ac virtutmn, super vias vestras ponite firmiter corda
vestra nee permittatis, ut candelabrum vestrum quisquam de loco suo amoveat vel aliqui vobis preri-
piant coronam et gloriam iam paratam. Multi enim per teiTas et maria certatim properare disponunt
in termino prefinito ad tante glorie titulum ante alios conquirendum, inter quos carissimus in Christo
filius noster . . Ungarie rex illustris ad hoc opus, prout nobis suis litteris intimavit, magniflce se ac-
cingit. Non ergo quisquam deinceps, qui paratus existit, tempus magis oportunum inaniter prestoletur,
cum omne cras sit dubium exspectanti, ne, qui non est hodie, sit cras forsitan minus aptus, dum vox
cantantis in fenestra et corvus in superliminari fallaciter exspectantur, sed iuxta consilium sapientis,
quicquid potest, instanter manus cuiuslibet operetur, quia non dormientibus sed vigilantibus Corona
noscitur repromissa. Dat. Laterani VI kalendas februarii pontificatus nostri anno primo.
a) 7 korr, aus i. — b) Van cum pnidentibus bis hier auf Rasur.
Or. im KgU St-A, Düsseldorf. Btdle an Hanfachnury Diekampy Tafel Nr, 28. (Randpimkte 59
nicM 49. Der untere Schlussstrich des letzten Balkens der III trifft einen Randpunkt unten
nicht oben.) Ohne Registraturvermerk. — Vat. Arch. Reghd, 9 foL 49 Nr. 197.
Potth<zst, 5435 aus Enneny Quellen u. s. w. 11^ 55. Der Druck aus Gelen. Farrag. IL 39 (aus
unserer Quelle) sehr inkon^ekt. Reg. Pressutti, 257.
251.
Honorius HL gibt u. a. den Erzbischöfen von Mainz und Köln und ihren Suffragcmen Be-
stimmungen bezüglich der Einsammlung des Zehnten auf drei Jahre behufs Unterstützung des Kreuz-
jsuges. Lateran 1217 Februar 28.
„Approbante generali concilio." —
Dat. Laterani II kalendas maiiii pontificatus nostri anno primo.
120
VaJb, Arch. Regbd, 9 fd. 81 Nr. 313.
Pottheut f 5477 erwähnt nur Mainz. Pressutti, I regeati del pcntefice Onario Uly voL I
Nr. 365.
252.
Honorius III. bestätigt dem Kapitel in Soest das Recht der freien Propstwahl.
Lateran 1217 April 10.
Honorius episcopus servus senrorum dei dilectis filiis . . decano et capitulo Susatiensibus Golo-
niensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur, quod iustum est et
bonestum, tarn vigor equitatis quam ordo exigit rationis, ut id per sollicitudinem ofiScii nostri ad de-
bitum perducatur effectum. Eapropter, dilecti in domino filii, vestris precibus inclinati libertatem
eligendi vobis in ecclesia vestra prepositum, sicut eam iuste ac pacifice possidetis, vobis et per yos
ipsi ecciesie vestre auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimii&
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere vel ei ausu temerario
cont raire. Si quis autem hoc attemptare presiunpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum
Petri et Pauli apostolorum eins se noverit incursurum. Dat. Laterani IUI idus aprilis pontificatus
nostri anno primo.
Or. im Kgl. St.^A. Münster. Btdle an gelbrothen Seiden/dden, Diekamp^ Tafel Nr. 28. Auf
dem ümbtig pe. Oben R. Auf der Rückseite Susatien. In der Ecke oben links p. Ho-
norius Verl. Schrift.
Potthast ^ 5515. Druck Seibe^tz I, 146.
253.
Honorius III. gestattet deni Osnäbräcker Domkapitel einen neuen Bischof zu wählen.
Lateran 1217 Aprü 28.
Capitulo, clero et populo civitatis et diocesis Osnoburgensis (!).
Ex parte vestra fuit propositum coram nobis, quod, licet venerabilis frater noster G(erhardus)
quondam episcopus vester ad Bremensem ecclesiam fuerit postulatus et postulatio eius fuerit anctoritate
apostolica confirmata, felicis tamen recordationis I(nnocentius) papa predecessor noster suis vobis dedit
litteris in mandatis, ut nichilomimus tamquam pastori et episcopo animarum vestrarum obediretis
eidem, donec ipse super hoc aliud ordinaret, Unde nobis hmniliter supplicastis, ut, ne Osnoburgensis (!)
ecclesia maneat vestra sponsi propra solatio diutius destituta et in spiritualibus et temporalibus in-
currere valeat detrimentum, licentiam vobis eligendi pontificem concedere dignaremur, cirni postulatus
predictus in Bremensi ecclesia palleum, plenitudinem videlicet pontificalis officii, sit adeptus. Nos igilur
vestris supplicatonibus inclinati benigne vobis concedimus postulata, vobis, filii capitulum, per apo-
stolica scripta mandantes, quatinus convenientes in unum et spiritus sancti gratia invocata eligatis
vobis personam idoneam per electionem canonicam in pastorem, que adiuvante domino ecciesie vestre
preesse valeat *) et prodesse. Dat. Laterani IUI kalendas maii pontificatus nostri anno primo.
a) kleine Lücke im Text, am Rande preesse va.
Vat. Arch. Regbd. 9 fol. 102v Nr. 422.
Reg. Pressuttiy 515.
121
254.
Honorius HL beauftragt den Bischof (Bernhard) von Paderborn^ dem Konrad von Boffzen
in Höxter zur Erbauung eines Hospitals nach Weise des römischen Hospitals S. SpiritOj einer
Kapelle, eines Kirchhofes und Halten eines eigenen Kaplans daselbst die Erlaubnis zu gAen.
Lateran 1218 Aprü 5.
„Veniens ad presentiam." —
Dat. Laterani non. aprilis pontificatus nostri anno secundo.
Vat. Arch. Regb. 9 fol. 240 Nr 999.
PoÜhaaty 5746. Drucke: Schoten ad ammm^ Rodenberg, Epüiolae selectae I, 66, Reg. Westf.
Urkb. IV, 76. Preasutti, 1176.
255.
Honorius HL beaußragt den Bischof (Adolf) von Osnabrück^ den Propst von Gertrudenberg
und den Prior von Malgarten, die der Bremer Kirche gehörigen, vom Eindringling Waldemar
veräusserten Oiiter einzuziehen und der Kirche zurückzustellen.
Lateran 1218 Aprü 12.
„Cum juxta sanctiones." —
Dat. Laterani II idus aprilis pontificatus nostri anno secundo.
Potthast, 6749.
256.
Honorius IIL gestattet dem Propst (Burchard) von Bremen die BeibehaUung der Einkünfte
der Kirchen in Dülmen und Steinfurt, da die Bremer Propsteieinkünfte sehr vermindert seien.
Lateran 1218 Aprü 12.
. . preposito Bremensi.
Cum, sicut accepimus, prepositura Bremensis per reprobum Guademariun etsuoscomplicestumincendio
tum rapinis sit valde collapsa et cotidie devastetur, ita quod nee tibi nee fratribus tuis *) potes neces-
saria ministrare, dilecti filii, Bremense capitulum, supplicarunt humiliter ab apostolica tibi sede concedi,
ut ad tempus de nostra tibi permissione liceat retinere de Dulmania et de Stenwndia (!) ecclesias,
quas **) hactenus habuisti *) et ex quibus vix octo marchas percipis annuatim, cum predecessores
tui pacis etiam tempore propter tenuitatem prepositure predicte acyuti aliis beneficiis ftierunt (!), ut
conmiodius ejusdem prepositure onera supportarent. Nos ergo ipsius capituli precibus inclinati et
benigne tibi deferre volentes concedimus, ut, nisi aliud canonicum tibi obstiterit, libere possis dictas
ecclesias retinere. Dat. Laterani II idus aprilis anno secundo.
a) von nee bis tuis auf Rasur. — b^ ecclesias auf Rasur, nach quas Lücke für ein Wort, — c) habuisti korr. au»
babuistis ?
Vat. Arch. Regb. 9 fol. 242v Nr. 1015 (letztere modern).
Potthaety 6751^ — 26017. Druck: Rodenberg L c. Nr. 57. Beide aus unserer Quelle.
Pressuäi, 1193.
Westf. Urk.-Bucb. V.
16
122
257.
Hcnorim HL gestattet dem Domdechanten Bemard in Bremeny dass er bei dem traurigen
Zustande der Bremer KanonUcate awei Beneficien, das eine in der Bremer^ das andere in der
Münsterschen Diöcese beibehalte.
Lateran 1218 April 12.
B. decano Bremensi.
^Ex parte venerabilis." —
Dat. Laterani II ^) idus aprilis pontificatus nostri anno secundo.
a) das II steht auf Rasur,
Vat Arch. Regbd. 9 fol 242^ Nr. 1016
Potthaaty 575U— 26018. Druck Rodenbergy L c. 58. Beide aus unserer Quelle. Pressuttiy 1192
258.
Hanorius LLL. gewährt u. a. aüen Christgläubigen der Mainzer und Kölner KtrchenprarnZj
welchen es nicht möglich ist das Kreuz zur Eroberung des h. Landes zu nehmen^ wenn sie ent-
weder mit geistigen oder leiblichen Waffen der neuen christlichen Pflanzung in Preussen zu Hülfe
kommen^ denselben Ablass wie den eigenüichen Kreuzfahrern.
Born 1218 Mai 5.
„Alto divine." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum III nonas maii pontificatus nostri anno secundo.
Potthasty 5773. PressutH, 1239.
259.
Honorius III. fordert u. a. die Erzbischöfe und Bischöfe der Mainzer und Kölner Kkekefh-
provinz auf ihre Geisäichen zu ermahnen^ dass sie wenigstens einmal im Jahre ihre GUiMgen^
häteny dem Bischöfe (Christian) von Preussen in seinem Evangdisationswerk durch Almosen fs^
Hülfe zu kommen. Rom 1218 Mai 6.
„Legistis, ut credimus." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum II nonas maii pontificatus nostri anno secundo.
PotÜiMty 5774. Pressuttiy 1244.
260.
Honorius III. fordert die schwächlichen und armen Kreuzfahrer der Mainzer Provinz auf"^
sich zur Vertheidigung des christlichen Preussenvdkes gegen den Ansturm der heidnischen VöOcer
zu rüsten. Rom 1218 Mai 6.
„Rex regum.'' —
Dat. Rome apud sanctum Petrum II nonas maii pontificatus nostri anno secundo.
Potthasty 5775. PressutH, 1245.
123
261.
Honorius IIL bestätigt auf Bitten des Bischofs Otto von Münster die von dem frühem Bi-
schof Hermann in der Martinikirche zu Münster gestifteten fünf Probenden für welüiche Kano-
mkeTy an deren SpUze ein Probst stehen soU.
Born 1218 Mai 12.
„Cum a nobis.'^ —
Dat. Rome apud sanctum Petrum IV idus maii pontificatus nostri anno secundo.
Vat. Arch. Regbd, 9 fol. 254 Nr. 1086.
Potthasty 5785. Pressuttiy 1264. Druck Westf. ürkb. III, 127.
262.
Honorius IIL bestätigt dem Kl. Liesbom die ^m vom Bischof Otto von Münster mit Ge-
nehmigung seines Kapitels üherlassenen Einkünfte in Diestedde ("Thisteden^.
Bom 1218 Mai 14.
»Cum a nobis.** —
Dat. Rome apud sanctum Petrum II idus maii pontificatus nostri anno secundo.
Or. im Kgl. St-A. Münster. BuUe an rothgelben Seiderrfäderiy Dtekamp, Tafel Nr. 28. Auf
dem ümbug Otto. Auf der Rückseite R mit eingeschriebenem Script. Dccs Schreiben findet
sich Vat. Arch. Regbd. 9 fol. 254 Nr, 1086. In Lesbernensis ist das erste s nicht in der
Kanzlei nachgetragen. Honorius verl. Schrift.
Potthast, 5787. Druck Westf. ürkh. Uly 128. Pressuttiy 1272.
263.
Honorius III. bestätigt denn Kapitel zu Martini in Münster die ihm von Bischof Otto mit
Genehmigung seines Kapitels geschenkten Zehnten in Bocholt und Bönstrup (Bocholte et BrunestorpeX
Bom 1218 Mai 14.
„lustis petentium." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum II idus maii pontificatus nostri anno secundo.
Aus Msc. ly 71 p.l2 und /F, 4 im Kgl. St^A. Münster.
PoUhasty 5788. Druck Westf. Urkb. III, 129. S. 67 Z. 3 ac pacifice zu setzen.
264.
Honorius III. gestattet auf Wunsch des Bischofs (Adolf) von Osnabrück den Kanonikern freies
Verfügu/ngsrecht über ihre Güter.
Bom 1218 Mai 17.
Honorius episcopus servus servorum dei venerabili fratri Osnaburgensi episcopo salutem et apo-
stolicam benedictionem. Cum a nobis petitur, quod justum est et honestum, tam vigor equitatis quam
ordo exigit rationis, ut id per soUicitudinem officii nostri ad debitum perducatur elFectum. Sane cum,,
sicut ex tuis litteris intelleximus, quandam pravam consuetudinem, secundum quam predecessores tui
16*
124
decedentium canonicorum ecclesiarum tue diocesis ab eis beneficia obtinentium vestes recipiebant et
equos, duxeris remittendam constituens, ut iidem canonici disponendi de predictis et aliis bonis suis in
mortis articulo liberam habeant facultatem, nos tuis justis precibus inclinati, quod a te super hoc pro-
vida est deliberatione Statut um, sicut in tuis litteris super hoc confectis dicitur contineri, auctoritate
apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum liceal
hanc paginam nostre confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc at-
temptare presurapserit, indignationem omnipotentis Dei et beatoram Petri et Pauli apostolorum ejus se
noverit incursurum. Dat. Rorae apud sanctum Petrum XVI kalendas junii pontificatus nostii
anno secundo.
Or. im Dwnarchiv in Osnabrück» Bulle an rothgrünen Seidefrfdden fehlt jetzt. Auf dem ümbug
1, rechts davon Otto. Auf der Rückseite (Ar)noldus. Honorius verl, Schrift,
Potthast, zweimal: 5806 nach Sandhoffy Antist. Osnabr. IIj 66 zu obigem Datum; das andermal
26021 zu Mai 27 nach Moser IV 117. Letzteres ist irrig.
265.
Honorius HL überträgt den Genannten die Prüfung des strittigen Soester Propstivahlrechts.
Born 1218 Juni 11.
, . abbati de Ubrswedehusen (!) Padeburnensis diocesis, . . preposito sanctorum Petri et Andree
Padeburnensis et . . scolastico mcgoris ecclesie Maguntine.
Procurator Thome in prepositum electi et . . decani ac capituli ecclesie Susaciensis coram dilecto filio
nostro R(ainerio) sancte Marie in Cosmidin diacono cardinali sibi a nobis auditore concesso proposuit, quod
T(hiderici) quondam ejusdem ecclesie preposito in majorem prepositum et archidiaconum Coloniensem electo
ac etiam confirmato prefatum capitulum juxta formam concilii generalis per tres de suis concanonicis fide-
dignos inquisitis voluntatibus singulorum pai i voto et unanimi desiderio prefatum T(homam) ipsorura conca-
nonicum virum utique litteratum et honestatis moribus insignitum sibi canonice in prepositum elegerunt
ipsum confirmandum dilecto filio . . Goloniensi electo himiiliter presentantes. At ille nichil electioni
prefate obiciens vel electo, prout sibi placuit, eidem confirmationis beneficium denegavit. Super quo
sentientes indebite se gravari sedem apostolicam appellarunt dominicam, qua cantatur Letare Jeru-
salem, proximo preteritam appellationi sue terminum prefigentes. Procuratoi*e igitur antedicto nunliuir»
prefati electi apud sedem apostolicam a prescripto termino expectante coram auditore prefato dictum
electus Coloniensis appellatione jam dicta contempta in ii\juriam apostolice sedis capitulum prefatum^
citavit et lite non contestata nee non et legitimis eorum exceptionibus non admissis coram . . mjgore
decano Goloniensi vice ipsius electi Coloniensis in hac parte agente testes producere attemptavit. Pre-
fatus autem prepositus alias injurias satagens aggregare ^) appellatione contempta capituli et electi sepius
interjecta se amministrationi prepositure Susaciensis non est veritus ingerere impudenter bona prepo-
siture dissipans, synodum celebrans et Susaciensem electum ab officio beneficioque suspendens et di-
vina nichilominus ipsius electi clericis interdicens, propter quod procurator jam dictus humiliter sup-
plicavit, quatinus suspensionibus et sententiis hujusmodi et aliis attemptatis in injuriam dictorum elecli
•et capituli seu ecclesie vel clericorum suorum in irritum revocatis et prefato preposito, cui super Susa-
tiensi prepositura fuit a nobis petita dispensatio denegata, super hoc pei-petuo indicto silentio man-
daremus aliquibus probis viris, ut vocatis, qui fuerint evocandi, ad locum illum personaliter accedentes,
€um canonici Sasutienses (!) propter adversariorum potentiam sine discrimine discurrefe ad alia loca
non possent, de juribus electionis et electi meritis inquirant diligentius veritatem, et que invenerint,
125
nobis fideliter sub sigillis suis transcripla remittant, ut per nos valeant justum Judicium obtinere. Verum
procurator prefati prepositi constitutus ad impetrandum et contradicendum petiil coram cardinali pre-
dicto negotium ipsum committi, asserens dictum prepositum nostram audientiam appellasse, cum extitit
ad preposituram Goloniensem vocatus, ne quid de prepositura Susatiensi fieret, quam tenebat in suum
prejudicium et gravamen. Quam eliam idem procurator asseruit eundem prepositum possidere. Sed
Susacienses (!) canonici ejus appellatione contempta ipso non vocato set contempto, cum alias idem ip-
sius ecclesie canonicus esse noscatur, facta coUegatione illicita clamdestine (!) ad electionem excommunicati
procedere presumpserunt Thoraam veteris ecclesie plebanum exconmiunicatum in suum prepositum eli-
gentes in dicti prepositi prejudicium et gravamen. Demum procurator prefati Coloniensis electi datus
ad contradicendum et impetrandum diutius expectatus comparuit coram cardinali predicto cum quibus-
dam litteris, quas a nobis impetrare interim intendebat, in quibus conquerebatur idem electus, quod,
cum collatio prepositure Susatiensis ecclesie spectet tantum ad ipsum, canonici ejusdem ecclesie,
cum essent vinculo excommunicationis astricti, T(homam) veteris capelle prebanum (!) excommunicatum eli-
gere in suum prepositum presumpserunt, volentes, ut tali eorum electo dictam preposituram conferret in ipsius
prejudicium et gravamen. Cum itaque cardinalis prefatus hec et alia, que coram eo fuere proposita,
nobis fideliter retulisset, quia nobis de premissis non potuit fieri plena fides. discretioni vestre de dic-
torum procuratorum assensu per apostolica scripta mandamus, quatinus ad locum ipsum personaliter
accedentes partibus convocatis audiatis, que hinc inde duxerint proponenda et inquisita super premissis
Omnibus et cognita diligentius veritate causam ipsam, si de partium voluntate processerit, fine canonico
terminetis. Facientes etc. Alioquin eandem suflficienter instructam sub sigillis vestris nobis fideliter
transmittatis prefigentes partibus terminum competentem, quo se nostro conspectui representent justam
auctore domino sententiam recepture, revocantes in irritum, quicquid post appellationem ad nos legi-
time interpositam illicite inveneritis attemptatum. Testes autem etc. NuUis litteris obstantibus preter
assensum partium a sede apostolica impetratis. Quod si non omnes duo vestrum etc. Dat. Rome
apud sanctum Petrum III idus junii anno secundo.
a) reg auf Rasur.
Vat. Arch. Reghd. 9 fol 267 Nr. 1190 (neu).
Reg, Pressuttiy 1388,
266.
Honorms HI. theüt dem ErBbischof(Siegfried) von Mainz und seinen Stiffraganen, ebenso den
Bischöfen der Kölner Provinz mit, dass der Bischof (Christian) von Preussen im Verein mit an-
dern die Loshmfumg von Kindern und Einrichtung von Schulen im heidnischen Preussen, soweit
ihre Kräfte reichten, beschlossen hohe, und ermahnt sie das Missionsiverk durch Absendung von
geeigneten Männern zu fördern.
Born 1218 Juni 15.
. . Maguntino archiepiscopo et suffraganeis ejus.
„In Pruscie partibus." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum XVII kalendas julii anno secundo.
In eundem modum scriptum est — . . archiepiscopo Coloniensi et suflfraganeis ejus.
Vat. Arch. Regbd. 9 fol. 267v Nr. 1192.
Potthast, 5833. Pressutti, 1399.
126
267.
Honorius HL beauftragt den Domdechanten (Hermann)^ den Dechanten (Herewich) van Lud-
geri und den Dompropst (Beifnboid) in Münster, da der Bischof (Otto) von Utrecht ihm gddagi
JuAe, dass die Angehörigen der testirenden Ütrechter Kleriker deren Besitähum an sich rissen,,
diesen Übelstand zu untersuchen und zu beseitigen.
Lateran 1218 Juli 5.
. . majoris ecclesie et . . sancti Lutgeri decanis et . . preposito Monasteriensibus.
„Venerabilis f rater.** —
Dat. Laterani III nonas julii pontificatus nostri anno secundo.
Vat. Arch. Regbd. 9 foL 279 Nr. 1249. ,
PotäuMty 6866. PreswtU, 1469. Druck Westf. ürkb. III, 130 aus unserer Quelle.
268.
Honorius III. beauftragt die Genannten den Streit wegen der Propstei txm Nienkerken zwi-
schen dem Domdechanten von BUdesheim und dem Dompropst Gerhard von Paderborn zu entscheiden.
Bom 1218 Juli It
. . de Ricdasgeshusen (!), . . de Valle sancte Marie et . . de Hugesburc abbatibus
Halberstadensis diocesis.
Dilectus filius . . decanus Hildesemensis transmissa nobis petitione monstravit^ quod cum, . . pre-
positus Goslariensis et ejud conjudices a sede apostolica delegati in causa, que inter eum et G(er-
hardum) prepositum Padeburnensem super prepositura Noue ecclesie vertitur pro ipso di£finitivam sen-
sentiam exigente justitia promulgassent, tandem super hoc ex utraque parte diversis litteris ad diversos
judices impetratis ex parte decani predicti ad. .abbatem de Walkenrethe et ejus collegas mandatum apo-
stolicum emanavit. Cumque decanus Sosaciensis et conjudices ejus, quibus causam eandem obtinuit
postmodum pars adversa committi, predictorum judicum niterentur impedire processum innitentes ilK
clausule, que fuerat in litteris ipsorum a^jecta, videlicet: nullis litteris veritati et justitie prejudicantibus
a sede apostolica impetratis, quamquam hujusmodi littere de obtentis ab ipso nullam facerent men>
tionem, dictus decanus ad nos vocem appellationis emisit. Unde supradictus abbas et sui conjudices
hec eadem provide advertentes ac cognoscentes legitime de diflinitiva sententia judicum predictorum
eam auctoritate apostolica conflrmarunt restituendo memorato decano preposituram eandem et proven-
tus medio tempore perceptos ex ipsa nee non res alias, quibus sufificienter se docuit ab adversario
spoliatmn. Postulavit igitur a nobis idem decanus suppliciter et instanter, ut super hiis non patere-
mur eundem ab eodem Padeburnensi preposito indebite molestari. Quocirca discretioni vestre per
apostolica scripta mandamus, quatinus, si est ita, revocato in statum debitmn, quicquid inveneritis post
appellationem hujusmodi a predicto decano et ejus conjudicibus illicite attemptatiun, processum me-
morati abbatis et sociorum suormn, sicut est legitimus , faciatis appellatione postposita inviolabiliter ob-
servari. Alioquin partes ad dicti decani Socaciensis et suorum conjudiciun remittatis examinandas
appellantem etc. Testes autem etc. Quod si non omnes duo vestrum etc. Dat. Laterani V idus.
julii pontificatus nostri anno secundo.
Vat. Arch. Regbd. 9 fol. 281v Nr. 1267.
Reg. PreseutHy 1476.
127
269.
Honorius HL nimmt die BesiUmngen des Soester Kapitels in Schubs.
Lateran 1218 Juli 18.
Honorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis canonicis Susaciensibus salutem et apo-
s tolicam benedictionem. Sacrosancta Romana ecclesia devotos et humiles filios ex assuete pietatis officio
propensius diligere consuevit, et ne pravorum hominum molestiis agitentur, eos tamquam pia mater
sue protectionis munimine confovere. Eapropter, dilecti in domino filii, vestris iustis postulationibus
^ato concurrentes assensu personas et ecclesiam vestram cum omnibus bonis, que impresentianmi ra-
tionabiliter possidetis aut in futurum iustis modis prestante domino poteritis adipisci, sub beati Petri et
nostra protectione suscipimus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum
üceat hanc paginam nostre protectionis (infringere) vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem
hoc attemptare presump(serit, indig)nationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum
ejus se noverit incursurum. Dat. Laterani XV kalendas augusti pontificatus nostri anno secundo.
Or, im Kgl. St-A. Münster stark abgeblättert. Bulle an gelbrothen Seidenfäden. Avf der Rück-
seite in der Ecke oben links W. Honorius verl. Schrifi.
Reg. Arch. Ztschr. 3, 43 Nr. 32.
270.
Honorius III. fordert u. a. die Kirchenfürsten der Kölner und Mainzer Provinz auf^ dem
Orafen Amalrich von Montfort gegen die nichtswürdigen Avignoser zu helfen.
Lateran 1218 August 11.
„Populus Israel." —
Dat. Laterani HI idus augusti pontificatus nostri anno tertio.
In eundem fere modum . . archiepiscopo Goloniensi et suffraganeis ejus, abbatibus et aliis eccle-
rsiarum prelatis per Coloniensem provinciam constitutis. Sic scribitur in Treuerensem, Maguntinam u.
s, w. provintias, cuilibet istarum provinciarum per se.
Vat. Arch. Regbd. 10 fol. 5 Nr. 20.
Potthast, 5888.
271.
Honorius III. absdvirt den vom ErzUschof (Dietrich) von Trier eoökommunizierten Abt {Heri-
bert) von Werden^ der^ weil er auf seiner Kreuzfahrt den Grafen Wilhdm von Holland im Auftrage
des Kreuzpredigers Magister Oliverius, Saholasters in Köln, losgesprochen hatte, selber in den Bann
^gekommen war. Lateran 1218 Dezember 4.
. . archiepiscopo Treuirensi.
„Rediens de partibus." —
Dat. Laterani II nonas decembris pontificatus nostri anno tertio.
Vat. Arch. Regbd. 10 fol. 33 Nr. W.
Im Druck Rcdenbergy 81 S. 62 Z. 2 absolverit st. absolveret zu lesen.
128
272.
Honorius HL gestattet dem Abt (Heribert) van WerdeUj nach dem Brivüeg Innocenz III. sm^
Kloster zu reformiren, und beauflragt zwei andere Äbte thm dabei zur Seite zu stehen.
Lateran 1218 Dezember 4.
. . Verdens!, . . Sibergensi (!) et . . Tuitiensi abbatibus Coloniensis diocesis.
Cum felicis recordationis I(nnocentius) papa predecessor noster tibi dudum concesserit, abba»
Werdensis, ut in tuo monasterio reformares, que secundum domini et beati Benedict! regulam refor-
matione nosceris indigere, nobis humiliter supplicasti, ut ad hoc melius concedente domino faciendum
aliquos tibi coa^'utores a^jungere dignaremur. Nos igitur tuis supplicationibus inclinati vos, filii Siber-
gensis et Tuitiensis abbates, executioni ejusdem negotii duximus ac^ ungendos per apostolica Yobis scripta
mandantes, quatinus in eodem negotio juxta litterarum prefati predecessoris nostri tenorem secundum
deum sublato appellationis obstaculo procedatis. Dat. Laterani II nonas decembris pontificatus nostri
anno tertio.
Vat. Arch, Regbd. 10 fd. 33 Nr. 148.
273.
Abt Gervasius von Premontre berichtet an den Papst (Honorius HL) Ober die ehrgeizigen Be-
strebungen des abgesetzten Propstes Friedrich von Clarholz, der, nachdem es ihm nicht gelungen^
Abt von Corvei zu werden, jetzt seinen Nachfolger und KL Clarholz aufs heftigste bedränge.
(Um 1218).
Oportet, ut ea, que vires parvitatis mee transcendunt, ad vestram referam sanctitatem et quando-
que forsitan, secundum quod urgent necessitates, importunior esse compellor. Sane accidit olim, quod
generosus quidam de illustri prosapia ortus Fridericus nomine in Clarholtensi ecclesia Premonstratensis
ordinis in prelatum est promotus, cui cum non sufficeret professionis sue paupertas, cepit in brevi aspi-
rare ad Monasteriensem ecclesiam, que vacabat. Cum autem a quibusdam, qui adversabantur ei et
merito, fuisset turpiter cum sue tenuitatis confusione repulsus, data iterum occasione, quia non potuit
esse episcopus, voluit esse abbas mitratus de ordine nigrorum monachorum electus a quibusdam sediti-
osis in Corbeiensi monasterio in Westphalia, quod pastore carebat. Verum quia adversabantur ei rin
fortesjus suum viriliterdefendentes, de bonis pauperis ecclesie Clarholtensis conatus est tamdiu procurare
intrusionem suam, quod öx delegatione vestra necnon a generali capitulo Premonstrati pro eo, quod
desistere noluerit licet admonitus diligenter, sententiam excommunicationis susceperit. Et quia non
sie potuit coerceri, tandem a par\itate mea et a capitulo predicto generali sententiam depositionis in-
currit. Nunc autem sicut homo datus in reprobum sensum et derelictus a deo, quia non potest in
alios utpote fortiores suam malitiam exercere, in religiosum virum Luggerum abbatem Clarholtensem,
successorem suum et fratres ei subditos exacuere dentes suos tanquam in pauperes indefensos et diri*
pere bona eorum per satellites consanguineorum suorum, ita quod fratres ecclesie, qui deo servire debe-
rent, nudi remanent, et paupertate afflicti exspectantes quasi de die in diem nee non solum quasi ift-
rebus verum etiam in personis contumelias et iniurias patiantur. Cum igitur his onmibus obviari.
non possit, secundum quod meretur nisi per materialem gladium, in quo dominus Monasteriensis epis —
copus msgorem quam aliquis alius habere dignoscitur potestatem, supplico sanctitati vestre, ut vel scri —
batis ipsi Monasteriensi episcopo, ut coerceat malefactores predictos vel, quod magis desidero, Osnabui" —
129
gensi episcopo ut ipsum Monasteriensem ad hoc vestra authoritate compellat, ita quod sepedictus apostata
vel ordinis sui obediat institutis vel transferat se ad alios religiosos, qui sunt excellentiores Premon-
stratensibus, quibus eligat obedire.
Aus HugOy Sacra antiqmtatis monumenta I p. 16. s, (Stivagii 1725). Abdinick Junffy Hut Benth,
Cod. difl. p. 41 und Auszug Westf. ürkb. Uly 196. Das interessante Schreiben ist dort irrig zu
1223 — 1227 gesetzt. Das Jahr 1218 ergiebt sich aus Folgendem: Gef^asius war Abt v<m
Prdmontri von 1209 — 1219 (Hugo, praefatio); eine Vakanz in Corvei während dieser Zeit
fand um die Wende von 1216/16 statt- Abt Hugold umrde damals gewählt (Vgl. Seibertz
Urkb. /, 153, ///, 1080 u. W. üb. S. 24 Anm.). Ist Bohmer-Ficker, Acta imp. sei. F, 859
echty so verzichtete am 12. Mai 1216 Friedrich II. zu Ghmsten Hugolds auf das Spolienrecht.
Bei Hugo l. c. finden sich noch vier auf Propst F/nedrich von Clarholz und sein Streben nach
der Corveier Abtei bezügliche Schreiben p- 92 — 96^ Nr. 104 — 107 y die sämmtlich dem Briefe
an den Papst vorairfgehen mOssen, da sie vor der Wahl des an Friedrichs Stelle gewählten
Abtes Ludger von Clarholz geschriAen sind. Im ersten bittet Gei^asüis u. a. den Bischof
Arnulf (d, h. Adolf) von Osnabrück unter Meldung der Absetzung Friedriche für die Neuwahl
eines Propstes in Clarholz zu sorgen; im zweiten theilt G. dem Bischof Otto v. Munster mit,
B. Adolf V. Osnabrück habe die Propstwahl in Clarholz auf feria sexta (quinta in einem
andern Briefe) ante Letare Jerusalem verschoben. Das gefalle ihm nicht^ er wolle es aber
geschehen lassen; doch müsse an dem genannten Te)V7ime die Wahl stattfinden. Brief 3 an
Clarholz ist ähnlichen Inhalts, Nr. 4 eine Bitte um Schutz für Clarholz an mehrere Äbte.
Nr. 2 ist wegen der mit Namen aufgeführten Bischöfe Adolf und Otto zwischen August 1217
und März 1218, wahrscheinlich zu Ende 1217 zu setzen^ Adolf wurde 1217 nach August
gewählty vgl. oben Nr. 253 und Moser IV, Nr. 115 und 119, während bis/ier imm>er 1216
angegeben wurde; Otto starb am 18. März 1218 auf dem Kreuzzuge und die feria sexta
(quinta) ist also 1218 März 23 (22). Allerdings scheint Gervamts von dem Kreuzzuge Otto^s
nichts gewusst zu haben. Nach unserm Schreiben ist Ludger bereits gewählt. Wie lange f
ist nicht ersichtlich, doch ist anscheinend keine allzulange Zeit vergangen, und dann wurde
GervaMUS 1219 (nach Garns Series episc. am 18. Juli 1220 konseknrt) Bischof von Seez. —
Über Friedrichs Vorleben vgl. Nr. 195.
274.
Ronorius HL überträgt den Genannten die weitere Prüfung der Soester Propstwahl.
Lateran 1219 März 21.
. . decano Bunnensi, . . preposito de Lacu sancte Marie et magistro Gunoni canonico Noue ecciesie de
. Huxaria Goloniensis, Mindensis *) et Palderbumensis diocesum.
Olim coram dilecto filio nostro R(ainerio) sancte Marie in Gosmidin diacono cardinali, quem Alardo cle-
rico procuratori Thome electi in prepositum et . . decani et capituli ecciesie Susatiensis dedimus audi-
torem, ratione proposuit procurator, quod dilecto filio Theoderico Monasteriensi electo quondam eiusdem
ecciesie preposito ad maiorem preposituram Goloniensem electo ac etiam confirmato prefatum capitulum
juxta formam concilii generalis per tres de suis concanonicis fide dignos inquisitis voluntatibus singu-
lorum pari voto et unanimi desiderio prefatum Thomam ipsorum concanonicum virum utique litteratum
et honestis moribus insignitum sibi canonice in prepositum ölegerunt ipsum confirmandum venerabili
fratri nostro . . Goloniensi archiepiscopo tunc electo humiliter presentantes. At ipse predicto electo
confirmationis beneficium denegavit motu proprie voluntatis, super quo sentientes indebite se gravari sedem
Westf. Ürk.-Bucb. V. 17
130
apostolicam appellarunt. Prefatus autem Monasteriensis tunc Coloniensis prepositus ipsos pluribus in-
juriis satagens aggravare appellatione contempta premissorum capituli et electi sepius inteijecta se pre-
positure Susatiensis amministrationi non est veritus ingerere impudenter, bona ipsius prepositure
dissipans, synodum ibidem celebrans et Susatiensem electum de facto ab officio beneficioque suspendens
et divina ipsius electi nichilominus clericis interdicens. Propter quod procurator iam dictus petiit coram
cardinali predicto super hiis et aliis Susatiensi ecclesie provideri. Verum procurator archiepiscopi
antedicti datus ad contradicendura et impetrandum diutius expectatus tandem coram eodem cardinali
comparuit cum quibusdam litteris, in quibus conquerebatur idem archiepiscopus, quod, cum collatio pre-
positure Susatiensis ecclesie spectet tantum ad ipsum, canonici eiusdem ecclesie, cimi essent vinculo
«xcommunicationis astricti, T(homam) veteris ecclesie plebanum excommunicatum eligere in suum prepositum
presumpserunt volentes, ut tali eorum electo dictam preposituram conferret in suum prejudicium et gra-
vamen. Sane cardinali predicto hec et alia coram eo proposita nobis fideliter referente, quia de ipsis
nobis non poterat fieri plena fides, dilectis filiis . . abbati de Hirswedehusen et suis conjudicibus de
ipsorum procuratorum assensu causam ipsam sub certa forma duximus committendam. Partibus igitur
in ipsorum judicum presentia constitutis procuratores dictorum archiepiscopi et Monasteriensis electi
eepedictis capitulo Susatiensi et TChome) ipsorum electo excommunicationis sententiam dudum contra ipsos
apud sedem apostolicam propositam objecerunt, ipsis electo et capitulo respondentibus, quod archiepis-
copus a suo jure ceciderat, eo quod lite ac appellatione pendentibus post citationem factam ab ipsis
judicibus Theodericum de Bruylo Goloniensem canonicum in prepositum Susatiensem intrudere non ex-
pavit, et prefatus Monasteriensis, postquam de Coloniensi prepositura et archidiaconatu extitit investi-
tus necnon etiam in Monasteriensem electus postmodum confirmatus nichil commune habuit cum
eisdem. Cumque super hoc fuisset coram eis aliquamdiu litigatum, prefati judices interloquendo di-
xerunt se probationes procuratorum premissorum archiepiscopi et Monasteriensis sive in presenti sive
in termino competenti et non minus probationes procuratoris dictorum 'capituli et electi etiam recep-
turos, cum aliter nobis causam instructam super omnibus juxta tenorem mandati apostolici remittere
non valerent. Verum premissorum archiepiscopi et Monasteriensis procuratoribus ac T(}ieoderico) de Bruylo
propter hoc ad sedem apostolicam appellantibus iudices ipsi ad causam plenius instruendam lite non
contestata nichilominus procedentes appellationi prefate minime deferendo'^suum processumsub suis si-
gillis inclusum(!) nobis remittere curaverunt, quem procurator prefati capituli et electus ipsorum ad sedem
apostolicam postmodum accedentes instantissime confirmari et procurator iam dictorum archiepiscopi et
Monasteriensis et T(heoderici) de Bruylo penitus irritari coram cardinali predicto denuo ipsis a nobis auditore
concesso suppliciter postularunt. Porro cardinali predicto nobis fideliter referente, que fuere preposita
coram ipso, idem de nostro pronuntiavit mandato nullum fuisse processum judiciun predictorum, eo
<Iuod lite non contestata post appellationem legitimam extitit attemptatus. Ceterum ne dicta ecclesia
talibus diutius distracta dispendiis ruine subjaceat, nos de facili reparande sibi benignius providentes
procuratorem prefati Susatiensis capituli et electum ipsorum ab exconununicationibus, quibus ligati dicuntur,
absolvi fecimus ad cautelam et coram cardinali eodem lis fuit a partibus super principali et quibusdam
articulis causam ipsam contingentibus legitime contestata. Quocirca de dictorum procuratorum assensu
discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus ad Susatiensem ecclesiam personaliter acce-
dentes vocatis, qui fuerint evocandi, Susatiensibus canonicis super excommunicationibus, quibus ligati ^)
dicuntur, impenso absolutionis beneficio ad cautelam sie tamen, ut adverse parti nullum ex hoc quantum
ad preterita prejudicium generetur, si eisdem sententiis eos fuisse ligatos legitime vobis constiterit et
inspectis articulis, super quibus a partibus litis contestatio noscitur esse facta, quos vobis sub sigillo
cardinalis predicti mittimus interclusos, audiatis hinc inde proposita et receptis probationibus partium ac
inquisitis sublato appellationis obstaculo et cognita diligentius veritate causam ipsam, si de partium
voluntate processerit, fine canonico terminetis facientes etc. Alioquin eandem sufficienter instructam sub
131
sigillis vestris nobis fideliter remittatis prefigentes partibus terminum competentem, quo per se vel
procuralores idoneos nostro se conspectui representent, quod justitia super hiis dictaverit, auclore do-
mino recepture ac ® ) revocantes in irritum, quicquid post appellationem ad nos legitime interpositam te-
mere inveneritis attemptatum. Testes autem etc. NuUis litteris obstantibus preter assensum parcium
«tc. Quod si non omnes etc. Dat. Laterani XII kalendas aprilis pontificatus nostri anno tertio.
a) So falsch das Reg. — b) ai^ Rasur. — c) übergeschrieben»
Vat. Arch. Regbd. 10 fol 74 Nr, 347.
275.
Honoritis HL beauftragt die Äbte von Riddagshamen und die Schdaster von Büdesheim u.
Eifibeck nachzuforschen^ ob die Wahl des Propstes Gerhard von Paderborn zum Erzbischof von
Bremen kanonisch sei. Born 1219 December 31.
„Exhibite nobis." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum (f so P. weil Sonorius 3 Tage vorher und später in Viterbo ist}
II kalendas januarii pontificatus nostri anno quarto.
Potthast, 6187.
276.
Bonorius III. überträgt den Genannten die fernere Entscheidung in Sachen des StreUes'
wegen der Soester Prqpstwahl. Viterbo 1220 Februar 15,
. . abbati de Hegene Cisterciensis ordinis, . . priori de Haldenburch, . . custodi de Vrideslaria
Maguntine et Treuerensis diocesum.
Cum causam, que inter dilectos filios capitulum ecclesie Susatiensis ac Thomam veteris ecclesie
plebanum electum in prepositum ipsorum ex parte una et venerabilem fratrem nostrum . . archiepisco-
pum Coloniensem, . . Monasteriensem electum et Theodoricum de Broilo Goloniensis ecclesie canoni-
cum ex altera super prepositura ipsius ecclesie ac rebus aliis noscitur agitari, . . decano Bunnensi et
suis conjudicibus sub certa forma duxerimus committendam, duo ex ipsis post quasdam interlocutorias
et appellationes ex parte archiepiscopi et prefati T(heodorici) de Broilo ad sedem apostolicam, ut dicitur, inter-
positas absente Bunnensi decano ipsorum conjudice ad receptionem testium productoriun ex parte capi-
tuli et ipsorum electi procedere studuerunt tam suum processum quam dicta testium clausa sub suis
et quorundam assessorum suorum sigillis nobis mittere procurantes. Cumque procurator dicti capituli
et ipsorum electi coram dilecto filio nostro R(ainerio)sancte Marie in Cosmidin diacono cardinali partibus au-
ditore concesso aperta relatione judicum dicta testium peteret publicari, procurator T(heodorici) de Broilo habens
litteras ad impetrandum et contradicendum tantummodo ex parte archiepiscopi memorati hoc non debere
fieri quibusdam rationibus ostendere nitebatur, maxime quia testes recepti fuerant, ut dicebat, a duobus
judicibus contempto tertio post appellationes ad sedem apostolicam interjectas et hiis dictis abscessit
non expectata super hiis interlocutoria et licentia non petita. Licet autem dictus procurator capituli
et electi aperitionem testium et confirmationem electi cum instantia postularet, T(heodorici) de Broilo intrusione
cassata, quam post electionem dicti capituli archiepiscopo presentatam et appellationem ad nos legitime
interpositam asserebat perperam attemptatam, quia nobis tamen non constitit de premissis, discretioni
vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus ad locum ipsum personaliter accedentes, si vobis con-
stiterit prefatum decanum Bunnensem cause Interesse volentem a suis conjudicibus fore contemptum,
eorum processum quoad receptionem testium denuntietis penitus esse nullum, in causa ipsa juxta
priorum litterarum nostrarum continentiam appellatione postposita procedentes. Alioquin apertis atte-
17*
132
stationibus iam receptis, quas sub bulla nostra vobis mittimus interclusas,8i prefatum T(heodoricum) de Broilo
post electionem prescriptam a prefato capitulo celebratam et appellationem legitimam in preposituram
Susatiensem inveneritis institutum non obstantibus appellationibus supradictis, quod de ipso attempta-
tum reppereritis, omnino cassantes. Electionem capituli, si de persona idonea constiterit fuisse canonice
celebratam, auctoritate apostolica sublato cujuslibet contradictionis et appellationis obstaculo confinnetis.
Quod si electionem ipsam minus canonicam inveneritis eadem penitus irritata, ne ipsa ecclesia irrepa-
rabili ruine subjaceat, que diutius languit viduata pastore, personam idoneam de greroio ipsius ecclesie
vel aliunde, si talis non fuerit ibidem reperta, eidem in prepositum auctoritate nostra appellatione remota
preficere non tardetis, per quod tamen neutri partium circa jus eligendi et alia volumus prejudicium
generari. Postmodum autem super eligendi iure ac aliis articulis, super quibus lis extitit contestata,
ratione previa sublato appellationis obstaculo procedatis et causam fine debito terminetis facientes, quod
decreveritis etc. NuUis litteris obstantibus harum tenore tacito a sede apostolica impetratis. Quod si
non omnes etc. Dat. Viterbii XVI kalendas marcii pontificatus nostri anno quarto.
Vat. Arch. RegM. 10 foL 160c Nr. 660.
211 .
Honorius HL beauftragt den Propst von Böningen, den Kustos und den Kanonikus Magister
Sidomon in Würzburg (preposito de Hongue, . . custodi et magistro Salomoni canonico Her-
bipolensibus) ; die von dem päpstlichen Kaplan und Pönitentiar Magister Konrady Schdaster in
Mainz^ über GeisÜiche der Provinz Mainz wegen hartnäckiger Widersetzlichkeit gegen die Abschaffmg
der Konkubinen verhängten Strafen zur Ausführung zu bringen.
Viterbo 1220 Februar 20,
,,Quia perversi." —
Dat. Viterbii X kalendas martii pontificatus nostri anno quarto.
Or, im KgL St- A, Hannover. Bulle und Befestigung fehlen. At^ dem Umbug rechts nur nocAor(?)
zu lesen, vielleicht Rest des astor. (D(m letzte Zeichen bekanntlich einem geschiceiften z dhnlick)
Potthastj6196. Reg. bei Sudendorf , Registrum Uly 135 ungenau: der Propst ist nicht Würzburger Domherr,
278.
Honorius III. nimmt Kl, Wilbadessen mit all seinen Gutern besonders Waturuelde u. Cle-
nenberga in seinen Schutz. VUerbo 1220 März 4.
„Justis petentium." —
Datum Viterbii IUI nonas martii pontificatus nostri anno quarto.
Potthast, 62(X). Druck Schaten ad annum.
279.
Genannte päpsüiclie Richter erstatten Papst Honoriits III. Bericht über ihre Ent8chMun§
des Propstwahlstreites in Soest. Der Elekt des Kapitels tvird von ihnen zum Probst ernannt, dieses
behäU freies Wahlrecht und Erzbischof (Engelbert) von Köln tvird mit seinen Ansprüchen abgeuneset^-
1220 Juni 13.
Sanctissimo patri ac domino H(onorio) sacrosancte Romane sedis summo pontüici W. dictu®
abbas in Hegen Cistersiensis ordinis, M. Prior in Äldenburch\ G. custos Vriteslariensis judices a sed^
133
apostolica delegati ad sanctos pedes oscula cum debile subjectionis reverencia. Cum delegasset nobis
sanctitas vestra causam, que vertebatur inter dominum archiepiscopum Goloniensem et Th(idericum) de
Broyle canonicmn Goloniensem ex una parte et capitulum Susatiense et Th(omam) ipsius electum ex
altera super prepositura Susatiensi et rebus aliis sub certa forma terminandam, dictimfi archiepiscopum
et T(hidericum) de Broyle peremptorie citavimus diem eis tertio idus maii prefigentes, libello citationis nostre
^uctentici continenciam fideliter inserentes, ut ex eo plenius intelligerent, qualiter ipsorum procurator
contra processimi priorum judicum in curia excepisset et super singulis articulis nobis conmissis delibe-
ratione prehabita ad diem sibi prefixum venire possent instructi. Constitutis igitur paiiibus prefixo
die coram duobus ex nobis in ecclesia beati Patrocli in Susato tertio conjudice nostro, videlicet priore
de Aldenburch, legitime excusato petiit procurator capituli ac Tho(mas) ipsius electus in prepositum, ut se-
cundum formam mandati apostolici ad publicationem attestationum nobis a curia missarum procedere-
mus, procuratore archiepiscopi ac Thi(derico) de Broyle personaliter ad hoc respondentibus, quod inducie
deliberatorie eis essent dande. Verum quia eadem causa diu nimis fuerat agitata et quia nobis ex
rescripto patuit, quod nolletis ecclesiam dictam diucius irrepaiablli ruine subjacere, ad instanciam
parcium interlocuti fuimus. Cum spatium peremptorii legitimi dedissemus auctentico citationi nostre
inserto et cum super nuUo questio moveretur, nisi quod esset expressum in contextu rescripti et
tempore citationis ipsis et procuratoribus ipsorum fuisset notissimum, super quo questio moveretur,
plena deliberatio haberi potuit et ideo deliberatorias inducias non deberi. Quo facto procuratore
capituli et ') Tho(ma) ipsius electo publicationem attestationum iterato petentibus pars adversa respondit,
quod, cum secundum formam mandati apostolici prius nobis constare deberet, an decanus Bunnensis
tempore receptionis testium a suis collegis fuisset contemptus annon, ipsa eum a prefatis coUegis fuisse
contemptum vellet probare ad hoc probandum petens inducias. Pars altera dilationem eis ad hoc
non esse dandam allegabat, eo quod procurator archiepiscopi et T(hiderici) de Broyle coram domino
auditore in curia, ne dicta testium ibi publicarentur, proposuisset, quod testes fuerant recepti a
duobus judicibus tercio contempto et ideo nunc ad eundem contemptum probandum venire
debuissent instructi. Ad hec eadem pars offerebat se in continenti probat uram, quod decanus
Bunnensis tempore receptionis testium a suis collegis presens fuit conmonitus, ut cum eis
presideret et publice ab ipsis requisitus, an presidere vellet an non, respondit, quod noUet, statim
recedens sie volens ostendere decanum non fuisse contemptum, super hiis ab utraque parte petita
interlocutoria. Interlocuti fuimus **) utriusque partis testes esse recipiendos monentes partes, ut eligerent
auditores, coram quibus omnes productiones sibi ex jure debitas tempore congruo propter pericula
Susatiensis capituli infra Susatum complerent, quod procurator archiepiscopi et T(hidericus) de Broyle reu-
nuerunt acceptare. Unde nos ipsis propter diversa pericula Susatiensi ecclesie imminencia de consensu
parcium ita precise indulsimus terminum competentem, ut in illum diem producerent omnes testes,
quibus uti vellent, ad probandum articulum memoratum, sie ut exstante die publicatis attestationibus
exceptioni super contemptu decani finis imponeretur. Procurator igitur archiepiscopi et T(hidericus) de Broyle
diem eundem acceptantes plures testes coram nobis produxerunt in continenti et inde recedentes
statuerunt Regenbodonem sacerdotem procuratorem, qui similiter produceret testes super hoc articulo
producendos. Similiter pars adversa suos testes produxit cum protestacione hinc inde facta, quod die
prefixo publicatis attestationibus salve essent eis exceptiones in personas et in dicta testium exstante
termino cum collega nostro priore ®) de Aldenburch nobiscum presidente. Per totum illum diem testes
utriusque partis recepimus et quadraginta et amplius super contemptu decani hinc inde productis us-
que in proximum diem presenciam archiepiscopi exspectavimus, cui presenti totum diem illum trac-
tatui pacis indulsimus partibus offerentes, ut, si adhuc aliquos testes haberent, illo die reciperemus
eosdem, quo neutra parcium aliquem testem produxit. IPII idus junii presente domino archiepiscopo
134
et Th(iderico) de Broyle petivit capitulum et electus, ut super contemptu decani attestationes publicaremus:
in figura judicii et illi ai*ticulo, sicut alio die preconceptum erat, finem inponeremus. Dominus archi-
episcopus et T(hidericus)de Broyle responderunt, quod plures eis conpeterent testiumproductiones. Capitulum
et electus responderunt, quod ulterioribus productionibus gaudere super prefato articulo non deberent,
tum ex eo, quod terminus producendi testibus de consensu parciiun ajudicibus ita precise fuit prefixus,
ut in illum diem partes omnes testes, quibus uti vellent ad probandum hunc articulum, producerent;
tum ex eo, quod effrenatam multitudinem testium jam hinc inde productorum judices ex officio suo
deberent refrenare. Petentibus igitur partibus interlocutoriam, an ulteriores inducie super prefato
articulo deberentur an non, animadvertentes, quod prefatus archiepiscopus et T(hidericus) de Broyle dictas
inducias non peterent ex necessitate set pocius, ut nostrum morarentur processum, maxime quod ipso-
rum procura tor ad inpediendam publicationem attestationum , ut apparet ex rescripto, coram domino
auditore in curia istud proposuerat ex parte ipsorum et ideo ad hoc probandum ab inicio venire
debuerant instructi, quia etiam pars eadem in eo consenserat, ut datis induciiSs esset contenta. Inter-
locuti fuimus ulteriores inducias eisdem dandas non esse ad testes super hoc articulo producendos,
cum propter pericula ecclesie Susatiensis et alias circumstancias nos ad hoc moventes huiusmodi
inducias etiam ex officio nostro possemus de jure moderari. Archiepiscopus ergo graves comminationes
tam per se quam per suos in figura judicii nobis incutiens habito consilio cum T(hiderico) de Broyle et suis
cedulam quandam super forma interlocutorie nostre pro voluntate sua conscriptam sibi sigillari petivit ^\
Quibus respondimus, quod omnia judicii nostri acta loco et tempore, si exspectare vellent, conscripta et
sigillata eisdem traderemus. Ab hac interlocutoria proximo lata dictus archiepiscopus et T(hidericus) de Broyle
appellarunt appellationi sue terminum diem Egidii prefigentes. Capitulo igitur et T(homa) electo super
premisso articulo attestationes petentibus publicari, quesivimus ab adversariis, si qua pro defensione
sue appellationis vellent dicere vel aliqua super principali vel circa ea, que erant in forma mandati
nostri, docere vel probare, nos nuUomodo ea, que de jure ipsis competerent, denegaremus set parati
essemus ipsos audire. Responderunt, quod nostro nollent astare judicio nee aliqua coram nobis probare
set sue stare vellent appellationi et sie a figura judicii nostri contumaciter abcesserunt. Nos vero
quamvis contumaciter abcedentibus omnia, que juris beneficio competere possent, eisdem sepius ob-
tulissemus, ex superhabundanti tamen tres nuncios idoneos post ipsos destinavimus eisdem mandantes,
ut ad nostrum redirent Judicium, si qua eis de jure conpeterent, proposituri. Nuncii reversi nobis
sacramento declaraverunt eis fore responsum, quod nostro non curarent astare judicico nee aliqua de
contentis in forma mandati nostri coram nobis velle docere set sue stare vellent appellationi. Quo-
circa proximo die reversi ad Judicium ratione previa judicavimus appellatione interposita utpote frivola
non obstante attestationes super prefato articulo productas esse publicandas. Et sie de consilio asses-
sorum nostrorum videlicet decani Vriteslariensis, decani Noue ecclesie ®), magistri Gregorii de Sco-
pingen plebani, magistri Rolandi canonici Monasteriensis et Markwordi canonici Vriteslariensis
attestationes super contemptu decani fecimus aperiri, quibus diligenter examinatis ita fuimus interlocuti.
Cum nee ex dictis testium nee aliunde nobis constet decanum Bunnensem cause volentem adesse a
conjudicibus suis fuisse contemptum processum eorundem judicum minime cassantes interloquendo
dicimus attestationes, quas sub bulla sua interclusas dominus papa nobis transmisit, esse publicandas.
Consequenter dictis attestationibus publicatis et fideliter examinatis sufficienter nobis fuit ostensum,
quod T(hidericus) de Broyle post electionem a capitulo Susatiensi celebratam et appellationem legitimam ad
sedem apostolicam interpositam in preposituram Susatiensem a domino archiepiscopo fuerat institutus.
Unde et ita de consilio assessorum nostroruni pronunciavimus. Quia ex depositionibus testium et
allegationibus nobis constat evidenter, quod post electionem a capitulo Susatiensi celebratam et appellatio-
nem legitimam T(hidericus) de Broyle per archiepiscopum Coloniensem in preposituram Susatiensem fuerat
135
institutus secundum formam mandati apostolici institutionem ipsius, et quod de ipso attemptatum est^
auctoritate apostolica omnino cassamus. Deinde electionem capituli factam in Tho(mam) examinavimus
studiose et invenientes in ea forma concilii faciendis electionibus prescriptara non penitus per omnla
servatam mandato domini pape soUicite inherentes cassavimus eandem non vicio electe persone neque
vicio eligentium set pocius propter hoc, quia scriptum super examinatione votorum confectmn mox in
conmiuni non fuit publicatum, licet tres canonici ad hoc statuti in communi publicassent dictum T(homam)
eligendum. Deinde quoniam in forma mandati vestri patenter expressum invenimus sanctitatem vestram
noUe Susatiensem ^) ecclesiam diucius flagellari, que tanto tempore languerat viduata pastore, juxta
formam mandati vestri personam idoneam, quam preficere possemus, in prepositum ecclesie Susatiensis
soUicete quesivimus et merita singularum personarum ipsius ecclesie soUicite ac diligenter investigantes
invenimus sepedictum Tho(mam) castum, conpetenter litteratum, hospitalem et aliis honestis moribus ^) insig-
nitum. Unde ipsum auctoritate apostolica ecclesie sepedicte prefecimus prepositum et possessionem
diete prepositure conferentes eidem installavimus eumdem excommunicantes omnem, qui huic nostro
immo domini apostolici facto presumeret contraire, sie tamen, ut neutri parcium circa jus eligendi
prejudicium generetur. Hiis gestis dicta testium super eligendi jure fideliter et diligenter discucientes
invenimus plerosque testes in eo concordare, quod eadem ecclesia per XL * annos et amplius, quociens '*)
casus se optulit, prepositum elegit nee de jure eligendi nee de quasi possessione juris, qui contra eccle-
siam testaretur, fuit vel unus repertus. Eapropter de consilio assessorum nostrorum ita pronunciavimus
sentenciando. Cum de jure canonico electio prelati conventualis ecclesie pertineat ad capitulum ipsius
et cum ex dictis testium constet evidenter, quod ecclesia Susatiensis per XL * annos et amplius sibi
prepositos elegit nee aliquid nobis in contrarium probatum est, eidem ecclesie jus et libertatem sibi
eligendi prepositos auctoritate, qua fungimur, a^judicamus super hoc articulo Goloniensi archiepiscopo
silencium inponentes. Deinde ad examen articulorum, super quibus lis fuerat contestata, procedentes,
quia legitime nobis constitit, quod archiepiscopus Goloniensis post appellationem legitimam Susatiensem
ecclesiam et provisorem curtis Nuthn i) in eadem curte in XL * marcis dampnificaverat, ipsum archi-
episcopum in XL» marcis ecclesie et provisori dictis condempnavimus. Quia etiam legitime nobis
constitit, quod archiepiscopus Goloniensis pendente Ute inter ipsum et capitulum Susatiense et ipsius
electum super prepositura Susatiensi et omnibus ei annexis quendam Regenbodonem in prebendam
ad sartatecta ^) ecclesie pertinentem et in capellam sancti Johannis et Volmarum ad altare sancte Marie
capitulo et preposito Susatiensi pertinencia institui fecit institutiones eorundem cassavimus. Senten-
ciam etiam excomunicationis, quam archiepiscopus post legitimam capituli et electi appellationem contra
formam concilii in prefatos capitulum et electum promulgaverat, nuUam fuisse pronunciavimus fidelitates
etiam et homaya facta T(hiderico) de Broyle instituto per archiepiscopum Goloniensem relaxavimus et irrita-
vimus dictumque T(hidericum) de Broyle ad restitutionem fructuum prepositure Susatiensis, quos a die sue
institutionis percepit vel percipere potuisset, capitulo Susatiensi condempnavimus. Pronunciavimus
etiam prefato Susatiensi capitulo actionem de jure competere super litis exspensis. Et hec omnia
fideüter conscripta sigillis nostris et assessorum nostrorum clausa sanctitati vestre transmittimus. Acta
sunt hec anno domini M^CG^X^X^ idus junii publice in ecclesia beati Patrocli in Susato. Presentibus
multis clericis et laicis.
a) ac ß. — b) sumus B. — c) fehlt B, — d) petiverunt B, — e) Huxariensis B, — f) Sosat. A, — g) mor. hon. B,
— h) quosciens B, — i) Nuthn. B, — k)sarthatecta B, (Die Form Susatn, immer in Susatiens. au/gelöst)
Zwei Originalauafertigungen Perg, im Kgh St-^A. Münster (A und B) mit Bnichstücken der an
PergamenJtstreifen angeh, Siegeln,
Inkorrekter Di*uck Seibertz, ürkb, I, 156,
136
280.
Honorms III. bestätigt nochmals dem Prämonstratenserarden die von Innocenz HL gewährte
Befreiung vom Ztüanztgsten^ den dieser dUen übrigen Klerikern für Befreiung des M. Landes auf
erlegty da Urkunden über jene Entlastung nicht beig^acht werden könnten und die Sammler des
Zwanzigsten denselben von den Mönchen forderten.
Bei Orviäo 1220 Juli 14.
„Felicis memorie." —
Datum apud Urbem ueterem II idus julii pontificalus nostri anno quarto.
Nach dem Kappenberger Copiar sec, XIII/XIV gedr. WUmans, Einige unbekaamte PapstbuUen
u. s, w. Arch. Ztschr. F, i54.
281.
Honorius III. beauftragt einige CHstercienser-Äbte den einstigen Bischof WoMemar von Sdileswig,
der vom Bann gelöst nach Mittheilung des Bischofs {Konrad) von Minden sich in den Cistercienserorden
habe aufnehmen lassen, in einem ihrer Klöster Unterkunft zu gewähren.
Bei Orvieto 1220 September 24.
„Waldemarus." —
Datis (!) apud Urbem ueterem octavo kalendas octobris pontificatus nostri anno quinto.
Potthaaty 6332. Hasse a. a, 0, 364,
282.
Honorius HL beauftragt die Geyiannten zu untersuchen^ ob der frühere Dompropst (Gerhard)
von Paderborn^ jetzt JErMschof von Bremen, die Vergünstigung, seine Paderbomer Propsteieinkünfte
beizuhaUen, missbraucht habe und diese ihm eventuell zu nehmen.
Lateran 1220 Decemher 5.
. . scolastico, . . cantori et magistro Hugoni canonico Ildesemensibus.
Ex insinuatione dilectorum filiorum . . decani et capitull Padeburnensis nobis innotuit, quod, cum
venerabilis frater noster . . Bremensis archiepiscopus tunc prepositus eorundem ad archiepiscopatum
Bremensis ecclesie vocaretur, idem asserens nimis esse tenues eiusdem ecclesie facultates nee sufficere
ad necessarias eins expensas a nobis obtinuit, ut liceret eidem usque ad beneplacitum nostrum reddi-
tus, quos habuerat existens prepositus, retinere. Sed episcopus ipse proponens id nos sibi per trien-
nium indulsisse redditus quosdam, quos a venerabili fratre nostro . . episcopo Padeburnensi tenebat,
aliis *) contulit et prepositura Padeburnensi retenta canonicis non curavit ipsorum minist rare preben-
das, propter quod a divinis subtractis sibi stipendiis longo tempore cessaverunt. Unde iidem nobis
humiliter supplicarunt, ut, cum sufficere debeant ecclesie sue facultates eidem, disponere super hoc aliter
dignaremur. Quocirca discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus, si veritate super
hiis sollicite inquisita constiterit, ita esse, cum Privilegium mereatur ammittere, qui permissa sibi abuti-
tur potestate, vos eum ammisisse nostre commodum indulgentie de nostro beneplacito nuntietis.
Quod si non omnes etc. Dat. Laterani non. decembris anno quinto.
a) /oty' Rasur von einem Wort,
Vat. Archiv, Regbd. 11 /. 41v Nr. 213.
137
283.
Honorius IIL beauftragt die Äbte van Norden (Ostfriesland)^ Feldwerte und Adoardia (bei
Groningen) in der Münsterschen Diöcese^ die zvnschen dem Federügau und dem Hintengau (in
Friedand) ausgebrochene Fehde durch Frieden oder Stillstand zu beendigen, da dadurch die Kreuz-
fahrer von ihrem Vorhaben abgehalten würden.
Lateran 1220 December 16.
. . de Nordia et . . de Felduir et . . de Agauert abbatibus Monasteriensis diocesis.
„Ad audientiam." —
Dat. ut supra. [Die vorhergehende Urk. 283 ist an Modeneeer Kanoniker gerichtet betreffs einer Pfrünr
denverleihttng und hat: Dat. Laterani XVII kalendas januarii pontificatus nostri anno quinto.]
Vat. Arch. Regbd. 11 fol. 51 Nr, 284.
Druck Rodenberg /, 158.
284.
Honorius IIL überträgt dem früheren Bischof (Konrad) vmi Halberstadt ^ dem Prior van
Hardehausen und dem Schdaster von St. Stephan in Mainz die fernere Untersuchung des Streites
wegen der Soester Propstwahl. Lateran 1221 Januar 26.
Venerabili fratri . . quondam Halberstadensi episcopo et . . priori de Hersuedehuseii Padeburnensis
diocesis et . . scolastico sancti Stephani Maguntini.
Dudum in ecclesia Susatiensi prepositura vacante dilecti filii capitulum ejusdem ecclesie Thomam
veteris ecclesie plebanum, venerabilis vero frater noster . . archiepiscopus Coloniensis Theodericum de
Broyle Coloniensis ecclesie canonicum in prepositum elegerunt. Unde inter capitulum et Thomam pre-
dictos ex parte una et . . archiepiscopum et Theodericum ex altera super hiis et aliis questione suborta
. . decano Bunnensi et ejus conjudicibus causa fuit a sede apostolica delegata. Quam ad nos postmo-
dum ab ipsis remissam dilecto filio R(ainerio) sancte Marie in Gosmidin diacono cardinali commisimus audien-
dam ac deinde auditis ab eodem cardinali, que coram ipso proposita fuerant, eandem causam abbati de
Egene cistertiensis ordinis et ejus coUegis sub certa forma delegavimus terminandam. Qui proceden-
tes in ea, sicut ex litteris ^) accepimus eorundeni, electionem cassaverunt utramque et dilectum Tho-
mam eidem ecclesie auctoritate apostolica prefecerunt et adjudicantes capitulo jus prepositum eligendi
memoratum archiepiscopum in quadraginta marcis Susatiensi ecclesie ac provisori curtis Nuthl(on)
ad eandem ecclesiam pertinentis, in quibus eam, ut asserunt, dampnificaverunt, condempnarunt. Et
quia predictus archiepiscopus adhuc lite pendente R(egenbodonem) sacerdotem in prebenda quadam ad sarta-
tecta ipsius ecclesie pertinente nee non in capella sancti Johannis et Volmarum ad altare sancte Marie, que
ad prepositum et capitulum Susatiense pertinent, institui fecerat, institutiones eorum penitus irritarunt,
excommunicationis sententiam, quam idem archiepiscopus in capitulum et electuni ab eis post appella-
tionem ab eisdem ad sedem apostolicam interpositam '^) promulgaverat contia statuta concilii generalis,
denuntiantes penitus ^) esse nullamfidelitatesquoque ac omagia T(heoderico)deBroyle per archiepiscopum in-
stituto ab ecclesie ipsius hominibus exhibita relaxarunt eundem T(heoderico) ad restitutionem fructuum prepo-
siture, quos a die sue institutionis percepit vel percipere potuisset, capitulo condempnantes et pionun-
tiantes de jure competere super Htis expensis eidem capitulo actionem. Sane procuratoribus partium
nuper in nostra presentia constitutis fuit pro capitulo et eorum electo petitum, ut processui judicum
predictorura robur apostoUce protectionis adicere dignaremur, ut sie ipsorum ecclesia nimiis hactenus
Westf. Urk.-Buch. V. 18
138
fatigata laboribus et expensis partis alterius sublaia vexatione quiescat. Ad hec autem fuit ex adversa
respansum, quod satis improbe processus illius confirmatio petebatur, quem premisse appellationis ob-
staculum ex pluribus causis opposite reddebat iuvalidum et sie firmum non oceurebat in illo, quod no-
men aut rem confirmationis invenire deberet. Allegabatur preterea, quod judices in sue relationis
rescripto et mixturam falsitatis adjecerant et de substantia subtraxerant veritatis, propter quod et alia
asserebat procurator partis ejusdem, quod nee relationi prediete nee quibusdam aliis scriptis nobis sub
ipsorum judicum et quorum(!) aliorum sigillis exhibitis fides haberi debebat, cum ipsa soUempnitas in
judiciis observanda generali provisa concilio non vallarit Nos igitur, quantumcumque libenter finem
daremus negotio, quia tarnen prorogationem propter negationem ge.storum necessitas juris extorquet,
discretioni vestre de utriusque partis procuratorum assensu per apostolica scripta mandamus, quatinus
ad locum ipsum personaliter accedentes testes, quos utralibet partium super fide relationis jam dicte
ac eorum, que continebantur in ipsa nee non et aliorum scriptorum, que vobis sub bulla nostra mitti-
mus interclusa, duxerit producendos, recipiatis fideliter et diligenter examinare curetis, dicta ipsorum
per publicam, si potest haberi, personam vel duos viros idoneos juxta sepedicti statuta concilii redacta
prudenter in scriptis sub vestris sigillis ad nostram presentiam destinetis, prefigendo paiiibus terminum
competentem, quo nostro conspectui se presentent justam dante domino sententiam recepture. Porro
sie volumus constitutionem in eodem concilio editam de persona publica vel de duobus viris idoneis
adhibendis in actorum conscriptione conservari, quod veritas tali cautela munita non possit alicigus
commento mendacii plene fidei robore defraudari. Cetei'um ne, dum sie causa protrahitur, bona Susa-
tiensis ecclesie cedant, quod absit, facilius ^) in jacturam et majoribus dispendiis exponantur, pecipi-
mus (!), ut ecclesiam ipsam personas et facultates ipsius Interim a malignorum molestiis defendatis,
molestatores hujusmodi per censuras ecclesiasticas sublato cujuslibet contradictionis et appellationis ob-
staculo compescentes. Testes etc. Nullis litteris obstantibus preter assensum partium etc. Quod si
non omnes etc. Dat. Laterani VII kalendas februarii pontificatus uostri anno quinto.
a) ex litteris auf Rasur. — b) weil die hiute bei ter auslief noch einmal darübergeschrieben. — c) penitus radirt,
weil ausgelaufen^ und noch einmal über der Zeile. — d) i|uod — facilius auf Rasur.
Vat. Arch. Regb. 11 fol 74v Nr. 378.
285.
Honorius HL befiehlt seinem Kaplan Magister Konrad, dem Dekan vofn M. Kreuz in Hüdes-
heim und dem Scholaster von Goslar^ da Bischof Siegfried von EUdesheim wegen seines hohen Alters
(nimia senectute gravatus) ihn um IJnthebung von seinem Amte gebeten und er dieses gewährt
habe, für den Lebensunterhalt desselben aus den Besitzungen der Hildesheimer Kirche zu sorgen.
Lateran 1221 Januar 26.
. . magistro Conrado penitentiario et capellano nostro et . . decano sancte crucis Hildesemensis et . .
scolastico Goslariensi Hildesemensis diocesis.
„Venerabilis frater noster S(ifridus) Hildesemensis episcopus." —
Dat. Laterani VII kalendas februarii anno quinto.
Vat. Arch. Regbd. 11 fol. 72 Nr. 366. Die oben erxcahvte Bevrilligungsbulle ßir Siegfried bei
PoUhast, 26069.
139
286.
Honorius 111. gestattet auf Bitten des Kapitels von Hameln^ dass die Hälfte der Einkünfte
einer dort gerade vakanten Pfründe mit Genehmigung des (Mindener) DiöcesanUschofs zum Außau
der abgebrannten Stiftskirche verwendet werde.
Lateran 1221 Februar 11.
„Justis petentium.** —
Dat. Laterani III idus februarii pontificatus nostri anno quinto.
Or. im KgL-SU-A. Hannovei\ Bulle an rothgelben Seiden fäden^ Diekamp, Tqfel^ 28. Avf dem,
Umbug M. Oben in der Mitte R. Auf der Rückseite Hamelen, kein Registraturvermerk. —
Vat.-Arch, Regbd. 11 fol. 77^ Nr, 389. Abschrift im Register und Orig. zeigen an zwei
Stellen Verschiedenheiten. Im Or. steht: prebonde ibidem tunc vacantis; das kleiner Gedruckte
auf Rasur. Urspiünglich ist also nur ... de ibiden . . acant(is). Im Register findet sich
nun das unsinnige: vinee de ibidenneshusnacant. Ein Vergleich mit den im Or. Ursprung-
Hellen Stellen beweist^ dass auch in diesem zunächst der Unsinn gestanden Juxt. Statt der
Stelle des Originals: constitutione Turonensis concilii non obstante hat das Register:
et in autentico ejusdem episcopi plenius continetur. Da erstere auf Rasur, so ist wohl
auch hier sicher, da^s der im Register stehende Satz auch im Or. zuerst gestanden hat. Aus
den beiden au fälligen Ersclieinungen lassen sich, werm auch nicht mit voller Bestimmtheit,
Schlüsse auf das Verhältniss von Orig. und Reg. zu einander und zu ihrer event. gemeinsamen
Quelle zielten. 2mgleich folgt hieraus, dass die Registerbände doch nicht, wie behauptet
worden, immer buchstäblich den Inhalt des Or. wiedergeben.
Druck Meinardu^, Urkb. des Stiftes u. der Stadt Hameln, 15.
287.
Hormius III. befiehlt dem Erzbischof (Engelbert) von Köln und seinen Suffraganen, die
Kirchenvögte der Kölner Kirchenprovinz, welche sich mehrfach Bedruckungen der Kirchen erlaubt^
zu veranlassen, mit den ihnen zukommenden Einkünften zufrieden zu sein.
Lateran 1221 März 1.
„Si ecciesiarum advocati.** —
Dat. Laterani kal. martii pontificatus nostri anno quinto.
Or. im Kgl, St.-A. Düsseldorf. Bulle an Hanfschnur, Diekamp, Tafel Nr. 28. Auf dem Umbug
M. (Selbe Hand wie bei folgender Nr,) Oben in der Mitte R. At^ der Rückseite R mit
Script, in der Rundung. Davor ^ dahinter »^. Alles von denselben Händen, wie bei der
folg. Nr. In der Ecke oben links klein G. Vat. Arch. Regbd. 11. fol. 83v Nr. 425.
Potthast, 6571. Im Druck bei Lac&mblet II, Nr. 93, — Z. 13 muss deum statt dominum
stehen.
288.
Honorius III. gestattet dem Erzbischof (Engelbert) von Köln und seinen Suffraganen Vog-
teien in Pfandschaft zu nehmen,
Lateran 1221 März 1.
Honorius episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus . . archiepiscopo Coloniensi et
suflfraganeis ejus et dilectis filiis aliis ecciesiarum prelatis per Coloniensem provinciam constitutis salu«
18*
140
teil) et apostolicam benedictioneni. Cum sepe contingat advocatos advocatias, quas in ecclesiis obtinent,
aliis titulo pignoris obligare in ecclesiarum ipsarum non modicam lesionem, nos indempnitati ecclesia-
nim vestrarum paterna volentes sollicitudine precavere vobis presentium auctoritate concedimus, ut, si
advocati ecciesiarum vestrarum advocatias suas vobis obligare noluerint pignori, vos eas recipere va-
leatis nee fructus proveniente.«: ex eis in sortem teneamini computare. Hü autem, qui eas obligaverint,
a servitio, in quo vobis pro advocatiis tenebantur, interim sint immunes. Dat. Laterani kal. martii pon-
tificatus nostri anno quinto.
Oi\ im Kgh SU'A, Düsseldorf. Bulle an Ilan/schnur, Diekanq>, Tafel Nr. 28, Auf dem ümhug
M. Auf dem Rücken R mü Script, in der Rundung, daneben etwas hoher ^0 und zur Seite
1^^ _ Vaf. Arch. RegfuL 11 fol 83v Nr. 424.
Potthasf. 6f}72.
289.
Honorim III. beauftragt die Gemnnten, die in der Kölnischen und Bremischen Provinz nodk
nickt gesanifneUen Geldei' für den Kreuzzug zu sammeln und zur Erweichung von Schiffen für die
Hülfe des h. Landes zu verwenden.
Lateran 1221 März 2.
. . magistro Conrado capellano et penitentiario et Johanni scolastico
Xanctonensi (statt Xantensi.)
„Quia novimus vos." —
Dat. Laterani VI nonas martii pontificatus nostri anno quinto.
Vat. Arch. Regbd. 11 fol. 84 Nr. 426.
Di^ck Rodenherg, /, 166.
290.
Hanorius III. beauftragt den Erzbischof (Engelbert) von Köln und seine Suffraga/nCj die Frauen-
klöster ihrer Diöcesen, welclie von den Magnaten zur Aufnahme von mehr Mitgliedern als zuträg-
lieh gezumngen würden, gegen diese Unsitte zu schützen.
Lateran 1221 März 3.
. . archiepiscopo Coloniensi et suffraganeis ejus.
Ad nostram noveritis audientiam peiTenisse, quod in monasteriis monialium vestramm diocesum
pro eo maxime, quod ad instantiam magnatum et aliorum quamplurimn plures personas recipere com-
pelluntur, quam secundum suas facultates valeant sustentare, periclitatur religionis honestas et solvitur
vigor obseiTantie regularis, ita quod monasteriorum facultatibus jugiter decrescentibus cito ad extremam
inanitionem poterunt devenire. Quia igitur melius est in tempore occurrere quam post exitum vindi-
care, fraternitati vestre monemus attente per apostolica scripta mandantes, quatinus reformande in eis-
dem monasteriis religioni eilicaciter intendentes non permittatis ea personis superfluis onerari, ita quod
ex hoc vestrum ministerium laudabiliter adimplentes deo gratum obsequium impendatis et nos de-
votionem vestram possimus merito commendare. Dat. Laterani V nonas martii pontificatus nostri
anno quinto.
Vat Arch. Regbd. 11 fol. 85 Nr, 432.
141
291.
Honorius III. befiehlt deni Erzbischof (Engelbert) vmi Köln und seiV'Oi Svffraganen für mög-
lichste Freimachung der Vogteien aus den Händen de^' Laien zu sorgen.
Lateran 1221 März 15,
Honorius episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus . . archiepiscopo Coloniensi et
suffraganeis ejus saluteni et apostolicam benedictionem. Cum plerique advocati ecclesiarum advocationis
obsequium convertentes in dominationis abusum ecclesias ipsas opprimant et affligant, fräternitati
vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus ecclesias vestrarum diocesum humano amore ac
mundano timore postpositis ab advocatorum vexationibus taliter defendere studeatis, quod per studium
vestruin a suis possint angustiis respirare nosque soUicitudineni vestram commendare merito debeamus.
Ad hec, si quas advocatias vacare contigerit, expresse inhibeatis ecclesiis, ad quas spectant, ne illas
conferre piesumant, sed suis curent usibus applicare, illud districtius inhibentes, ne una ecclesia plures
advocatos assumat, cum ministerium advocatorum hiyusmodi, quod ad ecclesiaium tranquillitatem
noscitur fuisse provisum, ad vexationem ipsarum per eorum usui*pationes constet esse conversum. Dat.
Laterani idus martii pontificatus.nostri anno quinto.
Or. im Kffl, St-A, Düsseldorf. Bulle an Ila^if schnür, Diekamp, Tafel 2H. Auf dem Umbug M
(Selber Schreiber vne bei Nr. 286 w. 287. A%f der Rückseite R mit Script, und %3^ van
selben Händen wie die gen. Nrr. Vorher eine blumenartige Verzierung. In Ecke links zwei
unkenntliche Buchstaben. — Vat. Arch. Regbd. 11 fol. 92v Nr. 466 (alt), 463 (neu).
Potthasty bh90.
292.
Honorius III. fordeH die Erzbischöfe (Siegfried) von Mainz und (EfigelbeH) von Köln auf,
aus ihren Provinzen drei oder vier als Glaubensboten zu verivendende seeleneifrige Männer nach
Born zur Verkündigung des Christenthums unter den Heiden zu senden.
Lateran 1221 März 25.
„Ne si secus.*' —
Dat. Laterani VIII kalendas aprilis anno quinto.
PotthaMy 6699 und 670().
293.
Honorius III. bestätigt dem Kl. VolkhardingJmusen alle seine Gtlt^r und nimmt es in seinen Schutz.
Lateran 1221 November 17.
„Sacrosancta Roraana." —
Dat. Laterani XV kalendas decembris pontificatus nostri anno sexto.
Or. im Fürst!. Arch. in Arolsen. Bulle fehlt. Nach älterer Au fschr^'t Hmiorius III. zugeschieben.
Auf dem Umbug bf. Auf der Rückseite LUD.
Potthasty 6722.
142
294.
Sonorius III. theilt dem Prior von Altenburg in der Diöcese Trier und dem Scholaster vm
St. Stephan in Mainz mit: Nach Bericht des Klerikers Ludolf habe er^ der Papst j ihm und dem
Procuraior der Paderborns Kirche C. den päpstlichen Kaplan Otto als Richter gegeben, vor welchem
Ludolf um strenge Aufrechthaltung der vom Propst (Hartmod) von Am^erg (Weddinghausen) über
das Paderborner Kapitel verhängten Exkommunikalion, — weil es ihn trotz päpstlichen Mandates
als Kanonikus nicht aufnehmen wollte, — gebeten habe. Dann sei die Angelegenheit den Adressaten
und dem Abt von Hardehausen übertragen worden^ der sich dem Kapital zu liebe fernhalte und die
Ernennung eines Stellvertreters an seiner statt nicht erlaube. Nach Verlauf von drei Monaten he-
auftragt sie der Papst nun eine Entscheidung binnen Monatsfrist zu treffen^ andernfalls habe er
den Dekan von Frankfurt^ den Kantor von St. Stephan und den Kanonikus Arnold von St, Peler
in Mainz mit der Übernahme der Angelegenheit betraut,
Lateran 1221 November 22.
„Sicut significavit." —
Dat. Laterani X kalendas decembris pontificatus nostri anno sexto.
Nach Transmmpt yedr. West/. Urkb. IV, 97. Vgl. daselbst Nr. 98.
295.
Honorius III. nimmt KL Bees und seinen Güterbesitz in seinen Schutz.
Lateran 1221 December 11,
Honorius episcopus servus servorura dei dilectis filiis capitulo beate Marie Ressensis salutem et
apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur, quod justum est et honestum, tarn vigor equitatis
quam ordo exigit rationis, ut id per sollicitudinem officii nostri ad debitum perducatur effectum. Ea-
propter, dilecti in domino filii, vestris justis postulationibus grato concurrentes assensu personas vestras
et ecclesiam beate Marie Ressensis cum omnibus bonis, que impresentiarum rationabiliter possidet aut
in futurum justis modis prestante domino poterit adipisci, sub beati*Petri et nostra protectione sus-
cipimus. Specialiter autem in termino Darnowensi, in Haspele et in Buge curtibus, in Tiuene redditus,
curtim in Millinge cum pertinentiis suis, que fuit olim Conradi de Embrica et fratrum ejus, a hone
memorie Ph(ilippo) Coloniensi archiepiscopo capituli sui accedente consensu pia vobis liberalitate
collatam ac alia bona vestra, sicut ea omnia juste ac pacifice possidetis et in ipsius archiepiscopi
autentico exinde confecto plenius continetur, vobis et per vos eidem ecclesie auctoritate apostolica con-
firmamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc
paginam nostre protectionis et confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem
hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum
ejus se noverit incursurum. Dat. Laterani HI idus decembris pontificatus nostri anno sexto.
Or. im Kgl, St-A. Düsseldorf. Bulle an rothgelben Seiderrfäden, Diekamp, Tafel Nr. 28. Auf
deni Umbug p pa (?). Auf der Rückseite Rees.
143
296.
Honanus III, heauflragf die Genannten über das Vei-Iialten des Propstes (Gotfried) von 8L
Ltidgeri in Münster und seiner Mitrichter in einer Klagesache zu entscheiden.
Lateran 1221 December 15.
. . decano, . . cantori et . . custodi sancti Seuerini Colcuiensis.
Significavit nobis 0. pauper sacerdos, quod, cum L. presbyter de Nouo Ponte Colonieiisis diocesis eum
super ecciesia de Hilbike coram . . preposito sancti Lutgeri Monasteriensis et conjudicibus suis auctoritate
apostolica convenisset, idem, cum judices haberet eosdem certa et expressa coram eis ratione suspectos, arbitros
petiit, coram quibus de suspicationis causa doceret. Sed dum excommunicationem in modum exceptionis sibi
obiceret pars adversa, memorati judices prius se debere de exemptione cognoscere quam concedere
arbitros per interlocutoriam decreverunt, a qua ipse ad sedem apostolicam appellavit. Ideoque dis-
cretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus, si est ita, revocato in statum debitum, quic-
quid post appellationem hujusmodi temere inveneritis attomptatum, audiatis causam, et quod justum
fuerit, appellaiione postposita statuatis facientes etc. Alioquin partes ad priorum judicum etc.
Appellantem etc. Testes etc. Quod si non omnes etc. Dat. Lateiani XVIII kalendas januarii pon-
tificatus nostri anno sexto.
Vat. Arch. Reghd. 11 fol. 171c Ar. 92 (modern).
297.
Honorius HL gestattet dem Propst Thomas von Soest wegen seiner grossen Ausgaben im
Kampfe für die Freiheit der Soester Kirche eine von ihn schon roi' seiner Wahl zum Propste
besessene Pfarrei beizubehalten.
Lateran 1221 December 22.
. . Thome preposito Susatiensi.
Ecclesiarum utilitatibus insudantes congrua debent remuneratione gaudere ac a nobis, quorum in-
stantia est omnium ecclesiarum soUicitudo, continuo singulari sunt gratia confovendi. Sane relatum est
nobis, quod pro ecciesia tua te murum defensionis opponens varia et diversa rerum tuarum dispendia
pro tuenda libertate ipsius ecclesie incurristi tantis te ac amicos tuos propter hoc debitis obligando,
quod vix potes de prepositure tue redditibus, cum nimium sint exiles, a debito liberari. Propter quod
a nobis cum multa precum instantia postulasti, ut ecclesiam de Susato dictam veterem, que curam ha-
bet animarum, ad tuam donationem spectantem, cum eam sis, antequam preposituram eandem obtinue-
ris, assecutus, tibi de nostra liceret gratia, quoad vixeris, retinere. Nos ergo tuis precibus annuentes
id devotioni tue duximus de speciali gratia concedendum. Nulli ergo etc. nostre concessionis infringere.
Si quis autem etc. Dat. Laterani XI kalendas januarii anno sexto.
Vat. Arch. Regbd. 11 fol 175 Nr. 110 (neu).
298.
Honorius HL überträgt dem Propst (Andreas) von Kappenberg y dem Domdechanten (Hermann)
und dem Schdaster (Lubert?) von St. Ludgeri in Münster die Untersuchung über dus angebliche
Jtecht des Hamburger Kapitels Provinzialsynoden zu halten.
Lateran 1221 nach Juli 24 bis 1222 Februar 28.
144
^Ex parle." —
Dat. Laterani pontificatus nosiri anno sexto.
PotÜKkstj 6761, Neud^nick Hasse, Schl^-Holst-Lauetibg. Regg. u. Urkk, L 381 zu 1221. Inder
angegebenen Zeit war Honorius IlL im Lateran*
299.
Honorius III. bestätigt Kl. Scheda das Patronatsrecht der Kirche in Mengede.
Lateran 1222 Jamuxr 4,
Honorius episcopus ßervus servorum dei dilectis filiis . . preposito et conventui ecclesie Scheiden-
sis salutem et apostolicam benedictionem. Justis petentium desideriis dignum est nos facilem pr(e)bere
consensum et vota, que a rationis (tra)mite non discordant, (efrec)tu prosequenti comp(lere.) Ea prop-
ter, d(i)lecti in domino filii, vestris justis postulationibus g(ra)to concuiT(entes asse)nsu jus patron(a)tu(s
in) ecclesia de (Me)ng(e)d(e), quod a q(u)ond(a)m Jon(at)ha de A(r)d(eia) d(e) cons(en)su venerab(ilis
fratris) nostri . . Colon(i)ensi8 arch(i)episcopi diocesaui loci di(cit)is (v)obis (esse collatu)m (et i)psain
(ecclesia)m (c)uni perti(nenti)is suis, sieut ea omnia iuste ac pacif(i)ce possidetis, vobis et per vos
ecclesie vestre auctoritate apostolica (con)firmamus et presentis scripti patro(ci)nio communimus. NuUi
er(go) omnino hominum liceat hanc p(agi)nam nostre confirmationis infringer(e) vel ei ausu temerario
contr(a)ire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum
Petri et Pauli apostoloruin ejus se noverit incursurum. Dat. Laterani II nonas januarii pontificatus
nostri anno VI.
0)\ im KgL St'^A. Münster stark abgeblättert, Bulle an yelbrofhen Seiden/dden^ Dteka/tnp^ Tafel
JVr. 29. Die Lücken (durch Klammeim bezeichnet) ergänzt aus der Abschrift sec. XVI im
Msc. VIL 6116 f Ol. 154 daselbst.
Reg. Arch. Ztschr. IIL 43 Nr. 33 mit dem falsclien Beginn: Votis petentium.
300.
Honorius IIL beauftragt die Genamiten, die Klage des Bischofs (Konrad) von HUdesheim^
dass die Äbtissin von Gandersheim die Kleriker Uirer Kirche zu den benachbarten Bischöfen zum
Empfang der Weihen sende, obwohl er zur kostenlosen Ertheilung derselben bereit sei^ zu untersuchen.
Alatro 1222 Juni 7.
Honorius episcopus servus seiTorum dei dilectis filiis . . sancti Egidii de Brunswich, . . Pigauiensi
et • . de Amelungesburn abbatibus Alberstadensis , Merseburgensis et Ildesemensis diocesum salu-
tem et apostolicam benedictionem. Sua nobis venerabilis frater noster . . Ildesemensis episcopus pe-
titione monstravit, quod . . abbatissa de Gandersheim Ildesemensis diocesis sue privilegio exemp-
tionis abutens clericos ecclesiarum, quas in eadem diocesi obtinet, ad alios episcopos destinat or-
dinandos in ejus prejudicium et gravaraen, cum idem paratus sit eos gratis et sine pravitate aliqua
ordinäre. Quocirca discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus partibus convocatis
audiatis causam et appellatione reraota fine debito terminetis facientes, quod statueritis, per censuram
ecclesiasticam firmiter observari. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo vestrum
ea nichilominus exequantur. Dat. Alatri VII idus junii pontificatus nostri anno sexto.
Or. im KgL St-A. Hannover. Bulle an Hanf schnür, Diekamp, Tafel Nr. 29. Auf dem Urnbug
G. Auf der Rückseite R mit oben eingeschriebenem +.
Sonorius III. theüt den Genannten mit^ er habe vernommen, dass Siegfried) j der frühere Bi-
schof von Hüdesheimj der mehrere Güter der Kirche verschleudert und sie mit Schtdden beladenj
sich hei seiner Abdankung eine Pension von 100 Marjc aus den Gütern der Kirche ausbedungen
habe, obwohl er mit einer massigeren auch leben könne. Damit nun der jetzige Bischof 0. (!) nickt
gezwungen vmrde, für nicht begangenes und genossenes einzutreten (luere, quod non fecit et sol-
vere, quod non rapuit) beauftragt er Genannte, die Summe nach ihrem Gutdünken zu ermässigen.
1222 Juni 26.
A de Amelon gesbeme (!) Ildesemensis diocesis et . . saneti Michaelis abbatibus et . . decano
sancte crucis Ildesemensibus.
^Si bonum est indigentibus subveniri." —
Dat. Laterani VI kalendas julii anno sexto.
Vat Arch. Regbd. 11, foL 254 Nr. 444. (Beide modern, da oben das Blatt beschnitten). Vgl.
die ürk. von 1221 Januar 26.
302.
Monorius HL befiehlt dem Bischof (Adolf) von Osnabrück dem Erzbischof (Gerhard) von Bremen
das von den Pröpsten A. von Marienberg (Montis sancte Marie) u. H. von St. Anschar in Bremen
sowie den Kanonikern der Bremer Kirche j den Magistri Ar. u. AI., erbetene Pallium in der her-
gei>rachten Weise (quam sub bulla nostra tibi mittimus interclusam) isu überreichen und den
Treueid von ihm zu fordern. Lateran 1223 Januar 5.
^Cum palleum insigne." —
Dat. Laterani non. januarii pontificatus nostri anno septimo.
Or. im Kgl. St.-A. Hannover. Versandt als littera clausa. Bulle an Har^scknury Diekamp,
Tafel Nr, 29, In der Breite 2 mal in der Länge 1 mal gefalten. Im vbHgen zu vergl.
Diekamp, Mitth. III, 610. Auf der Rückseite die Adresse . . Osnaburgensi episcopo pro . .
archiepiscopo Bremensi in zwei Zeilen. A\\f der Rückseite der Faltung: Brem. Oben in
der Ecke links ein kleiner unkenntlicher Buchstabe, — Die charakteristischen Unterschiede
des ersten bezw. dritten und zweiten Namensstempels Honorius III, sind a) beim zweiten stosst
der Schlussstrich des ersten Balkens des H.^ welches dem Rande viel näher steht^ auf einen
Randpunkt, wahrend er bei 1 und 3 dazwischen fdUt; b) IV steht tiefer als R (aber beide
sind gleich gross); c) der untere Schlußstrich der III trtjß einen Randpunkt oben. Damach
die Angaben Diekamp Mitth. III, 622 zu korrigiren.
Potthast, 6915. Vgl. Hasse a. a. 0. Nr, 394,
303.
Honorius III. beauftragt die Äbte von Siegburg und Deutz soune den Prior von Siegburg die
Klage des Klosters Hdmershausen gegen den Abt von Hardehausen und den Propst von Berich,
weiche den Körper des ihretwegen von der Exkommunikation getroffene Edlen B. von Schönenberp
zu beerdigen gewagt hatten^ zu prüfen.
Lateran 1223 Januar 11.
Westf. Ürk.-Buch. V. 19
146
„Querelam dilectorum filiorum." —
Dat. Laterani III idus januarii pontificatus nostri anno septimo.
Or. im Kgl, St-^A. Münster, Bulle an Hanfschnur, Diekamp^ Tafel Nr. 30. Auf dem Umbuff
rechts n f. Aiif der Rückseite in der Ecke oben links ein kleiner Buchstabe.
Druck Westf ürkb. IV, i09, darin zu kofriffiren Z. 4 Boriche (!), Z. 6 presumpserunt.
304.
Honorius III. fordert den Erzbischof (Engelbert) von Köln aufj das dem päpstlichen Stuhle
unmittelbar unterworfene Kloster Hdmershau^en in seiner Freiheit und seinen Gutem gegen jeder-
mann zu schützen. Lateran 1223 Januar 26.
„Licet ex injuncto." —
Datum Laterani VII kalendas februarii pontificatus nostri anno septimo.
Druck Westf ürkb. IV, 110. Vgl die folg. Nr.
305.
Honorius III. bestätigt den zwischen dem Erzbischof e (Engelbert) von Köln und dem Kl. Hd-
mershausen über die Crukenburg und die Stadt Hdmershausen geschlossenen Vergleich.
Lateran 1223 Januar 26.
Honorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . abbati et conventui monasterii
de Helwardeshusen salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur, quod iustum est et
honestum, tarn vigor equitatis quam ordo exigit rationis, ut id per sollicitudinem officii nostri ad debi-
tum perducatur eflfectum. Ea propter, dilecti in domino filii, vestris iustis postulationibus grato coneur-
rentes assensu, compositionem, que inter vos ex parte una et venerabilem fratrem nostrum . . Golo-
niensem archiepiscopum ex altera super munitione quadam et oppido iuxta mon(ast)erium vestrum con-
structis et rebus aliis amicabiliter intercessit, sicut sine pravitate provid(e) facta est et ab utraque
parte sponte recepta et hactenus pacifice observata et in eiusdem archiepiscopi litteris exinde confectis
plenius continetur, auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. NuUi
ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere vel ei ausu temerario con-
traire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri
et Pauli apostolorum eins se noverit incursurum. Dat. Laterani VII kalendas februarii pontificatus
nostri anno septimo.
Or. im General-VicariatS' Archiv zu Paderborn. Bulle und Befestigung fehlen. In der rechten
oberen Ecke steht: Ad Girand durchstrichen. Auf der Rückseite ist in der linken Ecke ein
wie ein Ki*ummstab aussehendes f Honorius verl. Schrat.
Potthast, 6948 nach Di^uck bei Schaten ad annum 1222. Vgl. Westf. ürkb. IV, S. 207.
306.
Honorius III. beauftragt den Erzbischof (Siegfried) von Mainz und seine Suffragane sowie
-die höhere Geistlichkeit der Mainzer Provinz, die, welche die Bitter des deutschen Ordens in irgend
einer Weise schädigen oder unanständig behanddn, zu exkommuniziren.
Lateran 1223 Äprü 7.
147
„Paci et quieti." —
Dat. Laterani VII idus aprilis pontificatus nostri anno septimo.
Patthast, 6985,
307.
Hcmorius HL fordert die Grafen, Barone und andere EdeUetUe der Mainzer Kirchenprovinz
auf von den Kreuzfahrern in ihren Gebieten keine Zolle zu nehmen oder nehmen zu lassen, und
jedes Haus auf drei Jahre zu einer monatlichen Steuer im Werthe eines Turonesers zu veranlassen.
Lateran 1223 Mai 4.
„Cum Sit non solum.** —
Datum Laterani IUI nonas maii pontificatus nostri anno septimo.
PoOiaat, 7007.
308.
Honorius LLL. beaufragt den Bischof (Konrad) von HUdesheim und den frühem Bischof von
Halberstadt und jetzigen Abt in Sichern Konrad sowie den Abt (Heinrich) von Heisterbach die
streitige Bischofswahl in Paderborn zu untersuchen, Propst^ Dekan und der grössere Theil des
Kapitels habe sich für den Kanonikus Magister Oliver entschieden; sechs Kanoniker hätten den
Busdorf er Propst Heinrich gewählt^ der vom Erzbischof (Siegfried) von Mainz bestätigt worden sei
trotz der von der andern Seite eingelegten Appellation. Wenn die beiden Richter die Wahl Olivers als
eine kanonische ansähen, so möchten sie ihn bestätigen, da an seiner Würdigkeit kein Zweifel herrsche,
andernfalls möchten sie nach Bom Bericht erstatten und Klerus und Volk unter Strafe der Exkom-
munikation verbieten, sich für eine der beiden Parteien zu entscheiden.
Segni 1223 Juli 27.
„Dilecti filii.« -
Dat. Signie VI kalendas augusti pontificatus nostri anno octavo.
Vat. Arch. Regbd. 12 fol. 82v Nr. 3 (B) und gleichzeitige Kopie im Kgl. St.-A. Münster (C). Atis C,
Druck West/. Urkb, IV, 114, Unterschiede der beiden Quellen hauptsächlich in der Schrei^
bung der Eigennamen: Ildesemensi, Halbe rstadensi, Sidekembike, Paldeburnensis, Oliuerium,
Maguntinum, Signie B; Ildensemensi, Haluerstadensi, Sydikenbike, Paderbornensis, Oliue-
rum, Moguntinum, Sygnie C. Z, 7j8 (im Druck) ist das Providentia bei C in prudentia
korrigirty in B steht ersteres. Dann sind im Druck zu korrigiren Z, 6 ipsi statt ipsum, S,
79 Z, 9 vestris sigillis statt s. v. Z, lOjll recepture statt recepturi. Die längeren Kat^rek-
turen in C stammen nicht von einer etwas spätem Hand (Wümans) sondern sind gleichzeitig^
309.
Honorius HL bestellt Bichter in der streitigen Bischofswahl von Paderborn.
Segni 1223 Jtdi 29.
Honorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . abbati vallis sancti Petri Cisterciensis
ordinis Goloniensis diocesis . . decano et . . preposito Coloniensibus salutem et apostolicam bene-
dictionem. Ad audientiam nostram dilectis filiis . . preposito et . . decano ac quibusdam canonicis
19*
148
Padeburnensis ecciesie signiiicantibus noveritis pervenisse, quod . . abbas et . . decanus et canonici saneti Petri
Padeburnensis, Wernerus, B(ernardus) et H(enricus) fratres eins milites et quidam alii Padeburnensis civitatis
et diocesis ineorum ecclesiamtemere irruentes ac molientes ipsius episcopatum Henrico eiusdem eccie-
sie canonico sua confeiTe potentia ipsum de facto in episcopum eligere presumpsenint. Quare petierunt
humiliter, ut, cum occasione huiusmodi gravia dampna incurrerint, eos ad satisfaciendum de tante pre-
«lunptionis iniuria et de dampnis, que incurrerunt occasione predicta, cogere dignaremur. Quia vero
nobis non constitit de premissis, discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus vocatis,
qui fuerint evocandi, et auditis hinc inde propositis, quod canonicum fuerit, appellatione postposita sta-
tuatis facientes, quod decreveritis, per censuram ecclesiasticam firmiter observari. Testes autem, qai
fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, per censuram eandem appellatione cessante
cogatis veritati testimoiiium perhibere. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo
vestrum ea nichilominus exequantur. Dat. Signie IUI kalendas augusti pontiflcatus nostri anno octavo.
Or. im Kgl. St,-A, Afünster, Dtdle und Befestigung fehlen, Schreiberoermerk auf dem Umbug
rechts r. g., Destinatar a%jf der Rückseite Padeburn.
Potthast, 7066, Gedr, nach Transsumpt von 1229 Schuten ad annum 1224, West f. Urkb. IV, 115 Regest,
310.
Honorius HL nimmt Kl, Schaken mit aüen seinen GiitefHy besonders den Kirchen van Im-
minghausen und Goddelsheim (de Inuninchusen et de Godelheim ecclesias cum omnibus per-
tinentiis suis) in seinen Schutz. Segni 1223 August 7.
„Sacrosancta Romana.* —
Dat. Signie septimo idus augusti pontiflcatus nostri anno octavo.
Kopie Msc, L 245 S, 327 im Kgl, St.-A, Münster, Auffällig ist einigei^massen, dass erst Bisch/
Bernhard IV, von Paderborn 1236 März 17 dem Kl, Schaken omnes fructus et emergentia
in Imminchusen et Godeloveshem ecclesiaium — ad emendationem prebendarum schenkt
(Westf Urkb, IV. 246), Doch braucht man nicht an Fälschung zu denken, da die
Schenkungen sich in beiden Urkk, nicht völlig zu decken brauchen. Sicher ist Honorius HL
gemeint, weil nur er in Segni war,
Potthasty 7069, Schafen ad annum, Westf, Urk, IV, 116,
311.
Honarius HL beauftragt den Bischof (Konrad von Hüdesheim) die Wahl des Pßrtnef^s
Hermann zum Abt von Cofi^ei zu prüfen und diesen eventuell zu bestätigen.
Segni 1223 August 17.
. . episcopo Ildesemensi (?),
Dilecti filii . . prioi* et conventus monasterii Corbeiensis, quod ad sedem apostolicam nullo per-
tinet mediante, nobis humiliter supplicarunt, ut, cum bone memorie eorum abbate viam universe carnis
ingresso convenientes in unum spiritus saneti gratia invocata Hermannum ejusdem monasterii portarium
elegerint canonice in abbatem, electionem ipsorum dignaremur auctoritate apostolica confirmare ae electo
munus faceremus benedictionis impendi monasterii parcentes expensis, quas facturi essent ipsorum ad
aedem apostolicam destinando, cum vix ad eas sufficeret. Adeo depressum est oneribus paupertaUsi»
149
Licet igitur electio ipsa non pervenerit ad nos sufficienter instructa nee eam examinare potuerimus,
ut decebat, eidem tarnen monasterio debito compatientes afFectu fraternitati tue per apostolica scripta
mandamus, quatinus electionem eandem examinans, sicut convenit, diligenter, si eam inveneris de per-
•«ona idonea canonice celebratam, ipsam auctoritate apostolica confiiinare procures et electo mtinus be-
nedictionis impendas. Dat. Signie XVI kalendas septembris pontificatus nostri anno octavo.
Vat, Areh, Regbd. 12 fol, 88 Nr. 11, Abt Hugold, Hermatma Vorgänger, starb an emetn 17,
Mai (Necrol, Quedlinb, in Neue Mitth, des Thüring,^8dchs, Vereins 8c, 78) also 1223 Mai
17, Hermann heisst bereits in einer Urkunde König Heinrich VIL von 1223 Juni 26 ERekt.
Ob die Adresse richtig, lässt sich nicht entscheiden, da sie von möd^tmet* Hand geschrieben
ist. Allerdings erhalten am selben Tage andere Hildesheimer einen päpstlichen Auftrag
(Potthast, 7074).
312.
Honorius III, beauftragt die Bischöfe (Konrad) von Hüdesheim und (Konrad) van Minden
im Kl. Hdmershatisen auf Bitten desselben eine Beihe bischöflicher Funktionen auszutiben.
Anagnie 1223 October 7.
. . Ildesemensi et . . Mindensi episcopis.
Sicut intelleximus, monasterium de Helwardeshuon ad Romanam ecclesiam nuUo pertinet mediante
ac ipsi a sede apostolica est indultum, quod ejus . . abbas et conventus, a quocumque catholico ma-
luerint, crisma, oleum sanctum, ordinationes monachorum seu clericorum, consecrationes altarium seu
basilicarum et alia recipiant ecclesiastica sacramenta. Quia vero, sicut audivimus, hec difficulter ali-
quando exhibentur, fraternitati vestre monemus attente per apostolica vobis scripta mandantes, quati-
nus, cum ab eis fueritis requisiti, predicta ipsis sine difficultate qualibet impendatis, ita quod vos reli-
giosa loca diligere et ad Christi ministros habere comprobemini caritatem, nosque non compellamur su-
per hoc aliter providere. Dat. Anagnie non. octobris anno octavo.
Vat, Arch. Regbd, 12 fol, 109v Nr, 59,
Potthastf 26103 mit tmrichtigem Datum, Gleichlautende Bestätigungen stammen von Gregor IX,
(1227 December 16) und Innocenz IV (1245 August 22).
313.
Honorius HL beauftragt u. a. Bischof (Konrad) von Hildesheim mit der Kreuzpredigt in
der Mainzer Provinz. Lateran 1224 März 7.
. . abbat! de Ehistrebach Cisterciensis ordinis et magistro Gerungo scolastico Bunnensi
Coloniensis diocesis.
Cum predicande crucis officium vobis in provincia Treuerensi duxerimus committendum etc. ut
in litteris, que misse sunt . . episcopo Roschildensi. Dat. Laterani non. martii anno octavo.
In eundem modum . . episcopo Ildesemensi et magistro Salomoni canonico Herbipolensi per pro-
vinciam Maguntinam.
Vat, Arch. Regbd. 12 fol 170^ Nr. 338. Der Biief an dm Bischof von Roskilde eteht fol. 167
Nr. 317.
Vgl. Rod^ibei*gy 244.
'
150
314.
Honorius HL fordert u. a. die Erzbischöfe und Bischöfe der Kölner und Mainzer Provuvr
auf den päpstlichen Legaten Kardinalbischof (Konrad) von Porto, der das Kreuz predigen werdey
gut aufzunehmen. 1224 vor April 1.
. . patriarche Aquilegensi, . . Mag^ntino, . . Treuerensi, . . Goloniensi — archiepiscopis et eonim
suffraganeis nee non abbatibus, prioribus, prepositis, archidiaconis et aliis ecclesiarum prelatis per eorum
provincias et dioceses constitutis.
„Cum is, qui secundum." —
Ohne Datum ztmachen den ürkk. des anni octavi. Pottha^t^ 7204 zu März. Rodenberg, 248 zu
März — Aprä 1224.
315.
Honorius LLL. beauftragt den Bischof (Dietrich) von Münster^ da er gegen Propst und Komr-
vent des Klosters zu Wittewierum ohne Grund entgegen den Bestimmungen des aUgemein^i Konzäs
nach Klage der Genannten die Exkommunikation ausgesprochen, wenn dieses der Fäll sd, die Kxr
Jcommunikation binnen 8 Tagen na^h Empfang des päpstlichen Schreibens aufzuheben; andernfalls
habe er den Prior en von Mariengarten und Dokkum und dem Scholaster Magister J. von Nova
ecclesia der ütrechter Diöcese die Aufhebung unter gewissen Bedingungen beföhlen.
Lateran (1224 April 8).
„Dilecti filii.** —
Dat. Laterani.
Potthasty 7218. Emonis chronicon, zuletzt gedr. Man. Gei^ni. SS. XXIII^ 503 a. lieber Grund
und Ergebniss der Klagen daselbst 503 ff.
Vgl. Westf. ürkb. III, 199.
316.
Honorius III. beauftragt die Prior en von Mariengarten und Dokkum sowie den Magister J.
plebanus de Nova ecclesia der Utrechter Diöcese unter gewissen Bedingungen die gegen KL
Wittewierum angeblich ohne Grund vom Bischöfe (Dietrich) von Münster ausgesprochene JExkom-
mumkationy faUs dieser sie nichts tme ihm befohlen sei, binnen 8 Tagen na^ch Empfang des päpst-
lichen Schreibens aufhebe^ aufztdieben.
Lateran 1224 April 8.
„Dilecti mii.** —
Datum Laterani 6 idus aprilis pontificatus nostri anno 8.
Potihasty 7219. Vgl. die vorh. Nr.
151
317.
Honorms HL beauftragt die Äbte von Mariengarten und Dokkum die Klagen des Kl. Witte-
toierum gegen Bischof (Dietrich) von Münster wegen ungerechter Belästigungen zu untersuchen und
zu entscheiden. (Lateran 1224 Äprü 8.)
^Ex parte." —
In Emoma Chraniccn aU dritte aufgeßihH, Vgl. die vorhergehenden Nrr. Von Potthctst irrig zu.
1225 Aprü 8 gesetzt und nach Hugo, Sacr. ant. mon. citirt.
318.
Die drei päpstlichen Richter berichten in Sachen der Paderbomer Bischofswahl an Papst
Honorius III. 1224 nach April 15.
Sanctissimo patri et reverentissimo domino Honorio sacro sancte Romane ecclesie summo ponti-
fici H(eiiiricus) abbas vallis sancti Petri, C(onradus) prepositus, G(ozwinus) decanus maioris ecclesie in
Golonia ad sanciorum pedum oscula conmendationem humilem cum tocius devotionis plenitudine. Man-
datum vestre sanctitatis recepimus in hunc modum: Honorius s. oben nr mit dem Westf, ürkb.
IV nr. 115 A. 2 hervorgehobenen Z^asatze de Bracle bis octavo. Sane huius auctoritate mandati legitime
CO mus. Abbas vero sancti Pauli Paderburnensis sub suo et ecclesie sue sigillo scripsit in
hunc modum: Ego Albertus s. XJ.-B. IVy nr, 123a bis proveniet. Prior similiter et capitulum eiusdem
ecclesie sub eisdem sigillis scripserunt in hunc modum. Ego Wezelinus s. U.-B. IV, nr. 123b bis idi-
bus marcii. Capitulum sanctorimi apostolorum Petri et Andree Paderburnensis nobis in hunc modum
scripsit: Venerabilibus dominis s. Ü.-B. /F, 84 nr. 124 bis maii.
Or. in zwei Ausfertigungen im Kgl. St-A, Münster A auf ungleichmässig beschnittenem Perga^
mentblatty nachlässig und mit vielen Abkürzungen geschrieben; B gleichmässig, sorgfältig und
schön, Siegel an A guty an B schlecht erhalten.
Reg. Westf. Urkb. IV, 126.
319.
Honorius III. theilt dem Kardinallegaten (Konrad) von Porto, dem Abt von Altenburg und
dem Kanonikus Ebdin von Worms den Verlauf der Paderborner Bischofswahl, tvie ihn die Pro-
kuratoren der beiden Parteien am römischen Hofe geschildert hatten, mit. Die frühern Bichter
hätten die Wahl Olivers als legitim anerkannt und ihn um Bestätigung gebeten, dagegen habe die
andere Partei die Wahlberechtigung des Kapitels von Busdorf und des Abtes van Abdinghof und
die Wahlunfähigkeit des Dompropstes und Dekans tvegen der über sie verhängten Exkommunikation
behauptet. Er beauftragt sie mit der fernem Untersu^ung und fordert sie auf die Verschleude-
rung des Stiftsgutes zu hindern. Lateran 1224 Mai 7.
„Dilectis filiis." —
Dat. Laterani non. maii pontificatus nostri anno octavo.
Or. im Kgl. St-A. Münster, Bulle an Hanfschnur durch 2 Löcher^ Diekamp^ Tafel Nr, 30.
Auf dem Umbug links P. Oben rechts ad Ludolfum. Auf der Rückseite R mit scriptu
daneben Padeburn. In der Ecke oben links G. — Vat.'Arch, Reybd, 12 foh 194v Nr. 449
stimmt mit obigem überein.
Druck Westf. ürkb. IV, 127. S. 86 Z. 4 nitebantur, Z. 6 fuerint zu lesen.
\
152
320.
Honoritis III. nimmt das Süfl Hameln ^ hesanders molendinum ac poBsessiones, que di-
cuntur Beinoldi^ et decimam ville Hamelensis et alia vobis a dilectis filiis . . abbate et
conventu Wldensis monasterii — collata in seinen Schutz.
Lateran 1224 Juni 5.
„Cum a nobis." —
Dat. Laterani non. junii pontificatus nostri anno octavo.
Or. im Kgl, St-A. Hannover. Bulle an rothgelben Seidettfadeny Diekamp, Tc^el Nr. 30. Atrf
dem Umbug links P.
Druck MeinarduSy Hameln. Urkb, 16.
321.
Honorius III. theilt den Bechanten von Ludgeri und (Ulrich) von Martini soune dem Kor
nomkus A. in Münster mit: Abt und Kloster Hdmershausen hätten bei ihrem Kloster dne Befe-
stigung zum Schaden des Paderborner Kapitels aufgeführt^ weshalb sie von dem verstorbenen Pader-
berner Bischof (Bernhard) zuletzt gebannt seien. Nach dem Tode des Bischofs hätten die Hd-
mershäuser ein päpstliches Mandat an den Abt von Eeinhamenj das Paderbomer Kapitd an
die oben Genannten erlangt. Der Abt von R. und seine Genossen hätten nunmehr trotz JEin^mtcks
der anderen Bichter die ExkotnmunUcation iiber das Kapitel ausge^ochen. Der Papst befiehlt
ihnen diese aufzuheben und die Sache selbst zu entscheiden oder sie an die andern Richter zu ver-
weisen. Lateran 1225 Januar 27.
„Exhibita nobis." —
Dat. Laterani VI kalendas februarii pontificatus nostri anno nono.
Or. im Kgl. St^A. Marburg. Bulle an Hanfachnury Diekamp^ Tafel Nr. 30. Avf dem ürrJmg
rechts b. a.
Im Dnick Westf. Urkb. IV, 138 zu korrigiren S. 94 Z. 1 Luderi 9t. Ludgeri, Z. J a . . bone
memorie . . Padeburnensi. Z. 9 mandarant st mandarat, dann ad . . abbatem. Z. 15
sniam ohne Abkürzungezeicheriy Z. 16 quatinus et, quatenus.
322.
Honorius III bestätigt dem Pfarrer Bernhard von Levem den Besitz seiner Pfarrei.
Lateran 1225 März 13.
Honorius episcopus servus ser^^orum dei dilecto filio Bernardo plebano de Leueren salutem et
apostolicam benedictionem. Justis petentium desideriis dignum est nos facilem prebere consensum et
Vota, que a rationis tramite non discordant, effectu prosequente complere. Ea propter, dilecte in domino
tili, tuis iustis postulationibus grato concurrentes assensu personam tuam cum omnibus bonis, que
impresentiarum rationabiliter possides aut in futurum iustis modis prestante domino poteris adipisci,
sub beati Petri et nostra protectione suseipimus. Speeialiter autem plebanatum de Leueren cum per-
tinentiis suis, quem te canonice proponis adeptum, sicut eum iuste, canonice ac pacifice possides,
auctoritate tibi apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino
hominum liceat hanc paginam nostre protectionis et confirmationis infringere vel ei ausu temerario
153
contraire. Si quis autem hoc attemptare presupserit (!), indignationem omnipotentis dei et beatorum
Petri et Pauli apostolorum ejus ße noverit incursurum. Dat. Laterani III idus marcii pontificatus
nostri anno nono.
Or, im KgL Su-A. Münster. Bulle an roth-gelben Seidenfäden^ Diekamp, Tafel Nr. 30, Auf
dem ümbug links b. F. Auf der Rückseite links oben N.
Reg. Arch. Zeitschr, III^ 44. iVr. 39.
323.
Sonorius III beauftragt drei Halberstädter Geistliche in der Klagesache des Pfarrers Ber^
nard von Levern gegen den Kleriker Ludolf und andere Mindener Geistliche zu entscheiden.
Lateran 1225 März 20.
Honorius episcopus servus servonun dei dilectis filiis . . decano msgoris ecclesie, preposito sancti
Johannis et S. canonico sancti Pauli Halberstadensis salutem et apostolicam benedictionem. Dilectus
filius B(ernardus) plebanus plebis de Liueren nobis exposuit conquerendo, quod Ludolfus clericus et
quidam alii Mindensis diocesis ecta plebe, quam canonice se proponit adeptum, et rebus aliis
injuriantur eidera. Ideoque discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus partibus con-
vocatis audiatis causam et appellatione remota flne debito terminetis facientes, quod decreveritis, per
censuram ecclesiasticam firmiter observari. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio vel
timore subtraxerint, per censuram eandem cessante appellatione cogatis veritati testimonium perhibere.
Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nichilominus exequantur. Dat.
Laterani XIII kalendas aprilis pontificatus nostri anno nono.
Aus einem undatirten Or.-Transsumpt (Citationsmandat der Schiedsrichter) gerichtet an L(udolfus)
clericus, T- frater suus et Jo. dictus de Osterwise Mindensis diocesis im Kgl, St-A.
Münster. Das Siegel des Propstes beschädigt, von den andern nur kleine Bt'uchstücke erhalten.
324.
Honoritts III. schreibt dem Kardinallegaien (Konrad) von Porto über die Bekehrung der Hei'
den in den Diöcesen Verden und Magdeburg.
Lateran 1225 März 22.
. . episcopo Portuensi apostolice sedis legato.
„Ecclesiarum prelati." —
Cum itaque, sicut ex tua relatione didicimus, multi pagani sunt in Magdeburgensi et Werdens!
provinciis, qui de facili converterentur ad fidem, nisi per negligentiam prelatorum et quorundam
avaritiam de decimis et aliis temporalibus inter se contendentium remanerent, fraternitati tue per
apostolica scripta mandamus, quatinus cirni prelatorum, nobiliiun et aliarum, quos cognoveris expedire,
consilio super hoc auctoritate nostra provideas, quod secundum deum et augmentum fidei videris pro-
videndum. Dat. Laterani XI kalendas aprilis anno nono.
Vat.-Arch. Regbd. 13 fol. 53 Nr. 283.
325.
Honorim HL bestätigt Oliver als Bischof von Paderborn und fordert ihn zur tJbemahme des
Miößchen Amtes auf; die Strafe gegen Propst Heinrich von Busdorf wegen Fälschung eine&
päpsUichen Schreibens behalt er sich vor.
Lateran 1225 April 7.
Westt ürk.-Bttch. V. 20
154
Magistro Oliuero electo Padeburnensi.
Auditis et intellectis, que super electionibus de te ac Henrico quondam preposito ecclesie sancto-
rum apostolorum Petri et Andree a canonicis Padeburnensibus celebratis fuere proposita coram nobis,
de fratrum nostrorum consilio electionem de predicto Henrico presumptam et, quicquid ex ea secutum
est vel ob ipsam, irrita judicamus, electionem de te celebratam a majori parte capituli confirmantes.
lUud autem, quod super usu falsarum litterarum fuit de ipso Henrico propositum coram nobis, nostre
providentie reservamus, de rigore vel misericordia circa ipsum, prout ejus exegerint merita et expedire
videbimus, processuri. Ideoque discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatinus curam et re-
gimen ecclesie Padeburnensis assumens sie studeas secundum datam tibi a domino prudentiam commissam
sollicitudinem exercere, quod et predicta ecclesia sub regimine tuo proficiat et tu in presenti existendo
cum servo evangelico fidelis in pauca in futuro super multa constitui a domino merearis. Dat. Laterani
VII idus aprilis anno nono.
Vat Arch. Regbd, 13 fol i5v Nr. 249.
Potthast, 7390, Unvollständiger Dt^uck Schoten ad annum 1224.
326.
HonoHus HL theiU dem Kardinallegatm (Konrad) von Porto wnd dem Erzbischof (Engel-
her f) von Köln die Ernennung Olivers jsum Bischöfe von Paderborn mit und fordert sie auf den
Eindringling Heinrich zur Restitution zu veranlassen.
Lateran 1225 April 7.
. . Portuensi episcopo apostolice sedis legato et . . archiepiscopo Goloniensi.
Auditis etc. usque confirmantes. Quocirca fraternitati vestre mandamus, quatinus, quod super hoc
a nobis factum est, faciatis sublato ciyuscumque contradictionis et appellationis obstaculo inviolabiliter
observari compellendo prefatum Henricum ad integram restitutionem quorumcumque bonorum Pade-
buinensis episcopatus, que pretextu electionis sue hactenus tenuit occupata. Contradictores etc. Quod
^i non ambo alter vestrum etc. Dat. ut supra. (VgL die vorhergehende und die folgende Nummer.)
Vat- Arch. Regbd. 13. fol. 45 Nr. 251.
Potthastj Nr, 7389. unkorrekter Druck Schaten ad annum 1224.
327.
Honorius LLL. bestätigt die Wahl des Magisters Oliver zum Bischof von Paderborn^ kassirt
die seines Gegners Heinrich, bezüglich dessen Fälschung er sich weiteres vorbehält, und fordert die
Edlen und Ministerialen des Bisthums auf dem Oliver den Eid der Treue zu leisten.
Lateran 1225 Aprü 7,
„Auditis et intellectis." —
Dat. Laterani VII idus aprilis pontiflcatus nostri anno nono.
Or. im Kgl. St.-A. Münster. Bulle und Befestigung fehlen. Avf dem Umhug rechts Astor.
Airf der Rückseite wahrscheinlich Paderburnen. Vat. Arch. Regbd. 13 fol. 45v Nr. 250 mit
Dat. ut supra. Vgl, vorh. Nr.
Druck Westf Urkb. IV, 141.
155
328.
Honorius III. beauftragt die Pröpste (Andreas) von Kappenberg, (Badolf) von ÖlingJiausen und
(Thümas) von Soest die Klagesache des Domkapitels in Münster gegen Äbtissin und Kl. FreJcenkorst
wegen des Archidiakonates der Kreuzkirche daselbst zu untersuchen.
Lateran 1225 Aprü 9.
„Dilecti fiUi.« —
Dat. Laterani V idus aprilis pontificatus nostro anno nono.
Potthaat, 7395. Druck Westf. Urkb. III, 213.
329.
Houorius III. beauftragt die Pröpste von Kappenberg, ölinghausen und Soest mit der Unter-
suchung der Klagesache des Münsterschen Kantors Bernhardus gegen Kl. Frekenhorst wegen des
Archidiakonates daselbst. Die frühem Richter , der Domdechant, Propst von Abdinghof und der
Kanonikus Volguin in Paderborn hätten die Sache zwei Jahre lang verschleppt. Jetzt soUe die
Sache binnen 3 Monaten erledigt sein.
Lateran 1225 Aprü 9.
„Dilectus filius." —
Dat. Laterani III idus aprilis pontificatus nostri anno nono.
Patthaaty 7397. Druck Westf. Urkb. III, 213,
m
330.
Honorius HL nimmt das Kl. St. Mauritz in Minden in seinen Schutz.
Tivoli 1225 Mai 6.
Honorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis abbati et conventui sancti Mauricii Mindensis
salutem et apostolicam benedictionem. lustis petentium desideriis dignum est nos facilem prebere
consensum et vota, que a rationis tramite non discordant, effectu prosequente complere. Ea propter,
dilecti in domino filii, vestris justis postulationibus grato concurrentes assensu personas vestras et
locum, in quo divino estis obsequio mancipati, cum omnibus bonis, que in presentiarum rationabiliter
possidetis aut in futurum justis modis prestante domino poteritis adipisci, sub beati Petri et nostra
protectione suscipimus et presentis scripti patrocinio communimus. NuUi ergo omnino hominum liceat
hanc paginam nostre protectionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc atten-
tare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se
noverit incursurum. Datum Tibure pridie nonas maii pontificatus nostri anno nono.
Aus Mac. /, 115p. 7. (s. XVI) im Kgl. St.-A. Mün8tei\ Am Rand Bulla Honorii pape tercii u. s. w.
Reg. Arch. Ztschr. III, 45 Nr. 41.
331.
Honorius III. nimmt das Kapitel St. Martin in Minden in seinen Schutz.
Tivoli 1225 Mai 7.
Honorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis decano et capitulo sancti Martini Mindensis
salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur, quod justum est et honestum, tarn vigor
20*
156
equitatis quam ordo exigit rationis, ut id per soUicitudinem officii nostri ad debitum perducatur effectum.
Eapropter, dilecti in domino filii, vestris justis postulationibus grato concurrentes assensu personas
vestras et ecclesiam, in qua divino vacatis obsequio, u. s. w. wörüich mit der vom 6. Mai übereinsim-
mend. Dat. Tibure non. maii pontificatus nostri anno nono.
Aus Mac. VII, 2722 (s. XVI) vm Kgl. St-A, Münster.
Reg. Arch, Ztschr. III, 46 Nr. 42.
332.
Honorius HL gewährt allen Besuchern der Paderborner Domkirche am lahrestage ihrer Eifh
weihung einen Äblass von 40 Tagen.
1225 nach Itdi 24 bis September.
Gob, Persona berichtet im Cosmodromium c. 67 (Meibom Sc. /, p. 282) : Ipse (^sc. Honorius III.)
etiam concessit visitantibus ecclesiam Paderbornensem in anniversario dedicationis ejus
XL dies indulgentiarum anno X pontificatus sui ad instantiani Bernhardi quarti episcopi
Paderbornensis in presentia ejus constituti. Falsch ist Bernhardi quarti, denn Bernhard
IV. kam erst 1228 nach Honorius IIL Tode zur Regierung und war, soweit bekannt, auch
nie in Rom. Setzt man statt seiner den 1225 bestätigten Bischof Oliver, so stimmt die
Notiz. Oliver reiste nach seiner Bestätigung zur Kurie und wurde dort vor 1225 September
27 zum Kardinalbischof von Sabina ernannt. Damach obige Zeitbestimmung.
333.
Honorius IIL thsüt dem Domkapitel von Paderborn die Ernennung Olivers zum KardinaU
bischof von Sabina mit und fordert zur Neuwahl auf.
Bieti 1225 September 27.
Capitulo Padeburnensi.
Cum apostolica sedes ecclesiarum omnium gerens soUicitudinem generalem singularum utilitatibus
pro loco et tempore studiose providere desideret, prout sibi dominus amministrat, ne, si pro aliis adeo
intenta sollicitudine versaretur, quod sui quasi negligenter oblita necessitati sue consulere pretermitteret»
merito posset de minus ordinata redargui caritate, viros electos, quos ad cooperandum sibi cognoscit
idoneos, frequenter ad se advocat et assumit sie illos honorans, ut nichilominus utiliter provideat
ecclesie generali. Sane cum magister Oliverius tunc electus vester ad nostram presentiam accessisset,
nos ipsum, quem fama laudabilis nobis multipliciter commendarat, recipientes ilariter et benigne munere
sibi consecrationis gratanter impenso ipsum post aliquamdiu apud sedem apostolicam commorantem
merita virtutum ejus, que prius intellexeramus, probabilibus argumentis. evidenter experti, in consortium
nostrum admisimus et transtulimus in episcopum Sabinensem, qui, ut speramus in domino, ita serviet
ecclesie generali ut vestre, tanquam priori sponse dilectionis servet gratiam specialem. Ceterum ne,
quod absit, ecclesia vestra pro defectu pastoris alicui subjaceat detrimento, universitatem vestram
monemus et hortamur atque per apostolica vobis scripta mandantes, quatinus convenientes in unuin
Spiritus sancti gratia invocata provideatis vobis de persona idonea per electionem canonicam in pastorem,
qui tanto congruat oneri et honori. Verum ne obrependi dolosis vel violentis locus pateat irrumpendi,
dilectum filium . . de Hersethehusen et . . de Breidelare abbatibus Padeburnensis diocesis nostris
dedimus litteris in mandatis, ut vos ad electionem canonicam celebrandam moneant propensius et in-
157
»ducant. Quare vobis injungimus, ut in electione taliter procedatis, quod ecciesia nuUo dissidio lacere-
tur nee vos exinde preter dampnum conscientie penam officii vel beneficii sentiatis set potius mereamini
apud deum et homines de zelo et scientia commendari. Dat. ut supra. § Ulis scriptum est in eundem
modum.
Vat. Arch, Regbd, 13 foL 83^ Nr. 36. Die vorhergehende Urk. Nr. 35 an , . archiepiscopo
et capitulo Neapolitanis hat als Datum: Dat. Reate kalendas octubris (!) anno decimo.
Die vorhergehenden 9 und die nachfolgenden 10 sind allerdings alle aus dem August oder
aus der ersten Hälfte des September.
Potthast, 7486. Dmck bei Schoten zu 1226.
334.
Honorius HL befiehlt u. a. den Kreuzpredigern der Kölner und Mainzer KirchenprovinZy
da der Friede mit dem Kaiser wieder he^* gestellt sei, bei gross und Mein auf lebhafte Unterstüt-
zung der Kreuzfahrt im künftigen August zu dringen, die Kreuzfahrer seihst aber zur Ausführung
ihres Vorhabens anzuhalten. Lateran 1227 Januar IL
„Benedictus deus." —
Dat. Laterani III idus januarii anno XI.
Vat. Arch. Regbd. 13 fol. 159 Nr. 457.
Potthast f 7647. Druck zuletzt Rodenberg^ 334.
335.
Honorius HL theilt dem Dompropst und dem Domdechanten sowie demDechunten von St. Peter
in Mainz mit: Da der von der Verwaltung der Osnabrücker Kirche entfernte ehemalige Elekt
Engelbert lange beim hl. Stuhl um Gnade demüthig angehalten, habe er in der Weise für ihn ge-
sorgt, dass der Bischof von Osnabrück jährlich 100 Mark, der von Utrecht 25, der Münstersche
20, die Äbte von Hersfeld, Fulda und Corvei jeder 10 Mark, in zwei Hälften ihm zahlen, die
Kapitel von St Johann in Osnabrück, Münster und Verden ihn zum Kanonikus aufnehmen und
vakante Beneficien ihm verleihen sollten. Er befiehlt ihnen, für Ausführung dieses Mandates zu
sorgen. Lateran 1227 Januar 11.
„Quia indignum erat." —
Dat. Laterani III idus januarii anno VI.
Vat. Arch. Regbd. 13 fd. 161 Nr. 480.
PotthaM, 7644. Druck zuletzt Rodenberg, 336.
336.
Honorius HL meldet u. a. dem Bischof (WHbrand) von Paderborn, dass er den Kaiser
Friedrich samt Sohn und Beich unter seinen Schutz genommen habe; er beauftragt ihn auch, gegen
die damit Unzufriedenen mit Exkommunikation und IfUerdikt einzuschreiten.
Lateran 1227 Januur 13.
„Sincera devotio." —
Dat. Laterani id. januarii anno XI.
Vat. Arch. Regbd. 13 fol. 160 Nr. 464.
Potihasty 7649. Rodenberg, 337.
158
337.
Gregor IX. hefieUt dem Dekan, Kantor u. Magister Jo(hannes) der Osnäbrücker Eirche in
der Streitsache ztvischen dem Erzbischof von Bremen und seinem Suffraganj dem Bischof von
JRiga (Riensis episcopus), der ihm den Gehorsam verweigere, zu entscheiden.
Lateran 1227 März 22.
^Venerabilis frater noster." —
Dat. Laterani XI kalendas aprilis pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl, St.^A. Hannofoer. Bulle aammt Befestigung fehlt. Auf dem Umbug rechts Mar.
Auf der Rückseite in der Ecke links p.
Potthast, 7863.
338.
Gregor IX. theüt u. a. den Erzhischöfen von Köln und Mainz und ihren Suffraganen mü,
dass der vom h. Stuhle vorgeschlagene Aussöhnungsvertrag zwischen Kaiser Friedrich IL und den
Lombarden von beiden Theüen angenommen umrdCy und fordert sie auf ihre Untergebenen zur
Theünahme an dem bevorstehenden Kreuzzuge des Kaisers oder zur UnterstiUzung der in das k
Land Ziehenden aufzufordern. Lateran 1227 April 16.
. . archiepiscopo Coloniensi et sufTraganeis ejus.
„Noverit vestra fraternitas." —
Dat. ut supra.
In eundem modum scriptum est . . archiepiscopo Maguntino et suffraganeis ejus.
In eundem modum scriptum est . . archiepiscopo Bremensi et suffraganeis ejus.
In eundem modum scriptum est . . archiepiscopo Treuerensi et suffraganeis ejus.
In eundem modum scriptum est . . archiepiscopo Magdeburgensi et suffraganeis ejus.
Vat.-Arch, Regbd, 14 fol. 5v Nr. 3t
Gedr. (mit Ausnahme des in eundem modum) bei Rodenberg^ Nr. 352 mit Datum: Data (!)
Laterani XVI. kal. aprilis [anno primo]. — Im Registerbd. 14 unter den Urkunden des
ersten lahres Gregor IX folgen auf fol, 5 und 6 von Nr, 28 — 33 sich 6 Urkk. über die^
selbe Angelegenheit (Rodenberg Nr, 349 — 354), von denen nur die erste das Datum trägt:
Dat. Laterani XVI kal. aprilis. Dieses ist für 1227 irrig, da Greg, erst am 19. Man ge-
wählt wurde, — Wahrscheinlich ist statt aprilis zu lesen maii, da die erste wieder datirts
Urk, auf fol. 6v Nr, 38 (Potth, 7886) das Datum XVI kal. maii trägt. Vgl, zu dieser
Sachte noch Rodenberg S, 266 Anm, 1,
339.
Gregor IX. nimmt KL Schiidesche mit all seinen Besitzungen in seinen Schutz.
Lateran 1227 April 30.
„Justis petentium." —
Dat. Laterani II kalendas maii pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl, St,-A, Münster, Bulle an rothgelben Seider^ddeny Diekamp^ Tafel Nr. 31. Gregorius
verL Schrift, Auf der Rückseite eine Lilie.
Druck Westf. Urkb, IV, 153. Statt possidetis und poteritis ist zu lesen possidet und poterit
159
340.
Gregor IX. nimmt das KI. auf dem Berge bei Herford in seinen Schutz.
Lateran 1227 April 30.
Gregorius servus servorum dei dilectis in Christo filialibus . . decane et conventui monialium mo-
nasterii montis Heruordie salutem. Justis petentium u. 8. w. Das Folgende stimmt mit der an demselben
Tage ßir Stift Schüdesche ausgestellten Bulle Gregors IX. wörtlich überein. (Vgl, vorh. Nr,) Dat. Laterani
II kalendas maii pontificatus nostri anno primo.
Or. im llerzogl, Braunschw. Landes-Havptarchiv zu Wol/enbüttel. Bulle an gelbrothen Seiden^
fäden^ Diekamp^ Tafel Nr, 31,
341.
Ein an der Kurie ausgestelltes Zetigniss, dass der Kleriker Mauricius dem Dominikanerorden
nicht angehöre. Anagni 1227 Juni 28.
In nomine domini nostri Ihesu Christi amen. Cum Mauricius clericus a quibusdam fratribus predica-
toribus *), quod ordinem professus fuisset eorundem, ipse, qui hoc inficiabatur omnino, cupiens
in hac parte p ri fame sue pariter et saluti ad apostolicam sedem accessit et a domino papa
nos Johannem dictum Sp(at?)am cappellanum suum super hoc dari sibi optinuit auditorem. Verum cum
ad petitionem prefati clerici fratrem Jordanum magistrum predicti ordinis citaverimus coram nobis, idem
Mauricius absolvi ab indebita predictorum fratrum infamatione ac denuntiari bone fame, cum nullam
professionem in eorum ordine fecerit aut ipsorum susceperit habitum, a nobis cum instantia postulavit.
Lite igitur per eiusdem responsionem magistri coram nobis legitime contestata auditis et intellectis,
<jue tam ab (eo)dem clerico quam a magistro prefato fuere proposita coram nobis, recepto ... m ab ipso
clerico corporaliter ex habundanti iuramento, quamvis ad prestandum ipsum non teneretur de iure,
quod videlicet non meminit se aUquo tempore in ordine predicto professionem fectsse, habito pruden-
tium virorum consilio, auctoritate domini pape sepefatum clericum ab impetitione et infamatione pre-
dictorum fratrum per difßnitivam sententiam absolventes pronuntiamus eum ad regulärem observan-
tiam non teneri. Ad maiorem huius rei evidentiam et cautelam presentes litteras prelibato clerico de-
dimus nostri sigilli munimine roboratas. Dat. Anagnie IUI kalendas julii pontificatus domini Gregorii
pape noni anno primo.
a) ein Wort zu ergänzen wie accusaretur. Das Or, ist an mehreren Stellen stark abgeblättert.
Or. im Kgl, St,-A. Münster, Pergannent und Schrift der päpstlichen Kanzlei, angehängtes Siegel
ausgeschnitten, Mauricius ist wohl identisch mit dem mehrfach genannten (vergl. Dieka/mp
in Mitth. des osterr, Instituts 3, 600 f.) Paderbomer Prokurator Mauricius,
Reg. Westf, ürkb, IV, 154,
342.
Gregor JX beauftragt den Propst, Dechanten und Thesaurar der Domkirche zu Paderborn
die Bestimmungen, unter denen ehemals Erzbischof Philipp von Köln die alte Pfarre zu Soest in
sechs Pfarreien aufgelöst hatte, in VoUzug zu setzen.
Anagni 1227 August 13.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . preposito, . . decano et . . thesaurario
Padeburnensibus salutem et apostolicam benedictionem. Ea, que pro ecclesiarum utilitatibus provide
160
statuuntur, firma debent et illibata persistere, et ne cuiusquam presumptione temeraria violentur, apo-
stolico sunt muniinine roboranda. Ex parte siquidem dilectonun filiorum . . decani et capituli Susa-
tiensium fuit propositum coram nobis, quod, cum olim in oppido Susatiensi tan tum una ecclesia parro-
chialis existeret et usque adeo faciente domino populus auctus esset in eo, quod ab uno pastore sine
animarum periculo regi non posset, bone memorie P(hilippus) Coloniensis archiepiscopus loci diocesanus cum
capituli sui et . . decani et capituli predictorum assensu preter illam quinque parrochiales ecclesias
fieri fecit in oppido supradicto et populum juxta numerum ecclesiarum divisit ipsos certis terminis
distinguendo, quibusdam statutis super reverentia conventuali ecclesie ab aliis impendenda de predicto-
rum consilio salubriter ordinatis, que dicti decanus et capitulum auctoritate petierunt apostolica confir-
mari. Ideoque discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus eadem statuta, sicut pro-
vide secundum deum noveritis ordinata, faciatis auctoritate nostra, sicut justum fuerit, inviolabiliter obser-
vari contradictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita compescendo. Quod si non
omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nichilominus exequantur presentibus posl
triennium minime valituris. Dat. Anagnie idus augusti pontiflcatus nostri anno primo.
Or. im Kgl, St^A, Müfister, BiUle an Ilanfschnur^ Diekampy Tafel Nr. 31, Auf dem Umbug
rechts astor. At^ der Rückseite Bertoldus.
Potthasty 8010a— 26180. Druck Seibertz^ Quellen d^« Weatf Gesch. II, S. 467 (nach Abschnfi
Kindlingers) und Urkb. /, 184 nach Transsumpt van 1229.
343.
Gregor IX. befiehlt den Kirchenfürsten der ganzen Wdt, ihre Gläubigen anzuhalten, dass sie
die Predigten der Dominikaner besuchen und bei ihnen beichten; sollte einer von diesen aus seinem
Missionsamte Gelderwerb machen, so möchten sie ihn als Betrüger gefangen nehmen ufid bestrafen.
Lateran 1227 Deceniber 2.
„Quoniäm habundavit iniquitas." —
Dat. Laterani IUI nonas decembris pontiflcatus nostri anno primo.
Transsumpt des Bischofs Heimlich L von Uildesheim (1246 — 1257) ausgefertigt ^in nostro capi-
tulo tempore synodi," im Kgl. St-A. Münster. Dieses von Wilmans Westf. ürkb. IV,
155 (Arch. Ztschr. III, 45 No. 43) als ungedruckt bezeichnete und im Auszug mitgetheilte
Privileg ist unter anderem Datum häufig gedruckt: Potthast, 7896, 8043, 8349, 9306, 9808.
Für die Dominikaner in Warburg vmrde dasselbe ausgefertigt unter obigem Datum und 1229
Juli 13.
344.
Chregor IX. bestätigt Kl. Scheda das Paironat in Mengede.
(1227) Deceniber 15.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis preposito et conventui ecclesie de Schede
Premonstratensis ordinis Coloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Justis petentium
desideriis dignum est nos facilem prebere consensum et vota, que a rationis tramite non cüscordant,
eflfectu prosequenti complere. Ea propter, dilecti in domino filii, vestris justis postulationibus grato con-
currentes assensu *) jus patronatus ecclesie in Mengede, quod ex concessione nobilis viri J(onathe)
domini de Ardea, qui patronatum ipsum in dicta ecclesia obtinebat, archiepiscopi Coloniensis diocesani
161
accedente consensu canonice proponitis vos adeptos, sicut illud juste ac pacifice obtinetis, vobis et per
vos ecclesie vestre auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. NuUi
ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmaüonis infringere vel ei ausu temerario con-
traire. Si quis (autem hoc attemptare) presumpserit ^), indignationem omnipotentis dei et beatorum
Petri et Pauli apostolorum (ejus se noverit incursurum). Datum (Laterani) ^) XVIII kalendas januarii
pontificatus nostri anno (primo) ^).
a) SU ausrcuHrt; noch sichtbar. — b) im Text contempserit, am Rande pres. — c) Von etira» später er Hand. —
d) van jüngerer Hand.
Abschrift s. XVI im Kgl. St.-A. Münster Msc. Vlly 6116 fol. 140. An Stelle der eingeklam-
merten Worter des ScfdussscUzes ßnden sich wie in der Datumszeile StfHcfie; jene sind ergänzt
aus der BuUe Honorius III. van 1222 Januar 4 (oben Nr. 298), ayrf welche schon am Rand
eine gleichzeitige Hand aufmerksam macht; eine etwas spätere Hand setzte an den Rand: La-
terani, eine jüngere primo.
Reg. Arch. Zuchr. III, 45 Nr. 44.
345.
Gregor IX. befiehlt den Bischöfen (Konrad) von Hildesheim und (Konrad) von Minden, dem
dem römischen Stuhl unmittelbar unterstellten Kl. Hdmershausen auf sein Ansuchen das Chrisma
und das h. Od mitzutheüen sotme andere bischöfliche Funktionen dort auszuüben.
Lateran 1227 December 16.
' „Sicut intelleximus." —
Dat. Laterani XVIII kalendas januarii pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl. St.-A, Marburg. Bulle an Hanfschnur, Diekamp, Tafel Nr. 31. Auf dem Umbug
rechts be (f). In der Mitte oben renovatur. R. eidem (f) y (?J (Diekamp).
Im Druck Westf.ürkb.IVy 156 zu korrigiren ZA fratribus . . Ildesemensi. -Z. 2 Helwardeshuon.
Z. 3 ejus . . abbas. Vgl, die gleichlautende Bulle Honorius III. von 1223 October 7.
346.
Gregor IX. verleiht denen, die zur Bestaurirung der Paderbomer Kirche beitragen, einen
Ahlass von 20 Tagen. (1227—1241).
Gobelin Person berichtet in seinem Cosmodromion (Buch VI, cap. 67 Meibom^ Ss. rer, Germ. Ij
p. 282) zunächst über den Ablass bei besonders feierlicher Begehung des Festes Maria Ver-
kündigung; diese BuUe habe ich im Vat. Arch. gefunden. (Vgl. unten unter 1233 Januar
17). Dann fährt er fort: Item concessit porrigentibus manum adjutricem ad reformatio-
nem ejusdem ecclesie XX dies indulgentiarum, quia casu cigusdam turris ipsius in parte
destructa fuit, ita quod necessarium erat quatuordecim testudines ejus reformari.
Vgl, Ztschr. f. Gesch. u, A. Westfalens 39, 2, 69.
347.
Gregor IX. erlässt ein Ma/ndat in der Streitsache bezüglich der Münsterschen Stadtgräben.
(1227—1241).
Die Stelle im Münsterschen Domkopiar (St.-A. Münster Msc. I, 1 p. 240 lautet: Est rescriptum
Gregorii pape noni ad episcopimi Monasteriensem ad procedendum in negotio super
fossatis urbis.
Druck Westf. Urkb. III, 240. Vgl. daselbst Nr. 751 und Msc. I, p. 355.
Westf. Urk.-Biicb. V. 21
162
348.
Gregor IX. nimmt KL Levem mit Personen und Gütern in seinen Schutz,
Lateran 1228 Januar 23.
Gregoriüs episcopus servus serrorum dei dilectis in Christo filiabus . . abbatisse ac conventui de
Leueren Cisterciensis ordinis salutem et apostolicam benedictionem. Sacrosancta Romana ecclesia
devotos et humiles fUios ex assuete pietatis officio propensius diligere consuevit, et ne pravorum homi-
num molestiis agitentur, eos tamquam pia mater sue protectionis munimine confovere. Ea propter,
dilecte in domino filie, vestris iustis postulationibus grato concurrentes assensu personas vestras et
locum, in quo divino estis obsequio mancipate, cum omnibus bonis, que impresentiarum rationabiliter
possidet aut in futurum iustis modis prestante domino poterit adipisci, sub beati Pelri et nostra pro-
tectione suscipimus. Specialiter autem terras, possessiones, redditus ac alia bona vestra, sicut ea omnia
juste ac pacifice possidetis, vobis et per vos monasterio vestro auctoritate apostolica confirmamus et
presentis scripti patrocinio conununimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre
protectionis et confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare
presumpserit indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit
incursurum. Dat. Laterani X kalendas februarii pontificatus nostri anno primo.
Or, im Kgl, St-A. Münster. Bulle an roihgelben Seidenfäden, Diekamp^ Tafel Nr, 31. Avf dem
Umbug rechts Goz (?^. Auj der Rückseite rechts oben: Con. Gregoriüs verl, Schriß.
Reg. Arch, Zeitschr, Uly 45 Nr, 46.
349.
Gregm' IX. fordert die Christgläubigen zum Bestich der Kirche der h. Pusinna in Herford
■am Feste derselben auf und verleiht allen Besuchern am Festta^gCj VigUie und am Tage nach dem
Feste der Heiligen einen Ahlass von 40 Tagen.
Bieti 1228 Mai 7.
„Quoniam, ut ait apostolus.** —
Dat. Reate non. maii pontificatus nostri anno secundo.
Or. im Kgl. St.-A. Münster. Bulle an rothgelben Seiden/äden^ Diekampj Tafel Nr. 31. A^
dem Umbug links P. Impetrant auf der Rückseite oben links + frater Bernardus.
Reg. Arch. Ztschr. III, 46 Nr. 47. Druck Westf. ürkb. IV, 162.
350.
Gregor IX. beauftragt Genannte die gegen den Grafen (Otto) von Teklenburg wegen der Er-
mordung des Erzbischofs (Engelbert) von Köln ausgesprochene Exkommunikation zu erneuern und
auch auf seine Anhänger auszudehnen.
Perugia 1229 Februar 1.
Gregoriüs episcopus servus servorum dei dilectis filiis msgoris ecciesie et . . sancti Gereonis
Cioloniensis et Bunnensis Goloniensis diocesis prepositis salutem et apostolicam benedictionem. Vene-
rabiUs frater noster . . Goloniensis archiepiscopus transmissa nobis peticione monstravit, quod, cum
nobilis vir . . comes de Tichelburg Osnaburgensis diocesis pro interfectione bone memorie . . predeces-
soris ejusdem archiepiscopi sit per felicis recordationis . . Portuensem episcopum timc apostolice sedis
163
legatum excommunicationis sententia innodatus, que postmodum per delegatos apostolice sedis sollemp-
niter publicata mandata fuit firmiter observari, dictus comes eam pertinaciter vilipendens ad mandatiun
ecclesie redire non curat et fultus potelicia suorum complicum et fautorum non potest seculari brachio
coherceri. Ne igitur inpenitenti faventes pretereant impuniti, discretioni vestre per apostolica scripta
mandamus, quatinus latam in eundem comitem sententiam renovantes in complices et fautores ipsius
censuram similem promulgetis et faciatis eam appellatione remota usque ad satisfactionem condignam
firmiter observari. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nichilominus
exequantur. Dat. Perusii kal. febniarii pontificatus nostri anno secundo.
Afi8 Tranasumpt der Beaufrragteny gerichtet an den Bischof Konrad von Osnabrück im Domr-
archiv zu Osnabrück,
Inkon^ekter Druck Moser IVy 146, Fehlt bei Potthast,
351.
Gregor IX. gestattet dem Osnabrücker Domthesatirar Johannes noch ein Beneficium zu übernehmen.
Perugia 1229 März 2.
Johanni thesaurario ecclesie sancti Johannis Osnaburgensis.
Tue devotionis precibus inclinati auctoritate tibi presentium concedimus dispensando, ut preter
illa beneficia, que nunc obtines, adhuc uniun beneficium, si tibi canonice offeratur, constitutione non
obstante concilii generalis recipere libere valeas ac retinere licenter. NuUi ergo etc. nostre dispensa-
tionis et concessionis infringere. Si quis autem etc. Dat. Perusii sex nonas martii pontificatus nostri
anno secundo.
Vat Arch. Regbd, 14 fol. 101 Nr. 89,
352.
Gregor IX. fordert alle Kirchenfürsten auf das Volk zwm Beswih der Predigt und zum
Seichten bei den Dominikanern anzuhalten; sollte einer von den Mönchen aus seinem Mission^-
amte Gelderwerb machen, so möchten sie ihn als Beträger gefangen nehmen und bestrafen,
Perugia 1229 Juli 13.
„Quoniam habundavit iniquitas." —
Datum Perusii III idus julii pontificatus nostri anno tertio.
Transsvmpt des Abtes Johannes von Helmershausen, des Paderbomer Dcmdechanten Werner und des De-
chanten Reinbold von Fritzlar aus der zweiten Hälfte des 13 Jh, Dasselbe Privileg wie
Nr. 343, nur das Datum ist geändert.
Reg. Arch, Ztschr, III, 46 Nr, 48.
353.
Gregor IX. schreibt u. a. den Erzbischöfen und Bischöfen der Kölner und Mainzer Kirchen-
provinz über den Bund Friedrich II. mit den Saracenen und über sein Betragen in Akkon.
Perugia 1229 Juli 18.
„Inter alia flagitia." —
Dat. Perusii XV kalendas augusti pontificatus nostri anno tertio.
Unter den: In eundem modum scriptum est — . . Coloniensi archiepiscopo et suffraganeis ejus —
• . Maguntino archiepiscopo et suffraganeis ejus.
VaL Arch, Regbd. 14 fol, 131 Nr. 38.
Potthast, 8431.
21*
164
354.
Gregor IX. beauftragt Genannte die Klagesache des Kl. Ölinghausen gegen den Edlen S
von Arnsberg (?) u. a. zu untersuchen.
Perugia 1229 September 12.
Gregorius episcopus servus servonim dei dilectis filiis scolastico, cantoii et magistro H. canonico
Susatiensibus Coloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Dilecti filii prior et conventus
sancte Marie in Olinghusen nobis conquerendo monstrarunt, quod nobilis vir H. (?) de Amesberg et
quidam alii Coloniensis, Monasteriensis et Paterburnensis diocesum super terris, possessionibus et rebus
aliis iniuriantur eisdem. Ideoque discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatenus partibus
convocatis audiatis causam et appellatione remota fine debito tenninetis facientes, quod decreveritis,
per censuram ecclesiasticam firmiter observari. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio
Tel timore subtraxennt. per censuram eandem appellatione cessante cogatis veritati testimonium per-
hibere. Quod si non omnes bis exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nichilominus exequan*
tur. Datum Perusii II idus septembris pontificatus nostri anno tertio.
Abschnft sec. XVIII, im KgL St.-A. Münster, Reg. Arch. Ztschr. III^ 46 Nr. 49,
355.
Gregor IX. bestätigt dem Osnabrücker Domkapitel den Besitz der von dem Edlen Hi&rmann
von Blankena angekauften Vogtei der Osnabrücker Kirche.
Perugia 1229 October 20.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . decano et capitulo Osnaburgensibus salutem
et apostolicam benedictionem. lustis petentium desideriis dignum est nos facilem prebere consensum,
•et Vota, que a rationis tramite non discordant , eflfectu prosequente complere. Eapropter , dilecti in
domino filii, vestris justis postulationibus grato concurrentes assensu advocatiam ecclesie vestre, quam
a nobili \iro Hermanno de Blankena cum redditibus et pertinentiis suis asseritis vos emisse, sicul eam
juste et pacifice possidetis, vobis et per vos eidem ecclesie auctoritate apostolica confimamus (!) et
presentis scripti patrocinio communimus. Nuil^ ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre con-
firmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,
indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum.
Dat. Perusii XIII kalendas novembris pontificatus nostri anno tertio.
Or. im Domarchiv zu Osnabrück. Bulle an grünrothen Seider^ddeny Diekamp, Tafel 32, A^
dem ümbug rechts alef . Oben in der zweiten Hälfte cor zweimal durchstrichen. Auf der
Rückseite G mit Verschnorkelung. Gregorius verl. Schrift.
Druck Moser, IV, 288. Fehlt bei PaiOuist.
356.
Bischof Konrad von Minden bittet Papst Gregor JX um Bestätigung einer Genossenschaft
von nicht inkorparirten Cistercienserinnen.
(Um 1229.)
Sanctissimo patri ac domino Gregorio summo pontifici G(onradus) dei gratia Mindensis ecclesie
episcopus cum debita obedientia et reverentia pedum oscula beatorum. Giun plurima sint cenobia
165
dominarum ordinis Cisterciensis in Alamannia eidem ordini nondum adhuc incorporata, vel a sede
apostolica talis ordo sit confirmatus, supplicamus sanctitati vestre, ut ordinem talium dominarum, cum
ordinem Cisterciensium *) observent licet non incorporate, dignemini vestra auctoritata confirmare.
a) korr. aus Cisters.
Or, im Kffl, St-A. Münster. An Pergamentstreifen in weissem Wachs plattgedrücktes rundes
Siegel des Bischofs wie Abbildung Westfäl. Siegel 11, Taf, 54 Nr. 2. Mit Rücksicht auf
das Schreiben Bischof Gotschalks von Ratzeburg (1229 — 1235), das doch wohl gleichzeitig
mit diesem abgesandt wurde, kann obiges nicht vor 1229 datirt werden. Andererseits, da es
sich wahrscheinlich um Kl. Levem handelt, in dessen Archiv beide Schreiben im Or. sich
vorfinden, ist eine spätere Zeit als 1229 auch unwahrscheinlich. Vgl. Nr. 348.
357.
Bischof Gotschdlk von Batzeburg richtet an Papst Gregor IX. dieselbe Bitte wie Bischof
Konrad von Minden. (Vgl. vor. Nr.)
(Um 1229.)
Sanctissimo patri ac domino Gregorio summo pontifici G(odescalcus) dei giatia Raceburgensis
episcopus u. s. w. (wortlich toie die Urk. von Bischof Konrad v, Minden; nur noch zynischen cum und
ordinem: nichilominus.)
Or. im Kgl. St.^A. Munster. An Pergamentstreifen in weissem Wachs spitzooales Siegel des Bi-
schofs^ sitzende Oestalt mit Stab.
358.
Gregor IX. heMtigt dem Bomdechanten (Gotfried) die vom (Luddf) Bischof von Münster
^egen der geringere Einkünfle der Bomdechanei mit Genehmigung des Bomkapitels vorgenommene
JEinverleibung der Kirche zu Bocholt in die genannte Bechanei.
Lateran 1230 April 3.
„lustis petentium." —
Dat. Laterani IIP nonas aprilis pontificatus nostri anno quarto.
Msc. /, / p. 371 im Kgl. St.-A. Münster.
PoUhast, 8575. Brück Westf. Urkb. III, 269.
359.
Grregar IX. bestätigt dem Bomkantor die vom Bischof (Luddf) von Münster wegen der
geringen Einkünfle seines Amtes mit Genehmigung des Bomkapitels vorgenommene Einverleibung
der Kirche zu Albersloh (Alberteslon) in die Bomkantorei.
Lateran 1230 Äprü 3.
,,Iu8tis petentium." —
Datum Laterani IIP nonas aprilis pontificatus nostri anno quarto.
Msc. /, 1 p. 372 im Kgl. St.-A. Münster.
Potthast, 8576. Bruch Westf. Urhb. III, 270.
166
360.
Gregor IX. verleiht aüen Gläubigen der Mainzer Provinz^ welche dem Bischof (Kanrad) van^
Hüdesheim, der seine tJieUweise Mnsturz drohende KirchCj besonders das kupferne Dach dersdbeny
wieder aufzubauen wünscht^ hiäfreich beispringenj einen Äblass van 20 Tagen.
Lateran 1230 Mai 9.
Or. im Kgl. St.-A. Hannover. Bulle und Befestigung fehlen. Auf dem ümbug rechts P. Ä
der Mitte oben: Frater Guala precepit. Auf der Rückseite Ildensem mit + darüber. In der
Ecke links klein S oder G. Gregorius verL Schrat.
Druck Dobner, Urkb. der Stadt Eildesheim /, 111.
361.
Gregor IX. theiU dem Paderbomer Domkapitel mit: Nach seinem Schreiben habe Bruder
Sermcmn Hoter , früherer Praeceptor des Deutschordenshauses in DeutschUmdj dem verstorbenen Kar--
dinoMschof von Sabina und damaligen Paderbomer Bischof Oliver 65 und ein viertel Mark Silber
in San Germano bei Empfangnahme der Begcdien geliehen. Dieses Geld hätten sie durch den dar
maligen Paderbomer Karumikus Ä. nach dem Zeugniss der Dominikaner in Bologna bei dem
Bankier l/hich (und Brüder) daselbst deponirt zur Übergabe an das genannte Haus. Aber nach
Bericht des Deutschordensmeisters Hermann (von Salza) sei von diesem Bankier das Geld beiden
Bologneser Kaufleuten Thomas und Bartdomeo Pfincipi hinterlegt u^orden^ und diese wollten es
nicht herausgd>en, weil nach ihrer Aussage das Geld im Namen der Tempelherren bei ihnen auf-
bewahrt werde. Gregor fordert das Kapitel auf dem deutschen Orden Genugthuung zu verschaffen^
undrigenfaUs sollten sie durch den Scholaster und die Kanoniker Heinrich und Meinard von Hüdes-
heim dazu angehalten werden. Lateran 1230 Mai 10.
„Per vestras nobis litteras." —
Dat. Lateran! VI idus martii pontificatus nostri anno quarto.
Or. m Kgl. St.-A. Münster. Bulle an Harrfschnury Diekümp^ Tafel Nr. 32. Prokurator in der
Ecke oben rechts ad Mauricius, Andreas. Rasur oben in der Mitte. Auf der Rückseite
Sancta + Maria.
Druck West/. Urkb. /F, 175. Reg. Arch. ZUchr. III, 46 Nr. 50.
362.
Gregor IX. befiehlt dem Propst von St. Maria ad Gradus und den Dekanen von St. Peter
und St. Victor in Mainz, die entgiUtige Sentenz des Mainzer Dompropstes zu Gunsten des Stiftes
Schüdesche gegen den Paderbomer Kanoniker Heinrich (von Schwalenberg) wegen der Propste in
Schüdesche, die auch der Dekan von St. Maria ad Gradus und seine Mitrichter bestätigt hätten,
zur Ausführung zu bringen. Lateran 1230 Mai 24.
„Supplicarunt nobis." —
Dat. Laterani Villi kalendas junii pontificatus nostri anno quarto.
167
Or, im Kffl. St-A. Münster, Btdle an HanfBchnur, Diekampy Tafel Nr, 32. Auf dem Umbug
rechts m. Auf der Rückseite dominus deus et beatus Johannes cooperentur. Darunter
abbatisse de Frenkenhorst.
Druck Westf, ürkb. IV, 178. Reg. Arch, Ztschr, III, 46 Nr, 51.
363.
Gregor IX. bestätigt dem Kl. Ölinghausen die ihm vom Kl. Deutz geschenkten Einkünfte.
Lateran 1230 Deceniber 23.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis flliis . . priori et conventui monasterii in
Olinchuseii salutem et apostolicam benedictionem. Sacrosancta Romana ecclesia devotos et humiles
filios ex assuete pietatis officio propensius diligere consuevit, et ne pravorum hominmn molestiis agiten-
tur, eos tanquam pia mater sue protectionis munimine confovere. Ea propter, dilecti in domino filii,
vestris justis precibus inclinati personas vestras et locmn, in quo diWno estis obsequio mancipati,
cum Omnibus bonis, que impresentiarum rationabiliter possidet aut in futurum justis modis prestante
domino poterit adipisci, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus. Specialiter autem redditus
annuos ab . . abbate ac conventu Tuiciensibus vobis et mortasterio vestro pia liberalitate concessos ac
alia bona vestra, sicut ea omnia juste ac pacifice possidetis, vobis et per vos eidem monasterio vestro aucto-
ritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio conmiunimus. Nulli ergo omnino hominum
liceat hanc paginam nostre protectionis et confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire.
Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli
apostolormn ejus se noverit incursurum. Dat. Laterani X kalendas januarii pontiiicatus nostri anno
quarto.
Or, im Kgl, St,-A. Münster, Bulle an rothgelben Seidenfdden^ Diekamp, Tafel Nr, 32.
Auf dem Umbug rechts b- a. Auf der Rückseite hpunktirt, Gregorius verl. Schnft.
Reg. Arch. Ztschr, III, 46 Nr. 52.
364.
Graf Otto von Baven^erg bittet Papst Gregor IX, seinen Bruder Ludwig, der mit ihm dem
Kl. Clarholz einen Hof verkauft habe und jetzt um dessentwülen das Kloster belästige^ zur Buhe zu
weisen. (Vor 1231 Aprü 17.)
Sanctissimo patri' ac reverendissimo domino Gregorio dei gratia sancte Romane sedis summo pon-
tifici O(tto) humiUs fiUus in Vlotowe dictus comes debitam et filialem in onmibus reverentiam. Cum
vestra, pater sancte, tam ex officio quam ex paternitatis debito sit precipua et precipue maxima om-
nium sollicitudo ecclesiarum, vestre potissimmn in suis necessitatibus et angustiis defensionis exoptant
patrocinium non solum ecclesie set et ecclesiarum filii et persone, cum tempora pessima et hominum
nima (!) malicia et eorum, qui sub armis Christi militant, multifaria sint tam in temporalibus quam in
spiritualibus pericula. Cmn igitur sana sciam fide, quod mihi in anime proveniet remedium, si quid
ex me vel per me alicui ecclesie provenerit beneficium, coram vestra(!), pater sancte, in veritate, que Chri-
stus est, de conscientia pura et fide non ficta protestor et presentium testimonio significo, quod Lude-
wicus comes de Rauenesberg frater mens et ego benevola et pari voluntate et unanimi consensu Clahol-
tensi vendidimus ecclesie curiam in Eislere et Frigidam curiam et ab omni jure, quod in eisdem curiis
habuimus vel habere potuimus *), recessimus et in manus prepositi ejusdem ecclesie et domini Osna-
168
burgensis episcopi simul resignavimus. Et quia frater meus iam dictus comes iam dictam in eisdem
prediis gravat ecclesiam, rogo et supplico, quatinus ecclesiam xnisericorditer respiciatis et fratrem meum
a tali malicia compescatis.
a) über der Zeile,
Or, im FürsÜ. Archiv in Rhedet. Brtu:hstück des ReitersiegeU hängt am Pergamentatreifen an
(Diekamp). Eine genauere Datirung nur nach der folgenden Nummer möglich.
365.
Gregor IX. beauftragt die Bischöfe (Ludolf) von Münster (Engelbert) von Osnabriick und den
Domdechanten von Osnabriick in der Streitsache des Kl. Qarholz mit GrafLudtvig von Mavend^erg
zu entscheiden. Lateran 1231 Äprü 17.
Gregorius episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus . . Monasteriensi et . . Osnabur-
gensi episcopis et dilecto filio . . decano Osnaburgensi salutem et apostolicam benedictionem. DUecti
filii . . prepositus et conventus monasterii de Glaolte Premonstratensis ordinis sua nobis petitione mon-
strarunt, quod, cum nobilis vir L(udewicus) comes de Rauenesberch Osnaburgensis diocesis contra ipsos
super quibusdam possessionibus decimis et rebus aliis ad . . abbatem de Hersuedehusen et ejus coUe-
gas litteras apostolicas impetrasset, iidem sentientes indebite se gravari nostram audientiam appella-
runt, quormn appellationi dicti judices humiliter detulerunt. Quocirca discretioni vestre per apostolica
scripta mandamus, quatinus, si est ita, in eadem causa juxta priorum continentiam litterarum appella-
tione remota ratione previa procedatis, alioquin partes ad priorum judicum remittatis examen impe»
trautes in expensis legitimis comdempnantes. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio Tel
timore subtraxerint, per censuram ecciesiasticam cessante appellatione cogatis veritati testimonium per-
hibere. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nichilominus exequan-
tur. Dat. Laterani XV kalendas maii pontificatus nostri anno quinto.
Or. im Fürstl. Archiv in Rheda. Dulle an Hanfachnur Diekamp, Tafel Nr. 33. Auf dem üwr
bug rechte pa (fe ?).
Reg. Arch. Ztschr. Uly 46 Nr. 63.
366.
Gregor IX. nimmt Kl. Clarholz mit aUen seinen namentlich aufgeführten Gutem in s^nen
Schutz und bestätigt dessen Privilegien.
Lateran 1231 Äprü 26.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis preposito monasterii de Glaholte ejusque
fratribus tam presentibus quam futuris regulärem vitam professis in perpetuum. Religiosam vitam eli-
gentibus apostolicum convenit adesse presidiimi, ne forte cuiuslibet temeritatis incursus aut eos a pre-
posito rerocet, aut robur, quod absit, sacre religionis infringat. Eapropter, dilecti in domino filii, vestris
justis postulationibus clementer annuimus et monasterium de Glaholte, in quo divino estis obsequio
mancipati, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti privilegio communimus.
In primis siquidem statuentes, ut ordo canonicus, qui secundum deum et beati Augustini regulam atque
institutionem Premonstratensium fratrum in eodem monasterio institutus esse dinoscitur, perpetuis
ibidem temporibus inviolabiliter observetur. Preterea quascumque possessiones , quecumque bona
idem monasterium impresentiarum juste ac canonice possidet aut in futurum concessione pontifi-
169
cum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium seu aliis justis modis prestante domino po-
tent adipisci, firma vobis vestrisque successoribus et illibata permaneant. In quibus hec pro-
priis duximus exprimenda vocabulis. Locum ipsum, in quo pi'aefatum monasterium situm est, cum
Omnibus pertinentiis suis, ecclesiam de Claholte, ecclesiam de Belen cum decanatibus suis, eccle-
siam de Letthe, decimas, quas habetis in Dunnicnhusen (!), in Holtheim et Aldendorp , decimas de
Greuene, de Hutinchusen, de Quenehorn et de Kudincdorp et de Ostclaholt, decimas in Ha-
uechorst et in Greuinchusen , decimas, quas habetis in Elslere et in Spenikenberg cum aliis decimis
minutis et denariorum reditibus, in Claholt curtim orientalem cum decima, novam curtim cum decima,
curtem in occidente cum decima, curtem in Horst cum decima, mansum in Miricacum decima, curtem
Tideking cum decima, curtem Viscinc, mansum in Velthus, mansum in Ostclaholt, mansum in Vorn-
holte, mansum in Beleholte, in Lette curtem unam et mansos quinque, curtem in Honbrinke, curtem,
que dicitur frigida curia, mansum in Wresburdorpe, in Kudincdorpe curtem, que dicitur Bigenchof, et
curtem, que dicitur nova curia, et duos mansos, in Vilemerincdorp mansos tres, mansum in Hohorst,
mansum in Rokeslo, mansum in Gunnewic, mansum in Duninchusen, mansum in Luterbeke, curtem in
Isenchove, mansum in Purselincdorpe, mansum in Tuchtorp, mansum in Hedoluinchusen, mansmn in
Eclo, mansum Todenbosche, mansum in Werle, curtem in Graflo cum decima, curtem in Darphorn,
curtem in Elslere, redditus salis in Werle, in Ginunethe curtem unam cum decima, molendinum et
mansos duos, curtem in Sandendorp cum decima et mansum unum, mansum in Hanmienheim, curtem
in Gropelinge, mansum in Wchtorpe, curtem in Versmelle, in Belen curtem et mansos tres, in Rupenlo
mansum unum, in Huttinchusen molendinum et duos mansos, in Udelichusen mansos quatuor, in
Wllenho mansos tres, et alias terras cullas et incultas cum omnibus pertinentiis suis. Sane novalium
vestrorum, que propriis manibus aut sumptibus Colitis, de quibus aliquis hactenus non percepit, sive
de vestrorun\ animalium nutrimentis nuUus a vobis decimas exigere vel extorquere presumat. Liceat
quoque vobis clericos vel laicos liberos et absolutos e seculo fugientes ad conversionem recipere et eos
absque contradictione aliqua retinere. Prohibemus insuper, ut nulli fratrum vestrorum post factam in
eodem monasterio professionem fas sit sine prepositi sui licentia nisi artioris religionis obtentu de eo-
dem loco discedere, discedentem vero absque communium litterarum cautione nullus audeat retinere.
Cum autem generale interdictum terre fuerit, liceat vobis clausis januis, exclusis excommunicatis et in-
terdictis, non pulsatis campanis, dummodo causam non dederitis interdicto, suppressa voce divina offi-
cia celebrare. Crisma vero, oleum sanctum, consecrationes altarium seu basilicarum, ordinationes cleri-
corum, qui ad sacros ordines fuerint promovendi, a diocesano suscipietis episcopo, siquidem catholicus
fuerit et gratiam et conmiunionem sacrosancte Romane sedis habuerit et ea vobis voluerit sine pravi-
tate aliqua exhibere. Prohibemus insuper, ut infra fines parrochie vestre nullus sine assensu diocesani
episcopi et vestro capellam seu Oratorium de novo construere audeat salvis privilegiis pontificum Ro-
manorum. Ad hec novas et indebitas exactiones ab archiepiscopis, episcopis, archidiaconis seu decanis
aliisque *) omnibus ecclesiasticis secularibusve personis a vobis omnino fieri prohibemus. Sepulturam
quoque ipsius loci liberam esse decernimus, ut nullus eorum devotioni et extreme voluntati, qui se illic
sepeliri deliberaverint, nisi forte exconununicati vel interdicti aut publice usurarii fuerint, nullus obsistat
salva tamen justitia illarum ecclesiarum, a quibus mortuorum corpora assumuntur. Decimas preterea
et possessiones ad jus ecclesiarum vestrarum spectantes, que a laicis detinentur, redimendi et legitime
liberandi de manibus eorum et ad ecclesias, ad quas pertinent, revocandi libera sit vobis de nostra aucto-
ritate facultas. Obeunte vero te nunc eiusdem loci preposito vel tuorum quolibet successorum nullus ibi
qualibet subreptionis astutia seu violentia preponatur, nisi quem fratres conununi consensu vel fi'atrum
major pars consilii sanioris secundum demn et beati Augustini regulam providerint eligendum. Paci
quoque et tranquillitati vestre paterna in postenum soUicitudine providere volentes auctoritate aposto-
Westf. Urk.-Bach. V. aa
170
lica prohibemus, ut infra clausuras locorum seu grangiarum vestranim nullus rapinam seu furtum fa*
cere, ignem apponere, sanguinem fundere, hominem temere capere vel interficere seu violentiam audeat
exercere. Preterea omnes libertates et immunitates a predecessoribus nostris Romanis pontificibus or-
dini vestro concessas necnon libertates et exemptiones secularium exactionum a regibus et principibus
vel aliis fidelibus rationabiliter vobis indultas auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti
privilegio communimus. Decernimus ergo, ut nulli omnino hominum liceat prefatum monasterium te-
mere pertubare (!) aut ejus possessiones auferre vel ablatas retinere, minuere seu quibuslibet vexa-
tionibus fatigare, sed omnia integra consenrentur eorum, pro quorum gubernatione ac sustentatione con-
cessa sunt, usibus omnimodis profutura salva sedis apostolice auctoritate et diocesani episcopi cano-
nica justitia et in supradictis decimis moderatione concilii generalis. Si qua igitur in futurum eccle-
siastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam temere venire temp-
taverit, secundo tertiove commonita, nisi reatum suum congrua satisfactione correxerit, potestatis hono-
risque sui careat dignitate reamque se divino judicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a
sacratissimo corpore ac sanguine dei et domini redemptoris nostri Jhesu Christi aliena fiat atque in
extremo examine districte subjaceat ultioni. Gunctis autem eidem loco sua jura sen^antibus sit pax
domini nostri Jhe&u Christi, quatinus et hie fructum bone actionis percipiant et apud districtum judi-
cem premia eterne pacis inveniant. Amen. Amen. Amen.
R. Ego Gregorius catholice ecciesie episcopus ss. M.
f Ego Johannes Sabinensis episcopus ss.
f Ego Jacobus Tusculanus episcopus ss.
f Ego Johannes tituli sancte Praxedis presbiter cardinalis ss.
f Ego Guifredus tituli sancti Marci presbiter cardinalis ss.
f Ego Sigenbaldus tituli sancti Laurentii in Lucina presbiter cardinalis ss.
f Ego Stephanus sancte Marie trans Tiberim tituli Calixti presbiter cardinalis ss.
f Ego Octauianus sanctorum Sergii et Bachi diaconus cardinalis ss.
f Ego Rainerius sancte Marie in Cosmidin diaconus cardinalis ss.
f Ego Romanus sancti Angeli diaconus cardinalis ss.
f Ego Egidius sanctorum Cosme et Damiani diaconus cardinalis ss.
f Ego Petrus sancti Georgii ad velum aureum diaconus cardinalis ss.
Dat. Laterani per manum magistri Martini sancte Romane ecciesie vicecancellarii VI kalendas maii
indictione quarta, anno incarnationis dominice M^C^CXX^XF, pontificatus vero domini Gregorii pape
Villi anno quinto.
a) Die Worte von hec — alüsque mit anderer Dinte unterstrichen.
Or, im Pfarrarchiv zu Clarholzy zur Zeit nicht auffindbar. Ich folge daher Diekamps Angaben,
Bulle /längt an rothgelben Seidenfäden. Spruchkreis der Rota: Fac mecum domine Signum
in bonum (Ps, 85, 17), Rota, Unterschrift des Papstes und DaUerungszeiley wie es scheint,
von derselben Hand wie der Kontext, aber mit blasserer Dinte, die Unterschriften der Kar-
dinäle von verschiedenen andern Händen, Stark kalcinirtes Pergament, Faltung dreimal längs
und dreimal quer,
Potthast, 8727 ruich Hugo Annal. Praemonstr. I, 398.
367.
Gregor IX. nimmt das Kl. Werbe in seinen Schutz und ertheüt verschiedene Privilegien.
Lateran 1231 Aprü 30.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus priorisse monasterii de Weru^
eiusque sororibus tam presentibus quam futuris regulärem vitam professis in perpetuum. Religiosanx
171
Titam eligentibus apostolicum convenit adesse presidium, ne forte cuiuslibet lemeritatis incursus aut
eos a proposito revocet, aüt robur, quod absit, sacre religionis enervet. Eapropler, dilecte in Christo filie,
vestris justis postulationibus clementer annuiraus et monasterium sancte Marie de Werue, in quo divino
estis obsequio mancipate, sub beali Petri et nostra protectione suscipimus et presenlis scripti privilegio
communimus. In primis siquidem statuentes, ut ordo monasticus, qui secundum deum et beati Benedict!
regulam in eodem monasterio institutus esse dinoscitur, perpetuis ibidem temporibus inviolabiliter ob-
serv^etur. Preterea quascunque possessiones, quecunque bona dictum monasterium impresentiarum juste
ac canonice possidet aut in futurum concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione
fidelium seu aliis justis modis prestante domino potent adipisci, firma vobis et hiis, que vobis succes-
serint, et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis. Locum ipsum, in
quo prefatum monasterium situm est, cum omnibus pertinentiis suis, ecclesiam de Werne cum curte
et omnibus pertinentiis suis et duobus molendinis in eodem loco, in Hane viginti et unum mansos,
ecclesiam eiusdem loci cum omnibus pertinentiis suis, curtem in Berkeim cum omnibus pertinentiis
suis, in Giffelce quinque mansos, in Wildungen tres mansos, in Anreffe tres mansos, in Barstorf
curtem cum omnibus pertinentiis suis et medietate decime eiusdem loci, quicquid habetis in curte
de Lutterbach, in Nuenburgen quinque mansos et curtem cum omnibus pertinentiis suis, in inferiori
Warue *) tres mansos cum omnibus pertinentiis suis, in Herbergen septem mansos, in Brungersin
unum mansum, in Dothenhusen unum mansum et dimidium, in Immenhusen tres mansos et dimidium,
in Beldricheshusen unum mansum, in Alreffe capellam et curtem unam, in Betthenhusen curtem
unam cum pertinentiis suis, in Seiebach et in Houfe novem mansos, quicquid habetis in Herbractes-
liusen et Hemmerode villis cum pertinentiis suis cum pascuis, nemoribus, pratis, terris, usuagiis, in
bosco et piano, in aquis et molendinis, in viis et semitis et omnibus aliis libertatibus et immunitatibus
suis, salva super dicta decima moderatione concilii generalis. Sane novalium vestrorum, que propriis
manibus aut sumptibus Colitis, de quibus aliquis hactenus non percepit, sive de vestrorum animalium
nutrimentis nuUus a vobis decimas exigere vel extorquere presumat. Liceat quoque vobis personas
liberas et absolutas e seculo fugientes ad conversionem recipere et eas absque contradictione aliqua
retinere. Prohibemus insuper, ut nuUi sororum vestrarum post factam in monasterio vestro professionem
fas sit sine priorisse sue licentia de eodem loco nisi artioris religionis obtentu discedere, discedentem
vero absque communium litterarum vestrarum cautione nuUus audeat retinere. Cum autem generale
interdictum terre fuerit, liceat vobis clausis januis, exclusisexcomunicatis(!) et interdictis, non pulsatis
campanis, dummodo causam non dederitis interdicto, suppressa voce divina officia celebrare. Crisma
vero, oleum sanctum, consecrationes altarium seu basilicarum, ordinationes clericorum, qui ad sacros
ordines fuerint promovendi, nee non benedictiones monialium et vasorum et vestium vobis a diocesano
episcopo, siquidem catholicus fuerit et gratiam et comunionem sacrosancte Romane sedis habuerit, sine
pravitate aliqua volumus exhiberi. Sepulturam quoque ipsius loci liberam esse decernimus, ut eorum
devotioni et extreme voluntati, qui se illic sepeliri deliberaverint, nisi excomunicati vel interdicti au^
etiam publice usurarii fuerint, nuUus obsistat salva tamen justitia illarum ecclesiarum, a quibus mortuorum
Corpora assumuntur. Obeunte vero te nunc ejusdem loci priorissa vel earum aliqua, que tibi successerint,
nuUa ibi qualibet surreptionis astutia seu violentia preponatur, nisi quam sorores comuni consensu vel
earum major pars consilii sanioris secundum dei timorem et beati Benedicti regulam providerint eligen-
dam. Paci quoque et tranquillitati vestre paterna in posterum soUicitudine providere volentes auctori-
tate apostolica prohibemus, ut infra septa monasterii vestri nuUus rapinam seu furtum facere, ignem
apponere, sanguinem fundere, hominem temere capere vel interficere seu violentiam audeat exercere.
Decernimus ergo, ut nuUi omnino hominum liceat predictum monasterium temere perturbare aut ejus
possessiones auferre vel ablatas retinere, minuere seu quibuslibet vexationibus fatigare, sed omnia
22*
172
iategra conserventur earum, pro quarura gubernatione ac sustentatione concessa sunt, usibus omnimodis
profutura salva sedis apostolice auctoritate et diocesanoium episcoporum canonica justitia. Si qua
igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam sciens contra eam
temere venire temptaverit, secundo tertiove commonita, nisi reatum suum congrua satisfactione corre-
xerit, potestatis honorisque sui dignitate careat reamque se divino judicio existere de perpetrata
iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore ac sanguine dei et domini redemptoris nostri Jhesu
Christi aliena fiat atque in extremo examine districte subjaceat ultioni. Cunctis autem eidem loco sua
jura servantibus sit pax donüni nostri Jhesu Christi, quatinus et hie fructum bone actionis percipiant
et apud districtum judicem premia eterne pacis inveniant. Amen« Amen. Amen.
R. Ego Gregorius cathoUce ecclesie episcopus. M.
f Ego Johannes Sabineusis episcopus ss.
f Ego Jacobus Tusculanus episcopus ss.
f Ego Johannes tituli sancte Praxedis presbiter cardinaUs ss.
f Ego Guifredus tituli sancti Marci presbiter cardinaUs ss.
f Ego Sigenbaldus tituli sancti Laurentii in Lucina presbiter cardinaUs ss.
f E^o Stephanus sancte Marie trans Tiberim tituU Calixti presbiter cardinaUs ss.
f Ego Octauianus sanctorum Sergii et Bacchi diaconus cardinaUs ss.
f Ego Rainerius sancte Marie in Cosmidin diaconus cardinaUs ss.
f Ego Romanus sancti Angeli diaconus cardinaUs ss.
f Ego Egidius sanctorum Cosmae et Damiani diaconus cardinaUs ss.
Dat. Laterani per manum Martini sancte Romane ecclesie vicecancellarii II kalendas maü, indicUone
IUI, incamationis dominice anno M^C^CXXX^I, pontificatus vero domini Gregorii pape Villi anno quinto.
a) a aus e karr.
Of\ im Filrstl. Archio in Arohni. Bulle an rothgelben SeidenfädeUy Diekamp^ Tafel Nr. 33,
Auf dem üvibug G. A., auf der Rückseite in der Ecke links H (f). Auf der Vorderseite
«n der Mitte oben längere Rasur, noch zu lesen G . . . Erste Zeile bis in perp. verL Schrift.
Unterschrift des Papstes von Hand des Schreibers des Kontextesy im E wahrscheinlich der
zweite Längsstrich für sich gemacht, ebenso Ringkreuz, verziert vne ein Kardinalskreuz, Uni'
schnß: Fac mecum domine Signum in bonum sehr klein, Kardinalsunterschriften ohne
Lücken, wahrscheinlich nichts für sich, K,^B, Johann v, Sabina braucht Ihs mit darüber-
gezogener Schlangenlinie als Subseriptionszeichen, die Schrift des K-D. Rainer ausserordentlich
zierlich, er gebraucht als Kreuz eine vierblätteHge Rosette, Datumzeile von Hand des Schreibers
des Kontextes, M in Martini von aiulerer Hand u, Difite.
Potthast, 8733 nach Varnhagen, Grundlage u, s, u\ Urkb, Nr, 20.
368.
Gregor IX. bestätigt die durch seinen Pönitefitiar, den Dominikaner Johannes, im Nainen des
KardinaUegaten Otto von St. Nikolaus getroffene Neuordnung der kirchlidien Verhältnisse in der
Diöcese Minden. Bieti 1231 Juli 5.
Gregorius episcopus servus servorum dei venerabili fratri . . episcopo et dilectis fltiis capitulo
Mindensibus salutem et apostolicam benedictionem. Hiis, que ad decorem ecclesie provide statuuntur,
libenter adicimus apostolici muniminis firmitatem, ut inconcussa permaneant, que nostro fuerint pre-
Bidio communita. Ex parte siquidem vestra fuit propositum coram nobis, quod, cum dilectus filius
173
m
frater Johannes de ordine predicatorum penitentiarius noster auctoritate dilecti filii nostri 0(tloni8)
sancti Nicolai in carcere TuUiani diaconi cardinalis, tunc apostolice sedis legati, vestram diocesim
visitaret, quinque archidiaconatus statuit in eadem, qui prius fuerant indistincti, cantoriam et preposi-
turam in ecclesia veslra de novo creavit statuens, ut eadem ecclesia viginti quatuor canonicorum numero
a vobis iuramento vallato de cetero sit contenta, et alia quedam in ipsa ecclesia cum assensu vestro provide
ordinavit, que utilitatem eiusdem respiciunt et honorem. Nos igitur vestris devotis precibus inclinati,
que a predicto penitentiario nostro in ecclesia vestra provide facta sunt, auctoritate apostolica confir-
mamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam
nostre confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare
presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit
incursurum. Dat. Reate III nonas julii pontificatus nostri anno quinto.
Or. im Kffl. St-A, Münster. Bulle und Befestigung abgerissen. Auf dem Umbug N (?) D.
Oben in der Mitte heri habui isti similia, ut credo, vel eamdem. Vgl. Diekcmpy MOthL
Uly 598 f. Brem, ürkb. /, (Regesten) Nr, 356 vom selben Datum ist selben Inhalts, Auf
der Rückseite y mit Verzierung der Enden. Gregorius verl. Schriß.
Reg. Arch. Ztschr. III^ 47 Nr. 54,
369.
Gregor IX. befiehlt dem Erjsbischof (Heinrich) von Köln gegen die mehrere Pfründen besitzenden
Kleriker einzitöchreiten. Riäi 1231 Juli 19.
Gregorius episcopus servus servorum dei venerabili fratri . . archiepiscopo Coloniensi salutem et
apostolicam benedictionem. Exhibita nobis tue fraternitatis petitio continebat, quod nonnulli clerici tue
diocesis diversas dignitates et personatus nee non ecclesias curam animarum habentes contra generalis
statuta concilii detinere contendunt in suarum periculum animarum, quamquam super hoc non habeant
indulgentiam a sede apostolica specialem. Licet autem contra tales procedere ex officio tuo posses,
quia tamen plus timeri*) solet, quod conceditur specialiter, quam quod edicto concluditur generali,
fraternitati tue per apostolica scripta mandamus, quatinus procedas contra ipsos clericos juxta statuta
concilii memorati. Dat. Reate XIIII kalendas augusti pontificatus nostri anno quinto.
a) auf Rasur.
Or. im St.'A, Düsseldorf. Bulle an llanfschnur^ Diekamp^ Tafel Nr. 33. Auf der Rückseite
Colonia.
370.
Crrego7' IX. (heilt dem Erzbischof (Heinrich) von Köln mit: Da er von dem Kanonikus von
JSt. Peter in Rom G. Petri Henrici de sancto Eustachio gehört, dass das Pad^bomer Kapitel
ihn als Kanonikus aufgenommen und ihm eine Probende verliehen habe, so habe er trotz der durch
die StaMen des Paderbomer Kapitels verlangten Besidenzpflicht dem Kapitel befohlen, dem römi-
schen Kanonikus trotz seiner Abwesenheit seine Einkünfte amzuzahlen und ihn, den Erzbischof zum
Eocekuior des päpstlichen Mandates ernannt. Zwei Jahre lang habe er, der Erzbischof, sich ge-
sträubt. Der Papst befiehlt ihm noch einmal gegen das Kapitel einzuschreiten, falls es sich weigere.
Rieti 1331 September 1.
174
„Dilectus filius." —
Datiim Reate kal. septembris pontificatus nostri anno quinto.
^^ «
Trammmpt ati8 dem Schreiben des Erzbischofs Heinrich von Köln, der am 25. November 123t
dem päpsüi^shen Befehle nachkam (W, Urkb. TF, 207). Die Behauptung des romischen Kor
nonikers betreffs seiner Aufnahme ins Kapitel war unwahr, (Daselbst Nr, 173),
371.
Gregor IX, nimmt Magistra und Nonnen des Kl. Levern nebst Gütern in seiften Schutz.
Beate 1231 November 6.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . magistre et monialibu&
monasterii de Leueren ordinis sancti Benedicli Mindensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem.
Sacrosancta Romana ecclesia devotos et huniiles wärtlich wie 1228 nur abweichend statt divino estis
obsequio mancipate muss stehen: divino vacatis obsequio. Dann Specialiter autem ecclesiam de Leueren »)
cum pertinentiis suis nee non dann ac alia bona.
Dat. Reate VIII idus novembris pontificatus nostri anno quinto.
a) Leueren stets mit Abkürzung szeichen,
Or, im Kgl. St.-A. Münster. Bulle an gelbrathen Seiden/äden, Diekamp, T<rfel 33. Auf der
Rückseite Nem(b).
Reg. Arch, Ztschr. III, 47 Nr. 56 mit irriger Datumsangabe.
372.
Gregor IX, befiehlt dem Bischof (Konrad) von Minden Kl, Levern gegen seine Angreifer zu
schützen. Bieti 1231 November 9.
Gregorius episcopus servus servorum dei venerabili fratri . . episcopo Mindensi salutem et apo-
stolicam benedictionem. Non absque dolore cordis et plurima turbatione didicimus, quod ita in pleris-
que partibus ecclesiastica censura dissolvitur et canonice sententie severitas ener\"atur, ut viri religiosi
et hü maxime, qui per sedis apostolice piivilegia maiori donati sunt libertate, passim a malefactoribus
suis injurias sustineant et rapinas, dum vix invenitur, qui congrua illis protectione subveniat et pro
fovenda pauperum innocentia se murum defensionis opponat. Specialiter autem dilecte in Christo filie
. . abbatissa et moniales monasterii sancte dei genitricis et virginis Marie Leuerensis Cisterciensis ordinis
tam de frequentibus injuriis quam de ipso cotidiano defectu justitie conquerentes devotionem tuam
litteris petierunt apostolicis excitari, ut ita videlicet eis in tribulationibus suis contra malefactores earum
prompta debeas magnanimitate consurgere, quod ab angustiis, quas sustinent et pressuris, tuo possint
presidio respirare. Jdeoque fraternitati tue per apostolica scripta mandamus atque precipimus, quatinus
illos, qui possessiones vel res seu domos predictarum monialium vel hominum suorum irreverenter in-
vaserint aut ea injuste detinuerint, que predictis monialibus ex testamento decedentium relinquuntur,
seu in ipsas moniales vel earum aliquam contra apostolice sedis indulta sententiam excommunicationis
aut interdicti presumpserint promulgare vel decimas laborum de possessionibus habitis ante concilium
generale, quas propria manibus aut sumptibus excolunt seu nutrimentis animalium ipsarum spretis
apostolice sedis privilegiis extorquere, si laici fuerint, publice candelis accensis in diocesi tua excom-
municationis sententia monitione premissa percellas. Si vero clerici vel canonici reguläres seu monachi
175
fuerint, eos appellatione remota ab officio beneficioque suspendas neutram relaxaturus sententiam, donec
predictis monialibus plenarie satisfaciant et tarn laici quam derlei seculares, qui pro violenta manuum
iiyectione in moniales ipsas vel earum aliquam anathematis vinculo fuerint innodati, cum tuis litteris
ad sedem apostolicam venientes ab eodem vinculo mereantur absolvi. Dat. Reate V idus novembris
pontificatus nostri anno quinto.
Or, im Kgl, St-A. Münster. Btdle an rothgelben Seidenfädeny Diekamp, Tafel Nr, 33. Auf der
Rückseite Paulus.
Reg. Arch, Zeitachr, III, 47 Nr. 57.
373.
Gregor IX. befiehlt dem Bischof (Konrad) von Osnabrück Kl. Levern gegen seine Angreifer
jfu schätzen. Bieti 1231 November 9.
Gregorius episcopus ser\'^us servorum dei venerabili fratri . . episcopo Osnaburgensi salutem et
apostolicam benedictionem. Non absque dolore (wörtlich vne die Urk. für den Bischof von Minden vgU
vor, Nr.) Dat. Reate V idus novembris pontificatus nostri anno quinto.
Or. im Kgl. St^A. Münster. Bulle an Hanfschnurj Diekamp, Tafel Nr. 33. Auf dem ümbug
N {f). Auf der Rückseite Paulus. Sehr ähnliche (aber doch nicht selbe) Hand, wie bei der
vor/ierg. Nr. Gregorius verl. Schnß.
Reg. Arch. Ztschr. III, 47 Nr. 58.
374.
Gregor IX. nimmt Kl. Levern in seinen Schtdjs und bestätigt insbesondere den Besitz der
von Bischof (Konrad) von Minden demselben geschenkten Kirche zu Dielingen.
Bieti 1231 November 9.
Gregorius episcopus servus seiTorum dei dilectis in Christo filiabus . . abbatisse et conventui
monasterii in Leueren Midensis (!) diocesis Cisterciensis ordinis salutem et apostolicam benedictionem.
Cum a nobis petitur, quod justum est et honestum, tam vigor equitatis quam ordo exigit rationis, ut
id per soUicitudinem officii nostri ad debitum perducatur effectum. Eapropter, dilecte in domino filie,
vestris justis postulationibus grato concurrentes assensu personas et monasterium vestrum, in quo
divino estis obsequio mancipate, sub beate Petri et nostra protectione suscipimus. Specialiter autem
ecclesiam in Diligin cum pertinentiis suis, quam, antequam reciperetis predicti ordinis instituta, vene-
rabilis frater noster . . Midensis (!) episcopus diocesanus loci capituli sui accedente consensu, prout
spectabat ad eum, vobis pia liberalitate donavit, terras quoque, possessiones, redditus et alia bona vestra,
ßicut ea omnia juste ac pacifice possidetis, vobis et per vos prefato monasterio auctoritale apostolica
confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. NuUi ergo omnino hominum liceat hanc
paginam nostre protectionis et confirraationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem
hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum
€Jus ne noverit incursurum. Dat. Reate V idus novembris pontificatus nostri anno quinto.
Or. im Kgl. St.-A. Münster. Btdle an rothgelben Seidenfäden, Diekamp, Tafel Nr. 33. Auf
dem ümbug bef. Auf der Rückseite a-J-a
Reg. Arch. Ztschr. III^ 47 Nr. 69.
176
375.
Crregor IX. beauftragt den Dekan (Gottfried), Schdaster (Witieniar) und Thesaurar zu Münster
mit der UnterstuAung eines Streites zwischen dem Bremer Domkapitel und dem Kapitel zu St.
Stephan^ welches sich geweigert hatte, an gewissen Festen im Dom Theü zu nehmen.
Bieti 1281 December 28, .
„Dilecti fiUi.** —
Dat. Reate X kalendas januarii pontificatus nostri anno qxiinto.
Or, im KgU St~A. Hannover. Bulle an Banfachrmr, Diekamp^ Tcfel Nr. 33. Auf dem ümbug
rechts bt. Oben in der Ecke rechts c . . . ty die dazwischen stehenden 3 Buchstaben durch
schräge Striche unlese7*lich gemacht.
Potthasty 8838.
376.
Gregor IX. befiehlt dem Kantor ^ Thesaurar und dem Kanonikus Hugo von Osnabrück die Klage-
Sache des Bremer Dompropstes gegen den Propst des Äugustinerklosters St. Georg in der Bremer
DiöcesCy der jenem angeblich wegen des Patronatsrechtes der WtUehadikirche und anderer Kirchen
Schwierigkeiten machCy zu untersuchen.
Bieti 1231 December 24.
„Dilectus filius." —
Dat. Reate Villi kalendas januarii pontificatus nostri anno quinto.
Or, im Kgl. St.- A, Hannover. Bulle an Hanf schnür^ Diekampy Tafel Nr, 33. (Dritter Stempel Gregorys.
HieTy wie auch die Abbildung zeigte das erste I hinter V gerade so gross wie dieses.) Auf der
Rückseite Osnabur. Als Adresse prepositi (?) Brefn. super jure patronatu Staden.
377.
Gregor IX. bestätigt auf Bitten der Äbtissin des Klosters Levem die durch den Dominikaner-
hruder Ernst im Auftrag des Kardinallegaien Otto verfassten Statuten betreffs Anzahl der Kon-
ventuaiinnen und der Klausur. Bieti 1232 Januar 20.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . abbatisse et monialibus
monasterii sancte Marie de Leueren Cisterciensis ordinis Mindensis diocesis salutem et apostolicam
benedictionem. Quotiens a nobis petitur, quod religioni et honestati convenire dinoscitur, animo nos
decet libenti concedere et justis petentium desideriis favorem benivolum impertiri. Cum igitur, sicut
vestra petitio nobis exhibita continebat, dilectus filius Ernestus frater ordinis predicatonim de mandato
dilecti fiUi nostri O(ttonis) sancti Nicolai in carcere Tulliano diaconi cardinalis, tunc in partibus
Teutonie apostolice sedis legati, ad monasterium vestrum causa visitationis accedens venerabilis fratris
nostri . . Mindensis episcopi accedente consensu statuerit in eodem certum monialium numerum
juramento firmatum ac vos debere ibidem habitare conclusas, ut libere valeatis domino famulari, nos
precibus vestris benigniun impertientes assensum, quod super hiis ab eodem fratre provide factum est
auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus auctoritate sedis apostolice
semper salva. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringe^e vel ei
ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei
177
et beatorum Pelri et Pauli apostolorum eius se noverit incursurum. Dat. Reate XIII kalendas februarii
pontificatus nostri anno qninto.
Ot\ im KgL St^A. Münster, Bulle an rothgelben Seideirfäden^ Diekavip, Tafel Nr. 33. Auf
dem ümbug linke J. Auf der Rückseite sancte pater.
Reg. Arch. Zeitschr. III, 48 Nr. 60,
378.
Gregor IX. nimmt das Ludgerikloster in Hdmstädt mit seinen Besitzungen in Schutz.
Rieti 1232 Februar 11.
Gregorius episcopus sei-vus servorum dei dilectis flliis abbati et conventui sancti Ludgeri in Hel-
mestadt ordinis sancti Benedicti Halberstadensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Cum
a nobis petitur (u. s. w. bis) specialiter autem de Sedorp, de Basloeven et de Helmestadt villarum et
novalium sylve prope Helmstadt, que dominorum sylva vulgariter appellatur, decimas, quas venera-
bilis frater noster Halberstadensis episcopus capituli sui accedente consensu pia et provida vobis libe-
ralitate donavit — vobis et per vos monasterio vestro auctoritate apostolica confirmamus. — Datirni
Reate III idus februarii pontificatus nostri anno quinto.
Aus Overhams KolL p. 485 im Herz. Braunschw. Landeshauptarchiv in Wolfenbüttel.
379.
Gregor IX. beauftragt den Bischof (Ludolß von Münster und Propst (Hugo) von Kappenberg
auf des letzteren Bitte, die Mönche von Kappenberg^ welche unter sich oder mit andern Schlägerei
gehabt hatten, allein od^ mit den Äbten und Prälaien der letztern nach Auflegung der Kirchen-
busse zu absolviren, mit den simonistisch Eingetretenen nach . den Satzungen des Koncüs und mit den
Unbotmässigen und denen, die ihr Vermögen zurückbehalten Jiaben, nach Gutdünken zu verfahren,
das Vermögen jetzt zu Gunsten des Klosters einzuziehen, diejenigen aber, welche nach der Exkoni--
munikation noch die M. Weihen empfangen oder cdebriert hätten, auf ein Jahr zu suspendiren.
Rieti 1232 April 24.
„Ex parte tua." —
Datum Reate octavo kalendas maii pontificatus nostri anno sexto.
Nach dem Kappenberger Kopiar Oedr. Arch. Ztachr. V, 154 f,
380.
Gregor IX. beauftragt die genannten Prälaten, die Klage des Klosters Levem wegen Besitz-
störung zu entscheiden. Spöleto 1232 Juli 7.
Gregorius *) episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . maioris ecclesie et . . sancti Martini
decanis et . . thesaurario sancti Martini Mindensis salutem et apostolicam benedictionem. Dilecte in
Christo filie . . abbatissa et conventus monialium in Leueren Cisterciensis ordinis nobis conquerendo
monstrarunt, quod M. de Vlechten mulier et quidam alii Osnaburgensis diocesis super quadam domo
et rebus aliis injuriantur eisdem. Quocirca discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus
partibus convocatis audiatis causam et appellatione remota fine debito terminetis facientes, quod decre-
Westf. Urk.-Buch. V. 23
178
veritis, per censurum ecclesiasticam firmiter observari. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gra-
tia, odio vel tiraore subtraxerint, per censuram eandem appellatione cessante cogatis veritati testimo*
nium perhibere. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis Interesse, duo vestrum ea nichilominus
exequantur. Dat. Spoleti non. julii pontificatus nostri anno sexto.
a) T bis s ausradirt.
Or. im KgL St.-A. Münster. Bulle und Be/estiffung fehlen. Auf dem Umbug rechts witen
N F (X) Auf der Rückseite sancte pater. Adresse: abbatisse de Leueren (f).
Reg. Arch. Zeüschr. III, 48 Nr. 61.
381.
Gregor IX. beauftragt die Genannten, in den Diöcesen Paderborn, Hüdesheim, Verden, Mün-
ster, Osnabrück, Minden und Bremen *) die Gläubigen zum Kreuzzug zur Ausrottung der ver-
worfenen Nation ^) der St^dinger zu ermahnen.
Änagni 1232 October 29.
„Lucis eterne lumine." —
Dat. Anagnie IUI kalendas novembris anno sexto.
Vat Arch, Regbd. 16 fol. 49 Nr. 151.
PoUhcist, 9030, Druck zuletzt Rodenberg, I, 489.
a) Das Reg. hat Ildesemensi u. Bremens! während Rod. Hildesemensi u. Bremeusi. — b) Da» Reg, nationis, hei
Rod, sationis.
382.
Gregor IX. beauftragt die Genannten, dafür zu sorgen, dass der Kanonikus C. von St. Andreas
in Köln, der zu seinen andern Beneficien noch die Kirche in Lüdinghausen genommen habe, sich
mit dieser begnüge. Änagni 1232 Deceniber 11.
. . episcopo, . . thesaurario et G. canonico Osnaburgensibus.
Ad nostram noveritis audientiam pervenisse, quod C. canonicus ecclesie sancti Andree Coloniensis
ecclesia de Dliorenspic (!) ac pluribus aliis beneficiis curam animarum annexam habentibus non con-
tentus, que sine dispensatione sedis apostolice detinere presumit, ecclesiam de Ludenchusen Monaste-
riensis diocesis consimilem curam habentem annexam post generale concilium recipere minime formi-
davit in anime sue periculum et gravamen. Cum igitur ea, que sunt contra dictum concilium perperam
attemptata, fii*mitatem non debeant obtinere, mandamus, qu&tinus, si est ita, canonicum antedictum ec-
clesia ultimo recepta manere contentum et alia ejus beneficia per illos, ad quorum ordinationem perti-
nent, sublato ciguslibet appellationis obstaculo conferri personis idoneis faciatis. Contradictores etc.
Quod si non omnes etc. Dat. Anagnie III idus decembris anno sexto.
Vat. Arch. Regb, 16 fol 59 Nr, 200,
383.
Gregor IX. bestätigt auf Bitten des Paderbomer Dompropstes die von diesem angeordnete
feierliche Begehung des Festes Maria Verkündigung und verleiht allen die Paderbomer Domkirche
an diesem Tage Besuchenden einen Äblass von 10 Tagen.
Änagni 1233 Januar 14.
179
. . preposito Paderburnensi.
Gratum gerimus et acceptum devotionem tuam dignis in domino laudibus commendantes super
eo, quod in Padeburnensi ecclesia festum annuntiationis gloriose dei genitricis, sicut asseris, statuisti
quadam speciali prerogativa honoris sollempniter annis singulis celebrandum, refectioni canonicorum,
qui celebraverunt festum hujusmodi, certos redditus deputando. Tuis igitur supplicationibus inclinati,
quod super hoc a te provide factum esse dinoscitur, gratum habemus et auctoritate apostolica confir-
mamus, processionem faciendi et canendi sequentiam die sollempnitatis ipsius in prefata ecclesia circa
missarum sollempnia licentiam concedentes. Ceterum pro ejusdem virginis gloria et devotione fidelium
amplianda de omnipotentis dei misericordia et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus auctoritate
conlisi Omnibus vere penitentibus et confessis, qui cum devotione ad prefatam ecclesiam accesserint illa
die , decem dies de injuncta sibi penitentia relaxamus. Dat. Anagnie XVIIII kalendas februarii anno sexto.
Vctt. Arch, Regbd. 16 fol. 72 Nr. 249. — Auf dieses PriMeg bezieht sich folgende Stelle in Go-
belin Persans Cosmodromion (Hb, VI, cap. 67, Meibom Ss. /, 282): Ipse (sc. Gregorius)
etiam concessit, quod in die annuntiationis Marie virginis in ecclesia Paderbornensi
solennis fiat processio et quod sequentia cantetur ad missam. Item concessit visitan-
tibus eandem ecclesiam in festo predicto X dies indulgentiarum.
384.
Gregor IX. befieM den Bischöfen (Bernhard) von Ptiderbom, (Konrad) von Hüdesheim^ (Lu-
der) von Verden^ (Ludolf) von Münster und (Konrad) von Osnabrück^ ( . . Padeburnensi, . .
Hildemensi (!), . . Verdensi, . . Monasteriensi et . . Osnaburgensi) , da er die Bischöfe (Gott-
schuh) von Ratzehurg^ (Konrad) von Minden und (Johann) von Lübeck (. . Raceburgensi, . .
Midensi (!) . . et Lubicensi) mit der Kreuzpredigt gegen die mordbrennerischen Stedinger in der
Erzdiöcese Bremen beauftragt habe, diese mit Rath und Thai zu unterstützen.
Anagni 1233 Januar 19,
„Clamante ad nos." —
Dat. Anagnie XIV kalendas februarii pontificatus nostri anno sexto.
Or. im KgL St-A. Hannover, Bulle an Hanf schnür, Diekamp, Tafel Nr. 34. Avf dem Umbug
links R. N. Attf' der Rückseite /|/.
Potthast, 9()76; bei Padei*bom irrig (Conrado) hinzugefügt, Druck Schaten ad annvm 1232 u. ö..
385.
Gregor IX. befiehlt auf Bitten des Dmndechanten und des Domkapitels zu Bremen dem Dom-
propst (Beinbold), dem Domscholaster (Wenemar) und dem Domkantor zu Münster die unrecht-
mässig veräusserten Güter der Bremer Kirche für dieselben zurückzufordern.
Anagni 1233 Februar 8.
„Dilectorum flliorum." —
Dat. Anagnie VI idus februarii pontificatus nostri anno sexto.
Or. im KgL St^A. Hannover, Btdle an Hairfschnur, Diekamp, Tafel Nr. 34, Auf dem, Umbug
rechts p. c. Auf der Rückseite zwei Kreuze. Die Datumzeüe ganz unter der plica, die
Schnüre gehen durch den Kontejct.
23*
180
386.
Gregor IX. gewährt dem Dominikuner Bernhard die BefugnisSy die Kleriker der Kölner und
Trierer Rirdienprovinz, welche mit Nonnen oder Stißsfrauen Unzucht treibeny nm Amt und Bene-
ficien zu suspendiren. Anagni 1233 Februar 9.
„De discretione tua." —
Dat. Anagnie V idus februarii pontificalus nostri anno sexto.
Pott/iasf, 9086.
387.
Gregor IX. befiehlt, den W. von Soest aus einer von ihm unrechtmässig eingenommefien Pfründe
in der Kirche des h. Florinus in Koblenz zu beseitigen und Dekan und Kapitel^ welche den mit
päpstlichen Briefen gekommenen Deodat mit dem Tode bedroht hätten, zum Gehorsam zu zwingen.
Anagni 1233 Februar 21.
Rain de Puzall *) subdiacono nostro canonico Maguntino.
Conquerente dilecto filio Deodato elerico nepote hone meraorie magislri Gotifridi noiarii nostri
nos noveris accepisse, quod, cum W. de Susato prebendam, quam in ecclesia sancti Florini in Gonfluentia
optinebat, in manibus dilecti filii nostri 0(ttonis) sancti Nicolai in carcere TuUiano diaconi cardinalis
tunc in partibus illis apostolice sedis legati libere resignasset, idem cardinalis prebendam ipsam prefato
D(eodato) liberaliter conferens magistrum G. clericum suum nomine ipsius D(eodati) a . . decano et
capitulo ejusdem ecclesie recipi fecil ad prebendam eandem in canonicum et in fratrem — Dicto
W. in prebendam ipsam interim se temere intrudente iidem decanus et capitulum non solum denegarunt
mandatum apostolicum adimplere verum etinni comminari sibi mortis periculum, si prebendam ipsam
peteret, presumpserunt. — Dat. Anagnie Villi kalendas martii anno sexto.
a) Puzair tw Reg. von l^ürdtwein mit Reiualdo de Puzall aufgelöst.
Vat Arch. Regbd. 16 fol. 93 Nr. 311.
Potthast, 9100 nach Di^uck bei Würdtweiny Nov. subs. Vly p. 19 aus obiger Quelle.
388.
Gregor IX. befiehlt dem Soester Kapitel, den aus Soest gebürtigen Subdiakon Boger, der du-
selbst 5 Jahre die Schule geleitet und auf seine Pfründe verzichtet hohe, als Kanonikus aufzunehmen.
Anagni 1233 Februar 2t
. . decano et capitulo Susaciensibus Coloniensis diocesis.
Cum dilectus filius magister Rogerus subdiaconus in nostra presentia constitutus ecclesiam de
Ulsen (!), quam canonice se proposuit assecutum, spontaneus resignarit malens, ut asserit, ea carere,
quia eadem patiatur sub ejus regimine detrimentum, quoniam opponentibus se . . decano et capitulo
sancti Petri Trajectensis et quibusdam aliis potentibus de partibus illis, quorum potentie comode nequit
resistere, pacificam non habet possessionem ejusdem, nos paterno sibi compatientes affectu, cum in-
dignum sit, ut ecclesiastica provisione careat, qui jam est obsequio militie clericalis astrictus, et de
cigus scientia laudabile testimonium perhibetur, universitatem vestram rogandam duximus et monendam
per apostolica vobis scripta mandantes, quatinus ipsum, qui de Castro Susaciensi, sicut dicit, oriundus
181
existit et in ecclesia vestra a sui clericatus primordio servivit fideliter et devote et per quinquennium
et amplius scolas rexit in ea ac ad presentationem vestram in subdiaconum est promotus, dummodo in
eadem ecclesia sit residere paratus, recipiatis ob reverentiam apostolice sedis et nostram in canonicum
et in fratrem, ei prebendam, quam magister Henricus canonicus Trajectensis, in prefata ecclesia dicitur
habuisse et in manibus nostris per suas et . . abbatis Campensis litteras resignavit liberaliter, conferentes,
ita quod viros pro . . mini •) diligere litteratos et nos devotionem vestram possimus merito commendare.
Dat. Anagnie Villi kalendas martii anno sexto.
a) Ein Klex läsift die zwei fehlenden Buchstaben nicht klar erkennen; der eine scheint e zu sein. Vielleicht pro-
bemini.
Vat, Arch, Regbd. 16 fol 97 Nr, 336.
389.
Grregor IX. giebt allen Erzbischöfen und BiscMfen Vollmacht^ den Minoriten in Beservat-
fällen Absolution zu etiJieilen. Anagtii 1233 März 1.
Gregorius episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus archiepiscopis et episcopis, ad
quos littere iste pervenerint , salutem et apostolicam benedictionem. Quia pjoni sunt *) ab adolescentia
hominis sensus ad malum et caro semper vergit in culpam, qualumcumque fratres ordinis Minorum pro
sue sancte religionis observantia in ecclesia dei splendere noscantur, ex himiana tamen fragilitate
contingit, quod interdum quidam eorum excedunt in casibus, in quibus excommunicationis sententiam et
notam irregularitatis incurrunt. Quare nobis fuit humiliter supplicatum, ut, cum omnino non expediat
lalibus pro absolulionis beneficio et dispensationis gratia obtinendis discurrere, ne vel eis detur vagandi
materia vel aliis contra ipsos occasio murmurandi, providere super hoc misericorditer dignaremur. Nos
igitur de discretione vestra plenam in domino ßduciam obtinentes fraternilati vestre per apostolica
scripta mandamus, quatinus singuli vestrum in propriis diocesibus fratribus ordinis supradicti constitutis
ibidem absolutione ac dispensalione indigentibus, sive antequam ad religionem huiusmodi cönvolarint(!)
sive postea excesserint, in casibus supradictis, cum ab eis fueritis requisiti, auctoritate nostra impen-
datis absolutionis beneficium et, prout secundum deum expedire videritis, dispensetis, nisi adeo esset
difficilis et enormis excessus, quod merito pro hiis deberent ad sedem apostolicam destinari. Dat.
Anagnie kal. maiHi pontificatus noslri anno sexto.
a) Abkürzungszeichen bei ben. und das folgende auf Rasur.
Or. im Kgl. St.^A. Münster. Bulle an rothgelben Seit^nfäden^ Diekampy Tafel Nr. 34. Auf dem
ümbug rechts B. Auf der Rückseite drei ein |\| bildende Striche mit darüber gelegtemr
Querstrich, dann von anderer aber fast gleichzeitiger Hand der Anfang: Quia proni sunt.
Gregorius ver/. Schriß.
Reg. Arch. Ztschr. III, 48 iVr. 63. Wilmans erklärt die ürk. daselbst wegen des Pergaments und der
Schrift und des Umstandes, dass sie trotz ihres p'ifiz^nell vnclitigen Inhaltes nicht gedtnickt
sei, für verdächtig, aber mit Unrecht. Bulle, Befestigung, Pergament y Schrift alles ist un-
zweifelhaft echt. Zudem findet sich die ürk. unter anderem Datum 04. Februar 1232) bei
Potthast, 9092. Vgl. Finke, drei „verdächtige^^ Urkunden Gregors IX. im Histor. Jahrb.
VII, 641 ff.
390.
Gregor IX. befiehlt dem Paderborner Kapitel, dem Paderbor^ier Kleriker Heinrich, der viel
von seinem väterlichen Gut aufs Studium verivendet hübe, ein Kanonikat zu verleihen.
Anagni 1233 März 15.
182
. . preposito, . . decano et capitulo Padeburnensibus.
Scientes nos secundum apostolum sapientium et insipientium debitores hiis, qui domo patriaque
relictis necessitatum sustinent incommoda, ut scientie margaritam acquirerent, pro m£gori parte bona
patrimonialia consumarunt , libenter beneficentie nostre dexteram aperimus, ne, si, quod absit, sapientes
filii patris gratie relinquerentur experles, non tanium ipsi set etiam alii proposito studendi deposilo
manus desides mitterent sub ascellas. Cum itaque dilectus filius Henricus clericus Padebumensis
diocesis, qui diu scolasticis disciplinis insislens multa de paternis bonis expendisse dicitur et in scientia
laudabiliter profecisse, nuUum adhuc, sicut accepimus, ecclesiasticum beneficium sit adeptus, nos bonis
benefacere cupientes, universitatam vestram rogamus et monemus attente mandantes, quatinus ipsum
non alientun sed vestrum in Padebumenßi ecclesia residere paratum, si nondum pro alio vobis scripsimus,
qui gratiam higusmodi prosequatur, ob reverentiam apostolice sedis et nostram recipientes in canonicum
et in fratrem ei prebendam, si qua vacat ad presens, vel quam cito ad id se facultas oplulerit, libera-
Kter conferatis. Preces autem et mandata nostra taliter adimplere curetis, quod ipsum devotum et
nos vobis reddatis favorabiles et benignos. Dat. ut supra. (Die vorhergeh. an die Predigermönche in
Ruscia gerichtete Urk, {Pottha^t^ 9126) hat das Datum: Dat. Anagnie idus martii anno sexto.)
Vat. Arch. Regbd. 16 fol. 106 Nr. 374.
391.
Gregot' IX. schreibt dem Konvent von Corvei, dass er den Abt (Hermann) von Corveiy der wegen
Theündhme an dem Skandale gegen den KardinaUegaten Otto von diesem suspendirt worden und
zur Beseitigung der Suspension nach Born gereist war, wieder in Onaden aufgenominen habe.
Lateran 1233 Mai 2.
Conventui Corbeiensi.
Apostolica sedes, cui licet insufficientibus meritis auctore domino presidemus, sie excessus dijudicat
subditorum, ut verius dicatur corrigere quam punire, utpote que non continet in ira misericordiam
set irata etiam misericordie recordatur, que, si forsan interdum culpis exigentibus aliquorum videatur
irasci, ad hoc dumtaxat irascitur, ut revocet delinquentes et revocatos paterna foveat caritate.^ Licet
igitur dilectus filius . . abbas Corbeiensis fuerit unus de prelatis illis, per quos fuit contra dilectum
filium nostrum O(ttonem) sancti Nicolai in carcere TuUiano diaconum cardinalem tunc in partibus illis
apostolice sedis legato scandalum temere suscitatum, attendentes tamen humilitatem ipsius non Judicium
set misericordiam postulantis nee non labores itineris, quos propter hoc sustinuit ad sedem apostolicam
veniendo, de misericordia, que superexaltat judicio, recepta ab eo de stando mandatis nostris juratoria
cautione suspensionis sententia, quam idem cardinalis in eundem abbatem tulerat, relaxata, ipsum ad
vos cum gratie nostre plenitudine duximus remittendum, mandatis nostris, que sibi facienda duxerimus,
semper salvis. Dat. Laterani VI nonas maii anno septimo.
Vat Arch. Regbd. 17 fol. 17v Nr. 77.
Wahrscheinlich handelt es sich hier um die Vorgänge auf der Würsimrger Synode^ wo eine Reihe
Fürsten und Prälaten gegen die Reformversuche des KardinaUegaten protestirten. VgU
Potthast y 9055 y Winkelmann j die Mission Ottos des Card.^Diak. von St N. in c. T. nach
Deutschland und dem Norden in Forschungen zur Deutschen Geschichte Bd. 6 S. 410 und
Feiten, Gregor IX S. 88.
183
392.
Gregor IX. schreibt u. a. den Bischöfen der Mainzer Provinz über die Sekten in Deutschland
und schildert atisführlich eine, zu deren Ausrottung mit Hülfe geistlicher und weltlicher Mittel er
sie ermuntert. Anagni 1333 Juni 14.
Episcopis per Maguntinam provinciam constitutis.
Vox in Rama etc. in eundem fere modum ut supra verbis competenter mutatis. [Die vorhergehende
^0 anfangende Urk, an den Erzb. (Siegfried^ v. MainZj Bischof (Konrad) von Hädeeheim u, (Konrad) von
Marburg gerichtet Potthast, 9230]. Dat. Laterani XVIII kalendas julii anno septimo.
Druck Rodenbergy /, 537 IL
393.
Gregor IX. erneuert seinen Auftrag an die Bischöfe (Konrad) von Mindenj (Johann) von
Lübeck und (Gotschalk) von Roizehurg^ gegen die Stedinger, welche Bremen angegriffeny Kirchen,
Klöster und Burgen zerstört hätten j das Kreuz zu predigen; den mit den Waffen gegen die Ste-
dinger Kämpfenden gewährt der Papst den gleichen Ählass wie den Kreuzfahrern im h. Lande.
Lateran 1233 Juni 17.
. . Mindensi, . . Lubicensi et Raceinburgensi episcopis.
„Littere vestre nobis exhibite continebant.** —
Dat. Laterani XV kalendas julii anno septimo.
Vau Arch. Regb, 17 foL 56 Nr, 188.
Potthast, 9236, Neudruck Rodenberg, /, 539.
394.
Gregor IX. theiU dem Bischöfe (Konrad) von Osnabrücky dem Dompropste und dem Propste von
St. Gereon in Köln mit^ dass die Söhne des überaus verdbscheuensimirdigen Grafen Friedrich von
Isenburg (Isimberg), des Mörders des Erzbischofs (Engelbert) von Köln, als Nachahmer seiner
GotÜosigkeity mit detn Bruder ihres Vaters, Wilhelm, die Kölner Kirche und den Erzbischof
(Heinrich) aufs Heftigste bedrängten. Der Papst befiehlt den Genannten die ÜbeUhäter und ihre
Anhänger mittelst kirchlicher Strafen zur Ruhe zu bringen, so dnss der gegen den Erzbischof ein--
geleitete kanonische Prozess keine Verzögerung erleide.
Lateran 1223 Juni 17.
. . episcopo Osnaburgensi et . . majoris ecclesie et . . sancti Gereonis Coloniensis prepositis.
„Ad audientiam nostram." —
Dat. Laterani XV kalendas julii anno septimo.
Vat. Arch. Regbd, 17 fol. 61 Nr. 202, Druck Rodenberg, /, 540.
164
39B.
Ghregor IX. theiU den Gläubigen und Vasallen der Kölner Kirche das in der vor. Nr. Ange-
führte mit und befiehlt ihnen, der Kölner Kirche tmd ihrem Erzhischofe, dessen Prozess keine VerzS-
gerung erleide, zu Hülfe zu kommen.
Lateran 1233 Juni 17.
Universis fidelibus et vassallis ecciesie Coloniensis.
„Ad audientiam nostram." —
Dat. ut supra.
Vat'Arch. Regbd. 17 foL 61 Nr, 203.
Druck Rodenberg, /, 5il.
396.
Gregor IX. nimmt die Abtei Werden in seinen Schutz.
Lateran 1233 Juli 5.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis abbat! et conventui sancti Lutgeri Werdensis
ordinis sancti Benedicti Coloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur^
quod justum est et honestum, tarn vigor equitatis quam ordo exigit rationis, ut id per sollicitudinem
oüicii nostri ad debitum perducatur effectum. Eapropter, dilecti in domino filii, vestris justis postu-
lationibns grato concurrentes assensu personas vestras et locum, in quo divino estis obsequio mancipati,
cum Omnibus bonis, que impresentiarum rationabiliter possidetis aut in futurum justis modis prestante
domino poteritis ^) adipisci sub beati Petri et nostra protectione suscipimus, specialiter autem antiquas
et rationabiles monasterii vestri consuetudines hactenus observatas in ipso nee non terras, possessiones
et alia bona vestra, sicut ea omnia juste ac pacifice obtinetis, vobis et per vos eidem Imonasterio
auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino
hominum liceat hanc paginam nostre protectionis et confirmationis infringere, vel ei ausu temerario
contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit , indignationem omnipotentis dei et beatorum
Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Dat. Laterani III nonas julii pontificatus nostri
anno septimo.
a) Or, hat potent rnit Rasur von cicei Buvhstaben is hinter t.
Or. im Kgl. St-A. Düsseldorf Bulh an rothaelher Seidenschnur, Dukamp^ Tafel Nr. 34, Auf dtm
ümbug links pa. Neben detn ersten Loch der Üchnur ein Zeichen, Auf der Rückseite ein
achtstrahliger Stern mit p (oder H?) an dem nach oben gerichteten Strich.
397.
Gregor IX. nimmt sämmtliche Besitzungen des KL Corvei besonders aber die Burgen Mars-
herg u/nd Kogelnberg sotvie die Stadt Volkmarsen in meinen Schutz.
Anagni 1233 Septeniber 30.
„Cum a nobis petitur." —
Dat. Anagnie II kalendas octobris pontificatus nostri anno septimo.
Or. im Kgl. St.-A. Munster zum Theil zerst&rt. Btdle an rothgelben Seidenfaden, Diekampy Tafel
Nr. 34. Auf dem Umbug links P.
Potthasty 9296. Drucke Schoten ad a/nmim. Westf. Urkb. IV y 219. Darin zu korrigiren S. liö
Z. 9 V. u. Padeburnensis diocesis. Z. 5 v. u. possidet — poterit, Z. 3 v. u. Volcmorressen.
185
398.
Gregor IX. heauflragt den Dechanten, Scholaster und Thesaurar von Wüdeshausen) die Klage
des Laien Wolfard gegen den Propst Bernhard von Levern wegen Vorenthaltung verpfändeter
Güter zu prüfen. Lateran 1234 März 5.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . decano, . . scolastico et . . thesaurario
Wildeshusensibus Osnaburgensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Wolfardus laicus nobis
exposuit conquerendo, quod Bernardus prepositus monasterii de Leueren Mideiisis(!) diocesis quasdam
possessiones, redditus et res alias ipsius titulo pignoris detinet obligatas, licet ex eis perceperit ultra
sortem. Jdeoque discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus, si est ita, dictum
pignorum detentorem, ut sua sorte contentus pignora ipsa et quicquid ultra sortem percepit ex eis, re-
stituat conquerenti, monitione premissa per censuram ecclesiasticam appellatione remota cogatis attentius
provisuri, ne auctoritate nostra in negotio procedatis eodem, nisi conquerens restituerit vel adhuc re-
stituat, si quas aliquando extorsit usuras, cum frustra legis auxilium invocet, qui committit in legem.
Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nichilominus exequantur. Dat.
Lateran] III nonas martii pontificatus nostri anno septimo.
Or, im Kgl, St-A, Munster. Bulle an Hanfachnury Diekamp, Tafel Nr, 34, Auf dem ümbug
rechts pal. Auf der Rückseite Sancte pater.
Reg. Arch, Ztschr, III, 49 Nr. 64,
399.
Gregor IX. befiehlt den Genannten, die Klage des Kl. Wedinghausen gegen mehrere Bitter
der Kölner Diöcese wegen des Baues einer KapeUe in Werl zu prüfen.
Lateran 1234 April 20.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . preposito ecclesie sancte Walburgis, . .
decano et . . scolastico ecclesie Susatiensis Coloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem.
Ex parte dilectorum filiorum . . prepositi et conventus monasterii de Wedinchusen Premonstratensis
ordinis nobis est oblata querela, quod Hermannus et Lambertus milites, Rodulfus et quidam alii
Coloniensis diocesis infra limites parrochie ecclesie de Werle ad eos de iure spectantis quandam
capellam de novo auctoritate propria temere edificare presumunt in eorimi prejudicium et gravamen.
Ideoque discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus partibus convocatis audiatis cau-
sam et appellatione remota üne debito terminetis facientes, quod decreveritis, per censuram ecclesiasticam
firmiter observari. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, per
censuram eandem appellatione cessante cogatis veritati testimonium perhibere. Quod si non omnes
hiis exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nichilominus exequantur. Dat. Laterani XII ka-
lendas maii pontificatus nostri anno octavo.
Or, im Kgl. St.-A. MuTuter. Bulle, stark occydirty an Haanfschmr liegt bei, Diekamp, Tc/el Nr, 34^
Auf dem ümbug links b. f. (?). Auf der Rückseite Brema.
Reg. Arch, Ztschr. III, 49 Nr. 65.
400.
Gregor bestätigt Kl. Wedinghausen Privilegien und Güter.
Bieti 1234 Juni 26.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . preposito sancti Lairentii(!) in Wedinchusen
Premonstratensis ordinis eiusque fratribus tam presentibus quam futuris regulärem vitam professis in
WeetL Ürk.-Buch. V. 24
186
Perpetuum. Religiosam vitam eligentibus apostolicum convenit adesse presidium, ne forte ciyuslibet
temeritatis mcursus aut eos a proposito revocet aut robur, quod absit, sacre religionis infringat. Ea
propter, dilecti in domino filii, vestris justis postulationibus clementer annuimus et ecclesiam sancti
Laurentii in Wedinchusen, in qua divino estis obsequio mancipati, sub beati Petri et nostra protectione
suscipimus et presentis scripti privilegio communimus. Inprimis siquidem statuentes, ut ordo canonicus,
qui secundum deum et beati Augustini regulam atque institutionem Premonstratensium fratrum in
eodem loco institutus esse dinoscitur, perpetuis ibidem temporibus inviolabiliter obser\^etur. Preterea
quascumque possessiones, quecumque bona eadem ecclesia impresentiarum juste ae canonice possidet
aut in futurum concessione pontificum, largitione regmn vel principum, oblatione fidelium seu alüs
justis modis prestante domino potent adipisci, firma vobis vestrisque successoribus et illibata permaneanL
In quibus hec propriis duximus exprimenda voeabulis : locum ipsum, in quo prefata ecclesia sita est,
cum Omnibus pertinentiis suis, ecclesiam in Wuerle cum omnibus pertinentiis suis, curtem in Rithem,
curtem in Marsuelde, curtem in Auenbule, curtem in Eueno, mansum in Greuilo, mansum in Odem-
suelde, mansum in Musche, curtem in Erderinga *) cum pertinentiis suis, duos mansus in Wicmarinchuseii,
mansum in Berige, mansum in Weneme, tres mansos in Wintdorpe, mansum in Uninctorpe et alias
possessiones cum terris, pratis, uneis(!) *^), nemoribus, usuagiis et pascuis, inbosco et piano, in aquis
et molendinis, in viis et semitis et omnibus alüs libertatibus et immuiiitatibus suis. Sane novalium
vestrorum, que propriis manibus vel sumptibus Colitis, de quibus aliquis hactenus non percepit, sive
de vestrorum animalium nutrimentis nuUus a vobis decimas exigeie vel extorquere presumat. Liceat
quoque vobis clericos vel laicos liberos et absolutos e seculo fugientes ad conversionem recipere et eos
absque contradictione aliqua retinere. Prohibemus insuper, ut nulli fratrum vestrorum post factam in
ecclesia vestra professionem fas sit sine prepositi sui licentia de eadem ecclesia nisi artioris religionis
obtentu discedcre, discedentem vero absque communium litterarum vestraruni cautione nullus audeat
retinere. Cum autem generale interdictum terre fuerit, liceat vobis clausis januis, exclusis excoDMnum'-
catis et interdictis, non pulsatis campanis, i^uppressa voce divina officia celebrare, dummodo causam
non dederitis interdicto. Crisma vero, oleum sanctum, consecrationes altarium seu basilicarum, ordi-
nationes clericorum, qui ad sacros ordines fuerint promovendi, a diocesano suscipietis episcopo, siqui-
dem catholicus fuerit et gratiam et communionem sacrosancte Romane vsedis habuerit et ea vobis voluerit
sine pravitate aliqua exhibere. Prohibemus insuper, ut infra fines parochie vestre nullus sine assensu
diocesani episcopi et vestro capellam seu Oratorium de novo construere audeat salvis privilegiis pon-
tificum Romanorum. Ad hec novas et indebitas exactiones ab archiepiscopis , episcopis, archidiaconis
seu decanis aliisque omnibus ecclesiasticis secularibusve personis a vobis omnino fieri prohibemus.
Sepulturam quoque ipsius loci liberam esse decernimus, ut eorum devotioni et extreme voluntati, qui
se illic sepeliri deliberaverint, nisi forte excommunicati vel interdicti sint aut etiam publice usurarii
nullus obsistat salva tamen justitia illarum ecclesiaruni, a quibus mortuoium corpora assumuntur.
Decimas preterea et possessiones ad jus ecclesiarum vestrarum spectantes, que a laicis detinentur
redimendi et legitime liberandi de manibus eorum et ad ecclesias ad quas pertinent, revocandi libera,
sit vobis de nostra auctoritate facultas. Obeunte vero te nunc eiusdem loci preposito vel tuorum
quolibet successorum nullus ibi qualibet surreptionis astutia seu violentia preponatur, nisi quem fratres
communi consensu vel fratrum maior pars consilii sanioris secundum deum et beati Augustini regulam
providerint eligendum. Paci quoque et tranquillitati vestre paterna in posterum sollicitudine providere
volentes auctoritate apostolica prohibemus, ut infra clausuras locorum vestrorum nullus rapinam seu
furtum facere, ignem apponere, sanguinem fimdere, hominem tenere vel interficere seu violentiam
audeat exercere. Preterea omnes libertates et immunitates a predecessoribus nostris Romanis pontiflci-
bus ecclesie vestre concessas nee non libertates et exemptiones secularium exactionum a regibus et
187
principibus vel aliis fidelibus rationabiliter vobis indultas auctoritate apostolica confirmamus et presentis
scripti privilegio communimus. Decernimus ergo, ut nulh omnino hominum liceat prefatam ecclesiam
temere perturbare aut ejus possessiones auferre vel ablatas retinere, minuere seu quibuslibet vexationi-
bus fatigare, sed omnia integra conserventur eorum, pro quorum gubernatione ac sustentatione concessa
sunt, usibus omnimodis profutura salva sedis apostolice auctoritate et diocesani episcopi canonica
justitia. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis paginam
sciens contra eam temere venire temptaverit secundo tertiove commonita, nisi reatum sumn congrua
satisfactione correxerit, potestatis honorisque sui careat dignitate reamque se divino judicio existere de
perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore ac sanguine dei et domini redemptoris nostri
Jhesu Christi aliena fiat atque in extremo examine districte subjaceat ultioni. Gunctis autem eidem
loco sua iura servantibus sit pax domini nostri Jhesu Christi, quatinus et hie fructum bone actionis
percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inveniant. Amen. Amen. Amen.
R. Ego Gregorius catholice ecclesie episcopus ss. M.
f Ego Johannes Sabinensis episcopus ss.
f Ego Jacobus Tusculanus episcopus ss.
f Ego Thomas tituli sancte Sabine presbiter cardinalis ss.
f Ego Johannes tituli sancte Praxedis presbiter cardinahs ss.
f Ego Guifredus tituli sancti Marci presbiter cardinalis ss.
f Ego Jacobus Penestrinus electus ss.
f Ego Rainerius sancte Marie in Cosmidin diaconus cardinalis ss.
f Ego Romanus sancti AngeU diaconus cardinalis ss.
f Ego Egidius sanctorum Cosme et Damiani diaconus cardinalis ss.
f Ego Petrus sancti Georgii ad velum aureum diaconus cardinalis ss.
f Ego Rainaldus sancti Eustachii diaconus cardinalis ss.
f Ego Oto (!) sancti Nicholai in carcere Tulliano diaconus cardinalis ss.
Dat. Reate per manum magistri Bartholomei sancte Romane ecclesie vicecancellarii VI kalendas julii,
indictione VII », incarnationis dominice anno M^C^CXXXIIII, pontificatus donni (!) Gregorii pape Villi
anno octavo.
a) er in der Mitte und g korrigirt, — b) statt vineis.
Or. im Kgl. St,-A, Münster. Bulle an gelbrothen Seidenfädeny Diekamp Tafel Nr. 34. Die Um-
schrift der Rota (f fac mecum domine Signum in bonum), die Unterschrift des Papstes und
Datumzeile sind von derselben Hand geschrieben une Konteat. Die Unterschriften der Kardi-
näle sind von verschiedenen Händen, Kreuz des K.-D. Rainer wieder Rosette y ss. des K.-B.
Johannes von Sabina ^oieder IHS. B. in Bartholomei atf grosserem Raum. Oben in der
Mitte f cor. Rückschrift Brema.
Reg. Arch. Ztsckr. III, 49 Nr. 69.
401.
Gregor IX. fordert unter Hervorhebung der Verdienste und Wunderthaten des Ordensstifters
Franziskus^ den er der Zahl der Heiligen eingereiht habe, die Kirchenfürsten der ganzen Welt
auf die Oiätibigen zur Feier seines Festes am 4. October anzuhalten.
Perugia 1234 November 19.
Gregorius episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus archiepiscopis et episcopis et
dilectis filiis abbatibus, prioribus, archipresbiteris, archidiaconis, decanis et aliis ecclesiarum prelatis^
24*
I
188
ad quos littere iste pervenerint, salutem et apostolicam benedictionem. Sicut phiale auree, quas Yidit
Johannes plenas odoramentorum, que sunt orationes sanctorum in conspectu altisimi (!) ad abolendam
nostrorum criminum corruptelam, odorem suavitatis emittunt, ita saluti nostre credimus plurimum
•expedire, si eorum in terris celebrem habeamus memoriam, ipsorum merita soUempnibus recolendo
preconiis, quorum in celis speramus intercessionibus assiduis aciyuvari. Sane cum de conversatione »),
vita et meritis beati Francisci institutoris et rectoris ordinis fratrum minorum, qui juxta consilium salvatoris
contemptis transitoriis secundum promissionem ejusdem ad celestia premia feliciter et eterna pervenit
cigus vita et fama preclara peccatorum depulsa caligine ambulantes in regione umbre mortis de vitiorum
tenebris ad penitentie vitam vocans (!), quorum tarn virorum quam mulierum ad fidem ecclesie roboran-
dam et confutandam hereticam pravitatem vivit adhuc et viget non modica multitudo, tarn per dog
quam per multos alios fide dignos, qui miracula, que deus per illius sancti viri merita operatur, plenius
cognoverunt, certiores efTecti, auditis etiam ejus virtutibus et miraculorum insigniis et, quod inter
carnales spiritualiter et inter homines etiam angelicam conversationem habuisset, ipsum, qui corporaliter
dissolutus cum Christo esse meruit in celestibus, ne ipsius honori debito et glorie detrahere quodam-
modo videremur, si glorificatum a domino permitteremus ulterius humana devotione privari, de fratrum
nostronun consilio et prelatoriun omnium, qui tunc temporis apud sedem apostolicam consistebant,
sanctorum cathalago (!) duximus ascribendum. Cum igitur ejus lucerna sie arserit hactenus in hoc
mundo, quod per dei gratiam jam non sub modio sed super candelabrum meruerit coüocari, universi-
tatem vestram rogamus, monemus attentius et hortamur per apostolica vobis scripta mandantes, qua-
tinus devotionem fidelium ad venerationem ipsius salubriter excitantes festivitatem ejus IUI nonas
octobris annis singulis soUempniter celebretis et pronuntietis constituto die similiter celebrandam, ut
ejus precibus dominus exoratus suam nobis tribuat gratiam in presenti et glomm in futuro. Dat.
Perusii XIII kalendas octobris pontificatus nostri anno octavo.
a) ation auf Rasttr,
Or, im Kgl, St.-A. Münster, Bulle an gelbroAen SeiAenfäden^ Diekcmpj Tafel Nr. 34, Auf der
Rückseite Paupertas mit einem Kreuz darüber, Rückschrift saec, XIIL: Littera p^alis de
soUempnitate sancti Francisci confessoris.
Reg, Wilmans in Arch, Ztschr. III, 49 Nr, 67, der die Urkunde aus denselben Gründen wie die
von 1233 März 1 (s, eben Nr. 389) für verdächtig erklart. Doch lassen sich gegen Sdir^tj
Pergamerdy Bulle, Befestigung keine gegründeten Bedenken vorbringen. Auch der Umstand,
dass die HeiUgspreehung schon 1229 (muss 1228 heissen) zu Assissi erfolgt sei, spricht nicht
gegen die Echtheit, da durch „tunc temporis ^^ der Urkunde die Kanonisation ausdrücklich
als vorher geschehen bezeichnet wird, und es sich hier nickt um die Kanonisation, sondemimidie
Feier des Festes handelt. Auch Idsst sich Grund und Zweck des Fdlschens nicht absehen. Zu
allem Ueberßuss ist dies Schreiben wiederholt gedruckt. Vgl. Potthast, 8236, 8256, 8345 und
Finke, Drei „verdächtige'' Urk. Gr. IX im Hiet. Jahrb. VII, 641 ff.
402.
Gregor IX. fordert u. a. die Bischöfe (Ludolf) von Münster, (Bernhard) von PadeflH>m,
(Konrad) von Osnabriidc und (Konrad) von Minden und den Abt (Hermann) von Corvei auf, su
der Expedition in das h. Land im kommenden März mit ihrem Kreuzfahrern zu erscheinen, oder
diese zu schicken. Perugia 1234 November 25.
,,GuQcta sapiaster ab initio.^ —
Dat. Perusii VII kalendas decembris pontificatus nostri anno octavo.
189
Im jüngsten Druck bei Rodenbei^gj 607 sind die Adressen der Prälaten edle unter eüiomder geschrieben
und irrfdge des sind Erzbischofey Bischöfe und Abte durch einander geworfen. Thatsdchlich stehen dieselben
im Register Gregor IX. in zwei Reiheny so:
In eundem modum patriarche Aquilegensi. In eundem modum archiepiscopo Maguntino.
In eundem modum episcopo Monasteriensi.
Daneben der B. von Utrecht.
In eundem modum episcopo Parbumensi.
n rt yt OsembuFgensi.
« « « Mindens! .
In eundem modum abbati Augiensi. In eundem modum abbati Curbiacensi.
Unzweifelhaft sind diesmal die Nonnen von links Tiach rechts zu lesen, dann tritt die richtige Ordnung
ein, zunächst die Patriarchen und Erd/ischöfe^ dann die Bischöfe und zuletzt die Abte.
Vat. Arch. Regbd. 17 fol. 234 Nr. 330.
Potthast, 9773. Neudruck Rodenberg, 607.
403.
Gregor IX. iheilt den Äbten u. Prioren der eooemten Klöster und ihren Konventen in der
Mainzer j Trierer und Kölner Provinz die Sendung seines Skriptors Peter de Supino mit, der ihnen
die traurige Lage des h. Stuhles darthun werde; sie möchten durch ihn sich äussern, wie sie dem
Papste zu Hülfe kommen wollten,
Perugia 1234 November 30.
Universis abbatibus et prioribus monasteriorum exemptorum et eorum conventibus per
Maguntinam, Treuerensem et Coloniensem provincias constftutis.
„Statum nostrum." —
Dat. Perusii II kalendas decembris pontiflcatus nostri anno octavo.
VaL Arch. Regbd, 17 fol 238 Nr, 344,
Druck Rodenbergy 610,
404.
Gregor IX. theüt den Erzbischöfen und Bischöfen der Mainzer y Trierei' und Kölner Provinz
die Absendung seines Skriptors Peter de Supino mit u. s. w. vgl. vor. Nr,
Perugia 1234 November 30.
, . Maguntino, . . Treuerensi et Coloniensi archiepiscopis et eormn suflfraganeis.
^Ecce per dilectmn filium." —
Dat. etc. ut in eadem. (Vgl. vorh, Nr.)
Vat, Arch. Regbd, 17 fol, 238v Nr, 345,
Potthast, 9780. Neudruck Rodenberg, 611,
190
405.
Gregor IX. befiehlt dem JErzbischof (Siegfried) von Mainz^ dem Kölner Dompropst Konrad
(von Büren) den nöthigen Lebensunterhalt eu verschaffen.
Perugia 1234 December 18.
. . archiepiscopo Maguntino.
Cum Sit oJSicii nostri debitum benigno favore prosequi, quod consonum cjernitur equitati, libenter
benemeritis auxilium pie provisionis impendimus, quos indigne necessitatis onere comprimi persentimus.
Hinc est, quod, sicut accepimus, cum dilectus filius Conradus prepositus Coloniensis propter prosecuti-
onem cause, que inter ipsum et Conradum subd(iaconum) nostrum prepositum sancte M(arie) ad
Gradus Coloniensis super prepositura Coloniensi vertitur, adeo sit attritus laboribus et expensis, quod,
prout suam condecet honestatem nequit in ipsa procedere, nisi concedatur eidem condigne subventionis
gratiam obtinere, pre(sentium) mandamus, quatinus sibi, ne higusmodi occasione in suo jure deficiat,de
bonis ad dictam preposituram spectantibus in expensis, de quibus, quousque causa higusmodi finem de-
bitum sortiatur, commode sustentari valeat, auctoritate nostra providere procures. Contradictores etc.
Dat. Perusii XV kalendas januarii anno octavo.
Vat. Arch. Regbd. 17 fol. 243 Nr. 373.
406.
Gregor IX. befiehlt den Genannten, dafür zu sorgen^ dass der ehemalige Elekt Engelbert w»
Osnabrück, dort, wo er ein Kanonikat durch die Gnade des h. Stuhles erlangt habe, auch seinen
Platz im Chore und Sitz im Kapitel erhalte.
Perugia 1235 April 4.
. . preposito sancti Johannis, . . decano et . . scolastico sancte Marie Halberstatensis.
Dilectus filius Engelbertus quondam Osnaburgensis electus nobis exposuit, quod, licet ei de spe-
ciali gratia sedis apostolice in diversis ecclesiis in prebendali beneficio sit provisum et canonicatum ob-
tineat in eisdem, stallum tarnen in choro et vocem in capitulo nondum in ipsis potuit obtinere. Cum
igitur indignum sit, ut, ubi quis receptus est in canonicum, repellatur ab illis, que canonicatui sunt an-
nexa, presentibus mandamus, quatinus eum ad predicta in jam dictis ecclesiis, cum presens fuerit, in
Omnibus tamquam unum ex aliis recipi faciatis. Contradictores etc. Non obstante constitutione etc. dum
modo ultra tertiam vel quartam aliquis extra suam diocesim auctoritate presentium ad Judicium non
trahatur. Quod si non omnes etc. Dat. Perusii II nonas aprilis pontificatus nostri anno nono.
Vat. ArcL Regbd. 18 fol. 16 Nr. 31.
Citirt aus unserer Quelle IV6i«, Das Grab Diethers von herdnirg.
407.
Gregor IX. befiehlt u. a. den Bischöfen (Ludolf) von Münster und (Konrad) von Osnabrück
als Suffraganen der Kölner Kirche, da der Erzbischof (Heinrich) von Köln^ gegen den eine Untere
suchung schwebe^ dem Elekten (Otto) von Utrecht die Weihe nicht ertheHen könne, diese selbst mit Ge-
nehmigung der Kölner Kirche vorzunehmen.
Perugia 1235 April 19.
191
« . Leodiensi, . . Monasteriensi et . . Osnaburgensi episcopis suffragane (!) ecclesie Coloniensis.
„Indulte nobis." —
Dat. Perusii XIII kalendas maii anno nono.
Vat Arch. Regbd, 19 foL 18 Nr. 29,
Druck Rodenberg, 637,
408.
Gregor IX. schildert den genannten Paderhomer Bichtem die Untersuchung gegen den Propst
^on BepeshoU wegen Simonie und beauflragt sie mit der fernem Untersuchufig.
Perugia 1235 Jimi 9.
. . majoris ecclesie et . . sanctorum apostolorum Petri et Andree prepositiset . . scolastico
Padeburnensibus.
Cum dilectus filius . . prior ordinum fratrum predicatorum Bremensis proponens se ac . . deca-
num et . . scolaslicum Bremenses a dilecto filio nostro Ottone sancti Nicolai in carcere Tulliano dia-
cono cardinali, tunc in partibus Alamannie apostolice sedis legato, visitatores in Bremensi diocesi con-
stitutos et clausulam illam in litteris visitationis insertam, ut unus procederet, si non omnes possent
forsitan interesse, dictus prior inquisitionis processum, quem contra dilectum filium L., prepositum de
Repesholt super vitio fecisse dicitur symonie post appellationem ab eodem preposito ad nos ex super-
habundanti, sicut asserit, interjectam ad apostolicum remisit examen. Ciyus examinatione dilecto filio nostro
G(uifredo) tituli sancti Marci presbytero cardinali conmiissa et eo in ejus presentia publicato, quia, sub
qua forma data fuerit illis iurisdictio, et an predicti decanus et scolasticus se legitime excusarint seu
alias de impolentia constitisset eorum utrumve secundum formam sibi traditam ac juris ordinem dicto
legato infra legationis terminos existente processerit in eundem vel sattem iurisdictione uti cepisset, nobis
non potuit fieri plena fides, venerabili fratri nostro . . episcopo et dilecto filio . . scolastico Hildemen-
sibus dedimus in preceptis, ut in irritum revocato, quicquid post appellationem ad nos legitime interposi-
lam per eundem priorem vel eins auctoritate constaret contra ipsum prepositum temere attemptatum,
et inquisita super premissis ac toto processu prioris ipsius diligentius veritate, quod invenirent, usque
ad festum onmium sanctorum proximo tunc futurum nobis suis litteris intimarent. Qui propter absen-
iiam memorati prepositi, ut dicebant, id efficere non valentes infectum ad nos negotium remiserunt.
Eodem preposito diu apud sedem apostolicam insistente, ut, cum de jurisdictione prioris et veritate
Processus ejusdem tunc minime constitisset, revocato ejusdem prioris processu et aliis, que ex eis vel
ob illum constaret esse secuta, eum ab inquisitione predicta absolvere dignaremur. Nos igitur ad
eosdem negotium remittentes ipsis dedimus in mandatis, ut revocato in irritum, si quid post iter
ab eodem ad presentiam nostram arreptum contra ipsum invenirent indebite attemptatiun, cum pre-
positus ipse non posset sine periculo, ut dicebat, ad presentiam eorum accedere, sibi vel de loco tuto
vel sufißcienti securitate proviso scriptis etiam, que sub buUa nostra eis transmisimus interclusa, dili-
^enter inspectis, si super hiis, que revocabantur in dubium, eis fieret plena fides, statuerent, quod
canonicum videretur. Alioquin si constaret dictum priorem jurisdictionem minime habuisse vel de ve-
ritate Processus non posse doceri revocantes auctoritate nostra processum predictum et, si quid ex eo
secutum est vel ob illum, si invenirent dictum prepositum fuisse de hiyusmodi vitio infamatum, super
hoc sollicite inquirentes, quod canonicum foret, appellatione postposita diflßnirent. Memoratus vero epis-
copus aliis occupatus negotium ipsum nobis iterato remisit infectum, quamquam prepositus ipse apud
eum et coUegam suum non modicum institerit, ut in causa procederent memorata, sicut episcopi littere
192
continebant. Verum . . decanus et • . scolasticus Bremensis et prior predictus occasione ci^usdam re-
scripti a sede apostolica veritate tacita impetrati memoratum prepositum prepositura sententialiter pri-
Taverunt, eam Alexandro Bremensi canonico, quantum in ipsis extitit, conferentes, quem processum di-
lectus filius noster T(homas) tituli sancte Sabine presbyter cardinalis super hoc a nobis datus auditor de nostro
mandato juris necessitate cassavit. Geterum quia super aliis excepta forma mandati a legato tunc facti, de qua
liquet ad presens, nondum fuit in figura judicii facta fides, mandamus, quatinus in supradicto negotio ratione
previa procedatis iuxta directarum ad nominatos episcopum et scolasticum nostrarum continentiam litteranim
superius comprehensam. Ad hec quia prenominatus prepositus longa protractione negotii in multis creditur fa-
tigatus laboribus et attenuatus expensis de sepedicte prepositure et prebende Bremensis proventibus,
qui per prefatum priorem in sue visitationis proeessu sequestrati fuisse dicuntur, eidem preposilo,
ne propter expensarum defectum cogatur deserere causam suam, per vos auctoritate nostra volumus provi-
deri. Quod si non omnes etc. Dat. Perusli V idus junii anno nono.
Vat Arch, Reghd, 18 fol. 35v Nr. 102,
409.
Gregor IX. nimmt Kl. Ölinghausen u. besonders die ihm gehörige Kirche von AÜen-Rütken
in seinen Schviz. Perugia 1235 Juni 16.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . preposito et conventui monasterii beate
Marie in Olinchusen Premonstratensis ordinis Coloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem.
Sacrosancta Romana ecclesia devotos et humiles filios ex assuete pietatis officio propensius diligere
consuevit et, ne pravorum hominum molestiis agitentur, eos tamquam pia mater sue protectionis muni-
mine confovere. Eapropter, dilecti in domino filii, vestris justis postulationibus grato concurrentes
assensu personas vestras et locum, in quo divino estis obsequio mancipati, cum omnibus bonis, que
impresentiarum rationabiliter possidet aut in futurum justis modis prestante domino poterit adipisci,
sub beati Petri et nostra protectione suscipimus. Specialiter autem ecclesiam in Alderudem cum
pertinentiis suis, quam proponitis vos canonice optinere *), sicut eam juste ac pacifice possidetis, vobis
et per vos monasterio vestro auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus.
Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre protectionis et confirmationis infringere vel
ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit , indignationem omnipotentis
dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Dat. Perusii XVI kalendas
julii pontificatus nostri anno nono.
a) auf Rasur mit dunklerer Dmte,
Or. im Kgl, St.-A, Munster, Bulle an geWrothen Seiden/äden, Diekamp, TcfelNr. 34. Atifdem
ümbug links [z. Atif der Rückseite Nemo. In der Ecke oben links klein b. Gregorius
Verl. Schrifu
Reg. Arch. Zeitschr. III, 49 Nr. 69.
410.
Gregor IX. gewährt dem Minoritenordeny um ihn vor Betrug zu sichern, das Privileg, dass
er nur auf Grund eines päpstlichen Erlasses, der dieses Privileg erwäJmt, belangt werden könne^
Perugia 1235 Juni 16.
193
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . generali ministro et universis fratribus
ordinis fratrum Minorum salutem et apostolicam benedictionem. Cum jam per ejus gratiam, qui, que
mundus abhominatur, assumit, vestri titulus ordinis adeo sit insignis, quod vix creditur ab hiis, qui
contra vos litteras impetrant, sine malitia subticeri, nos et illorum obviare fraudibus et vestram inno-
centiam favorabiliter confovere volentes auctoritate vobis presentium indulgemus, ut nequeatis per
litteras apostolicas conveniri, que de hac indulgentia et vestro non fecerint ordine mentionem. Nulli
ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere vel ei ausu temerario contraire.
Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et
Pauli apostoloriun ejus se noverit incursurum. Dat. Perusii XVI kalendas julii pontificatus nostri
anno nono.
Or. im Kgl. St^A, Münster. Bulle an gelbroihen Seidenfaden^ Diekampy Tafel Nr. 34, Auf dem
ümbug C jn. Auf der Rückseite dasselbe Zeichen vne bei Nr, 389. Gregorius verl. Schi^.
Reg. von Wümans Arch. Ztschr. III 49 Nr. 68y der die ürk. als falsch oder zweifelhaft bezeichnet;
doch finden im Äusse't^ der Urkunde die Bedenken keine Begiündung. Vgl. oben Nr. 389
und 401. Gedf^ckt unter anderem Datum, vgl. Potthast, 9964.
411.
Gregor IX. empfiehlt den Kirchenfürsten der ganzen Welt die Minoriten.
Perugia 1235 Juni 25.
Gregorius episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus archiepiscopis et episcopis et
dilectis filiis abbatibus et aliis ecclesiarum prelatis, ad quos littere iste pervenerint, salutem et aposto-
licam benedictionem. Cum, qui recipit prophetara, in nomine prophete mercedem prophete recipere
mereatur, dilectos filios fratres Minores, qui more apostolorum serendo semina verbi dei diversas
circueunt regiones, eo devotioni vestre fiducialius commendamus, quo salutem fidelium propensius
affectantes ardenter cupimus, ut vobis apud deum exinde augeatis cumulum meritorum. Quocirca uni-
versitatem vestram rogamus et hortamur attente per apostolica vobis scripta mandantes, quatinus dictos
fratres ad vos accedentes, ut circa lucrum animarum et evangelizationem verbi dei suum ministerium
exequantur, habentes ejus intuitu commendatos, ciyus iidem obsequiis sunt ascripti, benigne ac
caritative recipiatis eosdem utpote catholicos et fideles eisque favorabiles et propitii in suis necessita-
tibus existatis, credendo firmiter et certam de ipsis habendo fiduciam, quod cum spiritu vivant, spiritu
et ambulent se operarios in vinea domini debeant inconfusibiles exhibere. Dat. Perusii VII kalendas
julii pontificatus nostri anno nono.
Or. im Kgl. St.-A. Münster. Bulle an Hanfschnur^ Diekamp^ Tafel Nr. 34. ROckschrift sec,
XIV l XV: ütilis littera contra rebelies.
Potthast, 9947 zu Juli 24.
412.
Gregor IX. verleiht auf 5 Jahre den zum Neubau der Kirche und Hättser des KL Levern
Beisteuernden einen zwanzigtägigen Ählass.
Perugia 1235 Juli 22.
Gregorius episcopus servus servorum dei universis Christi fidelibus per Coloniensem et Bremensem
provincias constitutis, ad quos littere iste pervenerint, salutem et apostolicam benedictionem. Quoniam,
Westf. Urk.-Buch. V. 25
194
ut ait apostolus, omnes stabimus ante tribunal Christi recepturi, prout in corpore gessimus, sive bonum
fuerit sive malum, oportet nos diem messionis extreme misericordie operibus prevenire ac eternonim
intuitu Seminare in terris, quod reddente domino cum multiplicato fructu recolligere debeamus in celis
firmam spem fiduciamque tenentes, quoniam, qui parce seminat, parce et metet, et qiii seminat in
benedictionibus, de benedictionibus et metet vitam eternam. Cum igitur, sicut *) dilecte in Christo
filie . . abbatissa et conventus monasterii de Leure (!) Cisterciensis ordinis Mindensis diocesis trans-
missa nobis petitione monstrarunt, domos et ecclesiam ibidem inceperjnt de novo construere, ad quod
eis fidelium Christi suflfragium plurimum noscitur oportunum, cum ad hoc sibi proprie non suppetant
facultates, universitatem vestram rogamus et hortamur attente in remissionem vobis peccaminum injun-
gentes, quatinus pias elemosinas et gi'ata caritatis subsidia earum nuntio, cum propter hoc ad vos
accesserit, erogetis, ut opus tam pium per subventionem vestram obtatum (!) sortiatur eflfectum et vos
per hec et alia bona, que domino inspirante feceritis, possitis ad eterne salutis gaudia pervenire. Nos
enim de omnipotentis dei misericordia et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus auctoritate confisi
Omnibus, qui de bonis suis manum ipsis porrexerint caritatis, viginti dies de injuncta sibi penitentia
misericorditer relaxam\is, presentibus post quinquennium minime valituris, quas mitti per questuarios
firmiter inhibemus, eas, si secus actum fuerit, careie viribus decernentes. Dat. Perusii X kalendas
augusti pontificatus nostri anno nono.
a) auf Raitur.
Or, im Kgl. St-A. Münster. Bulle an Seidenfäden^ Diekampy T(rfel Nr. 34. Auf dem ümbug
links P. Oben in der Mitte Rasuren. Auf der Rückseite in der Mitte Colonia mit f da-
rüber. In der Ecke links J. Gregorius verl. Schriß,
Reg. Ai'ch. Ztschr. mit Datum XI kal. augusti.
413.
Gregor IX. beauftragt Abt (Burchard) und Prior (Gotschalk) von Liesborn und den Propst
von Capeila in den Diöcesen Köln und Münster ^ den edlen Herrn Otto von Lüneburg durch
Kirchenstrafen zum Halten des mit Erzbischof (Gerhard) von Bremen geschlossenen Vergleiches an-
ztdhoUen, verbietet ihnen aber, ohne specielles päpstliches Mandat über ihn und sein Land Bann oder
Interdikt zu verhängen. Perugia 1235 August 11.
„Venerabilis frater." —
Dat. Perusii III idus augusti pontificatus nostri anno nono.
Or. im Kgl. St.-A. Hannover. Bulle an Hanfschnur^ Diekamp, Tafel Nr. 34. Auf der Rückseite
Brema. In der Ecke oben links p.
414.
Gregor IX. beauftragt die Äbte (Rudolf) von Marienfeld und (Burchard) von Lieshom
{Lesben) sowie den Prior (Werner) von Marienfdd in der Münsterschen Biöcese^ die von dem
Bischöfe (Konrad) von Minden und seinen Mitrichtern im Interesse des Erzbischofs {Gerhard) von
Bremen gegen den Herzog (Otto) von Lüneburg gefällte Exkommun&cation beobachten zu lassen;
Exkommunikation und Interdikt' gegen dessen Land aber nur im speziellen Auftrage des apost.
ßttMes zu fällen. Perugia 1235 August 17.
195
„Venerabilis frater noster." —
Dat. Perusii XVI kalendas septembris pontificatus nostri anno nono.
Or, im Kffl. St,'A, Hannover. Bulle an Har^schnury Diekampy Tafel iVr. 34. Auf deni ümhug
rechts W. Wu. Auf der Rückseite Brema.
415.
Gregor IX. Oberträfft dem Bischof (Konrad) von E^desheim das Amt, in der Mainzer
Provinz das Kreuz zu predigen und giebt ihm die VoUmachty verschiedene Ablässe zu ertheüen.
Assisi 1235 September 28.
. . episcopo Ildesemensi.
„Quantum nos urgeat negotium terre sancte." —
Dat. Asisii IUI kalendas octobris anno nono.
Vat. Arch. Regbd. 18 fol 74v Nr. 244.
Potthast, 10027. Neudruck Rodenberg, 664.
416.
Gregor IX. beauftragt den frühem Bischof (Wilhelm) von Modena, die Kreuzfahrer, u. a;
aus den Bisthiimem Minden und Paderborn^ welche gelobt hatten, im M. Lande zu kämpfen, in
lAvland, Semgallen, Kurland und Esthland verwenden zu lassen.
Viterbö 1236 Februar 15.
. . episcopo quondam Mutinensi apostolice sedis legato.
„Ne terra." —
Dat. Viterbii XV kalendas martii anno IX.
Vat. Arch. Regbd. 18 fol 108 Nr. 382.
Potthasty 10094. Neudi^ck Rodenberg, 671.
417.
Gregor IX. gewährt den Minoriten das Privileg, dass sie keine richterlichen Angelegenheiten
zu übernehmen brauchen, wenn flicht in dem päpstlichen Schreiben dieses Privilegs ausdrücklich
gedacht wird. Viterbo 1236 Februar 26.
Gregorius episcopus servus servorum dei dileetis filiis . . generali ministro et universis fratribus
ordinis fratrum minorum salutem et apostolicam benedictionem. Quieti vestre providere volentes
auctoritate vobis presentium indulgemus, ut commissiones causariun vel sententiarum executiones a sede
apostolica vel delegatis ejus seu a quibuslibet aliis factas *) vobis sine vestra non teneamini recipere
voluntate, nisi in litteris apostolicis de coneessione higusmodi mentio habeatur. Nulli ergo omnino ho-
niinum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis
autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apo-
stolorimi ejus se noverit incursurum. Dat. Viterbii V kalendas martii pontificatus nostri anno nono.
a) korr, aus factis.
Or. im Kgl. St.-A. Münster. Bulle an gelbrothen Seidenfäden, Diekamp, Tafel Nr. 34. Auf
dem ümbug cal. Auf dei* Rückseite dasselbe Zeichen urie bei Nr. 389. Gregorius verl.
Schrat.
Potthast, 10105.
25*
196
418.
Gregor IX. bestätigt die vom Bischof (Konrad) von Osnabrück mit Genehmigung seines Kapitels
gegründete und fundirte Stiftung eines Kanoniker- Kollegiums hei der Kirche von Battbergen.
Vüerbo 1236 März 4,
„Hiis, que pro ecclesiarum utilitatibus." —
Datum Viterbii IUI nonas martii pontificatus nostri anno nono.
Potthasty 10112. Gedr. Mitth. des hist Ver. zu Osnabrück 11, 248 /.
419.
Gregor nimmt Kl Levern in schien Schutz und bestätigt ihm die Kirche zu Düingen.
Viterbo 1236 April 11,
Gregorius episcopus sen us servorum dei dilectis in Christo ftliabus . . abbatisse et conventui
monasterii in Leueren Cistertiensis ordinis Mindensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem.
Cum a nobis petitur, quod justum est et honestum, tam vigor equitatis quam ordo exigit rationis *),
ut id per soUicitudinem officii nostri ad debitum perducatur eflfectum. Eapropter, dilecte in Christo
fllie, vestris justis postulationibus grato concurrentes assensu, personas vestras et locum, in quo divino
estis obsequio mancipate, cum omnibus bonis, que impresentiarum rationabiliter possidet aut in futurum
justis modis prestante domino poterit adipisci, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus. Specialiter
autem ecclesiam de Dilingen cum pertinentiis ejus a venerabili fratre nostro . . Mindensi episcopo loci
diocesani capituli sui accedente consensu monasterio vestro, antequam Cistertiensis ordinis reciperet
instituta, pia, ut asseritis, et provida liberatione (!) concessam, prout in litteris inde confectis plenius
dicitur contineri, vobis et per vos ipsi monasterio auctoritate apostoiica confirmamus et presentis scripti
patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre protectionis et con-
firmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,
indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum.
Dat. Viterbii III idus aprilis pontificatus nostri anno decimo.
a) quam bis rationis auf Rasur.
Or. im Kgl. St-A. Münster. Bulle an rothgelben Seiderrfäden, Diekamp, Tafel Nr. 35. Auf dem
ümbug links P. Auf der Rückseite Brema, in der Ecke links J. Gregorius verl. Schri/i,
Reg. Arch. Ztzchr. III, 60 Nr. 71.
»
420.
Gregor IX. beauftragt die Genannten mit der üntersuchimg der Angelegenheit des Dam-
propstes Konrad (von Büren) in Köln.
Terni 1236 Mai 22.
. . sancti Gereonis et . . sancti Georgii Coloniensis et . . Pinguensi Maguntine
diocesis prepositis.
„Dilectus filius." —
Konrad (v. Büren), Propst in Köln, habe ihm mitgetheilt, dass der Kölner Kanonikus Konrad,
päpstlicher Subdiacon^ einen päpstlichen Brief an Dekan, Cantot* u. W. Kanonikus in Lim-
197
bürg erlangty wonach ihm eine vakante ansehnliche Stelle (honorabilis personatus) in Köln
übertragen werden solle u. der Kanonikus habe die Propstei von St. Maria ad Gradus durch
Wahl der KarunUker nach Aufforderung der Genannten einlangt. Doch mit dieser Propstei
und seinem Kanonikat nicht zufrieden, habe ^r nach der Dompropstei gestrebt Auf sein An-
drängen hatten dieselben den Bernerus, Kanonikus der Domkirche und C. de Witk, Kano^
nikus von St. Maria ad Gradus beauftragt, cUiss sie ihm dieselben verschafften, „Qui eandem pre-
posituram Coloniensem nee de facto nee de jure vacantem, quamquam decanus Colo-
niensis nuUam super hoc jurisdictionem habens post appellationem ab ipso preposito
ad sedem apostolicam inlerjectam denuntiasset eam vacare, motu proprie voluntatis pro
eo, quod dicebat ipsum prepositum minus sufficienter amministrare stipendia sibi et
aliis canonicis Coloniensis ecclesie, super quo coram delegatis a nobis judicibus idem
decanus sibi moverat questionem, eodem preposito nee monito nee citato pro sue vo-
luntatis arbitrio meraorato subdiacono contulerunt ac postmodum in eundem prepositum
noientem ad monitionem ipsorum dimittere domum prepositure jam dicte de facto ex-
communicationis sententiam promulgarunt et excornmunicatum fecerunt ipsum publice
nuntiari. Idemque subdiaconus ad impugnandum eundem quosdam a nobis contra ipsum
super eadem prepositura in communi forma litteras impetravit, in quibus se prepositum
et eum simplicem clericum nominavit de premissis non habita mentione. Quare nos
postmodum eidem preposito in nostra olim presentia constituto super tanto gravamine
providentes dictam excommunicationis sententiam, et si qua alia, postquam iter arripuit
ad sedem apostolicam veniendi, occasione habita ex premissis in ipsum extitit promul-
gata ab eodem juratoria cautione recepta, quod ecclesie mandato pareret, si constaret
eam juste prolatam, relaxari fecimus ad cautelam. Zudem habe er dem Kantor von Trier
aufgetragen, die Sache ins Geleise zu bringen. Aber dieser, ein Verwandter des Vaters des
andern, habe nichts anfangen können und die Sache tvieder dem Papst überlassen. Dieser,
der über die Beraubung und gute Beleumundung des Propstes viele Schreiben auch plurium
Teutonie principum laudabilia testimonia erhalten, beauftragt sieden Kanonikus, der an-
geblich hierbei mehr auf seinen Panzer als auf die gerechte Sac^ie vertraue, zum ersten Sep-
tember nach Rom zu citiren, die Einkü?ifte der Propstei in sequestro servari, 500 Mark
ausgenommen, welche der Erzbischqf von Mainz dem Propste für seine Ausgaben zahlen solle,
sowie den gegen diese Verfugung handelnden Kanonikus zu suspendiren. — Dat. Interamne
XI kalendas junii anno decimo.
Vat. Arch. Regbd. 18 fol. 156v Nr. 85, — Weitere Schreiben in dieser Angelegenheit Pottfiast,
10283 u, 10439,
421.
Gregor IX. heauftragt dm Bischof (Ltidolf) von Mimster, faUs es ihm gut scheine^ dem
Magister und den Brüdern des Magdtdenenhospitals das Halten eines eigenen Geistlichen hei
ihrem Kapdlchen und die Errichtung eines eigenen Kirchhofes zu gestatten.
Temi 1236 Juni 5.
„Dilecti filü.« —
Datum Jnteramne nonas junii pontificatus.
Kop, des Marienstifts s. XV und 2 Hdschr, des vorigen JalirhundertSy letztere im Kgl, St-A.
Münster^ haben sämmtlich im Datum nach pontificatus nichts mehr. Nur Niesert^ M, ü, S, hat anno
XIV und darnach auch West/, ürkb. 111, 347 zu 1240 Juni 5, Letzteres ist unbedingt irrig^
da Gregor im 14, J. seines Pontificats um diese Zeit im Lateran toar.
198
422.
Gregor IX. nimmt Kl Bersenbrück mü seinen Qütem in seinen Schutz.
Temi 1236 Juni 13.
^Gum a nobis." —
Dat. Jnteramne idus junii pontificatus nostri anno decimo.
Or, im Kgl, St.-A. Osnabrück stark abgeblättert. Bulle an rotkgelben Seiden fdden^ Dtekannfy
Tafel Nr. 35. Auf dem ümbug rechts b. m (f). Airf der Rückseite Nemo. In der Eckt
links klein J. (f). Gregorius verL Schrift.
Potthast, 10188. Moser, IV, 115 darin zu karrigiren S. 228 Z. 6 v. u. Bersenburge, Z. 3
V. u. per sollicitudinem; S. 229 Z. 2 impresentianim.
423.
Gregor IX. iibergieht genannten Münsterschen . RidUemj da die Paderbomer die Ausführung
verweigert hätten, die Fortführung des Prozesses gegen den Propst von BepeshcU.
Temi 1236 Juli 1.
. . majoris ecclesie et . . sancti Martini prepositis et . . scolastico sancti Martini Monasteriensibus.
Olim dilectus filius . . prior ordinis fratrum predicatorum Bremensis asserens se ac . . decanum
et . . scolaslicum Bremenses a dilecto filio nostro O(ttone) sancti Nicolai in carcere Tulliano diacono
cardinali, tunc in partibus illis apostolice sedis legato, visitatores in Bremensi diocesi constitutos, in-
serto in litteris cardinalis ejusdem, ut unus procederet, si omnes nequirent forsitan interesse inquisi-
tionis processui contra dilectum filium L. prepositum de Repesholt super vitio symonie per eundem
priorem habitum post appellationem ad nos exhabundanti ab ipso preposito, prout asseruit, interjectam
ad apostolicum remisit examen. Gum autem examinationem ipsius dilecto filio nostro GCuifredo) tituli
sancti Marci presbytero cardinali duxerimus committendam, quia eo publicato, sub qua forma predictis
priori et collegis suis data fuerit iurisdictio a legato et an iidem College se legitime excusarint seu
de impotentia constitisset eorum utrumve secundum formam sibi traditam ac iuris ordinem eodem
legato infra sue legationis terminos existente processerit vel saltem uti commissa sibi iurisdictione
cepisset, nobis non potuit fieri plena fides, venerabili fratri nostro . . episcopo et dilecto filio . . scolastico
Ildesemensibus dedisse dicimur nostris litteris in preceptis, ut revocato in irritum, quicquid post appella-
tionem ad nos legitime interpositam per jamdictum priorem vel ejus auctoritate constaret contra ipsum
prepositum temere attemptatum et inquisita super premissis et toto processu prioris ejusdem diligentius
veritate, quod invenirent, usque ad festum omnium sanctorum proximo tunc futurum nobis suis
litteris intimarent. Qui propter absentiam dicti prepositi, ut dicebant, procedere non valentes in-
fectum ad nos negotium remiserunt. Eodem preposito diu apud sedem apostolicam insistente, ut, cum
nee de jurisdictione prioris ipsius nee de processus veritate constaret, revocato processu higusmodi et
aliis, que ex eo secuta fuerant vel ob ipsum, eum a predicta inquisitione absolvere dignaremur. Nos
enim ad eosdem episcopum et scolasticum negotium remittentes nostris eis dedimus litteris in mandatis,
ut revocato in irritum, si quid post iter ab eodem preposito ad presentiam nostram arreptum contra
ipsum invenirent indebite attemptatum, quia prepositus ipse non poterat sine periculo, ut dicebat, ad
presentiam eorum accedere, sibi de loco tuto vel sufficienti securitate proviso, scriptis etiam, que sub
buUa nostra interclusa transmisimus , diligenter ir^pectis, si super hiis, que revocabantur in dubium,
eis plena fieret certitudo, quod esset canonicum, statuere procurarent, alioquin, si dictiun priorem
jurisdictionem non habuisse constaret vel de ipsius non posset processus veritate doceri, predictimi
199
processum et si quid ex eo vel ob illum seculum est revocantes, si invenirent eundem prepositum
fuisse de hujusmodi vitio infamalura, veritate super hoc sollicite inquisila statuerent, quod justitia
suaderet. Set memoralus episcopus aliis occupatus infectum negotium ad nos iterato remisit, quam-
quam idem prepositus apud ipsum et coUegam suum multum institerit, ut in causa procederetur eadem,
prout littere prefati episcopi nobis exhibite continebant. Ceterum . . prior, decanus et scolasticus su-
pradicti occasione cujusdam rescripti a sede apostolica veritate tacita impetrati dictum prepositum ab-
sentem et inscium de facto prepositura sententialiter privaverunt, eam Alex(andro) Bremensi canonico,
quantum in eis extitit, conferentes, quorum processum dilectus filius noster T(homas) tituli sancte
Sabine presbyter cardinalis super hoc a nobis datus auditor de mandato nostro justitia exigente cassavit.
Verum quia de premissis excepta forma mandati dati a legato, de qua plene constitit, loquere nequivit
. . maioris ecclesie et . . sanctorum apostolorum Petri et Andree prepositis ac . . scolastico Padeburnensibus
per Htteras nostras mandavimus, ut in supradicto negotio ratione previa procedentes iuxta directarum
ad eosdem episcopum et scolasticum nostrarum continentiam litterarum ipsi preposito, qui longe pro-
tractione negotii multis dicebatur fatigatus laboribus et attenuatus expensis de prepositure ac prebende
sue proventibus, qui per eundem priorem sequestrati fuerunt, ne propter expensarum defectum deficere
cogeretur, auctoritate nostra facerent provideri. Prefati vero judices ad deum et Romanam ecclesiam
respectum debitum non habentes nee attendentes, quod inobedientie, qui ydolatrie comparatur, notam
incurrit, qui adimplere contempnit apostolicas jussiones, quamquam fructus prebende sue sequestratos
medio tempore dicto preposito fecerint exhiberi, tamen deum homini postponendo in negotio ipso ad
preces Bremensis capituU ultra procedere penitus renuerunt, prout Httere sub eorundem judicum sigillis
exhibite continebant. Ne igitur, si judicum ipsorum malitiam non solum in confusionem eorum, set etiam
in multorum detrimentum duxerimus sustinendam, contra officii nostri debitum veniamus, mandamus,
quatinus prefatos judices expensas necessarias, quas eundem prepositum a tempore, quo procedere re-
cusarunt, fecisse constiterit, eidem solvere compellatis. Et quia dignum est, ut, in quo quis peccavit,
in eo etiam puniatur, cum jurisdictione negando justitiam, ad quam tenebantur, reddiderint se indignos,
ipsos a jurisdictione, si quam habent, quo usque nobis equum visum fuerit, auctoritate apostolica
suspendatis in eodem negotio juxta traditam eins formam nichilominus processuri, contradictores u. s, w.
Dat. Interamne kal. julii anno decimo.
Vat Arch. Regbd. 18 fol 173v Nr. 143.
424.
Gregor IX. verleiht allen, welche für die Herstellung dei' durch Brand verwüsteten Gebäidich-
heuen des Kl. Obemkirchen etwas beitragen, 20 Tage Äblass.
Bidi 1236 Oktober 8.
Gregorius episcopus servus seiTorum dei universis Christi fidelibus per Coloniensem provinciam
constitutis salutem et apostolicam benedictionem. Quoniam, ut ait apostolus, omnes stabimus ante
tribunal Christi recepturi, prout in corpore gessimus, sive bonum fuerit sive malum, oportet nos diem
messionis extreme misericordie operibus prevenire ac eternorum intuitu seminare in terris, quod
reddente domino cum multiplicato fructu recoUigere debeamus in celis, firmam spem fiduciamque
tenentes, quoniam, qui parce seminat, parce et metet, et qui seminat in benedictionibus, de benedictioni-
bus et metet vitam eternam. Cum igitur monasterium de Ouerekerke (!) ordinis beati Augustini Min-
densis diocesis, sicut dilecte in Christo filie . . priorissa et conventus ejusdem transmissa nobis petitione
200
monstrarunt, a deo sil paupertate gravatum, quod ex ipsis proventibus nequeant comode sustentari et
eedem monasterium ipsum^ claustrum et officinas eiusdem, que sunt incendio devastata, inceperint
reparare, ad quod eis proprie non suppetunt facultates, universitatem vestram rogamus et hortamur
attente in remissionem vobis peccaminum ii^ungentes, quatinus pias elemosinas et grata caritatis sub-
sidia earum nuntio, cum propter hoc ad vos accesserit, erogetis, ut per Subventionen! vestram ipsarum
inopia sublevetur et opus tarn pium optatum sortiatur effectum et vos per hec et alia bona, que domino
inspirante feceritis, possitis ad eterne felicitatis gaudia pervenire. Nos igitur de onmipotentis dei
misericordia et beatormn Petri et Pauli apostolorum ejus auctoritate confisi omnibus, qui de bonis suis
eis manum porrexerint caritatis seu ad monasterium ipsum in festo exaltationis sancte crucis cum
debita reverentia et devotione accesserint imploraturi a domino suormn veniam delictorum, viginti dies
de injuncta sibi penitentia misericorditer relaxamus. Dat. Reate VIII idus octobris pontificatus nostri
anno decimo.
Or. im Kffl, St-A. Münster. Bulle und Befestigung fehlen. Auf dem ümbug links P. Oben
in der Mitte Rasur, Auf der Rückseite R. Pen. Gregorius verL Schrift.
Reg. Arch. Ztschr. III, 50 Nr. 71.
425.
Gregor IX. beauftragt den Bischof (Ludolf)^ Dompropst (Reinbold) und den Dekan des
MartinikapUels in Münster, den zwischen der Stadt Bremen dnerseits und dem Erzbischof und
Domkapitd andererseits durch Vermittdung des Dekans und Schdasters zu Bremen vereinbarten
Vertrag in seinem Namen zu bestätigen und für dessen Vollziehung Sorge zu tragest,
VUerbo 1237 April 28.
„Consules et commune." —
Datum Viterbii IUI kalendas maii pontificatus nostri anno undecimo.
Potthasty 10325.
426.
Oregor IX. theilt u. a. dem Bischof (Konrad) von Minden mity er hübe den Herzog Otto
von Braunschweig, der in den Kreuzzug ziehen wolle, mder den Schutz des h. Pärus genommmen;
sie möchten nicht gestatten, dass den Besitzungen desselben etwas geschehe.
Lateran 1238 März 25.
„Cum dilectum." —
Dat. Laterani VIII kalendas aprilis anno duodecimo.
Potthast, 10553.
*
427.
Gregor IX. nimmt Kl. Qokirch in Paderborn in seinen Schutz.
Lateran 1238 AprÜ 14.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus abbatisse ac conventui mona-
sterii sancti Olrici Padeburnensis Cisterciensis ordinis salutem et apostolicam benedictionem. Ciun a
nobis petitur, quod justum est et honestum, tam vigor equitatis quam ordo exigit rationis, ut id per
201
sollicitadinem officii nostri ad debitum perducalur effectum. Eapropter, dilecle in domiiio filie, vestris
justis postulationibus grato concurrentes assensu personas vestras et monasterium sancti Olrici Pade-
bumense, in quo divino estis obsequio mancipate, cum omnibus bonis, que impresentiariim rationabiliter
possidet aul in futurum justis modis prestante domino poterit adipisci, sub beati Potri et nostia pro-
tectione suscipimus. Specialiter autem terras, possessiones redditus et alia bona vesti a, sicut ea omnia
juste ac pacifice possidetis, vobis et per vos eidem monasterio auctoritate apostolica confirmamus et
presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo (omnino) hominum liceat hane paginam nostre
protectionis et confirmationis infringere, vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare
presumpserit indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit
incursurum. Dat. Laterani XVIII kalendas maii pontificatus nostri anno duodecimo.
Nach den Notae criticae von Stt^nk foL 448 s, Msc. auf dei' Theodor, Bibliothek zu Paderboim
mit der Bemerkung: infra in pliiinbo inscriptum est Gregorius papa Villi.
428.
Gregor IX, ertheUt deni Prior von Corvei und dem Dechanten von NienJcerken den Befehl, die
deni Kl. Schaken unrechtmässiger Weise entfremdeten Grüter demselben wieder zu verschaffen,
Lateran 1238 April 17.
„Dilectorum filiorum." —
Datum Laterani XV kalendas maii pontificatus nostri anno duodecimo.
Msc. ly 245 p. 369 im Kgl. St.-A. Münster.
Potthast, 10576. Druck Schaten ad annum 1239. Westf. Urkb. IV, 270. In Falke' s Sammlung
II, 209 steht anno decimo.
429.
Gregor IX. verleiht dem Johanniter-Orden ein Privileg bezüglich des Begräbnisses der Todten
und der Vermächtnisse, Lateran 1239 Mai 7.
Gregorius episcopus servus sei vorum dei venerabilibus fratribus archiepiscopis et episcopis et
dilectis filiis abbatibus, prioribus, decanis, archidiaconis, prepositis, archipresbiteris et aliis ecciesiarum
prelatis, ad quos littere iste pervenerint, salutem et apostolicam benedictionem. Si diligenter attenditis,
quanta dilectis filiis fratribus Jerosolimitanis hospitalis reverentia debeatur, nunquam hiis inveniemini
graves existere vel molesti, qui sustentationi et refrigerio pauperum pia noscuntur sollicitudine manci-
pati. Quoniam igitur iidem fratres ad hoc principaliter elaborant, ut se pariter et omnia, que acquirunt,
devotis obsequiis pauperum undique confluentium diligenter impendant, universitatcm vestram monemus
attente et per apostolica vobis scripta precipiendo mandamus, quatinus ab ipsorum gravaminibus abs-
tinentes ad solacia, que pro pauperum consolatione (ac)quirunt, vestram potius curam et sollicitudinem
convertatis et in hiis, que domui hospitalis ab aliquibus fidehbus sanis vel egrotantibus confe(runtur?),
sive convalescant sive apud alios recipiant sepulturam, nichil vobis in ipsius hospitalis prejudicium
vendicetis. Pro parr .... (sepult)uris *), qui videlicet ad extrema deducti in cimiterio hospitalis
elegerint sepeliri (?) ^) (a beate) memorie Alexandro et Lucio c) Romanis (pontifici)bus pre-
decessoribus nostris noscitur institutum, quarta tantum sitis testamenti portione contenti nee aliud
pro ipsis a iamdictis (fr)atribus exigatis non impedientes occasione qualibet sepulturam, quam eis a sede
Westf. Ürk.-Buch. V, 26
202
apostolica misericorditer constat esse indultam, ex quo . . . . d) taxatam partem pro illis ecclesiis, a
quibus mortuorum corpora assumuntur, fideliter resignarint. In hiis autem elemosinis, que pietatis
intuitu predicte domui hospitalis a sanis et benevalentibus conferuntur, nemo vestnim presumat aliquam
sibi exigere portionem. Ex illa vero qu . . . .e), que vobis conceditur exigenda, aiTna et equos excipi
Yolumus et mandamus, que domui hospitalis ad defensionem terre Jerosolimitane a quibuslibet dimittun-
tur. Liceat autem fratribus supradictis eos, qui apud ipsos elegerint sepeliri, ad confessionem de
occultis p(eccatis) recipere per sacerdotes suos et per eosdem illis (viati)cum ministrare, si eis a propriis
sacerdotibus premissa malitiose fuerint de(negata), atque cum cruee et prossessione ad cimiterium suum
Corpora eorum libere ac sine impedimento tumulanda deferre. Dat. Lateranif) non. maii pontificatus
nostri anno tertio decimo.
a) Lücke von circ, 8 Buchstaben. — h) L, v, c. 8 B. — c) Alexander und Lucio Majuskel — d) Lücke von 2 B.
— e) Lücke twn c, 4 B. — f) Vielleicht hat noch II vor non. gestanden.
Zerstörtes und zum Teil unleserliches Or. im Kgl. Sf.-A. Münster. Bulle an rothgelben Seiden-
fäden^ Diekamj), Tafel Nr. 35. Auf dem Umbuffy welcher die Unterlängen der letzten
Zeile verdeckt, rechts G. ar.
Reg. West f. Urkb. IV, 286 u. Arch. ZUchr. 3, 50 Nr,' 73.
430.
Gregor IX. gestattet deni Elekten (Konrad) van Köln, di^ Lehen der Kölner Kirche, welche
van Bewohnern der Kölner Diöcese und Provinz an ihre uneJidiche Naclikommenschaß vet^erbt
werden sollen, für die Kirche einzuziehen.
Lateran 1239 Mai 10.
. . electo Coloniensi.
In nostra constitutus presentia nobis humiliter supplicasti, ut, cum nonnuUi tarn diocesis quam
provincie Coloniensis teneant ab ecclesia tua feuda, que times post decessum ipsorum devolvi ad eorum
sobolem de incestu seu nuptiis damnatis susceptam, tue ac ejusdem ecclesie indempnitati precavere in
posterum curaremus. Nos igitur tuis devotis precibus inclinati tibi et ipsi ecclesie presentium aucto-
ritate concedimus, ut decedentibus ipsis feuda eadem ad sobolem hujusmodi non perveniant set ad
dictam ecclesiam libere revertantur tuque contradictores, si qui fuerint, vel rebelies possis auctoritate
nostra sublato appellationis obstaculo censura ecclesiastica coercere. Nulli ergo nostre concessionis etc.
Si quis autem etc. Dat. Laterani VI idus maii anno tertio decimo.
Vat. Arch. Regbd. 19 fol 107 Nr. 47. — Nr, 46 ist PoUhast, 10744. In Nr. 48 fordert Gre-
gar IX. Propst, Dekan und Kapitel von Köln zur Anei*kennung des Erzbischofs ayf „Pre-
sentatam nobis electionem." — Dat. Laterani VII idus maii anno terciodecimo. In Nr.
49 gestattet Ghregor IX. dem Elekten von Köln diejenigen seiner Unterthanen, welche den per-
secutores Coloniensis ecclesie helfen, zum Gehorsam durch kirchliche Strafen zu zwingen.
„Cum sicut te referente." — Dat. Laterani VII idus maii anno tercio decimo. Nr, 49
ungefähr gleichen Inhalts. „Quoniam refrigescente caritate." — Dat. Laterani Villi kalendas
junii anno tertio decimo. In Nr. 62, gerichtet an den Domdechanten, Thesaurar von 12 Apos-
teln und Scholaster von St. Gereon, gestattet Gregor IX., da nach Angabe des Elekten die
Kölner Kirche mit Schulden beladen sei, von allen Kirchen und Klöstern der Stadt tmd
Diöcese Köln die Summe von 8000 Mark in einetn Zeitraum von 6 Jahren zu erheben.
„Sortitur genitrix." — Dat. Laterani V kalendas junii anno tertio decimo. (Letztere gedr,
Rodenberg I, 748).
203
431.
Grefior IX. (jestuttet dem Elekten (Engelbert) von Osnabrück zur Deckung der grossen Schul-
den der Osnabrücker Diöcese die Einkünfte der Beneficien, welche er zur Zeit meiner Wald be-
sessen, fernerhin vertcenden zu dürfen.
Lfderan 1239 Mai 17.
. . Osnaburgensi electo.
Cum, sicut in nostra proposuisti presentia constitutus, Osnaburgensis ecciesia tanto prematur eris
onere alieni, quod, nisi ei celeri remedio succurratur, verendum sit, ne absorbeatur penitus voragine
usurarum, ad quarum solulionem universi ejus redditus et proventus vix sufficere asserunlur, nos
hac consideratione et meritis tue probitatis indueti et ipsi ecclesie paterno compatientes affectu ac tibi
volentes facere gratiam specialem, auctoritate tibi presentium indulgemus, ut pro exoneratione higus-'
modi debitorum liceat tibi proventus et beneficia ecclesiastica, que electionis tue tempore optinebas,
libere usque ad nostrum beneplacitum retinere. Nulli ergo nostre concesbionis etc. Si quis autem etc.
Dat. Laterani XVI kalendas junii anno XIFI.
Vat Arch. Regbd. 19 foL 107v Nr, 52,
432.
Gregor IX. beauftragt Genannte^ dem KL Odinghausen die ihm unrechtmässig entzogenen
Crüter meder zu verschaffen. Lateran 1240 März 30.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . decano, . . scolastico et . . thesaurario
secularis ecclesie Susatiensis Coloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Dilectorum
filiorum . . prepositi et conventus monasterii de Hulinchusen ordinis Premostratensis (!) Coloniensis
diocesis precibus inclinati presentium vobis auctoritate mandamus, quatinus ea, que de bonis ejusdem
monasterii alienata inveneritis illicite vel distracta, ad jus et proprietatem ipsius legitime revocetis,
contradictores per censuram ecclesiasticam appell^ione postposita compescendo. Testes autem, qui
fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, per censuram eandem appellatione cessante
cogatis veritati testimonium perhibere. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo
vestrura ea nichilominus exequantur. Dat. Laterani III kalendas aprilis pontificatus nostri anno
quartodecimo.
Or, im Kgl. St-A. Münster. Bulle van Han/schnur abgeschnitten fehlt Auf dem Umhug links
deod. In der Ecke oben links n C?), oben rechts ma mit der Dinte des Or. durchstricheriy
darüber pc. Auf der Rückseite Redde . . .
Reg. Arch. Ztschr, III, 50 Nr, 74,
433.
Genannte Prälaten beklagen in ihrem Schreiben an Papst Gregor IX. den Zwist ztvischen
ihm und Kaiser Friedrich 11, versprechen ihm zur Seite zu stehen, wenn Friedrich zum Frieden
sich nicht herbeUnssen wolle und (heilen mit, dass sie dieses auch an den Kaiser geschrieben haben.
Sie bitten^ den als Friedensgesandten zum h. Stuhl reisenden Detäschordensmeister Konrad gnädig
aufzunehmen. Bei Köln (1340) Äprü 8.
26*
204
Litlere G(oiiradi) archiepiscopi Coloniensis, L(£tndolfi) Warmaciensis, L(udolfi) Monasteriensis el
E(ngelberti) Osnaburgensis episcoporum ad dominum papam super tractatu pacis inter Romanam
ecclesiam et Fi^idericum) dictum imperatorem.
Sanctissimo in Christo patri ac domino reverendo Gregorio sacrosancte Romane sedis summo et
universali pontifici C(onradus) dei gratia sancte Coloniensis ecclesie humilis minister, L(andolfüs)
Warmaciensis, L(udolfus) Monasteriensis et E(ngelbertus) Osnaburgensis episcopi devota pedum oscula
beatorum. —
Dat. apud Coloniam VIII aprilis.
Vat. AvcJu Regbd. 18y foL 256, (Ohne Nummer).
Druck lhiiUard'BrehoUe8y Hist, dipl. Frid. aecundi V, p. 985 ff. Regest Rodenberfff I, 768 L
434.
Die prima convocatio concilii vst «. a. f/erichtet an die Erzbischöfe (Konrad) von Kok
(Siegfried) von Mainz und ihre Suffragane; besonders genannt sind' die Bischöfe (Engelbert) vm
Osnabrück und (Wühelm) von Minden.
Bei Grottaferrata 1240 August 9.
„Eterna Providentia." —
Dat. apud Criptam Ferratam V idus augusti anno XIIIL
Vat, Arch. Regbd. 20 fol 48s,
Potthast, 10929. Rodenberg /, 781 p. 681,
435.
Gregor IX. nitmnl KL HardeJmusen in seinen Schutz und bestätigt ihm alle von geistlichen
und wdüiclien Obrigkeifen gewährten Prit^ilrgien, Rechte und Güter.
Lateran 1241 Januar 22.
„lustis petentium.*' —
Dat. Laterani XI kalendas februarii pontificatus nostri anno quartodecimo.
Or. im Kgl. St-A. Münster. Btdle und Befestigung fehlen. At^ dem ümbug Unks L V. (6?),
auf der Rücksdte P. de Ass. Gregorius verl. Schaft.
Reg. Arch, Zt^ehr. HI, 50 Nr. 75. Druck West/, ürkb. IV, 301.
436.
Gregor IX. befiehlt auf die Klage des KL Hardehausefi dieses dem Schutze der Prälaten
€?er Mainzer Kirclienprovinz und veranlasst sie, über alle die, ivdche das Kloster im ruhigen Be-
sitze seiner Güter stören mir den, wenn es Laien sind, die Exkommunikation, wenn GeisÜiche, die
Suspension zu verhängen. Lateran 1241 März 7.
„Non absque dolore." —
Dat. Laterani non. martii pontificatus nostri anno quartodecimo.
Zwei Transmmpte Bischof Ottos von Paderbo^m aus dem J. 1297 im KgL St.-A. Münster. Reg.
Arch. Ztschr. III, 50 Nr. 76. Druck Westf. Urkb. IV, 302 (darin S. 203 Z. 1 v. u.
possint zu setzen). Im wesentlichen mit den Protektionsurkk., die mit non absque dolore
beginnen, übereinstimmend.
ao5
437.
Innocenz IV. nimmt Kl Bersenbyiick mit seinen genannten Gütern in Schutz.
Anagni 1243 Septefmber 26.
Innocenlius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo tiliabus . . abbatisse monasterii
sancte Marie in Bersenbrugge eiusque sororibus tampresentibus quam futuris regulärem vitam professis
in perpeluum. Religiosam vitam eligentibus apostolicum convenit adesse presidium, ne forte cuiuslibet
temeritatis ineursus aut eas a proposito revocet aut robur, quod absit, sacre religionis enervet. Ea-
propter, dilecte in Christo fllie, vestris justis postulationibus clementer annuimus et monasterium sancte
dei genitricis et virginis Marie in Bersembrugge Osnaburgensis diocesis, in quo divino estis obsequio
mancipate, sub beati Pelri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti privilegio communimus.
In primis siquidem statuentes, ut ordo monasticus, qui secundum deum et beati Benedicti regulam at-
que institutionem Cisterciensium fratrum a vobis post concilium generale susceptam in eodem monasterio
institutus esse dinoscitur, perpetuis ibidem temporibus inviolabiliter obsei-vetur. Preterea quascumque
possessipnes, quecumque bona idem monasterium impresentiarum juste ac canonice possidet aut in fu-
turum concessione pontificum, largitione reguni vel principum, oblatione fideUum, seu aliis justis modis
prestante domino poterit adipisci, firma vobis et eis, que vobis successerint, et illibata permaneant. In
quibus hec propriis duximus expriraenda vocabulis. Locum ipsum, in quo prcfatum monasterium situm
est, cum Omnibus pertinentiis suis ex dono nobilis \iri Ottonis comitis de Rauensberg et Sophie uxoris
ejus fundatorum monasterii vestri, possessiones et redditus, que habetis in Osnaburgensi, Bremensi,
Monasteriensi, Mindensi civitatibus et diocesibus, de Bodo, de Hausen, de Westorpe, de Anchem, de
Bochorne, de Katingen, de Groueren, de Stochem, de Brewede, de Alfhusen, de Tinen, de Sittere, de
Niggenkerken, de Berwelde, de Henninchem, de Ossembeke^ de Ruschenthorpe, de Legterike, de Oste-
rothe, de Hamme, de Valle, de Heke, de Lintberge, de Witheme juxta Bersembrugge, de Mersen pos-
sessiones cum pertinentiis earundem, de Langenuorde, de Westorpe, de Sittere, de Weberge, de Anchem
decimas necnon et alias possessiones vestras cum pratis, nemoribus, usuagiis et pascuis in bosco et
piano, in aquis et molendinis, in viis et semitis, et omnibus aliis libeiiatibus et immunitatibus suis.
ü. 3». w. Das übrige nach den gewöhnlichen Formeln bis inveniant. Amen. Amen. Amen.
R. Ego Innocentius catholice ecclesie episcopus ss. M.
f Ego Rainaldus Ostiensis et Velletrensis episcopus ss.
t Ego frater Jacobus Penestrinus episcopus ss.
t Ego Johannes tituli sancte Praxedis presbyter cardinalis ss.
f Ego Stephanus sancte Marie trans Tiberim tituli Galixti presbyter cardinali« $s.
f Ego Egidius sanctorum Cosme et Damiani diaconus cardinalis ss.
f Ego Oto (!) sancti Nicholai in carcere Tulliano diaconus cardinalis ss.
t Ego Riccardus sancti Angeli diaconus cardinalis ss.
Dat. Anagni per manum fratris Jacobi de ordine fratrum predicatorum sancte Romane ecclesie
vicecancellarii VI kalendas octobris, indictione II, incarnationis dominice anno M^^CXLIPI, pontiflcatus
vero domini Innocentii pape IUI anno primo.
Or, im KgL St-A, Osnabrück. Btdle von den rothgelben Seiden/dden abgefallen fehlt Für den
ersten Balken des E der PapstunterschHft war der Duktus durch ö (oder 6) Punkte vorge-
zeichnet. Die beiden Balken des E wahrscheinlich bis zum ZusaTnmenstossen für sich gezeichnet
(= f der RotUy deren Umschrift Notas u, s, w.). Von den Unterschriften der Kardinäle
wahrsclieinlieh f des K.^B. Jacobus und y E des K.-P. Johatines für si^h. J in Jacobi der
206
Datumszeile für eich. Oben in dei* Mitte Rasur. Auf der RUckseite sancte Marie in Ber-
senbrugge.
Potthasty 11141. Druck Moser, IV, Nr. 207. Sandhof, Äntist. Osnab. II, Nr. 64.
438.
Innocenz IV. überträgt dein Erzbischof (Siegfried) von Mainz das Visitations- und Befor-
matumsreckt in der Mainzer und Trierer Kirchenprovinz zur Wiederherstellung der kirchlichen
Zucht Lateran 1244 April 27.
. . archiepiscopo Maguntino.
Romanus pontifex pastoris magni vicarius, quem ecclesiarum omnium eure nexus obligat apostolice
servitutis, quia, ne ecciesiis a se distantibus impendat 8ui ministerii debitum, prohibent intervalla locoruin^
alios in messem dominicam operarios compellitur evocare. Hinc est, quod, cum status ecclesiarum in
Maguntina et Treuerensi provinciis multe deformationis tribulis opprimatur, quos expedit faice apostolica
resecari, tibi, de cujus discretione confidimus, in dictis provinciis visitationis et reformationis officium
duximus committendum. Quocirca fratemitati tue mandamus, quatinus commissam tibi sollicitudinem
sie laudabiliter exequaris, quod gratiam apostolice sedis de bono in melius valeas promereri. Contra-
dictores etc. Dat. Laterani V kalendas maii anno primo.
Vat Arch, Regbd. 21 foL 99 Nr, 626.
Reg. Berger, Les registres d'Innocent IV. Bd. I p. 108 Nr. 627.
439.
Innocenz IV, beauftragt die Bürger von Köln und alle Gläubigen der Kölner Promtiz, den
durch Schulden bedrängten Erzbischof (Konrad) von Köln zu unterstützen.
Lyon 1244 December 22.
Civibus Coloniensibus et universis opidanis per Coloniensem provinciam constitutis.
Si filii, quos matribus natura humana produxit, se ipsis obsequiales exhibent, ut ab eis mereantur
jugiter benedici, tanto fortius benedictionis filii spirituali matri, a qua spiritualia dona recipiunt, tenentur
obsequi ejusque onera congruis subsidiis relevare, quanto spiritualia sunt corporalibus seu naturaUbus
digniora. Cum igitur Coloniensis ecclesia mater vestra, prout ex insinuatione venerabilis fratris nostri
. . archiepiscopi accepimus gravi prematur onere debitorum, universitatem vestram rogandam duximus
attentius et hortandam precipiendo mandantes, quatinus considerato prudenter, quod vestra quodammodo
interest, ut ipsius ecclesie facultates vorago non absorbeat usurarum, pro apostolice sedis et nostra
reverentia eidem archiepiscopo ad solvenda predicta debita de bonis vestris tale studeatis subsidium
exhibere, quod idem ad vestra commoda fortius animetur et nos devotionem vestram proinde non in-
merito commendemus. Alioquin dilectis filiis . . decano sanctorum apostolorum Petri et Andree, . .
preposito et magistro Johanni canonico Padeburnensibus damus nostris litteris in mandatis, ut vos ad
id — appellatione remota compellant. Dat. Lugduni XI kalendas januarii anno secundo.
§ Ulis scriptum est cumproviso, ne in Coloniensem et ali quam universitatem oppidanorumipsorum
excommunicationis vel interdicti sententiam etc. Quod si non omnes etc. Dat. ut in alia proxima.
Vat. Arch. Regb. 21 fd. 129 Nr. 96. •
Reg. Berger, p. 142 Nr. 846.
2or
440.
Innocenz IV. beauftragt den Erzbischof (Konrad) von Köln, den den Isenburgem anhängenden
JBischof (Engelbeft) von Osnabrück nach Born zu cUiren.
Lyon 1245 Januar 8.
. . archiepiscopo Coloniensi.
Tua nobis fraternilas intimavit, quod . . Osnaburgensis episcopus suffraganeus tuus tergum non
faciem Romane *) vertens ecclesie ^) bonorum immemor, que ab ea contra opinionem omnium dinoscilur
recepisse, assumensque abolim rebellionis ex eo cornua, quod tu tunc in vinculis tenebaris, adherendo
tunc temporis inimieis ecclesie ejusdem, quibus adlmc favere non desinit, bona Coloniensis ecclesie, cui
tanquam matri sue tenebatur adesse subsidio, rapinis et incendiis devastavit, nee hiis ®) contentus, sed
adspirans ^) ad ejus latera more vipereo laceranda in ventre ipsius in loco ad jus et proprietatem ejus-
dem Coloniensis ecclesie pertinente quoddam castrum ®) ad opus Theoderici nepotis sui, nati Friderici
comitis de Ysermburg ^, interfectoris bone memorie Engheiberti »), predecessoris tui Coloniensis archi-
episcopi construere ipsumque adversus eandem ecclesiam munire de bonis ecclesiasticis non expavit.
Quia veio talia conniventibus oculis pertransire nee volumus nee debemus, ne, si dictus episcopus
impune Zerret excessus hujusmodi et ipse gloriaretur **) exinde ac aliis aditus committendi similia pre-
beretur, mandamus, quatinus ipsum ob premissa ad presenciam nostram mittas pro meritis recepturum.
Dat. Lugduni VI idus januarii anno secundo.
a) folgt non durchstrichen, — b) tergum von Berger aungelasnen and dann die gam unnöthnje .Korrektur gemacht:
non faciem ad Romanam vertens ecclesiam. — c) iis B, — d) aspirans B. — e) quoddam fehlt B. — f) comitis Ysniburg B,
— g) Engelberti B. — h. gloriaretur statt gloriaret(ur) bei B,
Vat. Arch, Regbd. 21 fol. 129 Nr. 95.
Dnick Berger y I p. 142 Nr. 845.
441.
Innocenz IV. erlaubt dem Kanonikus Gotsclmlk von 8t. Maria ad Gradus zu Köln ausser
der Pfarrkirche St. Maria zu Soest und anderen Beneficten, die er inne habe, deren Einkünfte aber
30 Mark im Jahr kaum übersteigen, noch ein anderes Beneficium* anzunehmen.
Lyon 1245 Januar 21.
Godescalco canonico ecclesie sancte Marie ad Gradus Coloniensis.
„Et si propter." —
Dat. Lugduni XII kalendas februarii anno secundo.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol. 136v Nr. 165.
Reg. Berger, 1 p. 150 Nr. 915.
442.
Innocenz IV. nimmt Abt und Kloster (von Prhnontre) sammt dessen Besitzungen in seinen
JSchutz. Lyon^ 1245 Febmar 17.
„Justis petencium." —
Datum Lugduni XIII kalendas marcii pontificatus nostri anno PI.
Kopie 8. XIV im Mac. VII, 40 des Kgl. St-A. Münstei\ Hinter conventui Lücke für den
Namen des Klosters; wahrscheinlich Pi^emontre, weil an dieses die übrigen gerichtet sind. Die
108
ürk, nur lückenhaft erhalten^ dach sind es die ganz gewöhnlichen Formeln. Unter diesem
Datimi nickt bei Potthast.
443.
Inmcenz IV. gesMtet dem Bischof (Ludolf) von Münster, mehrere kirchliche Missbräuche im
friesischen Theüe der Diöcese abzuschaffen.
Lyon 1345 März 1.
. . episcopo Monasteriensi.
Ex parte tua fuil propositum coram nobis, quod quidam laici Friscie lue diocesis, qui warandi
vulgariter nuncupantur, in singulis ecclesiis, in quibus jus obtinent patronatus, plures presbiteros ad
certos annos quamquam vix uni una sufficiat, tibi vel loci archidiacono representant solam super hoc
consuetudinem, que dicenda est corruptela potius, allegantes sicque repelluntur idonei et indigni non
absque symonie vitio inter presentatos et presentatores contractu in grave ipsarum ecclesiariim prejudi-
cium admittuntur. Clerici quoque a talibus ipsarum ecclesiarum jus presumunl emere patronatus
seque ad ipsas presentare procurant interdictum tuum super hoc editum temeritate propria relaxantes.
Alias etiam tarn ipsi quam alii tue diocesis in dicta Friscia commorantes multa enormia, que limam
correctionis exposcunt, committere non verentur *) in animarum suarum periculum et scandalum pluri-
morum. Quare nobis humiliter supplicasti, ut salubre super hoc remedium adhibere patema soUicitudine
curaremus. Mahdamus, quatinus, si est ita, predictos laicos et clericos, quod ab hiijusmodi presumptio-
nibus de cetero prorsus desistant, monitione premissa, sicut justum fuerit, per censuram ecclesiasticam
appellatione remota compellens auctoritate nostra statuas super hiis, quod animai'um saluti et honestati
ecclesiastice videris expedire. Contradictores etc. usque compescendo. Dat. Lugduni kalendis martii
anno secundo.
a^ Hier folgt et ciceimal durchstrichen^ also wohl nicht zu nehmen^ was auch hesser dem Sinne entspricht.
Vat Arch, Regbd, 21 fol 168 Nr. 332.
Reg. Berger, I p. 169 Nr. 1076.
444.
Innocenz IV. gestattet dem Abt von Frcmontrey dass er ohne besondern Auftrag des päpst-
lichen Stuhles nicht gebannt werden könne.
Lyon 1245 Mai 6,
Innocentius etc, dilecto filio abbati Premonstratensi salutem et apostolicam benedictionem.
Apostolice sedis benignitas — vota fidelium favore benivolo prosequi consuevit et devotorum
personas, quas in sua devocione promptas inAenerit et ferventes quibusdara tytulis decencius
decorare. Ut igitur ex speciali devocione, quam ad nos et Romanam ecclesiam habere dinosceris,
favorem apostolicum tibi sencias accrevisse, auctoritate tibi presencium indulgemus, ut nullus delegatus
vel subdelegatus, executor aut eciam conservator in personam tuam excommunicacionis aut interdicti
sentencias promulgare aut interdicere tibi ingressum ecclesie valeat absque speciali mandato sedis
ejusdem faciente plenam de hac indulgencia mencionem. Nulli ergo etc. Datum Lugduni IP nonas
maii pontificatus nostri anno I^I.
Kopie s. XIV im Msc. VII, 40 des Kgl. St.-A. Münster. Bis jetzt nur bekannt Reg. unterm 5.
Mai bei Le Paige, Bibl. Praem. II, 672 und nach ihm Potthast, 11654.
209
445.
Innocens IV. befiehlt den einzelnen Bischöfen der Mainzer Kirchenprcmnz^ u. a. dem Bischof
(Bernhard) von Paderborn^ dem Erzbischofe (Siegfried) von Mainz zum Ersätze seiner viden für
die Kirche aufgewandten Mühen und Rosten den fünften Theü ihrer Einkünfte ohne Zögern zu
überlassen^ entsprechend seiner frühem Aufforderung^ soune Briefen und Botschaften Friedrich ILy
die ihnen Hülfe gegen den päpsüichen Stuhl versprächen^ keinen Glauben zu schenken.
Lyon 1245 Mai 9.
. . episcopo Herbipolensi.
^Attendens olim, quod venerabilis." —
Dat. Lugduni V idus maii anno secundo.
Es folgen die einzelnen Adressen, darunter in eundem modiun clero civitatis et diocesis Padeburgensis (!).
Die letzte lautet: in eundem modum . . episcopo Padeburnensi spiritum consilii sanioris.
Vat. Arch. Reghd. 21 fol. 182 Nr. 507 bis 524.
Druck Berger, I p. 192, Nr, 1244. In der Stelle: nee nunciis, — qui promittunt, — reddere
te impunem, velis fidem ullatenus adhibere, hat Berger valeas statt velis.
446.
«
Innocenz IV. nimmt das Kloster (HoUhausen) in Büren in seinen Schutz und bestätigt seine
Besitzungen und Hechte. Lyon 1245 Juli 14.
„Sacrosancte Romane ecclesie." —
Datum Lugduni II idus julii pontificatus nostri anno tertio.
Potthasty 11775. Druck Schoten ad annum. Reg. West/, ürkb. IV, 347.
4A1.
Innocenz IV. beauftragt den Erzbischof (Konrad) von Köln, die Edlen der Kölner Kirche,
welche die Belangung ihrer Untergebenen durch das geistliche Gericht hintertreiben^ durch kirchliche
Strafen von ihrem Vorhaben abzuhalten,.
Lyon 1245 Juli 14,
Innocentius episcopus servus servorum dei venerabili fratri . . archiepiscopo Coloniensi salutem
et apostolicam benedictionem. Cum, sicut te nobis innotuit intimante, quidam nobiles Coloniensis
diocesis inhibere presumant, ne uUus de dominio vel districtu eorum super causis, que ad tuam
cognitionem spectare noscuntur, sub tuo conveniantur examine, nisi sub foro conventus fuerit seculari,
nos volentes presumptioni hiyusmodi, que in derogationem libertatis ecclesiastice ac ecclesiasticarum
personarum prejudicum redundare dinoscitur, obviare, fraternitati tue per apostolica scripta mandamus,
quatinus prefatos nobiles, nisi a te moniti resipuerint, a presumptione jamdicta per censuram
ecclesiasticam sublato appellationis obstaculo studeas coercere. Dat. Lugduni II idus julii pontificatus
jiostri anno tertio.
Or. im Kgl. St-A. Düsseldorf Bulle an Hanf schnür^ Diekamp Tafel Nr. 36. Auf dem Um-
bug verwischt p(i)z. Auf der Rückseite P(ro) Colo(nia) u. zwei R, welche aber späteren
ürsjpnmgs zu sein scheinen. In der Ecke oben links a. V<m selber Hand wie dis folg. Nr.
Weatf. Urk.-Buch. V. 27
210
448.
Innocenz IV. beauftragt den Er dnschof (Konrad) von KÖln^ die Barone und andere Edle der
Kölner Kirche^ welche als Vögte der Kirchen von diesen Ne^Aruchzeknten und andere umgebnriide
Abgaben nehmen, durch Bann und andere kirchliche Sentenzen von diesem Vorgdien abzuhalten.
Lyon 1245 Juli 14.
„Ex parte tua.'^ —
Dat. Lugduni II idus julii pontificatus nostri anno tercio.
Or. im Kgl. St-A. Düsseldorf. Bulle an Han/schnur^ Diekampy Tafel Nr. 36. Ati^ dem Um-
bug rechts piz, atf der Rückseite P(ro) Colo(nia), die 2 K (s, vor. Nummer)^ in der Lch
oben a, in der gegenüberliegenden Ecke unten »j;.
Pottluist, 11723,
449.
Innocenz IV. befiehlt den Erzbischöfen und Bischöfen der Mainzer und Kölner Kirchenpro-
vinZy Kl. Marienfeld gegen seine Bedränger zu schützen und diese^ Laien wie CreisÜiche, mit kirdh
liehen Strafen zu belangen. Lyon 1245 Juli 18.
„Non absque dolore.'^ —
Dat. Lugduni XV kalendas augusti pontificatus nostri anno tertio.
Or. im Kgl. St.-A, Münster. Btdle an rothgelben Seidenfäden, Diekampy Tafel Nr. 36. Oben in der
Mitte Ra9ur. Rückschrift wegen des Schmutzes niclu mehr zu lesen. Innocentius verl. Schrift
Potthast, 11735. Westf. Urkb. III, 435.
450.
Innocenz IV. fordert die Bischöfe von Hildesheim und Minden auf im Kl. Helmershausen
c/uf Bitten des Abtes eine Reihe bischöflicher Funktionen auszuüben,
Lyon 1245 August 22.
„Sicut intelleximus.'^ —
Dat. Lugduni XI kalendas septembris anno tertio.
Vgl. Wencky Hess. Landesgesch. Ily Urkb, 143. Anm. 2 u. die gleicht. Urk. von 1223 October
7 oben Nr. 312.
451.
Innocenz IV. ertheilt den Besuchern der Kirche zu Werden einen vierzigtägigen Ablass für
bestimmte Feste. Lyon 1245 Oktober 21.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . abbati et conventui monasterii
Werdinensis ordinis sancti Benedicti Goloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Licet
is, de cujus munere venit, ut sibi a fidelibus suis digne ac laudabiliter serviatur, de habundantia pietatis
8ue, que merita supplicum excedit et vota bene servientibus multo majora retribuat quam valeant
promereri, nichilominus tarnen cupientes reddere domino populum acceptabilem Christi fideles ad
complacendum ei quasi quibusdam illectivis premiis, indulgentiis scilicet et remissionibus, invitamus, ut
reddantur exinde divine gratie aptiores. Cupientes igitur, ut ecclesia vestra in honore beati Liudgeri
confessoris et episcopi dedicata congruis honoribus frequentetur, omnibus vere penitentibus et confessis.
211
qui ecclesiam ipsam aimis singulis tarn in die dedicationis ipsius ecciesie, quam in festo ejusdem beatf
Liudgeri usque ad octavas utriusque soUempnitatis venerabiliter visitarint, de oninipotentis dei miseri-
cordia et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus auctoritate ac ea, quam nobis indulsit dominus,
potestate confisi, quadraginta dies de injuncta sibi penitentia miserieorditer relaxamus. Dat. Lugduni
XII kalendas novembris pontificatus nostri anno tercio.
Or, im Kgl. St-A. Düsseldorf, Bulle an rothgelben Seiderfäden, Diekamp, Tafel Nr. 36, Auf
dem Umbug rechts P. A. (f), Innocentius verl. Schrift, Auf der Rückseite Jacobus
de Fulig f.
452.
Innocenz IV. beauftragt den Abt von Camp, den Streit des Kapitels in Soest mit dem Kapitel
von 12 Apostel/n in Köln wegen eines Hauses zu entscheiden.
Lyon 1245 Odober 27.
Innocentius episcopus servus servorum dei dileeto filio . . abbati Campensi Cisterciensis ordinis
Coloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Sua nobis dilecti filii . . decanus et eapitulum
ecciesie Susatiensis petitione monstrarunt, quod, cum . . decanus et eapitulum sanctorum apostolorum
Colonienses ipsos super quadam domo, in qua eos iniuriari sibi dicebant, coram . . decano Monasteriensi
in Efinia(!) et conjudicibus suis auctoritate apostolica convenissent, iidem decanus et eapitulum Susatienses
post litem contestatam coram eis excipiendo proponere curaA'^erunt domum ipsam se tanto tempore
justo titulo possedisse, quod jam prescriptione legitima tuti erant. Sed quia dicti judices eandem
exceptionem admittere contra justitiam recusabant, iidem sentientes indebite se gravari nostram audien-
tiam appellarunt. Ideoque discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatinus, si est ita, revocato
in statum debitum, quicquid inveneris post appellationem hujusmodi temere attemptatum, in causa ipsa
juxta priorum continentiam litterarum appellatione remota previa ratione procedas. Alioquin partes ad
predictorum judicum remittas examen appellantes in expensis legitimis condempnando. Testes autem,
qui fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, per censuram ecclesiasticam appellatione
cessante compellas veritati testimonium perhibere. Dat. Lugduni VI kalendas novembris pontificatus
nostri anno tertio.
Or, im Kgl. St-A, Münster, Bulle an Hanfschnury Diekamj), Tafel Nr, 36,
Reg, Arch. Ztschr, IH, 51 Nr. 77.
453.
Imwcenz IV. verleiht den Besuchern der Bomkirche in Münster für das Fest der Eimveihunff-
und für den Tag Petri und Pauli einen Ablass von 40 Tagen.
Lyon 1245 November 7.
. . episcopo, preposito et capitulo Monasteriensibus.
Licet is, de cujus munere venit, ut sibi a fidelibus suis digne ac laudabiliter seiTiatur, dehabun-
dantia pietatis sue, que merita supplicum excedit et vota beue servientibus multo majora retribuat,
quam valeant promereri, nichilominus tamen cupientes reddere domino populum acceptabilem Christi
fideles ad complacendum ei quasi quibusdam illectivis premiis, indulgentiis videlicet et remissionibus
invitamus, ut reddantur exinde divine gratie aptiores. Cupientes igitur, ut ecclesia|Vestra4quam in honore
beatorum apostolorum Petri et Pauli dedicatam asseritis, congruis honoribus frequentetur, omnibus
27*
212
vere penitentibus et confeasis, qui ecciesiam ipsam singulis annis tarn in die dedicationis ejusdem
ecclesie, quam in festo ipsorum beatonim apostolorum et usque ad octavas utriusque soUempnitatii
venerabiliter visitarint, de omnipotentis dei misericordia et predictorum apostolorum auctoritate configi«
quadraginta dies de injuncta sibi penitentia misericorditer relaxamus. Dat. Lugduni VII idus noYembris
anno tertio.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol. 262 Nr. 272.
Reff. Berger, I p. 246 Nr. 1631.
454.
Innocenz IV. beauftrofft den Scholnster vom h. Kreuz in Hüdesheimy für die Provision des
vom Bischof (Johann) von Minden geweihten Stdbdiakons Gerhard jsu sargen.
Lyon 1246 Januar 10.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilecto filio . . scolastico ecclesie sanctc cnicis Hilde-
semensis salutem et apostolicam benedictionem. Cum dilectus fllius Gerardus, lator presentium, fiieril
a venerabili fratre nostro . . episcopo Mindensi, sicut asserit, in subdiaconum ordinatus nee uUum sit
ecclesiasticum beneficium assecutus, nos felicis recordationis I(nnocentii) pape predecessoris nostri, qui
ordinatis sine certo titulo per ordinatores vel presentatores seu successores eonim provideri voloit,
vestigiis inherentes eidem episcopo nostris damus litteris in mandatis, ut, si tu, cui examinationem ipsius
duximus committendam, eum ydoneum esse reppereris et ecclesiastico beneficio non indignum, tarn diu
ei vite necessaria congrue subministret, donec per eum competens fuerit ecclesiasticum beneficium
assecutus. Quod si eum ad representationem alicigus vel aliquorum virorum ecciesiasticorum, qui ei
providere possint in competenti ecclesiastico beneficio, episcopus ipse promovit per representantem vel
successorem ipsius, si ille forte decessit, juxta prescriptam formam ei faciat provideri. Quocirca
discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatinus eodem episcopo citato legitime, ut per se
ipsum vel ydoneum responsalem intersit et tarn super ydoneitate persone quam etiam super qualitate
ac quantitate beneficii proponere sibi liceat, quicquid rationabiliter duxerit proponendmn, inquiras^ que
circa personam et ydoneitatem ipsius fuerint inquirenda, et si eum ad optinendum ecclesiasticum bene-
ficium reppereris non indignum, dictum episcopum ad providendmn ei juxta formam mandati apostolid
diligentius inducere et monere procures. Quod si monitis tuis acquiescere forte noluerit, quod super
hiis inveneris, tuis nobis litteris intimare procures, ut eum ad provisionem ipsius, si dignus fuerit,
compelli, sicut expedit, faciamus. Dat. Lugduni Uli idus januarii pontificatus nostri anno tertio.
Or. im Kgl. St-A, Hannover. Bulle an Hanfschnur, Diekamp, Tafel Nr. 36. A%f dem Umbug
recivts Sech. Auf dem Rücken Egidius Cutriti (f), in der Ecke oben links klein a.
455.
Innocenz IV. fordert alle Gläubigen der Städte und Diöcesen Bremen, Hildesheim und
Minden auf, für den Bau der Kirche und anderer G^ätdichkeiten des Augustinerldosters Wülfing-
hausen in der Hüdesheimer Diöcese durch milde Gaben beizutragen und gewahrt allen WohUhätem
20 Tage Ablass, Lyon 1246 Januar 28.
„Quoniam ut ait." —
Dat. Lugduni V kalendas februarii pontificatus nostri anno teiiio.
Or. im Kgl. St.^A. Hannover. Bulle an rothffelben dicken Seidenfäden, Diekamp, Tafel Nr. 36.
Auf dem Umbug rechts v . . . pen. At^ der Rückseite in der Mitte ancilla Christi. Inno-
centius Verl. Schrat
Potthast, 12001.
213
456.
Innocenz IV. nimmt Kl. HoUlumsen hei Büren in Schutz.
Lyon 1246 April 4.
Innocentius papa IV idem monasterium in Buren Cistertiensis ordinis suscipit cum omnibus bonis
in beati Petri et suam protectionem , specialiter autem terras, possessiones et alia bona ipsarum etc.
Dat. Lugduni II idus aprilis pontificatus nostri anno tertio.
Au8 Overhams KolUktanem Band V p. 227 im Herzl Braimschw. Arch. in Wolfenbüttel.
457.
Innocem IV. verleiht aUen^ welche die zu Ehren der Apostelfürsten Petrus und Paulm er-
haute Kirche in Marsberg ^ deren Altar von Papst Leo III. am Tage vor Weihnachten geweiht
m, am Einweihungstage und an den Festtagen Petri-Stuhi- und Kettenfeier besuchen^ einen vierzig-
tägigen Ablass. Lyon 1246 Mai 15.
„Et si quelibet." —
Dat. Lugduni idus maii pontificatus nostri anno tereio.
Or, wn Kgl, St-A. Münster. Btdle und Befestigung ausgerissen. Auf der Rückseite Fr. Peni-
tentiarius. In der Ecke oben links a. Innocentius verl. Schrift,
Druck Wümarmsy Kaiserurkk. /, 133.
458.
Innocenz IV, ertheüt dem Abte (Hermann) von Corvei auf dessen Bitten die Erlcmbniss, an
cüen Sonn- tmd Festtagen nach Beendigung der Messe und Vesper dem Volke den päpstlichen
Segen zu ertheilen. Lyon 1246 Juni 20.
. . abbati monasterii Corbeiensis.
Laudabilis religio, que in monasterio Gorbeiensi ad Romanam ecclesiam immediate spectante coli-
tur, sie ab eo mundane dissolutionis relegavit illecebras, ut inter alia claustralis abstinentie nexibus
religatiun observantie puritate fulgeat regularis et voluntatis libitis coartatis omnino sub obedientie de-
bito dignam et sedulam exhibeat domino servitutem. Unde tamquam potiori devotione preminens at-
toUi jam dudum exemptionis privilegio meruit et velut sanctitatis titulo presignitum nonnuUis pontifica-
libus insigniis decorari. Verum ut eo'majoris sinceritatis erga sedem apostolicam proficiat meritis, quo
per eam honore fuerit preditum ampliori, volumus, ut adhuc decor, quem per insignia ipsa recepit,
exuberante sedis ejusdem gratia circa illud ad gloriam divini nominis augeatur. Hinc est, quod nos
tuis devotis supplicationibus inclinati tibi tuisque successoribus, ut in diebus dominicis et ceteris festi-
vitatibus, que soUempniter in monasterio ipso coluntur, cum vos in predictis pontificalibus ibidem cele-
brare contigerit, licite valeatis finitis missarum soUempniis et vespertinis officiis benedictionem super
populum more pontificum elargiri auctoritate presenti indulgemus. Nulli ergo etc. nostre concessionis.
Si quis etc. Dat. Lugduni XII kalendas julii anno tertio.
Vat Arch, Regbd. 21 fol. 292v Nr. 591, Ob das Wes^, C(»^ei oder Corbie in Frankreich ge»
meint, ist in diesem Falle nicht ersichtlich.
Reg. Bergery I p. 286 Nr, 1930,
214
459.
Innocenz IV. befiehlt dem Erzbischof (Siegfried) van Mainz und seinen Suffraganen, wegen der
von Friedrich, quondam Imperator, der Kirche zugefügten Beleidigung, da bereits ein anderer ak
römischer König angenommen sei, gegen Friedrich das Kreuz zu nehmen und zu predigen. Aße
Theilnehmer an den Feldzügen gegen Friedrich erhalten den Ablass, der für die im h. Lande
Kämpfenden festgesetzt ist. Lyon 1246 Juni 2!7.
„Etsi ad.« —
Datum Lugduni V kalendas julii anno III^.
FoOuisty 12187.
460.
Innocenz IV. dispensirt Graf Gerbert von SloUenbrock und seine Frau von einem FSiehindemiss.
Lyon 1246 Juli 7.
. . electo Ferrariensi.
Ad audientiam nostram dilecto filio nobili viro Gerberto comite de Stoltenbroke intimante per-
venit, quod, licet ipse nobili mulieri . . uxori sue per octo annos cohabitans prolem susceperit ex eadem,
ei tarnen quarta consanguineitatis linea est conjunctus. Quare idem et pro ipso venerabiles fratres
nostri . . Monasteriensis, . . Osnaburgensis et . . Mindensis episcopi ac dilecti filii . . de Tekeneburch
et . . de Oldenburch comites nobis humiliter supplicarunt, ut, cum idem comes oflferat se velle cum
suis militibus ac familia pro manutenenda ac defendenda justitia ecclesie adherendo carissimo in Christo
filio nostro H(enrico) regi Romanonun illustri crucis caractere insigniri, permitteremus ipsum cum dicta
uxore sua cum eis de gratia dispensando in sie contracto matrimonio permanere. Licet autem velimus
constitutiones canonicas, que omnes astringunt, ab omnibus inviolabiliter observari, nolumus tamen us-
que adeo ipsarmn nervum extendere, quod vel ipsam rumpi oporteat vel omnino deserere ligaturam^
quoniam ad hoc deus in apostolica sede constituit plenitudinem ecclesiastice potestatis, ut Romanus
pontifex, qui claves in beato Petro potestatis et discretionis accepit, nunc rigorem exerceat nunc man-
suetudinem anteponat, prout consideratis circumstantiis universis causarum diversitas diversis modis
exegerit dispensandum. Eorundem igitur episcoporum et comitum devotis supplicationibus inclinati de-
volioni tue presentium auctoritate committimus, ut prefato comite de Stoltenbroke fideliter adimplente,
quod offert, cum ipso et eadem uxore sua auctoritate nostra dispenses, ut impedimento higusmodi non
obstante possint in sie contracto matrimonio licite permanere prolem susceptam ex eis legitimam nun-
tiando. Dat. Lugduni non. julii anno quarto.
Vat Arch. Regbd, 21, fol 309 Nr. 1.
Theilweiae gedruckt bei Berger, /, p. 297 Nr 1996 mitfcAschem, der im Reg. folgenden Urkunde
entiiofnmenen Datum, Statt Misnensis episcopus mu88 es Mindensis heissen.
461.
Innocenz IV. nimmt KL Liesborn mit seinen Gütern und sonstigem Besitz in seinen Schutz.
Lyon 1246 Juli 20.
„Cum a nobis." —
Dat. Lugduni XIII kalendas augusti pontificatus nostri anno quarto.
(h\ im Kgl, St-A. Münster. Bulle an rothgelben Seidenfdden, Diekamp, Tafel Nr. 36. At^
der Rückseite Christus (vermocht). Innocentius verl. Schrift.
Potthast, 12234. Dmck Westf. Urkb. III, 455.
215
462.
Ihnocenjs IV. befiehlt dem Erzbischof (Konrad) von Köln, die Klage der Äbtissin von Essen
^egen den Konvent ihres Klosters zu unterstützen und Ausschreitungen des Konvents nicht mehr zu
dulden. Lyon 1246 September 15.
Innocentius episcopus servus servorum dei venerabili frairi . . archiepiscopo Goloniensi salutem et
apostolicam benedictioncm. Dilecte in Christo filie . . abbatisse secularis ecclesie de Asnida porrecta
nobis petitio continebat, quod, quotienscumque contingit conventum ejusdem ecclesie movere abbatisse
sue super aliquo questionem, cessant protinus a divinis in terram cruce dejecta non sine contumelia
cnicifixi proprie salutis dispendio et scandalo plurimorum« Quare nobis eadem abbatissa humiliter
supp]ica\'it, ut providere super hiis in posterum salubri remedio curaremus, maxime cum parata sit
predicto conventui coram te de suis querelis omnibus exhibere jusütie complementiun considerantes
itaque, quod ejusdem abbatisse petitio favoris sit gratia non indigna, fraternitati tue per apostolica
scripta mandamus, quatinus predicta fieri per conventum predictum ulterius non permittas, contra-
dictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita compescendo. Dat. Lugduni XVII kalendas
octobris pontificatus nostri anno quarto.
Or. im Kgl. St-A, DOsaeldorf. Bulle an Hanfschnur, Diekamp, Tafel Nr. 36. Auf dem Umr-
bug rechts M. B. At^ der Rückseite Gr . . . elinus. In der Ecke oben links a, in der
gegenüberliegenden Ecke f.
463.
Innocenz IV. verleiht dem Propst, Dechanten und Kapitel von St. Johann in Osnabrück die
JErlaubniss, aus zwei Probenden ihrer Kirche vier Vikarien zu machen.
Lyon 1246 September 17.
. . preposito, . . decano et capitulo ecclesie sancti Johannis Osnaburgensis.
Hiis, que pro divini cultu nominis ampliando provide statuuntur etc. ut supra usque communita.
Cum igitur, sicut lecta nobis vestra petitio continet, ex duabus prebendis ecclesie vestre quatuor epis-
copi vestri accedente consensu in ea duxeritis statuendas, ^n quibus quattuor vicarii per ecclesie pre-
dicte capitulum instituti perpetuo deserviant in eadem, nos vestris justis postulationibus grato concur-
rentes assensu statutum hujusmodi, sicut provide factum est et in alicujus prejudicium non redundat,
auctoritate apostolica et presentis scripti patrocinio cunununimus. Nulli ergo etc. nostre confirmationis
«tc. Si quis etc. Dat. Lugduni XV kalendas octobris anno quarto.
Vat Arch. Regbd. 21 fol 332 Nr. 105.
Reg. Berger, I. p. 311, Nr. 2100. Die Arenga, die oben mit ut supra abgekürzt ei*wähnt ist,
steht im selben Regbd. weder mehrere Folien vorher noch nachher.
464.
Innocenz IV. ertheüt dem Bischof (Otto) von Münster die Befugnis, gegen die Fälscher
seiner Münze mit Exkommunication vorzugehen-
Lyon 1246 September 18.
. . episcopo Monasteriensi.
Cum, sicut te intimante accepimus, ex falsatione et immutatione monete, quam cudi facis, et ecclesia^
rum census minuantur non modicum et pauperes jacturam reportent, tue devotionis precibus inclinati>
216
ut in falsatores et immutatores dicte monete possis excommunicationis ferre sententiam auctoritate tibi
presentium indulgemus. NuIIi ergo etc. nostre concessionis etc. Si quis etc. presentibus post trien-
nium minime valituris. Dat. Lugdiini XIIII kalendas octobris anno quarto.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol 323 Nr. 106.
Reg. Berger, I p. 313 Nr. 2101.
465.
Innocem IV. ertheiU dem Bischof (Engelbert) von Omabriick die Befugniss, den Biachff
(Otto) von Münster nach erhaltener Bürgschaft von jeder ExkommunicaHon eines delegierten BkkUrs
oder der CanoneSy die er etwa auf sich geladen^ hseusprecken.
Lyon 1246 September 18.
. . episcopo Osnaburgensi.
Ne occasione alicigus sententie late in venerabilem fratrem nostnun . . episcopum Monasteriensem
execuüo pastoralis officii, quod eidem frequenter incumbit, valeat impediri, sue devotionis obtentu sibi
facere gratiam intendentes mandamus, quatinus ipsum a qualibet excommunicationis sententia sive ju-
dicis delegati a sede apostolica sive canonis, quam forsan incurrit, absolvas juxta formam ecciesie vice
nostra, recepta prius sufficienti et idonea cautione, quod ecciesie mandato parebit super hüs, pro quibus
eam constiterit esse rationabiliter promulgatam. Dat. Lugduni XIIII kalendas octobris anno quarto.
Vca. Arch. Regbd. 21 fol. 323 Nr. 104.
Reg. Berger, I p. 312 Nr. 2099.
466.
Itmocem IV. erlässt dem Bischöfe (Otto) von Münster die Bezahlung derjenigen Schuldenj
die nicht offenkundig zu seinem und seiner Kirche Nutzen gemacht wurden.
Lyon 1246 September 28.
. . episcopo Monasteriensi.
Ecciesie tue, que, sicut tua nobis fratemitas intimavit, gravi premitur onere debitorum, pätemo
compatientes affectu auctoritate tibi presentium indulgemus, ut ad solutionem debitorum ipsorum minime
tenearis, que probari non possunt manifeste conversa esse in utilitatem tuam et ecciesie memorate, non
obstantibus litteris super hoc confectis et promissionibus ac conditionibus positis in eisdem. NulIi'
ergo etc. nostre concessionis etc. Si quis etc. Dat. Lugduni XIIII kalendas octobris anno quarto.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol. 322ü Nr. 102.
Reg. Berger, I p. 312 Nr. 2097.
467.
Innocenz IV. gestattet dem Bischof (Otto) .von Münster, die Genannten bezüglich der Ueber^
nähme mehrerer Benefiden zu dispensiren.
Lyon 1346 September 24.
Eidem (episcopo Monasteriensi.)
Volentes tuam honorare personam et per exhibitum tibi honorem aliis providere fratemitati
tue presentium auctoritate concedimus , ut cum Guillelmo Monasteriensi et Hermanno Noue ecciesie
prepositis ac Guillelmo canonico Monasteriensi nepotibus ac totidem capellanis tuis, quod eorum qui-
217
übet preter beneiicia ecclesiastica, que nunc obtinet, possit recipere alia beneficia, etiam si personatus
existant aut curam habeant animarum, si ei canonice offerantur, et nna cum obtentis libere retinere
constitutione generalis concilii super hoc edita non obstante, auctoritate nostra dispenses, prout pensat\s
circumstantiis et eorum meritis secundum deum videris expedire. Proviso, quod eadem beneficia debitis
etc. usque negligatur. Dat. Lugduni VIII kalendas octobris anno quarto.
Vat, Arch. Regbd. 21 fd. 323 Nr. 103,
Reg, BergeVy I p. 312 Nr. 2098 mit falschem Datum 2t5. September. (Es mtcss VIII kalendas
statt VII heissen).
468.
Innocem IV. beauftragt den Bischof (Otto) von Münster^ Genannte zu dispensiren, dass sie
neue Beneficien annehmen können.
Lyon 1246 Oktober 7.
. . episcopo Monasteriensi.
Sedes apostolica personarum probitatem attendens illas favoris gratia plenioris attollit, quas novit
potioribus meritis adjuvari. Cum igitur dilectus filius magister Alardus canonicus sancti Pauli Mona-
steriensis de litterarum scientia et bonis moribua multipliciter commendetur, nos bonis benefacere
cupientes fratemitati tue presentium tenore conmiittimus, ut cum eodem canonico, quod alia beneficia
seu personatus, etiam si curam habeant animarum et sibi canonice conferantur, libere recipere valeat
et cum obtentis licite retinere constitutione generalis concilii non obstante, auctoritate nostra dispenses
usque ad quantitatem, de qua pensatis circumstantiis universis secundum deum anime sue salutis
videris expedire. Proviso, quod hujusmodi beneficia vel personatus debitis etc. usque negligatur. Dat.
Lugduni nonis octobris anno quarto.
In eundem modum eidem pro dilecto filio magistro Bernardo canonico sancti Pauli Monasteriensis,
notärio suo, usque in finem.
In eundem modum eidem pro dilecto filio . . vicedomino Monasteriensi usque in finem.
Vat Arch. Regbd. 21 fd, 327 Nr, 135.
Reg. Berger, I p, 317 Nr, 2130.
469.
Innocem IV. theät den Genannten müy er habe den Dekan und das Kapitel von Nigenkerken
beauftragt, den Kleriker Konrad^als Ka/nonikus aufzunehmen, und befiehlt ihnen, für Vollziehung
seines Auftrages zu sorgen. Lyon 1246 November 15.
. . scolastico et Landulfo canonico ecclesie sanctorum apostolorum Petri et Andree Padeburgensis.
Dilectorum filiorum nobilium virorum . . de Euersten et . . de W^aldeche (!) comitum precibus
inclinati dilectos filios . . decanum et capitulum Noue ecclesie Padeburnensis diocesis rogandos duximus
et mon^ndos dantes sibi nostris litteris in mandatis, ut dilectum filium Corradum clericum Padebur-
nensem, devotum ipsorum comitum, nullum, sicut a^serit, ecclesiasticum beneficium assecutum, ob reve-
rentiam apostolice sedis et nostram recipientes in canonicum et in fratrem prebendam, si qua in eorum
ecclesia vacat ad presens, vel quam primum ad id se facultas obtulerit, liberaliter conferre procurent.
Non obstante ceiio canonicorum numero, juramento vel confimatione (!) sedis apostolice seu quacunque
Westf. Urk^Bach. V. 28
218
alia firmitate vallato, aut si eis direximus scripta nostra pro aliis, quibus auctoritate litterarum ipsanim
nolumus prejudicium generari. Quocirca mandamus, quatenus, si dicti decanus et capitulum mandatum
nostrum neglexcrint adimplere, vos illud exequi procuretis. Gontradictores etc. Dat. Lugduni XVII
•kalendas decembris anno quarto.
Vat. Arch. Regbd. 2t fol. 3i7 Nr. 278.
Reg. Berger, I p. 336 Nr. 2274.
470.
Innocem IV. beauftragt den Propst von Busdorf y dem als Kanonikus seines Klosters aufge-
nommenen Wolmwid eine angemessene Provisum zu ertheilen.
Lyon 1246 December 5.
. . preposito ecclesie sanctorum Petri et Andree Padebumensis.
Sua nobis Wolmundus petitione monstravit, quod, licet ipse in fratrem et canonicum ecclesie
tue Sit receptus canonice, nondum tarnen de ipsius proventibus portionem est aliquam assecutus. Unde
nos humiliter supplicavit, ut providere super hoc ei misericorditer curaremus. Quocirca discretionem
tuam rogamus, monemus et hortamur attente mandantes, quatinus eidem de proventibus conununibus,
quos inter canonicos ejusdem ecclesie ultra prebendarum fructus soles distribuere, procures sine difBcul-
täte qualibet, quam cito se facultas obtulerit, provisionem congruain assignare. Alioquin dilectis filiis . .
sancti Martini et . . sancti Johannis ecclesiarum prepositis Mindensium litteris nostris injimgimus, ut
te ad id monitione premissa per censuram ecclesiasticam appellatione remota compellant. Dat. Lugduni
non. decembris anno quarto.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol. 352 Nr. 325.
Reg. Bergery I p. 343 Nr. 2321.
471.
Innocenjs IV. beauftragt Dechant und Kapitel von Enger, den Kleriker Hermannj Sohn des
Ritters Hermann von Wlerike^ eines Ministerialen des Kölner Erdnschofs, als Kanoniker aufzu-
nehmen. Lyon 1246 Dezember 17.
. . decano et capitulo ecclesie Angarensis Osnaburgensis diocesis.
Dignum est, ut in sortem domini evocati ad hereditatis ejus participium admittantur, ut ex hoc
ipsi divinum officium avidius amplectentes, que dei sunt, libentius exequantur. Hinc est, quod dilecto
filio Hermanno clerico nato Hermanni de Wlerike militis, ministerialis venerabilis fratris nostri . .
Goloniensis archiepiscopi, nullum, ut dicitur, ecciesiasticum beneficium assecuto, in ecclesia vestra
gratiam facere intendentes universitatem vestram rogandam duximus et monendam mandantes, quati-
nus ipsum ob reverentiam apostolice sedis et nostram recipientes in canonicum et in fratrem prebendam
ei, si qua ibidem vacat ad presens, vel quam primum ad id se facultas obtulerit, liberaliter conferatis,
non obstante certo canonicorum numero juramento seu alia qualibet firmitate vallato, aut si vobis
direximus scripta nostra pro aliis, quibus auctoritate presentium nolumus prejudicium generari, vel si
forte aliquos ad non vacantes prebendas auctoritate propria in canonicos recepistis, quibus prefatum
Hermannum preferri volumus in assecutione prebende, sicut de jure fuerit preferendus. Alioquin prefato
archiepiscopo nos noveritis per nostras litteras injunxisse, ut vobis negligentibus efficere, quod manda-
219
mus, ipse super hoc mandatum apostolicum exequatur. Contradictores etc. Dat. Lugduni XVI kalendas
Januar ii anno quarto.
Vat. Arch, Regbd, 21 fol. 35tv Nr. 324.
Reff. Berger, I p. 343 Nr. 2320.
472.
Innocenz IV. gestattet dem Bischof (Otto) von Münster, die Einkünfte der in den nächsten
2 Jahren vakant werdenden Beneficien für sich zu hehaUen.
Lyon 1247 Februar 9.
. . episcopo Monasteriensi.
Ut apostolicam sedem, cujus per devotionis et obsequiorum studia gratie te coaptas, per exhibitio-
nem operum tibi sentias gratiosam, redditus et proventus beneficiorum ecclesiarum civitatis et diocesis
tue; que usque ad biennium yacare contigerit, retinendi per annum ad manus tuas, postquam vacaverint,
et in usus proprios convertendi necnon et compescendi contradictores, si qui fuerint, vel rebelies auctoris
täte tibi presentis concedimus facultatem. Dat. Lugduni V idus februarii anno quarto.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol 361 Nr. 400.
Reff. Berger, I p. 355 Nr. 2396.
473.
Innocenz IV. beauftragt Dekan und Kapitel von St. Johann in Osnabrück den Kleriker
Segueardus als Kanonikus aufzunehmen.
Lyon 1247 Februar 22.
. . decano et capitulo sancti Johannis Osnaburgensis.
Benignitatein sedis apostolice multis in provisione propitiam repperisse gaudentibus decens est et
equitati consonum, ut is, quem fama laudabilis dignum favore constituit, letetur nostro subsidio congruam
percepisse gratiam, quam intendet Hinc est, quod pro dilecto filio Segueardo presbitero diocesis
Osnaburgensis apud nos de vita et moribus commendato, in quo venerabilis fratris nostri . . episcopi *)
Osnaburgensis ac nobilis viri L(udouici) comitis Rauensberghe et dilecte in Christo filie nobilis mulieris
comitisse de Wloton *>), neptis carissimi in Christo filii nostri . . illustris regis Romanorum, volumus
honorare personas, universitatem vestram rogamus et hortamur attente mandantes, quatinus eundem
nuUum, prout dicitur, ecclesiasticum beneficium assecutum pro nostra et apostolice sedis reverentia
in fratrem et canonicum admittatis et de prebenda, quam cito se facultas obtulerit, liberaliter provide-
atis eidem. Non obstante certo canonicorum numero juramento seu quacumque firmitate vallato, vel
si vobis pro aliis scripta nostra direximus, quibus nolumus auctoritate presentium prejudicium generari,
aut aliqua indulgentia, de qua specialem in litteris nostris oporteat fieri mentionem. Preces et man-
datum nostrum taliter impleturi, ut eo gaudente consequi, quod in hac parte desiderat, digno nostri
favoris augmento vestre sinceritas devotionis existat. Alioquin dilectis filiis . . scolastico. . . thesaurario
et Bertramo canonico sancti Anschari Bremensis nostris damus litteris in mandatis, ut super hoc man-
datum apostolicimi exequantur. Dat. Lugduni VIII kalendas martii anno quarto.
a) episcopi Osnaburgensis episcopi das Reg, — b) vcohl statt WIotoii(e). Bei Berger ist diese Stelle inkorrekt.
Vat. Arch. Regbd. 21 fd. 364 Nr. 424.
Reg. Berffer, I p. 359 Nr. 2420.
28*
220
474.
Innocenz IV. befiehU dem Dekan und Kapitel von Verden^ den Kleriker Alvericus von
Bederixa als Kanonikiis aufzunehmen und ihm eine Pfründe zu verleihen.
Lyon 1247 März 15.
„Affectionis paterne Studium.'' —
Alioquin dilectis filiis . . decano et thesaurario Osnaburgensibus per litteras nostras ii^jungimus, ut
ipsi super hoc mandatum apostolicum exequantur. Gontradictores etc. Dat. Lugduni idus martii anno
quarto.
Vat. Arch. Regbd, 21, fd, 368v Nr. 470.
Reg. Berger, I p. 366 Nr. 2466.
475.
Innocenz IV. befiehU dem Bremer Kapitel, den von der Gräfin von Bavensherg ihm empfMe-
nen Kleriker Budclf von Bederixa als Kanonikus aufzunehmen.
Lyon 1247 März 15.
. . decano et capitulo Bremens!.
Consuevit sedes apostolica precibus annuere devotorum u. s. w. bis specialem. Hinc est, quod
nos dilectum filium Rodulfum de Bederikesa clericum nullum, ut asserit, ecclesiasticum beneficium
assecutum obtentu dilecte in Christo fllie nobilis mulieris . . comitisse de Rauenesbergene nobis humiliter
supplicantis [u. s. w. S. ßerger Nr. 2467] R(odulfum), qui dicitur nobilitate morum et generis decorari,
ob reverentiam apostolice sedis et nostram recipientes «• a. w. bis conferatis. Non obstante certo
canonicorum numero juramento etc. ut supra usque generari. Alioquin dilectis filiis . . thesaurario et
Godefrido de Höre canonico Osnaburgensibus litteris nostris injungimus, ut ipsi super hoc mandatum
apostolicum exequantur. Gontradictores etc. Dat Lugduni ut supra in prozima. (Dat. Lugduni
idibus martii anno quarto).
V'at Arch. Regbd. 21 fol. 368v Nr. 471.
Auszug Berger, I p, 366 Nr. 2467.
476.
Innocenz IV. nimmt Kl. ERmmdpforten mU den Schenkungen der Teddenburger in Schutz.
Lyon 1247 März 33.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis in Ghristo filiabus . . priorisse et conventui
monasterii in Porta celi Gisterciensis ordinis Goloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem.
Justis petentium desideriis dignumest nos facilem prebere consensum et vota, que a rationis tramite
non discordant, eflfectu prosequente complere. Eapropter, dilecte in Ghristo fllie, vestris justis postula-
tionibus grato concurrentes assensu possessiones, in quibus vestrum monasterium est constructum, quas
nobiles viri Octo comes de Tekeneburg *) et Henricus filius eins Osnaburgensis diocesis, prout
spectabat ad eos, pia vobis liberalitate donarunt, prout in litteris inde confectis plenius dicitur contineri,
sicut illas juste ac pacifice possidetis, vobis et per vos eidem monasterio auctoritate apostolica confir-
mamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam
nostre confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presump-
m
serit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incuraurum.
Dat. Lugduni XI kalendas aprilis pontiflcatus nostri anno quarto.
a) über dem g ein Abkürzungszeichen, In Otto die bekannte Ligatur et
Or. im KgL St-A. Münster, Bulle an rothgelben Seidenfäden ^ Diekamp, Tcfel Nr. 37. Avf
dem Umbug links J. R. Auf der Rückseite porta cell So. Innocentius verl. Schrift.
477.
Innocenz IV. nim^nt das Cistercienserinnenkhster Rengering (de libro sancte Marie in
Beigerinc) in seinen Schutz und bestätigt seine Besitzungen.
Lyon 1247 AprU 17.
„Sacrosancta Romana. ^ —
Dat. Lugduni XV kalendas maii pontiflcatus nostri anno quarto.
Oi. sehr beschädigt im KgL St^A, Münster. Bvlle an rothgelben Seideufädt'Hy Diekamp, Tafel
Nr. 37, Auf dem Umhug N. A. (J), Anfschrijt der Rückseite unleserlich. Innocentius verK
Schrift.
478.
ImuKenz IV. befiehlt dem Schdaster und Thesaurar von Verden, defn Kleriker Heinrichy
Sohn des Bremer Bürgermeisters Vclogard, für den der Graf von Bavensberg (Rauenesberg) und
die Stadt Bremen Bittbriefe an ihn geschickt hätten, zu einem Beneficium in der Stadt oder
Diöcese Bremen mit Ausnahme der KaihedrcUe zu verhelfen.
Lyon 1247 AprU 20.
„Per studia." —
Dat Lugduni XII kalendas maii anno quarto.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol, 380 Nr. 591,
Reg. Berger, I p. 386 Nr. 2588,
479.
Innocenz IV. befiehlt dem Dekan und Kanonikus Robert von Soest, dem Kleriker Altmann zu
einer Pfarrei innerhalb der Stadt Bremen zu verhelfen.
Lyon 1247 Aprü 24.
, . decano et Roberto canonico ecclesie Susuciensis (!) Coloniensis diocesis.
Sua nobis Altimannus clericus Bremensis petitione monstravit, quod, cum . . preposito
ecclesie Bremensis nostris dederimus litteris in mandatis, ut eidem A(ltimanno) unam de
parrochialibus ecclesiis ad suam donationem spectantibus, que continentur infra ciAdtatis Bremensis
ambitum, quamprimum vacare contingeret, conferre curaret, vobis super hoc executoribus deputatis, vos
in eundem prepositum mandato apostolico obedire contumaciter recusantem suspensionis sententiam
exigente justitia protulistis postponentes ulterius propter ipsius potentiam procedere contra eum in sua
contumacia pertinaciter persistentem, propter quod idem clericus coactus est apostolice sedis remedium
implorare. Ne igitur, quod de ipso incepimus, remaneat imperfectum, discretioni vestre per apostolica
serqpta in virtute obedientie precipiendo mandamus, quatinus, si est ita, sublato diflicultatis obstaculo
222
in negotio procedatis eodem juxta prionim continentiam litterarum. Dat. Lugduni VIII kalendas maii
anno quarto.
Vai. Arck Regbd. 21 fol 379^ Nr. 586.
Reff, Berffer, I p. 384 Nr. 2583.
480.
Innocenz IV. befiehlt dem Dekan und Kapitel eu Osnabrück^ dem Geistlichen der St. Pauls-
JcapeUe Ertwin eine der sechs alten Vikarien im Dam zu verleihen.
Lyon 1247 Aprü 30.
. . decano et capitulo Osnaburgensibus.
Devotorum nobis et ecclesie merita decet nos prosequi benivolentia gratiosa, ut eis vertatur in
gaudium circa sedem apostolicam devotionis suscipere incrementum. Hinc est, quod intuitu venerabilis
fratris nostri . . episcopi Osnaburgensis et dilectorum filiorum nobilium virorum O(ttonis) de Tekeneborg
et O(ttonis) de Aldenborg comitum nobis et eidem ecclesie devotorum, quonim in dilecto filio Ertwino
presbytero capelle sancti Pauli Osnaburgensis ipsorum clerico volumus honorare personas, universitati
vestre mandamus, quatinus eundem apud nos de honestis moribus et conversatione laudabili commen-
datum pro apostolice sedis et nostra reverentia in ecclesie vestre vicarium admittentes sibi, quamcito se
facultas obtulerit, unam de sex vicariis antiquis liberaliter conferatis. Non obstante, si pro aliis in ecclesia
ipsa direximus scripta nostra, quibus etc. usque generari, aut aliqua indulgentia, de qua in litteris
nostris specialem oporteat fieri mentionem. Preces et mandatum nostrum taliter impleturi, ut augmen-
tum favoris et gratie vobis apud nos possit exinde provenire. Alioquin dilectis filiis . . decano et . .
thesaurario ecclesie Hamelensis Mindensis diocesis per litteras nostras ii^ungimus, ut ipsi super hoc
mandatum apostolicum exequantur. Contradictores etc. Dat. Lugduni II kalendas maii anno quarto«
Vat. Areh. Regbd. 21 fol. 389v Nr. 684.
Reff. Berffer, 1 p. 389 Nr. 2682.
481.
Innocenz IV. beauftragt den Scholaster von Soest, die Aufnähme des Klerikers Heinrich,
Sohnes des Bürgermeisters Woleward von Bremen, mit Bücksicht auf seine Verdienste und auf
den Grafen von Bavensberg (Rauenosberc) als Kanoniker in einer der Kirchen der Stadt oder
Diöcese Bremen zu bewirken.
Lyon 1247 Mai 15.
. . scolastico ecclesie Susatiensis.
„Per studia." —
Dat. Lugduni idibus maii.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol. 389v Nr. 683.
Auszuff Berffer, I p. 399 Nr. 2681. Dieselbe Urk. mit Auslassunff des Zusatzes über die
Kathedrale wie oben Nr. 478.
482.
Innocenz IV. nimmt das AugustinerinneMoster zu lAppstadl in seinen Schutz.
Lyon 1247 Mai 15.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . priorisse et conventui
monasterii sancte Marie in Lippia ordinis sancti Augustini Coloniensis diocesis salutem et apostolicam
223
benedictionem .lustis petentium desideriis dignum est nos facilem prebere consensum et vota, que a
rationis tramite non discordant, effectu prosequente complere. Eapropter, dilecte in Christo filie, vestris
justis postulationibus grato concurrentes assensu personas vestras et locum u, a. w. vollständig mit dm
gewöhnlichen ProtekHonatirkunden übereinstimmend. Dat. Lugduni idus maii pontificatus nostri anno quarto.
Or. im Stiftsarchiv zu Lippstadt, Btdle und Befestigung fehlt Auf dem Umbug rechts: M. r.
Auf der Rückseite: f Lippia \y in der Ecke oben links ganz klein a.
PoUhasty 12523 nach Reg. in Lipp. Regg. /, S. 171 Nr. 231 zu 1244.
483.
Innocenz IV. befiehlt dem Dekan und Kapitel von St. Bonifatius in Utrecht, dem Magister
Arnold, Prokurcdor des Bischofs (Engelbert) von Osnabrück^ eine Pfründe zu verleihen.
Lyon 1247 Mai 16.
. . decano et capitulo sancti Bonifatii Trggectensis.
A(yutos virtutum meritis etc. ut supra usque insignitos. Cum itaque dilectus filius magister
Arnoldus subdiaconus procurator venerabilis fratris nostri . . Osnaburgensis episcopi morum et scientie
dicatur juvari meritis, ut apud nos invenisse gaudeat favoris gratiam specialis, nos obtentu ipsius
episcopi et etiam dilecti filii nobilis viri B(ernardi) domini de Lippia, qui nobis pro ipso preces
direxerunt et litteras speciales, universitatem vestram rogamus et hort^amur attente mandantes, quatinus
eundem pro apostolice sedis et nostra reverentia in fratrem et canonicum admittatis et de prebenda,
quamcito se facultas obtulerit, liberaliter provideatis eidem. Non obstante certo canonicorum numero
juramento seu quacumque firmitate vallato, vel si vobis pro aliis scripta nostra direximus, quibus etc.
usque generari, sive aliqua indulgentia etc. usque mentionem. Preces nostras et mandatum etc. ut supra
usque provenire. Alioquin dilecto filio . . scolastico ecclesie sancti Johannis Osnaburgensis per litteras
nostras im'ungimus, ut ipse super hoc mandatum apostolicum exequatur. Gontradictores etc. Dat.
Lugduni XVII kalendas junii anno quarto.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol 390 Nr. 685,
Auezug Berger , I p. 400 Nr. 2683.
484.
Innocenz IV. befiehlt dem Erzbischof (Konrad) von Köln, dem Scholaster von Enger, Magi-
ster A, eine Pfründe in Herford zu verschaffen.
Lyon 1247 Mai 28.
. . archiepiscopo Coloniensi.
Personas sincera tibi devotione placentes et cultui virtutum intentas libenter honore condigno
prosequimur, ut ille propter hoc in placendi studio se promptiores exhibeant et probitatis debito
magis etiam obligatas agnoscant. Cum itaque dilectus filius magister A. scolasticus Angarensis Osna-
burgensis diocesis se apud nos dignum favore constituat, quia devotus tibi esse dicitur et sollicita
diligentia desudare virtutibus allegatur, nos ejus precibus efTectu benivolo annuentes, mandamus, qua-
tinus sibi a dilecta in Christo filia . . abbatissa Heruerdensis (!) monasterii Padeburnensis diocesis in
uno ex quatuor beneficiis sacerdotalibus ipsius monasterii ad ejus collationem spectantibus, quod clericis
secularibus consueverit assignari, si quid vacat ad presens, vel quamcito vacare contigerit, facias
auctoritate nostra überaliter provideri, dummodo pro nuUo ibidem direxerimus scripta nostra et idem
124
perscmaliter in monasterio ipso deserviat paratus, prout asserit, in presbyienim promoTeri non obstante,
quod alias beneficatus existit. Gontradictores etc. Dat. Lugduni V kalendas junii anno quarto.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol. 410 Nr. 879.
Reg. Berger, I p. 430 Nr. 2877. — Hiernach ist einzureihen doM Tranesumpt des PriviUge Leo
IIL ßtr 'Ereaburg durch Innocenz IV. 1247 Juni 11. Vgl. oben Nr. 4.
485.
Innocenjs IV. ertheiU dem Erzbischof (Siegfried) von Mainz VoUfnacht, detn Abt von Ed-
mershausen annuli, cyrothecarum , sandalium, dalmatice ac tunice usum nee non benedicendi
paUas altarium zu gewähren. Lyon 1247 Juni 20.
„Dignum te inter." —
Dat. Lugduni XII kalendas julii anno quarto.
Vat. Arck Regbd. 21 fol. 404 Nr. 827.
Potthasty 12169 irrig zu 1246. TheüweUe gedruckt Berger, I p. 422 Nr. 2825.
486.
Innocenz IV. nimmt Kl. Borstet (monasterium in Yalle rosarum) in seinen Schutz.
Lyon 1248 August 8 (?).
»Sacrosancta Romana." —
Datum Lugduni VI bb (!) augusti pontificatus nostri anno V.
Potthast, 12642 nach inkorrektem Druck bei Moser 7F, Nr. 228.
487.
Innocenz IV. gestattet dem Kl. Bersenbrück, dass es zur Aufnahme oder Provision irgend
Jemands nur durch päpstliche Briefe gezwungen werden kann, die dieses Privileg ausdrücklich er-
wähnen. Lyon 1248 August 16.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . abbatisse et conventui
•
de Bersenbrughe Cisterciensis ordinis Osnaburgensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem.
Faci et tranquillitati vestre patema volentes imposterum soUicitudine providere auctoritate vobis pre-
sentium indulgemus, ut ad receptionem seu provisionem aliciyus compelli de cetero per litteras apo-
stolicas non possitis, que de hac indulgentia plenam non fecerint mentionem. NuIIi ergo omnino ho-
minum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem
hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum
ejus se noverit incursurum. Dat. Lugduni XYII kalendas septembris pontificatus nostri anno quinto.
Or, im Kgl. St.-A. OanabrOck. Bulle und Befestigung fehlen. Auf der Rückseite Liuinus de
Brabantia. Innocentius verl. Schrift
Potthast, 12649 nach inkorr. Druck bei Moser IV Nr. 220.
225
488.
Innoeenz IV. beauftragt Gefiannte, den Osnahrücker Kleriker Ernst als Mitglied ihres
Kapitels aufzunehmen. Lyon 1247 Oddber 30.
. , decano et capilulo Monasteriensibus.
Debemus illos in suis honore condigno prosequi — provenisse. Sane dilectus filius Ernestus
canonicus Osnaburgensis apud nos de honestis moribus et conversalione laudabili commendalus dilecti
filii nobilis viri L(udolfi) domini de Steinforde et aliorum consanguineorum suorum devotorum sedi
apostolice dicitur juvari meritis, ut apud nos invenisse gaudeat donum gratie specialis. Nos itaque
propter hoc ac etiam intuitu venerabilis fratris nostri . . Coloniensis archiepiscopi et . . Osnaburgensis
et . . Padeburnensis episcoporum nee non dilecti filii nobilis viri B(ernardi) domini de Lippia, qui
pro ipso nobis direxerunt litteras speciales, Universitäten! vestram rogamus et hortamur attente man-
dantes, quatinus eundem E(rnestum) pro apostolice sedis et nostra reverentia in fratrem et canonicum
admittatis et de prebenda, quamcito se facultas obtulerit, liberaliter provideatis eidem. Non obstante
certo canonicorum numero juramento seu quacunque firmitate vallato, aut quod alias beneficiatus existit,
vel si vobis pro aliis scripta nostra direximus, quibus nolumus etc. usque generari, sive aliqua indul*
gentia, de qua specialem in litteris nostris oporteat fieri mentionem, preces nostras et mandatum taliter
impleturi, ut ex hoc processu temporis meruisse apud nos augmentum favoris et gratie gaudeatis.
Alioquin dilecto filio . . decano, Hermanno et Vromoldo canonicis ecclesie sancti Johannis Osnaburgensis
per litteras nostras injungimus, ut super hoc mandatum apostolicum exequantur. Contradictores etc*
Dat. Lugduni III kalendas novembris anno V^.
Vat. Arch, Regbd, 21 fol 477 v Nr. 357.
Reg. Berger, I p. 511 Nr. 3401.
489.
Linocenz IV. beauftragt den Bischof (Engelbert) von Osnabrück, den Kleriker Ernstj
Verwandten des Edlen Ludolf von St ein fürt, wegen Uebernahme mehrerer Beneficien zu dispensiren.
Lyon 1247 October 30.
. . episcopo Osnaburgensi.
Nobilitas generis, honestas morum et sincera devotio dilectum filium Ernestum canonicum Osna-
burgensem dicuntur — accepisse. Hinc est, quod nos intuitu meritorum hujusmodi et obtentu dilecti
filii nobilis viri L(udolfi) domini de Steinforde nobis et ecclesie Romane devoti, cui dictus canonicus
consanguinitatis linea dicitur esse conjunctus, fraternitati tue auctoritate presentium duximus com-
mittendum, ut cmn ipso dispensare valeas, quod preter beneficia, que obtinet etiam curam animarum
habentia possit alia cum cura vel sine cura, si ei canonice offerantur, usque ad valoris summam, que
tibi expedire videbitur, licite recipere et cum prioribus libere retinere, non obstante constitutione concilii
generalis. Ita tamen, quod ecclesie debitis etc. usque negligatur. Dat. ut supra. (Vgl* die vorh. Nr.)
Vat. Arch. Regbd. 21 fol, 477v Nr. 352.
Reg. Berger, I p. 511 Nr. 3402.
490.
Innoeenz IV. dankt den Erzbischöfen (Siegfried) von Mainz u/nd (Konrad) von Köln und
ihren Suffraganen, darunter besonders aufgeführt der Bischof (Otto) von Münster, für ihren Eifer
m
bei der Wahl des neuen römischen Königs und ermahnt sie, denselben in jeder Weise zu unter-
stützen. Lyon 1247 November 19.
Westf. ürk.-Buch V. 29
226
„Studium et soUicitudinem.''
Dat. Lugduni XIII kalendas decembris anno V^.
Vat, Arch. Regbd. 21 fol. 553 Nr. 22 (Curiales).
Potthaat, 12759, Reg. Berger, I p. 618 Nr. 4072. Vgl. auch Potthast zu 1247 Nov. 29.
491.
Innocenz IV. fordert den Abt von Hardehausen auf, den Hüdesheimer Kananilcus Hermam
von Gleichen, der n^ach Klage des Bischofs *9 (Heinrich) von Hüdesheim sich underrechäich , un-
terstützt von Kaiser Friedrich IL, der bischöflichen Wohnung und der Guter der HUdssheimer
Kirche bemächtigt habe und trotz der Exkommunikation durch den Erzbischof (Siegfried) von Maing
dieselben herauszugeben sich iveigere, zu veranlassen, dass er innerhalb zweier Monate vor dem
Papste zur Eechenschaftsablegung erscheine.
Lyon 1247 Januar 31.
. . abbati in Hersedehusen Padeburnensis diocesis.
„Sua nobis venerabilis frater.** —
Dat. Lugduni II kalendas februarii anno V.
a) Ln Druck Z, 15 muss es heissen prefatus episcopus st. dictum.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol. 602^^ Nr. 534.
Druck Berger, I p. 539 Nr. 3584.
492.
Gregor IX. befieJilt dem Erzbischofe (Siegfried), dem Archidiakon und den üh'igen Prälaten
der Stadt und Diöcese Mainz auf die Klage des ersteren, dass die von jeher rebellischen, weder
Gott noch Mensclien *) fürchtenden Thüringer und Hessen ^) na^h dem Tode des römischen Königs
Heinrich ohne Scheu sich gegen die Freiheit der Kirche vergingen, Kirchen anzündeten, Geistliche
beraubten und gefangen nähmen und bis zur Erlegung eines Lösegeldes ^) marterten und quälten
und so die entfernter gelegenen Kirchen ohne Seelenhirten seien, tveshalb er auf der Provinzid-
Synode mit Zustimnmng seiner Suffragane die Orte^ tvo solches geschehen, mit dem Jnterdikt be-
legt habe (worauf aber einige Edle mit Himveis auf eine päpstliche Exemtion geantwortet hättet),
für Aufrechthaltung dez erwähnten Provinzialstatuts zu sorgen und die Söhne jener Schädiger der
Kirchenfreiheit nicht zu den Weihen zuzulassen,
Lyon 1248 Februar 11.
„Ex parte tua." —
Die Stelle über die Provinzialsynode lautet: Quare tu, predecessoris tui inherens vestigiis in pro-
vinciali tua synodo de suflfraganeorum tuorum consilio et assensu pro refrenanda dictorum malefactorum
rabie statuisti, ut omnia loca, ad que ducerentur spolia clericorum, vel ubi clerici tenerentur captivi,
aut in quibus spoliatores receptaculum obtinerent, si moniti resipiscere non curarent, interdicto sub-
jaceant, donec passis iryuriam satisfactio congrua prebeatur. Der Schlüsse lautet: Ceterum ad predictonim
malefactorum malitiam edomandam statuendi in tua provincia, ut filii eorum, qui clericos, quos
captivaverunt, nisi extorta ab eis pecunia vel resignatione beneficii aut aliqua parte proventuum non
i^
227
dimittunt, ad clericatuin et beneficia ecclesiastica de cetero nuUatenus admittantur, quod si ad clericatum
jam et ad beneficia sunt admissi, ad personatus tarnen et alias dignitates ecclesiasticas non ascendant,
plenam tibi, frater archiepiscope, auctoritate presentium concedimus facultatem. Dat. Lugduni III idus
februarii anno V^.
a) hominem reverentes das Reg, st homines bei Berger. — b) Hassanu sL Hassanorum hei Berger. — c) redimere
compelluntur st. compellantur bei B.
Vat Arch. Regbd. 21 fol 506. Nr. 577.
Dmck Berget, I p. 545 /. Nr. 3626.
493.
Innocenz IV. gestattet dem Elekten (Otto) von Münster, vier Kleriker wegen Annahme meh-
rerer Beneficien zu dispensiren.
Lyon 1248 Februar 29.
. . electo Monasteriensi.
Tue devotionis obtentu tibi gratificari volentes ac per exhibitam tibi gratiam aliis providere dis-
pensandi cum quatuor clericis tuis, qui dono scientie ac honestis moribus gratie se coaptent, super
obtentis et obtinendis ecclesiasticis beneficiis sive personatibus, etiam si curam animarum habeant, si
eis canonice oflFerantur, usque ad quantitatem, de qua pensatis circumstantiis et eorum meritis secundum
deum expedire videris, constitutione generalis [concilii] super hoc edita non obstante auctoritate tibi
presentium concedimus facultatem. Proviso, quod beneficia vel personatus hujusmodi debitis etc. usque
negligatur. Dat. Lugduni II kalendas martii anno V.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol. 511 Nr. 630.
Reg. Berger, I p. 556 Nr. 3679.
494.
Innocenz IV. beauftragt den Elekten (Otto) von Münster, da das Münstersche Kapitel ihn
gebeten, wegen des herrschenden Priestermangels vier Vikarien am Dome schaffen, zwei für Geist-
liche und je eine für einen Diakon und Subdiakon, und diesen die Einkünfte der nächsten zwei
vakanten Probenden geben zu dürfen, dieser Bitte nach GtUdünken zu willfahren trotz des entgegen-
stehenden Statuts über die Zahl der Kanoniker.
Lyon 1248 März 13.
„Attendentes dilecti filii.** —
Dat. Lugduni III idus martii pontificatus nostri anno quinto.
Or. im Kgl. St.-A. Münster. Btdle und Befestigung fehlen. Auf dem ümbug Cu (f). Oben in
der Ecke links pe zweimal durchstrichen. Auf der Rückseite + lora +. In der Ecke links a.
PoUhast, 12860. Druck NieseH, Münstersche ürks. VII, S. 264. Reg. Westf. ürkb. III, 486.
495.
Innocenz IV. befiehlt dem Osnabrücker Domkapitel, dem Wescelus ein Kanonikat und eine
Probende zu verleihen. Lyon 1248 März 16.
• . decano et capitulo Osnaburgensibus.
Sincere devotionis affectus, quem venerabilis frater noster . . Osnaburgensis episcopus et dilectf
filii nobiles viri Otto de Thekeneburg, Henricu? de Aldeburg comites et Wicboldus de Holte ad perso-
29*
228
nam nostram et Romanam gerunt ecclesiam, nos inducit, ut eorum precibus, quantum cum deo possumus^
annuamus. Hinc est, quod nos ipsorum supplieationibus inclinati, universitatem vestram monemus,
rogamus et hoi tamur atiente mandantes, quatinus dilectum filium Wescelum clericum nullum, ut asserit,
ecclesiasticum beneficium assecutum, de quo nobis laudabile testimonium perhibetur, ob reverentiam
apostolice sedis et nostram recipiatis in canonicum et in fratrem prebendam, quamcito se facultas
obtulerit, sibi liberaliter conferentes. Non obstante certo canonicorum numero statuto, juramento, con-
lirmatione sedis ejusdem seu quacunque firmitate vallato, vel si pro aliis vobis direximus scripta nostra,
quibus nolumus etc. usque generali, aut si vobis a dicta sede indulta existat, quod ad receptionem sive
provisionem non teneamini alicujus, vel quod interdici aut suspendi seu excommunicari per litteras
apostolicas non possitis, nisi de indulgentia hujusmodi expressam faciant mentionem, sive qualibet alia,
per quam hujusmodi gratia impediri valeat vel differri. Alioquin predicto episcopo litteris nostris
iiyungimus, ut vos ad id monilione premissa per censuram ecclesiasticam appellatione remota compeilat.
Dat. Lugduni XVII kalendas aprilis anno V®.
Vat Arch, Regbd. 21 foh 5U Nr. 667.
Reg. Berger, I p. 562 Nr, 3716.
496.
Innocenz IV. fordert den Erzbischof (Konrad) von Köln aufj dem Magister Gerlach von
Osnabrück ein Kanonikat zu Fritzlar zu verschaffen.
Lyon 1248 März 23.
. . archiepiscopo Coloniensi.
Per studia laudabilis conversationis et vite dilectus filius magister Gerlacus canonicus Osnaburgensis
se dignum reddere dicitur, ut a benignitate sedis apostolice benemeritis affectum exhibere benivolum
delectantis specialem gratiam consequatui'. Hinc est, quod nos intuitu meritorum hiyusmodi et optentu
consanguineorum suorum, prout accepimus, promovere studentium apostolice sedis honorem ac etiain
contemplatione dilecti filii nobilis viri Adolfi comitis de Monte sororii tui, qui pro dicto magistro
devoto suo affectuosas preces nobis direxit per litteras speciales, mandamus, quatinus ipsum in ecclesia
Fritzlariensi Maguntine diocesis auctoritate nostra in canonicum et fratrem recipi ac de prebenda, quam-
cito se facultas obtulerit, sibi auctoritate nostra provideas vel facias provideri. Non obstante (die ge^
wohnlichen Formeln). Gontradictores etc. Dat. Lugduni X kalendas apriHs anno V^.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol. ölöv Nr. 685.
Reg. Berger, I p. 564 Nr. 3734.
497.
Innocenz IV. gestattet dem Bischof (Engelbert) von Osnabrück j gewissen Gegnern keine
Beneßcien verleihen zu brauchen.
Lyon 1248 April 1.
. . Osnaburgensi episcopo.
Pati nolumus nee debemus, quod aliqui tui emuli manifesti vel nobis etiam indevoti sedi apostolice
gaudeant illusisse inde consecuti comodum, unde ipsis compensari competeret detrimentum. Sane
quidam ex hujusmodi emulis et indevotis, quorum aliqui sunt fautores hostium ecclesie seu consanguinei
fautonmi ipsorum se devotos sedi apostolice mentientes super provisione sua in tua civitate vel diocesi
apostolicas litteras impetrasse dicuntur. Cum autem dignum sit, quod eis nullum proveniat commodum
229
de hi^usmodi litteris ita fallaciler impetratis aut eliam impetrandis, tibi, qui verbis et operibus esse
dinosceris ecclesie Romane devolus, aucloritate presenlium duximus concedendum, ul emulis et indevotis
hujusmodi pretextu lilterarum ipsarum nuUam provisionem facere tenearis, et si forsan ipsis aliquam
jam fecisti vel est facta per alium, ipsam in irritum revoces vel facias revocari. Contradictores etc. —
Nos enim nichilominus suspensionis vel interdicti aut excommunicationis sententiam, si qua est pro
receptione seu provisione personarum talium promulgata vel imposterum contigit promulgari, decernimus
irritam et inanem. Dat. Lugduni kalendis aprilis anno V^.
Vat Arch. Regbd. 21 fol. 519c Nr. 729.
Druck (Schluss inkm^rekt) Berger^ I p, 572 Nr. 3777.
498.
Innocenz IV. beauftragt den Scholaster (Hermann) von Münster^ da nach Klage des Osna-
brücker Kapitels Geistliche, tvelche Expehtanzen von Seiten des Papstes oder Legaten auf Pfründen
besässen^ an den KapÜelsverhandlungen bereits thcilnähmen und die nur den residirenden Domherren
zustehenden Häuser und Einkünfte beanspruchten, woraus dem Kapitel grosser Schaden erwachse,
diesen Unfug zu beseitigen.
Lyon 1248 Aprü 3.
„Exigentibus dilectorum." —
Dat. Lugduni III nonas aprilis pontificatus nostri anno quinto.
Or, im Domarchiv zu Osnabrück. Bulle van der Harrfachnur abgeschnitten. Auf dem Umbug
rechts NR. Oben rechts Ro zweimal schräg durchsti^chen, oben in der Mitte cor. Auf d^r
Rückseite Vermerk in der Mitte nicht zu lesen, in der Ecke oben links a. Innocentius verl.
SchHft.
Potthast, 12890. Moser IV, 224. Z. 13 zu lesen contendant st. int.
499.
Innocenz IV. gestattet dem Osnabrücker Kapitel, dass es die mit Expektanzbriefen auf Kapitels-
Pfründen versehenen Kleriker erst nach der wirklichen üebernaJime derselben zuzulassen brauche.
Lyon 1248 Aprü 3.
Innocentius episcopus ser^^us servorum dei dilectis filiis . . decano et capitulo Osnaburgensibus
salutem et apostolicam benedictionem. Exigentibus vestre devotionis meritis votis vestris libenter
annuimus et petitiones vestras, quantum cum deo possumus, favorabiliter exaudimus. Ex parte siqui-
dem vestra fuit propositum coram nobis, quod, licet tarn de nostro quam legatorum apostolice sedis
mandato plures clerici in ecclesia vestra vacaturas prebendas expectent, nichilominus tarnen ipsi
temeritati proprie innitentes, communibus tractatibus capituli Interesse ac domos, redditus canonicis
residentibus debitos contra ipsius ecclesie consuetudinem sibi vendicare contendunt, propter quod
impediuntur sepius ejusdem capituli tractatus utiles et ecclesia ipsa non modicum sustinet detrimentum.
Quare nobis humiliter supplicastis, ut providere vobis et eidem ecclesie in hac parte paterna soUicitu-
dine curaremus. Nos igitur *) vestris supplicationibus inclinati, ne tales admittere teneamini ad pre-
missa, donec fructus prebendarum assecuti et choro secundum consuetudinem ecclesie astricti fuerint,
auctoritate vobis presentium indulgemus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre
concessionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,
230
indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum.
Dat. Lugduni III nonas aprilis pontificatus nostri anno quinto.
a) No8 igitur auf Rasur,
Or. im Domarchiv zu Osnabrück. BuUe an rothffelben Seidefrfäden, Diekamp, Tafel Nr, 37.
Oben links über dem verL Innocentius ]^, in der Mitte oben viele Rasuren. Auf dem ümbuj
rechts NR, vielleicht auch p R, aber derselbe SchreibemaTne wie bei der vorh. Nr. Trotzdem ganz
andere Schrat, Ligaturen u. s. w. Oben in der Ecke rechts pe, zu)eimal unter einander
schräg durchstricfien. Auf der Rückseite R mit Script, in der obem Rundung, Darunter
L domini (?) Osnaburgensis impet. Roffredus de Ferent clericus procurator
venerabilis patris domini P. sancti Georgii ad velum aureum diaconi cardinalis apostolice
sedis legati, quam (quas?) pro ipso (es folgen anderthalb Zeilen radirt, nur ist stehen ge-
blieben) extendat. Darunter von derselben Hand: I(n) e(undem) m(odum) pro episcopo
Osnaburgensi. Dai^nter von anderer Hand: fiat iterum cautio pro . . episcopo Osna-
burgensi ad instanciam magistri Arnoldi procuratoris ipsius episcopi et detur ista
littera eidem Amoldo bullata. Alle drei Notizen sind durchstrichen. In der MUte der
Rückseite XIIII d schräg durchstinchen. Ausser diesen mehrere venciscfUe, anscheinend <ms
der päpstlichen Kanzlei stammende Notizen, In der Ecke oben ein kleines a. Der Prokwraior
des Osnabiücker Bischofs Amoldus erhielt auf Bitten des Bischofs Pfründen. Vgl. oben.
— Die Urk, steht im Fat. Arch. Regbd, 21 fol. 626 Nr. 797.
500.
Innocenz IV. befiehlt dem Bischof (Engelbert) von Osfiabräck, dem Kanonikus Fromold von
St. Johann in Osnabrük ein Pfarrbeneficium oder ein e>ifsprechendes in der Stadt oder Diocese Os-
nabrück zu verleihen. Lyon 1248 April 9.
. . episcopo Osnaburgensi.
Sincere devotionis affectus, quem tu, frater episcope, ac , . abbas monasterii Corbeiensis et nobilis
viri Otto de Benethem consanguineus carissimi in Christo filii nostri . . Romanorum regis illustris,
Otto de Tenekeburg (!) et Henricus de Aldenburg ad personam nostram et Romanam ecclesiam
geritis *), nos inducit, ut vestris precibus, quantum cum deo possumus, annuamus. Hinc est, quod nos
tuis et ipsorum precibus inclinati maiidamus, quod dilecto filio Fromoldo canonico ecclesie sancti
Johannis Osnaburgensis, de quo nobis laudabile testimonium perhibetur, in Osnaburgensi civitate vel
diocesi auctoritate nostra de beneficio ecclesiastico competenti parrochiali vel alio, quam cito se facultas
obtulerit, provideas vel facias provideri. Non obstante (folgen die gewöhnlichen Fat^meln). Contradictores
etc. Dat. Lugduni V idus aprilis anno V.
a) gentis das Reg.
Vat. Arch. Regbd. 21 fol. 622 Nr. 768.
Potthast, 12895. Reg. Berger, I p. 575 Nr. 3796.
501.
Innocenz IV. beauftragt Dechant und Scholaster von Nigenkerken, die Klage des Kreu^tifles
in Hildesheim gegen Ounzelin v. Peine (Guncelinus de Peina) zu untersuchen.
Lyon 1248 Mai 30.
231
^Dilecti filii." -
Dat. Lugduni III kalendas junii pontificatus nostri anno quinto.
Or. im KgL St.^A, Hannover. Bulle cm Hanfschnur^ Diekampy Tafel Nr, 37. Avf dem TJmhug
f. Anf der Rückseite Marcus Leo. In der Ecke links oben a.
502.
Innocenz IV. gestattet auf Bitten des Erzbischofs (Konrad) von Köln, da$s der Paderbomer
Kanonikus Walter^ Sohn des im Dienste der Kölner Kirche getödteteten Kölner Marschalls Ootfried^
atisser dem genannten Kanonikat und der Kirche von Bouderic eine Anzahl Benefiden a/nndimen
dürfe. Lyon 1248 Juni 5.
^Ex parte tua." —
Dat. Lugduni non. junii pontificatus nostri anno quinto.
Or. im KgL St.-A. Münster. Bulle und Befestigung fehlen. Auf dem Umbug p. c. Oben in
dei* Mitte Cor einmal schräg durchsttnclien. In der Ecke oben rechts Joh. zweimal schräg
durchstrichen. Auf der Rückseite Christe deus adjutor meus , in der Ecke oben links A.
Die Bemerkung dominus Waltherus dabit X marcas vel pauIo minus stammt wohl aus der
Köln. Kanzleiy jedenfalls nicht aus der päpstlichen, wie Wilmanns Westf ürkb. IV p. 256
Anm. 2 und Diekamp, Mitth. 3ß02 annehmen.
503.
Innocenz IV. beauftragt die Bischöfe (Wilhelm) von Schwerin und (Ludolf) von Batzeburg^
die vom Kapitel zu Hamburg gegen Erzbischof Gerhard von Bremen erhobenen Klagen zu untersuchen
und innerhalb 6 Monaten dem apostolischen Stuhle das Ergebniss zu unterbreiten, andernfalls er die
Bischöfe (Rudgar) von Brandenburg und (Johann) von Minden und den Prior der Dominikaner
jsu HUdesheim dazu bestellen werde. .
Lyon 1348 August 17.
„Exhibita nobis." —
Dat. Lugduni XVI kalendas septembris pontificatus nostri anno sexto.
PoUhast, 12097.
504.
Innocenz IV. gestattet dem Bischof (Engdbeii) von Osnabrück, seinen Bruder, den Dompropst
von Osnabrück, und zwei andere ihm ergebene Kleriker behufs Uebei^no^me mehrerer Benefiden zu
dispensiren. Lyon 1248 November 9.
. . episcopo Osnaburgensi.
„Tuam volentes honorare." —
Dat. Lugduni X kalendas octobris anno VP.
Druck Berger y IL p. 14 Nr. 4183 (nach dem in Paris befindlichen Regbd, des 6 Jahres Inn. IV)
Potthasfy 13059.
232
505.
Innocenz IV. trägt dem Dechanten van St. Peter und Andreas in Paderborn auf, die dem Kl,
Ärclsen entfremdeten Güter demselben tvieder zu verschaffen.
Lyon 1248 November 16.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilecto filio decano ecclesie sanctorum apostolonun
Petri et Andree Paderburnensis salutem et apostolicam benedictionem. Dilectorum filiorum prepositi
et conventus ecclesie de Aroldessen ordinis sancti Augustini Paderburnensis diocesis precibus inclinaii
presentium tibi auctoritate mandamus, quatinus ea, que de bonis ejusdem ecclesie alienata invenies
illicite vel distracta, ad jus et proprietatem ipsius ecclesie studeas legitime revocare. Contradictores
u. s. w. Datum Lugduni XVI kalendas decembris pontificatus nostri anno octavo.
Nach Kopiar im fürstU Waldeckischen Archiv zu Arolsen fol. 7.
506.
Innocenz IV. beauftragt den Scholaster von Minden, einen Osnabrücker Kanoniker, dem, trotz-
dem er schon längst Ämvartschaft auf ein Kanonikai in Os}iabrück erhalten, gewisse sich vorzu-
drängen bemühten, möglichst bald zu einer Pfründe zu verhelfen, zumal sich auch der Graf vm
Oldenburg (Holdenburg) für ihn verwendet habe.
Lyon 1248 November 20.
„Proposuit coram nobis." —
Dat. Lugduni XIII kalendas decembris pontificatus nostri anno sexto.
PoUhast, 13079. Druck Mösei^ IV, 233.
507.
Innocenz IV. beauftragt den AU von Amelungsborn^ da das Kapitel vom h. Kreuz in Hü-
desJteim, dem nur 15 Kanoniker angehören könnten, welche sich alle durch einen Eid zur Besi-
denz verpflichteten, seinem Mitglied Hartmann von Minden (Hartmannus dictus de Minda), der
nach Erlangung der Dechanei zu St. Matthias in Goslar und eines Kanonikates im HUdesheimer
Dom jener Verpflichtung nicht nachkommen woUe^ das Kanonikat genommen und sich bei ihm für
Magister Gotfried von Bremen verwendet habe, diesen zum Mitglied des Kapitels zu ernennen.
Lyon 1248 November 3.
. . abbati de Amelungsbrune (!) Cisterciensis ordinis Ildesemensis diocesis.
„Ex parte." —
Dat. Lugduni III nonas novembris anno VP.
Druck Berger, II p. 30 Nr. 4275 (Quelle s. Nr. 504).
508.
Innocenz IV. befiehlt dem Elekten (Simon) von Paderborn, dem Pfarrer Johann von Oynhausen(?)
zu dnem Kanonikat in Busdorf zu verfiel fen.
Lyon 1249 Januar 8.
m
. . eleclo Padeburnensi.
Sincere devotionis affectus, quem tu et venerabilis frater noster . . Monasteriensis episcopus ei
dilecti filii nobiles viri B(ernardus) dominus de Lippea (!), . . de Arnesberge et . . de Retberge comites
ad personara nostram et Romanam geritis ecclesiam, nos inducit, ut vestris petitionibus, quantum cum'
deo possumus, benignum accomodemus auditimi. Hinc est, quod nos tuis et eorumden episcopi ac
nobilium supplicationibus inclinati mandamus, quatinus dilectum filium Johannem rectorem ecclesie de
Yenhusen, qui de ipsius ecclesie redditibus, cum trium marcarum argenti valentiam annis singulis, ut
asserit, non excedant, non potest commode sustentari, in ecclesia sanctorum apostolorum Petri et Andree
Padeburnensi auctoritate nostra recipi facias in canonicum et in fratrem ac sibi de prebenda, quamcito
se facultas obtulerit, provideri. Dat. Lugduni VI idus januarii anno VP.
VoUatändig gedr. Berger, II p, 33 Nr. 4284 Quelle s. Nr. 504),
509.
Innocenz IV. verbietet dem apostolischen Legaten Erzbischof (Siegfried) von Mainz, in der
Kölner Kirchenprovinz sein Legationsamt auszuüben.
Lym 1249 Februar 20.
„Cum in Alamania." —
Dat. Lugduni X kalendas martii anno VF.
Druck Berger II, p. 57 Nr, 4405. PoUhast, 13227.
510.
Innocenz IV. beauftragt die Genannten mit der Provision des Osnabrücker Presbyters Luddf
Lyof. 1249 Mai 23.
Innocencius episcopus etc. dilectis filiis scolastico, Ricberno et Norberto canonicis sancti Willehadi
Bremensis salutem et apostolicam benedictionem. Etsi ad provisionem omnium universalis ecclesie
devotorum ex injuncto nobis apostolatus officio teneamur, de illorum tamen provisione specialius cogitare
nos convenit, qui et propriis meritis et devotorum ecclesie precibus adjuvantur. Hinc est, quod nos
dilecto filio Ludolfo presbytero propter sue merita probitatis et considerationem venerabilium fratrum
nostrorum . . Osnaburgensis et . . Mindensis episcoporum ac dilectorum filiorum ministerialium, consulum
et universitatis Osnaburgensis nobis devote supplicantium pro eodem specialem gratiam facere cupientes
dilectos filios decanum et capitulum Osnaburgenses rogandos duximus (et) attencius amonendos nostri&
eis dantes litteris in mandatis, ut eidem presbytero nuUum, ut asserit, ecclesiasticimi beneficium assecuto
pro nostra et apostolice sedis reverencia vicariam unam de sex antiquis, si qua in eorum ecclesia vacat
ad presens, vel quam primum ad id se facultas obtulerit, liberaliter conferre procurent, non obstante
certo vicariorum numero juramento, consuetudine vel qualibet alia firmitate vallato u. s. w. Dat. Lug-
duni X kalendas junii pontificatus nostri anno sexto.
TranasuTnpt des Bremer Scholasters und des Kanonikus Ricbef^us im Domarchiv zu Osnabrück.
511.
Innocenz IV. nimmt das Kloster Lüienthal (Falkenhagen) in seinen besonderen Schutz und
bestätigt dessen Besitzungen. Lyon 1249 Juni 15.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . abbatisse et conventui
jnonasterii de Valle liliorum Cisterciensis ordinis Padeburnensis diocesis salutem et apostolicam bene-
Westt ürk.-Buch. V. 30
234
dictionem. Sacrosancta Romana ecclesia devolos et humiles filios — eos tamquam pia mater sue protectionis
munimine confovere. Eapropter, dilecte in Christo filie, vestris justis postulationibus grato concurrentes
assensu personas vestras et ]ocum, in quo divino estis obsequio mancipate, cum omnibus bonis, que in
presentiarum rationabiliter possidet, aut in futurum justis modis prestante domino potent adipisci, sub
beati Petri et nostra protectione suscipimus tu s, w. nach den gewöhrdiclien Formeln. — Dat. Lugduni
XVII kalendas julii pontificatus nostri anno sexto.
Or, im Besitz des Studienfonda in Paderborn^ zur Zeit im Kgl. St.-A, Münster, Bulle an roihr
gelben Seidenfäden, Diekamp, Tafel Nr, 37. Auf dem Umbug links G. c. Auf der Rück-
Seite: Christe deus acy'utor mens. In der Ecke oben links y. Innocentius verL Schrift.
Potthasty 13411. Vgl. Lipp. Reg. I. Nr. 259.
512.
Innocenz IV. gestattet dem Kl. HoUhausen hei Büren, atich während der Zeit des Inter-
diktes in angegebener Weise das heilige Opfer zu feiern.
Lyon 1249 Juni 17.
Innocentius IV. papa concedit priorisse et conventui monasterii de Buren Cistertiensis ordinis
tempore interdicti excommunicatis et interdictis exclusis, non pulsatis campanis, submissa voce divina
celebrare officia et eis, dum ibidem vestri capellani celebrant, interesse, nisi causam dederint interdicto.
Datum Lugduni XV kalendas julii pontificatus nostri anno sexto.
Reg. Overham, Collect. V. p. 227 im Herz. Arch. in WolfenbOttel.
Vgl. Westf. Urkb. IV. 403.
513.
Innocenz IV. nimmt das Kl. Lüienlhal {Falkenhagen) in seinen besondem Schutz, bestätigt
dessen Besitzungen und Rechte, bestimmt die Grenzen der abteilichen und bischöflichen Getvalt und
warnt vor Beraubungen desselben.
Lyon 1249 Juli 17.
„Religiosam vitam." —
R. Ego Innocentius catholice ecclesie episcopus ss. M.
t Ego Petrus Albanensis episcopus ss.
t Ego Willelmus Sabinensis episcopus ss.
t Ego Petrus tituli sancti Marcelli presbyter cardinalis ss.
t Ego Willelmus basilice duodecim apostolorum presbyter cardinalis ss.
t Ego frater Johannes tituli sancti Laurentii in Lucina presbyter cardinalis ss.
f Ego frater Hugo tituli sancte Sabine presbyter cardinalis ss.
t Ego Johannes sancti Nicolai in carcere Tulliano diaconus cai'dinalis ss.
f Ego Willelmus sancti Eustachii diaconus cardinalis ss.
Dat. Lugduni per manum magistri Marini sancte Romane ecclesie vicecancellarii XVI kalendas
augusti, indictione VII, incarnationis dominice anno M^C^X^^LVIIII, pontificatus vero domini Innocentii
pape IUI anno septimo.
Or. im Besitz des Studienfonds in Paderborn. Bulle an rothgelben Seidenfdden, Diekamp, Tafel Nr. 37.
Oben in der Mitte Privilegium monial. (durch l Querstrich) Cister. S(?). In der Ecke rechts corr. (?)
zweimal schräg durchstinchen, dai^nter a. Unter dem Umbug rechts von gleichzeitiger, aber
235
nicht Kanzleihand: Intimata et lecla est liltera per Berlrammum plebanum in Sualenberg
quondam prepositum hujus claustri. Auf der Rückseite Christe deus a^jutor meus.
Darunter Gister. In der Unterschrift des Papstes lässt sich mit SicherJieit etwa^ besonders
Eingetragenes nicht feststellen, Ringkreuz ist für sich eingetragen, Umschrift Notas fac
michi domine vias vite. Unterschriften der Kardinale von verschiedenen Händen undDinte^
doch nichts darin für sich. In Marini M von anderer Dinte. Erste Zeile bis in perp. reich
verziert.
Potthastj 13751 nach Druck Schaten ad annum. Darin zu korrigiren (2. Aufl.) p. 46, I. Z. 15
Padeburnensis, Z. 22 Cisterciensium (so immer), Z. 23 susceptam, Z, 26 u. 27 quascumque
wTid quecumque, Z. t?e?que (st. qui) jj. 46, II. Z. 19 sinodos^ p. 47, I. Z. 5 mercennarios,.
Z. 20 nichilominus, Z. 7 v. u. commonita, p. 47 IL Z. 4. Jhesu.
514.
Innocenz IV. bestätigt ein Statut des Osnabrilcker Domkapüds.
Lyon 1249 November 5.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . preposito, . . decano et . . capitulo
Osnaburgensibus salutem et apostolicam benedictionem. lustis petentium desideriis dignum est nos
facilem prebere consensiim et vota, que a rationis tramite non discordant, eflfectu prosequente complere;
Cumigitur, sicut ex parte vestra fuit propositum coram nobis, deliberatione provida de consensu vene-
rabilis fratris nostri . . episcopi Osnaburgensis duxeritis statuendum, ut in ecclesiis parrochialibus
spectantibus ad prebendas vestras, constitutis infra civitatem Osnaburgensem, non per conductitios set
per capellanos ecclesie Osnaburgensis vel de gremio ipsius de cetero serviatur, prout in litteris inde
confectis plenius dicitur contineri, nos vestris supplicationibus inclinati, quod super hoc a vobis
provide factum est, ratum et firmum habentes auctoritate apostolicaconfirmamus etpresentis scripti pa-
trocinio communimus. NuUi ergo u. s. w. Dat. Lugduni non. novembris pontificatus nostri anno
septimo.
Or. im Domarchio zu Osnabrück. Bulle von den rotfigelben Seidenfäden abgeschnitten. Auf der
Vorderseite oben in der Ecke rechts pe schräg durchstrichen. Innocentius verl Schrift. Auf
der Rückseite: + Aurea lucs(!)-4-, darunter R mit Script, in der obem Rundung. (Bekannt'
+
lieh ist der Regbd. des annus 7 Innocenz IV. verloren.)
515.
Innocenz IV. beauftragt den Abt von Iburg, über die Ausführung des von ihm genehmigten
Stututs des Osnabrücker Kapitels zu wachen.
Lyon 1249 November 5.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilecto filio . . abbati de Iburch Osnaburgensis diocesis
salutem et apostolicam benedictionem. Cum, sicut ex parte dilectorum filiorum prepositi, . . decani et
capituli Osnaburgensium fuit propositum coram nobis, ipsi deliberatione provida de consensu venerabilis
fratris nostri . . episcopi Osnaburgensis duxerint statuendum, ut in ecclesiis parrochialibus spectantibus
ad prebendas ipsorum, constitutis infra civitatem Osnaburgensem, non per conductitios set per capellanos
ecclesie Osnaburgensis vel de gremio ipsius de cetero serviatur, prout in litteris inde confectis plenius
dicitur contineri, nos ipsorum supplicationibus inclinati, quod super hoc ab eis provide factum est,
ratum et firmum habentes auctoritate apostolica duximus confirmandum. Quocirca discretioni tue per
30*
236
apostolica scripta mandamus, quatinus predictos prepositum, decanum et capitulum non permittas contra
confirmationis nostre tenorem super hüs ab aliquibus indebite molestari molestatores hiyusmodi per
censuram ecciesiasticam appellatione postposita compescendo. Dat. Lugduni non. novembris pontificatus
nostri anno septimo.
Or. im Doniarchiv zu Osnabrück. Bulle von Hat^schnur abgeschnitten. In der Ecke oben rechts pe
schräg durchstrichen^ etwas weiter nach links cor zweimal schräg durchstrichen. Atrf dem
Umbug links ein n Zeichen^ wohl Federprobe. Auf der RUckseite -h aurea lucs (!) H-. Dor-
-4-
tmter R mit Script, in der obem Rundung.
PoUhast, 13862. Dfnick Moser TT, 237.
516.
Innocenz IV. nimmt das KL Gokirche in seinen Schuiz.
Lyon 1250 Juni 29.
Innocentius episcopus seiTUS servorum dei dilectis in Christo filiabus . . abbatissae monasterii sancti
Odalrici Padeburnensis ejusque sororibus tarn presentibus quam futiuis regulärem vitam professis in
perpetuum. Religiosam vitam eligentibus apostolicum convenit adesse presidium, — enervet. £a
propter, dilecte in Christo filie, vestris justis postulationibus clementer annuimus et monasterium
sancte dei genitricis et \irginis Marie et sancti Odalrici Padeburnense, in quo divino estis obsequio
mancipate, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus etc. Dann heisst es weiter:
R. Ego Innocentius catholice ecclesie episcopus subscripsi ss. M.
f Ego Wilielmus Sabinensis episcopus ss.
t Ego Petrus tituli sancti Marcelli presbyter cardinalis ss.
f Ego Willelmus baäilice duodeciin apostolorum presbyter cardinalis ss.
f Ego frater Johannes tituli sancti Laurentii in Lucina presbyter cardinalis ss.
t Ego frater Hugo tituU sancte Sabine presbyter cardinalis ss.
f Ego Riccardus sancti Angeli diaconus cardinahs ss.
f Ego Johannes sancti Nicolai in carcere Tulliano diaconus cardinalis ss.
f Ego Willelmus sancti Eustachii diaconus cardinahs ss.
Datum Lugduni per manum raagistri Martini sancte Romane ecclesie vicecancellarii III kalendas
julii, indictione VIII, incarnationis dominice anno M^CCoL, pontificatus vero domni Innocentii pape IUI
anno octavo.
Nach Abschr. Strunck's Notae criticae p. 457 mit einleitenden Worten: vidi bullam adhuc omni
ex parte integram et illaesam hiyus monasterii. Er leitet sie mit den Worten ein: At
quia totus privilegiorum contextus de verbo ad verbum convenit cum privilegiis buUae
Valckenhagensi monasterio datae, quam Schatenius ad annum praecedentem protulit, satis
erit hie adducere initium et finem ejus, in quibus discrepat.
517.
Innocenz IV. gewährt dem Kl. Herzehrock das Privileg, dass es nur durch solche päpstliche
Briefe zur Verleihung von Pfründen und Pensionen veranlasst werden kann, die dieses Priväeg
envähnen. Lyon 1250 Juni 30.
237
Innocentius episcopus, servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . abbatisse et conventui
monasterii de Herzebroke orcünis sancti Benedicti Osnaburgensis diocesis salutem et apostolicam bene-
dictionem. Paci et tranquillitati vestre paterna volentes in posterum sollicitudine precavere vestris
devotis supplicationibus inclinati auctoritate vobis presentium indulgemus, ut ad receptionem vel pro-
visionem alicujus in pensionibus aut ecciesiasticis bonefitiis per litteras sedis apostolice vel legatorum
ipsius compelli de cetero non possitis absque mandato sedis ejusdem faciente plenam et expressam
de hac indulgentia mentionem. NuUi ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis
infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem
omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Dat. Lugduni II
kalendas julii pontificatus nostri anno octavo.
Or. im FürsÜ, Archiv in Rheda, Bulle an rothgelben Seidenfäden, Auf dem Umbuff Ls. Inno-
centius verL Schnß. Abschrift 8. XVI im Herzebrocker Kopiar im Osnabr. Domarchiv,
Reg. Arch. Ztschr. ///, 51 Nr. 82.
518.
Innocenz IV. nimmt Kl. Herze})roch mit seinen Besitzungen in Schutz.
Lyon 1250 Mi 8.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus abbatisse monasterii de
Hersebroke ejusque sororibus tarn presentibus quam futuris regulärem vitam professis in perpetuum.
Religiosam vitam eligentibus apostolicura convenit adesse presidium, ne forte ciyuslibet temeritatis in-
cursus aut eas a proposito revocet aut robur, quod absit, sacre religionis enervet. Ea propter, dilecte
in Christo filie, vestris justis postulacionibus clementer annuimus et monasterium de Hersebroke
Osnaburgensis diocesis, in quo divino estis obsequio mancipate, sub beati Petri et nostra protectione
suscipimus et presentis scripti privilegio communimus. In primis siquidem statuentes, ut ordo mo-
nasticus, qui secundum deum et beati Benedicti regulam in eodem monasterio institutus esse dinoscitur,
perpetuis ibidem temporibus inviolabiliter observetur. Preterea quascunque possessiones, quecunque
bona idem monasterium inpresentiarum juste ac canonice possidet aut in futurum concessione ponti-
ficum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium, seu aliis justis modis prestante domino poterit
adipisci, firma vobis et eis, que vobis successerint, et illibata permaneant. In quibus hec propriis
duximus exprimenda vocabulis. Locum ipsum, in quo prefatum monasterium situm est, cum omnibus
pertinentiis suis, ecclesiam de Hersebroke cum omnibus pertinentiis suis, cum terris, pratis, vineis,
nemoribus, usuagiis et pascuis, in bosco et piano, in aquis et molendinis, in viis et semitis et omnibus
aliis libertatibus et immunitatibus suis. Sane nWalium vestrorum, que propriis sumptibus Colitis, de
quibus aliquis hactenus non percepit, sive de vestrorum animalium nutrimentis nuUus a vobis decimas
exigere vel extorquere presumat. Liceat quoque vobis u, s. w, bis inveniant. Amen. Amen. Amen.
R. Ego Innocentius catholice ecclesie episcopus ss. M.
f Ego Willelmus Sabinensis episcopus ss.
t Ego Petrus tituli sancti Marcelli presbyter cardinalis ss.
f Ego Willelmus basilice duodecim apostolormn presbyter cardinalis ss.
f Ego frater Johannes tituli sancti Laurentii in Lucina presbyter cardinalis ss.
f Ego frater Hugo tituli sancte Sabine presbyter cardinalis ss.
f Ego Riccardus sancti Angeli diaconus cardinalis ss.
f Ego Johannes sancti Nicolai in carcere TuUiano diaconus cardinalis ss.
f Ego Willelmus sancti Eustachii diaconus cardinaUs ss.
238
Dat. Lugduni per manum magistri Marini sancte Romane ecciesie vicecancellarii VIII idus julii,
indictione VIII , incarnationis dominice anno M^^CL, pontificatus vero donni Innocentii pape IUI anno
octavo.
Or. im FürstL Archiv in Rheda. Bulle an rothgelben Seidenfdden, Diekamp T<rfel Nr, 37. Auf
dem ümbuff rechts Mich. Kontext, Unterechriß des PapsteSy Datumzeile van selber HanL
In den Unterschriften der Kardinäle nichts für sich. (Diekamp.)
Reg. Arch. Ztschr. III, 51 Nr. 83 zu Juli 9.
519.
Innocenz IV. befiehlt dem Munsterschen Kanonikus Franko von Hom^ dem Münsterschen
Kleriker Heinrich in der Diöcese Utrecht ein Benefiz zu verschaffen.
Lyon 1250 Juli 15.
Franconi de Hörne canonico Monasteriensi.
Sincere devotionis affectus, quem venerabilis frater noster . . Ärmachanus archiepiscopus et dilecti
filii nobiles viri . . de Thekenborg et de Marca comites ad personam nostram et Romanam gerunt
ecclesiam, nos inducit, ut eorum petitionibus , quantum cum deo possumus, annuamus. Hinc est,
quod nos eorundem supplicationibus inclinati mandamus, quatinus dilecto filio Henrico clerico Mona-
steriensi in civitate vel diocesi Trajectensi de prebendali vel alio ecclesiastico beneficio competenti,
etiam si curam habeat animarum, auctoritate nostra per te vel alium provideas vel facias providere et
ipsimi in ecclesia, in qua sibi provideri mandaveris, si prebendalis existat, recipi in canonicimi et in
fratrem, non obslante, si in eadem ecclesia certus sit canonicorum numerus institutus juramento, con-
firmatione sedis apostolice seu quacumque alia firmitate vallatus, vel si pro aliis in ea direximus(!}
scripta nostra, quibus nolumus etc. usque generari, aut si ejus personis a sede sit indultum eadem, quod
ad receptionem vel provisionem alicujus minime teneantur, aut quod per litteras apostolicas interdici,
suspendi aut excommiuücari non possint, nisi in eis de indulto higusmodi expressa mentio habeatur,
sive qualibet alia, per quam hujusmodi gratia impediri valeat vel differri, et de qua in nostris litteris
specialem fieri oporteat mentionem. Contradictores etc. Dat. Lugduni idibus julii anno VIPI.
Vat Arch. Regbd. 22 foli 97 Nr. 613.
Reg. Berger y II p. 247 Nr. 5347. Den Namen des Kanonikus liest B. Berorne oder Herome.
Im Reg. Hörne mit einem zuweilen für er gesetzten Abkürzungszeichen hinter H. Franco de
Hörne kommt als Kanonikus vielfach in Munsterschen Urkk. vor. Vgl. Wesif. Urkb. III,
Register s. v. Hörne.
520.
Innocenz IV. bestätigt wie Gregor IX. die von dem ehemaligen Kardinallegaten Otto getroffenen
kirchlichen Neuordnungen der Diöcese Minden.
Lyon 1250 December 18.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilecto filio . . decano Mindensi salutem et apostolicam
benedictionem. Decet, ut, que in ecclesiarum decorem et commodiun ordinantur, per sedem apostolicam
recipiant perpetui roboris firmitatem. In nostra siquidem proposuisti presentia, qyod dilectus filius
frater Johannes magister ordinis Predicatorum penitentiarius noster auctoritate bone memorie 0(ttonis)
Portuensis episcopi, tunc sancti Nicolai in carcere TuUiano diaconi cardinalis, in partibus illis apostolice
sedis legati, Mindensem ecclesiam visitans statuit quinque archidiaconatus in ipsa, qui prius fuerant
indistincti, ac cantoriam de novo creans in illa statuit, ut eadem ecclesia ^iginti quatuor canonicorum
239
nvimero a bone memörie . . episcopo et capitulo Mindensibus juramento vallalo de celero foret contenta
et alia quam plura in eadem ecclesia de assensu eorumdem episcopi et capituli ad honorem et utilitatem
sepedicte ecclesie ordinavit. Et licet predicta per pie memorie G(regorium) papam predecessorem
nostrum fuerint confirmata, tarnen ut eo uberius suum consequatur effectimi, quo majori vallata fuerint
firmitate, nobis humiliter supplieasti, ut illa curarenms apostolico munimine roborari. Nos igitur tuis
devotis precibus inclinati, que a predicto penitentiario nostro in dicta ecclesia provide facta sunt,
auctoritate apostolica non obstante, quod unus de dictis archidiaconatibus dicitur per venerabilem fra-
trem nostrum . . episcopum Mindensem divisus contra statuta concilii Turonensis, confirmamus et
presentis scripti patrocinio communimus. NuUi ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre
confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit,
indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum.
Dat. Lugduni XV kalendas januarii pontificatus nostri anno octavo.
+
Or. im Kgl. St-A. Münstei\ Bulle und Befestigung fehlen. Auf der Rückseite Jacobus Änagnia.
+
In der Ecke links a.
521.
Innocenz IV. beauftragt Genannte mit Untersuchung der Klagesache des Kh Levern gegen
einige Laien. Lyon 1251 Januar 4.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis fihis . . decano et . . scolastico ecclesie An-
gariensis Osnaburgensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Conquesti sunt nobis . . pre-
positus et conventus monasterii de Leueren Cisterciensis ordinis, quod Themo de Woswinkele miles et
quidam alii laici Osnaburgensis, Mindensis et Padeburnensis civitatum et diocesum super possessionibus,
debitis et rebus aliis injuriantur eisdem. Ideoque discretioni vestre per apostolica scripta mandamus,
quatinus partibus convocatis audiatis causam et appellatione remota fine debito decidatis facientes, quod
decreveritis, per censuram ecclesiasticam firmiter observari. Testes autem, qui fuerint nominati^ si se
gratia, odio vel timore subtraxerint, censura simili appellatione cessante cogatis veritati testimonium
perhibere. Dat. Lugduni II nonas januarii pontificatus nostri anno octavo.
Or, im Kgl. St.-A. Münster, Bulle an Hanfschnur^ Diekampy Tafel Nr, 38. Auf dem Umbug
J. T. Auf der Riückseite Rosetum, in der Ecke oben links G.
522.
Innocenz IV. beauftragt den Elekten (Simon) von Faderborn^ dem Johann von Göttingen
zwei Pfründen in Deutschland zu verschaffen.
Lyon 1251 Februar 15.
. , electo Pagdeburgensi (!).
Licet ad refrenandas ambitiones quorundam, ne quis plures ecclesias vel dignitates ecclesiasticas
babeat, sacri concilii constitutio interdicat, volentes tamen dilecto filio Johanni de Gotingen clerico ob-
tentu venerabilis fratris nostri . . Hildesemensis episcopi et dilecte in Christo filie nobilis mulieris
S(ophie) ducisse Brabanzie suppHcantium nobis pro eo gratiam facere specialem discretioni tue, de qua
gerimus fiduciam in domino pleniorem, presentium auctoritate committimus, quatinus cum eodem clerico
auctoritate nostra dispenses, quod in regno Alammanie possit duo ecclesiastica beneficia, etiam si curam
240
animarum habeant et sibi canonice conferantur, vel etiam sint coUata constitutione hon obstante premissa
licite retinere, proviso, quod beneficia ipsa u. ». w. Dat. Lugduni XV kalendas martii anno VIPI.
Vat ArcK RegU. 22 fol 106v Nr. 680.
Auszug BergeTy II p. 259 Nr. 5414.
523.
Innocenz IV. befiehlt dem Abt und Prior von Iburg, dem Kleriker Ernst eine Pfründe w
Münster zu verschaffen. Lyon 1251 Februar 25.
. . abbati et . . priori de Jberg (!) Osnaburgensis diocesis.
Gausam, que inter dilectum filium Ernestum canonicum Osnaburgensem ex una parte ac . .
decanum et capitulum Monasterienses super receptione ac provisione ipsius E(rnesti) facienda in ecclesia
Monasteriensi auctoritate litterarum nostrariun ex altera vertebatur, ad examen sedis apostolice revocatam
dilecto filio magistro Bono Johanni capellano nostro commisimus audiendam. Quia vero idem capellanus
auditis hinc inde propositis et relatis fideliter coram nobis dicto canonico et alterius partis procuratore
presentibus de speciali mandato nostro ordinavit, ut in ipsa ecclesia recipiatur in canonicum et in
fratrem, mandamus, quatinus ipsum recipi ac sibi de prebenda, si vacat ad presens, vel quamcito se
facultas obtulerit, per vos vel per alium auctoritate nostra providere curetis juxta priorum continentiam
litterarum, ita tarnen, quod illis, qui nostras litteras ante ipsum presentaverunt, in prefata ecclesia
nullum propter hoc super receptione ac provisione ipsorum prejudicium generetur. Non obstante ali-
qua indulgentia coram dicto capellano proposita sive aliqua impetrata vel impetranda a sede apostolica,
per quam receptio et provisio sepedicti E(rnesti) impediri vel differri valeat et de qua in litteris nostris
plenam et expressam oporteat fieri mentionem. Contradictores etc. Quod si non ambo etc. Dat. Lugduni
V kalendas martii anno VIII.
Vat. Arch. Regbd. 22 fol. 107 Nr. 683. (Mit mehreren Kcn^ekturen und Rasuren.)
Reg. Berger, II p. 259 Nr. 5417.
524.
Innocenz IV. befiehlt dem Domkapitel in Bremen, dem Dekan des Kapitels in Minden unter
Ausschliessung des Kanonikus Stephan vom St. WiUehaldikapitel in Bremen die nächste erledigte
Probende zu übertragen. Lyon 1251 März 6.
„Sua nobis dilectus filius." —
Älioquin dilectis filiis decano et scolastico ecclesie Ängarensis Osnaburgensis diocesis nostris in-
jungimus litteris, ut ipsi mandatum super hoc apostolicum exequantur. Dat. Lugduni II nonas martii
pontificatus nostri anno octavo.
PoUhast, 14226.
525.
Innocenz IV. beauftragt den Abt von Iburg, dem Osnabrücker Kanonikus Everhardus ein Bene-
ficium in der Utrechter Diöcese zu verschaffen.
Lyon 1251 März 7.
. . abbati de Yburch Osnaburgensis diocesis.
Ut dilectus filius frater Gorradus de Rota ex injuria et corporis lesione sibi ab inimicis ecclesie
in ipsius ecclesie odium irrogatis gratiam apud sedem apostolicam sibi gaudeat accrevisse, ipsius pre-
241
cibus inclinati mandamus, quatinus Euerardo canonico Osnaburgensi suo familiari in civitate vel diocesi
Trajectensi per te vel per alium provideas de prebendali vel alio ecclesiastico beneficio solito clericis
secularibus assignari, etiam si curam habeat animarum et vacet ad presens, vel quam cito se facultas
obtulerit, facieiis (eum) ex nunc in ecclesia, in qua sibi providendum decreveris, si collegiata fuerit, in
canonicum recipi et in fratrem. Non obstante statuto de certo canonicorum numero u, s, w. bis aut
qualibet indulgentia dicte sedis, per quam eflFectus nostre gratie in hac parte impediri valeat vel diflferri.
Contradictores etc. Dat. Lugduni nonis martii anno VIPI.
Vat. Arch, Regbd. 22 fol 107 Nr. 686.
Reg. Berger, II p. 260 Nr. 5420.
526.
Innocenz IV. verleiht dem Osnabrücker Kapitel das Privileg, dass es zu Pfründen und Ren-
tenverleihung nicht gezvmngen werden kann, ausgenommen durch ein pä/pstliches Schreiben , welches
dieses Privileg envähnt. Lyon 1251 April 3.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . abbati et . . priori monasterii sancti
Clementis in Yburg ordinis sancti Benedicti Osnaburgensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem.
Decet et expedit, ut gravati super provisione clericorum per sedem apostolicam, que tamquam pia
mater illorum preces plerumque npn potest indurata facie pertransire, per eam interdum optatum
relevationis solatium assequuntur. Cum igitur, ^icut lecta coram nobis ex parte dilectorum filiorum . .
electi, . . decani et capituli Osnaburgensium petitio continebat, per sedem apostolicam et legatos ipsius
sunt super plurium clericorum receptione seu provisione gravati, nos super hoc congruum l'emedium
adhibere volentes eis per nostras litteras duximus indulgendum, ut nuUi de cetero in pensionibus vel
ecclesiasticis beneficiis per litteras sedis predicte vel legatorum ejus in ecclesia eorum provideri valeat
absque speciali mandato sedis ejusdem faciente plenam et expressam de hac indulgentia et receptorum
nominibus ac numero mentionem. Quocirca discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, qua-
tinus non permittatis dictos . . electum, decanum et capitulum contra concessionis nostre tenorem super
hiis ab aliquibus indebite molestari, molestatores hujusmodi per censuram ecclesiasticam appellatione
postposita compescendo. Dat. Lugduni III nonas aprilis pontificatus nostri anno VIII.
Aus Transswnpt com Jahre 1251 octava beati Andree im Doniarchiv zu Osnabmck.
527.
Innocenz IV. befiehlt dem Erzbischof (Konrad) von Köln, den Predigerorden in Deutschland
gegen seine Bedrücker zu schützen.
Perugia 1252 April 10.
Innocencius episcopus seiTUS servorum dei venerabili fratri archiepiscopo . . Coloniensi salutem
et apostolicam benedictionem. Inundans malicia perversorum viris sancte religioni deditis adeo fre-
quenter exhibet se infestam, quod ipsi divino cultui, ut deberent, vacare non possunt, dum illorum
maliciis agitantur. Cum igitur, sicut dilecti filii . . prior provincialis Alamannie et fratres sui prioratus
ordinis Predicatorum nobis signiflcare curaverunt, nonnuUi, qui nomen domini in vanum recipere
non formidant, ipsos graviter molestare presumant, nos et presumptorum hujusmodi refragari conatibus
et diclorum . . prioris et fratrum gravaminibus volentes congruis remediis subvenire fraternitati tue
Westf. Urlc-Bucb. V. ^^
242
per apostolica scnpta mandamus, quatinus ipsos in persoiiis vel rebus non permittas conti-a indulta
privilegiorum et indulgenciarum sedis apostolice ab aliquibus indebite molestari, molestatores hujusmodi
per censuram rcclesiasticam appellatione postposita conpescendo, non obstante constitutione de duabus
dietis edita in eoncilio generali. Datum Peiiisii IPII idus aprilis pontificatus nostri anno nono.
Transsampt des Officials der Kölner Kurie von 1287 Februar 25 im KgL St^A. Münster,
Fehlt Potthasty doch ist daselbst 14663 unter demselben Datum eine viit denselben Worten begith
nende Bulle gleichen Inhalts an den Bischof von Ometo, — Reg. Archic. Zeitschr. III, 52, 87.
528.
9
Innocenz IV. beauftragt den Kantor von Busdorf in Paderborn, dem Kleriker Johann, Sohn
Ekberts von Baienhorst, eine Pfründe in der Diöcese Münster zu verschaffen.
Perugia 1253 April 9.
. . cantori ecclesie sanctorum apostolorum Petri et Andree Padeburnensis.
Dilectum filium Johannem clericum natum cujusdam Ecberti de Batenhorst militis, pro quo vene-
rabilis frater noster Padeburnensis episcopus et dilectus filius . . Osnaburgensis electus ac nobilis rir
. . dominus de Lippia nobis per suas litteras humiliter supplicarunt, prosequi iavorabiliter intendentes
mandamus, quatinus eidem clerico in civitate vel diocesi Monasteriensi de aliquo ecclesiastico beneficio
prebendali vel alio etiam curam animarum habente, quod duxerit acceptandum, et ad eujuscunque
coUationem pertineat, si vacat ad presens, vel quam prinium ad id se facultas obtulerit, procures
auctoritate nosti'a per te vel per alium provideii faciens ipsum ex nunc in ecclesia, in qua sibi provideri
«legerit, si coUegiata fuerit, recipi in canonitiini et in fratrem. Non obstante ceilo canonicorum numero
w. *. w. bis generetur, vel si de mandato legal orum sedis apostolice vel proprio motu capituli aliqui sint
ibi recepti, quibus ipsum J(ohannem) in assecutione prebende volumus, sicut de jure fuerit, anteferri
seu indulgentia dicte sedis quibuscumque personis vel locis concessa, qüod excommunicari , suspendi
vel interdici quodque ad receptionem vel provisionem etc. usque mentionem. Contradictores. Dat
Perusii V idus aprilis anno X^.
Vat, Arch. Regbd, 22 fol 297v Nr, 876.
529.
Innocenz IV. beauftragt den Bechanien von Osnahück, die Stadt Köln zur Anerkennung des
durch den Kardinallegaten Hugo von. St. Sabina ausgesprochenen Schiedsspruches bezüglich der
Münze und anderer Angelegenheitefi durch Anwendung kirchlicher Strafen zu zwingen.
Assisi 1253 Juni 16.
„Sua nobis." —
Datum Asisii XVI kalendas julii pontificatus nostri anno decimo.
PotHiast, 15018.
243
530.
Inmcem IV. bmuf tragt den Thesaurar von Munster^ dem Kanonikus Gerhard van St. Peter
in Utrecht eine Pfrütule in der Stadt oder Diöcese Utrecht zu verschaffen.
Assist 125S August 17.
. . thesaurario Monasteriensi.
Et si ad provisionem cunctorum etc. usque sufiFragantur. Hinc est, quod nos dilecto filio Gerardo
canonico ecclesie sancti Petri Trajectensis probitatis sue meritis, super quibus laudabile sibi testimonium
perhibetur, et obtentu carissimi in Christo filii nostri W(ilhelmi) regis Romanorum illustris supplicantis
nobis pro eo specialem gratiam facere intendentes mandamus, quatinus eidem canonico provideas
auctoritate nostra per te vel per alium, si alias pro eo beneficiando non scripsimus, in civitate vel
diocesi Trajectensi de beneficio ecclesiastico prebendali vel alio, etiam si curam habeat animarum, si
vacat ad presens, vel quam primum ad id obtulerit se facultas, faciens ipsum in ecclesia, in qua
duxeris providendum, si collegiata fuerit, in canonicum recipi et fratrem. Non obstante— . Contradictores.
Dat. Asisii XVI kalendas septembres anno X^I.
Vat Arch. Regbd, 23 fol 113 Nr. 781.
Potthast, 15094.
531.
Innocenz IV. beauftragt den Thesaurar von Münster^ dem Gotfried von Wesemale eine
Pfründe in der Stadt oder Diöcese Utrecht zu verschaffen.
Assisi 1253 August 17.
. . thesaurario Monasteriensi.
Et si ad provisionem cunctorum etc. usque suffragantur. Hinc est, quod nos dilecto filio Godefrido
nato dilecti filii nobilis viri domini de Wesemale canonico Trajectensi probitatis sue meritis, super
quibus laudabile sibi testimonium perhibetur, et obtentu carissimi in Christo filii nostri W(ilhelmi)
regis Romanorum illustris supplicantis nobis pro eo specialem gratiam facere intendentes, mandamus,
quatinus eidem canonico provideas auctoritate nostra per te vel per alium, si alias pro eo beneficiando
non scripsimus, in civitate vel diocesi Trajectensi etc. ut in quarta superiori usque in finem. Dat.
Asisii XVI kalendas septembres anno X<^I.
Vat. Arch. Regbd. 23 fol. 113y Nr. 784. Die als quarta superiori bezeichnete Urk. ist unsere
Nr. 530.
532.
Innocenz IV. beauftragt den Scholaster von NigenJcerken bei Höxter, dem Kanonikus Johann
van Lübeck eine Pfründe in der Erzdiöcese Bremen zu verschaffen.
Lateran 1254 Januar 28.
. . scolastico Noue ecclesie extra muros Huxarienses Padeburgensis diocesis.
Meritis laudabilis conversationis et vite dilecti filii Johannis canonici Lubicensis clerici dilecti
filii nobilis viri . . ducis de Brunesvic, sororii carissimi in Christo filii nostri W(ilhehni) regis Roma-
norum illustris, juvari dinoscitur, ut a nobis benigni favoris gratia foveatur. Hinc est, quod nos in eo
dictum ducem et venerabiles fratres nostros . . archiepiscopum Liuonie et Pruscie ac . . episcopum
31*
344
Roskildensem nee non comites Holtsane (!) ecclesie Romane . . devotos, qui pro ipso apostolicam
gratiam per affectuosas litteras implorarunt, honorare volentes mandamus, quatinus eidem canonico in
aliqua ecclesiarum Bremensis provincie, cathedralium vel aliarum provideas aut per alium facias prori-
deri. Contradictores. Nos enim nichilorainus irritum deceinimus et inane, si secus super premissis
fuerit attemptatum. Dat. Laterani V kalendas februarii anno X^I.
Vat Arch. RegM, 23 foL 83 Nr, 597.
Potthast, 15214.
533.
Innoccnz IV. befiehlt dem Erzhischof (Komnd) von Köln, dem Leonius von Neheim (?) zu
einer Pfründe, deren Kollation der Äbtissin von Essen zusteM, zu verhelfen.
Lateran 1254 März 25.
. . archiepiscopo Coloniensi.
Per speciales litteras tu et dilectus filius nobilis vir . . comes Cleuensis apostolice sedis devotus
nobis dilectum filium magistrum Leonium de Miheim (!) clericum commendastis. Quia vero idem
magister honeste conversationis et vite ac etiam competentis scientie meritis juvari dicitur, ut propter
hoc ei benigni favoris gratia debealur, nos in eo tuam et ipsius comitis volentes honoraie personas
mandamus, quatinus eidem magistro de prebendali vel alio beneficio ecclesiastico etiam curam animarum
habente ac spectante ad collationem . . abbatisse secularis ecclesie Esnidensis Coloniensis diocesis,
<juod consueverit clericis secularibus assignari, et idem magister duxerit acceptandum, si vacat ad
presens, vel quam cito facultas se obtulerit auctoritate nostra provideas aut per alium facias provi-
deri. Non obstante — . Contradictores. Dat. Laterani VIII kalendas aprilis ano(!) X^I.
Vat Arch. Regbd. 23 fol. 120 Nr. 835.
534.
Innoccnz IV. beauftragt den Elekten (Widukind) von Minden, die Klage des Bischofs (Hein-
rich) von Hildesheim gegen den Abt von Zell zu untersuchen.
Lateran 1254 Apr'd 8.
Eidem (Electo Mindensi).
Veherabilis frater noster . . Ildesemensis episcopus sua nobis communicatione monstravit, quod . ,
abbas de Cell ordinis sancti Benedicti Maguntine diocesis in eum, in quem nullam habet Jurisdictionen!
ordinariam vel etiam delegatam, temeritate propria excomraunicationis sententiam promulga\it. Man-
damus, quatinus per communicacionem (!) non obstante, si est eidem abbati ab apostolica sede indul-
tum, quod interdici, suspendi vel excommunicari aut extra suam diocesim in causam trahi non possit,
per litteras etc. usque mentionem. Dat. Laterani VI idus aprilis anno X^I.
Vat. Arch. Regbd. 23 fol. 81 o Nr. 59 L Vgl. die beiden folgenden Nrr,
535.
Innoccnz IV. beauftrag den Elekten (Widukind) von Minden, die Klage des Bischofs (Hein-
rich) von Hildesheim gegen den Kanonikus Hartmann von Hildesheim zu untersuchen.
Lateran 1254 April 9.
245
. . electo Mindensi.
Sua nobis venerabilis frater noster . . episcopus Ildesemensis petitione monstravit, quod, cum
ipse Hartmannum *) presbyterura canonicum Ildesemensem ad exigendum et i ecipiendum quosdam
reditus ipsius episcopi procuratorem constiluerit, idem canonicus de redilibus ejusdem episcopi, quos
hujusmodi procurationis occasione percepit, rationem sibi redere (!) denegans quedam instrumenta et
litteras apostolicas dicti episcopi contra justitiam detinet et ea ^) restituere indebite contradicit. Ideo-
que mandamus, quatinus partibus convocatis etc. usque perhibere. Non obstante, si est aliquibus
ab apostolica sede indultum, quod interdici, suspendi vel excommunicari aut extra civitatem Ildesemen-
sem in causam trahi non possint, per litteras apostolicas, que de indulto hujusmodi plenam et ex-
pressam ac de verbo ad verbum non fecerint mentionem. Dat. Laterani V idus aprilis anno X^I.
a) könnte auch Harcmannum sein, — b) ea im Reg.
Vat Arch. Regbd, 23 fol. 8U Nr. 591.
536.
Innocenz IV. ernennt den Bischof (Widukhid) van Minden zum Richter in dem Streite des
Bischofs (Heinrich) von Hüdesheim mit dem KapUel von Simon und Judn in Goslar.
1254 Aprü ,9.
Eidem (Electo Mindensi).
Sua nobis venerabilis frater noster . . episcopus Ildesemensis petitione monstravit, quod, cum olim
sibi percipiendi proventus beneficiorum primi anni, quos in civitate ac diocesi Ildesemensi infra certum tem-
pus vacare contingeret necnon contradictores per censuram' ecclesiasticam appellatione postposita compes-
cendi per nostras litteras liberam concesseriuius facultatem, vacantibus tandem infra tempus illud qui-
busdam prebendis in ecclesia sanctorum Symonis et Jude Goslariensis ejusdem diocesis, idem episcopus
in . . decanum, . . scolasticum, Bertoldum, Bonostum (!), magistrum Fredericum et quosdam alios
ipsius ecclesie canonicos pro eo, quod impedire temere presumebant, ne dictus episcopus juxta hujus-
modi litterarum tenorem proventus earundem prebendarum posset percipere, cum nichil rationabile
proponerent, quare facere hoc deberent, et ab eodem episcopo moniti diligenter a presumptione hiyus-
modi desistere contumaciter denegarunt, auctoritate dictarum litterarum excommunicationis sententiam
exigente justitia promulgavit. Quam ipsi dampnabiliter contempnentes divina officia celebrare immo
verius, quantum in eis est, prophanare presumunt in animarum suarum periculum, plurimorum scanda-
lum et ipsius episcopi prejudicium et gravamen. Quare nobis humiliter supplicavit eandem sententiam
robur firmitatis debitum obtinere dictosque decanum, scolasticum et canonicos puniri pro presumptione
hujusmodi pena canonica faceremus. Quocirca mandamus, quatinus sententiam ipsam, sicut rationabi-
liter est prolata, facias auctoritate nostra usque ad satisfactionem condignam appellatione remota in-
violabiliter observari. Super eo vero, quod decanus, scolasticus et canonici predicti divina ofßcia
celebrare presumunt, quod canonicum fuerit, appellatione remota decernas faciens etc. non obstante,
si est aliquibus ab apostolica sede indultum, quod interdici, suspendi vel excommunicari aut extra
civitatem Ildesemensem in causam trahi non possint, per litteras apostolicas, que de indulto hujus-
modi plenam et expressam ac de verbo ad verbum non fecerint mentionem. Dat. Laterani V idus
aprilis ano (!) X^I.
Vat. Arch. Regbd. 23 fol. 81v Nr. 591.
246
537.
Innocem IV. beauftragt den Dekan der Zütphener Kirche, detn Priester WUhdm ein Benefiz
in der Kölner oder Mänsterschen Diöcese m verschaffen.
Assisi 1254 Mai IL
. . decano ecclesie Sutphaniensis Trajectensis diocesis.
Volentes dilectum filium presbyterum Willelmum vicarium ecclesie in Hengelo obtentu venerabilis
fratris nostri . . Lubicensis episcopi pro eo nobis humiliter supplicantis gratiam prosequi et favorem,
mandamus, quatinus eidem W(illelmo) de aliquo ecclesiastico beneficio, etiam si curam habeat animanim
annexam, ad collationem abbatis et conventus sancti Pantaleonis in Colonia ordinis sancti Benedicti
pertinente, quod idem duxerit acceptandum, in Coloniensi vel Monasteriensi diocesi , si vacat ibidem ad
presens, vel quam primum ad id se facultas obtulerit, per te vel alium provideri procui-es. Non ob-
stante, si super aliorum provisionibus in illis partibus direximus scripta nostra, quibus etc. usque gene-
rari, vel si dictis abbati et conventui vel aliis quibuscumque a sede apostolica sit indultum etc., ut in
alia usque ad finem. pst die voratifgehende Nt\ 866, worin dem Abt Floridi campi Cistertiensis ordinis
Trjgectensis diocesis, aufgetragen wird^ defn Willelmus clericus Trajectensis diocesis obtentu .... ducis
Brabantie eine Präbende in archidiaconatu Dauentrensi (!) zu verschaffen mit Datum: Dat. Asisii V idus
maii anno X<>I.]
Vau Arch Regbd, 23 fol 126 Nr. 867,
538.
Innocenz IV. befiehlt den Genamüen, dem Kaplan des Grafen von BenOieim eine Pfründe
zu verschaffen. Assisi 1254 Mai 17.
. . decano et scolastico ecclesie sancti Johannis Osnaburgensis.
Dilectum filium nobilem virum Comitem de Binthem consanguineum canssimi in Christo filii nostri
W(ilhelmi) regis Ro(manorum) illustris in persona dilecti filii Radolphi presbyteri capellani ejusdem
nobilis nuUum adhuc ecclesiasticum beneficium, prout asserit, obtinentes (!), quantum cum deo possu-
mus honorare, volentes mandamus, quatinus eundem presbyterum in ecclesia Aldensolensi(!)Tr£gectensis
diocesis per vos vel per alios auctoritate nostra recipi faciatis in canonicum et in fratrem, de prebenda
sibi, si vacat ad presens ibidem vel quam primum ad id se facultas obtulerit, provisuri. Contradictores.
Dat. Asisii XVI kalendas junii anno X^I.
Vat Arch. Regbd. 23 fol 127 Nr. 883.
Potthast, 15370.
539.
Innocenz IV. nimmt Kl. Varlar in seinen Schutz.
Anagni 1254 Jtäi 11.
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis filiis preposito et conventui monasterii
Varlerensis Premonstratensis ordinis Monasteriensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem.
Cum a nobis petitur, quod justum est et honestum u. s, u\ bis effectum. Ea propter, dilecti in domino filii,
vestris justis postulationibus grato concurrentes assensu libertates et immunitates a predecessoribus
nostris Romanis pontificibus monasterio vestro concessas nee non libertates et exemptiones secularium
exactionum a regibus, principibus ac aliis Christi fidelibus rationabiliter vobis indultas, terras quoque,
247
decimas, possessiones et alia bona vestra, sicut ea omnia juste ac pacifice obtinetis, vobis et per vos
«idem monasterio auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus, salva
in predictis decimis moderatione concilii generalis. — Datum Anagnie V idus julii pontificatus nostri
•anno duodecimo.
Kopie s. XVII im Kgl. St.^A, Müm/tei; ttehr fehlerhaft. Die offeiiktmdigen Fehler sind ktyi^^rigirU
Potthasty 1545^L
540.
Innocenz IV. befiehlt dem Genannten, deni Dechanten Wigger in Halberstadt eine Pfründe
zu verschaffen. Anagni 1254 Augtist 23.
. . preposito ecclesie sancte Marie in Erfordia Maguntine diocesis.
Dilectus filius Wiggerus decanus Alberstadensis nobis exposuit, quod, cum olim ad preces clare
memorie Henrici regis Romanorum . . decano et . . scolastico ecclesie Padeburnensis direxerimus
scripta nostra, ut eidem decano in aliqua ecclesiarum civitatis vel diocesis Alberstadensis cathedrali
vel alia de aliqua dignitate vel personatu seu officio, si tunc vacabat, vel quam cito se ad id offerret
oportunitas, providerent, contra idem decanus nullum adhuc de hujusmodi gratia commodum est adeptus.
Nolentes igitur, ut dictus decanus concepta de ipsa gratia spe frustretur, mandamus, quatinus, si est
ita, in mandati nostri super hoc executione procedas per te vel per alium juxta directarum ad dictos
decanum et scolasticum continentiam litterarum. Nos enim decernimus irritum et inane, si quid super
hiis contra mandati nostri tenorem contigerit attemptari. Dat. Anagnie X kalendas septembris anno XI^^L
Vat, Arck Begbd, 23 foL 175 Nr. 207,
541.
Innocenz IV. gestattet der Stadt Münster, wegen der Unsicherheit der dortigen Verhältnisse solle
sie nicht mehr vor ein fremdes Gericht belangt werden können.
Anagni 1254 September 10.
Communitati civitatis Monasteriensis.
Exigentibus vestre devotionis meritis etc. usque exaudimus. Cum igitur, sicut ex parte vestra fuit
propositum coram nobis, propter discrimina guerrarum et incursus predonum et hostium vobis ad
partes remotas a civitate vestra absque personarum et rerum periculo accedere non sit tutum, nos
vestris ac venerabilis fratris nostri . . episcopi Monasteriensis devotis supplicationibus inclinati quieti
vestre in hac parte salubriter providere volentes auctoritate vobis presentium indulgemus, ut extra
districtum ciAatatis Monasteriensis non possitis conjunctim vel divisim durante hiyusmodi discrimine
per Utteras apostolice sedis vel legatorum ipsius impetratas seu etiam impetrandas a quocunque in
Judicium evocari, nisi dicte littere impetrande plenam et expresam fecerint de hac indulgentia
mentionem. Nullus etc. nostre concessionis etc. Dat. Anagnie VI idus septembris anno XII.
Prepositus ecclesie Monasteriensis datus est super hiis conservator, non obstante, si aliquibus a
sede apostolica sit indultimi, quod inter etc. usque mentionem.
Vat Arch. Regbd. 23 fol. 191v Nr. 225. Vor dem Datum ein Sttich, obschm thatsächlich
nichts fehlt
848
542.
Innocenz IV. bestätigt die Sclienkung des römischen Königs Otto IL für die Kölner Kirche.
Anagni 1254 September 27.
Confirmacio aposlolica super donacione castrorum, villarum et opidorum per Ottonem
Romanorum regem ecclesie Coloniensi donatorum.
Innocencius episcopus servus servorum dei venerabili fralri . . archiepiscopo Coloniensi salutem
et äpostolicam benedictionem. Justis petencium desideriis dignum est nos facilem prebere consensum
et Vota, que a racionis tramite non discordant, effectu prosequente complere. Sane, sicut tua nobis
exhibita peticio continebat, clare memorie Otto dictus Rufus Romanorum rex Coloniensem ecclesiam
castris, villis, possessionibus, molendinis, libertatibus aliisque bonis pia liberalitate dotavit, prout in
ejusdem regis litteris confectis exinde aurea bulla munitis plenius dicitur contineri. Nos itaque tuis
precibus inclinati, quod ab eodem rege super hoc pie ac provide factum est et in alterius prejudicium
non redundat, ratum habentes et gratum illud auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti
patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confinnacionis in-
fringere etc. Dat. Anagnie V kalendas octobris pontificatus nostri anno duodecimo.
Alts Liber priv. eccl, Colon, ivi Kgl. St.-A, Mürutter Msc. I, 178 foL 9, Nicht hn Hb. priv. eccl. CoL
Dass nur Innocenz IV. yenieint ist, ergibt sich neben andervi mit voller SicherJieit aus der
Nennung des Johannes dictus Bramecg in den folgg. Urkk. Das hier erwähnte Privileg ist
Stumpf, 698.
543.
Innocenz IV. beauftragt Genannte y dafür zu sorgen ^ dass die Kölner Kirche in friedlichem
Besitz der Schenkung des römischen Königs Otto IL bleibe.
Anagni 1254 September 27.
Item bulla conservatoria super eodem. (Vgl, oben.)
Innocencius episcopus servus servorum dei . . dilectis filiis . . decano, . . scolastico et Henrico
dicto Bramecg canonico ecclesie sancti Joliannis Osnaburgensis salutom et apostolicam benedictionem.
Peticio venerabilis fratris nostri . . archiepiscopi Coloniensis nobis exhibita continebat, quod clare me-
morie Otto dictus Rufus Romanorum rex Coloniensem ecclesiam castris, villis, possessionibus, molen-
dinis, libertatibus ahisque bonis pia liberalitate dotavit, prout in ejusdem regis Htteris confectis exinde
aurea bulla munitis plenius dicitur contineri. Nos itaque ipsius precibus inclinati, quod ab eodem rege
super hoc pie ac provide factum est et in alicujus prejudicium non redundat, ratum habentes et gratum
per nostras litteras duximus confirmandum. Quocirca discretioni vestre per apostoUca scripta mandamus,
quatinus dictum . . archiepiscopum et ecclesiam Coloniensem non permittatis super hiis contra con-
firmacionis nostre tenorem ab aliquibus indebite molestari molestatores hujusmodi per censuram eccle-
siasticam appellatione postposita compescentes. Non obstante, si aliquibus, quod excommunicari, sus-
pendi vel interdici non possint, a sede apostolica sit indultum absque nostro speciali mandato faciente
plenam et expressam de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mencionem. Quod si non omnes hiis
exequendis potueritis Interesse, duo vestrum ea nichilominus exequantur. Dat. Anagnie V kalendas
octobris pontificatus nostri anno duodecimo.
Aus Liber priv, eccl. Colon, im Kgl, St-^A, Münster Msc. I, 178 f. 9,
249
544.
Innocenz IV. beauftragt die Genannten, den Herzog Walram von Limburg und den Edlen
Gerhard von Wassemberg zur Erfüllung ihrer VasaUenpflicht gegen den Erzbischof (Konrad) von
Köln anzuhalten. Neapel 1254 November 4.
Innocentius episcopus servus servorum dei dileclis filiis . . decano, . . scolaslico et Henrico de
Bramecg canonico ecclesie sancti Johannis Osnaburgensis salutem et apostolicam benedictionem. Con-
questus est nobis venerabilis frater noster . . Coloniensis archiepiscopus, quod, licet nobiles viri
Gualeramus dux de Limburg et Gerhardus dominus de Wassemberg preter id, quod, cum Coloniensis
ecclesie sint vassalli, ipsum et eandem ecclesiam et ejus jura defensare tenentur, promiserint sibi super
sua et eorundem ecclesie ac jurium defensione oportuno auxilio assistere bona fide se ad id per suas
patentes litteras obligando, ipsi tarnen contra fidelitatis sive homagii debitum et promissionem hiyus-
modi venientes super premissis auxilium exhibere sibi denegant requisiti. Super quo idem archiepis-
copus apostolice provisionis remedium imploravit. Quocirca discretioni vestre per apostolica scripta
mandamus, quatinus dictos nobiles ad debitum auxilium eisdem archiepiscopo et ecclesie juxta pro-
missionem hujusmodi, cum ab eo requisiti fuerint, impendendum monitione premissa per censuram
ecclesiasticam appellatione postposita previa ratione cogatis. Non obstante, si eis a sede apostolica sit
indultum, quod excommunicari aut interdici nequeant vel suspendi absque nostro speciali mandato
faciente plenam et expressam de verbo ad verbum de indulto hujusmodi mentionem. Proviso, ne in
terram dictormn nobilium exconmiunicationis vel interdicti sententiam proferatis, nisi a nobis super hoc
mandatum receperitis speciale. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo vestrum
ea nichilominus exequantur. Dat. Neapoli II nonas novembris pontificatus nostri anno duodecimo.
Or. im Kgl. St-A, Munster, Bulle an Hanfschnur ^ anscheinend nicht bei Diekamp, Auf dem
ümbugi links J. V. (I). Oben in der Mitte A. N. ista non R . . . . (abgeblättert). Auf
der Rückseite Angelicus.
545.
Innocenz IV. verleiht allen, die zum Wiederaufbau der mit der Stadt Osnabrück verbrannten
Domkirche beitragen, einen Ablass von einem Jahre.
Neapel 1254 November 13.
Universis christi fidelibus per Coloniensem provinciam constitutis.
Quoniam, ut ait apostolus etc. usque vitam eternam. Cum igitur dilecti filii . . decanus et
capitulum Osnaburgensis ecclesie cathedralis, sicut sua nobis petitio monstravit, ecclesiam ipsam, que
cum tota Osnaburgensi civitate casu miserabili est cremata, de novo reparare cupiant opere sumptuoso,
ad quod fidelium subsidium esse dinoscitur plurimum oportunum, universitatem vestram rogamus et
hortamur in domino etc. usque pervenire. Nos enim de omnipotentis dei misericordia etc. usque ad-
jutricem, unum annum et dies etc. usque relaxamus, presentibus post consumationem ipsius operis
minime valituris. Quas mitti etc. Dat. Neapoli idibus novembris anno XPI.
Vat. Arch. Regbd. 23 fol 19 Iv Nr. 378.
546.
Alexander IV. widerruft eine Bulle Innocenz IV. über das Verhältniss der Ordensleute zu
fremden Parochianen. Neapel 1254 Decemher 30.
Alexander episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus, universis archiepiscopis et epis-
eopis ac dilectis filiis abbatibus, prioribus, decanis, archidiaconis, archipresbyteris et aliis ecclesiarum
Westl. Ürk.-Buch. V. 32
250
prelatis et ceteris personis ecclesiasticis tarn secularibus quam regularibus, cujuscumque ordinis vel
professionis existant, salutem et apostolicam benedictionem. Necinsolitum est nee novum *) — emanent
Sane quedam ab apostolica sede tempore felicis recordationis Innocentii pape quarti predecessoris nostri
Uttere processerunt, in quibus ipse universis religiosis cujuscumque professionis vel ordinis districte in
virtute obedientie injungebat, ut parrochianos alienos diebus dominicis et festivis non reciperent de
cetero in suis ecclesiis seu oratoriis temere ad divina nee ipsos ullatenus ad penitenciam admitterent
sine suorum licentia sacerdotum nee eis in suis predicarent ecclesiis ante missarum sollempnia, pro
quibus audiendis prima diei paiie iidem consueverunt parrochiani et debent in suis ecclesiis convenire
nee sermones eciam sollempnes facerent illa hora — nee ad predicandum sollempniter ad parrochias
alienas accederent, iiisi essent ab eoruin sacerdotibus invitati, vel saltem nisi se ad id humiliter peterent
et obtinerent admitti nee ea die, qua dyocesanus episcopus vel alius loco ejus predicaret sollempniter,
maxime in ecclesia cathedrali, aliquis ipsorum in eadem civitate vel loco presumeret predicare. Si
vero in casu licito parrochianum alterius eos in suis ecclesiis recipere ad sepulturam contingeret, om-
nium, que obtentu consequerentur hujusmodi sepulture, portionem canonicam etiam non requisiti infra
octo dies a tempore recepiionis eorum episcopo vel sacerdoti, de cujus parrochia mortuus esset
assumptus, exhibere curarent. Si autem aliquis religiosorum ipsorum hujus precepti transgressor contra
predicta vel aliquod predictorum venire presumeret preter inobedientie Vitium et excommunicationis
sententiam, quam eum incurrere voluit ipso facto, gradus sui periculo subiaceret et nichilominus a
dyocesano ad premissa universa et singula obsenanda per censuram ecclesiasticam appellatione remota
districtius cogeretur, nullis ei contra hec indulgentiis vel privilegiis apostolicis valituris. — Datum
Neapoli III kalendas januarii pontificatus nostri anno primo.
a) e8t nee novum auf Rasur.
Nach undatii'iem Transsuvipt d£8 Abtes Johann von llehierahausen und des Domdechanten Wetupr
von Paderborn (um 1280) im Kgl, St.-A. Münster.
Fehlt bei Potthast unter diesem Datums doch ist daselbst zum 22, Dec, (15602) eine desselben
Inhalts^ Reg. Arch. Ztschr. IH, 62 Nr. 88.
547.
Alexander IV. heavftrogt den Erzhischof (Konrad) von Köln und den Prior der LoniiniJcaner
daselbst mit der Prüfung der Helmershäuser AbtswaM.
Neapel 1355 Januar 28.
. . archiepiscopo et . . priori fratrum predicatorum Coloniensibus.
Dilecti filii conventus in Helmwordesliusen ordinis sancli Benedict i Padeburnensis diocesis sua
nobis petitione monstraverunt, quod monasterio ipso, quod ad Romanam ecclesiam nullo medio per-
tinet, abbatis regimine destituto ipsi convenientes in unum et invocata spiritus sancti gratia, ut est
moris, dilectum filium Hermannum tunc ipsius monasterii monachum, virum providum, ut asserunt, et
honestum atque in spii itualibus et tempoialibus circumspectum, in abbatem suum canonice ac concor-
diter elegerunt nobis humiliter supplicantes, ut, cum rectis dispositionibus nichil debeat difficultatis
afferri, confirmari eleclionem hujusmodi et benedici abbatem predictum in iUis partibus mandaremus.
Quocirca mandamus, quatii.us inquisita de modo electionis, studiis eligentium et electi meritis diligentius
veritate, si electionem ipsam inveneritis de persona idonea canonice celebratam, illam auctoiitate nostra
confirmantes faciatis eidem abbati a subditis suis debitam obedientiam et reverentiam exhiberi ac
munus benedictionis impendi, recepturi ab eo postmodum nostro et ecclesie Romane nomine fidelitatis
251
sollte juramentum juxta formam, quam vobis sub bulla nostra mittimus interclusam. Formam autem
juramenli etc. usque transmittatis. Alioquin eadem electione rite cassata etc. usque provideri. Gon-
tradictores. Dat. Neapoli V kalendas februarii anno P.
Vat Arch, Regbd, 24 foL 11 Nr. 80.
Pottiiast, 15654 nach Druck im Bullar. Praed., angeblich aus anderer Quelle.
548.
Alexander IV. hestätigt dem Erzbischof (Konrad) von Köln die Schenkung des römischen
Königs Otto IL Neapel 1255 Februar 9.
Item bulla alia confirmacionis super eodem.
Alexander episcopus servus servorum dei venerabili fratri . . archiepiscopo Goloniensi salutem et
apostolicam benedictionem. lustis petencium desideriis dignum est nos facilem prebere consensum etc.
per totum ut in proximo. Datum Neapoli V idus februarii pontificatus nostri anno primo.
Aus Liber priv. eccl. Colon, im Kgl. St.-A. Munster Msc. I, 178 /. 9, Das Prio, steht zwischen
den beiden ürkk, Innocenz IV. von 1254 September 27 und auf die erste ist in obiger ver--
vyiesen. Vgl. Nr. 542 /'.
549.
Die Edlen und Magnaten des Herzogthums Westfalen bericJUen dem Papst Alexander 7F.,
wie Bischof Simon von Paderborn unter Missacktung des wegen der Burg Salzkotten
abgesciüossenen Friedensvertrages dieselbe wieder befestigt^ von dort räuberische Einfälle in
das Herzogthum Westfalen gonacht, dann mit dem Grafen von Jülich und andern Feinden Kölns sich
verbündet und im verflossenen Sommer (1254) mit grossem Heer ins Land gefallen sei^ worauf
auch sie sich gei'iistet und ihn in offener Feldschlacht gefangen genommen hätten; hiervon aber habe
der damals jenseits des Rheins weilende Erzbischof von Köln nichts getvusst,
1255 Februar 12.
Sanctissimo patri ac domino sacrosancte ecclesie Romane summo pontifici Godefridus de Arnes-
berg, Otto de Althena, Engelbertus de Marcha comites, Theodericus de Nyenlimburg, Bertoldus de
Buren, Theodericus de ßilsten viri nobiles et magna^es parcium Westfallie(!), Albertus marscalcus de
Sturmede, Henricus scuthetus (!) Sosatiensis, Gozwinus de Rodenburg, Henricus dappifer (!) de Ysenberg,
Albertus de Hürde ceterique parcium eorundem (!) vasalli et minist^riales ecclesie Goloniensis cum
pedum osculo beatorum subjectionem debitam et devotam. Gum rumorum diversitas et vulgaris fame
velocitas pro modo referentium multiformi nonnunquam dubios et incertos efFiciat auditores maxime in
remotis partibus et longinquis, ipsa vero veritas rei geste multiplicitatem nesciat in se ipsa, ecce pater
sanctissime, qualiter ad captivitatem illius nostri hostis et terre nostre tocius ac patrie turbatoris . .
Paderburnensis episcopi sit deventum, vestre scribendum duximus sanctitati, ut inde reddämini de
processu facti totius instructior, si forte aliunde contigerit vobis aliter intimari. Accidit namque, quod
idem episcopus villam quandam nomine Salzcotten muniverat in ducatu domini nostri archiepiscopi et
ecclesie Goloniensis preter ipsius domini archiepiscopi, quod esse non poterat, licenciam et consensum.
A qua municione fiebant per ipsum episcopum et suos homines spolia, incendia et rapine. Hanc qui-
dem municionem cum ipse dominus noster archiepiscopus per juvamen hominura sue ecclesie potenti
32*
j
252
brachio destruxisset, fldejussores ab episcopo predicto recepit et tarn ab ipso episcopo quam suis jura-
toriam cautioneofi, quod nunquam illa municio reedificari deberet. Ipso vero episcopo, quod ita jh-o-
miserat, non servante ipsamque reparante municionem ad nova rapinarum et spoliorum inconvenienda,
sicut prius, in nostris partibus exercenda, ipsius quoque fidejussoribus, licet inodo debito moverentur
et pluries, non implentibus formam suarum, quam super hoc dederant, pactionum, ipse dominus noster
archiepiscopus tantam sustinuit quoquo modo ii\juriam et nos parcium illarum incole sustinuimus ex-
spectantes de die in diem et sperantes in bono tantam malitiam superare. Set ecce ipse episcopus
perpetratis maliciis non contentus, ut eo potencius nos et nostram ecclesiam lacessiret, confideravit (!)
se . . comiti Juliacensi et ceteris Coloniensis ecclesie inimicis magnoque exercitu congregato intravit
hostiliter in estate preterita terram nostram, quam circuiens circumquaque vastavit incendiis
et rapinis. Ad cujus insultus tyrannicos reprimendos nos pro nostra ac nostrorum defensione bonorum
nos accinzimus (!) contra ipsum, armatumque in acie sui exercitus et adversus nos crudeliter dimiccan-
tem (!) domino annuente cepimus in hoc hello, domino nostro archiepiscopo hoc utique nesciente,
immo absente a nobis in locis aliis ultra Renum distantibus et remotis. Hunc itaque nostrum dicimus
esse captivum et pro nostrorum recuperatione dampnorum, que intulit nobis hostiliter et maligne, ipsum
in nostra captivitate tenebimus eum nunquam permissuri absque satisfactione prehabita de vinculis
Irberari, etiam si prefatus dominus archiepiscopus eum vellet et nobis preciperet eum dimitti solutum,
maxime, cum ipsius liberacio, sicut toti molesta patrie, ita esse deberet perpetuis disspendiis(!)onerosa.
Dat. anno domini M^C^CLmo quarto II idus februarii.
Or.' Ausfertigung mit vielen Rasuren im KgL Su-A, Münster, Von den an Pergamentstre^'en
angeh. Siegeln nur das s. Henrici militis de Vitinchove erhalten^ der also wie 1271 Lubbert
von Vitinchouen Amtmann zu Isenburg war*
Gedr, Wigand, Archiv für Gesch. u. Alt. Westfalens VI, S. 226 und SHbertz, ürkb. /, 281,
beide zu 1254. Der in dem Schreiben erwähnte Vertrag der beiden Kirchenfursten von 1248
Aprü 6 zuletzt gedr. Westf. Urkb. IV. 390. lieber die Stellung des Papstes zu dem grossen
Streite vgl. die folgg. ürkk.y im übrigen den demnächst erscheinenden Theil des IV. Bandet
des Westf. ürkb.
550.
Alexander IV. ertheüt dem Kl Paradies das Privileg^ dass es ausserhalb der Stadt Soest
flicht vor Gericht beUmgt werden könne.
Neapel 1255 Aprü 13.
Alexander episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . priorisse et conventui
monialium inclusarum monasterü de Paradiso iuxta Susatum^) ordinis sancti Augustini Coloniensis
diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Vacantibus amori celestium et contemptui terrenonim
in hiis benigni libenter occurimus (!), per que ab hominum liberati calumpniis et quieti contemplatione
proficiant et vite bravium cursu libero comprehendant. Ea propter, dilecte in Christo filie, ut iauocens(!)
vestre paupertatis humilitas per nostre provisionis auxilium tranquille devotionis consequatur augmen-
tum, vobis sub clausura et regula beati Augustini juxta instituta dilectorum filiorum fratrum ordinis
Predicatorum viventibus auctoritate presentium indulgemus, ut per litteras apostolice sedis et legatorum
ejus extra Susatum non possitis a quoquam ad Judicium evocari, quamdiu infra illud coram competenti
judice parate fueritis de vobis conquerentibus justitie plenitudinem exhibere, nisi dicte sedis littere
fecerint de hac indulgentia mentionem. NuUi ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre con-
cessionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, in-
25a
dignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Dat.
Neapoli idus aprilis pontificatus nostri anno primo.
a) ürgprünglich Susacum. Eine wohl nicht der Kanzlei angehörende Hand machte aus dem c ein t.
Or. im Kffl, St-A. Münster. Bulle an gelbrothen Seidenfäden, Auf dem Umbug reckte Ger. p.
mit Abkürzungszeichen über Ger und einem Strich durch p (par ?). Alexander verL
Sehriß.
Reg. Arch. Ztschr, Uly 52 Nr, 89,
551.
Alexander IV. bestätigt eine Verordnung des Kardinallegaten Hugo für Kl. Paradies.
Neapel 1355 April 22.
Alexander episcopus servus servonim dei dilectis in Christo filiabus priorisse et conventui monia-
lium inclusarum monasterii de Paradiso iuxta Susacum (!) ordinis sancti Augustini Coloniensis diocesis
salutem et apostolicam benedictionem. lustis petentium desideriis dignum est nos facilem prebere con-
sensum et vota, que a rationis tramite non discordant, eflfectu prosequente complere. Petitio siquidem
vestra nobis exhibita continebat, quod, cum vos sub regula beati Augustini juxta instituta dilectorum
filiorum fratrum ordinis Predicatorum, que vobis competunt, elegissetis in monasterio vestro de Paradiso
juxta Susacum, quod est novella plantatio virtutum, domino perpetuo famulari, dilectus filius noster
H(ugo) tituli sancte Sabine presbyter cardinalis, tunc in partibus illis apostolice sedis legatus, id
approbans regulam ipsam secundum instituta predicta vobis auctoritate legationis sue nichilominus con-
firmavit, prout in patentibus litteris ejus confectis exinde ac suo sigillo signatis plenius dicitur contineri.
Nos itaque vestris supplicationibus inclinati personas vestras et monasterium ipsum cum omnibus bonis^
que impresentiarum rationabiliter possidetis aut in futurum justis modis prestante domino poteritis
adipisci, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et eandem regulam vobis auctoritate apostolica
confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus statuentes, ut regula ipsa juxta instituta pre-
missa in dicto monasterio perpetuis futuris temporibus inviolabiliter observetur a). Nulli ergo omnino
hominum liceat hanc paginam nostre protectionis, confirmationis et constitutionis infringere vel ei ausu
temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et
beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurmn. Dat. Neapoli X kalendas maii pon-
tificatus nostri anno primo.
a) inTiol. obs. a%if Rasur und enger zusammengeschrieben.
Or. m KgL St.^A. Hannover. Bulle an gelbrothen Seidenfdden. Oben in der Mitte Rasur, in der
ersten Hälfte links ß. Auf der Rückseite Christus (!) deus adjutor mens, darunter R mit
Script, und darunter CCCLXXVI capitulo anno primo. In der Ecke oben G. Thatsächlich
steht die ürk, im Regbd. 24 foL 55 Nr. 376 des Vat. Arch, Alexander verl, Schrift.
Reg. Arch. Ztschr. III, 52 Nr. 90. Die Bestätigungsurk. des Kardinallegaten Hugo liegt nicht vor.
552.
Aleocander IV. bestätigt die von Prior und Konvent des Kl. Hersfdd vorgenommene und vom
Abt von Petersberg bei Erfurt und seinen KoUegen geprüfte Wiederwahl des Abtes Werner von
Hersfeldf der aus nicht angegebenen Gründen abgedankt hatte.
Neapel 1255 Mai 11.
254
Wernhero abbati monasterii Herfeldensis (!) ordinis sancti Benedicti Maguntine diocesis.
Cum a nobis petitur etc. Sane tua nobis petitio exhibita continebat, quod, cum olim administra-
tioni Hersfeldensis monasterii ex ceilis causis sponte cessisses ad tempus, prior et conventus te ad
administrationem dicti monasterii resumpserunt, et ne in eorum mentibus scrupulus dubietatis posset
oriri, ad . . abbatem montis sancti Petri suosque coUegas Erfordenses Maguntine diocesis dilecti filii
nostri Petri sancti Georgii ad velum aureum diaconi cardinalis, tunc in partibus illis apostolice sedis
legati, litteras impetrarunt, ut, nisi eis constaret, quod tu propter aliquod notabile vel probabile Vitium
cesseris administrationi monasterii antedicti, quod per priorem et conventum de te factum extiterat,
ipsius auctoritate confirmare curarent. Cujus auctoritate mandati predicti abbas montis sancti Petri
suique coUege inquirentes super premissis diligentius veritatem, quia eis constitit ex nullo notabili vel
probabili vitio administrationi ipsius monasterii te cessisse, quod per prefatos priorem et conventum
super resumptione hujusmodi factum extitit, ipsius auctoritate legati confirmare curarunt. Nos igitur
tuis supplicationibus inclinati, quod ab eisdem abbate et collegis ipsius super hoc provide factum est,
ratum et gratum habentes, id auctoritate apostolica confirmamus etc. usque communimus. Dat. Neapoli
V idus maii anno F.
Vat Arck Reybd, 24 fol. ö7c Nr. 396.
553.
Alexander IV. überträgt den Bisciwfen (Widiücind) von Minden und (Gerhard) von Verden
soivie dem Thesaurar der Hamburger Kirche auf die Klage der Mönche des St. Johannisldosters
in Lübeck^ dass der von dem Erzbischofe (Gerhard) von Bremen und dem verstorbenen Bischöfe
(Johann) von Lübeck bestellte Visitator Bruder Adolf (Graf von Holstein- Schaumhur g) mit seinen
Genossen kein Verhör mit ihnen angestellt^ sie kurzer Hand aus ihrem Kloster und der Stadt
Lübeck gewiesen, das Kloster mit Cistercienserinnen besetzt und der genannte Bischof sie mit dem
Banne belegt habe, sie jetzt seit sieben Jahren im Eknd iveUen, Unters uchmig und Entscheidung
der Sache. Anagni 1255 Juli 13.
. . Mindensi et . . Verdensi episcopis et dilecto filio . . thesaurario Hammemburgensi (!)
Bremensis diocesis.
„Exhibita nobis." —
Dat, Anagnie III idus julii anno F.
Vat Arch. Regbd, 24 fol 97v Nr. 516,
Potthast, 15918. Reg, Hasse, Schlesw.-H-L. ürkk. und Regg. //, 90.
554.
Alexander IV. nimmt das Kl. St. Mauritz in Minden in Schutz.
Anagni 1255 August 9.
Alexander episcopus serv^us servorum dei dilectis filiis abbati monasterii sancti Mauricii de Jnsula
Mindensi ejusque fratribus tarn presentibus quam futuris regulärem vitam professis in perpetuum. Re-
ligiosam vitam eligentibus — infringat. Ea propter, dilecti in domino filii, vestris justis postulationibus
clementer annuimus et monasterium sancti Mauricii de Jnsula Mindensi, in quo divino estis obsequio
mancipati, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti privilegio communimus.
In primis siquidem statuentes, ut ordo monasticus, qui secundum deum et beati Benedicti regulam
255
in eodem monasterio institutus esse dignoscilur, perpetuis ibidem temporibus iiiviolabiliter observetur.
Preterea quascunque possessiones, quecunque bona idem monasterium in presentiarum juste ac canonice
possidet aul in futurum concessione pontificum — permaneant. In quibus hec propriis duximus ex-
primenda vocabulis. Locum ipsum, in quo prefatum monasterium situm est, cum omnibus pertinentiis
suis, cum terris, pratis, vineis, nemoribus, usuagiis et pascuis, in bosco et piano, in aquis et molendinis,
in viis et semitis et in omnibus aliis libertatibus et immunitatibus suis. Sane novalium vestrorum,
que propriis manibus aut sumptibus Colitis, de quibus hactenus aliquis non percepit, sive de vestrorum
animalium nutrimentis nullus a vobis decimas exigere vel extorquere presumat. Liceat quoque vobis —
Amen. Amen. Amen.
R. Ego Alexander catholice ecclesie episcopus. M.
f Ego Odo Tusculanus episcopus ss.
t Ego Stephanus Prenestinus episcopus ss.
f Ego frater Joannes tituli sancti Laurentii in Lucina presbiter cardinalis ss.
t Ego frater Hugo tituli sancte Sabine presbiter cardinalis ss.
f Ego Riccardus sancti Angeli diaconus cardinalis ss.
f Ego Petrus sancti Georgii ad velum aureum diaconus cardinalis ss.
f Ego frater Joannes sancti Nicolai de(!) carcere Tulliano diaconus cardinalis ss.
f Ego Ottobonus sancti Adriani diaconus cardinalis ss.
Datum Anagnie per manum Quilelmi magistri scolarum Parmensium sancte Romane ecclesie
vicecancellarii V idus augusti, indictione XIII, incarnationis dominice MCCLV, pontificatus vero domini
Alexandri pape IUI anno primo.
Kofpie 8. XVI in Msc. /, llö foL 7 im KgL St.-A, Münster,
Reg. Arch. Ztschr. III, 53 Nr, 91,
555.
Alexander IV. tviderruft die von seinem Vorgänger^ Innocenz IV. an verschiedene Personen
geistlichen und weltlichen Standes ertheüten Indtdte^ wonach sie von den päpstlichen Legaten und
deren Stellvertretern nicht excommunicirt u. s. w. werden können ^ und hält diese Befreiung nur
für Könige und deren nächste Verwandten aufrecht.
Änagni 1255 August 18.
Alexander episcopus servus servorum dei ad futuram rei memoriam. Quia pro qualitate temporis —
disponi. Propter quod felicis recordationis Innocentius papa predecessor noster nimia duri temporis
tunc eum importunitate cogente plura quamquam forte invitus fecisse dinnoscitur, que ipsemet pro-
ponebat succedente oportunitate utiliter immutai*ß. Quampluribus namque personis tam ecclesiasticis
quam secularibus, quod per delegatos vel conservatores aut executores a sede apostolica deputatos seu
per subdelegatos ab ipsis, aliquibus vero, quod per legatos eiusdem sedis vel per ordinarios aut per de-
legatos eorum interdici vel suspendi seu excommunicari quodque ipsis ingressus ecclesie interdici et quod terre
sue interdicto ecclesiastico supponi non valeant, quibusdam quidem ad certum tempus, quibusdam autem
sine temporis determinatione, non tam liberalitate quam improba petentium instantia, considerata tunc tem-
poris qualitate concessit. Nos itaque sollicite attendentes, quod ex concessione vel indulto hujusmodi multa
malignandi audacia sumi potest, — pensantes etiam, quod contra indulto tali protectos justitie debitum
exhiberi plene non potest, cum nequeat in ipsos libere jurisdictio exerceri, quia omnino expedit super
hiis congruum remedium adhibere, omnia indulta hujusmodi quibuscumque personis sive ecclesiasticis,
prelatis et aliis regularibus et non regularibus, sive secularibus, principibus videlicet et aliis minoribus^
256
et quorumcumque locorum capitulis, coUegiis, conventibus et comunibus seu comunitatibus ab eodem
predecessore vel etiam a nobis concessa, nisi principes ipsi eint reges aut filii seu uxores sive fratres
regum aut alii magnates sublimesque viri, qui antiquitus a predicta sede similem gratiam habuerunt,
totaliter auctoritate apostolica revocamus, ita, quod deinceps nullum robur nullumque vigorem obtineant,
nee premissi per ea juvare se ulterius valeant vel tuen. Nulli ergo — Dat. Anagnie XV kalendas
septembris, pontificatus nostri anno primo.
Oi\ im Kgl, St-A, Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden. Auf dem üwhug Jo. Anag.
Auf der Rückseite aurea lux.
PoUhast, 15989,
556.
Alexander IV, beauftragt den Schdaster der Strasshurger Kirche, da ihm Prälaten^ Mönche
und Klerus der Stadt und Diöcese Köln geklagt, dass bei Zwistigkeiten zvnschen dem Erjsbischof
(Konrad) und den Grafen und Edlen letztere durch Baub und Brand Kirchen und Klöster
schädigten, sie von solchem Vorgehen auf alle Weise abzuhalten.
Anagni 1255 August 18.
Eidem (. . scolastico Argentinensis ecclesie).
Ex parte dilectorum filiorum prelatorum et religiosorum et cleri Coloniensis civitatis et diocesis
fuit propositum coram nobis, quod, quandocunque eontingit inter venerabilem fratrem nostrum . .
Coloniensem archiepiscopum ex parte una et comites ac alios nobiles ejusdem diocesis vel tantum inter
nobiles ipsos ex altera dissensionis maleria exoriri, dicti nobiles diversis modis, sed precipue per incendia
et rapinas ecclesiis et monasteriis dictarum civitatis et diocesis graves molestias inferunt et jacturas,
propter quod quam plures ex eodem clero et monasteriis non habentes, unde sustentari valeant, cogun-
tur extra predictas ecclesias miserabiliier .exulare, moniales etiam urgente famis angustia etc. usque
{vgl. Potthast 15990) mandamus, quatinus, cum tibi legitime constiterit de premissis, nobiles ipsos et
omnes alios, quos hujusmodi dampna prefatis ecclesiis et monasteriis inferre contigerit, moneas et in-
ducas etc. usque expressam non fecerint mentionem etc. usque trahatur. Presentibus post biennium etc.
Dat. ut supra. (Dat. Anagnie XV kalendas septembris anno P.)
Vat Arch. Regbd. 24 fol. 91 Nr. 597 IL
557.
Alexander IV. beauftragt den Scholaster der Strassburger Kirche, eine Reihe von Beschwerdm
des Kölner Klerus gegen den Grafen von Berg und andere Kölner Edlen zu untersuchen.
Neapel 1255 August 18.
Eidem ( . . scolastico Argentinensis ecclesie).
Conquesti sunt nobis dilecti filii prelati, religiosi et clerus civitatis et diocesis Coloniensis, quod
nobilis vir . . comes de Monte et Waleramus frater comitis Juliacensis et quidam alii nobiles ejusdem
diocesis, cum aliqui ex eodem clero aliquos de districtu nobilium eorundem citant aut excommunicant
sive alias in eos auctoritate ordinaria vel delegata ecclesiasticam censuram exercent, nobiles ipsi eosdem
clericos capiunt et eos non solum pecuniaria, sed quando pena puniunt corporali. Sunt etiam et alii
nobiles, qui bona clericorum decedentium in districtibus eorum, que de jure debent ad eorundem cle-
i57
Ticorum ecclesias devenire, velut servorum suorum capiunt et usurpant. Alii quoque nobiles clericoä
et religiosos et seculares tarn in civilibus, quam in criminalibus causis trahunt ad Judicium coram judice
seculari, cujus auctoritate i)ona predictorum clericoriun et ecclesiarum interdum sibi faciunt assignari.
Alii etiam nobiles, cum aliquis clericus aliquos laicos de districtu eorundem nobilium coram ecclesiastico
judice faciunt ad Judicium evocari vel liabent cum eis aliquam questionem, bona ejusdem clerici occasione
b^jusmodi occupant pro sue libito voluntatis. Geterum prefati nobiles ecclesias, prelatos et clericos
earundem civitatis et diocesis bonis suis ita passim et indifferenter spoliare presumunt, quod vix pote-^
nint in discrimine tanto substinere, nisi detur eis per sedis apostolice remedium respirare. Quocirca
mandamus, quatinus, si tibi constiterit de premissis memoratos nobiles, quod ab higusmodi ecclesiarum
et cleri predictorum et aliis ii\juriis omnino desistant, monitione premissa per excommunicationis in
personas et in terras eorum interdicti sententias appellatione remota previa ratione compescas. Non
obstante etc. ut in tercia per totum. Dat. ut supra. (Vgl. d, vorh. Nr.)
Vat Arch. Regbd, 24 foL 91 Nr. 597 IV. Nr. I und III Potthast, 16990 imd 15991.
558.
Alexander IV. beauftragt den Bischof (Kuno) van Minden mit der Prüfung der Wahl des
Abtes Thema von Corvei. ^ Anagni 1255 September 17.
. . episcopo Mindensi.
Exhibita nobis dilectorum filiorum . . prioris, . . prepositi et conventus monasterii Gorbeyensis
ordinis sancti Benedicti Padeburnensis diocesis petitio continebat, quod monasterio ipso, quod ad Ro-^
manam ecclesiam nullo medio pertinere dicitur, abbatis regimine destituto ipsi, vocatis omnibus, qui
debuerunt, voluerunt et potuerunt commode Interesse, die ad eligendum prefixa convenientes in unum,
Spiritus sancti gratia, prout moris est, invocata, dilectum filium Themonem ejusdem monasterii
monachum, virum utique providum, ut asserunt, et honestum ac in spiritualibus et temporalibus circum-
spectum, in abbatem ejusdem monasterii canonice et concorditer elegerunt, nobis humiliter supplicantes,
ut cum rectis dispositionibus nichil debeat difficultatis afferri et propter paupertatem dicti monasterii
ac viarum discrimina prefatus electus nequeat apostolicam sedem adire pro confirmationis et benedictios
nis munere obtinendo, providere super hoc de benignitate solita curaremus. Jdeoque mandamus,
quatinus, si tibi constiterit, monasterium ipsum nobis et predicte ecclesie immediate subesse et inqui-
sita de modo electionis, studiis eligentium et electi meritis diligentius veritate, electionem ipsam inveneris
de persona idonea canonice celebratam nichilque sibi obviet de canonicis institutis, illam auctoritate
apostolica confirmare procures faciens eidem electo a predictis priore, . . preposito et conventu aliisque
ipsius monasterii subditis obedientiam et reverentiam debitam exhiberi ac munus benedictionis impendi,
recepturus ab eo — fidelitatis solite juramentuYn juxta formam, quam tibi sub bulla nostra mittimus
interclusam. Alioquin eadem electione rite cassata facias ipsi monasterio de persona idonea per elec-
tionem canonicam provideri. Gontradictores etc. Formam autem juramenti, quod ipse prestabit etc.
usque destinare. Dat. Anagnie XV kalendas octobris anno I.
Vat. Arch. Regbd. 24 fol. 99 Nr. 667.
559.
Alexander IV. beauftragt den Kantor von Osnabrück, nöthigenfalls mit geistlichen Strafen
dahin zu mrken, dass die Güter des gefangenen Bischofs Simon von Paderborn und seiner Kirche
van dessen Feinden nicht verwüstet tvürden.
Anagni 1255 Oktober 7.
Westf. UTk.-Buch V. 33
258
Alexander episcopus senus servorum dei dilecto filio . . cantori ecclesie Osnaburgensis salutem
«t apostolicam benedictionem. Presumentium ministros dei persequi debet elidi temeritas, ut eis a per-
versitate cohibitis sit illis facile commissi curam officii salubriter exercere. Cum igitur venerabilis
irater noster . . episcopus Padeburnensis in bonis suis et Padeburnensis ecclesie a multis, sicut accepi-
mus, plures patiatur injuiias et jacturas, nos pium arbitrantes et congruum, ut" super hoc in nobis
remedium invenisse gaudeat oportunum, discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatinus
eidem episcopo adversus predonum, raptorum et invasorum audatiam efficaciter assistens non permit-
tas, ipsum super dictis bonis a talibus molestari, molestalores hujusmodi per censuram ecclesiasticam
appellatione postposita compescendo, presentibus post triennium minime A^alituris. Dat. Änagnie nonis
octobris pontificatus nostri anno primo.
Or, im KgL St-A, Münster. Dvlle und BefesHgyng fehlen. Datum nicht mit Sicherheit mehr zu
lesen. Eine Hand s. XVII schrieb auf der Rückseite nonis octobris. Airf der Rückseite
Bertoldus.
Potthast, 16040. Druck Schalen ad annum,
560.
Aleocander IV. ertheüt allm, die am Jahrestag der Einweihung Kl. Abdinghof besuchen, 40
Tage Ablass. Anagni 1255 Oktober 7.
Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis, abbati et conventui monasterii sancti Pauli
Padeburnensis ordinis sancti Benedicti salutem et apostolicam benedictionem. Licet is, de cujus munere
venit, — promereri. Nichilominus tamen cupientes reddere domino populum acceptabilem Christi fideles
ad complacendum ei quasi quibusdam illectivis muneribus, indulgentiis scilicet et remissionibus, in-
vitamus, ut exinde reddantur divine gratie aptiores. Cupientes igitur, ut ecclesia vestra congruis
honoribus frequentetur, omnibus vere penitontibus et confessis, qui ecclesiam ipsam in anniversario
dedicationis ejusdem venerabiliter visitaverint, annuatim de omnipotentis dei misericordia et beatonun
Petri et Pauli apostolorum ejusdem auctoritate confisi quadraginta dies de injuncta sibi penitentia
misericorditer relaxamus. Dat. Anagnie nonis octobris pontificatus nostri anno primo.
Or. im KgL St.^A. Münster. Btdle an rothgelben Seiden/äden. Auf dem ümbug ab. sub.
Auf der Rückseite "Bertoldus. Alexander verl. Schrift
Reg. Arch. Ztschr. III, 53 Nr. 92.
561.
Alexander IV. verleiht dem Paderborner Dom einen 40tögigen Ablass für das Fest der Kirchweihe.
Anagni 1255 Oktober 7.
Alexander episcopus servus servorum dei venerabili fratri . . episcopo et dilectis filiis capitulo
Padeburnensibus salutem et apostolicam benedictionem. Licet is, de cujus munere venit, — promereri.
Nichilominus tamen cupientes reddere domino populum acceptabilem Christi fideles ad complacendum
ei, quasi quibusdam illectivis muneribus, indulgentiis sciHcet et remissionibus, invitamus, ut exinde red-
dantur divine gratie aptiores. Cupientes igitur, ut ecclesia vestra congruis honoribus frequentetur,
omnibus vere peniteritibus et confessis, qui ecclesiam ipsam in anniversario dedicationis ejusdem die
venerabiliter visitaverint, annuatim de omnipotentis dei misericordia et beatorum Petri et PauH aposto-
lorum ejusdem auctoritate confisi quadraginta dies de iiyuncta sibi penitentia misericorditer relaxamus»
Dat. Anagnie non. octobris pontificatus nostri anno primo.
25»
Or. beschädigt im KgL St-A. Münster. Bvlle an rothgelben Seidenfäden, Auf dem ümbug
ich (f), at^ der Rückseite Bertoldus. Das Pergament zeigt sehr viele Rasureny so bei
excedit, indulgentiis und anderen Stellen zwischen den Zeilen. Am oberen Rande drei
Zeilen unter einander ausradirt.
Potthasty 16060 [nach Schaten ad annum zu September 14 — Oktober 15. \Reg. Arch.
Ztschr, Uly 53 Nr, 93 zu Oct, 15. Es steht aber non. octobris m Or,
562.
Alexander (IV.) verleiht der Corveier Kirche für das St, Veitsfest einen Ablass.
Anagni 1255 Oktober 31.
Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis abbati et conventui monasterii Gorbeyensis
ordinis sancti Benedicti Paderburnensis diocesis ad Romanam ecclesiam, ut dicitur, nuUo medio per-
tinentis salutem et apostolicam benedictionem. In sanctorum festivitatibus, que a Christi fidelibua
votiva celebritate coluntur, dignis laudibus glorificatur omnipotens, dum *) sanctis ipsis debens honor
impenditur et animarum profectus devocione congrua procuratur. Unde nos, qui fidelium ipsorum
curam gerimus generalem, cum pre omnibus, que nostre incumbunt soUicitudini , ad illorum salutem
intendere teneamur, multo desiderio cupimus, ut illorum memoriam, quos exutos iam corpore stolam
glorie induit rex celestis, venerabiliter recolentes ipsorum festa celebriter agant, observancia et sollemp-
nitate annua prosequantur, ac ut tanto alacrius ^) ad eorum cultum se preparent, quanto plus ipsum
animabus senserunt profuturum, eum ^) nonnumquam insigniis (!) quibusdam, indulgenciis videlicet et
remissionibus, magnificare studemus, ipsas devote illum exequentibus benignitate apostolica largiendo.
Hinc est, quod, cum ecclesiam vestram in honore beati Viti constructam d) esse dinoscimus, ipsum
digna coli«) reverentia cupientes omnibus vere penitentibus et confessis, qui ad eandem ecclesiam in
festo ipsius sancti martiris Viti accesserint reverenter, de omnipotentis dei misericordia et beatorum
Petri et Pauli apostolorum ejus auctoritate confisi, quadraginta dies de injuncta sibi penitentia miseri-
corditer relaxamus. Datum Änagnie II kal. novembris pontificatus nostri anno primo.
a) von neuerer Hand hinzugeßigt, — b) statt des unsinnigen acrinnius der Hdschr. — c) statt eam d. Hdachr. —
d) ecclesia vestra — constructa die Hdschr. — e) statt des cell der Hdschr, —
Kopie s. XV in Msc. /, 134 p. 91 des Kgl. St.-A. Münster.
Reg, Arch. Ztschr. Illy 53 Nr, 94. Der Papst kann nur Alexander IV. sein^ da weder Alex-
ander III. noch V. im ersten Jahre ihres Pontißkats in Anagni sich au/hielten,
563.
Alexander IV. fordert den Erzbischof (Konrad) von Köln und seine Suffragane auf, das
Münstersche Kl. Bengering gegen seine Bedränger zu schützen.
Lateran 1255 November 26.
Alexander episcopus servus servorum dei venerabilibus fratiibus archiepiscopo Goloniensi et ejus
suffraganeis et dilectis filiis abbatibus, prioribus, decanis, archidiaconis et aliis ecclesiarma prelatis per
Coloniensem provinciam constitutis salutem et apostolicam benedictionem. Non absque dolore —
opponat. Specialiter autem dilecte in Christo filie • • abbatissa et sorores monasterii de libra (!) sancte
Marie in Reggerino (!) Cistertiensis ordinis Monasteriensis diocesis tarn de frequentibus u. s. w. tooräich
bis at^ die Stellen, wo sorores statt fratres zu setzen, mit den Protektionsurkk. Innocem III. und Gregor IX.
33*
260
fwr Bardehausen und Alexander IV. für Bredelar übereinstimmend. — Dat. Lateran! VI kalendas decembris
pontificatus nostri anno primo.
Or, im KgL St-A. Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden. Auf dem Umbug rechts d, oben
in der Ecke a, Rasur in der Mitte a . . . Auf der Rückseite Aurea lux. Alexander verL
Schrift.
Potthast 16083 nach Auszug Westf. ürkb. Uly 583.
564.
Alexander IV. befiehlt dem Dechanten von St Martini in Minden j dem Kreuzstift in Hildes-
heim gegen seine säumigen Untergebenen in der Büdeshemery Halberstädter und Mindener Diöcese
zu Jidfen. Lateran 1256 Januar 11,
Alexander episcopus servus sen^orum dei dilecto filio . . decano ecclesie sancti Martini Mindensis
salutem et apostolicam benedictionem. Dilecti filii . . prepositus et capitulum ecclesie sancte crucis
Hildesemensis nobis conquerendo monstrarunt, quod Arnoldus et Margareta uxor ejus ac quidam alii
homines de corpore ipsius ecclesie Hildesemensis, Halberstadensis et Mindensis civitatum et diocesum
ab ipsorum dominio se temere subtrahentes eis debita et consueta servitia denegant exhibere. Ideoque
^scretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatinus partibus convocatis audias causam et appel-
latione remota debito fine decidas faciens, quod decreveris, per censuram ecclesiasticam firmiter obser-
Tari. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, per censuram ean-
dem appellatione cessante compellas veritati testimonium perhibere. Dat. Laterani III idus januarii
pontificatus nostri anno secundo.
Or, im Kgl. St-A, Hannover. Bulle an Har^schnur. Auf dem Umbug rechts P. B. At^ der
Rüskseite oben H. de B. Als Adresse : pro capitulo sancte crucis.
566.
Alexander IV. beauftragt die Genmmien^ dem Propst von St. Johann in Osnabrück gegen
solche, welche^ sich auf Versprechungen des verstorbenen Bischofs Engelbert stützend^ Stellen er-
schleichen wollen, zu helfen, Lateran 1256 Januar 13.
. . priori fratrum Predicatorum et . . decano ecclesie sancti Martini Mindensibus et Alfrimo
canonico Osnaburgensi.
Oblata nobis dilecti filii . • prepositi ecclesie sancti Johannis Osnaburgensis petitio continebat,
quod, cum plures in ipsa ecclesia auctoritate apostolica recepti sint in canonicos et in fratres et idem
prepositus quibusdam eorum assignarit et aliis paratus sit assignare prebendas eis debitas, cum ad id
obtuleiit se facultas, Henricus dictus Stempel et nonnuUi alii clerici asserentes bone memorie E(ngel-
berto) Osnaburgensi episcopo per litteras apostolice sedis et legatorum ejusdem fore concessum, ut
quibusdam clericis suis possit in ecclesiis sue civitatis et diocesis providere ac eis, qui erant sui clerici,
auctoritate litterarum ipsarum esse in ecclesia predicta provisum, quamquam provisionis sue litteras,
quarum auctoritate hujusmodi eis facta sit, nequaquam exhibeant vel de ipsis certitudinem, prout con-
venit, non ostendant, occasione hujusmodi prepositum predictum super hoc multipliciter inquietant
Quocirca mandamus, quatinus vocatis etc. usque observ^ari. Non obstante indulgentia, quam tibi, fili
prior, vel ordini tuo a sede apostolica etc. Testes etc. Quod si non omnes etc. Dat. Laterani idibus
januarii anno secundo.
Vat. Arch Regbd. 24 fol. 158 Nr. 215.
Potiliast, 16186 nach inkorr. Druck bei Ripolli, bull. Praed. i, p. 294.
261
566.
Alexander IV. gestattet dem Bischof (Heinrich) van Hüdesheim, da sein Stiß wegen der
Kriege mit Braunsckweig^ sehr mit Schtdden belnden sei, dass ein Theü der vakanten Benefiden
zur Becknmg verwendet werde. Lateran 1256 Januur 28.
. . episcopo Hildesemensi.
Tua nobis exhibita petitio continet, quod tu propter guerrarum discrimina, que tibi et ecclesie
tue nobilis vir . . dux de Bruneswich non expavit inferre bona predicte Hildesemensis ecclesie per
rapinas et incendium devastando, tantam compulsus es contrahere sarcinam debitorum, quod, nisi
eidem ecclesie per sedem apostolicam succurratur, non poterit aliquatenus relevari. Propter quod npbis
humiliter supplicasti, ut tibi super hoc dignaremur paterna Providentia sub venire. Nos igitur tuis
supplicationibus inclinati, ut ad relevationem debitorum hujusmodi beneficiorum ecclesiasticorum, quod
in Solutionen! ipsorum debitorum solummodo conve^tantur, in tua civitate et diocesi vacantium infra
triennium proventus per annum unum recipere possis ac contradictores et rebelles per censuram
ecclesiasticam compellere, auctoritate tibi presentium indulgemus. Proviso, quod beneficia hujusmodi
debitis obsequiis non fraudentur et animarum cura in eis, quibus imminet, nuUatenus negligatur. NuUi
etc. nostre concessionis etc. Dat. Laterani V kalendas februarii anno secundo.
Vat. Arch. Regbd, 24 foL 138v JVr. 105.
567.
Alexander IV. beauftragt mehrere (in Nr. 565) Genannte, der Klage des Pfarrers Gerhard
von Biemsloh gegen Heinrich gen. Stempel zu untersuchen.
Lateran 1256 Februar 3.
Eisdem.
Sua nobis Gerardus rector ecclesie de Rimello petitione monstravit, quod, cum Henricus dictus
Stempel, clericus Osnaburgensis, contra ipsum super quadam prebenda vacante in ecciesia sancti
Johannis Osnaburgensis per mortem quondam Bernonis decani ejusdem ecclesie, quam uterque ipsorum
ad se spectare dicebat, ad magistrum Bertrammum, Gerlacum de Ore et Emestum de Gesmele canonicoa
ecclesie Osnaburgensis felicis recordationis Innocentii pape predecessoris nostri sub certa forma litteras
impetrasset dictusque Ernestus et Hugo de Gulteren canonicus Osnaburgensis, cui prefatus Gerlacus
eommiserat super hoc totaliter vices suas, nominato magistro in partibus remotis agente, nominatum
rectorem ad suam(!) propter hoc ad suam presentiam citavissent a), ex parte ipsius rectoris fuit ex-
cipiendo propositum coram eis, quod cum dictus predecessor esset rebus humanis exemptus re adhuc
integra existente, per litteras ipsas procedi de jure non poterat nee debebat, et quia iidem E(mestus) et
H(ugo) eum super hoc audire contra justitiam recusantes in negotio procedebant, ipse sentiens ex hoc
indebite se gravari, ad nostram duxit audientiam appellandum. At ipsi hujusmodi ejus legitima appel-
latione contempta tulerunt excommunicationis sententiam in eundem. Ideoque mandamus, quatinus, si
sententiam ipsam post hujusmodi appellationem inveneritis esse latam, denunciantes eam penitus
nullam esse revocetis in statum debitum etc. usque attemptatum. Alioquin partes ad dictorum judicum
remitatis (!) examen. Appellantem etc. Testes etc. Non obstante indulgentia etc. ut supra. Quod
si non omnes etc. Dat. Laterani III nonas februarii anno secundo.
a) circuissent unsinnig das Reg,
Vat. Arch. Regbd. 24 /ol. 158 Nr. 215.
Potthast, 16222.
262
568.
Alexander IV. verleiht allen Gläubigm der Mänsterschen ^ Osnabrücker und Utrechter Diöcese,.
die für den Neubau der Kirche des Kl. Bengering beisteuern ^ 40 Tage Jilass.
Lateran 1256 Februar 7.
„Quoniam, ut ait apostolus." —
Dat. Laterani VII idus februarii pontificatus nostri anno secundo.
Or, im Kffl. St,^A. Münster, BuUe an rothgelben Seidenfdden. AuJ dem ümbug reckte yhy
(ob Federprobe f). Auf der Rückseite Michael , darunter nach unten spitzes Dreieck durck
Senkrechte getheilt.
669.
Alexander IV, nimmt das Dmikapitel in Münster gegen die Belästigung einiger Kleriker in Schutz.
Lateran 1256 Februar 26.
. . preposito, . . decano et capitulo Monasteriensibus.
Oblata nobis ex parte vestra petitio continebat, quod, licet in ecclesia vestra IUI ^^ canonicis aucto-
ritate apostolica primo receptis ibidem juxta constitutionis nostre tenorem provisum olim fuerit de
prebendis, in quarum assecutione de jure fuerant aliis potiores, nichilominus tarnen nonnulli clerici
earundem partium, qui super receptionibus et provisionibus suis in eadem ecclesia litteras a sede
apostolica et legatis ipsius ante constitutionem eandem diversis temporibus impetrarunt, vos pro [eo,
quod dicta constitutio de receptis et non de illis expresse loquitur, qui recipiendi erant forsitan per
hujusmodi litteras impetratas, coram suis executoribus multipliciter inquietant, super quo provideri
vobis et ecclesie vestre a nobis humiliter supplicastis. Cum igitür circa hoc nostre intentionis potissime
fuerit ecclesiarum gravaminibus obviare, ac per hoc ipsas, a quibus ultra quaternarium numenmi ex-
cludimus jam receptos in eis, molestari nolimus per obtentas ab eadem sede vel legatis ipsius ante
constitutionem eandem a quibuscumque litteras aut etiam presentatas, vestris supplicationibus inclinati
vobis auctoritate presentium indulgemus, ut ad receptionem seu provisionem talium per higusmodi
litteras compelli aliquatenus non possitis, predictas litteras cum processibus habitis per easdem, excom-
municationis quoque, suspensionis et interdicti sententias in vos vel ecclesiam vestram auctoritate lit-
terarum ipsarum prolatas seu ferendas in posterum communiter Vel divisim decernentes irritas et inanes
ac nullius existere firmitatis. NuUi etc. nostre concessionis et constitutionis etc. Dat. Laterani V ka-
lendas martii anno secundo.
Vat, Arch. Regbd. 24 fol, 157 Nr. 212. Vgl. unten Nr. 572 von 1256 Juni 2.
570.
Alexander IV. beauftragt unter Widerruf einer Konstitution Innocenz IV. den Erzbischof
(Konrad) von Köln und den Bischof (Berthold) von Basel mit dem Schutz der Minoriten in
Deutschland. Lateran 1256 März 3.
Alexander episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus . . archiepiscopo Coloniensi et . .
episcopo Basiliensi salutem et apostolicam benedictionem. Quedam ab apostolica sede tempore felicis
263
recordationis Innocencii pape predecessoris nostri littere processerunt, in quibus ipse universis religiosis^
cuiuscumque professionis vel ordinis existerent, districte in virtute obedientie injungebat, ut parrochianos
alienos diebus dominicis et festivis non reciperent in suis ecclesiis seu oratoriis temere ad divina nee
ipsos uUatenus ad presenciam admitterent sine suorum licentia sacerdotum, nee eis in suis predicarei\t
eeelesiis ante missarum solempnia, pro quibus audiendis prima diei parte iidem eonsueverunt et debent
in suis eeelesiis eom^enire nee sermones eeiam solempnes facerent illa hora, sed nee ad predieandum
solempniter ad parrochias alienas aecederent, nisi essent ab earum saeerdotibus invitati, vel saltem
nisi se ad id humiliter peterent et obtinerent admitti, nee ea die, qua dioeesanus episeopus vel alius
loeo eins prediearet solempniter maxime in eeelesia eathedrali, aliquis ipsorum in eadem eivitate vel
loeo presumeret predieare. Si vero in easu lieito etc. bis valituris. — Verum quia super premissis
litteris eogitare atteneius ae studiosius deliberare proponimus paeis eommodum et quietis solaeium
eeelesiis et personis eeelesiastieis potissime eupientes, prefatas litteras, et si que alie super predietis
vel eorum aliquo eontra prefatos religiöses vel aliquos ex ipsis generaliter vel speeialiter preter formam
communem et solitam proeessere, — duximus penitus revoeanda, venerabilibus fratribus nostris universis
arehiepiseopis et episeopis ae dileetis filiis abbatibus, prioribus, deeanis, arehidiaconis, arehipresbiteris et aliis
eeelesiarum prelatis et eeteris personis eeelesiastieis tam seeularibus quam regulariSus, euiuseumque ordinis
vel professionis existerent, nostris dantes litteris in mandatis, ut per bujusmodi litteras vel oeeasione manda-
torum seu preeeptorum — niehil prorsus agerent, eum nullam ex tune haberent efßeaeiam A^el vigorem. Sed,
sieut intelleximus, nonnuUi arehiepiseopi et episeopi et alii prelati per Alemanniam eonstituti deliberatione
nostra super premissis litteris nullatenus exspeetata dileetis filiis fratribus ordinis Minorum post bujus-
modi revoeationem nostram inhibere generaliter vel speeialiter presumpserunt, ne in loeis sue juris-
dietionis predieent, nisi ab eis super hoe habuerint lieeneiam speeialem et hü, quibus bujusmodi eon-
cessa fuerit lieeneia, testimonialibus de hoe ostendant litteris se munitos exeommunieationis eomminan-
tes se laturos sententiam tam in predieantes quam et in audientes, si seeus exstiterit attemptatum.
Volunt etiam, quod illi, quibus predieandi eoneedunt lieeneiam, de bujusmodi eomminatione sententie
frequenter in suis predieationibus faeiant mentionem, inhibent quoque parroehianis suis, ne predietis
fratribus sua eonfiteri peeeata nee hae oeeasione ad ipsos aeeedere et fratribus, ne aliquos in suis
eeelesiis reeipere ad divina presumant. Quidam insuper parrochiales saeerdotes eundem modum eontra
predietos fratres non sine multorum seandalo perperam observare nituntur. Alias quoque in talibus
iidem prelati et saeerdotes eosdem fiatres gravare ae molestare non eessant in animaiiim suarum
perieulum, ipsorum fratrum injuriam et seandalum plurimorum. Cum igitur memoratum ordinem pro
eo maxime, quod fuit nobis in minori tune ofßeio eonstilutis ab apostoUea sede eommissus, earitate
preeipua diligamus et fratres ejusdem ordinis tamquam predileetos et singulares filios intra mentis ubera
carius amplexemur, iidemque fratres firmarint in nos utpote in speeialem patrem toeius revereneie ae
devotionis affeetus, propter quod eonstanter in animo gerimus ipsos et eundem ordinem apostoliee
beniA'oleneie aflflueneia eonfovere eisque eontinue adesse presidiis oportunis, nos pati nolentes, quod
aliquid attemptetur in ipsorum fratrum prejudieium et gravamen, omnes bujusmodi inhibitiones per
predietos prelatos et saeerdotes seu per quoseumque alios factas neenon ordinationes quaslibet et
quoseumque proeessus contra fratres ipsos et eorum ordinem post predietam revoeationem nostram
habitos auetoritate apostoliea duximus re^'t)eandos ae redueentes predietos fratres in eum statum, in
quo, priusquam prediete ipsius predeeessoris manarent littere, fuisse noseuntur, deeernimus irritum et
inane, quidquid per quemeunque in ipsorum prejudieium haetenus extitit vel extiterit de eetero, ante-
quam super predietis deliberavimus litteris, attemptatum. Ideoque fraternitati vestre per apostoliea
scripta mandamus, quatinus premissa omnia in loeis, in quibus expedire videritis, solempniter per vos
vel per alios denuneiare euretis, non permittentes predietos fratres eorumque ordinem eontra hujusmodi
264
revocationem et constitutionem nostram ab aliquibus molestari, molestatores et contradictores hiyus«
modi per censuram ecclesiasticam appellatione postposita compescendo. Non obstante constitutione de
duabus dietis edita in concilio generali. Quodsi non ambo hiis exequendis potueriitis interesse, alter
vestrum ea nichilominus exequatur. Datum Laterani V nonas marcii pontificatus nostri anno secundo.
Nach Trcmamtmpt des BiacJiofs Simon van Pcuierborn vom 25. Mai 1265^ im Besitz der Pader-
bomer Abth. des Vereins f. Gesch. und Alterihk. Westfalens.
571.
Alexander IV. ertheUt der Abtei Corvei das Primlegj dass Niemand ihre Güter veräussem darf.
Lateran 1356 Mai 14.
Alexander episcopus servus eervorum dei dilectis filiis abbati et fratribus monasterii Corbeiensis
salutem et apostolicam benedictionem *). Eos speciali prerogativa diligere nos convenit et favore votis
suis et desideriis facilem et gratuitum impertiri consensum, quorum ecclesie ad jurisdictionem beati
Petri et nostram nullo noscuntur mediante spectare. Attendentes itaque fidem et devotionem, qua
beato Petro et nobis laudabili constantia adheretis et paci et tranquillitati monasterii vestri, quod ad
jurisdictionem sancte Romane ecclesie nullo mediante pertinet, pro nostri officii debito patema solid-
tudine providere volentes auctoritate apostolica prohibemus, ne alicui liceat possessiones, quas a vestro
monasterio tenet, sine licentia abbatis et capituli cuiquam in vita vel in morte alienando concedere vel
donare. Decernimus ergo, ut nulli omnino hominum liceat, hanc paginam nostreb) constitutionis in-
fringere aut ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem
omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Dat. Laterani
II idus maii pontificatus nostri anno secundo.
a) Folgt ut durchstrichen. — b) nostram durchstrichen.
Kopie Falke's KoU. II. S. 327 in WolfenbuUel. Mit BtUlemeichnung Alexander papa IUI.
Wenn nicht ganz gefälscht, ist das Pnvileg doch wahrscheinlich von Falke verundchtet.
572.
Alexander IV. theilt dem Abt van Liesborn mitj dass er d(is Miitistersche Domkapitel gegen
die Belästigung einiger Kleriker in Schutz genommen und befiehlt ihm , dieselben zur Ruhe zu
bringen. Anagni 1256 Juni 2.
. . abbati de Lesberen ordinis sancti Benedicti Monasteriensis diocesis.
Oblata nobis ex parte dilectorum filiorum . . prepositi, . . decani et capituli Monasteriensis
ecclesie petitio continebat, quod, licet in eadem ecclesia quatuor canonicis auctoritate apostolica primo
receptis juxta constitutionis nostre tenorem olim provisum fuerit de prebendis, in quarum assecutione
de jure fuerant aliis potiores, nonnulli tarnen clerici earundem partium, qui super receptionibus ac
provisionibus suis in ipsa ecclesia litteras a sede apostolica et legatis ipsius ante constitutionem eandem
diversis temporibus impetrarunt, prepositum, decanum et capitulum supradictos pro eo, quod eadem
constitutio de receptis et non de illis expresse loquitur, qui recipiendi erant forsitan per hiyusmodi
litteras impetratas, coram suis executoribus multipliciter inquietant. Super quo iidem provideri sibi et
ecclesie sue a nobis humiliter supplicarunt. Cum igitur circa hoc intentionis nostre potissime fuerit
ecclesiarum gravaminibus obviare ac per hoc ipsas, a quibus ultra quaternarium numerum exclusimus
jam receptos in eis, molestari nolimus per obtentas ab eadem sede vel legatis ipsius ante constitutioq^m
predictam a quibuscunque litteras vel etiam presentatas, dictorum prepositi, decani et capituli suppli-
265
cationibus inclinati eis per litteras nostras indulsimus, ut ad receptionem seu provisionem talium per
higusmodi litteras compelli non possint, litteras ipsas cum processibus habitis per easdem, excommuni-
cationis quoque suspensionis et interdicti sententias in ipsos vel eorum ecciesiam auctoritate litterarum
ipsanun prolatas seu ferendas in posterum communiter vel divisim decernentes irritas et inanes ac
nullius existere firmitatis. Quocirca mandamus, quatinus prefatos clericos, qui . . prepositum, . . de-
canum et capitulum supradictos ac eorum ecciesiam super hoc contra tenorem premisse nostre indul-
gentie inquietant, quod ab hi^gusmodi eorum inquietatione desistant, monitione premissa per censuram
ecclesiasticam appellatione remota compellas. Dat. Anagnie IUI nonas junii anno secundo.
Vat. Arch. Regbd. 24 fol. 177 Ar. 307. Vgl oben Nr. 567 van 1256 Februar 26 y die im ersten
Theile fast wortlich mit obiger übereinstimmt.
573.
Alexander IV. gestattet den Vorstehern der Wilhelmiten^ das Mitglied ihres Ordens^ welches
nach seiner Professleistung einem weniger strengen Orden sich anschliessen wolhy zu exkommunir
ciren. Änagni 1256 Juli 10.
Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis generali ac aliis fratrum heremitarum
ordinis sancti Willelmi prioribus salutem et apostolicam benedictionem. Ne per vagos — incrementis.
Vestris supplicationibus inclinati auctoritate vobis presentium indulgemus, ut, si quem post professionem
in ordine ipso factam ad ordinem transire contigerit observantie laxioris, libere possitis in eum cen-
suram ecclesiasticam exercere eumque excommunicatum publice nuntiare. Nulli ergo — incursurum.
Dat. Anagnie VI idus julii pontificatus nostri anno secundo.
Nach Transsumpt des Bischofs Nikolaus von Cambray, datirt Bruxellie M^^G^LVIPI V kalendas
junii, im Fürstl. Salm-Salm' sehen Archiv zu Anholt, An plattgeflochtenen rothen und weissen
Wollfäden Fragment vom spitzovalen Siegel des Bischofs, sitzend auf dem Thron init Secret
" (innerhalb gothischer Verzierung zwei Figuren [Maria mit dem Kinde fj, worunter knieender
Bischof),
Pott/iast, 16461.
574.
Aleitander IV. gewährt dem General, den Prioren und Brüdern des WUhehnitenordens ein
Privileg bezüglich der Abgaben. Anagni 1256 August 22.
„üt eo liberius divinis." —
Dat. Anagnie XI kalendas (septembris) pontificatus nostri anno secundo.
Nach einem fast ganz abgeblätterten Transsumpt des Kardinaldiakons Petrus sancti Georgii ad
velum aureum von 1256 im Fürstl. Salm-Salmschen Archiv in Anholt.
Anscheinend nicht bei Potthast, Wenigstens hat Nr, 16528 vom selben Datum einen anderen An^
fang und Inhalt als obiges Bruchstück,
blb.
Bischof Simon von Paderborn spricht in einem Schreiben an den Papst Alexander IV. den
Erzbischof (Konrad) von Köln von jeder Schuld an seiner Gefangennahme frei.
Bei Essen 1256 August.
Sanctissimo patri ac domino Alexandro sancrosancte Romane ecclesie smnmo pontifici Symon
humilis episcopus Paderburnensis cum devoto pedum osculo tam paratam quam debitam reverentiam.
WMtf. Urk.-Buch V. 34
266
Sanctitatem vestram scire volo et desidero, quod, cum ego nimis inprovide et postposito consilio saniori
cum nobili viro Wilhelmo comite Juliacensi tunc archiepiscopi et ecclesie Coloniensis inimico manifesto
societatem contraxissem et inter cetera dictimi archiepiscopum et ecclesiam Goloniensem proponeremus
guerrare omnibus modis, quibus possemus, ego cum meis hominibus cum armis et ad pugnam paratis
ex una parte Reni, comes vero Juliacensis cum suis hominibus armatis ex altera parte Reni terminos
et terram dicti archiepiscopi et ecclesie Coloniensis violenter intravimus ipsam hostiliter devastando.
Archiepiscopo vero memorato se properante contra comitem prefatum ad reppellendam injuriam ab
ipso sibi illatam et inferendam homines ipsius archiepiscopi ex altera parte Reni archiepiscopo memo-
rato inscio et non procurante subito se ad conflictum coUigentes michi et meis in terminis et terra
archiepiscopi et ecclesie Coloniensis occurrerunt et conflictum nobiscum facientes me ceperunt et in
castrum archiepiscopi ipso ignorante me duxerunt. Gumque sepedictus archiepiscopus intelligeret de
captivitate mea timens, quod, quia gravia dampna a me et hominibus meis hominibus suis forent illata,
me nimis dure in captivitate servarent vel forte in mortem meam machinarentur, tarn prece quam
pretio vix ab hominibus suis, qui me ceperant, obtinuit, ut in aliud castrum deducerer, ubi non esset
timor de morte mea et mecum micius ageretur. Quod quidem annuentes, qui me ceperant, et ad
aliud castrum me deducentes me amicis et consanguineis suis custodiendum commiserunt, qui me satis
benigne procuraverunt. In hiis omnibus venerabilem patrem archiepiscopum Goloniensem in deo et
conscientia mea excuso et litteris presentibus protestor ipsum de mea captivitate seu detentione culpam
non habere, sed ipsimi paterne et benigne tanquam patrem aflfectuosum, veluti ipsi nunquam vel suis
dampnum intulissem, me ad pacem optatam et concordiam recepisse, quam sibi et ecclesie sue tempo-
ribus vite mee servabo et auxilium sibi et ecclesie sue contra omnes injuriatores suos et ecclesie sue
pro viribus meis, quam diu vixero, impendam et ad hoc me per presentes litteras meas obligavi. In
ciyus rei testimonium, et ut fidem adhibeatis, meum, fratris mei Ottonis Monasterienis episcopi et
ecclesie Paderburnensis sigilla presentibus sunt appensa. Ego Otto Monasteriensis episcopus et ecclesia
Paderburnensis profitemur omnia supradicta ita esse. Datum apud Essende anno Domini M*K]!C^L^ seito
mense augusto.
Or. im Kgl. St-A. Düsseldorf, Das noch anhangende Siegel des Bischofs Simon ist zerbrochen,
vom Siegel des Paderbomer Kapitels nur ein kleines Bruchstück erhalten y das dritte fehlt.
Eine andere an das römische Kardinalskollegium gerichtete ürk. ebendaselbst desselben Bischof»
beginnt mit den Worten:
Venerabilibus fratribus sacrosancte Romane ecclesie cardinalibus et dominis reverendis
Symon humilis episcopus Paderburnensis debitam reverentiam cum orationibus devotis.
Paternitatem vestram scire volo et desidero . . .
Der nachfolgende Text der ürk, ist gleichlautend mit dem Text der obigen. Von den drei Sie-
geln ist das des Bischofs Simon ziemlich erhalten. Am Siegel des Bischofs Otto fehU da»
obere Stück, Das Kapitelssiegel fehlt,
576.
Bischof Simon vm Paderborn bittet den Papst Alexander IV.^ dem Prokurator des Erjshischofs
von Köln Briefe mit dem Auftrage, die Exkommunikation über ihn auszusprechen^ faUs er (fe»
Friedensvertrag mit dem Erzbischof bräche, zu übergeben.
1256 (um August),
Sanctissimo patri ac domino Alexandro sacrosancte Romane ecclesie summo pontifici Symon
himiilis episcopus Paderburnensis cum debita reverentia devota peduip oscula beatorum. Cum inter
venerabilem patrem Goloniensem archiepiscopum ex una parte et me ex altera parte forma ordinationis,
I
267
compositionis et pacis sit facta et ad Observationen! eorundem per sacramentum et per ac^ectionem
pecuniarie pene me astrinxerim et nichilominus elegerim, ut auctoritate vestra, si sacramentum et con-
positionem infregerim, sim exconmiunicatus ipso facto et nichilominus inciderim in penam pecuniariam,
preterea consenserim, quod Hesterbacensis, Gampensis et de Veteri monte abbates ordinis Cysterciensis
Coloniensis diocesis vel duo ex eis contra me a vobis executores dentur, qui me auctoritate vestra
excommunicatum denuntient et ad solutionem pene per censuram ecclesiasticam compellant, suplico,
quod super hiis procuratorem dicti archiepi copi, cum ad curiam sanctitatis vestre pervenerit, admitta-
tis et litteras vestras super premissis ad S9X\ dictos abbates vel duos ex eis vestra paternitas dare
dignetur non obstante procuratoris mei seu ecclesie mee seu cujuscunque alterius contradictione. Dat.
anno domini M^^L^ sexto.
Or, im Kgl. St^A. Düsseldorf. Vom Siegel des Bischofs nur ein kleines Stück erhalten.
Eine zweite ürk. desselben Inhaltes ist an den päpstlichen Legaten för Detäschland gerichtet und
beginnt mit den Worten:
Reverendo in Cristo patri ac domino apostolice sedis legato primo in Alemanniam venturo
Simon episcopus Paderburnensis devotas orationes in domino. Der nachfolgende Text
stimmt wortlich mit dem Teufte der obigen Urkunde überein, nur mit dem Unterschiede^ dass
es heisst: nichilominus elegerim, ut auctoritate domini pape et vestra und cum ad curiam
vestram pervenerit statt ad curiam sanctitatis vestre etc. Das Siegel ist abgefallen.
bll.
Alexander IV. befiehlt auf die Klage des Bischofs Simon von Paderborn y dass das Kl Hd-
mershausen von seiner Gewalt exemt zu sein behaupte, aber die Exemiionsurkunde nicht vonoeise^
dem Dechanteti und dem Scholaster von WUdeshauseny die Sache zu untersuchen, und zu enlscl^iden.
Lateran 1257 Februar 25.
Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . decano et . . scolastico in Wildeshusen
Osnaburgensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Petitio venerabilis fratris nostri . .
episcopi et dilectorum filiorum capituli Padeburnensium nobis exhibita continebat, quod . . abbas et
conventus monasterii in Helmwordeshusen ordinis sancti Benedicti Padeburnensis diocesis asserentes
monasterium ipsum fore exemptum et se in exemptionis possessione fuisse a tempore, ciyus memoria
non existit, eidem episcopo tamquam diocesano suo intendere denegant et eis de suis juribus respondere
in eorundem episcopi et capituli et Padeburnensis ecclesie prejudicium et gravamen, quamquam dicti
abbas et conventus exemptionis Privilegium non ostendant. Quare dicti episcopus et capitulum nobis
humiliter supplicarunt, ut providere ipsis et eidem Padeburnensi ecclesie super hoc paterna sollicitudine
curaremus. Quocirca discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus eosdem abbatem et
conventum ex parte nostra monere et inducere procuretis, ut infra quindecim dies post monitionem
vestram obediant dicto episcopo, ut tenentur, vel privilegia exemptionis ostendant. Alioquin vocatis,
qui fuerint evocandi, et auditis hinc inde propositis, quod canonicum fuerit, appellatione postposita sta-
tuatis facientes, quod decreveritis, per censuram ecclesiasticam firmiter observari. Testes autem, qui
fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, censura simili appellatione cessante cogatis,
veritati testimonium perhibere. Dat. Laterani V kalendas martii pontificatus nostri anno tertio.
Or. im Kgl. St-A. Münster. Bulle an Hanf schnür. In der Ecke ober rechts jo zweimal schräg
durchstrichen. Auf der Rückseite Georgius, darunter ein KreiSj den ein Kreuz theüt.
Reg. Arch. Ztschr. III, 53 Nr. 95.
34»
268
678.
. Alexander IV. beauftragt dm Dekan und Scholaster von Fritzlar und den Erzpriester van
Naumburgy den Abt Themo von Corvei zur Obedienz gegen Bischof Simon von Paderborn zu be-
wegen oder zu veranlassen, dass er die Exemtionsprivilegien vorlege.
Lateran 1257 Februar 25.
„Petitio venerabilis fratris." —
Datum Lateran! V kalendas martii pontificatus nostri anno tertio.
PotAasty 16747 nach Druck bei Schoten ad annumj der wörtlich mutaiis nmUandis mit der vor.
Nr, übereinaümmL
579.
Aleocander IV. bestätigt die Anordnung des Propstes Wescdus von Oertrudenberg bei Osna-
brück, nach welcher die Zahl der Nonnen auf 30 festgesetzt wird.
Lateran 1257 März 10.
Alexander episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . priorisse et conventui
monasterii sancte Gertrudis extra muros Osnaburgenses ordinis sancti Benedict! salutem et apostolicam
benedictionem. Cum a nobis petitur, quod justum est et honestum, tarn vigor equitatis quam ordo
exigit rationis, ut id per soUicitudinem officii nostri ad debitum perducatur effectum. Sana petitio
vestra nobis exhibita continebat, quod dilectus filius Wescelus monasterii vestri prepositus facultatibus
ipsius monasterii et expensis diligenter pensatis tricenarium monialium numerum, te, filia priorissa,
minime computata, statuit in eodem ac vobis in obedientie virtute precipiens, ut contente de cetero
prefato numero existatis, illum per venerabilem fratrem nostrum . . Osnaburgensem episcopum loci
diocesanum obtinuit confirmari ..(!) Nos itaque vestris supplicationibus inclinati, quod super hoc
ab episcopo et preposito supradictis provide factum est, rat um et gratum habentes illud auctoritate
apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus volentes, ut idem monasterium de
cetero prefato numero sit contentum, nisi adeo ipsius monasterii excreverint facultates, quod merito
illum exigant augmentari, mandato sedis apo^tolice semper salvo. Nulli ergo omnino hominum liceat
hanc paginam nostre confirmationis infnngere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc
attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus
se noverit incursurum. Dat. Laterani VI idus martii pontificatus nostri anno tertio.
Or. im Kgl. St-A, zu Osnabrück. BuUe an gelbrothen Seidet^äden. Auf dem Üwbug rechte Cu. Bo.
Auf der Rückseite Mons'amicorum. Adresse: preposito in monte sancte Gertrudis datur
hec littera.
580.
Aleoßar^der IV. verurtheiU in einem an den Bischof und das Domkapitel zu Paderborn ge-
richteten Schreiben den von Bischof Simon von Paderborn (1256 August 24. zu Essen) mit
dem Erzbischof von KsUn abgeschlossenen Frieden, spricht den Bischof Simon und seifte Vasaüen
von den iibemommenen Eiden frei tmd bestimmt, dass die Paderbomer Kirche hinsichtlich ihrer
Besitzungen in den Stand wieder hergestellt werde, worin sie vor jenem Friedensschluss und vor
der Gefangennahme des Bischofs Simon sich befand.
Lateran 1257 März 16.
269
Alexander episcopus servus servorum dei venerabili fratri . . epi^copo et dilectis filiis capitulo
Padebiirnensibus salutem et apostolicam benedictionem. Ad audientiam nostram pervenit, quod vene-
rabilis frater noeter . . Goloniensis archiepiscopus etquidam soi complices, te, frater episcope, in offen-
sam ordinis clericalis et pontificalis dignitatis obprobrium ausu sacrilego capientes te tamdiu incastris
suis detinuere eaptmim, donec tu et vos, dileeti filii capitulum, cum eis quandam Ordinationen! et
compositionem estis inire coacti, per quas nonnuUa castra, loca, jura, jurisdictiones , redditus, posses-
sionefi et res alie vestre ac ecclesie Padeburnen^sis juri et proprietati dicti archiepiscopi et Goloniensis
eoclesie cedere debent et quedam ex castris et locis predictis destructioni penitus subjacere, per quas
renuntiastis insuper juri vestro, quod vobis innonnulHs eastris, villis, ecciesiis, terris, possessionibus et
alias competebat, promittentes expresse, quod nuUas ab apostolica sede vel legatis ipsius aut imperatore,
qui pro tempore fuerit, contra compositionem vel ordinationem hiqusmodi litteras impetrabitis , acto in
compositione et ordinatione predictis, ut littere hujusmodi, si impetrentur, nuUam obtineant firmitatem,
datis etiam super hoc litteris confectis, instrumentis et documentis publicis penis adiectis, fidejussoribus
et diversis cautionibus exhibitis, interpositis fide ac etiam corporalibus juramentis, nonnullis quoque de
vassallis vestris promittentibus juramento, quod vobis non adessent contra archiepiscopum et complices
antedictos, si ordinationem non servaretis eandem. Nos itaque volentes super hiis, que redundare
dicuntur in gravem dicte Padeburnensis ecclesie lesionem salubre remedium adhibere, vos et fidejus-
sores datos a vobis ac vassallos et alios quoscumque in ordinatione et compositione predictis pro vobis
nominatos ab obligationibus, promissionibus, renuntiationibus, pactionibus, cautionibus et assecurationibus,
fidei et juramenti exhibitionibus et quibuscumque aliis in prefatis compositione et ordinatione de-
ductis, premissis veris existentibus, auctoritate presentium absolventes, predictam Padeburnensem
ecclesiam in eum statum, in quo erat ante tempus compositionis et ordinationis predictarum et capti-
vitatem higusmodi, duximus reducendam. NuUi ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre ab-
solutionis et reductionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare pre-
sumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit in-
cursurum. Dat. Laterani XVII kalendas aprilis pontificatus nostri anno tertio.
Or, im Kgl, St^A. Münster. BuUe tmd Befesügvng fehlen. Auf dem Umbug rechts A. G. Unter
dem Ombug links . . . . (i GrossQ und darunter am Rande ein p Zeichen. Atif der ROd^
Seite 6eorgius> darunter Kreis in Kreuz/arm durchschnitten; darunter R mit Script, in der
ehern Rundung. Darunter GCLVIII capitulo anno tertio. Da^ Schreiben steht im Regbd*
25 fol. 34v Nr. 258. In der Ecke oben links G. Alexander in verl. Schrift und reich verziert.
Potthast. 16754 nach Druck bei Schaten ad annum.
581.
Alexander IV. theüt dem Bischof (Ruddf) von Schwerin die Gefangennahme des Bischofs
von Paderhom und die derselben folgenden Ereignisse mit und beauftragt %hi^ den Bischof und die
Paderhomer Kirche zu schütten.
Lateran 1257 März 21.
. . episcopo Zwerinensi.
Ad nostram *) noveris audientiam pervenisse, quod venerabilis firater noster . . Goloniensis archi^
^iscopuB et quidam sni complices venerabilemfratrem nostrum . . episcopum Padeburnensem in offen-
sam ordinis clericalis et pontificalis dignitatis obprobrium ausu sacrilego capientes eum tamdiu in suis
270
castris detinuere captivum^ donec iidem episcopus et capitulum Padeburnenses cum eis quandam Ordi-
nationen! et compositionem sunt inire coacti, per quas nonnulla castra, loca, jura, jurisdictiones, reddi-
tus, possessiones ^) et res alie dictorum episcopi et capituli ac ecclesie Padebuinensis juri et proprie-
tati dicti archiepiscopi et Coloniensis ecclesie cedere debent et etiam ut in alia (ist die vorangehende Nr.)
verbis competenter mutatis usque duximus reducendam. Quocirca mandamus, quatinus, si est ita, dictos
episcopum et capitulum, fidejussores et vasallos et alios predictos pro ipsis episcopo et capitulo in com-
positione ac ordinatione hujusmodi nominatos ^) non permittas occasione ipsarum compositionis et ordi-
nationis ^) contra absolutionis et reductionis nostre tenorem ab aliquibus indebite molestari. Molesta-
tores etc. Non obstante aliqua indulgentia sedis ipsius, de cujus toto teuore oporteat in nostris litteris
plenam et expressam mentionem fieri, et per quam effectus presentium impediri valeat vel diflferri.
Dat. Laterani XII kalendas aprilis anno tertio.
a) corr, au« • audientiam. — b) redditus, possessiones am Rande links. — c) et alios — nominatos am Rande. Ln
Text Rasur nur für ein Wort. — d) da am Rande in c) das hujusmodi schon vorkam^ so wurde im ursprünglichen Text hinter
ordinationis das hujusmodi, wie noch deutlich zu lesen^ ausradirt und dafür zwischen occasione und compositionis über der Zeile
ipsarum eingefügt^ also höchst wahrscheinlich in dem Register eine redaktionelle Änderung später vorgenomtnen.
Vat. Arch. Regbd. 25 fol 35 zu Nr. 258. (Vgl die ürk. von 1257 März 16). Ei^ähnt Posse,
Analecta Vaticana, Nr. 117.
582.
Alexander IV. bestellt den Dechanten von Deventer, den ScJiolaster von Wüdeshausen und
einen Osnäbrücker Kanoniker zu Bichtem, um die vom Bischof (Shnon) tmd dem Paderbomer
Domkapitel vor ihn gebrachte Klage iiher die von einem frühem Erzbischof von Köln beivirMe
usurpatorische Besitznahme von Brilon zu entscheiden.
Lateran 1257 März 27.
Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . decano Dauentrensi, scholastico Wildes-
husensi Trajectensis et Osnaburgensis diocesum et magistro Hildegero canonico ecclesie sancti Johannis
Osnaburgensis salutem et apostolicam benedictionem. Sua nobis venerabilis frater noster . . episcopus
et dilecti filii capitulum Padeburnenses petitione monstrarunt, quod, cum nobilis vir . . comes de
Waltegge villam de Brilon, quam ab eis et Padeburnensi ecclesia tenebal in feudum, quondam Her-
manno et Gernando de Brilon fratribus ministerialibus ipsius ecclesie in feudum concessisset , iidem
fratres dictis episcopo et capitulo irrequisitis omnino, sine quorum consensu villam eandem alienare
non poterant nee debebant, villam ipsam bone memorie . . Coloniensi arcliiepiscopo pro sue voluntatis
libito vendiderunt, quam idem archiepiscopus occupatam detinet in eorundem episcopi et capituli ac
dicte ecclesie prejudicium et gravamen. Quare nobis humiliter supplicarunt, ut providere ipsis super
hoc paterna sollicitudine curaremus. Quocirca discretioni vestre per apostolica scripta mandamus,
quatinus vocatis, qui fuerint evocandi, et auditis hincinde propositis, quod canonicum fuerit, appella-
tione postposita statuatis facientes, quod decreveritis, auctoritate nostra firmiter observari, non obstan-
tibus quibuscumque iudulgentiis sedis apostolice, de quibus oporteat in nostris litteris plenam et ex-
pressam mentionem fieri, et per quas effectus presentium impediri valeat vel differri, seu aliquibus
pactis, conventionibus et promissionibus factis aut iuramentis prestitis ab eodem episcopo vel alio ejus
nomine, dum esset carcerali custodie mancipatus. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia»
odio vel timore subtraxerint, per censuram ecclesiasticam appellatione cessante cogatis veritati testi-
271
monium perhibere. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nichilo-
minus exequantur. Dat. Laterani VI kalendas aprilis pontificatus nostri anno tertio.
Or. im KgL St-A, Munster. Bulle an Hat^schnur, In der Ecke rechts Jac. durchstricheny in der
Mitte oben fial similis. Auf der Rückseite nicht mehr zu lesen, aber wahrscheinlich wegen
des Kreises Georgius.
Potthast, 16799 nach Druck bei Seibertz, /, 301, Vgl. auch Seibertz /, 269y wo als der Käu/er
der h. Engelbert genannt wird.
583.
Alexander IV. fordert die Kirchenfürsten der ganzen Welt zum Schutze des Predigerordens
und der Minoriten auf. Lateran 1257 März 30.
Alexander episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus patriarchis, archiepiscopis et epis-
copis, ad quos littere iste pervenerint, salutem et apostolicam benedictionem. Non sine multa cordis
amaritudine animique turbatione audivimus, quod nonnulli mrgistri ac doctores et alii acuentes ut
gladium linguas suas et venenum aspidum gerentes sub labiis ad infamiam, gravamen et dispendium
innocentum illud insuggillationem et lesionem dilectorum filiorum fratrum Predicatorum et Minorum
nequiter vomuenint — nun folgt eine lange, glänzende Lobrede auf die beiden Orden und ihre Heiligen
und Missionäre. Dann heisst es am Schluss: Ne autem aliquis ex ignosantia velamen excusationis assumat,
vobis universis et singulis districte precipimus, ut ad requisitionem fratrum eorundem ordinum in civi-
tatibus et dyocesibus vestris manentium presentes litteras et earura tenorem in ecclesiis et synodis
vestris publicetis et faciatis sollempniter publicari, non obstantibus aliquibus litteris vel indulgentiis
alicui vel aliquibus personis ab apostolica sede concessis, quod interdici, suspendi A^el exconununicari
aut extra suas civitates et dyoceses seu loca in causam trahi non possint per litteras apostolicas, que
de indulto hujusmodi plenam et expressam non fecerint mentionem, seu quibuscunque aliis indulgentiis
et litteris sedis ipsius, per quas eflfectus presentium impediri valeat vel differri, et constitutione de
duabus dietis edita in concilio generali, litteris venerabilibus fratribus nostris Turonensi . . et Roto-
magensi archiepiscopis et . • episcopo Parisiensi super hoc directis a nobis nichilominus in suo robore
duraturis. Vos autem memoratos fratres omni benevolentia et gratia prosequentes eos tamquam pro-
batos et acceptos Christi ministros habeatis pro divina et nostra reverentia propensius commendatos
ipsos ab iiyuriis et molestiis oportunis presidiis defendentes ita, quod ex hoc vobis et vestris ecclesiis
fortius obligemur. Datum Laterani III kalendas aprilis pontificatus nostri anno tertio.
Transsumpt des Abtes Johann von Selmershausen, des Paderbomer Domdechanten Werner und des
Dechanten Reinbold von Fritzlar im Kgl. St.-A. Münster (um 1280).
Fehlt Potthast unter dieser Adresse; umter demselben Daium die mit denselben Worten beginnendey
fast ganz mit der obigen übereinstimmende BuUe an die Eirzbischöfe von Tours und Rouen
und den Bischo/ von Paris daselbst 16808.
584.
Alexander IV. beauftragt die Genannten y den Erzbischof von Köln dwch Androhung der
Edcommunication zu zwingen ^ wegen der dem Bischof Simon von Paderborn auferlegten Bedingung^
keine Festungen ferner in seinem Gebiete zu erbauen , Genugthuung zu geben.
Lateran 1257 April 17.
272
Alexander episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . decano Dauentrensi et . . scolasÜGO
Wildeshusensi ecclesiarum Trsgectensis et Osnaburgensis diocesum et'magistro Hildegero canonico sancti
Johannis Osnaburgensis salutem et apostolicam benedictionem. Ad nostram noveritis audientiam per-
Yenisse, quod, cum venerabiiis frater noster . . episcopus et dilecti filii capitulum Padebumenses quas-
dam munitiones construxissent in fundo Padeburnensis ecciesie pro ipsius juribus defendendis, venera-
biiis frater noster . . Coloniensis archiepiscopus, qui jurisdictionem temporalem in laicos Padeburnensis
civitatis et diocesis öbtinet, associatis sibi quibusdam nobilibus et aliis complicibus suis Coloniensis,
Maguntine et Padeburnensis civitatum et diocesum, terram dicte ecciesie intrans hostiliter ciun multi-
tudine armatorum munitiones obsedit easdem ac episcopo, capitulo et ecciesie predictis per incendia
et rapinas et alias etiam dampna gravia et ii^urias irrogavit. Sicque episcopus et capitulum predicti
timentes, ne caperentur et interficerentur liomines in eisdem munitionibus habitantes et destrueretur
terra ecciesie supradicte, per talem metum quasdam de munitionibus ipsis destruere sunt compulsi ac
nichilominus quandam ordinationem et compositionem in enormem predicte ecciesie lesionem inire cum
archiepiscopo memorato, per quas ei hujusmodi dampna et ii^urias totaliter remiserunt et etiam se
obligarunt, quod predictas munitiones non reficerent nee aliquam sine ipsius archiepiscopi licentia de
novo facient in fundo ecciesie prelibate, datis super hoc litteris confectis, instrumentis et documentis
publicis, penis ac^ectis, fidejussoribus et diversis cautionibus exhibitis, interpositis fide ac etiam cor-
poralibus iuramentis. Volentes igitur super hoc eidem ecciesie subvenire discretioni vestre per aposto-
lica scripta mandamus, quatinus, si est ita, archiepiscopum et alios predictos, ut, non obstantibus pre-
missis aut aliquibus indulgentiis sedis apostolice, de quibus oporteat in nostris litteris plenam et ex-
pressam mentionem fieri, et per quam effectus presentium impediri valeat vel differri, episcopo et ca-
pitulo ac ecciesie predictis de dampnis et ii^uriis hujusmodi plenariam satisfactionem impendant, moni-
tione premissa per excommunicationis in personas et in terras eorum interdicti sententias appellatione
remota previa ratione cogatis. Quodsi non omnes hiis exequendis potuf^itis interesse, duo vestrum
ea nichilominus exequantur. Dat. Laterani XV kalendas maii pontificatus nostri anno tertio.
Or. im Kgl. St-A. Münster, Btdle an Har^schnur, Auf dem ümbug A. de Warcin. Auf der
Rückseite Georgius, worunter der bekannte Kreis,
585.
AUocander IV. bestätigt die Einverleibung der Einkänfle der Pfarrei Tdgte in die der
Münsterschen Dampropstei. Viterbo 1257 Mai 26.
Guillelmo preposito ecciesie Monasteriensis.
Exhibita nobis ex parte tua petitio continebat, quod venerabiiis frater noster . . Monasteriensis
episcopus diligenter attendens *), quod proventus prepositure tue Monasteriensis adeo sint tenues et
exiles, quod onera incumbentia tibi non potes ex ipsis comode supportare, ecclesiam de Telgeth sue
diocesis spectantem ad coUationem tuam rectoris ejusdem necnon . . archidiaconi et capituli sui acce-
dente consensu ipsi prepositure duxit perpetuo annectendam. Nos igitur tuis devotis petitionibus in-
chnati, quod ab eodem episcopo super hoc provide factum est, ratum et gratum habentes id auctoritate
apostolica confirmamus et presentium litterarum patrocinio communimus. NuUi nostre confirmationis etc.
Dat. Viterbii VII kalendas junii anno tertio.
a) da% Reg, accendens.
Vat. Arch. Regbd. 25 fd. 43, Nr. 321. Die Einverleibung hatte schon 1249 stattg^unden. Vgl
Westf, Urkb. III, 509.
273
586.
Alexander IV. befiehlt dem Bischof (Heinrich) von Eüdesheim^ das (vgl. die folg. Ürk.)
dem Bisckof von Paderborn durch päpstlichen Erlass ertheiUe Bechij im Lande Burgen zu bauen,
dem Erzbischof (Konrad) von Köln und andern gegenüber nöthigen falls durch Ea^comnmniJcation •
zu wahren. VUerbo 1257 Mai 30.
Alexander episcopus servus servorum dei venerabili fratri . . episcopo Ildesemensi salutem et *
apoetolicam benedictionem. Yenerabilis fratris nostri . . episcopi et dilectoriun üliorum capituli Pade-
burnensium devotio promeretur, ut eis illa libenti animo concedamus, que ipsos et Padeburnensem •
ecciesiam possint a diispendiis preservare. Sane petitionis eorum series continebat, quod eadem ecclesia
et homines ipsius propter munitionum defectum patiuntnr a predonibus et nobilibus illarum partium
iurium et bonorüiii suörum non modicum detrimentum et interdum: dicti homines captivantur, super
quo predicti episcopus et capitulum petierunt sibi per sedis apostolice providentiam subveniri. Nos
itaque eorum supplicationibus inclinati construendi caslra et munitiones in fundo predicte ecclesie, prout
viderint expedire, venerabilis fratris nostii . . Coloniensis archiepiscopi, qui in laicos dumtaxat Pade-
burnensis civitatis et diocesis jurisdictioiiem obtinet temporalem contradictione et prohibitione ii\justa *)
seu conventionibus, obligationibus, promissionibus, renuntiationibus, pactionibus, cautionibus, assecuratio-
nibtis, fidei et iuramenti exhibitionibus et quibuscumque aliis inter eundem archiepiscopum et supra-
dictum episcopum initis, dum idcm episcopus seu obsides ab eo dati detinerentur sub custodia carce-
rali seu aliquibus indulgentiis a sede inipetratis eadem, per quas id impediri vel dilferri valeat, nequa-
quam obstantibus, devotioni eorum per nostras litteras liberam concedimus facultatem. Quocirca frater-
nitati tue per apostolica scripta mandamus, quatinus eundem archiepiscopum et quoslibet alios, quod
ab eorumdem episcopi et capituli super constructione castrorum et munitionum hlgusmodi indebito
impedimento desistant monitione premissa per excommunicationis in personas et in terras eorum inter-
dicti sententias appellatione remota conipellas. Dat. Viterbii III kalendas junii pontificatus nostri anno
tercio.
a) injusta et prohib. mit ümsteilungszeichen.
Oi\ im Kgl. St.'A. Affinster. Bulle und Befestigung fehlen, AufdemUmbug: Pic. In der Mitte über
der Urk. Gor. Unter dem Umbug links . . und am Rand das yj Zeichen. Auf der Rück-
seite Georgius mit von einem Kreise durchschnittenem Kreuze. In der Ecke oben litiks G (f).
Bischof Heinrich von Hildesheimy an den das Schreiben gerichtet isty war 5 Tage vorher
gestorben.
Reg. Arch. Ztschr. III, 54 Nr. 98.
587.
Alexander IV. eHheüt dem Bischof und Kapitel von Paderborn die erbetene Erlaubnisse
Burgen zu baiten. VUerbo 1257 Mai 30.
Alexander episcopus servus servorum dei venerabili fratri . . episcopo et dilectis filiis capitulo
Padeburnensibus salutem et apostolicam benedictionem. Vestra devotio promeretur, ut illa vobis libenti
animo concedamus, que vos et ecciesiam vestram possint a dispendiis preservare. Sane petitionis vestre
series continebat, quod eadem ecclesia et homines ipsius propter munitionum defectum patiuntur a
predonibus et nobilibus illarum partium Jurium et bonorum suorum non modicum detrimentum et in-
terdum dicti homines captivantur, super quo petiistis vobis per sedis apostolice providentiam subveniri.
Nos itaque vestris supplicationibus inclinati construendi castra et munitiones in fundo predicte ecclesie,
prout videritis expedire, venerabilis fratris nostri . . Coloniensis archiepiscopi, qui in laicos dumtaxat
Wtgtf. Urlr.-Buch V. 35
274
Padeburnensis civitatis et diocesis jurisdictionem obtinet temporalem, contradictione injusta et prohibitione
seu conventionibus, obligationibus, promissionibus, renuntiationibus, pactionibus, cautionibus, assecura-
tionibus, fidei et juramenti exhibitionibus et quibuscumque aliis inter eundem archiepiscopum et te,
frater episcope, initis, dum tu seu obsides a te dati detineremini sub custodia carcerali, sive aliquibus
indulgentiis a sedc apostolica impetratis, per quas id impediri valeat vel dilTerri, nequaquam obstantibus,
devotioni vestre liberam concedimus auctoritate presentium facultatem. NuUi ergo omnino hominum
liceat hanc paginam nostre concessionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc
attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolonim ejus
se noverit incursurum. Dat. Viterbii III kalendas junii pontificatus nostri (anno) tertio.
Or. im Besitz der Paderbamer Abth. des Vereins. Bulle smnmt Befestigung mit dem untern
Theüe des Pergaments^ worauf das Wort „anno** standy ausgerissen. Oben in der Mitte in
kleinerer Schrift lecta fuit (ein Buchstabe verwiscM oder radiH) öe (?) et hie Script. Auf
der Rückseite in der linken Oberecke G. und in der Mute Georgius.
Potthasty 16854 nach Druck bei Schaten ad annum.
588.
Alexander IV. hefiehlt den Genannten, dem Kanonikus des Kreuzstiftes in Hildesheim Johmnes
jsum Gemiss seiner Pfrilnde zu verhelfen,
Tüerho 1257 Juni 12.
Alexander episcopus servus seiTorum dei dilectis flliis . . scolastico et Volrado canonico ecclesie
Hildesemensis salutem et apostolicam benedictionem. Dilectus filius Johannes canonicus ecclesie sancte
Crucis Hildesemensis nobis exposuit, quod, cum ipse auctoritate venerabilis fratris nostri . . Coloniensis
archiepiscopi tunc in partibus illis apostolice sedis legati habentis potestatem beneficia conferendi in
eadem ecclesia canonice sit receptus in canonicum et in fratrem, nondum in ea est prebendam aliquam
assecutus, licet juxta constitutionis nostre tenorem sit in eadem ecclesia de quatuor reservatis. Quia
vero indignum existit, ut idem J(ohannes) inane canonici nomen gerat, nos receptionem hujusmodi
ratam habentes et gratam ipsamque auctoritate apostolica confirmantes discretioni vestre per apostolica
scripta mandamus, quatinus, si est ita, eidem J(ohanni) de prebenda, si qua nulli alii de jure debita
in ecclesia ipsa vacat adprescns, vel quam cito vacaverit, providere curetis eumque faciatis ipsius pre-
bende pacifica possessione gaudere, contradictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita
compescendo. Dat. Viterbii II idus junii pontificatus nostri anno tercio.
Gr. im Kgl. St.-A. Hamwver. Bulle an JJanfschnur, Auf deni Umbug rechts Ben. p. (J> unter^
strichen.) Auf der Rückseite oben in der Mitte Aurea lux.
589.
Alexander IV. verleiht den Förderern des Klosterbaues in Fröndenberg einen Ablass von 100 Tagen.
VUerbo 1257 Juni 13.
Universis Christi fidelibus per Coloniensem, Monasteriensem et Padeburnensem
civitates et dioceses constitutis.
Quoniam, ut ait apostolus et cetera usque vitam eternam. Cum igitur dilecte in Christo filie ab-
batissa et conventus monasterii beate Marie virginis in Vrendenberge *) Cisterciensis ordinis Coloniensis
diocesis, sicut sua nobis petitione monstrarunt, monasterium ipsum edificare ceperint opere sumptuoso,
nee ad ejusdem consumationem operis proprie sibi suppetant facultates, universitatem vestram rogamus
275
et hortamur in domino in remissionem vobis peccaminum iiyungenles, quatinus eis de bonis vobis a
deo coUatis pias elemosinas et grata caritatis subsidia erogetis, ut per Subventionen! vestram dictum
opus valeat consumari, et vos per hec et alia bona, que domino inspirante feceritis, ad eterne possitis
felicitatis gaudia pervenire. Nos enim de omnipotentis dei misericordia etc. usque adjutricem centum
dies de injuncta sibi penitentia misericorditer relaxamus, presentibus post consumationem ipsius operis
minime valituris, quas mitti etc. Dat. Viterbii idibus junii anno tertio.
a) In der Abschrift steht allerdings Vrendeberge, aber aber dem In V. steht ein Abkürzung sstr'wh^ der dortfun
nicht gehört and wahrscheinlich über das de gesetzt werden sollte.
Vau Arch. Regbd. 25 fol 48v Nr. 372.
590.
Aleocander IV. beauflragt den Abt von Biddagshausen und den Dompropst von Osnctbrück mit
der Untersuchtmg der Klage des Kanonikus Hermann von Verden gegen seinen Bischof.
Viterbo 1257 Juni 13.
. . abbati monasterii de Reddageshusen Cisterciensis ordinis Halberstadensis diocesis
et . . preposito ecclesie Osnaburgensis.
Significavit nobis Hermannus canonicus ecclesie Verdensis, quod veueiabilis frater noster . ,
episcopus Verdensis falso asserens, quod quidam ipsius H(ermanni) consanguinei eo procurante vel
mandante seu ratirni habente eidem episcopo per rapinas et incendia dampua giavia irrogarant, licet
super hoc idem canonicus nulla laboraret infamia nee esset orta suspitio aliqua contra ipsum, ei, quod
in continenti decima manu canonicorum majoris et sancti Andree Verdensis ecclesiarum super hiis
se purgaret, injunxit. Sed idem H(ermaiinus) diligenter attendens, quod canonici ecclesiarum ipsarum
non auderent pro ipso contra eundem episcopum perhibere testimonium, veritate de personis ydoneis
vicinarum ecclesiarum usque ad prefatum numerum eidem episcopo, quamvis in casu hujusmodi
sibi purgatio non deberet induci, purgationem higusmodi oflferens terminum ad hoc idoneum sibi petiit
assignari. Et quia idem episcopus ipsum super hoc audire conttra (!) justitiam denegavit, dictus
H(ermannus) sentiens ex hoc indebite se gravari ad nostram audientiam appellavit. At idem episcopus
hujusmodi appellatione contempta ipsum beneficiis suis ecclesiasticis spolians et nonnulla eorum quibus-
dam conferens in eum excommunicationis sententiam contra justitiam promulgavit. Quocirca manda-
mus, quatinus, si dictam excommunicationis sententiam inveneritis post appellationem ad nos legitime
interpositam esse latam denunciantes eam penitus non tenendam ac eodem Hermanno, sicut justum
fuerit, ad predicta beneficia amotis ab eis quibuslibet detentoribus illicitis restituto audiatis causam
u, 8. w, Invocato ad hoc, si necesse fuerit, auxilio brachii secularis. Quod si non ambo etc. alter
vestrum etc. Dat. Viterbii idibus junii anno tertio.
Vat. Arch. Regbd. 25 fol. 50 Nr. 382.
591.
Alsxander IV. befiehlt dem Domkantor von Paderborn^ die vom Kardinallegaten Petrus wäh-
rend seiner zwei Legationen in Deutschland bei verschiedenen Personen der Diöcesen Bremsen
und Verden niedergelegten Geldsummen für diesen zu erheben und die säumigen Zahler vor den
Papst zu citiren. Viterbo 1257 Juni 17.
Alexander episcopus servus servorum dei dilecto filio . . cantori Padeburnensi salutem et aposto-
licam benedictionem. Exposuit nobis dilectus filius noster P(etrus) sancti Georgii ad velum aureum
35*
A7&
diacon^s cardinalis, cig'jus capellanus existis, quod licet diversis temporibus apud eertas personas Ter-
denses (Qremenses) pecunia sibi debita ratione procurationum suarum tarn de prime quam secunde
.tegationis sne tempore in partibus illis a certis . collectoribus suis deposita fuerit, noaduin tarnen ei de
ipsa pecunia, jsicut decuit, extitit satisfactum. Nos autem volentes eidem super hoc apoetolica soUici-
ludine providere discretioni tue. per apostolica scripta mandamus, quatinus pecuniam ipsatn per te
vel per alium repetere studeas ac eam tibi vel alii, cui hoc duxeris committendum, nomine cardinaüs
ejusdem facias integraliter exhibeii contradictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita
compellendo. Illos autem, quos in hac paiie contumaces inveneris aut rebelies, ex parte nostra per
te vel per alium peremptorie citare procures, ut infra duos menses post citationem tuam personaliter
nostro se conspectui representent super hiis mandatis apostolicis parituri. Assumendi vero, quos
ydoneos esse cognoveris ad hujusmodi negotium exequendum, et eos ad id sublato cujuslibet appella-
tionis obstaculo ecclesiastica compellendi censura ac absolvendi ab excommunicationis sententia, qua
eos ob id ligatos fore constiterit, et cum eis super irregularitate contracta exinde dispensandi, prius
satisfactione plenaria tibi nomine dicti cardinalis prestita de predictis, plenam discretioni tue auctoritate
presentium concedimus facultatem. Datum Viterbii XV kalendas julii pontificatus nostri anno tertio.
a) Eine zweite Ausfertigung dieser Urk, hat Bremenses.
Zwei Origg, im KgL St-A, Münster y das eine für die Diöcese Bremeny das andere für die Ver-
dener. Nur an letzte7*em Bulle und Befestigung erhalten. Beide, van derselben Hand,
haben auf dem Umbug rechts N. Gual. Auf der Rückseite bei beiden P. C, nach der
folgenden Nummer wohl zu lesen als: Procuratio cardinalis.
592.
Alexander IV. befiehlt dem Paderborner Kantor, für die Rückzahlung der von dem Kardind-
legalen Petrus bei dem Elekten von Lund niedergelegten Geldsummen Sarge zu tragen.
Viterbo 1257 Juni 17.
Alexander episcopus servus servorum dei dilecto filio cantori Padeburnensi salutem et apostolicam
benedictionem. Exposuit nobis dilectus filius noster P(etrus) sancti Georgii ad velum aureum diaconus
cardinalis, cujus capellanus existis, quod, cum dilectus filius . . electus Lundensis coUegerit et fecerit
coUigi de procurationibus dicti cardinalis quandam in partibus illis pecunie quantitatem necnon a certis
aliis collectoribus procurationiun ipsarum quedam pecunie summa nomine ipsius cardinalis fuerit de-
posita penes eum, adhuc de hiis dicto cardinali non extitit, ut decuit, satisfactum. Nos autem volentes
sibi super hoc apostolica soUicitudine providere discretioni tue per apostolica scripta mandamus, qua-
tinus electum eundem requiras vel requiri facias, ut pecuniam ipsam infra tempus, quod ei duxeris
statuendum, tibi vel alii, cui hoc commiseris, nomine cardinalis ejusdem cum integritate persolvai
AUoquin ipsum per te vel per alium peremptorie citaie procuies, ut infra tres menses post citationem
tuam personaliter nostro se conspectui representet pro meritis recepturus. Assumendi vero, quos ido-
neos esse cognoveris, ad hujusmodi negotium exequendum, et eos ad id sublato cujuslibet appellationis
obstaculo ecclesiastica compellendi censura ac absolvendi ab excommunicationis sententia, qua eos ob
id ligatos fore constiterit, et cum eis super irregularitate contracta exinde dispensandi, prius satisfactione
plenaria tibi nomine dicti cardinalis prestita de predictis, plenam discretioni tue auctoritate presentium
concedimus facultatem. Dat. Viterbii XV kalendas julii pontificatus nostri anno tertio.
Or. im Kgl. St-A, Münster, Bulle an Hanfschnur, Rechts unten auf dem Umbug N. S. Pud.
(Der letzte Buchstabe, zuerst ein q oder Abkürzungszeichen fiir con, daraus ein d gemacht.)
Auf dem Rücken P. C, daruntef* von gleic/izeitiger, aber nicivb KanzleUiand de procuratione
cardinalis Petri.
277
593.
Alexander IV. heßekU dem Abt tmd GeneraUcapüel der Cistercienser das Kl. Bengering, weiches
hereils länger als zehn Jahre nach ihrer Eegel gelebt habe, ohne in den Verband des Ordens auf-
genommen zu sein, tvenn es üBttel genug zu seiner Existenz besitze, in ihre Gemeinschaft aufzu-
nehmen. Viterbo 1257 Juni 20.
„Ex iiyuncte nobis." —
Dat. Yiterbii XII kalendas juh'i pontificatus nostri aiino tertio.
Or. im Kgl, St-A. Münster. Bulle an Hanfschnur. At^ dem ümbug rechts Ja. Me. Unter dem
Umbug links . . mit Fragezeichen über dem zweiten Punkte. Oben in der Ecke rechts Jac
zweimal schräg durchstrichen. Etwas mehr links Rasur. Auf der Rückseite aurea lux.
Potthast, 16895. Druck Westf, ürkb. Illy 621,
594.
Alexander IV. bestätigt die Schenkung einiger Güter in Harsewinkel durch den früheren
Bischof (Ludölf) von Münster an das Hospital zu Marienfeld.
VUerbo 1257 Juli 8.
Alexander episcopus servus senorum dei dilectis filiis . . abbati et conventui monasterii Campi
sancte Marie Cisterciensis ordinis Monasteriensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Cum
a nobis petitur, quod justum est et honestum, tarn vigor equitatis quam ordo exigit rationis, ut id per
sollicitudinem officii nostri ad debitum perducatur effectum. Sane exhibita nobis vestra petitio conti-
nebat, quod bone memorie L(udolfus) Monasteriensis episcopus pie considerans, quod proventus et
redditus hospitalis monasterii vestri erant adeo tenues et exiles, quod infirmi et pauperes frequenter
convenientes ad illud de ipsis non poterant sustentari, quedam bona de redditibus ecclesie de Hos-
winkele sue diocesis, in qua jus patronatus habere dicimini, sui capituli ad hoc accendente consensu
duxit vobis liberaliter concedenda, porcione congrua reserv^ata rectori, qui pro tempore fuerit in eadem,
prout in litteris ejusdem episcopi ipsius sigillo signatis plenius dicitur contineri. Nos itaque vestris
supplicationibus inclinati, quod ab eodem episcopo super hoc provide factum est, ratum et gratum ha-
bentes id auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo
omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire.
Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli
apostolorum ejus se noverit incursurum. Dat. Viterbii VIII idus julii pontificatus nostri anno tertio. -
Or. im ersten Theile stark abgehlätteti; im Kgl. St-A. Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden.
Auf dem ümbug B. P. Auf der Rückseite Aurea lux Cister. (?) Alexander verl. Schrift.
Reg. Westf. ürkb. HI, 623, darnach PoUhasty 16919.
595.
Alexander IV. bestätigt in dem Streite um die Propstei zu Fritzlar die Entscheidung des
Xardinalpriesters Hugo von St. Sabina zu Gunsten des Magisters Gutiso gegen den Paderbomer
Kanonikus Widukind von Wäldeck.
Viterbo 1258 Januar 18.
Magistro Guisoni preposito ecclesie Frillariensis (!) Maguntine diocesis.
Ea, que judicio vel concordia etc. communiri. Cum itaque in causa, que vertebatur inter te ac
Windekyndum de Waldeke canonicum Padeburnensem super prepositura ecclesie Frislariensis, quam
578
uterque vestrum ad se spectare dicebat, post varios processus habitos in eadem dilectum filium nostrum
H(ugonem) tituli sancte Sabine presbyterum cardinalem concesserimus partibus auditorem, idem cardi-
nalis cognitis cause meritis et juris ordine observato ac a nobis de pronuntiando et sententiando super
hoc speciali mandato recepto te ac partis alterius procuratore presentibus dixit, pronuntiavit et decla-
ravit sententialiter supradictam preposituram cum jiu'ibus et pertinentiis suis ad le pertinere de jure,
ac quicquid de illa factum (est), tibi in persona tua cbnfirmans ac dictum procuratorem ipsius V(idekindi)
nomine ac per eum prefatum W(idekindum) sententialiter amovens a prepositura jam dicta sibi super ea duxit
Perpetuum silentium imponendum, in fructibus perceptis ex ipsa prepositura et in viginti marcis argenti
Coloniensis pro expensis a te in lite factis taxatione prehabita et juramento secuto prefatum procura-
torem jam dicti W(idekindi) nomine ac ipsum W(idekindum) tibi nichilominus condempnando, prout in
instrumento publico confecto exinde ac ipsius cardinalis signato sigillo plenius continetur. Nos igitur
tuis supplicationibus inclinati, quod ab eodem cardinali super hoc factum est, non obstante appellatione
ab ipsa sententia ad nos a parte altera interposita, quam reputamus frivolam, ratum habentes et gra-
tiun id auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus, tenorem instru-
menti ejusdem presentibus de verbo ad verbum inseri facientes, qui talis est: In nomine domini amen.
Orta jam dudum inter dilectos in Christo magistrum Guisonem Maguntinum et Windekindum de Wal-
deke Padeburnensem canonicos super prepositura Frislariensis ecclesie Maguntine diocesis mateiia
questionis, post varios processus habitos in eadem dominus papa nos fratrem Hugonem tituli sancte
Sabine presbyterum cardinalem in questione hujusmodi concessit partibus auditorem. Dicto itaque ma-
gistro G(uisone) personaliter et Gallucio procuratore dicti Windekindi pro eo competentibus (!) coram
nobis ex parte dicti magistri G(uisoms) libellus oblatus extitit in hunc modum: Coram vobis vene-
rando patre domino H(ugone) tituli sancte Sabine presbytero cardinale partibus auditore concesso dicit
et proponit magister Guiso prepositus ecclesie Frislariensis Maguntine diocesis contra Windekandum(!)
de Waldeke canonicum Frislariensis ecclesie predicte diocesis, quod, cum dicta prepositura ad ipsum
Guisonem de jure peiiineat ex canonica coUatione sibi facta et fuerit eidem auctoritate apostolica ad-
judicata, prefatus Windekindus preposituram ipsam nichilominus contra justitiam detinet occupatam
asserens se jus habere in ea de facto, cum de jm-e non habeat. Unde petit per vos, venerande pater,
dictam preposituram cum juribus et pertinentiis suis ac fructibus medio tempore ex eis perceptis sen-
tentialiter declarari ad eundem Guisonem pertinere de jure, et quicquid factum est de ea, in persona
ipsius auctoritate apostolica confirmari et corrobari et eundem Windekindum ab eadem prepositura sen-
tentialiter amoveri et super ipsa sibi perpetuum silentium imponi, cum nullum jus habeat in eadem.
Petit expensas factas et faciendas, quas oportuno tempore declarabit. Lite vero super dicto libello
legitime contestata, prestito a partibus juramento, factis hinc inde positionibus et responsionibus sub-
secutis, proponens dictus magister Guiso per confessionem adversarii sui plene constare preposituram
vacasse predicta per mortem quondam Eichardi prepositi Frislariensis ecclesie supradicte ac ipsius
prepositure collationem ad venerabilem patrem . . Maguntinum archiepiscopum pertinere ipsumque et
predecessores illius in possessione conferendi eandem a tempore, cujus non extat memoria, extitisse.
Ad probandam dictam preposituram vacantem per mortem jam dicti E(ichardi) ab edem (!) archi-
episcopo sibi canonice fuisse coUatam ipsamque postmodum per . . decanum Warmaciensem ejusque
coUegas auctoritate apostolica adjudicatam et super ea perpetuum dicto Windekendo (!) impositum esse
silentium litteras archiepiscopi memorati super dicta coUatione confectas ejusque sigillo munitis (!) et
sententiamjdictorum judicum eorundem sigillis et inscriptione testium roboratam exhibuit et ostendit,
asserens predictam sententiam jam dudum prolatam in rem transisse judicatam, cum nee ab ea fuerit
appellatum nee ab adversa parte propter ejus contumaciam ex ea potuerit appellari. Verum econtra
dictusjprocurator prefati archiepiscopi collationem ex eo non valere dicebat, quod excommunicatus erat
279
eo tempore, quo diclam preposituram predicto magistro Guisoni dicitur contulisse per sententiam a nobis
tempore legationis nostre in eundem archiepiscopmn et alios nova recipientes pedagia prolatam Leodii
anno domini M^C^CLIII in autumpno, et quia dictus magister Guiso plurabeneficia ecclesiastica curam anima-
rum habentia sine dispensatione sedis apostolice obtinebat proponens nichilominus prefatum V(idekindum)
prefatam preposituram per litteras bone memorie . . Albanensis episcopi quondam a partibus Alamanie
apostolice sedis legati super provisione in dicta Frislariensi ecclesia de personatu seu dignitate, cum ad
id se ofTerret oportunitas, facienda, concessas eidem dictam preposituram predicte vacationis tempore
fuisse canonice assecutum. Super quibus formatis quibusdam articulis ad probandum eos predictus
procurator se petebat admitti. Sed ad hoc predictus magister Guiso contrario respondebat nos tam-
quam de facto proprio certos esse nuUum in dictum archiepiscopum anno domini proximo supra dicto
Leodii pertulisse (!) sententiam nee ibidem eo tempore nos fuisse, quod et idem magister Guiso nite-
batur ostendere ex data plurium litterarum nostrarum, quas post recessum nostrum de Leodio per
Treuerim, Metim et Bisuntium transitum faciendo in regressu nostro ad sedem apostolicam duximus
concedendas. Subjungens etiam, quod ex mera liberalitate prefati archiepiscopi non ex litteris impe-
tratis prepositura ^ibi collata fuerat antedicta, prout ex tenore litterarum ipsius archiepiscopi appare-
bat, ac alia ejus beneficia omnino vacare volebat, prout essent de jure vacatura, postquam dictam pre-
posituram, que ipsius erat ultimum beneficium, pacifice fuisset adeptus, si eum super hoc obtentu sedis
apostolice dispensatio non juvaret. Ac^ecit quoque dictus magister Guiso per formam litterarum dicti
domini Albanensis ab adversario allegatam de dicta prepositura, que, sicut patet ex confessione dicti
procuratoris, curam habet animarum annexam, de qua in eisdem litteris mentio facta fuisse non dicitur,
ex adverso supradicto W(idekindo) non potuerat providere propter rationes maxime in predicta sen-
tentia dictorum judicum assignatas. Contra quam sententiam nulla prorsus appellatione suspensam,
per quam dicto W(idekindo) super dicta prepositura perpetuum silentium erat impositum, que *) jam
in rem transierat judicatam, locum a prefato procuratore proposita non habebant, et quod oblati super
hiis articuh frustra petebantur admitti, quorum probationem asserebat non debere prodesse probanti.
Kursus procurator asseruit supradictus dictorum judicum nuUam esse sententiam ipso jure pro eo,
quod non dicto libello lite non contestata, maxime cum ageretur coram dictis judicibus, non de obti-
nendo beneficio sed obtento, dicto W(idekindo) absente, non per contumaciam pretermisso juris ordine
prolata fuerat, et quod appensa sigilla in predicta sententia non erant judicum eorundem. Ad quod
predictus magister Guiso taliter respondebat, quod de libelli oblatione facta coram dictis judicibus de
contumacia partis adverse, et quod non de obtento benefucio (!) actum fuerit, preseitim cum idem
magister G(uiso) nee est nee fuerit hactenus corporalem dicte prepositure pacificam possessionem adep-
tus, nee non et de juris ordine ab eisdem judicibus observata (!) tam ex processibus quam ex forma
sententie ipsorum judicum in judicio exhibitis sub sigillis eorum evidenter constabat, et quod de sigillis
€isdem ex multorum lidedignorum testium, quos super hiis juratos recepiraus, depositionibus diligenter
redactis in scriptis et partibus publicatis nobis facta fuerat plena fides. Nos igitur hiis et aliis auditis,
que partes voluerunt proponere coram nobis, et diligenter consideratis, juribus partium plene discussis,
diligenti deliberatione prehabila, recepto de pronunciando et sententiando super premissis a domino
nostro summo pontifice speciali mandato, habito juris peritorum consilio, dicti procuratoris articulis
tamquam impertientibus (!) non admissis dicimus, pronuntiamus ei sententialiter declaramus sepedictara
preposituram cum juribus et pertinentiis suis ad prefatum magistrum Guisonem pertinere de jure, et
quicquid de ea factum est, in persona ipsius confirmantes, supradictum procuratorem nomine dicti
W(idekindi) et per ipsum procuratorem prefatum W(idekindum) ab eadem prepositura sententialiter
amovemus, super ipsa sibi perpetuum silentium imponentes, in fructibus perceptis ex dicta prepositura
et in viginti marcis argenti Coloniensis pro expensis in lite factis taxatis et juratis dictos procuratorem
SSO
et W(idekindum) per sententiam condempnantes. In ciqus rei testimonium presens publicum instru-
mentum scribi et publicari fecimus per magistrum Stephanum dictum de Pyre clericum Bisuntinum no-
tarium nostrum et nostro sigUlo muniri. Lata fuit hec sententia Viterbii apud fratres Predicatores in
hospitio nostro anno domini M^^GLV^II die V^ exeunte mense novembris indictione prima tempore
domini Alexandri pape IUI, pontificatus ejusdem anno tertio, presente me subscripto notario et tesUbus
infrascriptis videlicet . . episcopo Kiemensi, Johanne preposito de Repin Hauesbergensis (!) diocesis,
Hugone canonico Treuerensi, Adolfoj canonico Fr uuensi (!) ^) Treuerensis diocesis, magistro Leone et
Wolrico canonicis Ratisponensibus, Henrico canonico Patauiensi, magistro Alberto canonico Misnend
et pluribus aliis. Et ego Stephanus predictus auctoritate apostolica publicus notarius, qui predictis
interfui, predicta de mandato predicti domini cardinalis scripsi et in publicam formam redegi et meo
signo signavi. NuUi nostre confirmationis etc. Dat. Viterbii XV. kalendas februarii anno quarto.
ft) quo das Reg. — b) statt Primensi.
Vat Arch. Regbd. 25 fol. 121 f. Nr. 43.
596.
Alexander IV. beauftragt Propst und Schclaster zu Osnabrücky dem Bremer Kapitel zm
Wiedererlangung der ihm entfremdeten Güter hehulflich zu sein.
1258 Februar 4.
So Bremisches Urkb. l 688 Nr. 482 und PoUhasty 17176.
597.
Alexander IV. beauftragt den Abt von Amelunocborn^ auf die Bitte des Bischofs (Johann)
und Kapitels von Hildesheim wegen der infolge eines zwölfjährigen Krieges angehäuften Schulden-
last des Stiftes die Einkünfte der Propstei des Mauritzstiftes und des Domthesauriates fünf Jahre
lang einzuziehen und für die Deckung der Schulden zu verwenden.
Viterbo 1258 Aprü 29.
. . abbati monasterii de Amelungesbernen (!) Cistertiensis ordinis Hadesemensis (!) diocesis.
Cum ex injuncto nobis apostolatus ofRcio omnium ecclesiarum curam et sollicitudinem gerere te-
nemur, libenter, quantum cum deo possumus, utilitatibus ipsarum intendimus et indempnitatibus pre-
cavemus. Exhibita siquidem venerabilis fratris nostri . . episcopi et dilectorum filiorum . . decani et
capituli ecclesie Hildesemensis petitio continebat, quod bone memorie Henricus Hildesemensis episcopus
predecessor episcopi supradicti prefatam ecclesiam obligavit nonnullis creditoribus non modica pecunie
quantitate, propter quod magno gravata est onere debitorum, ctgus redditus guerra per duodecim annos
in partibus illis durante destructi sunt et adeo diminuti, quod non solum idem episcopus creditoribus
satisfacere nequit, quin immo sustentari non potest de redditibus memoratis, Cum autem capitulum
ecclesie sancti Mauricii Hildesemensis de antiqua et approbata et hactenus paciflce observata consue-
tudine ad preposituram ipsius, cum eam vacare contingit, teneantur eligere in eorum prepositum aliquem
de capitulo ipsius ecclesie Hildesemensis dictaque prepositura et thesauraria ejusdem Hildesemensis
ecclesie per promotionem ipsius episcopi ad predictam Hildesemensem ecclesiam, qui ipsas olim
obtinuit, vacare dicantur, nos eorundem episcopi, decani et capituli ecclesie Hildesemensis suppli-
cationibus inclinati circa eandem ecclesiam gerentes super hoc pie compassionis afTectum, manda-
mus, quatinus prepositure, si ad hoc capitulorum ipsorum accedat assensus, necnon et thesaurarie
28t
predictarum provenlus, si dictis episcopo decano et capitulo Hildesemensi placeat, per quinquennium
ad tuas manus recipiens proventus ipsos convertas integraliter in solulionem higusmodi debitorum.
Contradictores etc. Proviso, quod prepositura et thesauraria predicte debitis non fraudentur obseqniis
et animarum cura, si qua ipsis imminet, nuUatenus negligatur. Dat. Viterbii III kalendas maii anna
quarto.
Vat Arch, Regbd, 25 fol. 136v Nr, 125.
598.
Alexander IV. bestätigt den Verkauf mehrerer Güter seitens des Kl Corvei an KL Hardehavsen.
Viterho 1258 AprU 30.
Alexander episcopus servus servoium dei dilectis filiis . . abbati et conventui monasterii in
Hersuedhehusen Cisterciensis ordinis, Paderburnensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem.
Cum a nobis petitur, quod justum est et honestum, tarn vigor equitatis, quam ordo exigit rationis, ut
id per sollicitudinem officii nostri ad debitum perducatur effectum. Sane exhibita nobis vestra peticio
continebat, quod dilecti filii . . abbas et conventus monasterii Corbiensis ordinis sancti Benedicti, ad
Romanam ecclesiam nullo medio pertinentis, Paderburnensis dyocesis, sui monasterii utilitate pensata
quasdam curtes, possessiones, tei ras, agros et maneria cum omnibus juribus et pertinentiis suis ven-
diderunt vobis pro certa pecunie quantitate, que in utililatem hujusmodi est conversa, prout in litteris
ipsorum abbatis et conventus monasterii Corbiensis inde confectis et eorum sigillis munitis plenius
dicitur contineri. Nos itaque vestris supplicationibus inclinati vobis presentium auctoritate concedimus,
ut premissa taliter vobis vendita retinere libere valeatis. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc pa-
ginam nostre concessionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare
presumpserit, indignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit
incursurum. Dat. Viterbii II kalendas maii pontificatus nostri anno quarto.
Nach Tranasuvvpt des Abtes Johannes und des Konventes des KL Uardehausen von 1274 Fe-
biiuir 5 im Domarchiv zu Osnabrück.
Pottha^t, 17253 nach Mitth, des hisfor. Vereins zu Osnabrück III, 287, Das Tra?issumpt gedr,
Mitth. III, 286.
599.
Alexander IV. gestattet dem Kl. Marienfeld, alle Grütery ivelcJie seinen Angehangen, wenn sie
in der Welt gehlieben, zugefallen ivären, mit Ausnahme der Lehensgüter, in Anspruch zu nehmen
und zu behalten. Viterbo 1258 Mai 7.
„Devotioiiis vestre precibus.'' —
Dat. Viterbii non. maii pontificatus nostri anno quarto.
Or. im Kgl. St^A. Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden. Auf dem Umbug links ein H
ähnliches Zeichen, unter dem Umbug links . viit Fragezeiclien, darunter Jo (f). Oben in der
Ecke links pe zweimal schräg durchstrichen. Auf der Rückseite aurea lux Cister. In der
Ecke links J. Alexander verL Schrift.
Potthast, 17262. Druck Westf. Urkb. III, 633.
Westf. Ürk.-Buch. V. 36
282
600.
Alexander IV. gewährt dem KL Bredelar dasselbe Privileg wie dem Kl. Marienfeld. (S. vor. Nr.)
VUerbo 1258 Mai 7.
Alexander episcopus seiTus scrvorum dei dilectis filiis . . abbati et conventui monasterii de Brei-
delar Gisterciensis ordinis, Paderburnensis diocesis, salutem et apostolicani benedictionem. Devotionis
vestre u, s, w. wartlich mit dem vom selben Tage für Marienfeld ausgefertigten Privileg übereinstimmend. —
Dal. Viterbii non. maii pontificatus nostri anno quarto.
Or, im KgL St.-A. Münster. In allem, Bidlirung, SchHft, Kanzleinotizen vollständig mit der vom
selben Tage für MaiHenfeld ausgestellten übereinstimmend, Paderburnensis auf Rasur mä
dunklerer Dinte, nicht in der Kanzlei geschrieben.
Reg. Arch. Ztschr. III, 54 Nr. 101.
601.
Alexander IV. bestätigt die Wahl Alieros (Grafen von Teklmburg) zum Abt von Werden.
VUerbo 1258 Mai 18.
Alexander episcopus servus servorum dei dilecto filio Alberoni abbati monasterii Werdensis ordi-
nis sancti Benedicti, Coloniensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem. Sinceritatis tue zelus,
quem ad nos et Romanam ecclesiam habere diceris, nos inducit, ut personam tuam in hiis, qua digne
poscis a nobis, quantum cum deo possumus, honoremus. Sane petitio tua nobis exhibita continebat,
quod olim monasterio Werdensi ordinis sancti Benedicti, Coloniensis diocesis, abbatis regimine destituto
conventus eiusdem die ad eligendum statuta et vocatis hiis, qui voluerint, potuerint et debuerint com-
mode Interesse convenientes in unum in quosdam de ipsorum coUegio providendi ea vice diclo mona-
sterio de abbate contulerint unanimiter potestatem promittentes illum recipere preslito iuramento,
quem ipsi ducerent eligendum. Qui inter se deliberatione prehabita diligenti te tunc prefati monasterii
monachum canonice in illius et concorditer elegerunt abbatem ac venerabilis frater noster episcopus
Lethowicensis, cui venerabilis frater noster Coloniensis archiepiscopus loci diocesanus super hoc vices
suas commiserat, presentatam sibi electionem hujusmodi, quia ipsam iuvenil canonice celebralam, con-
firmans tibi munus benedictionis impendit ac tibi fecit a luis subditis obedientiam et reverentiam debi-
tam exhiberi, prout in lilleris confectis exinde plenius dicitur contineri. Nos ilaque luis supplicatio-
nibus inclinati, quod super hoc ab eodem episcopo provide factum est, ratum et gralum habenies illud
auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. NuUi ergo omnino ho-
minum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis
aulem hoc attemptare presumpseril, indignationem omnipotentis dei et beatorum Pelri et Pauli aposlo-
lorum ejus se noveril incursurum. Datum Viterbii XIV kalendas junii pontificatus nostri anno IV.
Abschrift OeerharrCs in Lib. Varior. VII, Abtei Werden S, 114 , auf der Theodor. Bibliothek
in Paderborn. Abschrift scheint nicht korrekt zu sein, wenigstens nicht überall den getoökn-
liehen Formeln entsprechend.
602.
Alexander IV. bestätigt dem Kl. Rengering seinen Besitz und nimmt es in Schutz.
VUerbo 1258 Juli 11.
„Religiosam vitam.** —
Locum ipsum, in quo prefatum monasterium silum est, cum omnibus perlinentiis suis, piscationes,
quas habetis in aqua, que vulgariler Bevere appellatur, domum, quam habetis in loco, qui Gerewikesloc
283
vulgariter nominalur, cummansis, agris et possessionibus pertinentibus ad eundem domum, fundos et
agros, quos habetis intus et extra villara Greven communiter appellatam, curtem, fundos etagros, quos
habetis intus et extra villam, que dicitur Westenhorst, domum, quam habetis in villa Enen vulgariter
appellata. Datum Viterbii per manum magistri Jordani sancte Romane ecclesie notarii et vicecancellarii
V idus julii, indictione prima, incarnationis domini anno M^CC^LVIIF, pontificatus vero domini nostri
Alexandri pape quarti anno quarto.
Aus Mac, /, 108 f. 113 s, XVIII im Kgl. St-A, Münster, Unter der UeberscIiHfi findet sich die
Bemerkung Aurea lux Cisterciens. WaJirscheinlich hat dieses auf der Rückseite des Or.
gestanden,
Potthast 17341, Dy-uck West/. Urkb. III, 634,
603.
Alexander IV. bestätigt die Wahl Hüdebolds zum Erzbischof von Bremen, nachdem Magister
Albert, Kustos von Wildeshansen , als Prokurator des Gegenkandidaten des Propstes (Gerhard von
der Lippe) zu Bremen, seinen Widerspruch habe fallen lassen.
Anagni 1259 April 17,
„Rationis oculis/ —
Dat. Anagnie XV kalendas niaii pontificatus nostri anno quinto.
PoUhast, 17535,
604.
Alexander IV, ertheilt dem Kl. Falkenhagen 100 Tage Ablass.
Anagni 1259 Mai 23.
Alexander episcopus servus servorum dei dilectis in Christo fiHabus . . abbatisse et conventui
monasterii de Valkenhagen Gistertiensis ordinis, Padeburnensis diocesis, salutem et apostolicam bene-
dictionem. Gloriosus deus in sanctis suis in ipsorum glorificatione congaudens in veneratione beate
Marie semper virginis eo jucundius delectatur, quo ipsa utpote mater ejus effectu meruit altius sanctis
ceterib in celestibus collocari. Gupientes igitur, ut ecclesia monasterii vestri congruis honoribus fre-
quentetur, omnibus vere penitentibus et confessis, qui ecclesiam ipsam in assumptionis ejusdem virginis,
cigus, sicut asseritis, est insignita vocabulo, nee non in dedicationis ipsius ecclesie festivitatibus an-
nuatim venerabiliter visitarint, de ommipotentis (!) dei misericordia et beatorum Petri et Pauh aposto-
lorum ejus auctoritate confisi, centum dies de injuncta sibi penitentia misericorditer relaxamus. Dat.
Anagnie X kalendas junii pontificatus nostri anno quinto.
Or. im Besitz des Studienfonds zu Paderborn, jetzt im Kgl, St.-A, Münster, Bulle an rothgelben
Seidenfäden. Auf dem Umbug rechts Rob. (mit Strich durch b) Sc. (f), unten links . ., dann
ein einem griechischen i], daneben ein einem f ähnliches Zeichen. Oben in der Mitte 1 (?)•
Ai^' der Rückseite von einer Hand s. XV, folgendes Verzeichniss von Abla^sbriefen: Alexander
papa festo assumpcionis et dedicacionis contutulit (!) vere confessis et contritis centum
dies indulgenciarum — Theodericus (Düchof von Wierland) XL dies et unam karenam —
item Theodericus XL dies — quondam Symon de Swalenberghe episcopus Paderbornensis
contuht XL dies — dominus Hugho legatus pape XL dies et integram karenam — unus
episcopus Hildesemensis — Baldewinus episcopus Padeburnensis XL dies et unam
36*
284
karenam — ilem unus episcopus Baldewinus XL dies et unam karenam — unus car-
dinalis Hugo XL dies -;• episcopus Maguntinensis, Coloniensis, Bremensis, Paderbomensis,
Hildesemensis, Varmiensis, unusquisque episcoporum contulit XL dies et karenam —
frater Hugo cardinalis XL dies et karenam.
605.
Alexander IV, gestattet dem Kl. Paradies^ dass seine Mitglieder die Güter ^ welche sie in der
Welt erlangt hatten, auch nach Hirem Eintritt ins Kloster, mit Ausnahme der Lehensgüter, für sich
beansprtwlien dürfen. Anagni 1259 Mai 25.
Alexander episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . priorisse et convenlui
monasterii de Paradiso prope Susacum (!) ordinis sancti Augustini, Coloniensis diocesis, sceundum in-
stituta fratrum Predicatorum viventibus salutem et apostolicam benedictionem. Devotionis vestre pre-
cibus inclinati presentium vobis auctoritate concedimus, ut possessiones et alia bona mobilia et immo-
bilia, que liberas personas sororum vestrarum, mundi relicta vanitate ad monasterium vestrum convo-
lantium et professionem facientium in eodem, jure successionis vel alio justo titulo, si remansissent in
seculo, contigissent et potuissent libere aliis erogare, feudalibus rebus dumtaxat exceptis, valeatis petere,
recipere ac etiam retinere. NuUi ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis in-
fringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem lioc attemptare presumpserit, indignationem
omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Dat. Anagnie
Vni kalendas junii pontificatus nostri anno quinto.
Or. wi Kgl. St-A. Münster, Bulle an rothgelben Seidenfäden. Auf dem Umbug and. S. Unter
dem Umbug links . mit Fragezeichen darubeVy darunter ein Zeichen wie vor. Nr. Alexander
Verl. SchHft.
Reg. Arch.'Ztschr, III, 66 Nr. 102.
'606.
Alexander IV. fordoi die Gläubigen zur Unterstützung der Kirche des Kl. Paradies auf
und getvähi einen Äblass von 1 Jahr und 40 Tagen.
Anagni 1259 Mai 26, ,
Alexander episcopus servus servorum dei universis Christi fidelibus presentes litteras inspecturis
salutem et apostolicam benedictionem. Vite perennis *) gloria, qua mira benignitas conditoris omnium
beatam coronat aciem civium supernorum, a redemptis precio sanguinis fusi de precioso corpore re-
demptoris meritorum debet acquiri virtute, inter que illud esse pregrande dinoscitur, quod ubique
sed precipue in sanctorum ecclesiis majestas altissimi coUaudetur. Rogamus itaque universitatem
vestram et hortamur in domino in remissionem vobis peccaminum injungentes, quatinus ad ecclesiam
monasterii dilectarum in Christo filiarum . . priorisse et sororum de Paradiso prope Susatum or-
dinis sancti Augustini secundum instituta fratrum ordinis Predicatorum viventium, Coloniensis diocesis?
que, sicut accepimus, debet in proximo dedicari, imploraturi a domino delictorum veniam in humi-
litate Spiritus accedatis. Nos enim, ut Christi fideles quasi per premia salubriter ad merita invitemus,
de omnipotentis dei misericordia et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus auctoritate confisi Omni-
bus vere penitentibus et confessis, qui ad ecclesiam ipsam in die dedicationis hujusmodi et Septem
fö5
diebus immediate sequentibus causa devotionis accesserint, hac vice unum anuum et quadraginla dies
de injuncta sibi penitentia misericorditer relaxamus. Dat. Anagnie VII kalendas junii pontificatus nostri
anno quinto.
a) korr, aus perhennis. —
Or. vm Kgl, St.-A. Münster, Bulle an rothgelben Seidenfäden, Auf dem Umbug rechts Jac Mut.
Unter dem Umbug linke . ., darunter ein dem griechischen iy, daneben ein einem f ähnliches
Zeichen, Auf der Rückseite Th. episcopus Vironensis. Alexander verl. Schrift.
Reg. Arch. Ztschr. III, 55 Nr. 103.
607.
Alexander IV. beauftragt die Bischöfe (Rudolf) von Schwerin, (Johann) von Lübeck und
(Simon) von Paderborn^ den König (Christoph) von Dänemark anzuhalten^ da^s er innerhalb eines
Monats Erzbischof (Jakob), Propst und Archidiakon von Luml freigebe.
Anagni 1259 Juni 4.
„Si rex Dacie.*' —
Dat. Anagnie pridie nonas junii pontificatus nostri anno quinto.
Pottfiast, 17590.
608.
Alexander IV. gestattet dem Kl. Paradies in den angegebenen Fällen die Entgegennahme von
Geldsummen. Anagni 1259 Juli 7.
Alexander episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . priorisse et conveiftui
monasterii de Paradiso prope Susatum ordinis sancti Augustini juxta instituta fratrum ordinis Predica-
torum vivehtibus, Goloniensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem. Necessitatibus vestris pa-
terno compatientes affectu, ut de usuris, rapinis et aliis male acquisitis, dummodo hü, quibus eorum
restitutio fieri debeat, omnino sciri et inveniri non possint, nee non de quibuslibet legatis indistincte
in pios usus relictis, dummodo executorum testamentorum ad id accedat assensus, et commutatione ac
rederaptione votorum diocesanorum auctoritate prius factis, Jerosolimitano dumtaxat excepto, usque
ad summam centum marcarum argenti recipere valeatis, auctoritate vobis presentium duximus conce-
dendum, si pro simili receptione alias non sitis a nobis hiyusmodi gratiam consecute, ita quod si ali-
quid de ipsis centum marcis dimiseritis vel restitueritis aut dederitis illis, a quibus eas receperitis,
hujusmodi dimissum vel restitutum seu datum nichil ad liberationem eorum prosit nee quantum ad illud
habeantur aliquatenus absoluti. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis
infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem
omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum. Dat. Anagnie
non. julii pontificatus nostri anno quinto.
Or, im Kgl, St.-A. Münster. Bulle an gelbrothen Seidenfäden. Die Urkunde ist von steifer
zitteriger Hand geschrieben^ mit vielen Rasuren; namentlich ist an den meisten Abkurzvngs-
zeichen radirt. Stark beschnitten. Auf der Rückseite Th. episc. Vironensis, darunter:
Pro dominabus de Paradiso prope Susatum, ut de usuris et male acquisitis recipere
valeant centum marcas.
Reg. Arch. Ztschr. ///, 55 Nr. 104.
SB6
609.
Alexander IV. nimmt das Kloster der h. Maria zu Vallis benedictionis (in Vloffio) in seinm
SchutZy bestimmt, dass die Nonnen nach der Begel des h. Benedikt leben sollen und bestätigt dem
Kloster dessen Besitzthum zu Waltorpe (VaUdorf bei V.)^ NigenhoflF ti. s. u\
Anagni 1259 December 9.
Pontificatus vero domini Älexandri pape IUI anno quinto.
So Bodenberg im CalerJberger Urkb. III, 206 nach Kopiar zu Loccum, Potthcist, 17723,
610.
Alexander IV. eriheiU den die Kirche des Kl. Paradies Besuchenden einefi Ablass von 100 Tagen.
Anagni 1260 Januar 28.
Alexander episcopus servus servorum dei universis Christi fidelibus presentes litteras inspecturis
salutem et apostolicam benedictionem. Vite perennis gloria — coUaudetur. Rogamus itaque universitatem
vestram et hortamur in domino in remissionem vobis peccaminum injungentes, quatinus ad ecclesiam mo-
nasterii dilectanim in Christo filiarum . . priorisse et sororum de Paradiso Susacensi Coloniensis diocesis,
ordinis sancti Augustini, viventium secundum instituta ordinis fratrum Predicatorum imploraturi a domino
delictorum veniam in humilitate spiritus accedatis. Nos enim, ut Christi fideles quasi per premia salu-
briter ad merita invitemus, de omnipotentis dei misericordia et beatorum Petri et Pauli apostolonim
ejus auctoritate confisi omnibus vere penitentibus et confessis, qui ad ecclesiam ipsam in singulis festi-
yitatibus gloriose Marie virginis, ipsius sancti Augustini et beatorum Dominici confessorum ac Petri
martiris ejusdem ordinis professoris et in anniversario die dedicationis ejusdem ecciesie et Septem die-
bus immediate sequentibus causa devotionis accesserint, annuatim centum dies de injuncta sibi peni-
tentia misericorditer relaxamus. Dat Anagnie V kalendas februarii pontificatus nostri anno sexto.
Or, im Kgl, St.-A, Münster, Bulle an rothgetber Seidenachnur, Unten links . ., darunter ein
verschn&i'kelter Haken^ daneben R mit einem Strich darunter. Auf det* Rückseite Th. epis-
copus Vironensis. Pro dominabus de Paradiso prope Susatum indulgentie centum die-
nim. Alexander verL Schrift
Reg. Arch. Ztschr. III, 55 Nr. 105.
611.
Alexander IV. beauftragt den Bischof (WUhelm) vofi Münster, da der Erzbischof (Konrad)
von Köln ihm mitgetheüt, dass er gegen die Personell des Welt- und Ordensklerus, welche zum
Ärgemiss für die Bürger Kölns weltliche Geschäfte betrieben^ energisch vorgegangen, sei und beson-
ders das Schenkenhalten oder Weinverkaufen in den Klöst,v /f verboten habe, für AufrecMhaltung
der Anordnungen zu sorgen. uinagni 1260 März l'.
»Sua nobis." —
Dat. Anagnie idus martii pontificatus nostri anno sextt).
Potthast, 17808,
612.
Alexander IV. beauftragt den Dechanten von St. Gereon in Köln mit der Untersuchung der
Klagesache des Stiftes Essen. Anagni 1260 Mai 15.
Alexander episcopus servus servorum dei dilecto filio . . decano ecciesie sancti Gereonis Colo-
niensis salutem et apostolicam benedictionen. Conqueste sunt nobis . . decana et capitulum secularis
287
•ecdesie Asindensis, quod . . abbas monasterii Iburgensis ordinis sancti Benedicti, nobilis vir Buehandus(!)
<de Broke et quidam alii Coloniensis Osnaburgensis et Monasteriensis civitatum et diocesum super
terris, debitis, possessionibus et rebus aliis iiquriantur eisdem. Ideoque discretioni tue per apostolica
scripta mandamus, quatinus partibus convocatis audias causam et appellatione remotä debito fine de-
cidas faciens, quod decreveris, per censuram ecciesiasticam ßnniter obsenrari. Proviso, ne in ten^aifi
^dicti nobilis excommunicationis vel interdicti senteniiam proferas, nisi a nobis super hoc mandatam
receperis speciale. Testes autem — perhibere. Dat. Anagnie idus maii pontificatus nostri anno sexto.
Or, im KgL St-A. Düsseldorf • Bulle an R<xrf schnür. Auf dem Umhug Lu. D. Oben in ddr
Ecke rechts za (oder va) zweimal schräg dwrchstrichen. RUckschriß nicht zu lesen.
Potthasty 17855 nach Druck in Mitth. des histor. Vereins zu Osnabriick III, 214. Daselbst zu
1259 gesetzt. Ueber die Familie v. B. ebendort.
613.
Kölner Kanoniker stellen über die bei ihnen seitens des Kl. Werbe für den römischen Pro-
Jcurator hinterlegten rückständigen Gelder einen Depositenschein aus.
1260 November 19.
Nos Gonradus Sueuus, Gerardus de Volmuntsteine, Willelmus de Stalberg, Gerardus de Lintlo,
Arnoldus de Elslo, Hermannus de Monasterio, canonici msgoris ecclesie Coloniensis, Pilgrimus domini
Gozwini decani et Hermannus domini Ph(ilippi) thesaurarii ejusdem ecclesie capellani notum facimus,
quod Johannes prepositus monasterii in Verbe Maguntine dyocesis comparuit et exhibuit se coram nobis
in ecclesia nostra predicta in octava beati Martini et in crastino octave ejusdem et censum, quem de
sexdecim annis, ut dicebat, tenetur ipse nomine dicti monasterii sui Romane ecclesie, deposuit apud
Gerardum de Lyntlo predictum custodem trium magorum custudiendum (!) et servandum et assignan-
dum vero nuncio vel procuratori domini pape, quando fuerit requisitus. In cujus rei fidem sigilla nostra
rogati apposuimus isti scripto. Actum et datum anno domini M^GC^ sexagesimo in crastino octave
supradicte.
Or. im Fürstl. Wald. Archiv zu Arolsen. Von den acht angehä?igt gewesenen Siegeln sind noch
fünf vorhanden: 1) dreieckiges Siegel , drei im Dreieck verbundene Bldtte:r auf gegittertem
Grunde: Volmer stein; 2) spitzovales Siegel: Pelikan, der mit dem Schrmbel die Brust aiuf-
reisstf darunter Nest mit vier Jungen, die erhobenen Kopfes das BltU au/saugen; 3) spitzovales
Siegel, über architektonischer Verzierung Brustbild eines Heiligen (Petrus?), rechts Schlüssel^
links ein Kreuz haltend, unterhalb knieender Geistlicher mit erhobenen Händen; 4) spitzovales
Siegel, über architektonischem Bogen Brustbild Marias mit dem Kinde, unterhalb knieende
Gestalt, ümschriß: f S. Hermanni can. Go. f eccle . .; 5) kleines rundövales Siegel, an-
scheinend ein grasendes Pferd (Gemme f). — Ueber die Entrichtung des Census vgl. oben
Urk. Honorius U Nr. 40.
614
Kanonikus BerMus V(m Adria quittirt für Kl. Werbe über rüdeständige Gefälle.
Köln 1260 November 28.
Noverint universi presentes litteras inspecturi, quod nos Beraldus cänonicus Adriensis, scriptor
primarie domini pape, in Alamanie partibus pro colligendo censu et aliis ecclesie Romane negotiis
apostolice sedis nuntius specialis, fateraor nos recepisse a religiosis viris . . preposito et conventu
288
monasterii de Werbe ordinis sancti Benedict!, Maguntine diocesif:, pro annuo censu debifo ecciesie
Romane ab eodem monasterio pro sexdecim annis preteritis sexdecim solidos Colonienses et non plus
pro sexdecim sarracenatis, computato uno sarracenato pro quolibet anno, visa conventione preterite
solutionis facte pro retroactis temporibus usque ad illud tempus sexdecim annonim preteritorum , ut
supra scriptum est, quo nobis ab eisdem preposito et conventu extitit ecclesij Romane nomine satis-
factum. In cigus rei testimonium presens exinde scriptum ßeri fecimus nostri sigilli appensione mum>
tum. Dat. Golonie III kalendas decembris sub anno domini millesimo CC^LXII(!), pontificatus domini
Alexandri pape IUI anno sexto.
Or. im Für Sil Wald. Ar eh. zu AroUen. An PergamenUtre^en unkenntliche Reste rothen Wachset.
Entweder ist das Jahr 1262 oder das Pontißkats)ahr falsch. Denn zu annus sextus
Alexander IV, passt nur 1260. Nach der vorhergehenden Nr. unterliegt die Richtigkeit
obiger Datirung wohl keinem Zweifel.
615.
Alexander IV. schreibt u, a. den Erzhischöfen (Konrad) von Köln und (Werner) von Maim
und ihren Suff'raganen iiber den Kreuzzug gegen die Tartaren.
Subiaco und Lateran 1260 September 9 und November 17.
„Vix absque lacrimis" und „Clamat in auribus." —
Potthaat, 17941 und 17964.
616.
Alexander IV. beauftragt Genannte das KL Bredelar zu schützen.
Lateran 1261 Februar 21.
Alexander episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus . . archiepiscopo Maguntine et
ejus suffraganeis et dilectis filiis abbatibus, prioribus, decanis, archidiaconis , prepositis, archipres-
byteris et aliis ecclesiarum prelatis per Maguntinam provinciam constitutis salutem et apostolicam bene-
uiictionem. Non absque dolore — opponat. Specialiter autem dilecti filii . . abbas et fratres monasterii
de Breydelar Cistertiensis ordinis, Padeburnensis diocesis, u. s. w. ww^tlich mit den Priv. Innocem IlL
und Gregor IX. für Hardehausen übereinstimmend. Vgl. Nr. 244 und 436. — Dat. Laterani Villi kalen-
das marcii pontificatus nostri anno septimo.
Or. im Kgl. St-A. Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden. Oben in der Ecke links a, recht
über Alexander Rasur. Auf der Rückseite deo promittis Cister. In de7' Ecke Unks J.
Alexander verl. Schnft.
Potthasty 18050 zu Februar 22 nach Druck bei Schatz*,/ ad annum. Reg. Ar eh. Ztschr. Uly 55
Nr. 101.
617.
TJrban IV. anntülirt zu Gunsten der Johanniter eine Bestimmung des Mainzer Provimid-
konzils, welche dm Uebergang vofi Patronaten an die Orden verhindern sott.
Vüerbo 1261 October 9.
. . magistro et fratribus hospitalis lerosolimitani in Alemannia.
Exigentibus vestre religionis meritis votis vestris libenter annimus et ab hiis, per que possent
vobis evenire dispendia, vos affectu benevolentie preservamus. Sane petitio vestra nobis exhibita
289
continebat, quod venerabilis frater nosler . . archiepiscopus Maguntinus in provinciali concilio pro sua
voluntate statuit, ut jus patronatus alicujus ecclesie sue civitatis vel diocesis aut provincie religiosis
aliquibus a personis secularibus nullatenus conferatur, et si forte hujusmodi jus a predictis secularibus
religiosis eisdein conferri contingat, conferens jus, quod in eisdem habebat ecclesiis, ipso facto amittat
illudque diocesano cedat episcopo, nisi forte idem conferens jus ipsum ab alio teneret in feudum,
quod tunc ad feudi dominum a) libere devolvatur. Statuit eciam archiepiscopus supradictus, ut col-
legio, cui facta fuerit hujusmodi coUatio, nullum jus ex ipsa collatione penitus acquiri debeat, immo
si habeat aliquas ecclesias in usus proprios in diocesi, ubi talem collationera ei fieri contigerit, eedem
ecclesie jpso jure vacent et per loci diocesanum seu archidiaconum, in cujus archidiaconatu consistunt,
personis idoneis conferantur. Quare nobis humiliter supplicastis , ut, ne per hujusmodi statutum vobis
prejudicari possit, providere paterna sollicitudine curaremus. Vestris itaque supplicationibus favora-
biliter annuentes, ne occasione hujusmodi statuti aliquod prejudicium vobis et hospitali vestro in
posterum generari valeat, quominus jus patronatus ecclesiarum earundem civitatis vel diocesis aut pro-
vincie, si a patronis earum laicis illud vobis pietatis intuitu licite conferri contigerit, recipere ac habere
libere valeatis, ita tarnen, quod bona ecclesiarum, in quibus hujusmodi jus patronatus vobis taliter colla-
tum fuerit, auctoritate vestra vel per vos appropriare vestris usibus vel in illos convertere non possitis,
vobis auctoritate presentium indulgemus. NuUi ergo etc. Dat. Viterbii VII idus Octobris anno P.
a) dnium das Reg.
Vat. Arch, Regbd, 26 fol. Jv AV. 18.
618.
Urban IV. bestätigt das Bomkapitd zu Münster in dem Besitz det^ von dem verstorbenen
Bischof Wühdm votn Ritter Buddf genannt von Meinhövd angekauften und ihm übeHragenen Vogtei
über die Kirche zu Bülerbeck. Viterbo 1261 October 25,
„Solet annuere." —
Dat. Viterbii VIII kalendas novembris pontificatus nostri anno primo.
Aus Msc, I, 1 p. 352 im Kgl. St,-A, Münster,
Potthast, 18142. Di^ke Niesert, Urkb, /, /, S. 380 und Westf. Urkb, HI, 681,
619.
ürban IV. geivährt dem General und den Provinzial- Prior en des Augustiner- Eremitenordens
das BedUj abtrünnige und ungehorsame Ordensglieder zu exkommunicireny gefangen zu halten und
nach den Umständen wieder loszulassen.
Viterbo 1262 April 17.
„Provisionis nostre.** —
Dat. Viterbii XV kalendas maii pontificatus nostri anno primo.
Or, im Besitz der Münsterschen Abtheilung des Vereins f. Gesch, u, Altk, Wes^\ Bulle und Be-
festigung fehlen. Auf dem ümbug rechts Ger. p. (das p unter stnchen). Urbanus verl, Schrift.
Potthast, 18273, Druck Westf Urkb. III, 689,
Westf. ürk..Buch V. 37
290
620.
Urban IV, beauftragt den Genannten mit dei' UntersiicJmtig dei^ Klagesache der Essener
Nmne Enngart. Vüerbo 1262 Apr'U 22.
Urbanus episcopus servus servorum dei dilecto filio . . archipresbytero ecclesie Werdensis Colo-
niensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Irmengart canonica ecclesie Asindensis nobis
conquerendo monstra\it, quod nobilis vir Robeilus de Resouwe et quidani alii laici Coloniensis civi-
tatis et diocesis super terris, debitis, possessionibus et rebus aliis injuriantur eidem. Ideoque discre-
tioni tue u, s, w. befiehlt du Sache zu unteratichen^ aber vorläufig ohne E^vkammunikation und Interdikt.
Dat. Viterbii X Kaleiidas maii pontificatus uostri anno prinio. '
Or. im Kgl. St-A, Düsseldorf. Btäle an Uanfschnur, jhif dein Umbug Ben. Parmeii. A%f
der Rückseite -+- deo promittis -+-. In der Ecke oben links ein 1 ähnliches Zeichen.
621.
Urban IV. nimmt KL Fischbeck in seinen Schutz, bestätigt seifie Hechte und Freiheiten sowie
seine Besitzungen. Vüerbo 1262 Juni 24.
Urbanus episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus ») . . abbatisse et convenlui
monasterii Visbecensis ad Romanam ecclesiara nullo medio pertinentis salutem et apostolicam bene-
dictionem. Cum a nobis petitur u, s. w. bis incursurum. Dat. Viterbii VIII kalendas julii pontificatus
nostri anno primo.
a) Von dil. bis filiabus auf Rasur, ebenfio später filie korr. aun filii.
Or. im Stiftsarchiv zu Fischbeck, Bulle und Befestigung feJUen. Auf dern Umbug A. S. Oben
in der Mitte cor secure. In der Ecke oben rechts bo zweimal schräg durchstric/ien. Unten
. ., darunter B ufid ein f ähnli<hes Zeichen. Auf der Rükseite + deo promittis' +.
Reg. Aldi. Ztschr. HF, 66 Nr. 108.
622.
' Urban IV. approbirt die Postulat ion des Bischofs Gerhard von Mihister in drei an die
Gläubigen der Stadt und Diöcese Münster^ (an ihn selbst) und an den Kleinis imd das Dom-
kapitel zu Münster gerichteten Schreiben.
(1262 nach November 5, vor December 31.)
Die drei Stellen im Msc. /, 1 p. 240 im Kgl. St.-A. Münster latUen:
Est approbatio postulationis Gherhardi episcopi a sede apostolica directa populo civitatis et dyocesis.
Est confirmatio postulationis Gerhardi episcopi Monasteriensis per Urbanum papam quartum.
Est approbatio postulationis domini G(erhardi) episcopi directa clero et capitulo Monasterien-
sibus per Urbanum papam IUI.
Ob eine meiie Bulle an die Vasallen des Bisthums ergangen y lässt sich nicht feststellen. Die
Datii'ung ergibt sich aus folgendem: Am 3. November 1262 erscheint' Gerhard zuletzt als
postulatus, am 31. Dezember 1262 wird Hier eine Pfründe y quam venerabilis frater
noster . . Monasteriensis episcopus vor seitier Erliebung besessen y anderweitig verfugt
Vgl. Westf. Urkb. III, 695 und die folg. Nr. dann Loegel, Die Bischofswahlen zu MftnsteTy
Osnabmck und Paderborn S. 12 Amn. 6.
291
623.
Urban IV. gestattet denn Dompropst Arnold von Köhiy über die von dem Bischöfe (Gerhard)
von Mümfer vor seiner Wahl besessene Probende zu verfügen.
Orvieto 1262 December 31.
•Arnoldo de Los preposito ecclesie Coloniensis.
In desideriis nostris geritur, ut beneficia ccclesiastica ydoneis conferanlur personis. Propter hoc
siquidem et obtentu dilectorum filiorum nostrorum J(acobi) sancte Marie in Cosmidin et V(berti)
sancti Eustachi! diaconorum cardinalium conferendi per te vel alium persone ydonee prebendam, quam
venerabilis frater noster . . Monasteriensis episcopus in Monasteriensi ecclesia promotionis sue tempore
obtinebat queque per ipsius promotionem vacavit, et faciendi personam eandem ad prebendam ipsam
in dicta ecclesia recipi cum sollempnitatibus consuetis in canonicum et in fratrem, inducendi quoque
personam ipsam in corporalem possessionem prebende predicte ac inductam defendendi necnon contra-
dictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita compescendi, non obstante — , liberam
tibi concedimus auctoritate presentium facultatem. Ac nichilominus decernimus irritum et inane, si
secus de predicta prebenda apostolica vel quavis auctoritate a quoquam contigerit attemptari. Dat
apud Urbem ueterem II kalendas januarii anno PI.
Vat, Arch. Regbd, 26 fol, 13 v Nr. 38, Dompropst Arnold von Los war zu dieser Zeit mit der»
neugewählten Erzbischof EngelbeH in Rom. Vgl, hierzu Ennen, Quellen zur Gesch. der Stadt
Köln Ily 464.
624.
Urban IV. beauftragt die Genannten, den Klerus der Kölner Diöcese und Kirchenprovinz
zur Zahlung des Zwanzigsten auf bestimmte Zeit zur Deckung der Schulden der Kölner Kirche
zu veranlassen. Orvieto 1262 December 31.
. . de Steiuel (!) et . . de Hamburne monasteriorum abbatibus Premonstratensis ordinis,
Coloniensis diocesis.
Devotionis aflfectum abicit filius, si, cum potest, matri non subvenit indigenti. — Cum igitur,
sicut **) venerabilis frater noster . . arcliiepiscopus Coloniensis nobis exposuit, Coloniensis ecclesia, que sie
erga omnes metropolico sibi* jure subjectos jura materne affectionis obseiTat, quod, quantum est in
ipsa, nulla, que sunt genetricis omittit, particeps adversitatis et prosperitalis eorum, diversorum fuerit
malignantium et potentum attrita molestiis et injuriis lacessita et propter hoc prelati ejus, qui fuerunt
pro tempore, dura necessitate compulsi pro defensione libertatum et jurium ipsius expensas subierint
non modicas et gravia contraxerint onera debitorum, que propter usurarum voraginem adeo excreve-
runt, quod dicla ecclesia sine gravi jactura et non minima destructione mobilium et immobilium bo-
norum suorum ab eisdem nequit debitis liberari, nos — discretioni vestre per apostolica scripta man«
damus, quatinus vos vel alter vestrum universos de clero civitatis, diocesis et provincie Coloniensis,
cujuscunque ordinis vel conditionis existant, quod eidem archiepiscopo vicesimam proventuum eccle-
siasticorum suorum a festo resurrectionis dominice proxime venturo usque ad biennium annuatim exhi-
beant in solutione debitorum higusmodi per manus vestras integraliter convertendam monitione pre-
missa per censuram ecclesiasticam appellatione postposita compellatis. — Dat. apud Urbem ueterem
II kalendas januarii anno II.
a) sicut fehlt im Reg.
Vat. Arch. Regbd, 26 fol 14c Nr, 42.
37*
292
625.
Urhan IV. beauftragt die Genanriten, die Eifikünfle der jetzt und während der genannten
Zeit vakanten Pfründen der Kölner Diöcese und Kirchenprovinz zur Deckung d^r Schulden der
Kölner Diöcese zu verwenden. Oroieto 1262 Deceniber 31.
. . de Steiuelt et . . de Hamburne monasteriorum abbatibus Premonstratensis ordiuis,
Coloniensis diocesis.
Cum, sicut venerabilis frater noster . . archiepiscopus Coloniensis nobis exposuit, Coloniensis
ecclesia, qiie sie erga omnes (wie in der vor. Nr.), — nos dignum reputantes et equum, ut ei iamquam
matri de bonis ecciesiarum Coloniensis civitatis, diocesis et provincie competentia proveniant subsidia
pro exoneratione hujusmodi debitorum, discretioni vestre per apostolica scripta mandanius, quatinus
dicto arehiepiscopo proventus beneficiorum, que vacant ad presens et de cetero vacabunt usque ad
biennium in eisdem civitate, diocesi et provincia pro uno anno faciatis integre exhiberi in solutione
debitorum hujusmodi convertendos. Contradictores — . Dat. apud Urbem ueterem II kalendas januarii
anno IP.
Vat, Arch, Reybd. 26 fol. 16 Nr. 47,
626.
Urhan 1 V. gestattet dem Erzbischof Engelbert von Köln , in Jeder KoUegiatkirche seiner Stadtj
Diöcese und Provinz ein Beneficium mit einem Kleriker zu besetzen,
Orvieto 1262 Deceniber 31.
E(ngelberto) arehiepiscopo Coloniensi.
Quia inter prelatos ecciesiarum — . Fraternitatis tue precibus inclinati presentium tibi auctoritate
concedimus, ut in singulis secularibus ecclesiis collegiatis tue civitatis, diocesis et provincie, cathedra-
libus et aliis, possis unum clericum ydoneum inibi residere et ad ordines, quos prebende seu beneficii,
quam vel quod ,eum ibi assequi contigerit, onus exegerit, se facere promoveri paratum, per te vel
alium recipi facias in canonicum et in fratrem. — Dat. apud Urbem ueterem II kalendas januarii
anno IP.
Vat. Arch: Rerjbd. 26 fol 16 Nr, 48.
627.
Urban IV. ernennt den Dompropst Engelbert zum Erzbischof von Köln und heßehlt dem
Klerus der Stadt und Diöcese Köln, seinen Suffraganen, den Gläubigen, Ministerialen und Va-
sallen, ihm gehorsam zu sein,
Orvieto 1262 December 31.
Capitulo et clero civitatis et diocesis Coloniensis.
Plantans a principio dominus deus ecclesie paradysum, in quo posuit hominem, quem formarat,
inter alia ligna pomifera pulchra visu et ad vescendum suavia in medio ejus tamquam lignum vite Colo-
niensem ecclesiam salubri dispositione produxit et eam venerandam universitati fidelium stabilivit,
ipsam metropolitice dignitatis insigniis honorando, radicando ipsam in populo honorificato et ad ejus
cultum deputando vos, filii capitulum, diversis meritis precellentes, qui sanis advertentes sensibus et
S93
prudentie consiliis previdentes, quod expediebat ecclesiani tarn nobilem sponsum habere virtutum me-
ritis et nature dotibus speciosum et honorificatum populum presule regi scientia predito et süp^to po-
tentia seculari ac membra nobilia decorari capite generoso, ad venerabilem fratrem nostrum Engelbertum
Coloniensem archiepiscopum tunc prepositum Goloniensem consulte deliberationis oculos extendistis
tamquam ad virum meritis istis et aliis tantis sufficientem oneribus et tarn magnis honoribus congnien-
tern. Ipsa siquidem ecclesia pastoris solacio destituta, vos, filii capitulum, die ad electionern prefixa,
presentibus omnibus, qui volebant, debebant et commode poterant Interesse, ipsum in vestrum pastorem
et archiepiscopum quasi per divinam inspirationem canonice ac concorditer elegistis et presenlato nobis
electionis decreto supplicastis hiuniliter, ut electionern ipsam confirniare de consueta benignitate sedis
apostolice dignaremur. Ipso igitur archiepiscopo propter hoc in nostra presentia constituto, electionern
eandem examinari fecimus diligenter, et quia ipsam invenimus de persona non solum ydonea sed etiam
premissis et aliis meritis precellente canonice celebratam, eam de fratrum nostrorum consilio duximus
confirmandam consecrationis munus sibi de nostris manibus impendentes sibique palleum de corpore
beati Petri sumptum in Signum quidem plenitudinis pontificalis officii tribuentes firma spe fiduciaque
concepta, quod ipse tamquam vir litteratus et providus, et prout didicimus, in jüdiciis rectus, in dispen-
satione industrius, in agendis strenuus, compositus ad mores, fortis ad patientiam, pronus ad concordiam,
rigidus ad censuram, virtute nitens et eminens generositate ac pollens maturitate consilii, predictam
ecclesiam ac subditum sibi clerum et populum taliter auctore domino gubernabit, quod eadem ecclesia
per diligentie sue Studium in temporalibus et spiritualibus votivum suscipiet incrementum, reddendo
vos acceptabiles domino et populum bonorum operum sectatorem. Ideoque universitatem vestram mo-
nemus et hortamur attente per apostolica vobis scripta mandantes, quatinus dictum archiepiscopum ad
vos cum plenitudine nostre gratie ac sedis apostolice revertentem suscipientes humiliter et devote ac
pleno prevenientes lionore et tamquam patri et pastori animarum vestrarum debitam obedientiam et
reverentiam impendatis ejus monita et mandata salubria suscipiendo devote ac efflcaciter observando.
Alioquin sententiam, quam ipse propter hoc rite tulerit in rebelles, ratam habebimus et faciemus auc-
tore domino usque ad satisfactionem condignam appellatione remota inviolabiliter observari. Dat. apud
Urbem ueterem II kalendas januarii anno secundo.
In eundem modum universis episcopis suffraganeis Goloniensis ecclesie. Plantans etc. ut in superiori
proxima usque honorando, fulciendo suffraganeorum venerabili potentatu eamque illis tamquam muro *) for-
titudinis circumdando, radicando etc. usque deputando viros nobiles divorsis meritis precellentes, quod
siquidem viri sanis etc. verbis competenter mutatis usque prevenientes honore ac ei tamquam membra
capiti obsequenles exhibeatis ei obedienciam debitam et devotam, ita quod mutua inter vos gratia
gratos sortiatur eflfectus ad decorem fame vestre, commissarum vobis ecclesiarum exaltationem, depres-
sionem illorum, qui ecclesiasticam opprimunt libertatem et plenum gaudium mentis nostre ac etiam
dicte sedis. Alioquin sententiam etc. ut in alia (quam ipse propter hoc rite tulerit in rebelles, ratam
habebimus et faciemus auctore domino usque ad satisfactionem condignam appellatione remota inviola-
biliter observari.)
In eundem modum E(ngelberto) archiepiscopo Coloniensi.
In eundem modo populo civitatis et diocesis Goloniensis.
In eundem modum nobilibus viris universis ministerialibus et vassallis Goloniensis ecclesie.
a) murus das Reg.
Vat Arch. Regbd, 26 foL, 22 Ar. 64,
S94
628.
Vrhan IV. gestattet dem Erzbischof (Engelbert) van Köln^ in der Kölner Kircher^cmz
durch passende FersönlichkeUen Visitationen fürs nächste Jahr abhalten zu lasset i.
Orvieto 1263 Januar 8.
. . archiepiscopo Goloniensi.
Merita tue devotionis — . Cum itaque, sicut ex parte tua fuit propositum coram nobis, tu variis
ecciesie tue negotiis occupatus juxta ofütii tui debitum non possis interdum tuam provinciam perso-
naliter comode visitare, nos tuis precibus inclinati persone tue, ut eandem provinciam pro anno proximo
futuro per te vel aliquem seu aliquos religiosos ad hoc ydoneos viros valeas visitare, etiam ecclesia
et diocesi tuis minime visitatis, ac procurationes ratione higusmodi visitationis debitas exigere ac per-
cipere ab ecclesiis, monasteriis et locis ecclesiasticis ejusdem provincie visitatis. — concedimus —
facultatem. — Dat. apud Urbem ueterem VI idus januarii anno IP.
V<U, Arch, Regbd, 26 fol. 16 Nr, 46. üeber eine Reihe anderer Vergünstigungen zu vgl. Pott-
hast, 18454 ß
629.
ürban IV. gewährt deni Bischof (Gerhard) von Münster das Recht, drei Klerikern Benefiden
zu verleihen. Orvieto 1263 Januar 12.
. . episcopo Monasteriensi.
Tuam volentes honorare personam et pro honore tibi exhibito alios promovere providendi per te
vel per alium tribus clericis tuis ydoneis moribus, scientia et etate ad ecclesiasticum beneficiom
obtinendum, videlicet eorum cuilibet in tua ci vi täte vel diocesi de beneficio hujusmodi ad ciguscunque
coUationem spectante cum cura vel sine cura, si vacat ibidem ad presens, vel quam primum ad id
obtulerit se facultas, dummodo, prout ipsius beneßcii requiret onus, parati sint promoveri ad ordines
et in eo personaliter residere, et faciendi eorum quemlibet ad beneiicium hujusmodi, si in ecclesia
coUegiata fuerit, in canonicum recipi et in fratrem, necnon contradictores per censuram ecclesiasticam
appellatione postposita compescendi, non obstante certo ecclesiarum ipsarum — liberam tibi con-
cedimus auctoritate presentium facultatem. — Dat. apud Urbem ueterem II idus januarii anno IP.
Vat. Arch. Regbd. 26 fol. 23 Nr. 67.
630.
Papst Urban IV. nimmt Kl. Volkhardinghausen und alle seine Besitzungen in Schutz mA
bestätigt seine Bechte und Freiheiten.
Orvieto 1263 September 1.
„Justis petentium." —
Dat. apud Urbemveterem kal. septembris pontüicatus nostri anno secundo.
Cr. im FürstL WcUd. Archiv zu Arolsen. Bulle von den rothgelben Seidenfdden abgefallen^
Potthasty 18636. Gedr. Vamhagen Wald. Gesch. ürkb. Nr. 43. ^nig zu 1262).
995
631.
Urhan IV. gestattet dem KL Ueberwasser den Besitz der Güter y die seinen Bewohnerny wenn
sie in der Welt geblieben ^ durch Erbrecht oder sonst zt^e fallen wären, mit Ausnahme der Lehens-
jfüter. Orvieto 1363 September 12.
„Devotionis vestre." —
Dat. apud Urbem ueterem II idus septembris pontificatus nostri anno tertio.
Transmmpt Martins V vom Jahre 1420 im Kgl, St.-A. Mümter,
Potthast, 18648. Dmck Westf. ürkb. III, 17 5S.
632.
Urban IV, beauftragt die Genannten mit der Untersuchung der Klagen des Stiftes Herford
gegen die Äbtissin Ida. Orvieto 1263 November 9.
. . guai'diano fratrum Minorum Osnaburgensium et . . priori Predicatorum Mindensium.
Circa curam quarumlibet ecclesiarum studio paterne sollicitudinis intendentes loca religiosa potis-
simum intenta mente prospicimus et affectione speciali fovemus, ut eo potius in prospero et salubri
statu persistant, quo gratior in illis impenditur virtutum domino faraulatus. Sane dilecte in Christo
filie . . preposita, . . decana et capitulum secularis ecclesie Heruordensis ad Romanam ecclesiam nullo
iTiedio pertinentis nobis insinuare curarunt, quod Ida abbatissa ecclesie predicte Padeburnensis diocesis
bona ipsius ecclesie adeo dilapidat enormiter et consumit, quod, nisi super hoc per apostolicam sedem
salubre remedium apponatur, vix adiciet, ut resurgat. Alias quoque dicta abbatissa multa committit
enormia, que deum offendunt et homines scandalizant, super quo dicte preposita, decana et capitulum
apostolice providencie remedium implorarunt, Quocirca discretioni vestre mandamus, quatinus ad
predictaiu ecclesiam Heruordensem accedentes et habentes pre oculis solum deum, si dictam abbatissam
apud bonos et graves super hiis inveneritis diiFamatam, inquiratis super hiis et aliis, de quibus eam
publice diffamatam inveneritis, sollicite veritatem, et quicquid super hoc inveneritis, nobis per vestras
litteras tenorem presentium continentes quantocius intimare curetis, preftxo partibus ipsis termino
peremptorio competenti, quo per procuratores ydoneos nostro se conspectui representent facture et
recepture, quod justitia suadebit. Diem vero prefixionis hujusmodi et formam nobis per easdem vestras
litteras iritimetis. Non obstante, si ordinibus vestris et eorum fratribus a sede apostolica est indultum^
ut ipsi fratres de causis cognoscere vel negotia exequi minime teneantur, que ipsi<s ab ea pro tempore
committuntur. Dat. apud Urbem ueterem V idus novembris anno tertio.
Potthast, 18708 nach Sbaralea, Bull Fraiic. IL p, /)2ö.
633.
Urban IV, tkeilt dem Propst von Qunkenbrück mit, obwohl Innocenz IV. den Abt von Plo-
ridus Campus beauftragt hatte, dem Wühelm, Kanonikus in IM, Utrechter Diöcese (Wilhelmus
canonicus Tilensis ecclesie Trajectensis) ein Beneficium im Archidiakonat Deventer zu verschaffen,
sei es nicht dazu gekommen, und habe Wilhelm nur Mühen und Ausgaben (nisi labores et ex-
pensas) gehabt. Er beauftragt nun den Propst, dem Genannten, den er durch den Magister Peter^
^rchidiaconum Broliensem in ecclesia Agennensi, socium dilecti filii magistri MichaeliB
296
.sancte Romane ecclesie vicecancellarii , Jiat examiniren lüssm imd der in litteratura compe-
tenter ydoneus befutiden ist, eine Probende in ecclesia Dauentrensi zu verschaffen^ vorausgesdäy
das^ er die nöthigen Weihen erlange und Residenz halte,
Orvieto 1263 November 13,
, . preposito ecclesie Quakenbruggensis Osnaburgensis diocesis.
^Sua nobis dilectus filius Willelmus." —
Dat. apud Urbern ueterem idibus novembris anno tertio.
Vat, Arch. Regbd, 29 fd, 236 Nr, 32,
634.
Urban IV. beauftragt den Kantor von Minden, dem Osfiabrücker Kanoftücus Everhard vm
Horst die Pfarrei Melle zu verschaffen.
Orvieto 1263 November 22.
, , cantori Mindensi.
Cum, sicut dilecto filio Euerardo de Horst canonico Osnaburgensi intimante accepimus, ecclesia
de Melle Osnaburgensis diocesis, que tantum uni ex Osnaburgensibus canonicis assignari et in qua
deserviri per perpetuum vicarium consuevit, tanto tempore jam de jure vacarent (!), quod ad sedem
apostolicam est ejus collatio secundum Lateranensis statuta concilii legitime devoluta, districte tibi man-
damus, quatinus, si est ita, dictam ecclesiam cum juribus et pertinentiis suis eidem canonico, quem
per dilectum filium magistrum P(etrum) archidiaconum Bruliensem in ecclesia Agennensi, socium diledi
filii magistri Michaelis sancte Romane ecclesie vicecancellarii, examinari fecimus diligenter et inventus
est in litteratura competenter idoneus, dummodo alias sit bone^conversationis et vite, per te vel alium
auctoritate nostra conferas et assignes ipsumque in corporalem possessionem ecclesie predicie de MeDe
inducas et defendas inductum. Non obstante, quod aliquibus a sede apostolica sit indultum, quod ad
provisionem alicujus minime teneantur, quodque ad id compelli aut quod interdici, suspendi vel ex-
communicari non possint, seu quod de beneficiis ad eorum collationem spectantibus nequeai alicui pro-
videri per litteras apostolicas non facientes plenam et expressam de indulto hi^usmodi mentionem et
qualibet dicte sedis indulgentia, cujuscunque tenoris existat, per quam presentibüs non expressam vel
totaliter non insertam eflFectus hujusmodi gratie impediri valeat vel differri, et de qua de verbo ad
verbum in nostris litteris specialiter mentio sit habenda. Gontradictores etc. usque compescendo. Volu-
mus autem, quod idem canonicus, prout ipsius ecclesie de Melle onus requirit, ad ordines statutis tem-
poribus se faciat promoveri et per vicarium idoneum, sicut consuevit fieri, deserviat in eadem. Alio-
quin hujusmodi gratia nullius penitus sit momenti. Dat. apud Urbem ueterem X kalendas decembris
anno tertio.
Vat Arch. Regbd. 29 foL 244 Nr. 74.
635.
Urban IV, beauftragt den Erzbischof (Engelbert) von Kiln und seine Suffragane, den apo-
stolischen Legaten, Kardinalbischof Guido von Sabina, freundlich aufzunehmen und seiften Befehlen
bezüglich seiner englischen Mission zu gehorchen.
Orvieto 1263 November 27.
, , archiepiscopo Coloniensi et ejus suflfraganeis.
Ex inj uncto nobis apostolatus officio etc. usque affectantes venerabilem fratrem nostrum Gr(uidonein)
episcopum Sabinensem, de cujus circumspectione plene confidimus, commisso sibi plene legationis ofiSdo
297
pro sedanda discordia ibidem exorta et aliis arduis negotiis duximus destinandum. Propterea cupientes,
ut predicta summotis impedimentis quibuslibet prosperum deo propitio consequantur eflFectura, com-
pellendi Theutonicos et alios quoslibet, cujuscumque dignitatis, ordinis vel condicionis existant, qui
Anglicis contra ipsum vel carissimum in Christo filium nostrum regem Anglie illustrem prestare pre-
sumpserint auxilium vel favorem, quod ab ht^usmodi presumptione desistant — liberam sibi coneessimus
per nostras litteras facultatem. Quoeirca universitati vestre per apostolica scripta in ^^rtute obediencie
districte precipiendo mandamus, quatinus, si qua memoratus legatus occasione premissorum vobis duxerit
injungenda, vos universi et singuli eidem in hac parte obedire ac intendere studeatis, preceptum nostrum
taliter impleturi, quod idem legatus vestro fultus presidio in commisso sibi negotio valeat prosperari
nosque devotionem vestram possimus exinde merito commendare. Alioquin sententias, quas idem le-
gatus propter hoc in vos tulerit, ratas habebimus et faciemus auctore domino appellatione remota in-
violabiliter observari. Dat ut supra. (Dat. apud Urbem ueterem V kalendas decembris anno tertio.)
Vat Arch. Regbd. 28 fol. 59 Nr. 202, Zu vercjl Potthaat, 18718 und 18724 / übei^ die
Mission des Kardinallegaten.
636.
Urban IV. beauftragt den Genannten j Resmannum canonicum ecclesie sancte Marie ad
gradus Coloniensis consanguineum dilecti filii . . decani ejusdem ecclesie auf Bitten des letztern
zum Kanonikus in Bonn zu machen,
Orvieto 1263 December 18.
. . decano ecclesie Werdensis Coloniensis diocesis.
„Dilectum filium Resmannum." —
Dat. apud Urbem ueterem XV kalendas januarii anno IPI.
Vat Arch. Regbd. 29 fol 274v Nr. 195.
637.
Urban IV. beauftragt den Genannteny da Saflfridus (!) clericus dilecti filii . . decani ec-
cleBie sancte Marie ad gradus Coloniensis auf sein Kanonikat und seine Prebende in Ressensi
ecclesia Coloniensis diocesis verzichtet habe, diese Adolfo clerico nepoti ipsius Saffridi zu geben.
Orvieto 1263 December 21.
Eidem (decano ecclesie Werdensis).
„Cum, sicut accepimus." —
Dat. apud Urbem ueterem 5CII kalendas januarii anno IPI.
Vat Arch, Regbd. 29 fol, 274v Nr. 196.
638.
Urban IV. beauftragt Genannte^ die Klage des Pfarrers von Kappet über Beraubung seiner
Kirche zu untersuchen. Orvieto 1264 Februar 8.
Urbanus episcopus servus servorum dei dilectis filiis decano et thesaurario ecclesie Frislariensis
Moguntine diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Dilecti filii rectoris ecclesie in Capele Pader-
We§tf. Ürk.-Buch V. 38
298
bornensis diocesis precibus inclinali presentium vobis auctoritate mandamus, quatinus ea, que de bonis
ejusdem ecclesie alienata inveneritis illicite vel distracta, ad jus et proprietatem ipsius ecclesie studeatis
legitime revocare, contradictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita compescendo.
Testes autera, qui fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, censura simili appellatione
eessante cogatis veritati lestimonium perhibere. Datum apud Urbem ueterem VI idus febniarii pontifi-
catus nostri anno tertio.
Aus dem Arolsener Kopiar II foL 6^ auf der Domänenkammei* in Arohen,
639.
Urhan IV, beauftragt den Thesaurar von St. Johann in Mainz, dem Kleriker Konrad von
Woljhagen (Wlfhagen), der^ obwohl er (der Papst) dem Dekan und Kapitel von St. Castor in Koblenz
befohlen Iiabe^ ihn als Kanonikus aufzunehmen, trotzdem das Beneficium nicht erlangt h>abe, mit der
Ausführung seines Befehles. Orvieto 1264 Februar 22.
. . thesaurario ecclesie sancti Johannis Maguntini.
„Gonstitutus in presentia nostra." —
Dat. apud Urbem ueterem VIII kalendas februarii anno tertio.
Vat Arck, Regbd, 29 fol 99 Nr, 109.
640.
Urban IV. beauftragt den Genannten, dem Kleriker Konrad von Wolfhagen, der sich durch
Aufdeckung einer Reihe gefälschter päpstlicher Bullen Verdienste erworben habe, bis zur Erlangung
der für ihn bestimmten Pfründe in Koblenz die angegebene EntscItMigung vom Kl. Hasungen zu
verschaffen. Orvieto 1264 Februar 22.
. . thesaurario ecclesie sancti Johannis Maguntini.
Sedis apostolice circumspecta benignitas, sicut falsariis detestandis penam pro iniquitate rependit,
sie et eorum depressoribus studet in dulcedine benedictionis assistere, ut rem virtutis gaudeant lauda-
biliter assumpsisse. Cum itaque dilectus filius Conradus de Wlfhagen (!) clericus Maguntine diocesis
falsariorum nequitiam in expensis propriis persequens jam pluries ad apostolicam sedem propter hoc
accesserit et redierit in Alamanniam ac tandem unam buUam nostro fabricatam nomine nobis cum
nonnullis falsis litteris duxerit fideliter presentandum adhuc persecutioni talium viriliter insistendo
nee aliquid beneficium ecclesiasticum, ut asserit, sit adeptus, nos eum dignum speciali gratia repu-
tantes discretioni tue mandamus, quatinus eidem clerico ab . . abbate et conventu monasterii de Ha-
siangen (!) ordinis sancti Benedicti predicte diocesis in viginti mensuris siliginis ad majorem terre
mensuram, que maldrum vulgariter appellatur, ita tamen, ut summa hujusmodi siliginis et annone va-
lorem viginti librorum Turonensium non excedat, annis singulis, donec ipse prebendam in ecciesia
sancti Castoris in Confluentia Treuerensis diocesis, in qua super ejusdem clerici provisione litteras
executorias tibi dirigimus, fuerit pacifice assecutus u. s. w, promdiren lasset. Dat. apud Urbem ueterem
VIII kalendas martii anno tertio.
Vat Arch. Rec/bd. 29 fol. 117v Nr. 210.
299
641.
Urbcm IV. löst die Bischöfe (Heinrich) von Lüttich und (Gerlmrd) von Münster^ welche
hei der Kmide von der Gefangennahme des Erzbischofs (Engelbert) von Köln durch die Bürger
dieser Stadt sich mit den Grafen von Kleve und Geldern um dessen Befreiung bemüht hatten, von
den bei dieser Gelegenheit gegebenen eidlichen Versprechungen,
Orvieto 1264 März 8.
. . episcopo Leodiensi.
Coloniensium civium nimis eflfreriata, si relata veritate nituntur, temeritas non solum fidelilatis
debiium, quo . . archiepiscopo et ecclesie Coloniensi tenentur, observantie cultura non colens etc. ut
in superiori proxima verbis competenter mutatis usque captivato sub arta detinere custodia presump-
serunt. Gumque hoc ad tuam notitiam pervenisset, tu ad eundem archiepiscopum metropolitanum
tuum gerens debite compassionis aflfectum te personaliter, sicut accepimus, Coloniam transtulisti et ibi
venerabili fratre nostro . . Monasteriensi episcopo ac nobilibus viris . . Cleuensi et . . Gellerensi comi-
tibus ac pluribus aliis convocatis circa liberationem ejusdem archiepiscopi una cum eis soUicitos im-
pendisti labores. Verum malefactorum durities ad eundem archiepiscopum liberandum aliquibus per-
suasionibus moUiri vel inclinari non potuit, donec archiepiscopus ipse prestitit corporaliter iuramentum,
quod super hiis per se vel per alium querelam non deponeret contra eos nee ob id aliquid ipsis gra-
vamen inferret vel procuraret inferri, quinimo pro ipsorum absolutione fideliter laboraret. Te quoque
nichilominus et episcopum ac nobiles predictos et alios oportuit urgente hujusmodi necessitate jurare,
quod, si prefatus archiepiscopus ea, que jurejurando promiserat, non servaret, vos contra ipsum eisdem
civibus totis assistere viribus deberetis, vos ad id per patentes vestras litteras et cautiones alias obli-
gando, ad quod prefatus dominus de Falkemberg se dicitur similiter obligasse. Nos igitur, qui fra-
trum et coepiscoporum nostrorum oflfensas etc. usque absolvendum. Unde cum eidem archiepiscopo ad
jus hiyusmodi prosequendum juxta prescriptam formam procedere liceat, propter quod fore constat
illicitum, si forsan tu et predicti episcopus ac nobiles pretextu juramenti cautionum et obligationum
super hoc prestitorum a vobis assisteretis memoratis sacrilegiis contra dictum archiepiscopum jus
higusmodi prosequentem , nos volentes memorate Coloniensi ecclesie specialiter ac vobis nichilominus
salubri super hoc consilio providere, te ac episcopum et nobiles prefatos a predictis juramentis per
vos prestitis, ut eis necnon et cautionibus ac obligationibus antedictis, quas ex officii nostri debito
cassamus et nullius decernimus existere firmitatis, nequaquam obstantibus civibus memoratis contra
dictum archiepiscopum assistere in premissis minime teneamini, presentium auctoritate duximus absol-
vendos, nichilominus tibi et eisdem episcopo ac nobilibus sub pena excommunicacionis districtius in-
hibentes, ne civibus ipsis in premissis quomodolibet assistere presumatis. Dat. ut supra (Dat. apud
Urbem ueterem VIII idus martii anno IPI.)
Vat Arck Regbd, 28 foL 46 Nr. 150.
Zu vgL PotAasty 18819, wo diese ürk, aus anderer Quelle mit einer Abweichung im Text
(Herzog von Luxemburg statt Graf von Kleve) und ohne Datum verzeichnet steht. Reg. Ad-
ditamentay 109. Das Datum bei Posse Anal. Vatic. 361, VgL zur BÜnleitung Nr. 652.
642.
Urhan IV. befiehlt dem Scholaster in Münster, dem Pfarrer Menricus aus den angegebenerb
Gründen ein Kanonikat zu St-. Johann in Osnabrück zu verschaffen.
Orvieto 1264 März 11.
38*
300
. . scolastico ecclesie Monasteriensis.
Exposuit coram nobis dilectus filius Menricus presbyter, rector ecclesie in Oyle Osnaburgensis
diocesis, quod licet ipse dudum in ecclesia sancii Johannis Ossnaburgensis (!) auctoritaie litteranim
bone memorie P(etri) sancti Georgii ad velum aureum diaconi cardinalis, tunc in illis partibus aposto-
lice sedis legati, habentis ab eadem sede super conferendis beneficiis potestatem, canonice receptus
fuerit in canonicum et in fratrem, quia tarnen hujusmodi receptio per Constitutionen!, qua feKcis recor-
dationis Alexander papa, predecessor noster, revocavit omnes receptiones canonicorum ultra cerlum
numerum factas in ecclesiis, est cassata, ipse rector nullum commodum sed potius labores plurimos ac
expensas varias occasione hujusmodi toleravit. Quare idem presbyter nobis humiliter supplica\it, ut,
cum idem ecclesiam ipsam in Oyte, cui animarum cura inminet, ac perpetuam capellaniam altaris
sancti Seruacii in ecclesia Ossnaburgensi (!) non habentem curam hiyusmodi, quas se proponit obtinere
canonice, resignare libere sit paratus, ipsum in eadem sancti Johannis Osnaburgensis ecclesia de novo
recipi sibique de prebenda inibi provideri de benignitate apostolica mandaremus. Conveiiiens igitur
arbitrantes, ut memoratus presbyter, quem per dilectum filium magistrum Petrum archidiaconum Bro-
liensem in ecclesia Agennensi, sociimi dilecti filii magistri Michaelis sancte Romane ecclesie vicecan-
cellarii, examinari fecimus diligenter, et qui inventus dicitur extitisse in literatura competenter idoneus
ad obtinendum ecclesiasticum beneficium, quique alias laudabilis conversationis et vite studiis inherere
dicitur, in eadem sancti Johannis ecclesia honoretur, districte tibi mandamus, quatinus prefatum Men-
ricum in ipsa ecclesia sancti Johannis auctoritate nostra per te vel per alium recipi faciens in cano-
nicum et in fratrem eidem prebenda, si qua vacat ibidem ad presens, vel quam primum ad id se
facultas obtulerit, provideri procures. Non'obstante statuto de certo ejusdem ecclesie sancti Johannis
canonicorum numero juramento, confirmatione sedis apostolice sive quacunque firmitate alia roborato,
aut si aliqui apostolica seu alia qua\is auctoritate in ipsa sancti Johannis ecclesia sint recepti vel, ut
recipiantur, insistant, sive si dilectis filiis . . preposito, . . decano et capitulo ejusdem ecclesie sancti
Johannis, ad quos canonicorum receptio et prebendarum collatio inibi spectare asseritur, a prefata
sede indultum existat, quod ad receptionem seu provisionem alicujus minime teneantur ti. s. w.
Volumus autem quod nominatus presbyter ecclesiam in Oyte necnon et capellaniam landiu (!) retineat,
donec ipse prebendam hujusmodi fuerit pacifice assecutus, ita tamen, quod extunc easdem ecclesiam
et capellam, quas a tempore assecutionis higusmodi in Oyte vacare decernimus, omnino dimittat. Dat.
apud Urbem ueterem V idus martii anno tertio.
Vat, Arch. Regbd. 29 fol 297 (ohne alte Numnier) Nr. 30L
643.
Urhan IV. befiehlt seinem Kaplan^ dem Dechanten Ludwig von Mainz , die Exkammunikation^
welche in Rom an drei Festen gegen die Urheber neuer Zolle ausgesprochen tverde^ auch in der
Mainzer Provinz zu verkünden ^ da in jüngster Zeit dort mehrfach von den Magnaten neue Ab-
gaben erhoben mir den, Orvieto 1264 März 15.
Ludewico decano Maguntino, capellano nostro.
Ad nostram noveris audientiam pervenisse, quod nonnulli ecclesiarum prelati ac duces, marchio-
nes, comites, nobiles, ministeriales et milites aliique laici in provincia Maguntina et circumpositis
partibus nova pedagia in aliquibus locis terrarum et districtuum suorum instituta de novo ausu sacri-
lego exigere et recipere non verentur in ofTensam divini nominis, detiimentum fidelium exinde trans-
301
euntium et scandalum plurimorum. Cum autem in tribus festivitatibus aniii sollempnibus, videlicet
-cene domini et ascensionis et dedicationis basilicarum beatorum apostolorum Petri et Pauli, annuatim
a Romano pontifice, qui est pro tempore, omnes novorum pedagiorum seu theolenorum (!) exactores
coram multitudine fidelium ad sedem apostolicam concurrentium juxta morem excommunicationis sen-
tentia percellantur, discretioni tue mandamus, quatinus sententiam hiyusmodi, ubi et quando expedire
videris, per te et alios publicare procures. Dat. apud Urbera ueterem idibus martii anno tertio.
Vat Arch, Regbd, 29 fol 150v Nr. 424.
644.
Urban IV. befiehlt dem Bechanten des Bla^iussfiftes in Braunsehtveig^ dem Mindener Kleriker
Oerhm'd von Nienburg, der jetzt auf ein Beneficium in der Biöcese Minden verzichte, ein solches
in der Biöcese Bremen zu verschaffen.
Orvieto 1264 März 23.
. . decano ecclesie sancti Blasii in Bruneswic Hildesemensis diocesis.
Significavit nobis dilectus filius Gerardus de Niemborg pauper clericus Mindensis diocesis in nostra
presentia constitutus, quod, cum ipse dudum ad venerabilem fratrem nostrum . . episcopum Mindensem
diocesanum suum super provisione sibi facienda de aliquo ecclesiastico beneficio competenti cum cura
vel sine cura ad cujuscunque coUationem spectante, si quod in civitate vel diocesi Mindensi tunc vacabat,
vel quam primum ad id se facultas offerret, sub ea forma, secundum quam pro pauperibus clericis
scribere consuevimus, primo monitorias et demum preceptorias nostras litteras impetrasset, idem epis-
copus monitis et preceptis nostris penitus obauditis, quod mandavimus, efficere non curavit, quamvis *)
habuerit facultatem. Quare dictus Gerardus nobis humiliter supplicavit, ut, cum ipse propter hoc la-
boribus fatigatus et expensis exhaustus apostolice sedis tertio implorare clementiam sit coactus et in
Mindensi civitate et diocesi sint tantum tres seculares collegiate ecclesie, cathedrali excepta, in quarum
duabus pro aliis scripta nostra direximus et alterius prebendarum redditus ad sustentationem ejus mi-
nime sufßciant, ipsum in ecclesia Buccensi Bremensis diocesis, in qua perpetuam habitationem elegit,
recipi mandaremus. Cum autem nos predictum Gerardum per dilectum filium magistrum Petrum archi-
diaconum Broliensem in Agennensi ecclesia, socium dilecti filii magistri Michaelis sancte Romane ecclesie
vicecancellarii, examinari fecerimus diligenter et dicatur inventus fuisse in litteratura competenter ido-
neus, districte tibi mandamus, quatinus, si est ita, eundem clericum, in predicta Buccensi ecclesia, si
in ea non direximus pro aliquo scripta nostra recipi faciens per te vel per alium in canonicum et in
fratrem, ei de prebenda, si vacat ibidem ad presens, vel quam primum ad id obtulerit se facultas, pro-
videri procures. Non obstante — certo ipsius ecclesie Buccensis canonicorum numero u. s. w. Dat.
apud Urbem ueterem X kalendas aprilis anno tertio.
a) qua des Register.
Vat Arch. Regbd. 29 fol. 143v Nr. 377.
645.
Urban IV. befiehlt dem Bechanten (Ludwig) von Mainz, dem Kleriker Hermann von Bortmund
£in Kanonikat zu St. Johann in Osnabrück zu verschaffen.
Orvieto 1264 März 27.
. . decano ecclesie Maguntine.
Constitutus in presentia nostra dilectus filius Hermannus de Tremonia pauper clericus Coloniensis
■diocesis nobis humiliter supplicavit, ut, cum ipse nullum sit ecclesiasticum beneficium assecutus, provi-
302
deri sibi de benignitate apostolica mandaremus. Licet autem clericus ipse, quem per dilectum filium
magistnim Petrum ai'chidiaconum Bruliensem in Agennensi ecclesia, socium dilecti filii magistii Michaelis
sancte Romane ecclesie vicecancellarii, examinari fecimus diligenter, dicatur inventus fuisse in lilteratura
competenter idoneus ad ecclesiasticum beneficium obtinendum, quia tarnen nobis non constitit de vita
et conversatione ipsius, discretioni tue mandamus, quatinus, circa et vitam et conversationem ejusdem
clerici inquisitione diligenti premissa, si eum vite laudabilis et lioneste conversationis esse reppereris
et alias non sit beneficiatus aliudque canonicum non obsistat, eum in ecclesia sancti Johannis Osnabur-
gensis recipi faciens auctoritate nostra per te vel per alium in canonicum et in fratrem ei de prebenda,
si vacat ibidem ad presens, vel quam primum ad id obtulerit se facultas, provideri procures. Non
obstante — ita tamen, quod idem clericus, sicut requiret onus beneficii, de quo ei provideas, ad ordines
statutis temporibus se faciat promoveri, mandatum nostrum taliter impleturus, quod merito impendisse
lauderis misericordiam pauperi et obedientiam mandatori. Volumus autem, quod omnes littere a sede
apostolica et ejus legatis obteiite necnon et promissiones et obligationes a quibuscunque prius facta
super ipsius clerici provisione omni robore careant firmitatis. Dat. apud Urbem ueterem VI kalendas
aprilis anno tertio.
Vat Arch, Regbd. 29 fol 300 Nr. (neu) 318,
646.
Urban IV. befiehlt dem Genannten, dem Kleriker JoJmnn von Osnabrück ein zur Kollntm
des Abtes von Jburg gehöriges Beneficium zu verschaffen.
Bei Orvieto 1264 Aprü 1.
. . scolastico ecclesie sancti Willehadi Breanensis (!).
Constitutus in presentia nostra dilectus filius Johannes de Ossembruge pauper clericus nobis
humiliter supplicavit, ut, cum ipse nullum, sicut asserit, sit beneficium ecclesiasticum assecutus, provi-
deri sibi de benignitate apostolica mandaremus. Cum igitur ipsum per dilectum filium magistrum Petrum
archidiaconum BroUensem in ecclesia Agennensi, socium dilecti filii magistri Michaelis sancte Romane
ecclesie vicecancellarii, examinari fecerimus diligenter et dicatur inventus fuisse in litteratura et cantu
competenter idoneus ad beneficium ecclesiasticum obtinendum, discretioni tue mandamus, quatinus, si
eundem clericum bone conversationis et vite ac de legitimo matrimonio natum esse reppereris, ei de
aliquo ecclesiastico beneficio prebendali vel alio cum cura vel sine cura ad collationem seu presenta-
tionem dilecti filii . . abbatis de Yburg ordinis sancti Benedicti, Osnaburgensis diocesis, spectante, nulli
alii de jure debito, si vacat ad presens, vel quam cito ad id se facultas obtulerit, dummodo de bene-
ficiis ad ejusdem abbatis collationem vel presentationem spectanlibus super provisione ahcujus non di-
rexerimus scripta nostra, auctoritate nostra per te vel per alium provideri procures, inducens eum in
corporalem ipsius beneficii possessionem et defendens inductum ac faciens ipsum in ecclesia, in qua
sibi duxeris providendum, si collegiata existat, recipi in canonicum et in fratrem. Non obstante Statute
de certo canonicorum numero juramento — ita tamen, quod idem clericus, prout requiret onus be-
neficii, de quo sibi duxeris providendum, se faciat statutis temporibus ad ordines promoveri et per-
sonaliter resideat in eodem. Alioquin hujusmodi gratia nullius penitus sit momenti. Dat. apud
Urbem ueterem kalendis aprilis anno tertio.
Vat Arch, Regbd. 29 fol 296c Nr. 300.
303
647.
Urban IV, ertheüt den Gläubigen der Mainzer, Hildesheinier und Paderbomer Diöcese, die
^en Kirchenbau des Kl, Osterrode unterstützen, einen Abla^s von 40 Tagen.
Orvieto 1264 Aprü 7,
Urbanus episcopus sen'us servorum dei universis Christi fidelibus per Maguntinam, Hildesemensem
et Padeburnensem civitates et dioceses constitutis salutem et apostolicam benedictionem. Quoniam —
eternam. Cum igitur dilecte in Christo filie . . abbatissa et conventus monasterii in Osterode Cister-
ciensis ordinis, Maguntine diocesis, sicut ipse nobis significare curarunt, ecclesiam ipsius monasterii nimia
vetustate consumptani de novo reedificare cupiant opere sumptuoso nee ad consumationem ipsius operis
proprie suppetant sibi facultates, universitatem vestram rogamus et hortamur in domino in remissionem
vobis pecaminum (!) injungentes, quatinus de bonis vobis a deo coUatis pias ad hoc eis elemosinas et
grata caritatis subsidia erogetis, ut per subventionem vestram opus hujusmodi valeat consumari et vos
per hec et alia bona, que domino inspirante feceritis, ad eterne possitis felicitatis gaudia pervenire,
Nos enim de omnipotentis dei misericordia et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus auctoritate
confisi Omnibus vere penitentibus et confessis, qui eis ad id manum porrexerint ac^'utricem, quadraginta
dies de injuncta sibi penitentia misericorditer relaxamus, presentibus post triennium minime vahturis.
Ouas mitti per questuarios districtius inhibemus, eas, si secus actum fuerit, carere viribus decernentes.
Dat. apud Urbem ueterem VII idus aprilis pontificatus nostri anno tercio.
Or. im Kgl, St-A. Hannover, BiUle an gelbrothen Seidenfäden, Auf dem Umbuge Marc. R (?)
Auf der Rückseite: disbriga. Urbanus verl, Schrift,
648.
Urban IV. befiehlt dem Dechanten der Xantener Kirclie, dem Pfairer Dietrich von Schwags-
dorf eine Pfründe in Oldensaal zu verschaffen.
Orvieto 1264 Aprü 29.
, , decano ecclesie Xanctensis Coloniensis diocesis.
Dilectus filius Theodericus dictus de Burse, rector ecclesie de Suagesdorp Osnaburgensis diocesis
in nostra proposuit presentia constitutus, quod ipse eandem ecclesiam, pro eo, quod personaliter in ea
residere non potest, et alias est ita tenuis in redditibus, quod de ipsis commode sustentari non potest,
intendit libere resignare. Quare predictus Th(eodericus) nobis humiliter supplicavit, ut, cum nullum
sit aliud ecclesiasticum beneficium assecutus, sibi provideri de alio ecclesiastico beneficio in diocesi
Trajectensi, de qua duxit originem, misericorditer mandaremus. Nos itaque ipsius supplicationibus
inclinati discretioni tue mandamus, quatinus, si est ita, predictum Th(eodericum), quem per dilectum
filium magistrum P(etrum) archidiaconum Broliensem in ecclesia Agennensi, socium dilecti filii magistri
Michaelis sancte Romane ecclesie vicecancellarii, examinari fecimus quique dicitur in litteratura reper-
tus competenter idoneus, ad ecclesiasticum beneficium obtinendum in ecclesia Aldenselensi ejusdem
Trajectensis diocesis, dummodo in ea pro alio specialiter non direxerimus scripta nostra, per te vel alium
recipi faciens in canonicum et in fratrem ei de prebenda, si qua ibidem vacat ad presens vel quam
primum ad id se facultas obtulerit, provideri procures. Non obstante certo ipsius ecclesie Aldesensis(!)
canonicorum numero — compescendo. Proviso, quod predictus Th(eodericus) ad ordines, quos ipsius
beneficii cura inquirit, se faciat statutis temporibus promoveri et in eo residentiam faciat personalem.
Volumus autem, quod predictus Th(eodericns) eandem ecclesiam in Suagesdorp, quam continet, quamque,
304
postquam prebendam in prefata ecclesia Aldenselensi fuerit assecutus, vacare volumus, ex tunc omnino
dimittat. Dat. apud Urbem ueterem III kalendas maii anno tcrtio. Am Rand: § bene cantat, bene legit,
bene latinizat et construit competenler von derselben Hand.
Vat. Arch, Regbd. 29 fol IbJv Nr. 550,
Verz, Pitra, Anale da nomsmna (alt conf.J, tom, I p, 60 i.
649.
Urban IV. befiehlt dem DecJiafiten von Paderborn, dem KL Arolsen die ihm efUfremdeten
Güter wieder zu verschaffen. Orvieto 1264 April 30.
Urbanus episcopus servus* servorum dei dilecto filio decano Paderburnensi salutem et apostolicam
benedictionem. Pervenit ad audientiam nostram, quod tarn dilecti filii prepositus, priorissa et conventus
monasterii Aruldensis ordinis sancti Augustini Paderbornensis diocesis, quam qui eos in ipso mo-
nasterio precesserunt, maneria, terras, nemora, vineas, prata, redditus, possessiones et quedam alia bona
predicti monasterii datis super hoc litteris, interpositis juramentis, factis renunciationibus et penis ad-
jectis, in gi-avem ipsius monasterii lesionem nonnullis clericis et laicis, aliquibus eorum ad vitam, quibus-
dam vero ad non modicum tempus et aliis perpetuo ad firmam vel sub censu annuo concesserunt,
quorum aliqui super hiis litteras confirmationis in forma communi a sede apostolica impetrasse dicuntur.
Cum igitur nostra intersit lesis monasteriis subvenire, discretioni tue per apostolica scripta mandamus,
quatinus ea, que de bonis ejusdem monasterii per concessiones hujusmodi alienata inveneris illicite vel
distracta, non obstantibus litteris, penis, juramentis, renunctiationibus et confirmationibus supradictis
ad jus et proprietatem supradicti monasterii legitime revocare procures, contradictores per censuram
ecclesiasticam appellatione postposita compescendo. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia,
odio vel timore subtraxerint, censura simili appellatione cessante compellas veiitati testimonium per«
hibere. Dat. apud Urbem ueterem pridie kalendas maii pontificatus nostri anno tercio.
Kopie 8. XVI im Ar olsener Kopiar I fol. 16 auf der Domänenkammer in Arolsen.
650.
Urban IV. fordert die Genannten auf den Grafen Luddf von Everstdn und mehret^ Bürger
von Höxter zur Zahlung der von ihnen geschtddeten Summen anzuhallrn.
Orvieto 1264 Mai 22.
, . preposito et . . decano Hildesemensibus.
Ex litteris dilecti filii fratris Henrici dicti de Raceburg ordinis predicatorum Lubicensis nobis innotuit,
quod, cum a nobili viro comite Ludulfo de Euersten quadraginta, a VoUimaro dicto de Bruneswich
septuaginta argenti et a Rodulfo Longo burgensibus in Huxaria Padeburnensis diocesis duodecim auri
marce bone memorie Henrico Osiliensi episcopo, dum viveret, deberentur, idem episcopus, cigus idem
capellanus fuerat, prefatas auri et argenti quantitates in ultima sua voluntate per manus ejusdem»)
mandavit. Unde nobis ex parte ipsius fratris fuit humiliter supplicatum, ut pecuniam ipsam exigi
mandaremus ac ordinaremus de illa, sicut videremus pro anima ejusdem episcopi expedire. Nos igitur
de sinceritate vestra in domino conlidentes discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus
prefatos, et si qui sunt alii hujusmodi pecunie debitores, quod pecuniam ipsam vobis sine difficultate
persolvant ecclesie Romane vel terre sancte utilitatibus juxta sedis apostolice providenciam applicandam
monitione premissa per censuram ecclesiasticam appellatione i'emota cogatis eaque recepta illain in domo
305
fratrum Predicaloium Hildesemensiuiii siib te.stimonio dilectorum filiorum . . prioris domus predicte
et . . guardiani fratrum Minorum Hildeseraensium di^ponere procuretis ad mandatum nostrum pro
predictarum ecclesie seu terre necessitatibus fideliter conservandam, quid et quantuni et quando de
pecunia ipsa receperitis et duxeritis deponenduni, ac quicquid inde feceritis, per patentes litteras vestris
et eorundem prioris et guardiani signatas ßigillis nobis quantocius rescripturi. Quod si non ambob) etc.
Dat. apud Urbem ueterem XI kalendas junii anno tcj tio.
a) Sbaralca^ Bullarium Franc iscan, IIj 569 «appirrt: cupellani dispensari, a^as dem Räume nach möglich wäre. —
b) S. hat noch: iis extorquendis Interesse potueritis, alter vestnun ea nihiloniinus exequatur.
Vat Arch. Regbd, 27 fol. 147. Der Rand unten ist abgefault.
Potthast, 18921.
651.
Urban IV. befiehlt dem Py'opst vcm St. Martin in Minden^ dem Pfarrer Bertram von Lerbecky
der auf seine Pfarrei verzichten wolle, eine Pfründe in Wildeshauseri zu verschaffen,
Orvieto 1264 Mai 23.
. . preposito ecclesie sancti Martini Mindensis.
Gonstitutus in presentia nostra dilectus filius Bertrammus rector ecclesie in Lerbike Mindensis
diocesis, consanguineus dilecti filii fratris Hermanni ordinis Predicatorum, penitentiarii nostri et capellani
nostri, nobis humiliter supplicavit, ut, cum fructus ipsius ecclesie sint adeo diminute, quod ex eis non
possit commode sustentari, et eaiidem ecclesiam libere sit resignare paratus, provideri sibi de alio ec-
clesiastico beneficio misericorditer mandaremus. Nos itaque volentes ei dem B(ertrammo), quem per
dilectum filium magistrum Petrum archidiaconum Bruliensem in ecclesia Agennensi, socium dilecti
filii magistri Michaelis sancte Romane ecclesie vicecancellarii, examinari fecimus diligenter, et qui
dicitur in litteratura reppertus (!) competenter idoneus ad ecclesiasticum beneficium obtinendum, gra-
tiam facere specialem discretioni tue mandamus, quatinus dictum Bertrammum, dummodo sit idoneus
moribus et etate, aliudque canonicum non obsistat, in ecclesia Wildeshusensi Osnaburgensis dio-
cesis, si non nisi pro uno ibidem scripta nostra direxiraus, per te vel alium auctoritate nostra recipi
facias in canonicum et in fratrem et ei de prebenda, si qua ibidem vacat ad presens, vel quam primum
ad id obtulerit se facultas, provideas vel facias provideri. Non obstante statuto de certo canonicorum
numero juramento, confirmatione apostolica vel quacunque firmitate vallato, vel si . . decano et capi-
tulo ipsius ecclesie Wildeshusensis a sede sit indultum eadem, quod ad receptionem vel provisionem
alicujus minime teneantur. Contradictores etc. usque compescendo. Proviso, quod idem B(ertrammus)
ecclesiam ipsam in Lerbike, quam, postquam eandem prebendam pacifice obtinebit, vacare decernimus,
omnino resignet. Dat. apud Urbem ueterem X kalendas junii anno tertio
Neben competenter am Rande: § sufficiens est.
Vat, Ar eh. Regbd. 29 fol 178 Nr. 625. Verz. Pitra, Anal. fiov. I p. 604.
652.
Urban IV. exkommunicirt unter Schilderung des Herganges die Kölner, welche ihren Erz-
bischof gefangen genommen haben. Orvieto 1264 Mai 30.
Ad certitudinem presentium et memoriam futurorum.
Magistrorum civium et fraternitatum necnon scabinorum, judicum et civium Coloniensium nimis
effrenata temeritas, non solum fidelitatis debitum, quo . . archiepiscopo et ecclesie Coloniensi tenentur,
observantie cultura non colens verum etiam reverentie filialis aflfectum inofficiose preteriens et oöi-
nem prorsus legem rationis abhorrens multe nobis causam turbatioiüs ingessit. Cum enim predictus
Westl. Urk.-Buch. V. 39
306
archiepiscopus in archiepiscopali Coloiüensi palatio inopinati non previdens casus eventum, quem even-
turum nullius hactenus exempli similitudo predixerat ciyusque sibi conjecturam nulla contra ipsum
predictorum magistrorum, scabinorum, judicum et civium manifesla turbatio seu quevis difüdatio vel
ejus erga ipsos demerita indicabant, more solito imminentibus sibi vacans negotiis moraretur , magistri,
scabini, judices et cives predicti et nonnuUi sequaces eorum archiepiscopum ipsum spiritualem utique
patrem eorum et temporalem dominum persequentes spiritu nequitie ac diabolico furore commoti dei
timore postposito et debite fidelitatis federe violato in dictum palatium licet multe immunitatis privi-
legio insignitum invasione temeraria subito irruentes in personam ejusdem archiepiscopi sacrilegas
manus inicere ipsumque ausu nefario capere captumque ac contumeliis probrosis aflfectum et probris
contumeliosis illusum A^eluti reum mortis deducere per plateas civitatis Coloniensis demum in quadam
domo captivum, nobili viro domino de Falkemborch germano suo in augmentum patrati sceleris nichi-
lominus captivato, tamdiu detinere sub arta custodia presumpserunt, donec idem archiepiscopus prestitit
corporaliter juramentum, quod super hiis per se vel per alium querimoniam non deponeret contra eos
nee aliquid eis propterea gravamen inferret vel procuraret inferri, quin immo ad obtinendam ipsorum
absolutionem pro posse suo fideliter laboraret, et donec etiam venerabiles fratres ^) nostri . . Leodiensis et . .
Monasteriensis episcopi, predicti archiepiscopi suffraganei, ac nobiles viri . . Gleuensis et . . Guelrensis comites
ac plures alii eisdem civibus nolentibus aliter archiepiscopum ipsum dimittere necessitate urgente
tactis sacrosanctis evangeliis juraverunt, quod, si prefatus archiepiscopus ea, que jurejurando promiserat,
non servaret, ipsi contra eum eidem totis viribus assisterent, se ad id per suas patentes litteras et
cautiones alias obligando. Nos igitur, qui fratrum et coepiscoporum nostrorum offensas proprias repu-
tamus, illatas eidem archiepiscopo tam graves, tam atroces et enormes injurias non tam in ipsius archi-
m
episcopi obprobrium quam in illius contemptum cadere, qui evangelica veritate testante se in suis mini-
stris recipi testatur et sperni nee minus in predicte Coloniensis ecclesie ac ecclesiastice libertatis grande
dispendium vergere non indigne pensantes et considerantes, quod hec adeo sunt notpria, quod nulla pos-
sunt tergiversatione celari, qua predicti magistri, scabini, judices et cives ac sequaces eorum in canonem
propter hoc late sententie inciderunt, ipsos presente hoc fideli populo declaramus et denuntiamus vinculo
excommunicacionis astrictos manifeste monentes eosdem, ut usqüe ad festimi beati Michaelis proxirao
venturum, quem pro peremptorio eis termino prefigimus, et satisfaciant plenarie ipsi archiepiscopo pro
premissis et nichilominus per procuratores sufficientes et ydoneos compareant coram nobis satisfacturi
plenarie nobis et ecclesie de tanta injuria et molestia in persona dicti archiepiscopi facta ecclesie ac
ecclesiastice libertati ac nostris super hiis mandatis ac beneplacitis humiliter parituri. Quod si hec
non fecerint, nos ipsos decernimus excommunicationis sententie, quam in eos exnunc proferimus, sub-
jacere et predictam civitatem manere extunc ecclesiastico suppositam interdicto. Ad hec predictos
archiepiscopum et episcopos ac nobiles et alios a predictis juramentis, ut, eis necnon et cautionibus et
obligationibus antedictis, quas ex officio nostro cassamus, evacuamus et irritamus ac nullius decernimus
existere firmitatis, nequaquam obstantibus, dictus archiepiscopus jus suum super predictis prosequi
libere valeat, sicut hujusmodi juramento non prestito id licite facere potuisset, ac episcopi et nobiles
aliique predicti memoratis sacrilegis contra dictum archiepiscopum assistere minime teneantur, apostolica
auctoritate absolvimus et decernimus absolutos, ita quod propterea reatum perjurii seu quamvis
infamie notam predicti archiepiscopus, episcopi, nobiles et alii non incurrant, et nichilominus episcopis,
nobilibus aliisque predictis sub pena excommunicationis districtius inhibemus, ne dictis sacrilegis in
premissis assistere quomodo presumant. Actum apud Urbem ueterem IUI kalendas junii in die vide-
Jicet ascensionis dominice anno IIP.
a) fratres doppelt^ einmal dure/mtric/ien.
Vat. Arch, Regbd, 28 fol 65^ Nr. 251, Vyl Pottha^f, 188 i 8 und obm Nr. 641.
307
653.
Urhan IV. befiehlt dem Propst von St Johann in Osnabrück, dem Kleriker JVilhelm ein
JBenefiritim in Utrecht zu vef\schaffen.
Orvieto 1264 Juni 9,
. . preposito ecclesie sancti Johannis Osnaburgeiisis,
Constitutus in presentia nostra dilectus filius Guillelmus pauper clericus de Trajecto uobis liumi-
liter supplicavit, ut, cum ipse nuUum sit beneficium ecclesiasticum asseculus, provideri sibi de benignitate
apostolica mandaremus. Licet autem clericus ipse, quem per dilectum filium magistrum P(etrum) archi-
diaconum Bruliensem^in ecclesia Agennensi, socium dilecti filii magistri Michaelis sancte Romane ecclesie
vicecancellarii, examinari fecimus diligenter, dicatur inventus fuisse in litteratura competenter ydoneus
ad ecclesiasticum beneficium obtinendum, quia tamen nobis non constitit de vita et conversatione ipsius,
discretioni tue mandamus, quatinus circa vitam et conversationem ipsius clerici inquisitione diligenter
premissa, si eum vite laudabilis et honeste conversationis esse reppereris, aliasque non sit beneficiatus,
et aliud canonicum non obsistat, ei de aliquo ecclesiastico beneficio cum cura vel sine cura spectante
ad collationem vel presentationem dilectorum filiorum . . prepositi, . . decani et capituli ecclesie sancti
Johannis Trajectensis, dummodo de beneficiis ad eorundem collationem seu presentationem spectantibus
alicui alii non mandaverimus provideri, per te vel per alium seu alios auctoritate nostra providere (!)
procures, faciens eundem clericum, postquam de ipso vacante sibi provisum fuerit, si in ecclesia
collegiata extiterit, recipi in canonicum et in fratrem. Non obstante u. s, w. Ita tamen, quod idem
clericus, sicut requiret onus beneficii, de quo sibi duxeris providendum, ad ordines se faciat statutis
temporibus promoveri et personaliter resideat in eodem. Alioquin hujusmodi gratia nullius penitus
sit momenti. Volumus autem, quod omnes alie littere a sede apostolica vel ejus legatis obtente nee
non promissionis et obligationis a quibuscunque personis facte super ipsius clerici provisione omni
careant robore firmitatis. Dat. apud Urbem ueterem V idus junii anno tertio.
Am Rande: satis competenter cantat, legit et construit.
Vat Arch, Rec/db. 29 fol, 182 Nr. 651. .
654.
Urhan IV. beauftragt den Genannten^ dem Kleriker Albert von ütrecM eine Pfründe in
Utrecht zu verschaffen. Orvieto 1264 Juni 9.
. . sacriste Monasteriensi.
Constitutus in presentia nostra dilectus filius Albertus de Trajecto pauper clericus nobis humiliter
supplicavit, ut, cum ipse nuUum sit ecclesiasticum beneficium assecutus, provideri sibi de benignitate
apostolica mandaremus. Licet autem ipse clericus, quem inhaltlich und fast w&rtlich wie die vorher-
yeliende Nr. bin) dilectorum filiorum . . prepositi, . . decani et capituli ecclesie sancti Salvatoris Trajectensis,
dummodo de beneficio ad eorundem collationem seu presentationem spectante alicui alii non manda-
verimus provideri, per te vel per alium seu alios auctoritate nostra providere (!) procures, faciens eun-
dem clericum, postquam de ipso vacante sibi provisum fuerit, si in collegiata ecclesia extiterit, recipi
in canonicum et in fratrem. Non obstante etc. ut supra in proxima de verbo ad verbum usque firmi-
tatis. Datum apud Urbem ueterem V idus junii anno tertio,
Vat. Arch. Re(jbd. 29 fol. 182 Nr. 662.
39*
308
055.
Urban IV. beßehlt dem Abt von St Michuel in Hildeshehn, dem SiMiakon Johamtes, Ka-
^wnikus in Herford, ein genügendes Beneficium zu verschaffen,
Ometo 126 4 Juni 27.
. . abbati sancti Michaelis Hildesemensis ordiiiis sancti Benedicti.
Dilectus filius Johannes subdiaconus, canonicus secularis ecclesie Heruodensis (!) Padeburnensis
diocesis, nobis humililer supplicavit, ut, cum de prebenda, quam in ipsa ecciesia oblinet, utpote que
duarum marcarum valorem annuum non excedit, nequeat sustentari, provideri sibi misericoi'diter cura-
remus. Nos igilur ipsius J(ohannis) et dileclorum filioium consulum et universitatis ejusdem loci nobis
per suas litteras pro ipso supplicantium precibus inclinati, discretioni tue per apostolica scripta man-
damus, quatinus eidem subdiacono, quem per dilectum filium magistium P(etrum) etc. usque vice-
cancellarii, diligenter examinari fecimus et qui inventus fuisse dicitur in litteratura conipetenter ydoneus
ad beneficium ecclesiasticum obt^nendum, si sibi morum honestas et vite merita suffragentur, sitque de
legitimo matrimonio natus, et aliud canonicum non obsistat, de aliquo ecclesiastico beneficio competenti
cum cura vel sine cura ad collationem vel presentationem dilecte in Christo filie . . abbatisse ipsius
ecclesie, dummodo de beneficiis ad ipsius collationem spectantibus alicui non mandaverimus provideri,
si vacat ad presens, vel quam primum ad id se facultas obtulerit, per te vel per alium, pro\äderi pro-
cures. Non obstante, si eidem abbatisse a sede apostolica sit indultum u, s. w, bis compescendo. Pro-
viso, quod idcm subdiaconus ad ordines, quos hujusmodi beneficii cura requiret, se faciat statutis pro-
moveri temporibus et personaliter resideat in eodem. Alioquin hujusmodi gratia etc. usque momenti-
Volumus autem, quod, postquam beneficium ipsum pacifice fuerit assecutus, dictam prebendam, quam
extunc vacare decernimus, omnino resignet. Dat. apud Urbem veterem V kalendas julii anno tertio.
Am Rande: § satis sufficiens est.
Vat Arch. Re(jhd. 29 fol. S26v Nr. (noiieren Datums) 7^.
(356.
Urban IV. befiehlt dem Gf nannten, dem von ihm dispensirten Priester Reindo ein Beneficium
zu verschaffen, Orvieto 1264 Juli 1.
. . abbati sancti Bernardi in Frisia Cisterciensis ordinis, Monasteriensis diocesis.
Pia benignitas apostolice sedis dono gratie specialiter illorum corda sepe letificat, quos in divini
nominis timore sollicitos et in amore virtutum considerat studiosos. Sane dilectus filius Reindo de
Linwercerawalda in Frisia presbyter Monasteriensis diocesis salubriter cogitans et humiliter recognos-
cens, quod parrochialem ecclesiam de Linwercherawalda Monasteriensis diocesis, in qua vacante ad
patronorum ipsius presentationem auctoritatc venerabilis fratris nosjtri . . Monasteriensis episcopi, sicut
asserit, institutus fuit, pro eo salva conscientia retinere non poterat^ quia in ipsa quondam presbytero
patri suo rectori ejusdem nullo medio succedebat, accessit ad nostram presentiam et ecclesiam ipsam,
quam obtinebat pacifice, studuit cum reverentia debita libere in nostris manibus resignare. Quare
nobis humiliter supplicavit, ut, cum ipse nullum aliud beneficium ecclesiasticum sit adeptus, quodque
cum eo super defectu natalium, quem patitur de dicto presbytero genitus et soluta, ut eo non obstante
possit obtinere beneficium ecclesiasticum curam habens animarum, auctoritate apostolica dispensatum
existat, ecclesiam de Rotherawalda Trajectensis diocesis, que tanto tempore de jure vacavit, quod ejus
collatio ad nos est secundum statuta Lateranensis concilii legitime devoluta, quamquam Helbernus
presbyter ipsius diocesis eam, in qua . . patri suo rectori ejusdem inmediate successit, de facto detineat
309
occupatain, sibi conferri de benignitate apostolica mandaremus. Nos itaque ipsum pia benivolentia
prosequentes discretioni tue mandamus, quatinus, si, quod de vacatione ipsius ecclesie de Rotherawalda
proponitur, veritate fulcitur, amoto exinde diclo Elberino (!) et quolibet alio illicito detentore ipsam
cum Omnibus juribus et pertinentiis suis prefato Remdoni ^) auctoritate noslra per te vel alios conferas
et assignes ac eum in possessionem ipsorum inducas et defendas inductum. Non obstante — secu-
laris, ita quod in eadem ecclesia de Rotherawalda residentiam faciat personalem. Alioquin hujusmodi
gratia nullius penitus sit momenti. Dat. apud l^rbem ucterem kalendis julii anno tertio.
u) Reindoni?
Vat Arch. Regbd. 29 fol. i92r Nr. 740.
657.
Urhan IV. verleiht dem Everffenis von Midack eine Pfründe in Friesland und investirt ihn
mit seinem Ringe, Orvieto 1264 Juli 3.
Euergero de Midach in Frisia diacono Monastoriensis diocesis.
AfFectione paterna te ob illam causam prosequi volumus, quia de honestate niorum et vite per
quosdam fide dignos fuisti nobis multipliciter commendatus. Sane dilectus filius Remdo de Linwerthera
Walda in Frisia presbyter salubriter cogitans et humiliter lecognoscens, quod ipse parochialem ecclesiam
loci ejusdem Monasteriensis diocesis, in qua vacante ad presentationem patronorum ipsius auctoritate
venerabilis fratris nostri . . Monasteriensis episcopi diocesani loci fuit, sicut asserit, institutus, pro eo
salva conscientia retinere non poterat, quia in ipsa quondam patri suo rectori ejusdem nullo medio
succedebat, ad nostiam accessit presentiam et ecclesiam ipsam, quam obtinebat pacifice, studuit cum
revereutia debita in nostris manibus libere resignare. Nos itaque pie considerantes, quod tu commen-
datus de laudabilibus meritis et promotus ad diaconatus oidinem, nullum, prout asseris, beneficium
ecclesiasticum es adeptus, ac propter hoc volentes tibi facere gratiam specialem, ecclesiam ipsam per
resignationem Remdonis predicti vacantem tibi apostolica auctoritate conferimus ac de ipsa cum omnibus
juribus et pertinentiis suis tibi providemus teque presentialiter investimus per nostrum anulum de
eadem. Volumus tarnen, quod te statutis temporibus primo futuris rite in presbyterum promoveri et
in ecclesia ipsa de Luiwercemwalda (!) residentiam facias personalem. Nulli ergo nostre collationis,
provisionis et investiture etc. Dat. apud Urbem ueterem V nonas julii anno tertio.
Vift. Arch. Regbd. 29 fol. 190 Nr. 724.
658.
Urhan IV, befiehlt dem Genannten, d^m in vor, Nr. ge nannten Evergerus den Besitz der ihm
verliehenen Ffrilnde zu verschaffen. Orvieto 1264 Jidi 3,
. . abbati sancti Bernardi in Frisia Cisterciensis ordinis, Monasteriensis diocesis.
Affectione paterna dilectum filium Euergerum de Midach in Frisia diaconum Monasteriensis dio-
cesis ob illam etc. ut supra verbis competenter mutatis usque personalem. Quocirca mandamus, qua-
tinus eundem Euergerum in corporalem possessionem ipsius ecclesie ac jurium et pertinentiarum ejus
amoto ejcinde quolibet illicito detentore auctoritate nostra per te vel per alium inducas et defendas
inductum. Non obstante u. s, w. bis aut si tibi vel ordini tuo sit ab eadem sede indultum, ut non
tenearis te intromittere de quibuscunque negotiis per litteras ipsius sedis, que plenam et expressam
non fecerint de indulto hujusmodi mentionem. Contradictores etc. usque compescendo. Invocato etc.
usque secularis. Dat. apud Urbem ueterem V nonas julii anno tertio.
Vau Arch, Regbd. 29 fol. 181 Nr. 725.
310
659.
Urban IV. befiehlt dein Erzbischof (Engelbert) von Köln^ den Genannten tvnhrend der Dimer
seiner Krankheit eventuell vorn Empfange der Priesterweihe zu dispensiren.
Orvieto 1264 Juli 6.
. . archiepiscopo Coloniensi.
Ex parte dilecti filii Hermanni diaconi, decani ecclesie in Offla tue diocesis, fuit nobis humiliter
supplicatum, ut, cum ipse propter quandam gravem infirmitatem proprii corporis ad ordinem sacerdotii,
prout onus decanatus sui ecclesie prefate requirit, comode promoveri non possit, quod ordinem ipsuin,
donec restitutus fuerit pristine sospitati, non teneatur suscipere, de misericordia, que superexaltat judi-
cio, sibi concedere dignaremur. Quia vero tu de facto et facti circumstantiis habere poteris notitiam
pleniorem, nos de tua circumspectione confisi presentium tibi auctoritate committimus, quatinus, si
dictus decanus stare pro divinis ofRciis celebrandis et alia exequi non possit, que requirunt officium
sacerdotis, eundem decanum, dummodo ecclesie predicte in aliis obsequiis ejus sit utilis, nominatum
ordinem durante predicta infirmitate suscipere non compellas, ita quod ea cessante promoveri ad dictum
ordinem teneatur, et quod super premissis fraudis aut pravitatis ciyuscunque comentum (!) minime
intercedat, et quod decanatus ipse — debitis obsequiis non fraudetur. Dat. apud Urbem ueterem II
nonas julii anno tertio.
-^ Vat Arch. Regbd. 29 foL 196v Nr, 775.
660.
Urban IV. schreibt dem Dominikanerprior in Koblenz: als Innocenz IV. in Lyon gmveiU
habe, sei er, der damalige Archididkon von Laon, im besondern Auftroge des Papstes nach Deutsch-
land gereist und von Bitter Hermann d. ä. von Wünsdorf ( Willemsdorp) und von dessen Brüdern,
Hermann d. j. und Konrad, sowie von Everhard (Eckehard?) von Bichen nebst ihren Genossen
gefangefi getiommen und seines Geldes nebst andern Sachen beraubt worden. Den Erstgenannten
habe er bereits früher freisprechen lassen. Er beauftragt ihn jetzt, die drei Letztgenannten zu ab-
solviren. Orvieto 1264 Juli 9.
„Gemma nulla." —
Dat. apud Urbem ueterem VII idus julii pontificatus nostri anno torcio.
Potthast, 18969. lieber die Wilnadorfer und lUcken vgl, Philippl^ Sieyener ürkb. und zu obiger
Urk. Recension des Buches von Wgss, Westd, Ztschr, VI, 252.
661.
Urban IV. befiehlt dem Scholaster von Osnabrück, dem Pfarrer Wigand von Fröndenthnl ein
Kanonikat in Fritzlar zu verschaffen.
Orvieto 1264 Juli 25.
. . scolastico ecclesie Osnaburgensis.
Constitutus in presentia nostra dilectus filius Wigandus rector ecclesie in Frondental nobis humi-
liter supplicavit, ut sibi eidem ecclesie renunciare parato provideri de benignitate apostolica mandaremus.
Pia igitur eum benevolentia prosequentes mandamus, quatinus circa scientiam, vitam et conversationem
ipsius inquisitione diligenti premissa, si eum competentis scientie, vite laudabilis et honeste conversa-
311
lionis esse reppereris, aliudque canonicum non obsistat, ipsum W(igandum) in ecclesia Frislariensi
Maguntine diocesis, dummodo in ea non nisi pro uno direxerimus scripta nostra, per te vel per alium
auctoritate nostra recipi faciens in canonicum et in fratrem ei de prebenda, si qua ibidem vacat ad
presens, vel quam cito ad id se facultas obtulerit, provideri procures. Non obstante u. s, w, bis Volu-
mus autem , quod dictus W(igandus), postquam prebendam in eadem Frislariensi ecclesia pacifice asse-
cutus fuerit, prefatam ecclesiam in Frondental, quam extunc vacare decernimus, omnino dimittat. Dat.
apud Urbem ueterem VIII kalendas augusti anno teilio.
rat Arch. Beghd. 29 foL 197v Nr. 786.
662.
Clemens IV. ernennt den Kardindldiakon Ottobonus zum apostolischen Legateyi für die Kirchen-
provinzen Mainz, Trier und Köln,
Perugia 1265 Mai IL
O(ttobono) sancti Adriani diacono cardinali, apostolice sedis legato.
Subit assidue nostre mentis archanum — . Desiderantes itaque in Maguntina, Treuerensi et Co-
loniensi provinciis ab antiqui hostis insidiis christianum populum auctore domino diligentius custodiri
te, de cujus claris meritis plenam in domino fiduciam obtinemus, ad illas in eis tibi plene legationis
potestate commissa, ut evellas et destruas, dissipes et disperdas, edifices et plantes, sicut videris expe-
dire, de predictorum fratrum nostrorum consilio destinamus. Quocirca discretioni tue in remissionem
tuorum peccaminum per apostolica scripta mandamus, quatinus injunctum tibi hiyusmodi legationis
officium devote suscipiens illud studiosius exequaris, sie ejus partes efficaciter impleturus, quod deum
habeas exinde magis propicium nosque reddamur ad tua commoda promptiores. Nos enim sententias,
quas propter hoc in tue legationis rebelles tuleris, ratas habebimus et faciemus auctore domino invio-
labiliter observari. Dat. Perusii V idus maii anno P.
Vat. Arch. Regbd. 32 foL 13 Nr. 74. Ueber eilten weitem Auftrafj voin iiämUchen Tage vgl.
PoUhast, 19140.
663.
Clemens IV. fordet die Genannten auf, den Befehlen des KardinaJlegaten Ottobonus n^ch-
js ukommen. Perugia 1265 Mai 11.
.. . Maguntino, . . Treuerensi et . . Goloniensi archiepiscopis ac universis episcopis et dilectis filiis abbatibüs,
prioribus, decanis, prepositis per Maguntinam, Treuerensem et Goloniensem provincias constitutis.
Subit assidue nostre mentis archanum — destinandum. Ideoque universitatem vestram monemus,
rogamus et hortamur attente precipiendo mandantes. quatinus eundem cardinalem, quem inter ceteros
fratres nostros sincere caritatis brachiis amplexamur, immo potius nos in ipso benigne recipientes et
tractantes honorificentia debita ipsi tanquam apostolice sedis legato intendatis humiUter et devote, ipsius
monita et precepta, et que vobis ex parte nostra mandaverit, efficaciter adimplendo. Alioquin senterir
iias, quas tulerit in rebelles etc. ut in superiori.
Vat. Arch. Regbd. 32 fol. 13v Nr. 75.
312
664.
Clemetis IV, gibt dem KardinaUegcUefi Ottobonus verschiedene Fakultäten,
Perugia 1265 Mai 13.
O(ttobono) sancti Adriani diacono cardinali, apostolice sedis legato.
Cum te ad Maguntinam, Treuereiisem et Coloniensem proviucias tibi commisso in eis plene lega-
tionis officio pro magnis et arduis negotiis destinemus, te libenter ea potestate munimus, quam ad ex-
peditionem tue soUicitudini cominissoruni utilia et efflcacia reputamus. Volentes igitur, ut in predictis
provinciis tanto gratior habearis, quanto ipsarum incolis magores poteris gratias impertiri, dispensandi
cum duabus personis nobilibus eorundem provinciarum, quod cum aliqxiibus attinentibus eis quarto
consanguineitatis gradu impedimento hi^usmodi non obstante possint matrimonia contrahere vel in
contractis licite remanere, dummodo ad prosecutionem negotiorum, pro quibus mitteris, crucem assu-
mant et ea, prout tibi secundum datam a deo prudentiam expedire videris, prosequantur, discretioni
tue plenam auctoritate presentium indulgemus facultatem. Dat. Perusii III idus maii anno P.
Vat. Arch. Regbd. 32 fol. 13v Nr. 76.
665.
Clemens IV, verwirft die Postudation des Grafen Engelbert von der Mark zum Bischof von
Osnabrück und fordert das Osnabräcker Kapitel zur Neuwahl oder zu neuer einmüthiger Postuta-
tum auf. Perugia 1265 Juni 11,
, . decano et capitulo Osnaburgensibus.
Ecclesia vestra pastoris solatio destituta, vos ad tractandum de futuri substitutione pontificis, prout
moris est, convenientes in unum dilectum filium Engelbertum comitem de Marcha, nunc clericum sed
tunc temporis laicum, in ipsius ecclesie episcopum concorditer ac unanimiter postulastis et dilectis filiis
magistris Bertramo et Gerlaco concanonicis vestris ad sedem apostolicam propter hoc specialiter desti-
natis primo per eos felicis recordationis Urbano pape predecessori nostro et demum nobis in ejus
locum licet immeritis substitutis, ut postulationem eandem tamquam de persona deo grata, accepta
clero et populo Osnaburgensibus et ipsi ecclesie admodum profutura, ab ipsis taliter celebratam digiia-
remur admittere, fuit ex parte vestra humiliter supplicatum. Et quidem morum honestas, integritas
fidei et devotionis constantia, quibus insigniri proponitur idem comes, necnon singularis ejus industria,
ut ejus, per quam a suis liberari posset oppressionibus ipsa ecclesia, poteutiam tacetunus, multum inter-
pellabant pro eo, immo nos cogebant quodammodo condescendere volis vestris. Nam etsi sit insolitum
assumi laicos ad fastigium pastorale, interdum tamen ex causa legitur esse factum, sicut de beatis Seuero
et Ambrosio, quorum vita sie fuit eorum suffragantibus meritis gloriosa, quod exempla cunctis beatitu-
dinis post se relinquentes in terris hiis, qui presunt gregi dominico, formam vivendi specialiter tribuunt
et exemplar. Kursus non electus a vobis improvide fuerat ideri comes, quod quidem sacri canones
improbabant, immo humiliter, . quod non invenitur a jure piohil itum, postulatur. Ex hiis namque pe-
titio vestra multum sibi vendicabat favoris, ut jam digne non videretur posse repelli a gratia, que tot
fulciebatur suffragiis et patrociniis juvabatur. Sed cum a summo patrefamilias nobis dispensatio mini-
steriorum sit credita domus dei et propter hoc, ne circa ministrorum ordinationem ipsius quid inordi-
nate vel prepostere aut etiam indecenter agatur in ea, sollicitis oporteat nos excubiis vigilare, quomoda
tolerare seu dissimulare poterimus illum episcopum fieri, qui in nullo gradu prius obsecutus fuerat sacer-
doti, quodque ei gubernacula committantur ecclesie, qui ipsius instituta non didicit nee aliquo tempore
se exercuit circa ipsa! Presertim cum legitime sanctiones illum notent de ambitu, qui sine suffragio
313
temporis, sine laboris merito ad honores seculi non est veritus aspirare. Nee quod de sanetis ipsis pre-
misimus, ad obtinendam dignitatem hujusmodi ei suffragari poterat in hac parte, tum ex eo, quod pri-
vilegia paucorüm legem communera non faciunt, tum ex eo etiam, quod sub lege non sunt juxtaverbum
apostoli: qui spiritu dei aguntur, et eorum ordinatiouem seu provisionem non est dubium inspiratione
factam fuisse divina, sicut ex evidentibus signis et indiciis coUigitur magnifestis. Ceterum et si postu-
latio hujusmodi non prohibeatur a canone fieri, quia tanien admitti eam consuetudini Romane ecclesie
dinoscitur adversari, nos ipsi consuetudini, piout couvenit, inherentes eandem postulationem non in
odium postulantimn seu postulate persone, que multis attollitur meritis probitatis, sed propter honesta-
tem ecclesie de fratrum nostrorum consilio non duximus admittendam. Ne vero ecclesia vestra deplo-
ret diutius viduitatis incommoda et in spiritualibus et temporalibus gravia ex defectu pastoris sustineat
detrimenta, licet eidem ecclesie providere possemus, volentes tamen vobis in hoc gratiam facere specialem,
universitati vestre mandamus, quatinus ipsi ecclesie vestre de alia quam comitis ipsius persona, dum
tamen ydonea, curetis de consilio et assensu dilectorum filiorum . . abbatis monasterii in Latha (!)
Cisterciensis ordinis, Mindensis diocesis, . . prioris fratrum Predicatorum Mindensium et . . guardiani
fratrum Minorum Osnaburgensium per electionem canonicam seu postulationem concordem sublato more
dispendio deum habentes pre oculis provideri. Nos enim decernimus irrituin et inane, quidquid contra
mandati nostri tenorem super hoc contigerit attemptari. Dat. Perusii III idus junii anno primo.
Vat. Arch. Regbd 32 foL Uo Nr. 81,
Potthast, 19188. Df*uck Samihoff, Antut Osnab. IT, Nr. 96 zu 1262 nach Sbaralea^ Bullanwn
Franc. III, p. 10 atis unserer Quelle, lieber Engelberts Wahl zu veryl. Lögel, die Bischofs-
tvaMen zu Mütistery Osnabrück, Paderborn seit dem Interregmnn ?/. s. w. S. 27 ff.
666.
Clemens IV. nimmt die Minoriten in Schidz und belegt ihre Verfolger mit der Exkmnmunikation.
Perugia 1265 Juli 2.
Clemens episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . generali et universis ministris, guardianis
et fratribus de ordine fratrum Minorum salutem et apostolicam benedictionem. In quibusdam locis
aliquando illas, prout accepimus, persecutiones et angustias sustinetis, ut vix sit vobis possibile, quod
ibidem conditori omnium valeatis, prout cupitis, devotum impendere famulatum. Hinc est, quod nos
vestre providere quieti et malignorum maUciis obviare volentes, ut nullus de cetero ecciesias aut loca
vestra ausu temerario prcsumat infringere aut in illis violentiam dampnabilem exercere, auctoritate
presentium districtius inhibemus. Uli vero, qui divini postposito timore nominis secus facere pre-
sumpserint, ipso facto sententiam excommunicationis incurrant, a qua absolvi non possint nisi per
sedem apostolicam vel per conservatores ab ea vobis aut eidem ordini deputatos. Nulli ergo omnino
hominum liceat hanc paginam nostre inhibitionis infringere — incursurum. Dat. Perusii XII kalendas
augusti pontificatus nostri anno primo.
Tranasuvvpt des Bisciiofs Eberhard von Münster vom Jahre 1298 im KgL St.-A. Münster. Vom
selben Tage stamvit ein mit andei-n Worten beginnendes Pnvileg Clemens IV. für die Mino-
riten vgl. Potthast, 19280. — Vom 29. August 1265 (quarto kalendas septembris anno
primo) datirt die Kopie s. X 111/ XIV im Kgl. St.-A. Münster eines Privilegs Clemens IV,
für die Minoriten und Dominikanei'-, quod — libere predicare possunt, confessiones audire,
absolvere penitentes ac penitentiam sibi confitentibus injungere salutarem, gerichtet an
venerabilibus fratribus archiepiscopis et episcopis per Alemaniam constitutis. Dasselbe
Westf. Ürk.-Bucb. V. 40
314
Privileg wm 30. August bei Potthasty 19327. Reg. Arch. Ztechr. III, 56 Nr, 110. PMuut,
19542 aber nur Jur die Dominikaner (Reckt, ihre zeitlichen Grüter zu verkaufen oder zu ver-
tauschen) von 1266 Februar 12 befindet sich in einer Kopie s, XIV ebendaselbst.
667,
Clemens IV. fordert seinen Shriptor Magister Albert von Parma aufy den Bischof Gerhard
von Münster zur Zahlung einer der apostolischen Kammer schuldigen Summe anzuhauen nöthigen-
falls unter Anwendung der Exkommunikation.
Perugia 1366 März 6.
Idem eidem. (Clemens dilecto filio magistro Alberto de Parma scriptori nostro.)
Cum venerabilis frater noster . . Monasteriensis episcopus in quadringentis marchis sterlingorum
nostre camere teneatur, nee de hiis fiierit nobis satisfactum in aliquo, quamquam solutionis terminus
sit elapsus, nos indempnitati ejusdem camere oportuno volentes remedio providere, discretioni tue per
apostolica scripta mandamus, quatinus eundem episcopum vel successorem ejus, si forsitan ille deces-
serit, ex parte nostra per te vel alium moneas attentius et inducas, ut predictam marcharum quanti-
tatem infra duos menses post monitionem tuam tibi nomine nostro persolvere non postponat. Älio-
quin cum eidem episcopo, quantumcumque personam diligamus ipsius, propter urgentem ecclesie Ro-
mane necessitatem defferre (!) ulterius commode non possimus, in eum excommunicationis sententiam
non differas promulgare. Quam facias etc. ut supra in alia usque mittere non postponas. [In der vor-
Jiergelienden Nr.heisstes: quam facias, ubi et quando videris expedire, usque ad satisfactionem condignam
sollempniter innovari. Quod si per unum mensem sententiam ipsam animo sustinuerit indurato, extunc
vassallos ejus a vinculo fidelitatis, quo sibi tenentur, absolvas ac ex parte nostra peremptorie cites
eundem, ut infra terminum competentem, quem sibi duxeris prefigendum, compareat a temporalium
amministratione suspensus personaliter coram nobis nostris beneplacitis pariturus. Non obstante u. s. w.
Volumus autem, ut, quicquid de pecunia predicta receperis, apud religiosas vel alias fideles et securas
personas et loca tuta sub testimonio trium vel plurium fidedignarum et soUempnium personarum nomine
nostro et ecclesie Romane deponas. Proviso, quod tam a depositariis ipsis quam personis predictis
litteras testimoniales super deposito ipso patentes sub sigillis ipsorum recipias duplicatas, diem deposi-
tionis et quantitatem deposite pecunie continentes. Quarum duas, unam videlicet depositariorum et
alterara personarum, sub quarum testimonio depositio facta fuerit, retentis penes te similibus litteris
nobis quantotius mittere non postponas.] Dat. Perusii II nonas marcii pontificatus nostri anno secundo.
Vat Arch. Regbd. 31 fol. llv Nr. 19.
- 668.
Clemens IV. beauftragt den DecJianten (Volquin) von St. Paul in Münster^ da TTeiTier,
Rektor des StephansaUares in der Reinoldikirche in Dortmund, ihm geklagt ^ dass er, von den
Besitzern des Patronates desselben dem Dekan von St. Maria ad Gradus in Köln, dem von Alters
her die Besetzung gebühre, präsentirt, von letzterem ohne Berechtigung abgewiesen sei und dwaufhin
von dem Thesaurar von St. Peter in Utrecht einen günstigen Richterspruch erlangt habe^ die Durch-
führung dieses Spruches mit aUen Mitteln zu ertmrken.
Vüerbo 1267 Mai 30.
3I&
„Sua nobis Wernerus". —
Dat. Viterbii III kalendas junii pontificatus nostri anno tertio.
Ot, im Stadtarchiv in Dortmund, Bulle an Hanßchur. Auf dem ümbug rechts Johm. pm (?),
unter dem ümbug links p, (beide p mit Abkürzungezeichen für pei;), oben rechts J. B. Auf
der Rückseite Magistro Wernero de Tremonia. Dann Adresse Magistris de Tremonia. (Mit-
getheüt von Dr. Rubel,) Die Bemerkung constitit 10 solid. wM nicht aus der papstl, Kanzlei,
vgl. Diekampf MUth. /F, 507 Anm, 2.
PoUhast, 20024. Druck Fahne, ÜB. von Doiimmnd II, 313, zuletzt Rubel, Dortm. ÜB. I, 122.
Zu vergl. Rubel, die Patronats^ Streitigkeiten über die Doiimunder Kirchen von 1261 — 1287
u. s. w, in Beiträge zur Gesch. Dortm. und der Orafsch. Mark IIjIII, 296.
669.
Clemens IV. nimmt Personen und Güter des Kl. Breddar in Schutz und bestätigt dem
Kloster insbesondere seine Ländereien^ Einkünfte, Weinberge, Gärten.
Vüerbo 1267 Juni 17.
^Sacrosancta Romana ecclesia." —
Dat. Viterbii XV kalendas julii pontificatus nostri anno tercio.
Or. im Kgl. St.-A. Münster. Bulle an rothgelben Seiderrfäden. Unter dem ümbug links ein nach
links gewendetes S Zeichen und darunter drei Buchstaberueic/ien. In der Mitte oben cor.
zweimal durchstrichen, dann Rasur. Auf der Rückseite 0. de Altomonte. In der Ecke
links J. Reg. Arch. Ztschr. III, 56 Nr. 111.
670.
Clemens IV. bestätigt die vom verstorbenen Bischof Widtdkind von Minden und seinem Ka-
pitel getroffenen Bestimmungen über die Stellung des bischöflichen Vikars.
Vüerbo 1267 Juli 14.
Clemens episcopus servus servorum dei dilectis filiis capitulo ecclesie Mindensis salutem et apo^
stolicam benedictionem. Cum a hobis petitur — eflfectum. Sane peticio vestra nobis exhibita con-
tinebat , quod bone memorie W(edekindus) *) episcopus Mindensis et vos **) statuistis , ut prebenda,
quam vicarius episcopi Mindensis, qui pro tempore fuerit, obtinet in ecclesia supradicta, episcopali
dignitati perpetuo sit annexa, ita videlicet, quod vicarius, qui inventus fuerit in ea, sive de ipsa ecclesia
vel aliunde assumi contingat episcopum pro tempore vite sue, in dicta prebenda perpetuatus existat,
prout in litteris inde confectis predicti W(edekindi) *) episcopi et vestro sigillo munitis dicitur contineri.
Der Papst bestätigt dieses. Datum Viterbii secundo c) idus julii pontificatus nostri anno tercio.
a) Druck V. r- b) Druck nos. — c) Druck secunda.
Nach Druck bei Würdtwein, Subsidia diplom. IX p. 396 Potthast, 20079. Dass das V des Druckes
nicht in Volquini, wie Würdtwein svpplirt, sondern in Wedekindi zu ergänzen ist, beweist die
vorangehende ürk. p, 395 von 1256 März 1, welche den oben erwähnten VeHrag des Bischofs:
Widukind mit dem Kapitel enthält.
40*
316
671.
Clemefis IV. gestattet dem Kl. Werden^ dass es Güter der Klosterbewohner ^ tvdche diesetbey
wenn sie in der Welt geblieben, geerbt oder sonst bekommet hätten, ausgenommen Lehnsgüter, in
Besitz nehmen könne. Viterbo 1267 Jtdi 15.
Clemens episcopus servus servorum dei dilectis ftliis . . abbati et conventui monasterii Werdensis
ordinis sancti Benedicti Coloniensis diocesis, ad Romanam ecclesiam nullo medio pertinentis, salutem
et apostolicam benedictionem. Devotionis vestre precibus inclinati presentium vobis auctoritate conce-
dimus, ut — iricursurum. Dat. Viterbii idus julii pontificatus nostri anno tertio.
Or. im Kgl, St.-A. Düsseldoif. Btdle von den gelbrothen Seiderrfäden abgefallen. Auf dem Umbug
rechts G. T. (oder G?). Unter dem Umbug links ?. Auf der Rückseite spes raea. An der
Adressstelle Goniado de . . delen (oil ?) pro Werdens! .... danda fuit <" (sie).
672.
Clemens IV. edheüt dem Kl. Lahde ein feierliches Privileg.
Viterbo 1267 Juli 19.
Clemens episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . priorisse monasterii in Lothen
ejusque sororibus tarn presentibus quam futuris regulärem vitam professis in perpetuum. Religiosam
vitam eligentibus convenit adesse presidium, ne forte ciyuslibet temeritatis incursus aut eas a proposito
revocet aut robur, quod absit, sacre religionis enervet. Ea propter, dilecte in Christo filie, vestris justis
postulationibus clementer annuimus et monasterium in Lothen Mindensis diocesis, abbatissam propriam
non habens sed per priorissam solitum gubernari, in quo divino estis obsequio mancipate, sub beati
Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti privilegio communimus. In primis siquidem
statuentes, ut ordo canonicfus, qui secundum deum et beati Augustini regulam atque instituta fratrum
Predicatorum ordinis sancti Augustini in eodem loco institutus esse dinoscitur, perpetuis ibidem tem-
poribus inviolabiliter observetur. Preterea quascumque possessiones, quecumque bona idem monaste-
rium impresentiarum juste ac canonice possidet aut in futurum concessione pontificum, largitione regum
vel principum, oblatione fidelium, seu aliis justis modis prestante domino poterit adipisci, firma vobis
et eis, que vobis successeiint, et illibata permaneant. In quibus hec propriis duximus exprimenda vo-
cabulis: Locum ipsum, in quo prefatum monasterium situm est, cum omnibus pertinentiis suis, cum terris,
pratis, vineis, nemoribus, usuagiis, pascuis, in bosco et piano, in aquis et molendinis, in viis et semitis
et omnibus aliis libeiiatibus et immunitatibus suis. Sane novalium vestrorum, que propriis sumptibus
Colitis, de quibus aliquis hactenus non percepit, sive de vestrorum animalium nutrimentis nuUus a vobis
decimas exigere vel extorquere presumat. Liceat quoque vobis personas liberas u. s. w. nach den ge^
icöknlichen Formeln bis eterne vite inveniant. Amen. Amen. Amen.
R. Ego Clemens catholice ecclesie episcopus ss. M.
f Ego Odo Tusculanus episcopus ss.
f Ego Stephanus Prenestinus episcopus ss.
f Ego frater Johannes Portuensis et sancte Rufine episcopus ss.
f Ego Ancherus tituli sancte Praxedis presbyter cardinalis ss.
f Ego Guillelmus tituli sancti Marci presbyter cardinalis ss.
f Ego frater Annibaldus basiUce XII apostolorum presbyter cardinahs ss.
f Ego Riccardus sancti Angeli diaconus cardinalis ss.
317
f Ego Octauianus sancte Marie in via lata diaconus cardinalis ss.
f Ego Gottifridus sancti Georgii ad velum aureum diaconus cardinalis ss.
f Ego Matheus sancte Marie in porticu diaconus cardinalis ss.
Dat. Viterbii per manum magistri Michaelis sancte Romane ecclesie vicecancellarii XIIII kalendas
augusti, indictione X, incarnationis dominice anno millesimo C^CLXVPI, pontificatus vero domni Cle-
m^ntis pape IUI anno tertio.
Or, im SHßsarchiv zu Lemgo. BtUle an Seidenfädeii. UmschHß der Rota: Oculi mei semper
ad dominum. Unterschrift des Papstes und Datumszeile vom Schreiber des Kontextes; 4- der
Rata von blasser Dinte = E der Unterschriß; M in Michaelis viit anderer Dinte nachge-
tragen; Unterschrißen der Kardinale von verschiedenen Händen und Thiteriy die des AncheruSy
Chiillelmtis, Octavianus und Matheus von Kamleihanden; + vor Matheus besonders eingetragen.
Vor Anchei*us 5, vor Riccardus 2^ vor Gottifridus und Matheus je eine Zeile fi^ei. Oben am
Rand ganz klein: Conunune Privilegium ordinis sancti Augustini i. a.; links davon von
anderer Hand in 2 Zeilen: Commune Privilegium ordinis sancti Augustini pro priorissa et
conventu in Lothen Mindensis diocesis viventibus secundum instituta fratrum Predicä-
torum; oben in der Mitte von dritter Hand: ascult.; in Ecke oben rechts Vet^merk des Kor-
rektors: be, zweimal schräg durchstrichen, darunter a, dat^unter Jac. von verschiedenen Hän-
den. Unter dem ümbug links v- Auf der Rückseite oben in der Ecke links: J. in der
Mitte oben: Waldinus, in Rechtecke eingeschlosseny zweimal unter einander. Die erste Zeile
bis in perp. und das Clemens in verlängerter Schrift. (Diekamp.)
Reg» Lipp. Reg. II, 497.
673.
Clemens IV. ernennt den Dmiinikaner Otto an Stelle des gewählten Hildesheimer Dompropstes
Völqu'm von Schwalenberg, der resiffnirt hatte, zum Bischof von Minden,
Vüerbo 1267 August 18.
Ottoni episcopo Mindensi.
Divine sapientie inscrutabilis altitudo, que sacrosanctam Romanam ecclesiani in hujus mundi la-
titudine stabilivit, ita regimen et gubernationem ipsius mirabili provisione disposuit, ut ad eam salu-
briter gubernandam plures assumerentur in pai'tem soUicitudinis, sed pro unitatis ecclesiastice firma-
mento unus obtineat plenitudinem potestatis. Voluit enim, ut pro ejus patribus filii nascerentur, qui
memores essent sui nominis precones incliti evangelice veritatis. Propter quod nos, qui licet immeriti
sumus in sublimi ejusdem ecclesie specula constituti, sie divino adjutorio intendimus injunctum nobis
ministerium circa proximas ecclesias gerere, ut in illis etiam, a quibus locorum positione distamus,
oportuna debeat Providentia non deesse. Negotio siquidem electionis, que in Mindensi ecclesia tunc pastoris
solacio destituta de dilecto filio Wolcwino tunc preposito ecclesie Angariensis Ildesemensis diocesis celebrata
extitit, ad sedem apostolicam legitime devoluto et eodem V(olcwino) ad nostram presentiam accedente ac
demirni sponte in nostris resignante manibus omne jus, quod ex electione ipsa sibi competere videbatur, nos
detrimentis ejusdem ecclesie Mindensis volentes occurrere, que pretextu prolixe vacationis solent viduatis ec-
clesiis inuninere, ac ad tuam personam, quam pro tuis laudabilibus mei-itis nos et fratre& nostri complecti-
mur interne brachio caritatis, nostre considerationis aciem dirigentes fratrum ipsorum communicato consilio
te tunc capellanum venerabilis fratris nostri H(enrici) Ostiensis et Velletrensis episcopi, professorem ordinis
Predicatorum, eidem ecclesie Mindensi prefecimus in episcopum et pastorem de apostolice plenitudine pote-
statis tibique administrationem ipsius Mindensis ecclesie in spiritualibus et temporalibus plene commisimus
318
et per dictum episcopum Ostiensem munus fecimus consecrationis impendi, firma ducti fiducia, quod, cum
tu sis morum honestate conspicuus, religione probatus, litterarum dotatus scientia, humilitatis dono suf-
fultus, gratiosus mansuetudine ac laudabili Providentia circumspectus, clarus maturitate consilii, verba
potens pariter et exemplo, dieta Mindensis ecciesia per industrie tue Studium grata in spiritualibus et
temporalibus annuente domino suscipiet incrementa. Rogamus itaque fratemitatem tuam et hortamur
attente per apostolica tibi scripta firmiter precipiendo mandantes, quatinus onus higusmodi mente de-
Yota et animo suscipiens reverenti ad prefatam ecclesiam Mindensem de apostolice sedis et nostro fa-
Yore confisus cum divine gratia benedictionis accedas te in cura ipsius talem corde sollicito redditurus,
ut grex tue circumspectioni creditus in te salutis ministrum repperisse gaudeat et tandem pastoris etemi
benignitas unicuique responsura pro meritis tibi propter hoc eteme retribuat gloriam claiitatis. Volumus
autem, quod ad tuum metropolitanum accedas juramentum sibi fidelitatis debite prestiturus. Dat. Viterbii
XV kalendas septembris anno IIl.
In eundem modum capitulo Mindensi. Divine sapientie etc. ut superiori proxima verbis compe-
tenter mutatis usque incrementa. Rogamus itaque universitatem vestram etc. usque mandantes, qua-
tinus eundem episcopum vestrum, cum ad vos pervenerit, admittentes ylariter et devote ac sibi tanquam
pastori vestro debitam obedientiam et reverentiam impendentes ejus salubribus mandatis et monitis
efficaciter intendatis, ita quod mutuo inter vos et ipsum spirituale possit habundare gaudium et pro-
speritatis optate insurgere incrementum. Alioquin sententiam, quam idem propter hoc rite tulerit in
rebelles etc. Dat. ut supra.
In eundem modum clero civitatis et diocesis Mindensis.
In eundem modum populo civitatis et diocesis Mindensis. Laudis hiunane preconium et premium
gratie divine acquiritur, si condigna reverentia spiritualibus patribus a devotis filiis promptis affectibus
impendatur. Negotio siquidem electionis, que in Mindensi ecciesia etc. usque mandantes, quatinus per-
sonam ipsius episcopi Mindensis tanquam pastoris vestri debito prosequentes honore ipsius salubribus
mandatis et monitis etc. usque incrementum. Dat. ut supra.
Vat Arch. Regbd. 32 fol 162 Nr, 76.
üeber die Vorgänge nach dem Tode des Bischofs Kuno 9on Minden und die Persönlichkeit seines
Nachfolgers Otto war bis jetzt fast nichts bekannt Als electus Mindensis kommt der Hildes-
heimer Dompropst Volquin von Schwalenberg urkundlich im Jahre 1266 vor. (ür. Stift Levem
im KgL St.-A. Münster Nr, 86,) Auffällig ist der Fehler in dem Titel Volqidns.
674.
Clemens IV. verleiM allen Gläubigen, welche die zu Ehren der Apostelfürsten Petrus und
Paulus und des Märtyrers Gm'gonitis erbatUe Bomkirche zu Minden an den Festtagen der genannten
Heiligen sowie an 'rfew Muttergottesfesten und am Kirchweihlage besuchen, einen Ablüss von 100
Tagen. Viterbo 1267 August 23,
„Splendor paterne glorie." —
Datum Viterbii X kalendas septembris pontificatus nostri auno tertio.
PotOiasty 20118 9iach Dmck bei Falke, Cod, trad. Corb. p. 852,
675.
Clemens IV, nimmt Kl. Paradies in Schutz und bestätigt seine Rechte und FreUteiten.
Viterbo 1267 November 8,
Clemens episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus priorisse et conventui ecclesie-
de Paradyso ordinis sancti Augustini Coloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Sacro-
319
«ancta Romana ecclesia devotos — confovere. Eapropter, dilecle in domino filie, vestris justis postu-
lacionibus grato concurrentes assensu personas vestras et locum, in quo divino estis obsequio manci-
pate, cum omnibus bonis, que in presenciarum racionabiliter possidet aut in futurum justis modis
prestante domino poterit adipisci, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus. Specialiter autem
omnes libertates et inmiunitates a predecessoribus nostris Romanis pontificibus ecclesie vestre concessas
nee non libertates et exemptiones secularium exactionmn a regibus, principibus et aliis Christi fidelibus
racionabiliter vobis indultas, terras quoque, possessiones, molendina, redditus et alia bona vestra, sicut
ea omnia juste ac pacifice possidetis, vobis et per vos eidem ecclesie auctoritate apostolica conflrmamus
et presentis scripti patrocinio communimus. NuUi ergo — incursurum. Dat. Viterbii VI idus novembris
pontificatus nostri anno tercio.
Abachnfi s. XIV im Kgl. St.^A. Munster, Mac. VII, 6107 S. 6 /,
Reg. Arch. ZUchr. III, 56 Nr. 112.
676.
Clemens IV. fordert die deutschen Kirchenfärsten auf die Augustiner- Eremiten in den Städten
Wohnung nehmen zu lassen. Viterbo 1268 Januar 30.
Clemens episcopus servus seiTorum dei venerabilibus fratribus archiepiscopis et episcopis ac di-
lectis filiis abbatibus, prioribus, decanis, archidiaconis et aliis ecclesiarum prelatis ac clericis per Ala-
manniam constitutis salutem et apostolicam benedictionem. Hiis, qui relictis divitiis et gloria mundi
higus in habitu et spiritu paupertatis se in sui creatoris obsequium converterunt, non infestos haberi
vos convenit sed potius favorabiles et benignos. Sane dilecti ftlii . . generalis et alii priores ac fratres
heremitarum ordinis sancti Augustini nobis significare curarunt, quod nonnuUi vestrum asserentes, quod
iidem priores et fratres debent in locis dumtaxat solitariis habitare, eos in civitalibus, castris et villis
iion permittunt morari, non considerantes, ut convenit, quam difficile foret ipsis, quos oportet diebus
singulis sustentationis sue pabulum mendicare, in locis habitare sohtariis et remotis. Quia vero
iidem priores et fratres ex maioris favoris benevolentia conservandi(?) quo non minima paupertate gra-
vati (?) magis noscuntur aliorum beneficiis indigere, universitatem vestram rogamus, monemus et hor-
tamur attente per apostolica vobiö scripta mandantes, quatinos ipsos priores et fratres tali pretextu
non presumatis impedire, quominus ipsi in civitatibus, castris et villis libere possint et debeant habitare,
quin potius eis ad hoc ob Christi reverentiam benigni favoris auxilium et pie subventionis subsidium
impendatis. Dat. Viterbii III kalendas februarii pontificatus nostri anno tertio.
Or. im Kgl. St.-A, Osnabrücky an mehreren Stellen abgeblättert. Bulle an Hanfschnur, Auf dem
Umbug links Jo. Anc (f). Oben in der Mitte /\ ac nob(is). Auf der Rückseite fraler Ric-
cardus.
677.
Clemens IV. bestätigt dem Mänsterschen Domkapitel elfte vom Bischof (Gerhard) bei Gelegen^
Äeit der Bomeinweihung gemachte Schenkung von 10 Mark aus seinem persönlichen Einkommeny
qui grut vnlgariter appellatur; das Geld solle unter die Mitglieder des Kapitels und den am
Kirchweihfeste an dem Gottesdienste im Dom^ theünehmenden Klerikern vertheüt werden.
Viterbo 1268 Februar 10.
m
„Cum a nobis pctitur." —
Dat. Viterbii IUI idus februarii pontificatus nostri anno tercio.
Or. im KffL St,-A, Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden, Auf dem ünibug C. Saon. Auj
dei* Rückseite Paulus Interampnen. Darunter: Gapituli Monasteriensis.
Potthast, 20264. Druck Westf. Urkb. Uly 803.
678.
Clemens IV, gestattet der Osnabrücker Kirche, dem Rittis der Kölner zu folgen und an
Maria Reinigung und Petri Stuhlfeier, selbst wenn die Feste in die Woche nach SepttiogesifM
fallen^ das Te Deuin und das Gloria zu singen.
VUerbo 1268 Februar 12.
Clemens episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . decano et capitulo Osnaburgensibus salu-
lern et apostolicam benedictionem. Exhibita nobis vestra petitio continebat, quod in ecclesia Coloniensi
metropolitana vestra, cm'us in officiis divinis psallendis debetis magisterio informari, in purificationis
beate virginis et cathedre sancti Petri festivitatibus, etiam quando ipsius purificationis festum in sep-
tuagesima occurrit, Te deum laudamus in matutinis et Gloria in excelsis deo in missarum soUen^nüs
decantantur. Unde cum ecclesia vestra sit beati Petri vocabulo insignita, ut ipsam Coloniensem eccle-
siam super hoc imitari possetis, a nobis suppliciter postulastis. Nos igitur, quod in hoc eidem Colo-
niensi ecclesie, que in hac parte Romane ecclesie consuetudinem sequitur, vos' conformare possitis,
vobis auctoritate presentium indulgemus. Nulli ergo onmino hominimi liceat hanc paginam nostre con-
cessionis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, in-
dignationem omnipotentis dei et beatorum Petri et Pauli apostolorum ejus se noverit incursurum.
Dat. Viterbii II idus februarii pontificatus nostri anno tertio.
Or. Domarchiv zu Osnabrück. Bulle von den gelbrothen Seidenfäden abgeschnitten. In der Ecke
unten rechts auf dem Umbug G. de Ro. Unter der Plica links . . — Unten links a^ dem
Bug ß. Auf der Rückseite: Paulus Interampnen.
679.
Clemens IV. bestätigt dem Kl. Paradies das ihm von den Edelherren Konrad, HeinritAy
Johann und Gottfried von Rüdenherg geschenkte Patronatsrecht über die Kirche in Schwefe (bei Soest).
Rom (!) 1268 April 2.
Clemens episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . priorisse et conventui sancti —
monalium in Paradiso ordinis sancti Dominici Coloniensis dyocesis^ salutem et apostolicam benedictionem.
Cum a nobis petitur, — efl'ectum. Sane peticio vestra nobis uxhibita continebat, quod nobiles viri
Conradus, Heynricus, Johannes et Godefridus fratres dicti de Roedenberghe cupientes terrena in celestia
et transitoria in eterna felici commercio permutare jus patronatus parrochialis ecclesie in Sweue Colo-
niensis dyocesis tunc ad ipsos nobiles conrniuniter pertinens pro suarum et progenitorum suorum ani-
marum remedio vobis et monasterio vestro tam vendicionis tytulo quam elemosinarum gratia in per-
feclam et perpetuam possessionem transtulerunt et assignavcrunt intuitu pietatis, Engheiberti archiepis^
copi Coloniensis tunc in gratia et communione sedis apostolice consistentis ad id accedente consensu,
prout in patentibus literis inde confectis ipsius archiepiscopi et nobilium predictorum sigillis munitis
321
plenius dinoscitur contineri. Nos igitur vestiis piis supplicationibus favorabiliter inclinati, quod in pre-
missis et super hoc provide ac pie factum est, ratum et gratum habentes id auctoritate apostolica et
confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. NuUi ergo omnino hominum liceat — incur-
surum. Datum Rorae apud sanctum Petrum IUP uonas aprilis pontificatus nostri anno quarto.
Iranssumpt im Kgl, St-A. Munster von 1200 Augii-st 6, aufgenmnmen com Soester Vicepräpositus
Euerhardus dictus Slut. Vertreter des Klosters wareti Hinricus de Wittenbergh lector et
Johannes de Tremonia ordinis sancti Dominici domus Sosaciensis necnon Lubertus dictus
Platere vicarius seu plebanus in Svveue. Die Urk. Engelberts IL von Köln bei Seibertz
Ü.'B. Uly 1094, Die Ortsbezeichnung Rom ist falsch; auch ist der Ausdruck ord. s. Domi-
nici auffällig. Wilmans nennt die Urk, bei Ar^ührung des Regestes Arch. Ztschr. Uly 113
" jyüberhaupt verdächtigt . — Verwerthet hat die Urkunde auch Jacob von Soest, Msc, VII,
9 /. 120 und VII, 6115 f. 225 im Kgl St-A. Münster.
680.
Clemens IV. beauftragt den Dompropst (Walram) von Münster, die zur Äbtissin von Borghorst
gewählte Mathilde von Hardenberg nach Kassirung der Wahl zu dispensiren und sie bei einer
Neuwahl zu bestätigen. Viterbo 1268 August 5.
. . preposito ecclesie Monasteriensis.
Sua nobis dilecte in Christo filie . . decana et capitulura secularis ecclesie in Burchurst Monaste-
riensis diocesis petitione monstrarunt, quod, ecclesia ipsa abbatisse regimine destituta, predicte decana
et capitulum dilectam in Christo ftliam Mathildim de Hardenberg ejusdem ecclesie canonicam, defectum
natalium patientem, de soluto genitam et soluta, alias tarnen canonice in abbatissam ejusdem ecclesie
elegerunt. Quare prefata decana et capitulum nobis humiliter supplicarunt, ut, cum eadem ecclesia per
ipsius M(athildis) industriam speretur posse salubriter gubernari, dispensare cum ea super predicto de-
fectu misericorditer dignaremur. De tua itaque circumspectione plenam in domino fiduciam obtinentes
mandamus, quatinus, si est ita, hiyusmodi electione cassata, si predicte decana et capitulum in suo
consensu perstiterint, cum eadem Mathildi, si sibi merita suffragantur ad hujusmodi gratiam obtinen-
dam, auctoritate nostra super defectu predicto dispensans de ipsa in abbatissam provideas ecclesie me-
morate faciens ei obedientiam et reverentiam a suis subditis exhiberi. Contradictores etc. Non obstante,
si aliquibus a sede apostolica sit indultum, quod interdici, suspendi vel excommunicari non possint per
litteras apostolicas non facientes plenam et expressam de indulto hujusmodi mentionem. Dat. Viterbii
nonis augusti anno IPII.
Vat. Arch. Regbd. 32 fol. 232 Nr. 49.
681.
Clemens IV. ermahnt den Erzbischof (Hüdeböld) von Bremen, der gegen den im Auftrage
des Kardinallegaten Guido eingesetzten und vom Hamburger Kapitel anerkannten Dompropst
daselbst Johannes, Sohn des Grafen G(erhard I.) von Holstein-Schaumburg, seinen eigenen Ver^
wandten (nepos) Otto von Wölpe zum Propste ernannt hatte und jetzt dem Kapitel das Chrisma
nur ertheüen wollte^ wenn es Otto aufnähme, davon abzulassen und dem Kapitel das Chrisma zu
ertheUen. Viterbo 1268 September 26.
Westf. Urk.-Bnch V. *1
3ii
„Dilecti filii capitulum." —
Dat. Viterbii VI kalendas oclobris pontificatus nostri anno quarto.
Potthast, 20467 U7id Neudruck Hasse, Schlesw.-Holst-Lauenb, Regg. II, 382. Otto war Sohn des
Grafen Konrad, 1263 Domherr, 1274 — 89 Dompropst zu Minden, Vgl. Spacker, Gesch. der
Gr. von Wolpe S. 73. 94.
682.
Gregor X. ertheüt ein Konservatorium für die Güter der Münsterschen Kirche.
(1272—1276.)
Die Notiz im Msc. I, 1 p. 240 im Kgl. St-A. Münster lautet:
Est conservatorium domini Gregorii pape Xmi super bonis ecclesie alienatis. *
683.
(Gregor X.) spricht Bischof Gerhard, Kapitel und Klerus von Münster von der über sie
verhängten Exkommunikation hs. (Um 1272.)
Est absolutio apostolica data Gerhardo episcopo et clero Monasteriensi ratione captivationis epis-
coporum Goloniensis et Paderbornensis. (Zweimal.)
Est absolutio apostolica data capitulo (Monasteriensi) ratione captivationis episcoporum Goloniensis
et Paderbornensis.
Est absolutio data a sede apostolica capitulo eo, quod episcopus Monasteriensis \Tinculavit episco-
pum Paderbornensem.
(f. 351) Notandum, quod quarta littera non est transsumpta, quia nunquam vel raro deveniet in
usum, eo videlicet, quod sit absolutio apostolica data clero Monasteriensi super eo, quod Gerhardus
Monasteriensis episcopus detinuit in vinculis Symonem episcopum Paderbornensem et adhesit comiti
Juliacensi tenenti episcopum Goloniensem in vinculis.
Msc. I, 1 p. 227, 240 und 251 im Kgl. St-A. Münster. Die Datirung ergibt sich aus fangen-
dem: Am 26. August 1268 sprach der päpstliche Nuntius Bernhard von neuem den Bann
gegen den Bischof von Münster aus (Lacomblet, Niederrh. ürkb. II, 582). Am 24. November
desselben Jahres starb Clemens IV. und erst nach seinem Tode im Vertrage vom 27. Janaar
1269 (Westf Urkb. III, 869) versprach der gefangene Bischof Simon von Paderborn die
Los^rechung Gerhards von Münster beim Papst zu erwirken. Dieser kann also nur Gregor X.
sein^ der 1271 September 1 gewählt umrde. Ein Theil der Notizen ist eincähnt Wes^.
Urkb. III, 828.
684.
Gregor X. beauftragt den Thesaurar der Soester Kirche^ die Klage des Paderbomer Dom-
kämmerers Otto von Bietberg gegen den Rath von Paderborn in Betreff der ihm strejiig gemachten
Jurisdiktion über die Verkäufer von Brot und Bier richterlich zu entscheiden.
Lateran 1272 April 12.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilecto filio . . thesaurario ecclesie Sosaciensis Golo-
niensis diocesis salutem et apostolicara benedictionem. Conquestus est nobis Otto de Retberg canonicus
et camerarius ecclesie Padeburnensis, quod, licet ipse in eos, qui panes et cervisiam vendunt in civi-
tate Padeburnensi, jurisdictionem temporalem de antiqua et approbata et hactenus pacifice observata
32?
consuetudine exercere noscatur, *) tarnen consules civitatis ejusdem, quominus idem camerarius hujusmodi
jurisdictionem in tales exercere valeat, contra justitiam impedire presumant. Ideoque discretioni tue
per apostolica scripta mandamus, quatinus partibus convocatis audias causam et apfellatione remota
debito fine decidas faciens, quod decreveris, per censuram ecclesiasticam firmiter observari. Proviso, ne
in Universitäten! Padeburnensem excommunicationis vel interdicti sententiam proferas, nisi a nobis
super hoc mandatum receperis speciale. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio vel
timore subtraxerint, censui'a simili appellatione cessante compellas veritati testimonium perhibere. öat..
Laterani II idus aprilis pontificatus nostri anno primo.
a) nosc. ex. mit Umstellung szeichen,
Or. im KgL St~A, Münster. Bulle an Hanfachnur, Auf dem Umbug rechts Gui. Bob. mit
Strich durch b. Auf der Rückseite: Grossa I rom. et bulla I rom.
Reg, Arch, Ztschr, Illy 56 Nr. 114, Die auf den Jurisdiktionsstreit bezüglichen Urkk, erschein
nen demnächst im Band IV b des Westf, ürkb. Vgl. auch Nr. 690.
685.
Gregor X. ernennt den Thesaurar der Kirche zu Osnabrück zum Richter in der Klagesache
des Qostvin von Dortmund (Gotswinus de Tremonia), der von den Patronatsherren des Johannes-
aUares in der Reinoldikirche in Dortmund dem Ärchidiakon präsentirt und von diesem zurück-
gewiesen worden sei. Orvieto 1272 September 5.
„Dilectus filius." —
Datum apud ürbem ueterem non. septembris pontificatus nostri anno primo.
Druck Rubel, Dartm. ÜB, I, 142 c,
686.
Gregor X. beauftragt die Genannten mit der Untersuchung der Klage des Omabräcker Dom-
dechanten Bertram wegen seiner Absetzung durch den Elekten Konrad sowie mit der event. Wieder-
einsetzung des Bertram, Orvieto 1272 October 5.
. . preposito ecclesie in Bethleem Trajectensis diocesis et Arnoldo de Scinna archidiacono
de Alethen in ecclesia Mindensi.
Sua nobis dilectus filius magister Bertramus presbyter, decanus ecclesie Osnaburgensis, petitione-
monstravit, quod, cum olim felicis recordationis Gregorius papa nonus predecessor noster bone me-
morie Conrado Osnaburgensi episcopo suis dedisset litteris in mandatis, ut cum eodem magistro
B(ertramo) tunc tantum in minoribus ordinibus constituto auctoritate apostolica dispensaret, ut non
obstante defectu natalium, quem patitur de subdiacono geuitus et soluta, posset ad sacros ordines pro-
moveri et ecclesiasticum beneficium obtinere, ita tamen, quod, si ad episcopatus dignitatem esset evocatus,
illam nequaquam reciperet sine apostolice sedis licentia speciali, dictus episcopus super premissis cum
eodem magistro auctoritate litterarum hiyusmodi legitime dispensavit. Gumque postmodum decanatus
ejusdem ecclesie vacavisset, capitulum ecclesie predicte, ad quos decani electio in ipsa spectare di-
noscitur, bone memorie Wedekundo (!) Osnaburgensi electo providendi persone ydonee de capitulo
ipsius ecclesie de predicto decanatu concesserunt unanimiter et concorditer potestatem. Qui decanatum
ipsum eidem magistro B(ertramo) canonico ecclesie prefate auctoritate concessionis hujusmodi duxit
canonice conferendum. Ac predicti capitulum eundem magistrmn ad decanatum ipsum sine contra-
dictione aliqua liberaliter admiserunt. Verum cum idem decanus vellet in canonicos ejusdem ecclesie,
41*
^
324
prout spectabat ad eum, correctionis officium exercere, Euerardo de Horst prefate ecclesie canonico
asserente, quod idem decanus propter defectum predictum pro decano ipsius ecclesie non erat haben-
dus nee hujusrrflDdi officium poterat exercere de jure, et ad electum appellante prefatum, idem electus
decanum ipsum propter hoc ad suam presentiam evocavit. Coram quo eodem decano predictas litteras
apostolicas exhibente, memoratus electus eas in presentia Osnaburgensis capituli legi faciens et repu-
tans cum eodem decano super receptione ac retentione dicti decanatus fore litterarum predictanun
auctoritate legitime dispensatum, Euerardo et capitulo predictis injunxit, ut ab ipsius decani super
hoc molestatione cessarent. Sicque ipsi ab hujusmodi ejusdem decani molestationibus destiterunt
dictusque magister B(ertramus) postmodum . decanatum predictum per quinque annos et amplius possedit
pacifice et quiete. Sane predicto electo viam universe carnis ingresso, cantor et quidam canonici ecclesie
predicte sui in hac parte sequaces prefatum decanum oblato sibi libello coram dilecto filio C(onrado)
Osnaburgensi electo, successore predicti W(edekindi) electi, petendo ipsum ab eodem decanatu amoveri
pro eo, quod defectum patiebatur in natalibus, ut premittitur, convenerunt. Et licet cantor et sequa-
ces prefati hujusmodi hbello, ad cujus responsionem dicto decano dies fuerat assignata, renuntiassent
totaliter et expresse, surgentibus tamen tribus ex ipsis ac petentibus ab eodem electo, quod decanum
ipsum compelleret ad ostendendum dispensationem, si quam habebat, super defectu prediclo, quem esse
notorium asserebant, dictus electus super petitis terminum partibus assignavit. Extante itaque termino
ipso pars cantoris, que destiterat, ut dictum est, et denuntiatorum predictorum coram eodem electo
rationes, quare decanus ipse dispensationem, si quam habebat, super eodem defectu deberet ostendere,
proponere procuiavit, eodem decano ex adverso rationes et jura proponente, quod ad instantiam pre-
dictorum ad hoc minime tenebatur protestando tamen, quod paratus erat eandem dispensationem
ostendere, si de jure deberet. Sed memoratus electus juribus et rationibus hiyusmodi aliquatenus non
discussis pretendens, quod nominatus decanus dispensationem ostendere contumaciter non curavit, ipsum
ab eodem decanatu a quodam sibi assidente fecit contra justitiam sententialiter amoveri. Propter
quod idem decanus ad sedem apostolicam appellavit. Sed cantor et sequaces hujusmodi predicti ap-
pellationi minime deferentes decanatus predicti necnon prebende sue ipsius ecclesie fructus, redditus et
proventus temere occuparunt et occupatos detinent in ipsius decani . prejudicium et gravamen. Quare
idem decanus nobis humiliter supplicavit, ut provideri sibi super hoc paterna soUicitudine curaremus.
Quocirca mandamus, quatinus vocatis, qui fuerint evocandi, si vobis de piano et sine strepitu.judicii
constiterit ita esse, prefatum magistrum B(ertramum) ad decanatum predictum sine qualibet difficultate
restituentes faciatis ipsum pro decano ecclesie predicto haberi sibique tanquam decano intendi et
obediri necnon de fructibus perceptis ex decanatu et prebenda predictis, et qui percipi potuerunt, satis-
factionem plenariam exhiberi. Gontradictores etc. Non obstante, si aliquibus — impediri valeat vel
differri. Verum quia super dispensatione posset ab aliquibns dubitari, nos ad removendam omnem
circa hoc dubitationis materiam, premissis veris cxistentibus, defectum, si quis fuit in dispensatione
predicta, supplemus de apostolice plenitudine potestatis, ita quod prefatus magister B(ertramus) deca-
natum predictum non obstante defectu predicto, quem patitur, possit licite retinere. Ceterum quia
dictus B(ertramus) de probitate multipliciter commendatus a), decanatum ipsum, etiamsi ob predictum
defectum esset illo rite privatus, dummodo rite collatus aUi non existat, nee ad eum aliquis canonice
sit electus, sibi presentium auctoritate conferimus, iterato vestre discretioni mandantes, quatinus eum
Juxta ejusdem nostre coUationis tenorem faciatis ipso decanatu pacifica possessione gaudere, contra-
dictores censura simiH. appellatione postposita compescendo. Quod si non ambo etc. Dat. apud Urbem
ueterem III nonas octobris anno P,
a) existit oder ähnliches Wort fehlt.
Vat ArcL Regbd. 37 Jol 24 Nr. 77,
325
687.
Gregor X. bestätigt de^n Augustinerinnenkloster in Lippstadt seine Privilegien.
Orvieto 1273 Januar 9.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . priorisse et conventui mo-
nasterii de Lippia ordinis sancti Augustini, Coloniensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem.
Cum a nobis petitur — efTectum. Eapropter, dilecte in domino filie, vestris iustis p(ostu)lationibus grato
<5oncuiTentes assensu omnes libertates et immunitates a predecessoribus nostris Romanis pontificibus
«ive per privilegia seu alias indulgentias vobis et monasterio vestro concessas nee non et libertates et
exempciones secularium exactionum a regibus et principibus et aliis Christi fidelibus rationabiliter vobis
indultas, sicut eas juste et pacifice obtinetis, vobis et per vos predicto monasterio auctoritate apostolica
€onfirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo — incursurum. Dat. apud Urbem
veterem V idus januarii pontil(icatus nostri) anno primo.
Abschr. saec, XV, auf Papierblatt im Sttftsarchiv zu Lippstadt Nr, 6. Es kann nur Gregor X.
gemeint sein, denn nur ei' war im ersten Jahre seinem Pontißkates in Orvieto.
688.
Gregor X, beauftragt den Thesaurar von Soest mit der Untersuchung der Klage des Kl,
Fröndenberg gegen Kölner^ Mün^tersche und Osnabrücker Kleriker und Laien wegen Vorenthaltung
der schuldigen Abgaben, Orvieto 1273 Januar 27,
Gregorius episcopus servus servorum dei dilecto filio . . thesaurario ecclesie Susatiensis Colo-
niensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Querelam dilectarum in Christo filiarum . . ab-
batisse et conventus monasterii de Vraudebergh *) recepimus continentem, quod nonnuUi clerici et laici
Coloniensis, Monasteriensis et Osnaburgensis civitatum et diocesum, qui terras, possessiones, domos et
alia bona immobilia sub annuo censu vel redditu a monasterio ipso tenent, hujusmodi censum seu
redditum eis contra justitiam exhibere non curant, quanquam terrarum et aliorum bonorum hujusmodi
possessionem pacificam habeant et fructus integre percipiant eorundem, propter quod abbatisse et
conventui memoratis grave imminet prejudicium et eidem monasterio non modicum detrimentum. Cum
itaque pro parte ipsarum ad nostram providentiam super hoc habitus sit recursus, discretioni tue per
apostohca scripta mandamus, quatinus, si est ita, dictos clericos et laicos ad exhibendum prefatum
censum seu redditum abbatisse et conventui prefatis integre, ut tenentur, monitione premissa per cen-
suram ecclesiasticam appellatione remota, previa ratione, compellas. Testes autem, qui fuerint nominati,
si se gratia, odio vel timore subtraxerint , per censuram ecclesiasticam appellatione cessante compellas
veritati testimonium perhibere. Dat. apud Urbem ueterem VI kalendas februarii pontificatus nostri
anno primo.
a) Durch h geht ein Ahkürzungsstrich,
Or. im Kgl, St^A, Munster, Bulle an Hanf schnür. Oben in der Ecke rechts bo zweimal schräg
durchstrichen. Auf dem Umbug rechts aa. f. p (oder ad . . f. p.^. durch p Abkürzungsstrich.
Unter dem Umbug links , . , darunter ein G (?), senh^echt durchstric/ien. Auf der Rückseite:
Ludowicus de Dauere (?) pro Gerardo. Darunter an der getoökhlichen Stelle der Adresse:
domino . . . eboldo de B . . en aut domino H. de Brungerke (?).... IUI solidos ....
Reg. Ardi. Ztachr. III, 56 Nr. 115,
826
689.
Gregor X. fordert den Dechanten der Essener Kirche auf^ die säumigen Pächter u. s. w,
von Werdener Klostergütern zur Erfüllung ihrer Pflicht ansmhalten.
Lyon 1273 Decernber 23.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilecto filio . . decano ecclesie Asnidensis Goloniensis
diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Significaverunt nobis dilecti filii . . abbas et conventus
monasterii Werdinensis ad Romanam ecclesiam nuUo medio pertinentis ordinis *) sancti Bene-
dict!, Goloniensis diocesis, quod nonnuUi clerici tarn religiosi quam seculares, barones, nobiles, milites
et alii laici Trajectensis, Goloniensis et Monasteriensis civitatum et diocesum, qui domos, vineas, villas,
grangias, nemora, molendina, pascua, terras, possessiones, jura, jurisdictiones et nonnuUa alia bona
immobilia sub annuo censu seu redditu a monasterio ipso tenent, censum sive redditum hujusmodi
dictis abbati et conventui exhibere non curant, quamquam iidem clerici, barones, nobiles, milites et
alii laici terras, domos, vineas, villas, possessiones et alia bona predicta pacifice possideant et quiete
ac fnictus cmn integritate percipiant eoruiidem. Propter quod dictis abbati et conventui ac monasterio
non modicum imminet detrimentum. Gum igitur pro parte dictorum abbatis et conventus super hiis
ad nos habitus sit recursus, discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatinus, si est ila,
dictos clericos, barones, nobiles et alios, quod censum seu redditum memoratum prelibatis abbati et
conventui exhibeant integre, ut tenentur, monitione premissa u. s. w. Soll keine Eakommunikatian tmd
kein Interdikt fallen. Dat. Lugduni X kalendas januarii pontificatus nostri anno secundo.
a) ord. doppelt.
Or. im Kgl, St-A, Düsseldorf, Bulle und Befestigung fehlen. Auf dem ümbug rechts d. Unter
dem ümbug links . . Auf den' Rückseite Aufschrift nicht mehr zu lesen. In der Ecke oben
links R.
690.
Gregor X. bestätigt die vom Soester Thesaurar getroffene Entscheidung in dem Process des
Paderborner Bomkämmerers Otto von Rietberg gegen den Roth der Stadt Paderborn und beauf-
trag drei Utrechter Kanoniker, die Beobachtung des Spruchs zu überwachen.
Lyon 1274 Januar 23.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . scolastico, . . thesaurario et Giselberto
canonico ecclesie sancti Petri Trajectensis salutem et apostolicam benedictionem. Sua nobis Otto de
Retberg camerarius ecclesie Padeburnensis petitione monstravit, quod, cum ipse Johannem Retheri,
Ysserum, Johannem dictum Vulpem, Johannem de Barchusen et alios consules civitatis Padeburnensis
super eo, quod ipsi, quominus idem camerarius in eos, qui vendunt panes et cervisiam in civitate
Padeburnensi, jurisdictionem temporalem, prout ad eum de antiqua et approbata et hactenus pacifice
observata consuetudine spectare dinoscitur, posset libere exercere, impedire contra justitiam presume-
bant, coram . . thesaurario ecclesie Susaciensis Goloniensis diocesis auctoritate apostolica traxisset in
causam, idem thesaurarius cognitis ipsius cause meritis et juris ordine observato difßnitivam pro dicto
camerario sententiam promulgavit, quam idem camerarius apostolico petiit munimine roborari. Quo-
circa discretioni vestre de utriusque partis procuratorum assensu per apostolica scripta mandamus,
quatinus sententiam ipsam, sicut est justa, faciatis per censuram ecclesiasticam appellatione remota
firmiter observari, non obstante constitutione de duabus dietis edita in concilio generali, ita quod ultra
tertiam vel quartam aliquis extra suam diocesim auctoritate presentium ad Judicium non trahatur.
Proviso, ne in universitatem Padeburnensem excommunicationis vel interdicti sententiam proferatis,
nisi super hoc a nobis mandatum receperitis speciale. Quodsi non omnes hiis exequendis potueritis
327
Interesse, duo vestrum ea nichilominus exequantur. Dat. Lugduni X kalendas februarii pontificatus
nostri anno secundo.
Or, im KgL St-A. Münster, Bvik an Hanf schnür. Auf der Rückseite steht: J. de Dilingen
und die fast ganz verblichene Adresse: Domino preposito Ottoni fratri domini Osnabur-*
gensis remittatur ... T . . rectori sanctimonialium (?) Osnaburgen . . . Der Schreiber hatte
zuerst amf dem jetzigen untern Theile des Perg. zu schreiben begonnen. Unter dem Umbug
noch zu lesen: Gregorius bis scolastico (aturadirt).
Reg. Arch. Ztschr. Illy 57 Nr, 116,
691.
Greger X. beauflrcLgt dm Erzbischof (Konrad) von Magdeburg tmd den Bischof (Otto) van
Minden mit der Untersuchung der Bremer Erzbischofswahl.
Lyon 1274 Feb^^tar 27.
. . archiepiscopo Magdeburgensi et . . episcopo Mindens!.
Nachdem er ihnen mitgetheilty dass das Kapitel der Bremer Kirche ncu^h dem Tode des Blrzbischofs
(Hildebold) den Kanonihis Giselbert von Bremen gewählt tmd ihn um Bestätigung der Wahl gebeten habe,
worauf er den Kardinalbischof von Albano^ den Kardinalpriester S(imon) tituli s. Martini und den Kardinal-
diakon U(bertus) tituli s. Eustachii mit der Piü/img der Wahl beaußragt habe, heisst es:
Quia de meritis et ydoneitate persone ipsius Giselberti facta non extitit plena fides, nos noientes
ipsi G(iselberto) nimis cito manum imponi nee diu predictam ecciesiam administrationis solacio defrau-
dari sed provideri concedente domino taliter in hac parte, quod idem G(iselbertus) a vobis electionis
sue confirmationem habere ac instanti concilio interesse valeat et munus consecrationis de nostris ma-
nibus obtinere, fraternitati vestre mandamus, quatinus vocatis, qui vocandi fuerint, tarn de studiis eli-
gentium quam de ydoneitate et precipue dono scientie aliisque meritis predicti Giselberti soUicite in-
quiratis, et si studia higusmodi fuisse canonica, eumque ad regimen ecclesie supradicte ydoneum esse
constiterit, ita quod ei utiliter preesse valeat et prodesse, ipsam ejus electionem auctoritate apostolica
confirmetis, de hiis, que spectant ad ipsius ecclesie administrationem, responderi sibi plenarie necnon
eum promoveri usque ad ordinem sacerdotii statutis temporibus primo sequentibus facientes. Contra-
dictores etc. Tante igitur sollicitudinis studio accelerari volumus, quod super hoc vestre industrie
duximus committendum, quod illo divina concedente dementia feliciter expedito tam vos quam ipse ad
supradictum concilium apto tempore veniatis, electo ipso, si ejus electionem juxta premissam formam
confirmari et promoveri eum ad ordines ipsos contigerit, munus consecrationis de nostris manibus dante
domino recepturo. Quod si non ambo etc. Dat. Lugduni III kalendas martii anno PI.
Vat, Arch. Regbd. 37 fol. 96 Nr. 77.
692.
Gregor X. bestätigt der Äbtissin und dem Kapitel zu Essen (dilectis in Christo filiabus . .
abbatisse et capitulo secularis ecclesie Asnidensis ad Bomanam ecciesiam nulle medio per-
tinentis) alle Privilegien der Päpste und der weltlichen Herrscher^ und nimmt sie in Schulz.
Lyon 1274 März 14.
„Solet annuere." —
Dat. Lugduni II idus martii pontificatus nostri anno tertio.
Or. im KgL St.-A, Düsseldorf. Bulle an Hanf schnür. Auf dem Umbug Ph. mit einem Abkür-
zungszeichen für ur (oder er) über h. Unter dem Umbug links . . Oben rechts Iv, zweimal
schräg durchstrichen. Auf der Rückseite spes mea. Gregorius verl. Schrift.
328
693.
Gregor X. beauftragt den Domdechanten von Minden^ die Klage des Paderbomer Domkapää
tmder einige Laien der dortigen Diöcese wegen Beschädigung in seinen Einkünften zu eiüschäden,
Lyon 1274 Mai 9.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilecto jßlio . . decano ecciesie sancti Martini Hindensis
salutem et apostolicam benediciionem. Conquesii sunt nobis . . decanus et capitulum ecciesie Pade-
burnensis, quod Yliicus Somercalf miles, Henricus de Epen et Bertoldus de Billenchusen laici Pade-
burnensis diocesis super decimis, terris, debitis, possessionibus et rebus aliis injuriantur eisdem. Quo-
circa discretioni tue per apostoliea scripta mandamus, quatinus partibus convocatis audias causam
et appellatione remota debito fine decidas faciens, quod decreveris, per censuram ecclesiasticam firmiter
observari. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, per censtirais
eandem appellatione cessante compellas veritati testimonium perhibere. Dat. Lugduni VII idus maii
pontificatus nostri anno tertio.
• Or. im KgL St-A. Münstei'. Bvlle und Befestigung fehlen. Auf dem ümbug Unks : A. Scin(?).
Auf der Rückseite Padeb. Darunter Spes mea, dai^nter domino de Talli.
Beg. Arch. Zuchr. III, 57 Nr. 117.
694.
Gregor X. beauftragt den Domdechanten von Minden die Klage des Paderbomer Domkapüds
gegen den Warburger Bürger Konrad von Weihen wegen VorenthaUung eines Hofes u. s. w. ä
entscheiden. Lyon 1274 Mai 9,
Gregorius episcopus servus servorum dei dilecto filio . . decano ecciesie Mindensis salutem et
apostolicam benedictionem. Conquesti sunt nobis decanus et capitulum ecciesie Paderbornensis, quod
Gonradus de Wethene opidanus in Wartberg, laicus Paderbornensis diocesis, super quadam summa
pecunie, terris, possessionibus et rebus aliis injuriatur eisdem. Quocirca discretioni tue per apostoliea
scripta mandamus, quatinus partibus convocatis audias causam et appellatione remota debito fine
decidas faciens, quod decreveris, per censuram ecclesiasticam firmiter observari. Testes autem, qui
fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, per censuram eandem, appellatione cessante,
compellas, veritati testimonium perhibere. Dat. Lugduni VII idus maii pontificatus nostri anno tercio.
Transsumpt vom 15. Juni 1279 im KgL Su-A. Münster. Es handelte sich um den Besitz eines
Hofes in Sunriken.
Reg. Arch. Ztschr. III, 57 Nr. 118.
695.
Gregor X, bestätigt die Privilegien der Päpste und weltlichen Herrscher für das Kl. Rengering.
Lyon 1274 Juni 22.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . abbatisse et conventui
monasterii de Libro sancte Marie in Regerinch Gistertiensis ordinis, Monasteriensis diocesis, salutem et
apostolicam benedictionem. Gum a nobis petitur — eflectum. Eapropter, dilecte in Christo filie,
vestris justis postulationibus grato concurrentes assensu omnes libertates et immunitates a Romanis
pontificibus predecessoribus nostris sive per privilegia vel alias indulgentias vobis et monasterio vestro
concessas nee non libertates et exemptiones secularium exactionum a regibus et principibus vel aliis
329
Christi fidelibus rationabiliter vobis seu monasterio predicto indultas, sicut eas juste ac pacifice obti-
netis, vobis et per vos eidem monasterio auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patro-
cinio communimus. NuUi — incursurum. Dat. Lugduni X kalendas julii pontificatus nostri anno tertio.
Oi\ im Kgl, St-A. Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden. Auf dem Umbug rechts A. de
Symt. mit Abkürzungszeichen über y. Oben in der Ecke rechts drei StHche zweimal schräg
durchstrichen. Auf der Rückseite in der Mitte oben VIII sol(idos?) et III d. Darunter
P. de sancto Ambrosio.
Potthasty 20859 nach Auszug Westf. Urkb. III, 947.
696.
Gregor X. beauftragt den Dompropst (Bertram) zu Osnabrück in der Klage des Erzbischofs
(Giselbert) von Bremen gegen die Eimvohner insule Caddiggie (Kehdingen) zu entscheiden, verbietet
ihm ober, ohne speddles päpstliches Mandat über sie Bann oder Interdikt zu verhängen.
Lyon 1274 Juli 15.
„Conquestus est nobis.** — ,
Dat Lugduni idibus julii pontificatus nostri anno III.
Gedr. Sudendorf, ükb, der Herz, von Braunschweig und Lüneburg 6, 26 Anm. zu Nr. 238,
697.
Gregor X. bestätigt auf Bitten des Dechanten Werner der Martinikirche in Mmister die
Ueberweisung der Einkünfte der Kirche zu Barup an die Dechanei von St. Martini.
Lyon 1274 August 13.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilecto filio Wernero decano ecclesie sancti Martini j\Io-
nasteriensis salutem et apostolieam benedietionem. Cum a nobis petitur — effectum. Sane petitio
tua nobis exhibita continebat, quod bone memorie Gerhardus Monasteriensis episcopus attendens, quod
redditus et proventus decanatus ecclesie sancti Martini Monasteriensis erant nimis tenues et exiles,
ecclesiam in Dothorpe ad episcopum ipsum pleno jure spectantem cum juribus et pertinentiis suis
capituli Monasteriensis ecclesie ad id accedente consensu eidem decanatui duxit perpetuo annectandam,
prout in patentibus litteris inde confectis episcopi et capituli predictorum sigillis munitis plenius di-
citur contineri. Nos itaque tuis supplicationibus inclinati, quod super hoc ab eodem episcopo provide
factum est, ratum et firmum habentes id auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti pa*
trocinio communimus. NuUi ergo — incursurum. Dat. Lugduni idus augusti pontificatus nostri
anno tertio.
Aus Msc. I, 81 p, 10 s. XV im Kgl. St-A. Münster.
Potthast, 20896 nach Reg. bei Westf. Urkb. III, 952 (irrig zu 1273).
698.
Gregor X. fordert u. a. die Erzhischöfe von Mainz und Köln sowie deren Suffragane aufy in
ihren Städten und Biöcesen das Kreuz zu predigen und zur Befreiung des h. Landes aufzufordern^
besonders jetzt, da die Unterstützung, auf dem deshalb hauptsächlich berufenen Konzü jüngst be-
schlossen, guten Erfolg verspreche. Lyon 1274 September 17.
Westf. Urk.-Buch. V. 42
330
. . Eboracensi archiepiscopo et universis episcopis per Eboracensem provinciam constitutis.
„Si mentes fidelium". — Dat. Lugduni XV.kalendas octobris anno tertio.
In eundem modum . . Maguntino archiepiscopo et universis episcopis sue provintie.
In eundem modum . . Coloniensi archiepiscopo et universis episcopis sue provintie.
Diese sowie die eine ganze Seite aiLsfüllenden andern Adressen fehlen meist bei Patthast, 20920.
Vat Arch. Regbd. 37 fol. 105.
699.
Gregor IX. nimmt Kl. Kentrup sammi seinen Besitzungen in seinen Schutz.
Lyon 1275 Februar 25.
Gregorius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . abbatisse et conventui mo-
nasterii in Hammone Cisterciensis ordinis, Coloniensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem.
Justis petentium desideriis — complere. Eapropter, dilecte in Christo filie, vestris justis postulationibus
grato concurrentes assensu personas vestras et locum, in quo divino estis obsequio mancipate, cum
Omnibus bonis, que impresentiarum rationabihter possidet(is) aut in futurum prestante domino poteritis
adipisci, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus. Specialiter autem terras, domos, possessiones
et alia bona vestra, sicut ea omnia juste ac pacifice possidetis, vobis et per vos eidem monasterio auc-
toritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. NuUi ergo — incursurum.
Dat. Lugduni V kalendas marcii pontificatus nostri anno tertio.
Or. im Kgl, St.-A. Münster. Bulle und Befestigung fehlen. Auf dem Umbug links p Rom(anus).
Oben in der Ecke rechts drei dicke ein rth bildende Striche schräg dwchstrichen. Auf der
Rückseite spes mea. Gregorius verl, Schrift,
Reg. Arch. Ztschr, III, 57 Nr. 119.
700.
Gregor X. {heilt dem Elekten Siegfried von Köln mit, dass er nach dem Tode Engelberts,
Erzhischofs von Köln, beschlossen, für die Kölner Kirche in betreff eines neuen Hirten zu sorgen
und sein hierauf bezügliches Schreiben dem Kapitel zugeschickt habe. Inzwischen hatten Dechant
und Kapitel post diverses tractatus dem Propst und 9 Kanonikern die WaJd des neuen Erz-
hischofs überlassen. Cum autem dicti preposifus et novem canonici non possent in unam
personam pariter concordare, iidem novem canonici dilectum filium Conradum de Monte
canonicum ipsius ecclesie, patientem in ordinibus et etate defectum, ad ejusdem ecclesie re-
gimen postularunt, prefato preposito post hujusmodi postulationem te, tunc prepositum ec-
clesie Maguntine et ipöiue ecclesie Coloniensis canonicum, in Coloniensem archiepiscopum
eligente. Der Papst ernennt ihn zum Erzbischof von Köln und fordert die Kölner Suffragane
zum Gehorsam gegen ihn auf Lyon 1275 März 23.
Sifrido electo Coloniensi.
„Olim Coloniensi ecclesia per obitum bone memorie E(ngelberti) archiepiscopi Coloniensis desti-
tuta.« —
Dat. Lugduni X kalendas aprilis anno tertio.
331
In eundem modum venerabilibus fratribus universis episcopis suflfraganeis ecclesie Colonieiisis etc.
usque incrementis. Quocirca mandamus, quatinus diclo electo tanquam membra capiti obsequentes
exhibeatis ei obedientiam et reverentiam debitam et devotam, ita quod mutua inter vos et illum gratia
gratos servet elfectus et nos devotionem vestram possimus a) propter hoc in domino merito commen-
dare. Alioquin sententiam etc. usque observari. Dat. ut supra.
a) psimus das Reg.
Vat, Arch. Regbd. 37 fol, 166.
Bei Potthasty 21015 findet sich unter Adresse venerabili fratri Sifrido archiepiscopo Coloniensi
mit Datum Dat. Lucduni III nonas aprilis pontificatus nostri anno quarto dasselbe Schreiben.
Doch fehlt die Avffordei^ung an die Suffragane.
701.
Gregor beauftragt den Propst ( Wicbold) von St. Mauritz bei Münster, da ihm der Kanonikus
Gertvin von St. Martini in Münster mifgetheüt, dass die nur mit einem Kanonikus derselben Kirche
zu besetzenden Küsterei von St. Martini durch den Tod des Kustos Friedrich erledigt sei, und die
Kollation jetzt zur Zeit der Erledigung des Münsterschen Stuhles dem Papste zustehe, die drei
Mark eintragende Pfründe dem Gerwinus, welchen er durch fratrem Nicholaum Seguntinum
ordinis Minorum et magistrum Gualterum de Vaccaria canonicum Nouiomensem habe prüfen
lassen, zu verleihen. Lyon 1275 März 25.
„Exposuit nobis.** —
Dat. Lugduni VIIP kalendas aprilis pontificatus nostri anno quarto (!).
Alis Msc. I, 71 p, 16 s. XV im Kgl. Su-A. Münster. Statt quarto ist zu setzen tertio, denn
anno quarto hat Gregor X. um diese Zeit nicht erreicht. Möglicherweise hat der Fehler
schon im Or. gestanden, weil in diesen Tagen (27. März) der Uebei^gang vom 3, zum 4. Jahr
stattfand.
PoUhast, 21009 nach Dmck West/, ürkb. III, 960.
702.
Gregor X. ernennt nach Schilderung der Münsterschen Bischofswakl den Elekten Eberhard
zum Bischof von Münster. Lyon 1275 April 20.
Euerhardo electo Monasteriensi.
Dudum ecclesia Monasteriensi per obitum bone memorie Gerardi Monas teriensis episcopi destituta
pastore, dilecti filii, capitulum ejusdem ecclesie, vocatis omnibus, qui voluerunt, debuerunt et potuerunt
comode interesse, die ad hoc prefixa convenientes in unum ac deliberantes tandem per viam scrutinii
procedere ad providendum dicte ecclesie de prelato tres fidedignos ex se ipsis canonicos ipsius ecclesie
ad scrutandum vota singulorum canonicorum ejusdem ecclesie, qui tunc convenerant, viginti^) et octo
numero existebant, juxta generalis formam concilii assumpserunt. Dictis itaque tribus suas et aliorum
canonicorum singillatim ac fideliter perscrutantibus voluntates et mox publicantibus in communi, com-
pertiun extitit, quod . . decanus, . . thesaurarius et alii adlierentes eisdem canonici ejusdem ecclesie,
qui viginti et duo sunt numero, in te tunc prepositum Dauanetrensem (!) direxerant vota sua, . . sco-
lastico ipsius ecclesie et tribus aliis ex canonicis ipsis consentientibus in dilectum filium Wicboldum
prepositum ecclesie sancti Mauricii extra muros Monasterienses, canonicum ecclesie Monasteriensis ejus-
42*
332
dem. Sicque collatione prehabita diligenti idem decanus ad mandatum dictorum canonicorum, qui in
te consenserunt, vice sua et ipsorum canonicorum elegil le in Monasteriensem episcopum et pastoreiiL
Set nichilominus idem scolasticus vice sua et predictorum trium, qui similiter in eundem Wicboldum
consenserunt, ipsum b) Wicboldum eligere in episcopum Monasteriensem presumpsit. Cumque elec-
tores ipsi hone memorie . . archiepiscopo Goloniensi electiones hm'usmodi presentassent ac libellos ob-
tulissent in higusmodi negotio coram eo, super libello pro parte electorum tuonun coram diclo archi-
episcopo, super libello vero pro parte dicti Wicboldi personaliter prosequentis negotium ipsum porrecto
coram . . decano Xanctensi Coloniensis diocesis, magistris Wogelone sanctorum apostolorum et Bodone
sancti Andree ecclesiarum Coloniensium canonicis, quibus predictus archiepiscopus negotium hujusmodi
reservata sibi diffinitiva sententia commiserat audiendum, lis extitit legitime contestata. Postmodum
quidem dicti decanus Xanctensis et canonici prestito de calumpnia jurämento, factis etiam quibusdam
super hoc positionibus coram eis et subsecutis responsionibus ad easdem ac formatis articulis, negotium
ipsum ad dictum archiepiscopum remiserunt. Demum vero per appellationem eorundem electorum
tuorum higusmodi negotio ad sedem apostolicam devoluto, nos in negotio ipso dilectum filium nostrum
S(imonem) tituli sancti Martini presbyterum cardinalem concessimus partibus auditorem. Idem autem
cardinalis, quia pro parte dicti Wicboldi et electorum ipsius nuUus coram eo comparuit legitimus pro-
curator, quamquam ipse in audientia publica pluries eos citari fecerit et post terminum diutius expec-
tarit, Visa appellatione hujusmodi ac juribus electorum tuorum super illa productis, suadente justiüa,
pronuntiavit hiyusmodi negotium per appellationem predictam fore ad eandem sedem legitime devolulum.
Et demum cardinalis ipse in hujusmodi negotio procedens legitime, que super hoc fuerant acta coram
eo, nobis et fratribus nostris fideliter recitavit. Nos autem discussis diligenter, que idem cardinalis
super hoc retulit coram nobis, electionem de dicto Wicboldo celebratam de fratrum eorundem nostrorum
consilio cassavimus justitia exigente. Tuque postmodum jus, quod tibi in hujusmodi negotio competebat,
in nostris manibus liberaliter resignasti. Nos itaque de ipsius ecclesie Monasteriensis ordinatione tanto
soUicicius cogitantes, quanto ipsam et ejus populum in Christi visceribus continemus, ac tandem dili-
gentius attendentes, quod per tue circumspectionis industriam predicta Monasteriensis ecclesia poterit in
spiritualibus et temporalibus proficere incrementis, te prefate Monasteriensi ecclesie de dictorum fratrum
consilio in episcopum preficimus et pastorem. Quocirca discretioni tue per apostolica scripta mandamus,
quatinus humiliter suscipiens impositum a domino tibi onus ejusdem Monasteriensis ecclesie sollicitam
curam geras, gregem dominicum in illa tibi commissum doctrina verbi et operis informando, ila quod
inspector omnium te conspitiens circa custodiam sui gregis soUicitum una cum eo te in dilecta su-
orum gaudiorum labernacula introducat. Dat. Lugduni XII kalendas maii anno quarto.
In eundem modum . . decano et capitulo Monasteriensibus. Dudum ecclesia Monasteriensi per
obitum bone memorie Gerardi Monasteriensis episcopi destituta pastore etc. ut in superiori proxima
verbis competenter mutatis usque pastorem. Quocirca universitati vestre per apostolica scripta
mandamus, quatinus eidem electo tamquam patri et pastori animarum vestrarum humiliter intendentes
ac exhibentes ei obedientiam et reverentiam debitam et devotam ejus salubria monita et mandata de-
vote et efficaciter adimplere curetis. Alioquin sententiam, quam idem rite tuleril in rebelies, ratam
habebimus etc. usque observari. Dat. ut supra.
In eundem modum clero civitatis et diocesis Monasteriensis. Dudum ecclesia Monasteriensi per
obitum etc. ut in proxima verbis competenter mutatis usque pastorem. Quocirca universitati vestre per
apostolica scripta mandamus , quatinus eidem electo tamquam patri et pastori animarum vestrarum hu-
militer intendentes ac exhibentes ei obedientiam et reverentiam debitam et devotam ejus salubria mo-
nita et mandata devote et efficaciter adimplere curetis, ita quod ipse in vobis devotionis filios se gaudeat
repperisse nosque sinceritatem vestram valeamus proinde non immerito commendare. Dat. ut supra.
333
In eundem modum populo civitatis et diocesis Monasteriensis. Dudum ecclesia Monasteriensi per
obitum etc. ut in proxima verbis competenter mutatis usque pastorem. Quocirca universitati vestre per
apostolica scripta mandamus, quatinus eidem electo tamquam patri et pastori animarum vestrarum hu-
militer intendentes ac exhibentes ei honorificentiam debitam et devotam ejus salubria monita etc. usque
commendare. Dat. ut supra.
In eundem modum . . archiepiscopo Goloniensi. Dudum ecclesia Monasteriensi per obitum etc.
verbis competenter mutatis usque pastorem. Quocirca fraternitati tue per apostolica scripta mandamus,
quatinus eundem electum in subdiaconatus ordine constitutum ad superiores studeas statutis temporibus
promovere et tandem ascitis duobus vel tribus episcopis sibi munus consecrationis impendas, recepturus
ab eo postmodum nostro et ecclesie Romane nomine fidelitatis solite juramentum juxta formam, quam
tibi sub buUa nostra transmittimus interclusam. Formam autem juramenti, quod ipse prestabit de
verbo ad verbum, nobis per ejus patentes litteras suo sigillo signatas per proprium nuntium studeas
<juantotius destinare. Dat. ut supra.
In eundem modum universis ministerialibus et vassallis Monasteriensis ecclesie. Dudum ecclesia
Monasteriensi etc. verbis competenter mutatis usque pastorem. Quocirca universitati vestre per aposto-
lica scripta mandamus, quatinus eidem electo tamquam patri et pastori animarum vestrarum humiliter
intendentes ac exhibentes ei honorificentiam debitam et devotam ejus salubria monita et mandata de-
vote et efficaciter adimplere sibique fidelitatis debite juramentum impendere ac de juribus sibi a vobis
debitis respondere plenarie studeatis, ita quod sinceritatem vestram proinde valeamus non immerito
commendare. Alioquin sententiam sive penam, quam idem electus rite tulerit in rebelies, ratam etc.
usque observari. Dat. ut supra.
a) Die verbituL Konjunktion fehlt. — b) Mit angehängtem que.
Vat. Arch. Regbd. 37 foL 225 Nr. 21, — Eberhard führte noch das ganze Jahr hindurch den
Titel Elekt (Wesp^. ür/cb. III, 965 ff.). Seine von Cardauns (Konrad von Hochataden
S. 55 Anm, 5) angezweifelte Identität mit dem von 1253 — 1270 als Propst von St. Georg
in Köln vorkommenden Eberhard von Diest ist nach den Angaben der päpstL Bestdtigungsurk.
jetzt sichergestellty da nach dem Siegel zu Ennen und Eckertz, Quellen zur Gesch. der Stadt
Köln, III, 48 det* Kölner' Propst E. v, D. zugleich Propst in Deventer tcar, lieber die Wahl-
verhältnisse zu vergl, Lögel, Die Bischofswahlen u. s. w, S, 13 ff,
703.
Innocenz V. bestätigt den (anstatt des abgesetzten Heinrich von Schtvalenberg) zum Paderbomer
Dompropst erwählten Otto von Rietberg audi in seiner Eigemchaft als Propst von Schüdesche.
Lateran 1276 April 21.
Innocentius episcopus seiTus servorum dei dilecto filio Ottoni de Rethberch preposito ecclesie
Padeburnensis salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur — effectum. Exhibita si-
quidem nobis tua petitio continebat, quod, cum venerabilis frater noster . . Padeburnensis episcopus
Henricum prepositum ecclesie Schildecensis Padeburnensis diocesis suis culpis exigentibus prepositura
ejusdem ecclesie, quam tunc temporis obtinebat, auctoritate ordinaria per diffinitivam sententiam medi-
ante justitia privavisset, ac postmodum dilecti filii . . decanus et capitulum ipsius ecclesie prepositura
eadem per hujusmodi privationem, que nulla legitima provocatione suspensa in rem transierat judicatam,
vacante, te, prout spectabat ad eos, in suum et ipsius ecclesie prepositum canonice et concorditer ele-
gissent, demum dictus episcopus presentatam sibi electionem higusmodi auctoritate predicta canonice
confirmavit teque legitime instituit in prepositum ecclesie memorate, prout in litteris inde confectis
334
plenius dicitur contineri. Nos itaque tuis supplicationibus inclinati, quod super hoc provide factum est,
ratum et firmum habentes, id auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio commu-
nimus. Nulli ergo — incursurum. Dat. Laterani XI kalendas maii pontificatus nostri anno primo.
0}\ im Kgl, St-A. Münster. Bulle an rothpelben Seidenfäden. Auf dem ümhuge rechts: NepuL^
das 1 durchstrichen^ unter dem Umbug links der verwischte Kostenvermerk; oben in der MUte
etwas mehr rechts cor zweimal schräg durchstrichen; oben in der Ecke rechts : ho durchstrichen.
Auf der Rückseite: Spes mea. Darunter langer Vermerk aas der päpstlichen Kamleiy von
dem aber nur noch procuratorem zu lesen, lieber den Prozess des Heinrich von Schwalen-
berg zu vergl. demnächst Westf. Urkb. IVf>'
704.
Johann XXL beauftragt den Genannten mit der Einsammlung des Zehnten u. a. in der Mainzer
Provinz. Viterbo 1377 Februar 12.
Mägistro Rogero de Merlomonte canonico Virdunensi, collectori decime terre sancte in Treuerensi,
Maguntina et Salzeburgensi provinciis deputato»).
„Felicis recordationis Gregorius papa decimus." —
Dat. Viterbii II idus februarii anno primo.
a) So hier.
Vat. Arch. Regbd. 38 foL 27^ Nr. 111. Der Wortlaut dieses päpstlichen Auftrages stimmt mit
dem vom 29. Februar (vgl. Nr. 707) wortlich überein.
705.
Johann XXI. befiehlt dem Magister Roger de Merlomonte u. a. in^ der Mainzer Provinz die
Zehnten aller mit dem Kreuze Versehenen zu sammeln und an sichern Stellen für die 2hDecke des
Kreuzzuges zu deponiren. Viterbo 1277 Februar 13,
Eidem (Vgl, die vor. Nr.).
Gratanter audivimus quamplures ecclesiarum prelatos ac clericos et alias personas ecclesiasticas
Treuerensis, Maguntine et Salzeburgen«is provinciarum zelo fidei et devotionis accensos crucis reverende
signaculum in terre sancte subsidium assumpsisse. Intendentes igitur et prelatos, clericos ac personas
easdem in tarn salubri confovere proposito et terre sancte negotii commodis providere discretioni tue
per apostolica scripta mandamus, quatinus decimas omnium reddituum et proventuum cruce signatorum
ipsorum integraliter exigens vel exigi faciens, ipsam(!) in aliquibns locis Predicatorum et Minorum or-
dinum fratrum, de quibus videris expedire, deponas assignandam seu restituendam per illos, apud
quos eam deponi contigeret circa tempus generalis pas^agii a sede apostolica statuendi crucesignatis
eisdem personaliter prosequentibus votum suum, alioquin ad utilitatem predicti negotii sollicite conser-
vetur. Et ut super premissis eflficatiorem valeas habere processum, tibi compellendi per censuram ec-
clesiasticam crucesignatos eosdem ad prestationem decime supradicte taliter deponende plenam auctori-
tate presentium concedimus facultatem. Non obstante — . Dat. Viterbii idus februarii anno primo.
Vat. Arch. Regbd. 38 fol. 28 Nr. 113.
335
706.
Johann XXI. gewährt dem Magister Roger de Merlomonte höhere Reisediäten.
VUerbo 1277 Februar 25.
Eidem (V^gl* die vor. Nrn.).
Exposuit nobis tue devotionis humilitas, ut, cum tibi in Treuerensi, Maguntina et Salzeburgensi
provinciis soUicitudo colligendi decimam terre sancte deputatam subsidio sit commissa, tibi pro singulis
diebus, in quibus circa premissa te vacare contingit, trium solidorum et dimidii sterlingorum salario
constituto, et de hujusmodi salario propter frequentes discursus, quos occasione hujusmodi facere te
oportet, et etiam propter partium illarum caristiam incumbentia tibi expehsarum onera nequeas sup-
portare, provideri super hoc de benignitate apostolice sedis postulasti. Cum itaque te perferre nolumus
incommodum vel defectum, unde gratiam promereris, tibi quinque solidos sterlingorum predictis tribus
et dimidio computatis in ipsis pro higusmodi tuo salario duximus concedendos. Dat. Viterbii V kalendas
martii anno primo.
Vat. Arch. Regbd, 38 fol. 27v Nr, 112,
707.
Johann XXL beauftragt den Genannten mit der Einsammlung des Zehnten u. a. in der
Kölner Provinz. Viterbo 1277 Februar 28.
Raynerio preposito ecclesie de Glauasio, coUectori decime in Coloniensi, Bremensi et Madeburgensi (!)
provinciis et Caminensi diocesi deputato.
Felicis recordiationis G(regorius) papa decimus predecessor noster olim approbante concilio Lug-
dunensi decimam omnium ecclesiasticorum reddituum et proventuum ad terre sancte subsidium per sex
annos a festo nativitatis beati Johannis Baptiste tunc transacto novissime numerandos concessit tibique
postmodum suis dedit litteris in mandatis, ut predicte decime colligende in Coloniensi, Bremensi et
Madeburgensi provinciis et Caminensi diocesi subscripto modo soUicite curam gereres, videlicet ut in
5ingulis civitatibus et diocesibus illarum partium de consilio locorum ordinarii aut ejus vices gerentis,
si diocesanus ipse absens foret, et duorum fide dignorum de ecclesia cathedrali constitutorum in digni-
tatibus seu aliormn quoad non exemptos, quoad exemptos vero de consilio aliquorum proborum de
<jontrata(!) deputares duas personas fide, facultatibus, si tales invenirentur comode, ac alias ydoneas ad
coUectionis hujusmodi ministerium exequendum, coUectores vero, quos, ut premittitur, deputares, sub
forma jurare faceres in efeclem litteris annotata.
Das Geld aolle an einem sichern Ort niedergelegt werden^ und die Kollectoren mOssten i/im, so oft als
Ihurdich Rechnung ablegen, Entschädigung erhalte er und die Sammler aus den Sammlungen, Ausserdem
werde Adressat des Ablasses der nach dem h. Lande Jahrenden Kreuzfahrer theilhaftig und tres solidos et
dimidiiun sterlingorum solle er für seine täglichen Ausgaben erhalten.
Cum igitur higusmodi negotium specialiter insideat cordi nostro et ad liberandam de manibus
impü terram ipsam mentis nostre desiderium dirigatur, discretioni tue per apostolica scripta mandamus,
^uatinus ad executionem prefati negotii studeas vigilanter intendere juxta predictarum ipsius predecessoris
-continentiam litterarum sie prudenter et consulte in hac parte te dirigens, ut ab eo, qui est bonorum
omnium retributor, retributionis premium et a nobis laudis titulos et gratiam assequi merearis. Dat.
Viterbii II kalendas martii anno primo.
Vat. Arch, Regbd, 38 fol. 27v Nr. 110.
334
plenius dicitur contineri. Nos itaque tuis supplicationibus inclinali, quod super hoc provide factum est,
ratum et firmum habentes, id auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio commu-
nimus. Nulli ergo — incursurum. Dat. Laterani XI kalendas maii pontificatus nostri anno primo.
Or, im Kgl St-A. Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden. Auf dem Umbuge rechts: NepuL^
das 1 durchstrichen^ unter dem Umbug links der verwischte Kostenvermerk; oben in der Mäe
etwas mehr rechts cor zweimal schräg durclistrichen; oben in der Ecke rechts: ho durchstrichen.
Auf der Rückseite: Spes mea. Darunter langem* Vermerk aus der päpstlichen Kanzlei^ von
dem aber nur noch procuratorem zu lesen, lieber den Prozess des Heinrich von Schwalerh
berg zu vergl. demnächst Westf. Urkb. IVf»-
704.
Johann XXL beauftragt den Genannten mit der Einsammlung des Zehnten u. a. in der Mainzer
Provinz. Viterbo 1277 Februar 12.
Mägistro Rogero de Merlomonte canonico Virdunensi, coUectori deeime terre sancte in Treuerensi,
Maguntina et Salzeburgensi provinciis deputato»).
„Felicis recordationis Gregorius papa decimus." —
Dat. Viterbii II idus februarii anno primo.
a) So hier.
Vat. Arch. Regbd. 38 fol. 27^ Nr. 111. Der Wortlaut dieses päpstlichen Auftrages stimmt Tnit
dem vom 29. Februar (vgl. Nr. 707) wörtlich Oberein.
705.
Johann XXI. befiehlt dem Magister Boger de Merlomonte u. a. in^ der Mainzer Provinz die
Zehnten aller mit dem Kreuze Versehenen zu sammeln und an sichern Stellen für die Zwecke des
Kreuzzuges zu deponiren. Viterbo 1277 Februar 13.
Eidem (Vgl. die vor. Nr.).
Gratanter audivimus quamplures ecclesiarum prelatos ac clericos et alias personas ecclesiasticas
Treuerensis, Maguntine et Salzeburgensis provinciarum zelo fidei et devotionis accensos crucis reverende
signaculum in terre sancte subsidium assumpsisse. Intendentes igitur et prelatos, clericos ac personas
easdem in tarn salubri confovere proposito et terre sancte negotii commodis providere discretioni tue
per apostolica scripta raandamus, quatinus decimas omnium reddituum et proventuum cruce signatorum
ipsorum integraliter exigens vel exigi faciens, ipsam(!) in aliquibus locis Predicatorum et Minorum or-
dinum fratrum, de quibus videris expedire, deponas assignandam seu restituendam per illos, apud
quos eam deponi contigeret circa tempus generalis pas^agii a sede apostolica statuendi crucesignatis
eisdem personaliter prosequentibus votum suum, alioquin ad utilitatem predicti negotii sollicite conser-
vetur. Et ut super premissis efficatiorem valeas habere processum, tibi compellendi per censuram ec-
clesiasticam crucesignatos eosdem ad prestationem deeime supradicte taliter deponende plenam auctori-
tate presentium concedimus facultatem. Non obstante — . Dat. Viterbii idus februarii anno primo.
Vat. Arch. Regbd. 38 fol. 28 Nr. 113.
335
706.
Johann XXI. gewährt dem Magister Roger de Merlomonte höhere Reisediäten.
VUerbo 1277 Februar 25.
Eidem (Vgl* die vor. Nrn.).
Exposuit nobis tue devotionis humilitas, ut, cum tibi in Treuerensi, Maguntina et Salzeburgensi
provinciis sollicitudo coUigendi decimam terre sancte deputatam subsidio sit commissa, tibi pro singulis
diebus, in quibus circa premissa te vacare contingit, trium solidorum et dimidii sterlingorum salario
constituto, et de hujusmodi salario propter frequentes discursus, quos occasione higusmodi facere te
oportet, et etiam propter partium illarum caristiam incumbentia tibi expehsarum onera nequeas sup-
portare, provideri super hoc de benignitate apostolice sedis postulasti. Cum itaque te perferre nolumus
incommodum vel defectum, unde gratiam promereris, tibi quinque solidos sterlingorum predictis tribus
et dimidio computatis in ipsis pro hujusmodi tuo salario duximus concedendos. Dat. Viterbii V kalendas
martii anno primo.
Vat. Arch. Regbd. 38 fol. 27v Nr. 112.
707.
Johann XXI. beauftragt den Genannten mit der Einsammlung des Zehnten u. a. in der
Kölner Provinz. VUerbo 1277 Februar 28.
Raynerio preposito ecclesie de Clauasio, collectori decime in Coloniensi, Bremensi et Madeburgensi (!)
provinciis et Caminensi diocesi deputato.
Felicis recordiationis G(regorius) papa decimus predecessor noster olim approbante concilio Lug-
dunensi decimam omnium ecclesiasticorum reddituum et proventuum ad terre sancte subsidium per sex
annos a festo nativitatis beati Johannis Baptiste tunc transacto novissime numerandos concessit tibique
postmodum suis dedit litteris in mandatis, ut predicte decime colligende in Coloniensi, Bremensi et
Madeburgensi provinciis et Caminensi diocesi subscripto modo sollicite curam gereres, videlicet ut in
«ingulis civitatibus et diocesibus illarum partium de consilio locorum ordinarii aut ejus vices gerentis,
-si diocesanus ipse absens foret, et duorum fide dignorum de ecclesia cathedrali constitutorum in digni-
tatibus seu aliormn quoad non exemptos, quoad exemptos vero de consilio aliquorum proborum de
contrata(!) deputares duas personas fide, facultatibus, si tales invenirentur comode, ac alias ydoneas ad
coUectionis hujusmodi ministerium exequendum, collectores vero, quos, ut premittitur, deputares, sub
forma jurare faceres in efedem litteris annotata.
Das Geld aolle an einem sichern Ort niedergelegt werden^ und die KoUectoren müssten ifim, so oft als
thunlich Rechnung ablegen. Entschädigung erhalte er und die Sammler aus den Sammlungen. Ausserdem
werde Adressat des Ablasses der nach dem h. Lande Jährenden Kreuzfahrer theilhaftig und tres solidos et
dimidiiun sterlingorum solle er für seine taglichen Ausgaben erhalten.
Cum igitur hujusmodi negotium specialiter insideat cordi nostro et ad liberandam de manibus
impii terram ipsam mentis nostre desiderium dirigatur, discretioni tue per apostolica scripta mandamus,
quatinus ad executionem prefati negotii studeas vigilanter intendere juxta predictarum ipsius predecessoris
continentiam litterarum sie prudenter et consulte in hac parte te dirigens, ut ab eo, qui est bonorum
omnium retributor, retributionis premium et a nobis laudis titulos et gratiam assequi merearis. Dat.
Viterbii II kalendas martii anno primo.
Vat. Arch. Regbd. 38 fol. 27 v Nr. 110.
334
plenius dicitur contineri. Nos itaque tuis supplicationibus inclinali, quod super hoc provide factum est,
ratum et firmum habentes, id auctoritate aposlolica confirmamus et presentis scripti patrocinio commu-
nimus. Nulli ergo — incursurum. Dat. Laterani XI kalendas maii pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl St-A. Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden, Auf deni ümbuge rechts: NepuL,
das 1 durchstrichen^ unter dem ümbug links der verwischte Kostenveimerk; oben in der Mtte
etwas mehr rechts cor zweimal schräg durchstrichen; oben in der Ecke rechts : ho durchstrichen.
Auf der Rückseite: Spes mea. Darunter langet* Vermerk aus der papstlichen Kanzlei^ von
dem aber nur noch procuratorem zu lesen, lieber den Prozess des Heinrich van Schwalen-
berg zu vergl. demnächst Westf. ürkb. IVlf-
704.
Johann XXL beauftragt den Genannten mit der Einsammlung des Zehnten u. a. in der Mainzer
Provinz. Vüerbo 1277 Februar 12.
Mägislro Rogero de Merlomonte canonico Virdunensi, coUectori decime terre sancte in Treuerensi,
Maguntina et Salzeburgensi provinciis deputato»),
„Felicis recordationis Gregorius papa decimus." —
Dat. Viterbii II idus februarii anno primo.
a) So hier.
Vat. Arch. Regbd. 38 foL 27v Nr. 111. Der Wortlaut dieses päpstlichen Auftrages stimmt mit
dem vom 29. Februar (vgl. Nr. 707) wörtlich überein.
705.
Johann XXI. befiehlt dem Magister Boger de Merlomonte u. a. in^ der Mainzer Provinz die
Zehnten aller mit dem Kreuze Versehenen zu sammeln und an sichern Stellen für die Zwecke des
Kreuzzuges zu deponiren. Viterbo 1277 Februar 13.
Eidem (Vgl die vor. Nr.).
Gratanter audivimus quamplures ecclesiarum prelatos ac clericos et alias personas ecclesiasticas
Treuerensis, Maguntine et Salzeburgensis provinciarum zelo fidei et devotionis accensos crucis reverende
signaculum in terre sancte subsidium assumpsisse. Intendentes igitur et prelatos, clericos ac personas
easdem in tarn salubri confovere proposito et terre sancte negotii conunodis providere discretioni tue
per apostolica scripta mandamus, quatinus decimas omnium reddituum et proventuum cruce signatorum
ipsorum integraliter exigens vel exigi faciens, ipsam(!) in aliquibns locis Predicatorum et Minorum or-
dinum fratrum, de quibus videris expedire, deponas assignandam seu restituendam per illos, apud
quos eam deponi contigeret circa tempus generalis pas^agii a sede apostolica statuendi crucesignatis
eisdem personaliter prosequentibus votum suum, alioquin ad utilitatem predicti negotii soUicite conser-
vetur. Et ut super premissis efßcatiorem valeas habere processum, tibi compellendi per censuram ec-
clesiasticam crucesignatos eosdem ad prestationem decime supradicte taliter deponende plenam auctori-
tate presentium concedimus facultatem. Non obstante — . Dat. Viterbii idus februarii anno primo.
Vat. Arch. Regbd. 38 fol. 28 Nr. 113.
335
706.
Johann XXI. gewährt dem Magister Roger de Merlomonte höhere Reisediäten.
VUerbo 1277 Februar 25.
Eidem O^ffl» die vor. Nrn.),
Exposuit nobis tue devotionis humilitas, ut, cum tibi in Treuerensi, Maguntina et Sakeburgensi
provinciis sollicitudo colligendi decimam terre sancte deputatam subsidio sit commissa, tibi pro singulis
diebus, in quibus circa premissa te vacare contingit, trium solidorum et dimidii sterlingorum salario
constituto, et de hm'usmodi salario propter frequentes discursus, quos occasione h^jusmodi facere te
oportet, et etiam propter partium illarum caristiam incumbentia tibi expehsarum onera nequeas sup-
portare, provideri super hoc de benignitate apostolice sedis postulasti. Cum itaque te perferre nolumus
incommodum vel defectum, unde gratiam promereris, tibi quinque solidos sterlingorum predictis tribus
et dimidio computatis in ipsis pro hm'usmodi tuo salario duximus concedendos. Dat. Viterbii V kalendas
martii anno primo.
Vat. Arch. Reghd. 38 fol 27v Nr, 112.
707.
Johann XXI. beauftragt den Genannten mit der Einsammlung des Zehnten u. a. in der
Kölner Provinz. VUerbo 1277 Februar 28.
Raynerio preposito ecclesie de Clauasio, collectori decime in Coloniensi, Bremensi et Madeburgensi (!)
provinciis et Caminensi diocesi deputato.
Felicis recordiationis G(regorius) papa decimus predecessor noster olim approbante concilio Lug-
dunensi decimam omnium ecclesiasticorum reddituum et proventuum ad terre sancte subsidium per sex
annos a festo nativitatis beati Johannis Baptiste tunc transacto novissime numerandos concessit tibique
postmodum suis dedit litteris in mandatis, ut predicte decime colligende in Coloniensi, Bremensi et
Madeburgensi provinciis et Caminensi diocesi subscripto modo soUicite curam gereres, videlicet ut in
singulis civitatibus et diocesibus illarum partium de consilio locorum ordinarii aut ejus vices gerentis,
-si diocesanus ipse absens foret, et duorum fide dignorum de ecclesia cathedrali constitutorum in digni-
tatibus seu aliormn quoad non exemptos, quoad exemptos vero de consilio aliquorum proborum de
<jontrata(!) deputares duas personas fide, facultatibus, si tales invenirentur comode, ac alias ydoneas ad
coUectionis hiyusmodi ministerium exequendum, coUectores vero, quos, ut premittitur, deputares, sub
forma jurare faceres in ei^dem litteris annotata.
Das Geld solle an einem sichern Ort niedergelegt werden^ und die Kollectoren müssten i/imy so oß als
thunlich Rechnung ablegen. Entschädigung erhalte er und die Sammler aus den Sammlungen. Ausserdem
werde Adressat des Ablasses der nach dem h. Lande Jährenden Kreuzfahrer theilhaftig und tres solidos et
dimidium sterlingorum solle er für seine täglichen Ausgaben erhalten.
Cum igitur hujusmodi negotium specialiter insideat cordi nostro et ad liberandam de manibus
impii terram ipsam mentis nostre desiderium dirigatur, discretioni tue per apostolica scripta mandamus,
^atinus ad executionem prefati negotii studeas vigilanter intendere juxta predictarum ipsius predecessoris
<jontinentiam litterarum sie prudenter et consulte in hac parte te dirigens, ut ab eo, qui est bonorum
omnium retributor, retributionis premium et a nobis laudis titulos et gratiam assequi merearis. Dat.
Viterbii II kalendas martii anno primo.
Vat. Arch. Regbd. 38 fol. 27v Nr. 110.
334
plenius dicitur contineri. Nos itaque tuis supplicationibus inclinati, quod super hoc provide factum est,
ratum et firmum habentes, id auetoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio cominu«
nimus. NuUi ergo — incursurum. Dat. Laterani XI kalendas maii pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl. St-A. Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden. Auf dem Umhuge rechts: Nepul.^
das 1 durchstrichen^ unter dem Umbug links der verwischte Kostenvei^merk; oben in der Mitte
etwas mehr rechts cor zweimal schräg durchstrichen; oben in der Ecke rechts : ho durchstrichen.
Auf der Rückseite: Spes mea. Dai^nter langer Vermerk aus der päpstlichen Kanzleiy von
dem aber nur noch procuratorem zu lesen, lieber den Prozess des Heinrich von Schwalenr
berg zu vergl. demnächst Westf, ürkb, IVf>-
704.
Johann XXL beauftragt den Genannten mit der Einsammlung des Zehnten u. a. in der Mainzer
Provinz. Viterbo 1277 Februar 12.
Mägistro Rogero de Merlomonte canonico Virdunensi, collectori decime terre sancte in Treuerensi,
Maguntina et Salzeburgensi provinciis deputato*).
„Felicis recordationis Gregorius papa decimus." —
Dat. Viterbii II idus februarii anno primo.
a) So hier.
Vat, ArcK Regbd. 38 foL 27^ Nr, 111. Der Wortlaut dieses päpstlichen Auftrages stimmt mit
dem vom 29. Februar (vgl. Nr. 707) wortlich überein.
705.
Johann XXI. befiehlt dem Magister Boger de Merlomonte u. a. in^ der Mainzer Provinz die
Zehnten aller mit dem Kreuze Versehenen zu sammeln und an sichern Stellen für die Zwecke des
Kreuzzuges zu deponiren. Viterbo 1277 Februar 13.
Eidem (Vgl die vor. Nr,),
Gratanter audivimus quamplures ecclesiarum prelatos ac clericos et alias personas ecclesiasticas
Treuerensis, Maguntine et Salzeburgensis provinciarum zelo fidei et devotionis accensos crucis reverende
signaculum in terre sancte subsidium assumpsisse. Intendentes igitur et prelatos, clericos ac personas
easdem in tam salubri confovere proposito et terre sancte negotii commodis providere discretioni tue
per apostolica scripta mandamus, quatinus decimas omnium reddituum et proventuum cruce signatorum
ipsorum integraliter exigens vel exigi faciens, ipsam (!) in aliquibus locis Predicatorum et Minorum or-
dinum fratrum, de quibus videris expedire, deponas assignandam seu restituendam per illos, apud
quos eam deponi contigeret circa tempus generalis pas^agii a sede apostolica statuendi crucesignatis
eisdem personaliter prosequentibus votum suum, alioquin ad utilitatem predicti negotii soUicite conser-
vetur. Et ut super premissis efficatiorem valeas habere processum, tibi compellendi per censuram ec-
clesiasticam crucesignatos eosdem ad prestationera decime supradicte taliter deponende plenam auetori-
tate presentium concedimus facultatem. Non obstante — •. Dat. Viterbii idus februarii anno primo.
Vat. Arch. Regbd. 38 fol 28 Nr. 113.
335
706.
Johann XXI. gewährt dem Magister Roger de Merlomonte höhere Reisediäten.
Tüerho 1277 Februar 25.
Eidem (Vgl* die vor. Nrn.).
Exposuit nobis tue devotionis humilitas, ut, cum tibi in Treuerensi, Maguntina et Salzeburgensi
provinciis soUicitudo coUigendi decimam terre sancte deputatam subsidio sit commissa, tibi pro singulis
diebus, in quibus circa premissa te vacare contingit, trium solidorum et dimidii sterlingorum salario
constituto, et de hyjusmodi salario propter frequentes discursus, quos occasione hujusmodi facere te
oportet, et etiam propter partium illarum caristiam incumbentia tibi expehsanmi onera nequeas sup-
portare, provideri super hoc de benignitate apostolice sedis postulasti. Cum itaque te perferre nolumus
incommodum vel defectum, unde gratiam promereris, tibi quinque solidos sterlingorum predictis tribus
et dimidio computatis in ipsis pro higusmodi tuo salario duximus concedendos. Dat. Viterbii V kalendas
martii anno primo.
Vat. Arch. Regbd. 38 /ol. 27v Nr, 112.
101.
Johann XXI. beauftragt de>i Genannten mit der Einsammlung des Zehnten u. a. in der
Kölner Provinz. Viterbo 1277 Februar 28.
Raynerio preposito ecclesie de Clauasio, collectori decime in Coloniensi, Bremensi et Madeburgensi (!)
provinciis et Caminensi diocesi deputato.
Felicis recordiationis G(regorius) papa decimus predecessor noster olim approbante concilio Lug-
dunensi decimam omnium ecclesiasticorum reddituimi et proventuum ad terre sancte subsidimn per sex
annos a festo nativitatis beati Johannis Baptiste tunc transacto novissime numerandos concessit tibique
postmodum suis dedit litteris in mandatis, ut predicte decime colligende in Coloniensi, Bremensi et
Madeburgensi provinciis et Caminensi diocesi subscripto modo soUicite curam gereres, videlicet ut in
singulis civitatibus et diocesibus illarum partium de consilio locorum ordinarii aut ejus vices gerentis,
si diocesanus ipse absens foret, et duorum fide dignorum de ecclesia cathedrali constitutorum in digni-
tatibus seu aliorum quoad non exemptos, quoad exemptos vero de consilio aliquorum proborum de
contrata(!) deputares duas personas fide, facultatibus, si tales invenirentur comode, ac alias ydoneas ad
coUectionis hujusmodi ministerium exequendum, coUectores vero, quos, ut premittitur, deputares, sub
forma jurare faceres in etöciem litteris annotata.
Das Geld solle an einem sichern OH niedergelegt werden, und die Kollectoren müssten ihm, so oft als
ihurdich Rechnung ablegen. Entschädigung erhalte er und die Sammler aus den Sammlungen. Ausserdem
werde Adressat des Ablasses der nach dem h. Lande Jährenden Kreuzfahrer theilhaftig und tres solidos et
dimidium sterlingorum solle er für seine taglichen Ausgaben erhalten.
Cum igitur hujusmodi negotium specialiter insideat cordi nostro et ad liberandam de manibus
impii terram ipsam mentis nostre desiderium dirigatur, discretioni tue per apostolica scripta mandamus,
-quatinus ad executionem prefati negotii studeas vigilanter intendere juxta predictarum ipsius predecessoris
continentiam litterarum sie prudenter et consulte in hac parte te dirigens, ut ab eo, qui est bonorum
omnium retributor, retributionis premium et a nobis laudis titulos et gratiam assequi merearis. Dat.
Viterbii II kalendas martii anno primo.
Vat. Arch. Regbd. 38 fol. 27v Nr. 110.
336
708.
EkJct Konrad von Osnabrück brennt, dass ihm Rayner de Orio, päpsÜicher Koüektar in
den Kirchenprovinzen Köln, Bremen und Magdeburg und in der Diöcese Kammin, bestimmte
Summen zur Äufbeivahrung gegeben.
1277 November 34.
In dei nomine Amen. Anno a nativitate Christi M^C^CLXXVFI, indictione quinta, die mercurii
VII exeuntis novembris coram testibus infrascriptis Conradus dei gratia ecciesie Osnaburgensis electus
universis hoc publicimi instrumentum inspecturis salutem in domino. Noverint universi, quod nos re-
cognoscimus et presente publico instrumento protestamur, quod venerabilis vir dominus Raynerius de
Orio Leodiensis canonicus ac prepositus Clauaxii, felicis recordationis domini Adriani V capellanus, de-
cimarum collector in CoUoniensi, Bremensi et Magdeburgensi provintiis ac diocesi Caminensi per
sedem apostolicam deputatus, de consilio nostro ac voluntate et consensu totius capituli nostri ecciesie
Osnaburgensi ») ducentas marcas minus V marcarum Osnaburgensium, XII solidis pro marca qualibet com-
putatis, de quibus nobis promixit centum et LX duas marcas puri et examinati argenti ad pondus
CoUoniense talis argenti et adeo examinati, quäle est pecia parva, quam fecimus examinari de volun-
tate nostra per Nicholaum Eufelarium civem Osnaburgensem ad monetarimn Osnaburgense, cujus pecie
Signum est quinque pungtorum, sextum in medio quasi rosa, et recepimus pro qualibet marca XIIII so-
lidos et V d(enarios) denariorum novortun Osnaburgensium. Insuper profitemur nos recepisse eodem
modo ab eodem dicto collectore trescentas et V marcas denariorum antiquorum, XII solidis computatis
pro marca, de quibus promittimus ei dare ducentas trigenta marcas predicti puri et examinati ar-
genti, prout superius conti netur, et recepimus pro qualibet marca dicti puri argenti XVI solides dena-
riorum minus dictorum denariorum antiquorum: quas omnes et singulas marcas ex decima episcopatus
Osnaburgensis nobis nostro nomine et ecciesie nostre in depositum commendavit. Nos vero omni juris bene-
ficio tam canonici quam civilis et omni consuetudini terre omnique priyilegio clericali et crucesingnatorum,
quo juvari possemus in hac parte, renuntiantes et omni exceptioni non numerate et non recepte pecunie
omnibusque aliis exceptionibus et omni juri tam canonici quam civilis (!) edito in favorem depositi sub
nostro periculo et ecciesie nostre, quicquid contingat de dicto deposito, in nostram custodiam recepimus
memoratum, promittentes tam pro nobis, quam pro successoribus nostris, quod dictum depositum dicto do-
mino R(aynerio) vel ejus certo nuntio vel substituto loco ejus a sede apostolica dictas quingentas marcas
presentabimus in Leodio expensis nostris, videlicet medietatem dicte pecunie puri argenti in festo
MichUelis proximo futuro, aliam vero medietatem in proximo subsequenti festo Michaelis cum omnibus
dampnis, expensis et interesse, que et quas idem dominus Raynerius occasione dicti depositi in-
currere contingeret. Alioquin ex nunc prout extunc excommunicationis sententiam, quam jam dictus
dominus R(aynerius) in ipsius depositione depositi auctoritate domini pape, qua fungitur, in hac parte
nobis presentibus in hiis scriptis tulit atque pronuntiavit, incurreraus, si in restitutione dicti depositi
cessaverimus ultra terminos superius jam expressos, renunciantes etiam omnibus privilegiis et indul-
gentiis nobis et ecciesie nostre concessis, quod excommunicari scu interdici non possemus. Quos ter-
minos predictus dominus R(aynerius) nobis unum pro tribus et peremptorie de voluntate nostra et ca-
pituli nostri in hiis scriptis assignavit. Promittentes nichilominus, ut bona nostra et episcopalia et
successorum nostromm, tam mobilia quam immobilia presentia et futura, sint pro jam dicto deposita
nomine Romane ecciesie predicto domino R(aynerio) titulo pignoris obligata. Preterea, si dictus dominus
R(aynerius) occasione dicti depositi dampna vel expensas aliquas substinuerit, tam de bonis nostris
propriis quam de episcopalibus pro nobis et successoribus nostris ad restitutionem dampnorum et ex-
pensarum sub eadem sententia jam expressa sibi tenebimur restituere. Promiserunt nichilominus ve-
337
nerabiles viri dominus Otto prepositus Padeburnensis, dominus Fredericus comes de Reberch frater
noster et Henricus Kerse Coruf dapifer predicti domini G(onradi) huic contractui pro nobis fidejusserunt
esse principales debitores et pagatores super reddendo dictum depositum et ad hoc ipsi et heredes eorum
ac (!) omnia eorum bona presentia et futura predicto domino R(aynerio) titulo pignoris obligarunt ita,
quod quilibet predictorum fidejussorum in solidum teneatur et eam pecuniara sive depositum sibi vel
nuntio suo vel substituto loco ejus a sede apostolica promiserunt in Leodio plenarie satisfacere, prout
superius est ordinatum, si absolutione dicti depositi cessaremus, credentes in suo simplici verbo sine
testibus et sacramento, de omnibus dampnis, expensis, interesse, que et quas idem dominus R(aynerus)
vel nuntius ejus vel substitutus loco ejus a sede apostolica faterentur occasione dicti depositi reha-
habendo seu recuperhando, renunciantes dicti fidejussores omni privilegio clericali et crucesingnatorum
et onmibus aliis et illi, quo dicitur, quod principalis prius conveniatur quam secundarius. Quod si
forte nos non solvere contingeret in terminis constitutis, intrare poterimus Monasterium vel Susatum
pro dicta pecunia ad jacendum et non inde exituri, donec dicta pecunia in Leodio, prout est ordinatum,
sit soluta. Si vero non intraremus, vel quod absit, interim moreremur, promittunt predicti fidejussores
Monasterium vel Subsatum intrare et ibi jacere, quousque a nobis vel ab eis vel a successore nostro
foret de dicta pecunia in Leodio plenarie satisfactum, nichilominu^ excommunicationis sententie subja-
cendo, si in restitutione dicti depositi cessarent vel esse contingeret negligentes. Quod si forte preno-
minatus dominus R(aynerius) ante restitutionem sibi factam ab hoc seculo, quod absit, interim moreretur,
hoc casu deponatur dicta pecunia in armario sancti Lamberti Leodiensis ecclesie presentibus decano
ejusdem ecclesie et priore fratrimi Predicatorum ejusdem loci nomine ecclesie Romane, et recipiamus
ab eisdem litteras super hoc testimoniales, quod dictum depositum fuerit ibi factum. Et omnia et sin-
gula supradicta tam nos quam dicti fidejussores fide prestita corporaliter plene attendere et observare
et non contra facere vel venire per nos vel per predictos promisimus et ipsi etiam promiserunt. Ut
hec autem omnia et singula jfüpradicta rata et inconvulsa permaneant, et nuUa super premissis omnibus
possit oriri calumpnia, presens publicum instrumentum sigillo nostro una cum sigillis fratrum nostro-
rum domini O(ttonis) prepositi Padeburnensis et domini Frederici committis de Reberg fecimus
communiri. Actum in capitulo nostro Osnaburgensi in presentia totius capituli et de consensu eorum,
presentibus viris discreptis domino Bertramo decano ejusdem ecclesie, preposito Lodewico sancti
Johannis ejusdem civitatis et domino Johanne predicti domini electi notario ad hec vocatis et rogatis
testibus.
Et ego Rufinus de cantono de Glauaxio sacri palatii publicus notarius prcdictis omnibus interfui
et rogatu predictorum dominorum C(onradi) electi et prepositi in publicam formam scripsi et reddegi,
querens ab eisdem, ultrum sigilla eorum forent, audivi et intelexi, quod sie.
a) Hier fehlt das Verbum,
Or, im Kgl. St-A, Münster, Ausserordentlich schwerfälliges und völlig inkorrektes Latein; hier
sind nur die sinnstörenden Fehler beseitigt, die französirenden Ausdrücke und Schreibweise
sind geblieben. An Pergamentstreifen in weissem Wa^hs 1) spitzovales Elektensiegel Bischofs
Konrad von Osnabrück^ Brustbild des h, Petrus und darunter die knieende Gestalt rückwärts
Sekret mit dem Rad; Westf Sieg. II, 52,^ und 62,i0. 2) spitzovales Siegel des Paderbomer
Dompropstes Otto, stehende Figur mit langer Gewandung, rückwärts Sekret mit dem Adler;
3) dreieckiges Siegel des Grafen Otto von Rielberg wie Abbildung Westf Siegel I, Tcf, 29
Nr, 5 und rückwärtiges Sekret wie ebenda Nr. 6, — Trotz der feierlichen Versicherungen
verwandte der Elekt Konrad die Gelder nach der Klage Martinas IV. vom 12, Mai 1282
(Vgl. Nr, 7 28,) zu seinem Nutzen und mutete der Papst den KollekU»^ zum strengen Einschreiten
gegen ihn autorisiren,
Westf. Urk.-Buch V. *3
338
709.
NikdUms HL erneuert den dem Genannten von Johann XXL ertheiUen Auftrag bezüglich der
Zehniensammlung u. a. in der Mainzer Provinz.
Born 1278 Februar 13.
Magistro Rogero de Merlomonte canonico Virdunensi, coUectori decime in Maguntino, Treuerensi
et Salzeburgensi archiepiscopatibus terre sancte subsidio deputate.a)
Pia dudum attentione considerans — . Licet — littere — Johannis predecessoris tibi presentale
fuissent, tuque ad executionem dicti negotii procedere incepisses, collectores tarnen predicte decime in
commissis in hac parte tibi provinciis deputati asserentes, predecessorem eundem tempore presentationis
hyjusmodi litterarum fuisse viam universe carnis ingressum et per hoc factum tibi mandatum higus-
modi expirasse, assignare, sicut accepimus, medietatem — mercatoribus recusarunt, et quia tu ad id
compellebas eosdem, duxerunt ad sedem apostolicam appellandimi. Nikolaus IIL befiehlt ihm trotz dieser
Appellation sie zur Abgabe dee Geldes zu veranlassen. Dat. Rome apud sanctimi Petrum idus februarii
anno primo.
ft) So an dieser Stelle,
Vat. Arch. Regbd. 39 fol. 19v Nr. 78,
710.
Nikolaus LLL ernennt den Kleriker Ludwig von Minden zum Notar,
Rom 1278 März 12.
Ludowico de Minda clerico in minoribus ordinibus constituto.
Ne contractuum memoria etc. usque notarentur (Nr. 9 auf derselben Seite enthält folgendes: memoria
deperiret, inventum est tabellionatus officium, quo contractus legitimi ad cautelam presentium et me-
moriam futurorum manu publica notarentur). Hinc est, quod predictum officium, ad quod fuisti repertus
ydoneus, tibi duximus concedendum etc. usque recurratur. (Nr. 9 hat: ydoneus cum potestate dandi
tutores et curatores, emancipandi, adoptandi, decreta interponendi, alimenta decernendi, instrumenta
exemplandi et prothocolla, testes recipiendi et publicandi tibi duximus concedendum, ut illud prudenter
et fideliter exequaris et ad te, cum necesse fuerit, in omnibus, que ad premissa pertinent, recurratur.)
NuUi ergo etc. nostre concessionis etc. Dat. Rome apud sanctum Petrum IUI idus martii anno primo.
Vat. Arch. Regbd. 39 fol. 3 Nr. 12.
711.
Nikolaus LLL. gibt dem Genannten Vorschrift über die Verwendung des von ihm u. a. in der
Kölner Provinz gesammelten Zehnten.
LUm 1278 Aprü 5.
R(aynerio) preposito ecclesie de Clauasio, collectori decime in Bremensi, Coloniensi et
Magdeburgensi archiepiscopatibus terre sancte subsidio deputato.
„Pia dudum attentione considerans." —
Da König Philipp von Frankreich grosse Ausgaben in Sachen des h. Landes genMcht^ hatte Papst
Johann XXL ihm durch den Kardinalpriester (Simon) vom Titel der h. Cdcilioy apostolischen Legaten, Ent-
schädigung leisten wollen und dem Adressaten befohlen^ dass er nach Ablegung der Rechnung über die Ein-
nahmen des ersten Jahres vor 4 oder 5 Bischofen die Hälfte des Zehnten Neso Henrici, Caro Guidonis,
Carbolino Bencii, Rigalecto Vince, Jacobo del Fronte, Chino Cursfagni, Raynerio Joseph, Johanni Vulpis,
339
Noffo Deghi, Gualtero Angloti *), Lapo Parisii et Ceperello Diet^'uti de societate Frescobaldorum et
Brunio Aldebrandini, Vermilio Jacobini, Ducio Compagni et Lapo Bruneti de Alfani Johannis societa-
tibus de Florentia mercatoritus vel eorum cuilibet easdem litteras Johannis ipsius predicti deferentibus
per te inter societates ipsas equaliter dividendam assignare curares, de assignatione hujusmodi fieri fa-
ciens duo publica instrumenta, unum penes te retinendiun et apostolice sedi reliquum destinandmn.
Ipse quidem predictus Johannes cum mercatoribus ipsis ordinäre curaverat, ut, quod eis assignatum
fuerit, legato predicto per mercatores ipsos integre assignetur. NikoUms III, befiehlt ihm darnach zu han-
deln und baldigst Bericktj warm und wie viel er gegeben^ zu erstatten. Dat. Rome apud sanctum Petrum
nonis aprilis anno primo.
a) hinter dem 1 »teht ein Abkürzungszeichen^ das meist für er angewandt wird.
Vat Arch. Regbd. 39 fol. 15 Nr. 60, Der erste Theil bis Frescobaldorum stimmt wörtlich mit
Nr, 709 aberein. Die Namen der Florentiner Kaufleute sind in jener etwas verändert.
712.
Nikolaus HL bestätigt die Stiftung der vom Dechanten Beitudd dotirten KoUegiatJdrche in AMden,.
Rom 1278 vor oder am 13. November,
Nicolaus episcopus servus servorum dei dilectis filiis Raynaldo decano et capitulo ecclesie
Aledhensis Mindensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitnr —
effectum. Sane petitio tua nobis exhibita continebat, quod tu, fili decane, de propria salüte
cogitans et considerans, quod est salubre commercium terrena cum celestibus et pro eternis transi-
toria commutare, quasdam terras, possessionis et nonnulla alia bona ad te ratione rante
(ecclesie) Aledhensis, cujus tunc rector eras, et que per solum rectorem gubernari consueverat,
in perpetuum proventus ipsius ecclesie adeo excrevissent, quod ex eo poterat divinus cultus
. . . augeri, . . . bone memorie Otto Mindensis episcopus ad tue, predicte decane, supplicationis
instantiam de consensu tamen sui capituli ac loci . . archidiaconi .... constituit, quod ecclesia ipsa
collegiata foret et sex canonici te, prefate decane, computato existerent (in eodem idque post-
modum venerabilis) frater noster Coloniensis archiepiscopus loci metropolitanus auctoritate metro-
politica confirmavit, prout in patentibus litteris (inde confectis plenius) dicitur contineri. Nos itaque
vestris precibus inclinati, quod super hoc provide factum est ratum et gratum habentes, id auc-
toritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. NuUi ergo — incursurum^
Dat. Rome idus novembris pontificatus nostri anno primo.
Or. theilweise abgeblätteH^ ein Stück in der Mitte unten herausgerissen^ im KgL St.-A. Münster,
Btdle und Befestigung fehlen. Auf dem Umbug rechts F. G. Unter dem ümbug links ... (3
Punkte). Auf der Rückseite + flos lilium -f-. Aus einem beiliegenden Orig.^ ftist ganz ab-
gebldtterty ebenfalls von Nikolaus III. aufgestellt (Adressat und Datum nicht zu entziffem)y
liesen sich, da es in den noch lesbaren Theüen mit obigem übereinstimmt^ einzelne Stellen er-
ganzen. Auf dem ümbug des letztem rechts G . . . ., längerer Kostenvermerk nicht zu ent-
Ziffern. Auf der Rückseite vne oben.
Reg. Arch, Ztschr. III, 57 Nr. 120. Dass nur Nikolaus III. gemeint sein kann, ergibt sich trotz
der mangelnden näheren Angabe bei Rom und der fehlenden Bulle daraus mit Sicherheit, dass
bereits 1280 November 25 die Verlegung des von Bischof Otto 1274 März 29 gegründeten
Stiftes nach Neustadt durch Bischof Volquin stattfand, üeber Litteratur vgl, Grote, Kloster^
lexikon s. v. Ahlden.
43*
340
713.
Nikolaus III. heauf tragt den Scholaster von Osnabrück mit der Untersuchung einer Klage der
Essener Nonne Sophia. Born 1278 November 24.
Nicolaus episcopus servus servorum dei dilecto filio . . scolastico ecclesie Osnaburgensis salulem
et apostolicam benedictionem. Conquesta est nobis Sophia scolastica secularis ecclesie Asindensis, quod
Volmarus, Ludewicus dicti Vosben, Johannes dictus Orangen, Henricus Astula, Arnoldus Waschart,
Henricus dictus de Ala, majores et universitas hominum oppidi Asindensis Goloniensis diocesis super
terris, debitis, possessionibus et rebus aliis iryuriantur eidem. Ideoque discretioni tue per apostoUca
scripta mandamus, quatinus partibus convocatis audias causam et appellatione remota usuris cessantibus
debito fine decidas, — proviso, ne in universitatem predicti oppidi excommunicationis vel inter-
dicti sententiam proferas, nisi super hoc a nobis mandatum receperis speciale — testes perhibere. Dat.
Rome apud sanctum Petrum VIII kalendas decembris pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl. St-Arch. Düsseldorf. BuUe an Hanfschmir. Auf dem ümbug rechts R. G. Oben
rechts bv, zweimal schräg durchstrichen. Auf der Rückseite Brabancius. In der Ecke a (f)
Unten .... pro soli (mit Abkürzungsstrich durch \) iterum.
714.
Der päpstliche Kollektor bekennt, vom Kl. Gravenhorst eine Mark als Jährlichen Beitrag er-
halten zu haben. Osnabrück 1278 November 29.
Raynerus de Orio Leodiensis canonicus ac prepositus Clauaxii, decimarum coUector in Coloniensi
Bremensi et Magdeburgensi provinciis ac dyocesi Caminensi a) per sedem apostolicam deputatus, abba-
tisse in Grauenhorst salutem in domino. Ad preces ^) domini B(ertrammi) decani Osnaburgensis et
domini Lodewici prepositi sancti Johannis ejusdem loci et eorundem fidele consilium, cum monasterium
vestrum sit novella plantacio ad instar monasterii de Berssenbr(ugge), quod multo dicius vobis est, quod
quindecim solidos annuatim solvit, pro decima huiusmodi acceptavimusc) et acceptamus unam marcam annis
singulis et hoc successori nostro, si quem ex provisione dei et ordinacione sedis apostolice sumus ha-
bituri, presentibus volumus esse notum. Et oracionibus vestrisd) petimus esse commendati. Datum in
Osnaburge in vigilia beati Andree apostoli anno domini M^^CLXXVIIP etc.
ft) Coloniensi die Abkehr, — b) preceps die Abschr. — c) acept. die Abseht. — d) nostr. die Abschr.
Aus Msc, ly 97 p. 6 s, XV im KgL St-A. Münster.
Nikolaus III. beauftragt den Bischof (Eberhard) von Münster, dem genannten päpstlichen
Kaplan zu einem Kanonikat in Lüttich zu verhelfen.
Born 1278 December 13.
Venerabili fratri . . episcopo Monasteriensi.
Dum conditiones et merita — . In dilecto filio Gottifrido preposito ecclesie Soliensis, cappellano
nostro, et grata servitia, que nobis et ecclesie Romane prudenter impendit, et sollicitudines ac labores,
quibus in horum persecutione se nobis placidum exhibet, quibusque utilior nobis et eidem ecclesie po-
tent apparere, diligentius attendentes ac intendentes ei gratiam facere specialem fraternitati tue per
apostolica scripta mandamus, quatinus eundem capellanum vel ejus procuratorem suo nomine per te
vel per alium seu alios in ecclesia Leodiensi recipi faciens auctoritate nostra in canonicum et in fratrem
341
et de prebenda et personatu vel dignitate ad-collationem venerabilis fratris nostri . . episcopi et dilectorum
filionim capituli Leodiensium conjunctim vel divisim spectantibus nulli alii de jure debitis, si vacat ad
presens vel quam primum eos simul vel divisim vacare contigerit, providere procures. — Nonobstante
— quod dictus Gottifridus preposituram ecclesie Soliensis et in Mistelbach ac in Mikenwe ecclesias curam
animarum habentes Salseburgensis, Pattaviensis et Warmaciensis diocesum ac Pattauiensis et beate
Marie regalis Aquensis Leodiensis diocesis ecclesiarum canonicatus et prebendas tenuisse dinoscitur,
quos tandem libere in nostris manibus resignavit, et quorum beneficiorum preposituram et ecclesiam in
Mistelbach predictas eidem sub certa forma concessimus per eum licite retinendas, proviso, quod higus-
modi dignitas vel personatus debitis obsequiis non fraudetur et animai*um cura, si qua ei imminet,
nuUatenus negligatur. Nos enim exnunc decernimus irritum et inane, si secus a quoquam extiterit
attemptatum. Dat. ut supra.
Vat Arch. Regbd. 39 fol.51 Nr. 198, (Die vorhergehende Urk. Nr. 197 an: dilecto filio Gotti-
frido preposito ecclesie Soliensis et rectori ecclesie de Mistelbach Salseburgensis et
Pattaviensis diocesum, capellano nostro gerichtet^ enthcUt das im letzten Theüe erwähnte Zu-
gestdndnise beginnend: „Quia probitate meritorum^ und Jiat das Datum: Dat. Rome apud
sanctum Petrum idus decembris anno primo. Letztere Urk. gedr. Hauthaler, Atca den
Vat Registern Nr. 92 mit irrigem Datum.
716.
Nikolaus HL ertheilt dem Subdiakon Kanonikus Rudolf von St, Martin in Minden Dispens
wegen eines Versäumnisses in einem frühem GesiuJi um Dispensation vom defectus natalium.
Rom 1278 December 18.
Rodolfo subdiacono canonico ecclesie sancti Martini Mindensis.
Constitutus in presentia nostra nobis reverenter exponere curavisti, quod, cum dudum auctoritate
litterarimi sedis apostolice super defectu natalium, quem pateris de diacono genitus et soluta, tecum
dispensatum fuisset, quod tu in minoribus tunc ordinibus constitutus posses ad omnes ordines pro-
moveri et obtinere beneficium ecclesiasticimi curam habens etiam animarum, prout littere dispensationis
hujusmodi cum eisdem litteris apostolicis nobis exhibite continebant, tandem in ecclesia sancti Martini
Mindensis canonicatum et prebendam canonice assecutus ad ordinem subdiaconatus fuisti promotus ac
in eodem ordine ministrasti. Verum licet in supradictis litteris apostolicis, quod dictus pater tuus
erat diaconus, fuisset expressum, quia tamen, quod prepositus et canonicus esset tempore, quo te
genuit, cujusdam ecclesie secularis, fuit in illis negligenter omissum, tu metuens, ne propter hoc super
dispensatione premissa aliqua calumpnia inferatur, humiliter et instanter petebas a nobis, ut subvenire
tibi super hoc de benignitate apostolica curaremus. Nos itaque tuis devotis supplicationibus favora-
biliter annuentes ac defectum, si quis ex hujusmodi omissione tam in dispensatione premissa quam in
supradictis litteris apostolicis forsitan extitit, supplentes de apostolice plenitudine potestatis tecum,
quod canonicatum et prebendam predictos cum oranibus juribus et pertinentiis suis, hiyusmodi defectu
nequaquam obstante, dummddo illas alias canonice sis adeptus, licite ac libere valeas retinere ad cau-
telam, auctoritate apostolica dispensamus. Volumus autem, quod, prout onus hyjusmodi prebende
exigit, te facias statutis tcmporibus ad superiores ordines promoveri et personaliter resideae in ecclesia
memorata. Nulli ergo etc. nostre suppletionis et dispensationis. etc. Dat. Rome apud sanctum Petrum
XV kalendas januarii anno primo.
Vat. Arch. Regbd. 39 fol 52v Nr. 207.
342
717.
Nikolaus HL fordert u. a. den Bischof (Eberhard) von Münster auf da der römische König
Rudolf der Kirche alle ihr gehörenden^ namenüich aufgeführten Besitzungen bestätigt habe^ hierzu m
der dem päpstlichen Kaplan SiffHdus de Anagnia^ Dekan der Kirche von St. Omer, ausgehändig-
ten Form seinen Konsens zu geben,
Rom 1278 December 21.
Nicolaus episcopus etc. venerabilibus fratribus archiepiscopis et episcopis ac dilectis filiis abbatibus^
prioribus et aliis ecclesiarum prelatis ac nobilibus viris marchionibus, ducibus, comitibus, baronibus-
et nobilibus per Alamaniam constitutis, ad quös littere iste pervenerint, salutem et apostolicam bene-
dictionem. Decet vos prudenter attendere. —
Dat. Rome apud sanctum Petrum XII kalendas januarii pontificatus ut supra. (In der vorauf-^
gehenden Nr, 50 an den Markgrafen von Brandenburg^ Potthaet^ 21502 heisst es: anno primo.)
In eundem modum . . episcopo Monasteriensi verbis competenter mutatis.
Vat. Arch, Regbd. 40 fol. 48 Nr. 50, Vgl. Kaltenbrumner, Rom. Studien in Mütk, des Inst, f.,
oesterr. Geschf. 5, 660. Vgl. Posse, Anal. Vatic. Reg. 946.
718.
Zwei iMticher Domherrn quütiren den Bürgern von Soest namens des vom apostolischen
Stuhle Bevollmächtigten den richtigen Empfang von 430 Mark.
LäUich 1278 December 26.
Universis presentes litteras inspecturis Gregorius sancti Johannis et Jacobus sancti Petri eccle-
siarum Leodiensium canonici salutem in domino. Notum facimus universis, quod nos recepimus a
viris discretis Brunone de Buge et Volcuino de Hostinchusen oppidanis Susatiensibus *) missis nunciis
specialibus ^) ex parte predicti ^) oppidi Susatiensis nomine dicti oppidi et pro ipso quadringentas et
triginta marchas stellingorum (!) bonorum et legalium, duodecim solidis pro marcha qualibet computatis,
in quibus tenebatur dictum oppidum viro venerabili domino Renero de Orio preposito Glauaxü ^) et
canonico Leodiensis ecclesie, coUectori decimarum in Goloniensi, Bremensi et Magdeburgensi «) pro-
vinciis ac dyocesi Gaminensi a sede apostolica deputato, habentes ab ipso domino Renero potestatem et
mandatum speciale recipiendi et quittandi omnes, qui ei tenerentur in aliquo ex quacunque causa.
Quos denarios profitemur nos recepisse nomine et vice dicti domini prepositi et dictum oppidum a
predicta summa pecunie nomine eiusdem prepositi totaliter quittamus presencium testimonio litterarum,
quibus sigilla nostra in robur et munimen premissorum duximus apponenda. Datum Leodii anno
domini M^GG^LXX^ octavo in crastino nativitatis domini Jhesu Christi.
a) Susac. J?., so immer. — b) spec. nunciis B. — c) dicti B. — d) Schlantli beide irrig. — e) Madeb. B.
Or. im Stadtarchiv zu Soest. An Perffamentstreifen hau gen in grünem Wachs zwei spitzovale-
sehr gut erhaltene Siegel 1) zwischen gothischer Verzierung drei Gestalten: die mittlere kniet,
die beiden an den Seiten heben die rechte Hand in die Höhe und halten die Linke auf die
Schulter des Knienden, Oberhalb ist Brustbild des Herrn mit aufgehobener Reckten, links^
die Weltkugel (Siegel Gregorys,) ; 2) falsch angehängt, zeigt eine Lilie frei im Siegelfelde. (S.
Jacobs.) Eine zweite Ausfeiiigung (B,) daselbst mit Transsumpt des Lütticher Dominikanerpriors
und des Ghiardians der Minoriten und mehrerer Lütticher Kanoniker von selb. Datum hat:
die angegebenen Abweichungen,
343
719.
Nikolaus HL beauftragt den Propst von Soest mit der Untersuchung der Klage des Kl.
"ölinghausen gegen mehrere Personen.
Bom 1279 Mai 5.
Nicolaus episcopus servus servorum dei dilecto filio preposito ecclesiae Sosatiensis Coloniensis
diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Conquesti sunt nobis prepositus et conventus monasterii
in Olinghusen per prepositum soliti gubernari, ordinis sancti Augustini, quod . . de Eggtechusen et
. . de Effle ecclesiarum rectores, Syfridus de Hachtret, Hermannus dictus Voget, milites et Herboldus
de Melcedeft) laicus Coloniensis diocesis super quadam pecunie summa, terris, possessionibus et rebus
aliis injuriantur eisdem. Ideoque discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatenus partibus
convocatis audias causam et appellatione remota debito fine decidas faciens, quod decreveris, per cen-
suram ecclesiasticam firmiter observari. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia odio vel timore
subtraxerint, censura simili appellatione cessante compellas veritati testimonium perhibere. Datum
Rome apud sanctmn Petrimi III nonas maii pontificatus nostri anno secundo.
ft) Melcele die Abachr.
Abschrift a. XVIII im Kgl. St^A, Münster. Irriges Reg. Arch. Zeitschr, ///, 57 Nr. 121.
720.
Nikolaus III. beauftragt mehrere Münstersche Geistliche mit Prüfung der Klagesache des
Pfarrers Burchard von Didingen.
Bom 1279 Becember 5.
Nicolaus episcopus servus servorum dei dilectis filiis .. decano veteris sancti PauK, .. cantori et
magistro Lutberto canonico msgoris ecclesiarimi Monasteriensium salutem et apostolicam benedictionem.
Conquestus est nobis Burchardus rector ecclesie in Diligen, quod Dethardus de Roden clericus Min-
densis diocesis super dicta ecclesia ») et rebus aliis injuriatur eidem. Ideoque discretioni vestre
per apostolica scripta mandamus, quatinus partibus convocatis audiatis« causam et appellatione remota
fine debito decidatis facientes, quod decreveritis, per censuram ecclesiasticam firmiter observari. Testes
autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, censura simili appellatione ces-
sante cogatis veritati testimonium perhibere. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse,
•duo vestrum ea nichilominus exequantur. Dat. Rome apud sanctam Mariam maiorem non. decembris
pontificatus nostri anno secundo.
a) Rasur von einem Wort.
Or. im Kgl. St^A. Münster^ theilweise zerstört. Btdle und Befestigung fehlen. Auf dem Umbug
La dert. Auf der Rückseite H. de Monasterio.
Reg. Arch. Ztschr. III. 57 Nr. 122.
721.
Martin IV. beauftragt den Dechanten von Zwölf Aposteln in Köln mit der Untersuchung
der Klage des Kl. Gertrudenberg gegen die Stadt Osnabrück wegen Zerstörung von Klostergebäuden.
Orvieto 1281 April 19.
Martinus episcopus servus servormn dei dilecto filio . . decano ecclesie sanctorum apostolorum
<3oloniensis salutem et apostolicam benedictionem. Sua nobis . . priorissa et conventus monasterii sancte
344
Gertrudis extra muros civitatis Osnaburgensis per priorissam soliti gubernari, ordinis sancti Benedicti,
conquestione monstrarunt, quod . . judex, consules, msyores et universitas hominum ejusdem civitatis
ad locum, in quo predictum monasterium situm erat, hostiliter accedentes tarn ecclesiam quam eüam
officinas ipsius monasterii per incendium ausu sacrilego nequiter destruxerunt, alias eis et dlcto mo-
nasterio per rapinas dampna gravia irrogando. Ideoque discretioni tue per apostolica scripta manda-
mus, quatinus, si de hujusmodi destructione ejusdem ecclesie tibi constiterit, dictos sacrilegos tam diu
appellatione remota excommunicatos publice nunties et facias ab omnibus artius evitari, donec super
hiis satisfecerint competenter et cimi tuarum testimonio litterarum ad sedem venerint apostolicam ab-
solvendi. Super aliis vero audias causam et appellatione remota debito fine decidas faciens, quod de-
creveris, per censuram ecclesiasticam firmiter observari, proviso, ne in universitatem dicte civitatis ex-
communicationis vel interdicti sententiam proferas, nisi a nobis super hoc mandatum receperis speciale.
Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, censura simiU appellatione
cessante compellas veritati testimonium perhibere. Dat. apud Urbem ueterem XIII kalendas maii pon*
tificatus nostri anno primo.
Or, im Kgl, St-A. Osnabrück. Btdle an Hanfschnur. Anf dem IJmbug G. aret. -^«f der Rückr-
Seite Tragectum.
PotäuMty 21742 nach Druck bei Sandhof, Antist II, p. 17 i.
722.
Martin IV. erlässt drei Mandate in betreff eines Streites der Stadt Soest mit dem Erzhischof
(Siegfried) von Köln. , Viterbo 1281 April 21, 22 und Mai 28.
Martinus episcopus servus servorum dei venerabili fratri . . archiepiscopo Coloniensi salutem et
apostolicam benedictionem. Sua nobis universitas oppidi Sosatiensis Coloniensis diocesis petitione mon-
stravit, quod tu in majores de universitate ipsa nuUa conpetenti monitione premissa sine causa ratio-
nabili auctoritate propria exconmiunicationis et in oppidum ipsum interdicti sententias promulgasti contra
statuta. concilii generalis. Quocirca fraternitati tue per apostolica scripta mandamus, quatinus, si est
ita, infra octo dies post receptionem presentium sententias ipsas sitie qualibet difficultate relaxes. Alio-
quin dilectis filiis . . decano sancti Martini et sancti Johannis Leodiensis ac . . sancte Gertrudis in Lo-
uania Leodiensis diocesis ecclesiarum prepositis nostris damus litteris in mandatis, ut ipsi extunc suf-
ficienti ab eadem universitate super hiis, pro quibus eedem sententie sunt prolate, cautione recepta
sententias juxta formam ecclesie relaxent easdem et injuncto eis, quod de jure fuerit ir^jungendum, au-
diant, si quid fuerit questionis, et appellatione remota debito fine decidant (facientes), quod decreverint,
auctoritate nostra firmiter observari. Proviso attentius, ut, si pro manifesta offensa dicte sententie sint
prolate, nisi prius ab illis sufficiens prestetur emenda, nullatenus relaxentur. Datum apud Urbem ueterem
XI kalendas maii pontificatus nostri anno primo.
Martinus episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . decano sancti Martini et . . sancti Jo-
hannis Leodiensis ac . . sancte Gertrudis in Louania Leodiensis diocesis ecclesiarum prepositis a)
salutem et apostolicam benedictionem. Sua nobis universitas hominum oppidi Sosatiensis Coloniensis
dyocesis petitione monstravit, quod falso suggerentibus b) venerabili fratri nostro . . Coloniensi archiepis-
copo, quod predicta universitas c) capelle ac aule archiepiscopalis d) sedis Coloniensis in eodem oppido
inmunitate calcata capellam et e) aulam predictas temeritate propria invaserant et intraverant violenter,
idem archiepiscopus ^ nulla super hiis cognicione prehabita, quamquam sibi de hoc aUquatenus non
constaret, prout nee constare poterat, cum id non esset notorium neque verum, predicte universitati
345
ex abrupto propria auctoritate mandavit, ut de injuriis, quas exinde sibi illatas esse dicebat, ei satis-
facere procurarent, alioquin in majores eiusdera universitatis excommunicationis et in dictum oppidum
interdicti sententias promulgabat. Predicta vero universitas attendens, quod propter gwerrarum discrimina,
quas idem . . archiepiscopus propter hoc moverat contra eos prosequendo ipsos odio capitali, ad ipsius
presentiam accedere absque personarum et rerum suarum periculo non audebant vel nuncium destinare,
protestacione coram probis viris facta et causa appellationis expressa, videlicet quod idem . . archiepis-
copus occasione premissorum, que vera non erant, contra eos, qui parati erant super hoc stare iuri
sive cause cognicioni, minus juste processatur, ut §uperius est expresstim, ad nostram audienciam
appellavit. Quocirca discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus vocatis, qui fuerint
evocandi, et auditis hinc inde propositis, quod canonicum fuerit, appellatione postposita decernatis fa-
cientes, quod decreveritis, auctoritate nostra firmiter observari. Testes autem, qui fuerint nominati, si se
gratia, odio vel timore subtraxerint, per censuram ecclesiasticam appellatione cessante cogatis veritati
testimonium perhibere. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nichi-
lominus exequantur. Dat. apud ürbem ueterem X kalendas maii pontificatus nostri anno primo.
Martinus episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . decano sancti Martini et . . sancti Johannis
Leodiensis ac . . sancte Gertrudis de Louania Leodiensis diocesis ecclesiarum prepositis salutem et
apostolicam benedictionem. Sua nobis majores g), consules et scabini ac universitas oppidi Sosatiensis
Coloniensis diocesis petitione monstrarunt, quod venerabilis frater noster . . archiepiscopus Coloniensis
in majores, consules et scabinos predictos nuUa competenti monitione premissa sive causa rationabili
auctoritate propria exconuniinicationis et in oppidum ipsum interdicti sententias promulgavit contra
statuta concilii generalis, unde eidem archiepiscopo nostris damus litteris in mandatis, ut, si est ita,
sententias ipsas infra octo dies post receptionem litterarum ipsarum sine qualibet difficultate relaxet.
Ideoque discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus, si dictus archiepiscopus mandatum
nostrum in hac parte neglexerit adimplere, vos extunc ab eis super hiis, pro quibus dicte sententie sunt
prolate, sufficienti cautione recepta, sententias juxta formam ecclesie relaxetis easdera et injuncto eis, quod
de jure fuerit injungendum, audiatis, siquid fuerit questionis, et appellatione remota fine debito decida-
tis facientes, quod decreveritis, auctoritate nostra firmiter observari. Proviso attentius, ut, si pro mani-
festa offensa dicte sententie sunt prolate, nisi prius ab illis sufficiens prestetur emenda, nuUatenus re-
laxentur. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia odio vel timore subtraxerint, per censuram
ecclesiasticam appellatione cessante cogatis veritati testimonium perhibere. Quod si non omnes hiis
exequendis potueritis interesse, duo vestrum ea nichilominus exequantur. Datum apud Urbem ueterem
V kalendas junii pontificatus nostri anno primo.
a) Die beiden Punkte stehen hier statt vor den beiden Namen. — b) Schluss des Wortes nicht zu lesen. — c) Das
Verbum folgt bald im Singular bald im Plural. — d) archi von anderer Hand utid Dinte über der Zeile. — e) et mit Abkär-
Zungszeichen wie etiam. — f) archiepiscopalis das Transsumpt. — g) Hi^r überflüssig die zwei Punkte.
Transsumpt im Stadtarchiv zu Soest, ausgestellt von Godfridus prior de ordine Predicatorum,
Theodericus gardianus de ordine fratrum Minorum, Godfridus decanus, Rotgerus sco-
lasticus, magister Gerlacus, magister Regenhardus, Lubertus camerarius, Minricus, Robertus,
canonici ecclesie Sosatiensis et Hermannus prepositus sancte Walburgis extra muros,
1281 August 16, Von den vier an Pergamentstreifen angehängt gewesenen Siegeln ist nur
da^ di*itte runde in grünem Wachs, Brustbild eines Heiligen, Palmziveig in der Rechten, noch
vorhanden, ümschHft: ecclesie Susatien. ad causas.
Westf. Urlc-Buch. V.
44
346
723.
Martin IV. beauftragt den Dechanten von Osnabrücky dem KL St. Michael in Lüneburg die
ihm entfremdeten CHUer wiederzuverschaffen.
Orvieto 1281 Juli 15.
„Dilectorum filiorum." —
Dat. apud Urbem ueterem idus julii pontificatus nostri anno primo.
Or, im Kgl, St-A. Hannaoer. Bulle an Hat^schnur. Auf dem ümbug rechts J. gal. Atif der
Rückseite deo promittis pro Jo.
Potthast, 21771.
724.
Martin IV. gestaäet dem Kl. Bersenbrücky dass es Güter, welche seine Bewohner^ wenn sie
in der Welt gehlieben, rechtsmässig besessen oder geerbt hätten, mit Ausnahme der Lehengüter , für
sich beanspruchen darf Orviäo 1281 Juli 18.
„Devotionis vestre." —
Dat. apud Urbem ueterem XV kalendas augusti pontificatus nostri anno I.
Potthast, 21772. Druck Sandhof, Antist. II, p. 173.
725.
Martin IV. nimmt Kl Bersenbruck in Schutz und bestätigt seinen Besitz.
Orvieto 1281 Juli 18.
„Justis petentium desideriis." —
Datum apud Urbem ueterem XV kalendas augusti pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl. St.'A. Osnabrück. Bulle und Befestigung fehlt. Auf dem ümbug rechts F. Uvier
dem ümbug links f. arm(?). Auf der Rückseite deo promittis.
726.
Martin IV. bestätigt dem, Kl. Bersenbruck alle frühem päpstlichen und welüichen Privilegien.
Orvieto 1281 Juli 18.
Martinus episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . abbatisse et conventui mo-
nasterii in Bersembruge Cisterciensis ordinis, Osnaburgensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem.
Solet annuere — impertiri. Ea propter, dilecte in Christo filie, vestris justis postulationibus grato con-
currentes assensu omnes libertates et immunitates a predecessoribus nostris Romanis pontificibus sive
per privilegia seu alias indulgentias monasterio vestro et vobis concessas necnon libertates et exemptiones
seculariiun exactioniun a regibus et principibus — communimus. Nulli ergo — incursurum. Dai
apud Urbem ueterem XV kalendas augustii pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl. St.-A. Osnabrück. Btdle und Befestigung fehlt. (Vom selben Schreiber wie die vom
nämlichen Datum.) Auf dem ümbug rechts F. unter dem ümbug links f. arm(?). Oben
mehr nach rechts zwei schräg liegende N Striche durchstrichen. Auf der Rückseite deo pro-
mittis. In der Ecke links J.
347
727.
Martin IV. beauftragt neben dem Bischof (Ulrich) von Batzeburg den Dechanten und Scho-
Taster von Osnabrück^ den Streit des Kl. Decheem in der Utrechts Diöcese mit der Stadt Lübeck
wegen Geldangelegenheiten zu untersuchen.
Orviäo 1282 Februar 27.
„Gonquesti sunt nobis." —
Dat. apud Urbem ueterem III kalendas martii anno primo.
PoUhasty 21854.
728.
Martin IV. beauftragt den Lütticher Kanonikus Bayner de Orio gegen den Bischof Konrad
von Osnabrück wegen Aneignung der bei ihm niedergelegten Geldsummen vorzugehen.
Orvieto 1282 Mai 12.
Eidem (Raynerio de Orio canonico Leodiensi).
Si relata nobis de Conrado Osnaburgensi episcopo veritatis amminiculo foveantur, si consonent
dicta factis, dire increpationis aculeo at acris pene mucrone dinoscitur non immerito percellendus. In-
telleximus etenim, quod idem episcopus assumpta detestande temeritatis audatia et religione fidei in-
violata decimam subsidio terre sancte concessam, que in Osnaburgensi ecclesia per coUectores predicte
decime deposita fuerat confldenter, non sine multe cupiditatis vitio asportavit, eam propriis usibus
applicando in ofiTensam dei et non modicum prejudicium dicte terre ac scandalum plurimorum. Cum
itaque tarn temerariam presumptionem et tarn presumptuosam temeritatem nolumus, sicuti nee debemus,
relinquere impunitam, ne transeat aliis in exemplum, discretioni tue per apostolica scripta mandamus,
quatinus eundem episcopum moneas diligenter, ut decimam ipsam infra unius mensis spatium post mo-
nitionem tuam integre coUectoribus restituat memoratis. Quod si monitis tuis paruerit efficaciter in hac
parte, ipsimi, quo* personaliter, si vero rebellis extiterit, eum per te excommunicatione ligatum et a
spiritualium et temporalium administratione suspensum ex parte nostra peremptorie citare procures, ut
infra duo menses post citationem tuam personaliter etiam compareat coram nobis recepturus pro meritis
ac nostris beneplacitus pariturus, diem vero citationis et formam etc. usque intimare. Dat. ut supra
(Dat. apud Urbem ueterem IUI idus maii anno secundo.).
Vat Arch. Regbd. 41 foh 48 Nr. 24. Reg. bei Possej Analecta Vatic. Nr. 1080. Ueber die
Deposition des Geldes vergl. Nr. 708.
729.
Martin IV. beauftragt den Lütticher Kanonikus Bayner de Orio (collectori decime in Co-
loniensi Bremensi, et Magdeburgensi provinciis ac civitate et diocesi Caminensi dudum per
sedem apostolicam deputato), da er vernommen, dass der Erzbischof (Konrad) von Magdeburg
(bona memoria) seinen Suffraganen mit ihrer Zustimmung beim Provinzialkoncü sotvie seinen Diö-
cesanen verboten habe, den Zehnten für das h. Land zu zahlen, diese Bischöfe de piano et absque
strepitu judicii zu bannen, bis sie ihrer Pflicht genügen. Die Frage des Kollektors, ob der die
Zahlung weigernde Bischof (Widicho) von Meissen, die Äbte u. s. w. seines Stiftes wegen ihrer
Weigerung zu zahlen infolge der von ihm genercditer erlassenen Exkommunikation gebannt seien,
beantwortet er in einem zweiten Schreiben dahin, sie zu mahnen; wenn sie zahlen, sie freizusprechen,
sonst den Bann über sie zu verkünden.
Orvieto 1282 Mai 12.
44*
348
„In admirationem grandem" und „Te nuper accepimus intimante." —
Dat. apud Urbem ueterem IUI idus maii pontificatus nostri anno secundo.
Vat, Arch. Regbd, 41 foL 47^' Nr. 22 und 23, Dei* hier erwähnte Erzbischof von Magdeburg
kann nur Konrad IL sein, da der 1279 resignirende Günther van Schwalenberg noch lebte.
Reg. Posse, 1078 f.
730.
Martin IV, beauftragt den Kollektor Bayner de Orio, Kanonikus in Lüttichy auf seinen Be-
richt, dass er den Erzbischof Siegfried von Köln, der die hei ihm deponirten gesammelten Gelder
nicht habe herausgeben wollen, gebannt habe, sed prefatus archiepiscopus in contemptum clavium
sententiam hujusmodi vilipendens divina of&cia celebrare, immo potius, quantum in eo est^
prophanare presumit in anime sue periculum et scandalum plurimorum: wenn der Erzbischof
auf erneute Mahnung hin in sechs Monaten nicht Genugthuung leiste, so möge er ihn für die
nächsten zwei Monate nach Rom citiren.
Oroiäo 1282 Mai i2.
„Nuper nobis intimare curasti." —
Dat. apud Urbem ueterem IUI idus maii anno secundo.
Vat. Arch. Regbd. 41 fol. 48 Nr. 25. Reg. Posse, 1081.
731.
Manrtin IV. ernennt seinen Kaplan Dietrich, Prior der Andreaskirche in Orvieto, zum KoUeM<yr
in der Trierer tmd Mainzer Kirchenprovinz, die Diöcesm und Städte Prag, Olmütz, Eichstädt
und Bamberg ausgenommen, in der Weise, wie es der verstorbene Boger de Meriomonte übernommen
habe, nach dessen Tode die Sammlungen vernachlässigt seien. Bezüglich der deposito pecuniarum
und der constitutio coUectorum überlädst er ihm in einem zweiten Schreiben freie Hand.
Montefiascone 1282 Jiäi 10 und 15.
„Dura nimis et dispendiosa condicio terre sancte" und „Licet per alias nostras.** —
Dat. apud Montem Flasconem VI idus julii anno secundo.
Reg. Posse, 1091 f.
Vat. Arch. Regbd. 41 fol. 72 Nr. 92 u. 93.
732.
Martin IV. gibt dem genannten Kollektor Anweisung bezüglich Uebersendung des Geldes.
Montefiascone 1282 Octdber 1.
Preposito ecclesie de Clauasio, collectori decime terre sancte in Coloniensi, Bremensi
et Magdeburgensi provinciis auctoritate apostolica deputato.
Sicut in litteris a te dilecto filio J(acobo) sancte Marie in Gosmedin diacono cardinali transmissis
plenius habebatur insertum, de decima in Coloniensi, Bremensi et Magdeburgensi provinciis terre sancte
subsidio deputata certa summa pecunie est collecta. (Der Papst befiehU ihm, das Oeld der Societdt der
genannten Florentiner Kaufleute oder einem von ihnen zu senden und zwei Instrumente eins für si^h und eins
Jur den Papst dainiber anfertigen zu lassen.) Dat. ut supra, (Dat. apud Montem Flasconem kalendas
octobris anno secundo.)
Vat. Arch. Regbd. 41 fol. 71v Nr. 90.
349
733.
Martin IV. schreibt an den Kollektor Dietrich, päpstlidien Kaplan, über die verläumderischen
Gerüchte, die bezüglich des gesammelten Zehnten in Deutschland umlaufen, beauftragt ihn^ die Summeen
zur grossem Sicherheit bei italienischen Kaufleuten zu deponiren und ermahnt ihn zu vorsichtigem
Auftreten. . Orvieto 1283 Januar 13.
Litteras tuas benigne recepimus. — Nee curantes, si in Alamanie partibus, ut scripsisti, dolosa
lingua disseminet et labia venenosa divulgent, quod decimam terre sanete subsidio deputatam in usus
alios nequiter ecclesia Romana convertit. — Porro quia in eisdem litteris habebatur expressum, quod
tutius et securius esse disnoscitur, ut decima ipsa in partibus collecta predictis extra ipsius regni limites
consen^entur, cum ad occupacionem ejus quamplures de partibus illis libenter manus extenderent, nisi
eos timor regius cohiberet, nos — discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatinus totam de-
cimam collectam et etiam coHigendam in partibus, — in quibus ipsius decime coliector nosceris depu-
tatus, aliquibus mercatoribus Florentinis aut Senensibus aut Lucanis seu Pistoriensibus — assignare
procures. — In premissis autem, quanto cautius et prudentius poteris, procedere studeas, ne forte oc-
casione assignationis hujusmodi faciende aliqua in partibus illis materia scandali valeat exoriri. Dat.
apud Urbem ueterem idus januarii anno secundo.
Am Rand: Ista littera fuit missa clausa.
Vat Arch. Regbd. 41 foL 77 Nr, 114. Reg. Posse, 1123,
734.
Martin IV, verwirft die schon Gregor X. präsentirte Postulation des Corveier Propstes Heinricfi
jsum Abt von Corvei und überträgt ihm sodann dieselbe Würde.
Orvieto 1283 Januar 29.
Dilecto filio Henrico abbati monasterii Corbeyensis ad Romanam eccfesiam nullo medio pertinentis,
ordinis sancti Benedicti, Padeburnensis diocesis.
Debitum officii nostri etc. ut in proxima superiori usque incrementum (requirit, ut inter sollici-
tudines alias, quibus assidue premimur, specialiter circa ecclesias et monasteria sollertiam adhibentes
ipsorum utilitatibus intendamus in eo maxime, ut viduatis, ne longe vacationis dispendia patiantur,
celeriter nostre diligentie studio de illorum provideatur substitutione pastorum, per quos spiritualiter
et temporaliter auctore domino continuum suscipiant incrementum. An Abt Hugo von Fatfa.) Sane
monasterio Corbeyensi ad Romanam ecclesiam nullo medio pertinente, ordinis sancti Benedicti, Pade-
burnensis diocesis, olim per obitum Thymoms quondam abbatis ejusdem monasterii destituto pastore,
dilecti filii conventus ipsius monasterii convenientes in unum spiritus sancti gratia invocata te tunc
prepositum et monachum dicti monasterii, patientem in etate defectum, in abbatem prefati monasterii
concorditer postularunt. Et licet postulatio hujusmodi ex parte dictorum conventus felicis re-
cordationis Gregorio pape X predecessori nostro presentata fuisset, tamen propter diversas occupationes
sedi apostolice ingruentes et aha impedimenta supervenientia hucusque dicte postulationis negotium est
prorogatum. Nuper autem postulationem ipsam et tui postulati personam examinari fecimus diligenter
dictamque postulationem non persone tue vitio sed ex aliis certis causis non duximus admittendam, ac
demum de prefati monasterii celeri provisione sollicite cogitantes et volentes monasterium ipsum a de-
trimentis, que potuisset ex prolixiore vacatione incurrere, preservare in personam tuam direximus oculos
nostre mentis ac de fratrum nostrorum consilio de te prefato monasterio providentes prefecimus te ipsi
350
monasterio in abbatem firma concepta fidutia, quod, cum fidedignorum testimonio commenderis, quod
sis in dicto monasterio laudabiliter conversatus et nobilibus ortus natalibus ac in spiritualibus et tem*
poralibus circumspectus, prefatum monasterium per tue probitatis industriam regularibus institutis pro-
ficiet et alias spiritualiter et temporaliter auctore domino salubria suscipiet incrementa. Quocirca discre-
tioni tue per apostolica scripta mandamus, quatinus reverenter suscipiens impositum a domino tibi
onus curam et administrationem dicti monasterii diligenter geras et soUicite prosequaris. Ita quod exinde
apud remotos et proximos fama tua clareat per effectum et in dclectationem nobis veniat te oportuno
tempore gratiose prosequi ac tuis desideriis favorem benivolum impertiri. Dat. apud Urbem ueterem
IUI kalendas februarii anno secundo.
In eundem modum priori et conventui monasterii Corbeyensis ad Romanum etc. Dudum etc.
verbis competenter mutatis usque incrementa. Quocirca universitati vestre per apostolica scripta man-
damus, quatinus eundem abbatem benigne recipientes et honoriflce pertractantes exhibeatis ei obedien-
tiam et reverentiam debitam et devotam ejus salubria monita et mandata suscipiendo humiliter ac
eflicaciter adimplendo, ita quod mutuo inter vos et ipsum spirituale possit habundare gaudium et
prosperitatis optate consurgere incrementum. Alioquin sententiam, quam idem abbas propter hoc
rite etc. Dat. ut supra.
In eundem modum ^ universis vasallis monasterii Corbeyensis ad Romanam ecclesiam etc. usque
mandamus, quatinus predictum abbatem debita honorificentia prosequentes ei fidelitatem solitam nee
non consueta servitia et jura sibi a vobis debita exhibere integre studeatis. Alioquin sententiam sive
penam, quas idem abbas propter hoc rite etc. Dat. ut supra.
Vat, Arch, Regbd, 41 fol, 83v Nr, 131. Heinrich nannte sich bis dahin abbas electus, attf sei-
nem Siegel stand postulatus. Vgl, demnächst TT* des West/. ÜB. besonders ürk. van
1270 October 31.
735,
Papst Martin IV. an den Erzbischof von Mainz trifft Bestimmungen liber die Wiederauf-
fiahme eines aus Reimershausen ausgewiesenen Mönches in dieses oder in ein anderes Kloster.
Ormeto 1283 AprU 1. (?)
Martinus episcopus servus servorum dei venerabili fratri . . episcopo Padeburnensi salutem et
apostolicam benedictionem. Th(eo)dericus monachus monasterii Helmwerdeshusensis ordinis sancti
Benedicti tue diocesis, Maguntine provincie, nobis humiliter sup(pli)icavit, ut, cum ipse ad idem mo-
nasterium, a quo, sicu(t) asserit, sine causa rationabili est ejectus, cupiat cum (humi)l(itate?) redire,
eum ibidem recipi mandaremus. Cum autem felicis recordationis Gregorius papa nonus predecessor
noster duxerit (statu ?)end(um), ut (pre)sidentes capitulis celebrandis seu patres abbates vel priores ab-
bates proprios non habentes fugitivos et ejectos de ordine suo requirant sollicite annuatim, ita quod, si
in monasteriis suis recipi possint secundum ordinem regulärem, abbates seu priores eorum ad receptio-
nem cogantur ipsorum salva ordinis disciplina; quod, si hec ordo non patitur, auctoritate apostolica
quamd (ab)sque g(raviori) scandalo fieri possit inC?) monasteriis in locis comp alio-
quin in aliis religiosis domibus ejusdem ordinis ibi penitentiam, vite necessaria ministrentur
eisdem, fraternitati tue, cum in predicta provincia Maguntina non sint, (sic)ut idem m(ona)chus asserit^
hujusmodi presidentes, per apostolica scripta mandamus , quatinus, si est ita, circa prefatum monachum
facias statutum hujusmodi observari, contradictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita
compescendo. Dat. apud Urbem ueterem kalendas aprilis pontificatus nostri anno tertio.
351
Or.y in den Falten durchlöchert und durch Feuchtigkeit nur sehr schwer leae^dichy im Kgl, St^A.
Marburg, Bulle an Harrfschnur. Schreibervermerk auf dem Umbug rechts aba (cuk oder
cub?). Kostenvermerk unter dem Umbug links . . Impetrant auf der Rückseite in der Mitte
+
oben: -4- p. de sancto Nicolae 4- (Diekamp,) Jahr 3 Martin IV. beginnt 1283 März 23;
da Monatstag nicht festgestellt werden kann^ muss ürk, eingereiht werden 1283 März (23 — 31)
oder 1284 März (15 — 22); wenn keine Zahl ausgefallen: 1283 April /.
736.
Bechnungsablage des päpstlichen UnterkoUektors Luherty Kämmerers der Soester Kirche.^
Soest 1283 April 19.
Universis presencia visuris seu percepturis Godefridus dei gratia decanus, Rutgerus scolasticus,
magister Gerlacus, magister Regenhardus, Minricus, Robertus, Gerhardus de Osthouen, Hermannus Rese^
Engelbertus thesaurarius, Theodericus de Altena, Lodewicus de Sunhere, Ludolphus Feruere, Conradus
de Hustene, canonici ecclesie Susatiensis, Wilhehnus de Attenderne prior, Hinricus lector, de ordine
Predicatorum, Thomas Gardianus, Luppoldus lector, ordinis fratrum Minorum in Susato, salutem et
sinceram in domino karitatem. Noveritis, quod conputacioni a Luberto camerario ecclesie Susatiensis
super negocio decimali sibi commisso coram venerabili viro domino Reynero preposito Clauaxie superiore
•coUectore decimarum a sede apostolica deputato facte in ecclesia Susatiensi ad hoc vocati et rogati inter-
fuimus. Que est talis.
Anno domini M^C^C octuagesimo tercio crastino pasche coram venerabili viro domino Reynerio de
Orio preposito Clauaxie, canonico ecclesie Leodiensis, ego Lubertus camerarius ecclesie Susatiensis dico
conputando, quod decania Messcedensis dare debuit pro sua decima XVIII marcas II solidos et IX de-
narios, decania Tremoniensis XLII marcas et sex denarios anno quolibet, prepositura vero Susatiensis
LXXXVIII marcas III solidos et V denarios, quorum totalis sunrnia est quolibet anno GXLVIII marce
VI solidi et VIII denarii. Item dico, quod predicti decanatus michi ab eodem venerabili viro do-
mino . . preposito Clauaxie commissi erant ad V terminos tantum et hoc docebo per litteras ipsius . .
prepositi. Item dico, quod decima de ipsis V terminis ascendit ad CCCLXXI marcas et V solidos paulo
plus vel minus, et hoc docebitur per registra ecclesie Coloniensis. Item dico et recognosco, quod in
istis V terminis, qui currere inceperunt anno domini M^C^CLXX nono a vigilia nativitatis beati Johannis
"Baptiste, et pro parte de terminis tunc preteritis recepi de decima piincipali CC et XVIII marcas vel
paulo minus, que omnia et singula specificare volo et possum in litteris meis super hoc confectis, si
necesse fuerit, qualiter quando et a quibus personis ipsam pecuniam receperim. Item dico, quod de
hac summa recepta honorabili viro domino W. decano sancti Gereonis in Colonia personaliter presentavi
CLXXI marcas et sex solidos, prout in litteris sigillo ipsius domini . . decani signatis evidenter apparet,
quas paratus sum in continenti, si necesse fuerit, exhibere. Item dico, quod omnibus fideliter et dili-
genter conputatis secundum meam eonscienciem e^cpendi XL VI marcas et III solidos, quod me in con-
tinenti oflfero probaturum de verbo ad verbum. Item dico, quod summa detentorum de omnibus ter-
minis, secundum quod michi scripsit honorabilis dominus . . decanus predictus et juxta meam conputa-
cionem, ascendit ad CCLXXXIX marcas et VIII solidos, nisi aliquis, quod michi non constat, per litteras
<licti domini . . decani plus docuerit se dedisse; et quod predicta summa sit detenta, conputabo, si
necesse fuerit, in specie de verbo ad verbum per scripta Hinrici canonici sancte Marie ad gradus in
Colonia et per mea scripta super hoc confecta, que paratus sum in continenti similiter exhibere. Item
dico, quod omnibus conputatis rehabere debeo sex marcas, quas expendi pro defencione decime in eo,
352
quod ad diversa loca citabar et gravabar, quod plenius declarabo, proul fuerit declarandum. Et paratus
sum docere in continenli per litteras principales et per acta judicum. Preterea publice protestamur
et notum facimus omnibus, quibus hec littere fuerint exhibite, quod venerabilis dominus . . prepositus
Clauaxie predictus dictam conputacionem nobis et quibusdam aliis clericis presentibus audivit, ratam
habuit et approbavit viva voce et patentibus litteris suis, quas sigillo ipsius . . prepositi munitas et
conputacioni suprascripte transfixas vidimus et legimus sub hiis verbis. Nos dei gratia . . prepositus
Clauaxie canonicus ecclesie Leodiensis collector decime a sede apostolica deputatus conputacionem
dilecti nobis Luberti camerarii ecclesie Sflsatiensis, cui hec littera nostra est transfixa, super negocio
decimali ipsi a nobis commisso presentibus capitulo Sösatiensi, ..priore . , lectore Predicatorum . .,gar-
diano et . . lectore fratrum Minorum ad hoc vocatis et quibusdam aliis clericis oppidi Sflsatiensis audi-
vimus , ratam eam habuimus et approbavimus fore **) justam usque in hodiernam diem, dantes ipsi
. . camerario has litteras sigillo nostro signatas in testimonium super eo. Actum et datum Susati anno
domini M^G^ octuagesimo tertio crastino pasche.
In cujus protestacionis et facti testimonium et robur nos . . decanus et canonici sigilla nostra,
qui sigilla habuimus, nos . . prior et . . gardianus ac . . lectores predicti sigilla domorum nostrorum pre-
sentibus duximus^apponenda. Datum.
a) fore Or,
Or, im Kgl, Su-A. Münster. Sämmtliche Siegel mit Atisnahme von zweien von den Pergament^
streifen abgefallen.
737.
Martin IV. verleiht dem Kl. Corvei das Privileg j in Betreff seitier Mönche alle Erbschaften
an Mobüien und Immobilien, mit Ausnahme der Lehngüter ^ anzutreten.
Orvieto 1283, Juni 16.
Martinus episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . abbati et conventui monasterii Cor-
beyensis ad Romanam ecclesiam nullo medio pertinentis, ordinis sancti Benedicti, Pagdeburnensis dioce-
sis, salutem et apostolicam benedictionem. Devotionis vestre precibus inclinati — incursurum. Dat. apud
Urbem veterem XVI kalendas julii pontificatus nostri anno tertio.
Or. im Kgl, St.^A. Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden, Auf dem Umbug rechts p. R.
Urüen links h. jod. Auf der Rückseite Egidius de Ad. Potthasiy 22037 nach Druck bei
Schafen ad annum. Daselbst der Fehler nullo modo statt medio pertinentis. Hief^mf
bezieht sich ein bei der Urk. liegender Zettel saec. XVIII. in, folg. Inhalts: Haec buUa
Martini IV. bene est asservanda propter ejusdem falsiflcationen in annalibus Paderb. ad
annum 1283 f. 150 (I. Au^sgabe). Ubi pro eo, quod summus pontifex Corbeam nominet
ad Romanam ecclesiam nullo medio peiiinere, annales dicunt, nullo modo pertinere,
exinde concludentes, Corbeam omnimode Paderbornensi episcopo subjectam esse, ut in
iisdem annalibus ad a. 1424 f. 546 (1. Ausgabe) videri potest. Qui error certe crassus
est et insigni castigatione dignus.
738.
Elekt Otto von Paderborn schreibt an Papst Martin IV. über die Fundirung des Dominikaner-
Uosters in Warburg und bittet seine Anordnungen zu genehmigen^ obwohl er bei der Gründung
exkommunicirt gewesen und auch die Zustimmung des Kapitels felde.
Actum 1283 Jtmi 20, datum in Paderborn 1284 März 23.
353
Reverendissimo ac sanctissimo patri domino Martino sancte Romane ecclesie summo antistiti Otto
dei gratia Paderbornensis ecclesie electus et confirmatus obedienciam debitam et paratam. Quoniam
ipsos, quos deus misericors et pius in justificatorum statu magnificavit, hos sancta Romana ecclesia ob
dei reverenciam ac laudabilia opera eorum affectuosius prosequendo gratiis et privilegiis plurimum
insignivit, ipsos, et qui inferioris gradus, status et dignitatis esse dinoscuntur, non absonum est in
Omnibus venerari et in suis necessitatibus ob reverenciam sedis sancte ante memorate affectuosius et
officiosius ac^juvare fratres dicti ordinis fratrum Predicatorum, qui in vinea domini Sabaoht indeficientius
laborantes dominum Ihesum Christum pauperem pauperes plenius immittantur. Hinc est, cum ego
ex jurisdictione mihi comissa secundum canonimi statuta laudabiUa ex causis possim et par-
rochias dividere et unire et nichilominus divinum cultum tenear amphare, hoc ad dei sueque matris
ac sancte apostoUce sedis honorem et reverenciam sategi pro modulo mee possibilitatis studiosius ad-
implere. Unde *) quandum parrocialem ecclesiam sancte et gloriose dei genitricis Marie in Wartberg
mee dyocesis, que in obvencionibus adeo est tenuis, quod in ea rector sustentari non possit secundum
suas necessitates et decenciam clericalem, cum cimiterio dedi libere propter dominum et fundum ad-
jacentem vendidi fratribus ordinis fratrum Predicatorum in ipso opido nostro et parrochiales univi
parrochie sancti Johannis novi opidi ibidem. Quarum ecclesiarum ratione jurisdictionis mihi commisse
ad me jus attinet patronatus, nee mihi in hiis factis spero aliquod obstaculum prestitisse, quod tempore,
quo hoc egi, me a divinis abstinui ob reverenciam sedis sancte sepius memorate, que mihi circa idem
tempus litteras et commissiones direxerat**), a qua dicebar excommunicari propter quoddam debitum,
quod alius sine meo mandato et scitu per quandam membranam meo sigillo munitam contraxerat,
super quibus, pater sancte, vos consului ^) ac de vestra pietate a tali sum scrupulo enodatus. Nee per
id mihi in hiis impedimentum puto genitum, quia tunc consensum capituli mei non accepi, quia divisio
et unio parrochiarum rationabilis jurisdictioni mee ordinarie sit annexa. Quam donationem ac fundi
alienationem, qui mons quidam et rupes pene est inculta, pater reverendissime, ac peto ac rogo et
supplico instantissime propter divini cultus honorem juxta tenorem mearum super hiis confectarum
litterarum pro fundando claustro per vos, si opus est, corrigi vel innovari donationem et alienationem
et a vobis ratificari fratribus deo dignis ante memoratis et liberalissime ac efficacissime confirmari ac
judices et exsequtores, quos petierint, strenuos ^) eisdari, ut, quod donatuin est acvenditum, juxta quod
desidero, una cum ipsis et consequantur et valeant quietius possidere. In hujus peticionis certitudinem
et argumentum sigillum, quo utor, presentibus 6st annexum. Actum anno domini M^CG^LXXXIIP do-
minica ante nativitatem beati Johannis ßaptiste. Datum in Paderborne anno domini M^GGoLXXXIIIIo-
feria quinta post dominicam,'^qua cantabatur Letare.
a) und" ürk, — b) direxat ürk, — c) vos doppelt^ consiilii ürk, — d) strennuos ürk,
Perg.-AuaferHgtmg im KgL St-A, Münster. Von Hand s, XV auf der Rückseite als copia littere-
misse pape bezeichnet Doch zeigt das Pergament die Einschnitte einer littera clausa. Ob*
aber jemals eine Besiegelung stattgefunden, lässt sich nicht feststellen; jetzt fehlt jede Spur
eines Siegels, Die Schreibweise ist sehr inkon^ekt
739.
Martin IV. wiederholt dem päpstlichen KoUektor für die Kirchenprovinzen Köln, Bremen und
Magdeburg Rayner de Orio seinen frühern Auftrag , neue Summen den Florentiner Bankiers zu
senden. Orvieto 1283 November 10.
Dudum tibi per nostras sub certa forma dedimus litteras in mandatis, ut — (jgenannten) civibus
et mercatoribus Florentinis — octo milia marcarum argenti de pecunia decime in commissis tibi col-
WeBtf. Urk.-Biich. V. 45
354
lecta provintiis — assignares. Sed quia predictorum mercatorum sociis — iion nisi tria milia librarum
Turonensium assignasti, — tibi per alias nostras litteras districte duximus injungendum, ut eisdem sociis
predictam quantitatem marcarum — assignare curares. — Ac tu — predictam quantitatem pecunie
prefatis assignare mercatoribus non curasti. — Der Papst befiehlt ihm nochmal» zu gehorchen^ andemfdU
aollen Genannte (in eundem modum) ihn dazu zwingen. Dat, apud Ui'bem ueterem IUI idus novembris
anno teiiio.
Vat. ArcL Regbd. 41 fol. 147 Nr, U(K
740,
Mariin IV. erhöJd dem päpstlichen Kaplan Dietrich ^ Prior der Andreaskirche in Orvido^
Kollektor in den Kirchenprovinzen Mainz und Trier^ die JReisediäten.
Orvieto 1283 Deceniber 13.
Sicut nobis exponei'e cuiavisti, pridem tibi super coUectione decime tene sancte concesse subsidio,
quam exerces a sede apostolica deputatus ^), quinque solidoi'uin sterlingorum salarium pro diebus singulis,
in quibus circa coUectionem higusmodi te vacaie conlingoret, extitit constitutum. Cum autem propter
tuos frequentes discursus — magnam continue tenere et habeie familiam propter Warum discrimina
te oportet ac etiam propter caristiam victualium in partibus ipsis — nequas ex predicto salario incum-
bentia tibi suflfere onera expensarum, provideri super hoc de benignitate sedis apostolice postulastL
Nos — ut ultra predictum tibi salarium constitutum decem et octo libras sterlingorum de pecunia decime
supradicte anno quolibet, in quo circa coUectionem vacabis, — libei'e percipere valeas, — duximus con-
cedendum. Dat. apud Urbem ueterem idus decembiis anno tertio.
a) deputato r/. Key.
Vat. Arch. Regbd. 41 foL J^jOr Nr, J 19.
741.
Martin IV. beauftragt den Thesaurar von St. Gereon in Köln, die säumigen Pächter vm
Werdener Klostergfdern zur ErfiÜlung ihrer Pflicht anzuhalten.
Orvieto 1284 April 21.
„Significanint nobis." —
Dat. apud Urbem ueterem XI kalendas maji pontificatus nostri anno quarto.
Transsumpt von 1285 October 2 im Kgh St,-A. Düsseldorf, T&rt stimmt fcortlich mit dem Pri-
vileg Gregor X. für Werden von 1273 Deceniber 23 oben Nr. 689,
742.
Martin IV. bestätigt eine Schenkung des Paderhomer Donipropstes Heinrich.
Orvieto 1284 Aprü 22.
Martinus episcopus servus servoi'um dei dilectis filiis . . decano et capitulo ecclesie Padebumensis
salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis petitur — effectum. Exhibita siquidem nobis
vestra petitio continebat, quod dilectus filius Henricus prepositus ecclesie Padebumensis cupiens terrena
pro celestibus et transitoiia pro eternis salubri coramertio commutare quandam curiam sitam in ter-
ritorio ville de Balhorne Padebumensis diocesis, ad dictum prepositum ratione persone sue spectan(tem),
pro sue et progenitorum suorum animarum remedio vobis et eidem ecclesie Padeburnensi intuitu con-
tulit pietatis, (prout in) litteris inde confectis pleniue dicitur contineri. Nos igitur vestris supplicatio-
355
nibus inclinati, quod super hoc pie ac provide factum est, ratum et gratuni habentes, id auctoritate
apostolica confirmamus et presentis scripti (patrocinio) communimus. NuUi ergo — incursurum. Dat.
apud Urbera ueterem X kalendas maii pontificatus nostri anno quarto.
Or. stark beschädigt im KgL St.^A, Münster. Bulle U7id Befestigung fehlen jetzt,
Potthast, 22125 nach D/nick Schoten ad annuni. Die Schenkung hatte unter Zustimmung des
Elekten Otto im J, 1283 März 3 stuttgejimüen. (UrL demnächst in IVb d, ÜB.),
743.
Martin IV. beauftragt die Genannten mit der Entscheidung des Streites wegen Besetzung
der Pfarre in Riesenbeck. Orvieto 1284 Juni 13.
Martinus episcopus servus seivorum dei dilectis filiis . . decaiio sancti Johannis et . . majoris Osna-
burgensis ac Widenbrugerisis Osnaburgensis diocesis ecclesiaruiri ^) prepositis salutem et apostolicam
benedictionem. Sua iiobis abbatissa et conventus monasterii in Grauenhorst Gisterciensis ordinis, pa-
trone ecclesie de Risembeke, Osnaburgensis diocesis, petitione monstrai'unt, quod Johanne dicto de
Indagine canonico ecclesie Angariensis ejusdem diocesis suggerente mendaciter venerabih fratri nostro . .
Coloniensi aixhiepiscopo loci rnetropolitano, quod eadem ecclesia de Risembeke tanto tempore vacaverat,
quod ad eundem aichiepiscopum erat ipsius collatio secundum Lateranensis statuta concilii legitime
devoluta, idem archiepiscopus magistro Geilaco canonico ecclesie in Susat Goloniensis diocesis suis dedit
litteris in mandatis, ut, si esset ita, predictam ecclesiam de Ri.sembeke predicto Johanni auctoritate
ipsius archiepiscopi conferre et assignare curaret ipsumque in illius corporalem possessionem induceret
et tueretur inductum, amoto ab ea quolibet illicito detentore, contradictores per censuram ecclesiasti-
cam compescendo. Cumque predictus Johannes sibi dictam ecclesiam de Risembeke per eundem ma-
gistrum Gerlacum conferri peteret pretextu hujusmodi litterarum, ex paite dictarum abbatisse et con-
ventus fuit coram ipso magistro Gei'laco oxcipiendo propositum, quod, cum ipse ad predictam ecclesiam
tunc vacantem Weringerum dictum Hupe presbiterum . . archidiacono loci, ad quem de antiqua et
probata et hactenus pacifice observata consuetudine institutio rectoris in eadem ecclesia de Risembeke ^),
infra tempus legitimum canonice presentassent ac dictus archidiaconus ipsum instituerit in eadem^
dictusque Weringerus eam possideret et aliquamdiu possedisset pacifice et quiete, prefatus magister
Gerlacus ad collationem hujusmodi faciendam dicto Johanni de prefata ecclesia de Risembeke, que nee
de facto nee de jure vacabat, per easdem litteras procedere de jure non poterat nee debebat. Idem
vero magister Gerlacus de hoc legitime cognito per predictas litteras utpote per falsi suggestionem ob-
tentas non esse procedendum sententialiter pronunciavit justitia exigente. Verum predictus Johannes
ab eodem magistro Gerlaco ad dictum archiepiscopum ex sufficienti gravamine se appellasse confingens
appellationis sue causam magistro Godefrido canonico ecclesie sancti Georgii Goloniensis sub certa
forma obtinuit ab archiepiscopo predicto committi. Verum quia predictus magister Godefridus de ap-
pellatione hujusmodi nullatenus cognito, predictis abbatissa et conventu non monitis nee citatis nee
se per contumaciam absentantibus, ex arrupto processum predicti magistri Gerlaci contra justitiam
revocavit, ex parte dictarum abbatisse et conventus, cum id ad earum pervenit notitiam, fuit ad sedem
apostolicam appellatum. Quocirca discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus vocatis,
qui fuerint evocandi, et auditis hinc inde propositis, quod justum fuerit, appellatione postposita statuatis
facientes, quod decreveritis, per censuram ecclesiasticam firmiter observari. Testes autem, qui fuerint
nominati, si se gratia odio vel timore subtraxerint, censura simili appellatione cessante compellatis
veritati testimonium perhibere. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo vestrum
ea nichilominus exequantur. Dat. apud Urbem ueterem idus junii pontificatus nostri anno quarto.
a) Osn — eccl. auf Rasur enger zusammengeschrieben, — b) hier fehlt ein Verbum, wohl pertinebat
45*
356
Oi\ im KgL St-A, Münster* BtUle an Hafifschnur, Auf dem Umbug rechts L. Pergam. Oben
in der Mitte cor durchstrichen, etwas rechts ac ras durchstrichen. In der Ecke An. zweimal
schräg durchstrichen. Unter dem Umbug links V Jac. Roman. Au/ der Rückseite Brabantin.
Adresse: Pro .. abbatissa et conventu in Grauenhorsl. In der Ecke oben a. Reg. Arch.
Ztschr. III 58 Nr. i24.
744.
Martin IV. bestätigt den Weringer Hupe als Pfarrer in Riesenbeck.
Orvieto 1284 Juni 22.
Martinas episcopus servus seiTorum dei dilecto filio Weringero rectori ecclesie in Risembeke Osna-
burgensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Justis petentiiun — complere. Ea propter,
dilecte in domino fili, tuis justis postulationibus grato concurrentes assensu ecclesiam in Risembeke
cum pertinentiis suis, quam te canonice proponis ademptum(!), sicut eam juste possides et quiete, tibi
auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. NuUi ergo — incur-
surum. Dat. apud Urbem ueterem X kalendas julii pontificatus nostri anno quarto.
Or. im Kgl. St.-A. Münster. Bulle an rothgelben Seideitfäden. Auf dem Umbug Ah sub (beide
mit Abkürzungszeichen). Unter dem Umbug links Jac. Roman. Auf der Rückseite C oder G
oben i?i der Ecke. Impetrant nicht zu lesen.
Reg. Arch. Ztschr. III, Ö8 Nr. 125.
745.
liayner de Orio, päpstlicher Kollektor, schreibt an Erzbischof Siegfried von Köln über seine
Gefangenschaft und die Wiedererlangung des Lösegeldes.
1284 November 5.
Reverendo in Christo patri domino S(ifrido) dei gratia sancte Coloniensis ecclesie archiepiscopo
ae sacri imperii per Ytaliam archicancellario R(aynerius) de Orio prepositus Clauaxie, canonicus Leo-
diensis ac domini pape nuncius ad coUigendas decimas per Goloniensem, Bremensem et Magdeburgen-
sem provincias deputatus, salutem et paratam ad ejus beneplacita voluntatem. Cum hactenus specialiter
per dominum E(verhardum) conütem de Marca fuerimus a carcere nobilis viri S(imonis) domini de
Lippia, quo graviter tenebamur, certis condicionibus liberati, videlicet ut infra carnisprivium proximo
futurum absolucionem excommunicacionis sententie, quam idem dominus de Lippia incurrerat cum suis
complicibus, deberemus sumptibus propriis impetrare, alioquin mille marcas per eundem comitem dicto
domino de Lippia solveremus; et propter hoc Willelmum fratrem nostrum dimisimus obsidem, quo-
usque de predictis mille marcis dicto comiti facta fuisset caucio specialis, super quo volebat certificari
per dominum Adulphum de Waldecghen nostrum concanonicum, quem ad hoc nobiscum Leodium de-
stinavit, quo redditus certior per eundem concanonicum predictum fratrem nostrum W(illelmum) nobis
remisit, assignatis et traditis ipsi domino A(dulpho) per nos octingentis marcis Leodiensibus prius
necessitate cogente et licet, sicut domino placuit, per vestram industriam dicte condiciones fuerint irrite,
casse, vane et penitus annulate(!) sicut prefatus comes nobis suis litteris declaravit, idem dominus
Adulphus, quamquam a nobis fuerit specialiter requisitus et monitus, ut dictam summam pecunie nobis
integre redderet, cum ad nichilum essent condiciones eedem reddacte, idem nobis bona fide respondit,
quod prefatam summam pecunie a loco, in quo eam deposuerat, scilicet a domo fratrum Minorum Tra-
jectensium nuUatenus nee ipse nee per alium removeret, donec cum domino comite et cum beneplacito
nostro aliter ordinasset. Quia vero idem dominus A(dulphus) motui proprio magis innititur quam usui
rationis, prefatam summam pecunie sue promissionis facte nobis oblitus a dicto loco, in quo eam
357
deposuerat, transportavit et transportari fecit pro sue libito voluntatis in dispendium terre sancte, cigus
pecunia existit, et ecclesie Romane contemptnm. Quare paternitatem vestram affectuose rogamus hu-
militer requirentes, quatenus prefato domino E(verhardo) comiti de Marca vestris litteris demandetis
vel, si presens fuerit, sibi finniter injungatis, ut dictam summam pecunie nobis integre restituat et
restitui faciat sine mora ita, quod contra eum non habeamus materiam procedendi. Insuper patemitati
vestre supplicamus, quatenus modum pacis et formam composicionis inter nos et dominum de Lippia
inhite, et per quem modum prefate condiciones inter nos et ipsum habite sint cassate, nobis vestris
litteris placeat intimare, ut vos super hoc apud Romanam ecclesiam valeamus merito commendare.
Datum dominica post omnium sanctorum anno domini MGCLXXXIIIL
Mitgetheüt nach Or. vom KgL St-A. Düsseldorf. Vergl, Urk. von 1277 Nov. 24 und von 1278
Dec. 26.
746.
Martin IV. ernennt den päpstlichen Kaplan und Kollektor Dietrich an Stelle des um seine
JEnäassung ansuchenden Rayner de Orio zum Kollektor in der Kölner, Bremer und Magdeburger
Kirchenprovinz und für die Diöcese Kammin.
Perugia 1284 November 27.
De statu decime terre sancte, cujus collectionem felicis recordationis Gregorius papa predecessor noster
dilecto fllio Raynerio de Orio preposito de Glauasio in Goloniensi, Bremensi et Magdeburgensi provintiis
-et diocesi Gamminensi — duxit — committendam, — cum idem prepositus — se ab ejusdem collectionis
commisso sibi officio exonerari humiliter postularit, te, licet tibi a nobis in Treuerensi et Maguntina
provintiis similis decime coUectio sit commissa, dicto preposito in eodem officio subrogamus discretioni
tue — per apostolica scripta mandantes, quatinus ad partes illas — te personaliter conferens — tam
ab eodem preposito quam etiam ab aliis ad colligendam decimam deputatis — exigas rationem ac uni-
versa — collecta seu recepta vel deposita — et omnia scripta, litteras et instrumenta de collectione —
confecta penes dictum prepositum — exigere — procures, — invocato ad hoc, si opus fuerit, auxilio
brachii secularis — . Dat. Perusii V kalendas decembris anno quarto.
Vat. Arch. Regbd. 41 fol. 208 Nr. 39. Martin IV. befiehlt unterm 28. November demselbeny ge-
nannten Florervtiner Kavfleuten das gesammelte Geld zu überweisen. („Gum te ad Goloniensem."
— Dat. Perusii IUI kalendas decembris anno quarto.) Dann gewährt er ihm am 2, De-
ceinber das Recht, weil gegenwärtig in jenen Gegenden die Lebensmittel aussergewohnlich theuer
seien (in ipsis provintiis et diocesi habentur ad presens victualia more solito cariora)
täglich, so lange er Kollektor sei, octo solidos sterlingorum predictis quinque solidis et
decem et octo libris in eis pro rata temporis nichilominus computatis. („Olim nobis ex-
ponere curavisti." — Dat. Perusii IUI nonas decembris.) Vat. Arch. Regbd. 41 fol. 208
Nr. 40 uTid 209 Nr. 41. — Den erstgenannten Auftrag wiederholt Honoritis IV. am 22.
September 1286. („Gum decimam.'' — Dat. Tibure X kalendas octobris anno secundo.)
Vat. Arch. Regbd. 43 f. 167^' Nr. 143. Vgl. Prou^ Les registres d'Honmnns IV. Nr. 640
ausserdem Nr. 424 und 425. Posse, 1274.
747.
Martin IV. befiehlt dem Genannten, dem an seiner Stelle zum Kollektor ernannten Prior
Dietrich Rechnung abzulegen mid die auf die Sammlung bezüglichen Schriftstücke zu übergeben.
Perugia 1284 December 9.
358
Raynerio de Orio preposito de Clauasio.
De statu decime terre sancte, ciqus collectio in Coloniensi Bremens! et Magdeburgensi proTintü?
— tibi hactenus extitit ab apostolica sede commißsa, volentes per dilectum ftlium Theodericum priorem
ecciesie sancti Andree Urbeuetane — certitudinem plenam habere — eundem capellanum tibi in higiK-
modi coUectionis officio — duximus subroganduro. Theüt ihm das Amt des Dietrich (vgL vor. Nr.) mit.
— Quocirca discretioni tue per apostolica scripta roandamus, quatinus memorato capellano de omnibus
— de predictis decima, vicesima, legatis, obventionibus et aliis per te coUecta — reddere rationem —
ac universa scripta — exhibere — procures. — Dat. Perusii V idus decembris anno quarto.
Vat. Arch, Regbd, 41 fol. 209^ Nr. 46, Au fällig ist, dass hier das Entlassungsgesuch RJs de
OiHo gar nicht erwähnt wird,
748.
Honoritts IV. beauftragt den Dechanten v. Xanten mit Untersuchung der Klage zweier Geist-
lichen gegen Soester Laien. Tivoli 1285 Juli 15.
Honorius episcopus servus servorum dei dilecto filio . . decano ecciesie Xanctensis Coloniensis dio-
cesis salutem et apostolicam benedictionem. Conquesti sunt nobis Gonradus canonicus ecciesie in Är-
nesberg ac Henricus de Iserlo clencus, quod Hermannus dictus Wambasticker et Bodo dictus Gonote
de Susacia laici Coloniensis diocesis super terris, debitis, possessionibus et rebus aliis ad eos conununiter
pertinentibus injuriantur eisdem. Quocirca discrecioni tue per apostolica scripta mandamus, quatinus
partibus convocatis audias causam et appellatione remota, usuris cessantibus debito fine decidas faciens,
quod decreveris, — testimonium perhibere. Dat. Tibure idus julii pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl. St.-A, Münster. Btdle an Hanfschnur, Au^ dem Umbug rechts f. R. Oben in der
Ecke rechts An zweimal schräg durchstrichen. Auf der Rückseite Theodericus de Helpin-
stein pro . . . (folgen noch zwei Buchstaben.)
Reg. Arch. Ztschr. Illy 58 Nr. 126 zu Juli 1^ weil Wilmans das verschnörkelte id. für kal. gelesen,
749.
Honorius IV. beauftragt den Domdeckanten von Bremen^ das dem Kl Borstd in der Osna-
hrücker Biöcese an Gütern Entrissene demselben wieder zu verschaffen.
Tivoli 1285 Auffust 13.
„Ad audientiam nostram." —
Dat. Tibure idus augusti pontificatus nostri anno P.
Potthast, 22280.
760.
Hofiorius IV. gibt dem Magister und den Brüdern des Predigerordens Weisungen über ihr
Verhalten beim Interdikt. Tivoli 1285 September 13.
»Meritis vestre religionis.** —
Dat. Tibure idus septembris pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl. Su^A. Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden. Auf dem Umbug rechts Dominicus,
unter dem Umbug links V-
Potthast, 22287.
359
751.
Ronorvus IV. ertheiU dem Magister und den Brüdern des Predigerordens die Erlaubnisse dass
sie^ faUs bei Neubauten der Diöeesanbischof Schwierigkeiten erJiöbe^ jeden beliebigen Bischof um die
Weihe angehen dürfen. Born 1285 November 25.
„Ex parte vestra." —
Dat. Rome apud sanctam Sabinam VII kalendas decembris pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl. St-A. Münster, Bulle an rothgelben Seidenfäden. Auf dem Umbug sechts Sy. Veii.
Unter dem Umbug links V. Auf der Rückseite oben Predicatorum. In der Mitte von
gleichzeitiger Hand Fratrum Predicatoi'um in Waiiberch. Presentatum fratri Johanni
Sperewer in die beate Prisce virginis (i8. Januar).
Potthast, 22333.
752.
Monorius IV. bestätigt dem Prior und Konvent des Predigeroi'dens in Warburg die durch
Elekt Otto von Paderborn gemachte Schenkung dei' Marienkirche daselbst.
Born 1286 Januar 9.
Honorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . priori et conventui fratrum ordinis Pre-
dicatorum Wartbergensium, Paderburnensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem. Cum a nobis
petitur — effectum. Sane petitio vestra nobis exhibita continebat, quod dilectus filius Otto electus
Padeburnensis, postquam electio de se ad ecclesiam Padeburnensem facta extitit canonice confirmata, pro-
vide considerans, quod ecclesia parrochialis beate Marie in vinea oppidi Wartbergensis adeo tenuis in
redditibus existebat, quod rector in ea non posset de illis comode substentari, ut cultus divinus magis
augeretur, ibidem parrochia ipsius ecclesie sancte Marie parrochie sancti Johannis sibi vicine unita,
ecclesiam ipsam, cujus coUatio ad ipsum electum libere pertinebat, cum juribus et pertinentiis. suis
ordini fratrum Predicatoriun pro edificando inibi claustro et aliis officinis suis usibus oportunis pia et
provida deliberatione contulit, prout in patentibus litteris inde confectis plenius continetur. Nos itaque
vestris supplicationibus inclinati, quod super hoc per eundem electum provide factum est, ratum et
gratum habentes illud auctoritate apostolica confirmamus et presentis sciipti patrocinio communimus,
defectum, qui extitit in premissis pro eo, quod ad id capituli Padeburnensis non accessit assensus,
supplentes nichilominus de plenitudine potestatis. NuUi ergo omnino hominum liceat hanc paginam
nostre confirmationis et suppletionis infringere — incursurum. Dat. Rome apud sanctam Sabinam V
idus januarii pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl. St.^A. Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden. Auf dem Umbug reclvts Domi-
nicus. Unter dem Umbug V.
Potthast y 22351 nach Di^uck Schaten ad awimn. Fernere hierauf beziigl. Urkk. demnächst in
IVb des ÜB.
753.
Honorius IV. bestimmt, dass am den von Magister und Brüdern des Predigerordens unvor-
sichtig geschlossenen Verträgen kein Ptäjudiz entstehen solle.
Born 1286 Januar 19.
„Religionis favor.** —
Dat. Rome apud sanctam Sabinam XIIII kalendas februarii pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl, St.-A. Münster, Btdle an rothgelben Seidenfäden, Auf dem Umbug J. Laur. Unter
dem Umbug links V. Auf der Rückseite Predicatorum.
Potthast, 22353,
360
754.
Honorius IV. gewährt den Nonnen im Kl. Benninghausen (abbatisse et conventui monasterii
in Benekinchusen) das Privileg, ihre weltlichen Verwandten in allen beiveglichen und unbewegliche»^
Gutem zu beerben, Lehengüter ausgenommen.
Bam 1286 Februar 20.
„Devotionis vestre precibus.** —
Dat. Rome apud sanctam Sabinam X kalendas martii pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl. Sl-A, Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden. Unter dem ümbug links M. Roc.
In der Mitte oben cor zweimal schräg durchstrichen^ Auf der Rückseite eben Albertus de
Lippia. An der Adressstelle pro . . abbatissa et conventu monasterii de Benekinchusen.
Pottha^t, 22376 nach Druck bei Setbetts, ÜB. /, 416.
755.
Honorius IV. ertheüt dem Kl. in Lippstadt das Privileg, duss es zur Zeit des allgemeinen Inter--
diktes, sofern dasselbe nicht specieU das Kl. trifft, in angegebener Weise Gottesdienst halten darf.
Bom 1286 Februar 20.
Honorius episcopus servus servorum dei dilecto filio preposito ac dilectis in Christo flliabus . .
priorisse et conventui monasterii Lippensis per prepositum et priorissam soliti gubernari, ordinis sancü
Augustini, Coloniensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem. Devotionis vestre precibus in-
clinati auctoritate vobis presentium indulgemus, ut, cum generale terre fuerit interdictum, liceat vobis
clausis januis, quibuslibet aliis presertim excommunicatis et interdictis exclusis, non pulsatis campanis,
summissa voce divina officia celebrare, dummodo causam non dederitis interdicto nee id contingat vobis
specialiter interdici. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis infringere —
incursurum. Dat. Rome apud sanctam Sabinam X kalendas martii pontificatus nostri anno primo.
Or. im Stiftsarchiv zu Lippstadt. Bulle mit Seidenfäden fehlt Auf dem ümbug rechts Sy. T.,
unter dem Vmhug links . ., darunter M. Röc.; Vermerk des Korrektors in der Ecke oben
rechts An, zweimal schräg durchstrichen. Auf der Rückseite oben nicht mehr zu lesen cds
Adresse Lippen.
Reg. Lipp. Reg. II, 26 Nr. 512.
756.
Honorius IV. gewährt Kl. Fredelsloh dasselbe Privileg , wie dem Kl. in Lippstadt; vgl. vor. Nn
Bom 1286 April 26.
Honorius episcopus servus servorum dei dilecto filio . . pieposito ac dilectis in Christo filiabus . .
priorisse et conventui monasterii sancti Blasii de Fredesie per prepositum et priorissam soliti gubernari,
ordinis sancti Augustini, Maguntine diocesis, salutem et apostolicam benedictionem. Devotionis vestre
precibus inclinati auctoritate vobis presentium indulgemus, ut, cum generale terre interdictum fuerit, —
wortlich wie die vorkerg. Nr. Dat Rome apud sanctam Sabinam VI kalendas maii pontificatus nostri
anno primo.
Or. im Kgl. St.^A. Hannover. Bulle an rothgelben Seidevtfäden. Auf dem ümbug rechts Jac.
Anag., beide mit Abkürzungszeichen. Unter dem ümbug rechts . Auf der Rückseite-
oben Otto Prägen. Honorius verl. Schrift.
361
757.
HonoritiS IV. et^nennt den Bischof Heinrich von Basel an Stelle des verstorbenen Erzbischofs
Werner zum Erzbischof von Mainz und fordert die Suffragane zum Gehorsam gegen ihn auf.
Bom 1286 Mai 15.
^Romani pontificis." —
Dat. Rome apud sanctam Sabinam idibus maii anno primo.
Potthasty 22438, Neuerdinga ausführliches Regest bei M. Prou^ les rdgistres d^Honorius IV Nr, 368,
In eundem modum universis suffraganeis episcopis ecclesie Maguntine mandat, quatinus eidem
archiepiscopo obedientiam et reverentiam debitam exhibeant. Dat. ut supra.
VaL Arch, Regbd. 43 foL 98 Nr. 364, Letzteres nicht bei Potthast.
758.
Nikolaus IV. iiberträgt dem Propst von St. Walburg in Soest die Entscheidung über den
Besitz der Kirche in Withmar. Rom 1288 Aprü 9.
Nicolaus episcopus servus servorum dei dilecto filio preposito ecclesie sancte Walburgis extra
muros Susatienses Coloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Sua nobis Hermannus
dictus de Sinestorpe presbyter peticione monstravit, quod, cum Gyselerus de Volcmarsen clericus Ma-
guntinensis diocesis ecclesie deWytmar predicte diocesis falso asserens se rectorem, et quod dictus pres-
byter super eadem ecclesia injuriabatur eidem, ipsum super hoc coram decano ecclesie sancti Bartho-
lomei in Blanckenburch Halberstadensis diocesis apostolica auctoritate traxisset in causam, idem pres-
byter ex eo sentiens ab eodem decano indebite se gravari, quod ad locum non tutum citabat eundem,
alium ei contra justiciam denegans assignare securum humiliter requisitum, ad sedem apostolicam appel-
lavit. Quocirca discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatinus, si est ita, revocato in statum
debitum, quicquid post appellationem hujusmodi inveneris temere attemptatum in causa ipsa, juxta
priorum continenciam litterarum appellatione remota previa ratione procedas. Alioquin partes ad pre-
dicti decani remittas examen appellantem in expensis legittimis condemnando. Testes autem, qui
fuerint nominati, si se gratia, odio vel timore subtraxerint, per censuram ecclesiasticam appellatione
cessante compellas veritati testimonium perhibere. Dat. Rome apud sanctum Petrum quinto idus
aprilis pontificatus nostri anno primo.
Kopie s. XVI im Arolsener Kapiar I fol, 17 ^ auf der Domänenkamvier in Arolsen. Bonifor-
cius VIII sprach die Kirche 1295 April 13 dem KL Arolsen zu.
759.
Nikolaus IV. überträgt den Genannten die Entscheidung des Streites über den Besitz der
Kirche in Withmar zunscJien dem Kl. Arolsen und dem Priester Gysder von Volkmarsen.
Bom 1288 Aprü 9.
Nicolaus episcopus servus servorum dei dilectis filiis decano sancti Victoris extra muros et cantori
sancte Marie ad gradus Maguntinensis ac Petro dicto de Moguntia canonico Francfordensis Maguntinensis.
diocesis ecclesiarum salutem et apostolicam benedictionem. Significarunt nobis prepositus, priorissa et
conventus monasterii Aruldensis per prepositum et priorissam soliti gubernari, ordinis sancti Augustini,
Paderburnensis diocesis, quod, cum Gyselerus de Volckmarsen clericus Maguntinensis diocesis falso
asserens ecclesie de Witmar dicte Moguntinensis diocesis, quam prepositus, priorissa et conventus pre-
dicti in usus proprios canonice obtinent et tunc obtinebant, esse se rectorem, et quod iidem prepositus^
Westl Urk.-Biich V. 4f6
362
priorissa et conventus super predicta ecclesia ii\juriabantur eidem, dictos prepositum, priorissam et
conventum super hoc coram scholastico ecclesie Northusensis predicte Maguntinensis diocesis, cui bone
memorie Wernherus archiepiscopus Maguntinensis causam hujusmodi auctoritate ordinaria commiserat
audiendam, traxisset in causa, tandem predicta causa per appellationem dictoruin prepositi, priorisse
et conventus ad curiam Maguntinensem tunc Maguntinensi sede vacante ex sufficiente gravamine de-
voluta, decanus ecclesie Maguntinensis, qui auctoritate capituli Maguntinensis de causa appellationis
hm'usmodi cognoscebat, in predictum Gyselerum, quia citatus legitime comparere coram ipso in prefixo
sibi termino peremptorio competenti contumaciter non curavit, propter hiyusmodi contumatiam mani-
festam excommunicationis promulgavit sententiam justicia exigente. Quare dictus prepositus, priorissa
et conventus nobis humiliter supplicarunt, ut sententiam ipsam robur faceremus firmitatis debitum
obtinere. Quocirco discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus sententiam ipsam,
sicut racionabiliter est prolata, faciatis auctoritate nostra usque ad satisfactionem condignam appellatione
remota inviolabiliter observari. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, duo vestnim
«a nihilominus exequantur. Dat. Rome apud sanctum Petrum quinto idus aprilis pontificatus nostri
anno primo.
Kopie s. XVI im Ar oh. Kopiar foL 17 auf der Domänenkammer in Arohen,
760.
Nikolaus IV. theilt dem Abt von St. Atibert, dem Dechanten s. Gangerici ufid dem Kam-
nikus Franko in Cambrai mit, die Richter des Erzbischofs (Siegfried) von Köln, der Dechant und
Magister Gottfried von St. Georg in Köln, hätten nach Angabe der Stadt Dortmund in Sachen des
Patronates der Marien- und Nikolaikirche und des Johannesaltares in der Beinoldikirche über Dort-
mund trotz vorher eingelegter Appellation der Stadt einen ungerechten Spruch gethan und die Ex-
kommunikation verhängt; er fordert sie zur Unterstichung und eventuellen Aufhebung des Spruches auf.
Bieti 1288 Juli 15.
„Sua nobis.** —
Datum Reate idus julii pontificatus nostri anno primo.
Potthaat, 22755. Dmck ZUchr. f, vaterl. Gesch. 7, 245. Fahne, ÜB, der St. Dorfynund 11, 330,
zuletzt Rubel, Dortni, ÜB. /, 20L
761.
Nikolaus IV. fordert unter Anführung des in vor. Nr. Erwähnten die daselbst genannten
Richter auf die Klage Dortmufids iiber Verweigerung der schriftlichen Aufzeichnung der Akten zu
untersuchen. Rieti 1288 August 13.
„Sua vobis." —
Datum Reate idus augusti pontificatus nostri anno primo.
PoUhaaty 22775. Di^k Ztschr. 7, 24i; Fahne II, 332, Rubel 7, 204.
762.
Nikolaus IV. fordert unter Anführung des in Nr. 760 Erwähnten die daselbst genannten
Richter auf die Klage Dortmunds, dass die Richter nicht die Beantwortung der Positionen Dort-
munds durch den Dechanten von St. Maria ad Gradus in Köln verlangt habeti, zu mitersuchen.
Rieti 1288 August 13.
363
^Sua nobis." —
Datum Reate idus augusti pontificatus nostri anno primo.
Potihast, 2277 L Druck Ztachr. 7,241; Fahne, II, 331, Rubel, I, 205,
763.
NiJcolatiS IV. iheüt dem Propst, Bechanten und Scholaster von D eventer mü: die Stadt habe
den Ertmar von Suntheim (Ertmarus de Suntheym), einen in Dortmund wohnenden Laien, wegen
seiner Excesse nach Dortmunder BecM bestraft; dieser habe sich an den Erzbischof von Köln ge-
wemdt' und seien die Soester Kanoniker Dietrich von Altena und Bobert sowie der Kölner Kleriker
GottschcUk V. Molengassen von diesem mit der Untersuchung beauftragt, wogegen die St^dt Verwah-
rung eingelegt und^ an ihn, den Papst, appeUirt habe; er beauftragt die Adressaten, die Sache zu
prüfen. Rieti 1288 Augttst 26.
„Sua nobis." —
Dat. Reate VII kalendas septembris pontificatus nostri anno primov
Or. im Stadtarchiv in Dm'tmund, Bulle an Hanfschnur. Rechts oben G ||. Auf der Rückseite
oben in der Mitte Baldewinus de Confluencia. (Mitgetheüt von Dr. Rubel.)
Potthast, 22783. Druck Fahne, II, 334; Rubel, I, 206.
764.
Nikolaus IV. ernennt auf Bitten des Kl. Gottesthal heim sächsischen Corvei (Brenkhausen)
den Abt von Ämelunocbom zum Visitator desselben.
Lateran (?) 1288 September 7.
Nicolaus episcopus servus servorum dei dilecto filio . . abbati in Amelungesborn salutem et aposto-
licam benedictionem. Cum abbatissa et moniales Cistercienses in Valle dei prope Corbeiam Saxonicam
consentiente Heinrico abbate Corbeiensi humiliter nobis supplicarint, quatenus curam earum in spiri-
tualibus tibi specialiter et personaliter committere dignaremur, nos de tua religione, vite munditia,
probitate et circumspecta Providentia plenam in domino fiduciam habentes et sperantes per te spiri-
tuales sorores profuturas, discretioni tue per apostolica scripta mandamus, ut curam earum soUicite
gerens semel in anno circa festum sancti Michaelis archangeli officium religiöse visitationis iis impen-
das et professioni monialium istius monasterii semper intersis easque in monachas benedicente domino
benedicas monachalem habitum eis largiendo. Datum Laterani VII idus septembris pontificatus nostri
anno primo.
Ob Fälschung f Potthast^ p. 1840 (XI) bezeichnet sie als solche , wohl hauptsächlich deshalb, weil
Nikolaus IV. zu der angegebenen Zeit in Rieti war. Eine ältere Quelle liess sich für diese
zuerst von Paulliniy dann von Falke im Cod. TrcuL Corb. p. 858 gedruckte ürk. nicht auf"
finden. Falke gibt eine Beschreibung der BtUle, wül also das Or. gesehen haben. Der Text
ist kaum verdächtig. Auffallend dagegen ist, dass vom Papst und nicht vom Orden diese
Verfügung ausgeht; vielleicht war Brenkhausen in denselben noch nicht au/genommen. VgL
Ztschr, f. vat. Oesch. 36 y 2, 120.
46*
364
765.
Nikolaus IV. heauflragt die in Nr. 760 GenamUeny die £2(ige der Stadt Dortmund wegen
Nichtztdassung ihrer Zeugen in der obenerwähnten Angelegenheit zu untersuchen.
Rieti 1288 September 13.
„Sua nobis." —
Dat. Reale idus septembris pontificatus nostri anno primo.
Potthaaty 22805. Druck Ztachr. 7, 243; Fahne, II, 333; Rubel, I, 207.
766.
Nikolaus IV. beauftragt den Dechanten (Dietrich} von St. Ludgeri in Münster dem Kloster
Ueberwasser (sancte Marie Monasteriensis ordinis sancti Benedicti) bei Wiedererwerbung der
unrechtmässig entrissenen Güter Hülfe zu leisten.
Rom 1289 Januar 5.
„Dilectarnm in Christo filiarum.** —
Dat. Rome apud sanctam Mariam majorem non. januarii pontificatus nostri anno primo.
Or. im KgL St-A. Münster. Bulle an Hat^sdinur. Auf dem ümbug rechts Angelus Rom. Auf
der Rückseite .... de Golonia(?). In der Ecke links f. Benedicti in ord. s. B. steht auf
Rasur des Wortes Augustini und stammt von anderer nicht kanzleimassiger Hand. Doek
kommet diese Bezeichnung bei üebe^^wasser hier nicht zum erstenmale vor, tcie Wilmans W.
ükb, HI, S, 711 Anm. 2 annimmt.
Potthast, 22852 nach Druck Westf. ÜB. HI, 1364.
m
767.
Nikolaus IV. beauftragt den Propst des alten Doms zu Münster dafür zu sorgen, dass dem
Kl. Varlar alle durch Verpachtung und anderweitige üebertragung entfremdeten Güter wieder zu
vollem Eigenthum übergeben werden.
Rom 1289 März 8.
„Ad audientiam nostram pervenit." —
Datum Rome apud sanctam Mariam majorem V nonas raartii pontificatus nostri anno secundo.
Aus Msc. n, 11 p, 5 s, XVIII im Kgl. St.-A. Münster.
PoUhast, 22897 nach Druck Westf. ÜB. III, 1367.
m
768.
Nikolaus IV. ernennt Gerhard zum Nachfolger des Erzbischofs Heinrich von Mainz und
fordert u. a. die Suffragane der Mainzer Kirchenpromnz zum Gehorsam gegen ihn auf.
Rom 1289 März 30.
ven. fratri . . (xerardo archiepiscopo Maguntino.
„Apostolatus officium quamquam insufficientibus meritis nobis commissum." —
Dat. Rome apud sanctam Mariam majorem III kalendas aprilis anno secundo.
365
ünt^r den In eundem modum: Vcnerabilibus fratribus suffraganeis ecclesie Maguntine etc. usque:
Quocirca fraternitati vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus eidem archiepiscopo tamquam
membra capiti obsequentes exhibeatis ei obedientiam et reverentiam debitam et devotam, ita quod mutua
inter vos et illum gratia gratos sortiatur effectus et nos devotionem vestram possimus propter hoc in
domino non immerito commendare. Alioquin sententiam, quam ipse rite tulerit in rebelles, ratam etc.
Dat. ut supra.
Vat, Arch, Regbd. 44 foL 123 Nr. 56.
Reg. Langloisy Les registres de Nicolas IV ^ /, 162,
769.
Nikolaus IV. erkläHj dass die Klarissinnen zu keinerlei vom apostolischen Stuhl veranlassten
Abgaben gezwungen werden können. Bofn 1289 Mai 3.
Nicolaus episcopus servus servorum dei universis abbatissis et . . (!) conventibus sororum inclu-
sarum monasteriorum ordinis sancte Cläre salutem et apostolicam benedictionem. Quanto studiosius
devota mente ac humili di\ine contemplacionis vacatis obsequiis, tanto libencius vestre pacis procura-
mus commodum et quietis. Attendentes igitur, quod, licet quamplura mönasteria vestri ordinis varias
possessiones obtineant, idem * tarnen ordo in paupertate fundatur vosque voluntarie pauperes Christo
pauperi deservitis, vestris supplicacionibus inclinati, ut vos seu vestrum alique ad exhibendum procura-
ciones aliquas legatis vf 1 nunciis apostolice sedis sive ad prestandum subvencionem quamcumque vel con-
tribuendum in exactionibus vel collectis seu subsidiis aliquibus per litteras dicte sedis aut legatorum
vel nunciorum ipsorum seu rectörum terrarum vel regionum quarumcumque minime teneamini nee ad
id cogi possitis, etiamsi in hujusmodi sedis ejusdem contineatur litteris, quod ad quevis exempta vel
non exempta loca et mönasteria se extendant, et aliqua eis, cujuscumque tenoris existant, ipsius sedis
indulgencia non obsistat, nisi forsan littere ipse dicte sedis de indulto hujusmodi et ordine vestro ple-
nam et expressam fecerint mencionem, vobis ad instar felicis recordacionis Clementis pape IUI prede-
cessoris nostri auctoritate presentium indulgemus. Nos enim decernimus irritas et inanes interdicti^
suspensionis et excommunicacionis sentencias, si quas in vos vel aliquam vestrum aut aliquod monaste-
riorum vestrorum seu quoscumque alios occasione vestri premissorum pretextu contra hujusmodi con-
cessionis nostre tenorem per quemcumque äe cetero contigerit promulgari. Nulli ergo omnino homi-
num liceat hanc paginam nostre concessionis et constitucionis — incursurum. Dat. Rome apud sanctam
Mariam majorem V nonas maii pontificatus nostri anno secundo.
Transsumpt im Kgl. St.-A, Münster (KL Ciarenberg) vom J, 1349 Febnuzr 9,
Reg. Arch, Ztschr. II I, 58 Nr. 127. Verzeichnet Potthast, 22962 ebenfalls nach Reg. Das
Privileg Clemens IV. ist vom J. 1265 November 19/20. Potthast, 19454.
770.
Nicolaus IV. trägt deni Propst von Nordhausen auf, dafür Sorge zu tragen, dass die ver-
schiedentlich dem Kl. Hardehausen entfremdeten Besitzungen demselben wieder zurückgestellt werden.
Riäi 1289 Juni 1.
Nicolaus episcopus servus servorum dei dilecto filio . . preposito ecclesie Northusensis Maguntine
diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Ad audienciam nostram pervenit, quod tam dilecti filii . .
abbas et conventus monasterii de Hersuidehusen Cisterciensis ordinis, Padeburgensis diocesis, quam
predecessores eorum decimas, terras, domos, ortos, grangias, pascua, nemora, silvas, molendina, jura,
366
jurisdictiones, maneria possessiones et quedam alia bona ipsius monasterii datis super hoc litteris, factis
renuntiationibus m. «. u\ nach den gewöhnlichen Fannein. Dat. Reate kal. junii pontificatus nostri anno
secundo.
Or. im KgL St-A, Münster, Bulle und Befestigung fehlen. Auf dem Umbug rechts P. Reat.f?);
unter dem ümbug linke f. arm. Aitf der Rückseite Phylippus de As(i)s(io). Oben in der
Ecke links R.
771.
Nikolatis IV. beauftragt den Bischof (Eberhard) von Münster dem Kl. Gravenhorst das Pa-
tronat der Kirche in Riesenbeck^ auf welches dasselbe wegen simonistischer Erwerbung verzichtä
haüCy von feuern zu bestäiige^i. Rieti 1289 August 1.
Venerabili fratri . . episcopo Monasteriensi.
Sua nobis dilecte in Christo filie . . abbatissa et conventus monasterii in Grauenhorst Cisterciensis
ordinis, Osnaburgensis diocesis, petitione monstrarunt, quod ipse olim utpote juris ignare jus patro-
natus ecclesie de Risembecbe dicte diocesis a dilecto filio nobili viro Ottone comite de Rauensberg
vero patrono ejusdem ecclesie emerunt pro certa pecunie quantitate. Verum postmodum recognoscentes
proborum virorum consilio informate se super hoc labern symoniacam commisisse, ad venerabilem fratrem
nostrum . . episcopum, tunc Osnaburgensem electum, super hoc habuere recursum. Idem vero episco-
pus dilectis filiis . . priori fratrum Predicatorum in Minda et . . preposito ecclesie de Leueren pTedicte
diocesis propria auctoritate commisit, ut cum eisdem abbatissa et conventu super predictis et omnibus
aliis negotium ipsum contingentibus dispensarent et nichilominus recepta ab eisdem abbatissa et con-
ventu libera resignatione juris patronatus ejusdem illud eadem auctoritate prefatis abbatisse et conventui
conferrent de novo. Qui juxta formam commissionis hiyusmodi a prefatis abbatissa et conventu hiyus-
modi juris patronatus resignatione recepta illud eisdem abbatisse et conventui contulerunt, cum eis
super vitio symonie higusmodi nichilominus dispensando. Verum eedem abbatissa et conventus diibi-
tantes, quod super premissis earum saluti per dispensationem et concessionem hujusmodi non sit plene
provisimi, nobis humiliter supplicarunt, ut eis super hoc providere de salutaris provisionis remedio^
misericorditer dignaremur. Nos igitur earum piis supplieationibus inclinati fraternitati tue, de qua
plenam in domino fiduciam obtinemus, presentium auctoritate committimus, ut eodem episcopo in vo-
luntate pristina existente, si ad id capituli sui accedit assensus, jus patronatus predictum de novo auc-
toritate nostra abbatisse et conventui conferas prelibatis, fructus per eas ex ecclesia ipsa medio tempore
perceptos eadem auctoritate remittens eisdem. Dat. Reate kal. augusti anno secundo.
Vat. Arch. Regbd. 41 fol. 196v Nr. 398.
Reg. Langloisy /, p. 257,
772.
Nikolaus IV. gewährt deni Erzbischof Gerhard von Mainz das Privileg, die infolge Kriegs-
gefahr oder aus anderm Grunde unterbrochene Visitation einer Diöcese seiner Provinz tviederauf-
zunehmen. Rieti 1289 August 1.
Eidem (. . archiepiscopo Maguntino).
Ad personam tuam nobis et apostolica sedi devotam — . Fraternitati tue presentium auctoritate con-
cedimus, ut, si, cum visitare aliquam de diocesibus tue provincie incepisti, propter guerrarum discrimina,
que solent frequenter inimico hominum seminante zizania in illis partibus iminere (!), aut ex alia
367
rationabili et evidenti causa exire contigerit inchoatam Visitationen!, aliqua consuetudine seu constitu-
tione contraria super hoc edita non obstante, resumere ac perficere valeas, si tarnen visitationi alterius
diocesis principium non dedisti. NuUi ergo nostre concessionis etc. Presentibus post quinquennium
minime valituris. Dat. ut supra. (Vorhergehende: Dat. Reate kal. augusti anno secundo.)
Vat, Arch. Regbd. 44 fol. 196 Nr, 394,
Reg. Langlois^ /, p, 257.
773.
Nikolaus IV. gewährt dem Erzbischof Gerhard von Mainz das Privileg, Prälaten und Kleriker
seiner Diöcese und Provinz, welche aus angegebenem Grunde suspendirt und irregidär geivorden, zu
dispensiren. Bieti 1289 August 8.
Venerabili fratri Gerardo archiepiscopo Maguntino.
Cum, sicut nobis significare curasti, nonnuUi prelati et clerici tue civitatis et diocesis ac provincie
Maguntine pro eo, quod tarn auctoritate propria quam etiam delegata contra tenorem constitutionis
felicis recordationis Innocentii pape IUI predecessoris nostri excommunicationis et interdicti protulerunt
sententias sine scriptis, suspensionis sententiam et non abstinendo postmodum a divinis notam irregu-
laritatis incurrisse noscantur, tu de ipsorum salute soUicitus nobis humiliter supplicasti, ut providere
super hoc de solita benignitate apostolice sedis dignaremur. — Gewährt ihm dieses Recht Dat. Reate
VI idus augusti anno secundo.
Vat. Arch, Regbd, 44 fol 195v Nr. 390.
Reg, Langhin, I, 256.
774:.
Nikolaus IV. fordert die Bürger Kölns auf, für die Freilassung des Erzbischofs Siegfried
und seiner Mitgefangenen beim Herzog Johann von Brabant, den Grafen Heinrich von Jülich und
Adolf von Berg sich zu verwenden. Bieti 1289 August 9.
Nicolaus episcopus servus servorum dei universis civibus Coloniensibus spiritura consilii sanioris.
Clamat in auribus nostris venerabilis Coloniensis ecclesia, clamat et vocem doloris ingeminat, vocem
lamentationis inculcat, utpote pastoris proprii destituta regimine suique nudata presidio defensoris.
Audivimus etenim, quod vos propriis finibus non contenti et illicitis ausibus data licentia cum nobili-
bus viris Johanne duce Brabantie, Henrico de Juliaco' et Adulfo de Monte comitibus conspirationem,
conjurationem et confederatiohem adversus venerabilera fratrem nostrum Sifridum Goloniensem archi-
episcopum et eandem ecclesiam duxistis nequiter ineundas et tandem preconceptam nequitiam facti
eWdentia reserantes terram ipsius ecclesie cum armatorum multitudine copiosa hostiliter invasistis. Gum-
<jue castrum Wuorinc — obsistente (wortlich wie Potthast. 23038), Cum itaque tante temeritatis excessum
tamque nefariam et execrabilem detentionem archiepiscopi raemorati nolimus, sicuti nee debemus, equa-
nimiter sustinere, cum deo displiceat et in vestre ac ipsorum comitum salutis et fame cedat dispendium
et fidelium animos scandalizent, universitatem vestram rogandam attente duximus et hortandam per
apostolica vobis scripta et sub excommunicationis et privationis feudorum quorumlibet, que ab eadem
Coloniensi et aliis quibusvis ecclesiis et monasteriis teuere noscimini, penib districte precipiendo manda-
mus, quatinus procuretis omnino apud jam dictos comites diligenter et soUicite insistendo, ut prefatum
archiepiscopum et alios secum captos cum bonis ablatis eisdem sublato cujuslibet diflicultatis objectu
pristine restituant libertati, illam in hac parte diligentiam, sollicitudinem et efficatiam impensuri, ut
368
devotionem vestram possimus exinde non immerito commendare. Alioquin contra vos ac terram vestram
spiritualiter et temporaliter, prout qualitas facti suaserit et expedire viderimus, actore domino proce-
demus. Dat. Reate V idus augusti pontificatus nostri anno secundo.
Or, im Kgl, St-A, Düsseldorf. Bulle an Hanf schnür. Auf dem ümbug links 0. Laud. mü Ab-
kurzungsstrich durch d. Unter dem ümbug links x» darunter NepuL, tiefer darunter 9.
Oben in der Mitte zweimal cor.^ durchstrichen^ in der Ecke rechts 'R. links . 1. Auf der Rück-
seite Golonia, darunter R mit Script, in der obem Rundung^ in der untern cap^., neben der
obem Rundung rechts CGGLXXIIOI d. h. Regbd, 44 Nr. 373. — Potthasty 23038 vom Tage
voi^hery hat auf ümbug rechts P. Gen., unterm ümbug links X> darunter Nepul., tiefer dar-
unter 1. Oben in der Mitte cor., Ecke rechts R., links . 1. Auf der Rückseite wie oben, nur
Nr. CGGLXXI. Dieselben Kanzleinotizen auf der an den Bischof von Strassburg gerichteten
ürk, Potthasty 23038 Anmerkung,
IIb.
Nikolaus IV. schreibt dem Erzbischof Siegfried von Köln: da er vernommen^ dass der Herzog
Johann von Brabant, die Grafen Wedram von Jülich, Adolf von Berg, Eberhard von der Mark,
(Buipreckt) von Virnemburg, (Otto) von Waldeck und Wilnau, ferner Heinrich von Windeck, Jclhamies
von Beiferscheidty Johannes von Neuenahr, Gerlach von Boüendorp und Gerhard von Jülich, Vasaü&i
der Kölner Kirche, ihn und eine Beihe Prälaten und Barone in der Schlacht bei Worringen gefangen
genommen und die Gefangenen eidlich versprochen hätten, hierüber keine Klage zu führen, sie des-
wegen zu belangen oder sich an den Papst zu wenden, so spreche er aUe Gefangenen von den
hieraufbezüglich geleisteten Eiden frei.
Born 1290 Januar 18.
„Ad audientiam nostram." —
Dat. Romam apud sanctam Mariam majorem XV kalendas februarii pontificatus nostri anno secundo.
Or. im Kgl. St-A. Düsseldorf. Bulle an rothgelben Seider^dden. Auf dem Umbug rechts P. Gen.,
V
unter dem ümbug links X* ^'^f ^ Rückseite 4. A +. Nicolaus und die grossen Anfimg**
buchstaben der ersten Zeüe 'reich verziert. — Vat. Areh, Regbd. 44 fol. 297o Nr. 86L
(Trotzdem auf Or. kein Registraturvermerk.)
Potthasty 32161.
776.
Nikolaus IV. theUt den Erzbischöfen (Gerhard) von Mainz und (Boemund) von Trier mäj
aus den Klagen des Erzbischofs Siegfried von Köln habe er vernommen, dass, als er zur Verfheidi'
gung der Rechte seiner Kirche gegeti die Feinde derselben, welche sich mit ihren Grenzen nvM
begnügten, in den Kampf gezogen, er von diesen gefangen genommen sei. GeisÜiche und Laien der
Kölner, Trierer und anderen Diöcesen hätten dies zum Einbrechen in Kölner Gebiet benutzt. Bt
beauftragt sie, dem Erzbischof die Freiheit zu verschaffen, und die Besitzungen seines BisOium
wieder in den Stand zu setzen, in dem sie vor der Zeit seiner Gefangennehmung waren.
Rom 1290 Januar 31.
369
„Querela gravis venerabilis fratris nostri Sifridi Coloniensis archiepiscopi." —
Dat. Rome apud sanctam Mariam majorem II kalendas februarii anno secundo.
Or* im Kgl, St-A. Düsseldorf. Bulle an Hanf schnür. Auf dem Umbug rechts P. Gen; unter
dem Umbug links X. Auf der Rückseite oben 4- A -f-, unten an derselben Stelle, wo bei den
folgenden die Namen stehen, . , Execut(io) minor (nebst längerem, gleichzeitigem Regest von
Hand eines Kolner Schreibers). Kein Registraturvermerk, obwohl die Bulle Vat, Arch, Regbd.
44 fol. 296 Nr, 858 verzeichnet steht.
Potthast, 23176.
Reg. Langlois, les reg. de Nicolas IV, p. 378 Nr. 2139.
777.
Nikolaus IV. beauftragt die in vor. Nr. Genannten, die mit Erzhischof Siegfried von Köln
gefangenen Prälaten zu befreien. Ben Auftrag^ die beiden in der Befreiung des Erzbischofs und
der Mitgefangenen zu unterstützen, etihsüt er u. a. dem Bischof (Otto) von Paderborn und den
Suffraganen der Kölner Kirche. Born 1290 Januar 31.
Eisdem (Vgl» vor. Nr.).
Ad audientiam nostram pervenit, quod nobiles viri Johannes dux Brabantie, Walramus de Juliaco
et Adolphus de Monte, Euerhardus de Marka, . . de Virnemburg, . . de Waldecke et . . de Wilenowe
comites, ac Henricus de Windecken, Johannes de Ryferscheith, Johannes de Kuch, Johannes de Nuenare,
Gerlacus de DoUendorp et Gerardus de Juliaco ecclesie Coloniensis vasalli — eine Verschworung mit den
Bürgern Kölns gegen ihren Erzhischof Siegfried eingegangen hätten. Nach einer ausführlichen Schilderung
der Schlacht bei Worringen (vne in folg, Nr.) beauftragt er sie, den gefangenen Prälaten und allen Anhängern
des Erzbischofs die Freiheit zu verschaffen und diesen und seine Kirche und Anhänger vollständig schadlos zu
halten, eventuell unter Amiifung der weltlichen Macht Dat. ut supra (wie Nr. 858 s. 0.).
In eundem modum venerabili fratri episcopo Metensi. — Quocirca fraternitatem tuam rogamus et
hortamur attente, per apostolica tibi scripta in virtute obedientie districte precipiendo mandantes, qua-
tenus gerens hujusmodi cordi negotium et ad promotionem illius soUicitis intendens studiis prefati»
archiepiscopis super eo assistas consiliis, auxiliis et favoribus oportunis, ut ipsi tali et tanto fulcti pre-
sidio illud celerius et facilius perducere valeant ad eifectum, nosque diligentiam et soUicitudinem tuam
exinde non immerito commendemus. Dat. ut supra.
In eundem modum venerabili fratri (. . episcopo Argentinensi) . . episcopo Paderbornensi.
Iii eundem modum venerabilibus fratribus universis ecclesie Coloniensis suffraganeis mutatis mu-
tandis.
Vat Arch, Regbd, 44 fol. 296 Nr, 859. Das Or, des Auftrags an den Bischof (Konrad) von
Strassburg im Kgl, St.-A, Düsseldorf, BvUe an Hanf schnür. Auf dem Umbug rechts A. de
Guarcin. Unter dem Umbug links x darunter f. arm. Oben in der Ecke rechts R. In
der Mitte (3 Buchst.) dominus Jac(obus) card(inalis). Dann durchstrichen Ponatur dat. II kal.
februarii. Im Datum selbst II kal. februarii mit blasserer Dinte. Auf der Rückseite in der
Mitte oben -f- A. -f- auf Rasur eines andern Namens. Darunter R mit Script, in der obem
Rundung, in der untern cap^ DCCCLVIFII. Adresse . . episcopo Argentinensi. In der
Afitte längere Rasur von prout expedit — ab eisdem et.
Reg. Langlois l c. p. 378 Nr. 2140—46,
Westf. Urk.-Bach. V. 47
370
778.
Nikolaus IV. befiehlt den Grafen Eberhard von der Mark und Walram van Jülich sowie dem
Herzog Johann von Brabant unter MittheUung der Aufträgey die er den Erzbischöfen van Mains
und Trier gegeben, den gefangenen Erzbischof Siegfried von Köln und seine Mitgefangenen frä-
zulassen und AUes der Kölner Kirche Geraubte zu ersetzen.
Born 1290 Januar 31.
„Ad audientiam nostram pervenit." —
Dat. Rome apud sanctam Mariam msgorem II kalendas februarii pontißcatus nostri anno secundo.
Für Graf Eberhard von der Mark und Walram von Jülich liegen die Origg. im KgL St.-A.
Düsseldorf. Btdle bei beiden an Hanf schür. Das eine geschrieben (Name auf Umbug rechts)
von Cosmas, da^ zweite von N. Viuiani. Unter dem Umbug links v und darunter F. Arm.
bei beiden, ebenso Rasur an dei^selben Stelle in der Mitte (wie auch bei der varhergeh, Nr,)y
nur dass sie bei der ersten schon mit prelatis, clericis beginnt und erst mit fidejussores
eosdem aufhart. Auch hier bei beiden in der Mitte oben von derselben Hand wie in vor. Nr.
. . . dorn. Jac u, s. w. und Ponatur u. s, w. Auf der Rückseite bei beiden -^\^ A. -f |^ auf Rcuntr eines
andern Namens. Darunter R mit script. in der obem und cap^ in der untern Rundung^ neben der
obem DCCCLX. Adresse der ersten . . comiti de Marka, der zweiten . . comiti Juliacefi. Da$
an den Herzog von Brabant gerichtete Schreü>en steht Vat Arch, Regbd, 44 foL 297 Nr, 860.
Dort heisst es: Nobili viro Johann! duci Brabantie spiritum consilii sanioris ftdgt das
Schreiben mit Dat. ut supra, dann
In eundem modum nobili viro Euerardo comiti de Marca spiritum consilii sanioris.
In eundem modum nobili viro Adolfo comiti de Monte spiritum consilii sanioris.
Vgl. Potthasty 23177.
Reg, Langlois l. c. p. 379 Nr. 2147 ff.
779.
Nikolaus IV. gestattet dem vom Papst Martin IV. zum Subdiakon promovirten Mindener
Kleriker Ludwig gen. Sprunc, dass er von seinem Diöcesan- oder einem andern Bischof die hohem
Weihen erhalten kann. Rom 1290 Mai 4.
Ludouico dicto Spininc subdiacono nostro, canonico ecclesie Mindensis.
Devotionis tue precibus inclinati presentium tibi auctoritate concedimus, ut, non obstante, quod
a felicis recordationis Martino papa predecessore nostro in subdiaconiun es promotus, possis per dioce-
sanum tuum vel alium episcopum gratiam et communionem sedis apostolice obtinentem de licentia
diocesani ejusdem statutis temporibus rite ad superiores ordines promoveri. Dat. Rome apud sanctam
Mariam majorem IUI nonas maii anno tertio.
Vat. Arch. Regbd. 46 fol. 2U Nr. 129,
780.
Nikolaus IV. beauftragt den Abt von St. Michael in HUdesheim dem Kl. Fischheck die ihm
entfremdeten Güter wiederzuverschaffen.
Bern 1290 Mai 7.
Nicolaus episcopus seiTus servorum dei dilecto filio . . abbati monasterii sancti Michaelis Hildese-
mensis salutem et apostoUcam benedictionem. Dilectarum in Christo filiarum . . abbatisse et conventus
371
monasterii in Visbeke ad Romanam ecclesiam nuUo medio pertinentis, ordinis sancti Augustini, Min-
densis diocesis, precibus inclinati presentium tibi auctoritate mandamus, quatinus ea, que de bonis
ipsius monasterii alienata inveneris illicite vel distracta, ad jus et proprietatem ejusdem monasterii studeas
legitime revocare. Contradictores — perhibere. Dat. Rome apud sanctam Mariam majorem non. maii
pontificatus nostri anno tertio.
Or, im Stiftsarchiv zu Fischbeck, Bulle und Befestigung fehlen . Auf dem Umbug rechts La dert,
mit Abkürzungszeichen, Oben in der Ecke an. zweimal schräg durchstrichen. Auf der
Rückseite H. de Monasterio.
Reg, Archiv, Ztschr. Uly 58 Nr. 123 zu 1280 Mai 7, (Irrig Nikolaus IIL zugeschrieben.)
781.
Papst Nikolaus IV. überträgt^ nachdem er erfahren^ dass die Dechanei dei^ Kölner Kirche
durch den Tod des Dechanten Dietrich v. Büren erledigt sei (quod decanatus ipsius ecclesie per
mortem quondam Theodorici de Buren olim decani ipsius ecclesie tunc vacabat) und da be-
fürchtet tmirde, dass gelegentlich der Neuwahl schlimme Zunetrackt entstehen könne (et dubitaretur,
prout asserebatur, ne occasione electionis ipsius decani gravis et periculosa discordia in
eadem suscitaretur ecclesia) für diesmal dem Erzbischof Siegfried von Köln das Recht, die De-
chanei mit einer tauglichen Person (ydonee scientia, moribus et etate) zu besetzen^ indem er eine
inzwischen stattgefundene Wahl für ungültig erklärt.
Orvieto 1290 Juni 13.
Syfrido archiepiscopo Coloniensi.
„Coloniensem ecclesiam utpote fidelem sedis apostolice filiam et devotam.** —
Dat. apud Urbem ueterem idibus junii anno tertio.
Vat, Arch, Regbd. 45 fol. 37v Nr, 213,
782.
Nikolaus IV. schreibt an den Domdechanten in Verden über die Beeinträchtigungen, tvelche
das Bremer Domkapitel an seinen Einkünften u. a. in der Diöcese Minden erleidet.
Orvieto 129(y Juli 4.
So Reg, Bremisches ÜB, I, 700 Nr, 701, Vgl. Potthast, 23307,
783.
Nikolaus IV. dispensirt Dietrich von Altena ^ Propst zu St. Salvator in Utrecht^ der vor Er-
langung des kanonischen Alters die Propstei erlangt hatte.
Orvieto 1290 September 11.
Theoderico de Althena preposito ecclesie sancti Saluatoris Trajectensis.
Benigne tibi sunt illa concedenda favore, per que, sicut desiderare perspiceris, conscientie pacem
et salutem anime deo propitio consequaris. Sane petitio tua nobis exhibita continebat, quod tu circa
etatis annum vicesimum constitutus preposituram ecclesie sancti Saluatoris Trajectensis curam animariyn
habentem recepisti, eam absque dispensatione apostolica detinendo et fructus percipiendo etiam ex
47*
372
eadem. Quare a nobis suppliciter postulasti, ut, cum vicesimum quintum etatis tue annum, sicut proponis,
attigeris, tibi super premissis circa statum tuum apostolice provisionis beneficium adhiberi (!). Nos igitur
attendentes, quod hiyusmodi supplicatio de conscientie tue puritate procedit et intendentes affectu
paterno tue saluti et statui providere, tibi, quod hoc non obstante predictam preposituram ac fructus
ex ea illicite perceptos, quos tibi donamus de gratia speciali, possis licite retinere, auctoritate presentium
indulgemus decernentes te ad ipsorum fructuum restitutionem aliquatenus non teneri, ac nichilominus
omnem maculam sive infamiam vel inhabilitatis notam, si quam ex receptione et retentione ipsius pre-
positure et perceptione higusmodi fructuum contraxisti, tolaliter abolemus de apostolice plenitudlne
potestatis. Volumus autem, quod aliquam congruam summam pecunie in evidentem utilitatem prepositure
predicte convertas, a qua dictos fructus nosceris percepisse. Nulli ergo etc. nostre donationis, con-
cessionis, constitutionis et abolitionis etc. Dat. apud Urbem ueterem III idus septembris anno tertio.
Vat, ArcL Regbd. 45 foL 83 Nr. 417, Nach der genauen Altersangabe kann det 1280 erwähnte
Theodericus de Altena can. Sosatiensis eccl. mit obigem nicht wohl identisch sein. Vgl
Westf. Un. III, 1099 und oben Nr. 763.
784.
Nikolaus IV. transsumirt und bestätigt das von Innocenz IV. bereits 1245 Juni 13 Uran»-
mmirte Fri/oüeg des Papstes Ägapitus für Stift Essen.
Orvieto 1290 Septefnber 13.
. . abbatisse et conventui seculaiüs ecclesie Asindensis Coloniensis diocesis .
Litteras felicis recordationis Innocentii pape IUI predecessoris nostri nobis pro parte vestra ex-
hibitas ad vestre supplicationis instantiam inspici fecimus et earum tenorem de verbo ad verbum pre-
sentibus annotari. Qui talis est:
Innocentius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . abbatisse et conventui
secularis ecclesie Asindensis Coloniensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Privilegium
bone memorie Agapiti pape predecessoris nostri fecimus inspici diligenter. Cigus tenor talis est:
Ägapitus episcopus servus servorum dei Hathewige religiöse abbatisse et monasterio Asinde ab
Altfrido quondam presule constructo») suisque successoribus in perpetuum. Tunc summe apostolice
dignitatis apex in hoc divino prospectus nitore^) dinoscitur prefulgere, cum in exercendis dei laudibus
inpensius studebit sui laboris exhiberi certamen. Igitur quia postulastis a nobis per interventum donnic)
et gloriosi regis Odtonis, quatinus Privilegium datum^) a predecessore nostro donno Zacharia«) papa
prelibato monasterio. cui vocabulum est Asinde ab Alfrido presule constructo f)i quod flammarum
adustione cum predicto monasterio combustum est, nostra apostolica auctoritate vobis idem Privilegiums)
a noviter concedere juberemus, et decimam, quam permissu predicti domni apostolici et assensu epis-
coporum totiush) cleri Guntharius Coloniensis ecclesie archiepiscopus eorundem sanctimonialium victui
atterminaverat, et electionis arbitrium, ut, quando abbatissa defuncta fuerit, licenciam habeant sancti-
moniales, que ibidem fuerint intrinsecus, de semetipsis, que digna fuerit et deo placita, eligere abba-
tissam. Et ut privilegiis apostolice sedis idem monasterium decoretur, ut sub jurisdictione sancte nostre,
cui deo auctore deservimus, ecclesie constitutum nullius alterius ecclesie jurisdictionibus summittatur»).
Pro qua re piis desideriis vestris faventes id, quod exposcitis 1^), effectui mancipamus, statuentes aposto-
lica censura sub divini judicii obtestatione et anathematis interdictu, ut nuUus unquam presumat quis-
piam, cujuscunque sit dignitatis, veU) quantumcunque magna parvaquem) persona n), de rebus aut pos-
sessionibus vel quicquam de hiiso), que ei pertinere videntur, quoquomodo auferre aut alienare presumat p),
setq) nee quamlibet malitiam aut jacture molestiam ibidem sive pacis sive barbarico tempore quoquo-
373
modo inferre preeumat, cum profecto ipsum perhenniter, ut dictum est, tarn pacis quam barbaricor)
tempore ftrma stabilitate decernimus sub jurisdictione sancte nostre ecclesie permanendum. At vero
qui pio intuitu observator hiyusmodis) nostri apostolici privilegii extiterit, benedictionis gratiam a mi-
-sericordissimo domino deo multipliciter consequatur.
Nos igitur tenorem ejusdem privilegii quasi jam nimia vetustate consumpti, cum fuerit non in
pargameno set in papiro conscriptum, transcribi fecimus et transcripto hujusmodi buUam nostram apponi.
Nolentes ex hoc novum jus monastcrio acquiri predicto set antiquum, si quod habet, sibi solummodo
conservari. Dat. Lugduni idus junii pontificatus nostri anno secundo.
Nolumus autem per hoc eidem monasterio jus novum acquiri set antiquum tantummodo conser-
vari. Dat. apud Urbem ueterem idus septembris anno tertio.
a) Die Stelle von del bis hier lautet in L Hathuwige religiöse abbatisse venerande monasterii Astnidensis ab
Alfrido quondam presule Hildensemensis ecclesie constructo. — b) /. prospectius nitori. — c) /. domni ebenso später, —
d) L fehlt datum. — e) L Zacharia domno. — t) L hat hinter vocabulum est nur Astnide, concessum, quod u, s. to. —
g) prif ilegium fehlt OL — h) que fügt dem Sinne nach richtiger O L hinzu, — i) I, subm. — k) ex affectu fügt I, hinzu,
— 1) et fOgt L hinzu, — m) I, vel parva st. parvaque. — n) O I, fügt sit hinzu, — o) so in O I, und K N,; fehlt im Reg,
— p) presumat fehlt Ol, — q) sed Ol, — r) Das Reg. lässt quoquoiDodo — tempore aus, während K N, wahrscheinlich den
richtigen Text bringt; I. hat statt dessen hinter molestiam: inferre. Profecto ipsum perenniter tarn pacis quam barb. temp.
firma u, s. w. — s) vielleicht nur in hujus aufzulösen tr/e L hat.
Vat. Arch. Regbd, 45 fol. 84 Nr. 423. Text hier aufgenommen wegen der zahlreichen, auffalligen
Verschiedenheiten (vgl. Einleiiung), tvelche die Eintragung in den Registerband gegenüber
dem bei Lacomblet /, 99 veröffentlichten Original-Tran^sumpt Innocenz IV. (0 L) aufweist.
Eine dei* 1. Hälfte des 14. Jh. angehörende, unzweifelhaft aus dem Or, geflossene Kopie des
obigen PHvüegs (K N.) im Kgl. St.-A. Düsseldorf stimmt mit dem Register, abgesehen von
einigen unwesentlichen dem Abschreiber zu Schuld fallenden Buchstabenabweichtmgen (domini
st. domni, beidemal Altfrido) bis auf die zwei wahrscheinlich im Orig. auf Rasur nachge-
tragenen Hinzufugungen buchstäblich überein. — Vgl. oben Nr. 14.
785.
Nikolaus IV. fordert den Erzbischof (Gerhard) von Mainz und seine Suffragane auf, gegen
-einige Missethäter, die sich Johanniter oder Mitglieder anderer Orden nennen und als solche Legate,
Almosen und sonstige Gaben für das h. Land sammeln und dann für sich verwenden, entschieden
vorzugehen. Orvieto 1290 Octoher 11.
Venerabili fratri . . archiepiscopo Maguntino et ejus suffraganeis.
Pervenit ad audientiam nostram, quod nonnulli iniquitatis filii se fratres militie templi hospitalis
sancti Johannis Jerosolymitani et aliorum diver'sorum ordinum, domorum^dei et hospitalium asserentes
per diversas mundi provintias dictorum ordinum, domorum et hospitalium nomine elemosinas, legata
«et male ablata, incerta, et que alias ratione predicationis crucis offerri contingit, in terre sancte subsi-
dium convertenda petere, coUigere ac in proprios usus convertere dampnabili temeritate presumunt in
sue salutis dispendium, fidelium scandalum et grave prejudicium dicte terre. Nolentes igitur tante pre-
sumptionis excessum equanimiter tolerare universitati vestre per apostolica scripta in virtute obedientie
districte precipiendo mandamus, quatinus quilibet vestrum in civitatibus, diocesibus et locis vobis sub-
jectis questores seu fratres hujusmodi ad coUigendum elemosinas, legata, male, ablata et alia predicta
nuUatenus admittatis neque permittatis a subditis vestris admitti, nisi post hujusmodi prohibitionem
nostram mandatum super hoc ab eadem sede ipsos fratres habere contingeret speciale. lUos quoque
374
questores, quos contra hujusmodi prohibitionem nostram secus attemptasse forsitan inveneritis, capere
ac sub fida custodia tenere curetis. — Dat. apud Urbem ueterem V idus octobris anno tertio.
Vat. Arck. Regbd. 45 fol 104 Nr, 512.
786.
Nikolaus IV. gestattet dem Edmund v. Isenhurg genannte Kanonikate zu behalten.
Orvieto 1290 Odoher 11.
Emondo de Ysemburch canonico ecclesie Fossensis Leodiensis diocesis.
Meritis tue probitatis inducimur, ut personam tuam afTectu favorabili prosequentes specialem tibi
gratiam faciamus. Exhibita siquidem nobis tua petitio continebat, quod olim tecum auctoritate sedis
apostolice per bone memorie Henricum Leodiensem episcopum extitit dispensatum, ut non obstante
defectu natalium, quem pateris de subdiacono genitus et soluta, possis ad omnes ordines promoveri et
ecclesiasticum beneficium obtinere, etiam si curam habeat animarum, ac postmodum Fossensis et Mo-
nasteriensis ecclesiarum, Leodiensis diocesis, canonicatus et pi*ebendas, quibus animarum, cura non
iminet (!), es canonice assecutus. Cum autem predicte littere apostolice casu fortuito sint amisse, licet
ipsius episcopi littere super hujusmodi tua dispensatione confecte noscantur, ut asseris apparere, nobis
humiliter supplicasti, ut providere tibi super retentione canonicatuum et prebendarum ipsorum non ob-
stante predictarum litterarum apostolicarum amissione de benignitate solita dignaremur. Es wird ihm
irrfolge seines guten Leumundes gewährtj dass er canonicatus et prebendas eosdem una cum officio, quod
argentaria vulgariter nuncupatur, quodque in predücta ecclesia Fossensi obtines, behalten darf. Dat. apud
Urbem ueterem V idus octobris anno tertio.
Vat, Arch, Regbd, 45 fol, 92 N\ 456,
787.
Nikolaus IV. gestattet deni Mänsterschen Scholaster Arnold von Blankenheim trotz erlangter
anderer Bene fielen sein Scholastikat zu behalten,
Orvieto 1291 März 1.
Arnoldo de Blanckenhem scolastico ecclesie Monasteriensis.
Apostolice sedis benignitas consueta sie merita personarum provida deliberatione discernit, ut eos,
qui litterarum scientia et morum ac generis nobilitate precellunt, favoris gratia efferat amplioris et
majoribus studeat beneficiis honorare, quia non indigne tunc uni, quod sufficeret pluribus, speciali pro-
visione conceditur, cum circa dona virtutum solus obtinere dinoscitur, quod divisim in pluribus invenitur.
Nuper siquidem canonicatum et preposituram ac prebendam tunc vacantes in Leodiensi ecclesia per
obitum quondam magistri Angeli de Urbe notarii nostri, ipsius ecclesie notarii et prepositi, qui apud
apostolicam sedem decesserat, tibi scolastriam Monasteriensis ecclesie, quam tunc temporis obtinebas,
libere in nostris manibus resignanti, de gratia contulimus libeiali. Verum, sicut fidedignorum habet
assertio, per te ac tuos utilis esse poteris et multipliciter fructuosus. Nos attendentes nobilitatem generis,
venustatem morum, litterarum scientiam aliaque dona virtutum, quibus personam tuam, sicut asseritur,
gratia divina dotavit, ac sperantes, quod scolastria ipsa per tue discretionis industriam regatur, utiliter
et feliciter gubemetur, scolastriam eandem per hujusmodi resignationem tuam vacantem ad presens, cum
nuUus preter nos eam conferre potuerit, constitutione felicis recordationis Clementis IUI predecessoris
nostri super prebendis et dignitatibus aliisque beneficiis ecclesiasticis apud sedem predictam vacantibus
per Romanum dumtaxat pontificem conferendis edita obsistente, ac nondum tempus effluxerit statutum
375
per moderationem pie memorie G{regorii) X predecessoris nostri super hoc adhibitam in concilio Lug-
-dunensi, cum omnibus juribus et pertinentiis suis de novo tibi apostolica auctoritate conferimus et
providemus de illa et dilectum filium magistrum Johanne^^ de Preneste camere nostre clericum, the-
saurarium ecclesie Gathalunensis, investimus tuo nomine per nostrum anulum presentialiter de eadem
-decernentes irritum et inane, si secus de scolastria ipsa a quoquam attemptatum est vel in posterum
contigerit attemptari. Non obstantibus quibuslibet ipsius ecclesie Monasteriensis contrariis consuetudi-
nibus vel statutis juramento, confirmatione apostolica vel alia quavis firmitate vallatis, aut si aliqui
super provisione sibi facienda de personatibus, dignitatibus seu beneficiis ecclesiasticis ipsius sedis vel
legatorum ejus in Ulis partibus generales vel in ipsa Monasteriensi ecclesia speciales litteras impetra-
runt, quibus te in assecutione scolastrie volumus anteferri sed quoad assecutionem aliorum persona-
tuum et dignitatum nullum per hoc prejudicium generari, aut si aliquibus communiter vel divisim a
sede sit indultum eadem, — sive. quod in predicta Monasteriensi et sanctorum apostolorum Coloniensi
nee non et in Treuerensi ac de Monasterio in Efflia Coloniensis diocesis ecclesiis canonicatus et pre-
bendas nosceris obtinere, aut si presens non fueris ad prestandum de observandis statutis et consue-
tudinibus prefate Monasteriensis ecclesie solitum juramentum, dunmiodo in absentia tua per procura-
torem ydoneum, et cum ad eandem ecclesiam accesseris, corporaliter illud prestes. Auctoritate insuper
sedis predicta tecum ex uberioris dono gratie dispensamus, ut preposituram et scolastriam ac canoni-
catus et prebendas predictos licite retinere valeas, constitutione generalis concilii super hoc edita et
qualibet alia contraria non obstante. Proviso, quod prepositura et scolastria ac prebende predicte de-
bitis non fraudentur obsequiis etanimarum cura in eis, quibus illa iminet, nuUatenus negligatur. NuUi
ergo etc. nostre coUationis, provisionis, investiture, constitutionis et dispensationis etc. Dat. apud Urbem
ueterem kalendis martii anno quario.
In eundem modum dilectis fiUis . . sancte Marie ad gradus et . . sancti Georgii ecclesiarum Colo-
niensium decanis et Jacobo de Labro canonico Reatino. Apostolice sedis benignitas etc. — Dat. ut
supra.
Vat. Arch, Regbd. 46 fol 16v Nr. 82.
788.
Nikolaus IV. überträgt dem Lätticher Kanoniker Adolf von Waldeck ein Kanonikat in Köln.
Orvieto 1291 April 5.
Adulpho de Waldegke canonico ecclesie Coloniensis.
Quia nobilitate generis, venustate morum et litterarum scientia, prout fide dignorum protestantur
testimonia, laudabiliter juvari dinosceris, personam tuam sie ornatam scientia, sie moribus insignitam
libenter prosequi volumus generosi exhibitione favoris. Hiis igitur in te paterna consideratione pensatis,
volentes tibi gratiam facere specialem, canonicatum ecclesie Coloniensis cum plenitudine juris canonici
et prebendam integram non sacerdotalem nuUi alii de jure debitam, si qua in ecclesia ipsa vaeat ad
presens, cum omnibus juribus et pertinentiis suis apostolica auctoritate tibi conferimus et providemus de
illis. Si vero nuUa talis prebenda nunc vacat in ecclesia supradicta, nos prebendam aliam proximo in
eadem ecclesia vacaturam, que simiUter de jure nuUi alii debeatur, conferendam tibi, cum vacaverit,
donationi apostolice reservamus. — Non obstante — quod in Trajectensi preposituram et in eadem ae
Leodiensi ecclesiis canonicatus et prebendas nosceris obtinere. — Dat. apud Urbem ueterem nonis aprilis
anno quario.
In eundem modum dilectis filiis . . abbati monasterii sancti Jacobi Leodiensis et . . decano Tre-
uerensis ac Jacobo de Labro canonico Reatine ecclesiarum. Quia dilectus filius Adulphus de Waldegke
376
canonicus Coloniensis — befiehlt ihneuy dem Adolf v. Waldeck zur Erlangung eines solchen KanomkaU zir
verhelfen. Dat. ut supra.
Vat. Arch, Regbd. 46 foL 66v Nr. 333. Adolf v. W, wurde später Bischof van Luttich.
789.
Nikolaus IV. verleiht dem lAUticher Kanonikus Gottfried von Waldeck ein Kanonikat in Kok.
Orvieto 1291 Mai 10.
Godefrido nato quondam Henrici comitis de Waldegke canonico Leodiensi.
Personam tuam de nobilitate generis, honestate morum et aliis virtutum meritis apud nos fide-
dignorum testimonio commendatam libenter gratioso favore prosequimur et condigna gratia honoramus.
Attendentes igitur tuonim hujusmodi exigentiam meritorum ac volentes tibi propter hoc necnon et con-
sideratione dilecti filii nostri M(atthei) sancte Marie in porticu diaconi cardinalis, nobis pro te cum in-
stantia supplicantis, gratiam facere specialem, canonicatum ecclesie Coloniensis cum plenitudine juris
canonici et prebendam non sacerdotalem, nulli alii de jure debitam, si qua in ecclesia ipsa vacat ad
presens, cum omnibus juribus et pertinentiis suis apostolica tibi auctoritate conferimus et providemus
de illis. Si vero nuUa talis prebenda nunc vacat in ecclesia predicta, nos prebendam similem proxima
in eadem ecclesia vacaturam, que similiter de jure nulli alii debeatur, conferendam tibi, cum vacaverit,
donationi apostolice reservamus. — Non obstante, — quod de thesauraria Monasteriensis ecclesie, cujus,
cum super illa tibi questio moveatur, nondum es pacificam possessionem adeptus, auctoritate litterarum
venerabilis fratris nostri J(ohannis) Tusculani episcopi, tunc in illis partibus apostolice sedis legati, tibi
provismn existit, seu quod in eadem Monasteriensi, Magdeburgensi, Herbipolensi, Trsgectensi et Vrisla-
riensi Maguntine diocesis ecclesiis canonicatus et prebendas nosceris obtinere. — Dat. apud ürbem
ueterem VI idus maii anno quarto.
In eundem modum dilectis filiis . . abbati monasterii sancti Jacobi Leodiensis et . . archidiacono
Bononiensis ac . . preposito Dauentriensis Trsgectensis diocesis ecclesiarum. Personam dilecti filii Gode-
fridi, nati quodam Henrici comitis de Waldegke, canonici Leodiensis, de nobilitate generis etc. ut supra
u. s. w. — Dat. ut supra.
Vat. Arch. Regbd. 46 foL 67 Nr. 334. Gottfried wurde später Bischof von Minden.
790.
Nikolaus IV. bestätigt die mit Einwilligung des Bischofs (Eberhard) von Münster geschehene
Uebertragung des Patronaisrechtes der Kirche Bedum seitens der Parrochianen als Patrone an das
CisterdenserTdoster Thedingen (Germania ordinis sancti Benodicti).
Orvido 1291 Mai 15,
„Cum a nobis petitur." —
Dat. apud Urbem ueterem idus maii pontificatus nostri anno quarto.
Abschr. s. XVI in Msc. II, 12 p. 187 im KgL St.-A. Münster. Darunter Gosmas, Name det
Schreibers.
PoUhast, 23668.
377
791.
Nikolattö IV. beauftragt den Bischof (Konrad) von Osnabrück den KanoniktiS von St Johann
in Osnabrück und Pfarrer von Bielefddy Johann von Bavensberg, hezüglich Uebernahme anderer
Pfründen zu dispensiren. Orvieto 1291 Juli 1.
. . episcopo Osnaburgensi.
Significavit nobis dilectus filius Johannes de Rauensbergh subdiaconus, canonicus ecclesie sancti
Johannis Osnaburgensis, quod eo dudüm tunc acolito supplicanie felicis recordationis Gregorio pape X
predecessori nostro, ut secum super defectu natalium, quem patitur de soluto genitus et soluta, quod
higusmodi non obstante defectu posset in susceptis ordinibus ministrare et ad omnes sacros etiam pro-
moveri et canonicatum et prebendam ejusdem ecclesie curam animarum non habentes ac ecclesiam de
Bileuelde Padebumensis diocesis, cui cura est animarum annexa, quas alias fuerat canonice assecutus,
Kcite retinere valeret, dispensare misericorditer dignaretur. Idem predecessor tibi tunc electo Osna-
burgensi suis dedit litteris in mandatis, ut ab eodem Johanne libera ipsorum canonicatus et prebende
ac etiam ecclesie de Bileuelde resignatione recepta et satisfacto ipsis ecclesiis de fructibus medio ten>-
pore inde perceptis dictoque Johanni super eo, quod ea taliter detinuit, imposita penitentia salutari,
tandem consideratis diligenter circumstantiis universis, que circa ydoneitatem attendende forent, si pa-
terne non esset incontinentie imitator, sed bone conversationis et vite, super quibus idem predecessor
tuam intendebat conscientiam onerare, aliasque sibi merita suflfragarentur ad dispensationis gratiam
obtinendam, secum auctoritate apostolica dispensares, quod predicto non obstante defectu posset in
susceptis ministrare ordinibus et ad omnes sacros ascendere ac dictos canonicatum et prebendam et
ecclesiam libere recipere ac licite retinere sibique de novo canonicatum et prebendam et ecclesiam con-
ferres eosdem, prout secundum deum anime sue saluti nosceres expedire. Ita tamen, quod idem Jo-
hannes post dispensationem hujusmodi se promoveri ad omnes sacros ordines statutis temporibus et in
dicta ecclesia de Bileuelde residentiam faceret personalem. Älioquin hujusmodi gratia nullius penitus
momenti existeret quoad beneficia supradicta. Cumque idem Johannes predicta beneficia libere in
tuis manibus resignasset, tu cum ipso super defectu dictarum litterarum auctoritate dispensans sibi de
novo eadem beneficia contulisti. Et licet ipse postmodum subdiaconatus ordinem, prout ipsorum ca-
nonicatus et prebende onus requirat, statutis temporibus suscepisset, tamen se in diaconum et pres-
byteruma) promoveri nee in dicta ecclesia de Bileuelde fecit residentiam personalem ac nichilominus
canonicatum, prebendam et ecclesiam de Bileuelde retinuit et fructus percepit etiam ex eisdem. Quare
nobis humiliter supplicavit, ut, cum ipse eandem ecclesiam de Bileuelde sit resignare paratus, providere
sibi super retentione dictorum canonicatus et prebende ac fructuum eorundem paterna diligentia digna-
remur. Nos igitur de circumspectione tua gereutes in domino fidutiam pleniorem, fraternitati tue per
apostolica scripta mandamus, quatinus ab eodem Johanne hujusmodi dicte ecclesie de Bileuelde — re-
signatione recepta, secum quod eosdem canonicatum et prebendam ac fructus ex eis et dicta ecclesia
de Bileuelde perceptos, dununodo aliquid ex ipsis fructibus juxta tue discretionis arbitrium in evidentem
utilitatem dictorum canonicatus et prebende ac ecclesie de Bieleuelde convertat, licite retinere .nee non
aliud beneficium ecclesiasticum, etiam si curam animarum habeat, obtinere possit, dummodo sibi ca-
nonice oflferatur, auctoritate nostra dispenses, si videris expedire. Ita tamen, quod idem Johannes, sicut
requiret onus beneficii, quod eum post dispensationem hujusmodi tuam obtinere contigerit, ad diaco-
natus et presbyteratus ordines se faciat statutis temporibus promoveri et personaliter resideat in eodem.
Älioquin hujusmodi gratia quoad beneficium ipsum nullius penitus sit momenti. Dat. apud Urbem ue-
terem kalendis julii anno quarto.
a) Ifier fehlt nee oder non.
Vat. Arch. Regbd. 46 fol 68v Nr. 342.
Westf. Urk.-Bach V. 48
378
792,
Nikolaus IV. beauftragt den Biscfwf (Eberhard) von Münster y den Genannten vom defectus
natalium zu dispensiren. Orvieto 1291 August 21.
. . episcopo Monasteriensi.
Ex parte dilecti filii Johannis quondam Brunonis de Borien a) presbyteri tue diocesis fuit propo-
situm corain iiobis, quod ipse defectum natalium patiens de diacono genitus et soluta, aliqua dispen-
satione a sede apostolica non obtenta se fecit in presbyterum promoveri et perpetuam vicariam ec-
clesie in Olflen tue diocesis curam animarum habentem, rite tarnen alias extitit assecutus. Quare pro
parte ipsius Johannis fuit nobis humiliter supplicatum, ut cum eo, quod in susceptis ordinibus mini-
strare ac predictam vicariam licite retinere valeat, dispensare misericorditer dignaremur. De tua itaque
circumspectione plenam in domino fiduciam obtinentes fraternitati tue per apostolica scripta mandamus,
quatinus ab eodem Johanne libera prefate vicarie resignatione recepta et satisfacto ipsi vicarie de
fructibus medio tempore ex eadem perceptis dictoque Johanne (!), quod dictam vicariam sie retinuit et
fructus ipsius pei'cepit, imposita penitentia competenti, demum consideratis diligenter circumstantiis
universis, que circa ydoneitatem persone fuerint attendende, si paterne non est inconünentie imitator,
sed bone conversationis et vite, super quibus tuam intendimus conscientiam onerare, aliasque sibi me-
rita suffragantur ad dispensationis gratiam obtinendam, ei de novo vicariam conferas supradictam et
secum, quod in predictis ordinibus ministrare ac eundem vicariam licite retinere valeat, necnon et super
irregularitate, quam recipiendo predictos o'rdines rite tamen alias statutis temporibus et absque vitio
symonie et ministrando in eis seque divinis ofßciis immiscendo, non tamen in contemptum clavium
contraxit, eo ad tempus juxta tue discretionis arbitrium limitandum a suorum ordinum executione
suspenso, auctoritate nostra dispenses, prout secundum deum anime sue saluti videris expedire. Ita
tamen, quod idem Johannes, sicut requiret onus ejusdem vicarie, in dicta ecclesia residentiam faciat
personalem. Älioquin hujusmodi gratia quoad vicariam ipsam nullius penitus sit momenti. Dat. apud
ürbem ueterem XII kalendas septembris anno quarto.
a) fehlt ein 2 weite h filii.
Vat. Arch. Reghd. 46 fol 87 Nr, 442.
793.
Nikolaus IV. beauftragt die Bischöfe (Simon) von Paris^ (Guido) von Noyon und (Eberhard)
von Münster mit der Prüfmig der Gründe für und gegen eine Ehedispens für Graf Heinrich von
Luxemburg und Margarethe von Lothringen.
Orvieto 1291 August 30.
Venerabilibus fratribus . . Parisiensi, . . Nouiomensi et . . Monasteriensi episcopis.
Exhibita nuper nobis dilecti filii nobilis viri Henrici comitis Lucelenburgensis et dilecte in Christo
filie nobilis mulieris Margarete nate nobilis viri Johannis Lothoringie, Brabantie et Limburgensis ducis
petitio continebat, quod, cum inter ipsum comitem ex parte una et dictum ducem ex altera et eorum
hinc inde consanguineos, amicos et subditos gravia odia et rancores et capitales inimicitie ab ohm ex
quodam conflictu habito inter eos, in quo quondam Henricus pater dicti comitis et multi alii fuenint
eventu bellico interfecti, exorla noscantur, ex quibus gravia hinc et inde rerum dampna, terrarum
•destructiones personarum excidia et animarum pericula evenerunt hactenus et cotidie iminent ac dubi-
tatur de gravioribus in futurum, nobiles ipsi ad sedandum inimicitias odia et rancores hujusmodi et
obviandum periculis grav'ioribus, de quibus nedum verisimiliter, sed etiam palpabiliter pertimeri potest,
379
desiderant invicem matrimonialiter copulari, cum nullum aliud videant adinv6nire se posse remedium
in predictis. Sed quia tertio consanguineitatis gradu, quo sibi ad invicem attinent, prohibente id non
polest absque dispensatioue apostolice sedis perduci legitime ad effectum, ipsius sedis licentiam super
hoc humiiiter implorarunt. Verum nobis ex alia parte suggeritur, quod, si hujusmodi raatrimonii sub-
sequatur effectus, in quarundam ecclesiarum, quarum idem dux publicus esse dicitur inimicus, grave
dampnum et prejudicium ac confusionem maximam redundaret, ex eo maxime, quod dux ipse ad
impugnacionem earum propterea potentior haberetur. Ad quod excusationes et rationes plurime pro
ipsius parte ducis in contrarium opponuntur. —
Der Papst beauftragt die Genannten heimlich und vorsichtig (secrete et caute absque ulla figura ju-
dicii) über die Wahrheit obiger Angaben sich zu informiren (indagata), und wenn ihnen die Heiraih nützlich
erscheine und der Kirche kein Schaden daraus erwachse^ dieselben zu dispensiren, —
Dat. apud Urbem ueterem III kalendas septembris anno quarto.
Vat. Arch. Regbd. 46 fol. 85v Nr, 437. Die auffällige Zusammenstellung der Adressaten folgt
wohl aus der centralen Lage der Länder Lothringen und Lvjcemhurg,
794.
Nikolaus IV, beauftragt den Bischof (Heinrich) von Merseburg auf die Klage der Bischöfe
(Siegfried) von Hildesheim und ( Vollrad) von Halberstadt, dass die Herzöge von Braunschtceig sich
auf Exemtionsbullen Innocenz IV, und Alexander IV. beriefen, diese abschreiben zu Ictssen und nach
Hom zu schicken. Orvieto 1291 September 30.
. . episcopo Meseburgensi (!).
Sua nobis venerabiles fratres nostri . . Hildesemensis et . . Halberstadensis episcopi petitione mon-
straverunt, quod, si contingat eos in nobiles viros Henricum, Albertum et Wilhelmum fratres duces de
Bruneswich excommunicationis et in terras eorum de Bruneswich in Hildesemensi et Halberstadensi
diocesibus consistentes interdicti sententias eorum culpis exigentibus auctoritate ordinaria rationabiliter
promulgare, iidem duces ac prelati et clerici earundem terrarum asserentes, quod dudum felicis recor-
dationis Innocentius et Alexander predecessores nostri, Romani pontifices, eorundum ducum progeni-
toribus per suas litteras indulserunt, ut progenitores ipsi et eorum filii, heredes ac uxores, perlocorum.
ordinarios sive per aliquos delegatos vel subdelegatos ab eis, sive conservatores a sede apostolica de-
putatos, sive legatos sedis ejusdem excommunicari aut in eorum terra interdici non possint sine special!
mandato dicte sedis faciente plenam et expressam de indulto hujusmodi mentionem, ceteris eis super
hi^'usmodi indulto per alias dictorum predecessorum litteras executoribus deputatis, predictas sententias
dictorum episcoporum tali pretextu observari non curant in dictorum episcoporum prejudicium et gra-
vamen et scandalum plurimorum. Quare pro parte dictorum episcoporum fuit nobis humiiiter suppli-
catum, ut providere ipsis super hoc paterna diligentia curaremus. Quocirca per apostolica scripta fra-
ternitati tue mandamus, quatinus tam duces prefatos quam eosdem conservatores ex parte nostra mo-
neas et inducas, ut predictas litteras vel alias quascunque, si quas habent super indulto hiyusmodi,
tibi exhibere procurent, tuque predictas litteras, postquam tibi exhibite fuerint, transcribi fideliter fa^
ciens ipsarum transcriptum de verbo ad verbum nobis sub sigillo tuo transmittere non postponas.
Si vero duces et conservatores predicti tibi predictas litteras exhibere noluerint, tu eisdem episcopis
auctoritate apostolica concedas, ut litteris non obstantibus supradictis libere super premissis officii sui
debitum exequantur. Contradictores etc. Dat. apud Urbem ueterem II kalendas octobris anno quarto.
Vat. Arch. Regbd. 46 fol. 105 Nr. 529.
48*
4
380
796.
NikoUms IV. bestätigt dem Kl. Kappenberg das ihm vom verstorbenen Grafen Engelbert tm
der Mark mit Einwilligung des Erzbischofs (Konrad) von Köln übertragene Patronatsrecht über die
Kirche zu Mark und die Kapellen in Hamm und ScMoss Mark.
Bom 1291 Decetnber 13.
^Gum a nobis petitur." —
Dat. Rome apud sanctam Mariam majorem idibus decembris pontificatus nostri anno quarto.
Or. im Kgl, St-A. Münster. Btdle an rothgelhen Seiden/dden. Potihaat^ 23875 nach Drud
Westf. ÜB. Ulf 1439. Statt vetus patronus (80 auch Patthast) zu lesen verus. -Schenkung
fand statt 1254 Juni 6, Einvnlligung des Erzb. Sept. 6. Vgl. W. ÜB. HI, 571 tu Anm. 1,
796.
Nikolaus IV. beauftragt den Bischof (Otto) von Paderborn den Subdiakon Berthold von Mars-
berg, Vikar in Brakel, wegen Nichtannahme der Priestertoeihe zu dispensiren,
Bom 1292 Januar 9.
Venerabili fratri . . episcopo Padeburnensi.
Lecta coram nobis dilecti filii Bertholdi de Mersberg subdiaconi tue diocesis petitio continebat,
quod ipse dudum post novissimum Lugdunense concilium perpetuam vicariam ecclesie de Brakele cu-
ram animarum habentem canonice extitit assecutus et eam per quatuor annos et amplius detinens
fructus percepit etiam ex eadem nee se fecit ad presbyteratus ordinera juxta tenorem constitutionis in
eodem concilio edite promoveri, super quo provideri sibi per apostolice sedis clementiam suppliciter
postulavit. Nos autem prefatum subdiaconum pii favoris gratia prosequi intendentes fraternitati tue
per apostolica scripta mandamus, quatinus libera ejusdem vicarie a prefato subdiacono — resignatione
recepta fructus per eum medio tempore pereeptos ex ea eidem, dummodo ex eis aliquam congruam
portionem juxta tuum vel alterius boni viri arbitrium in evidentem ejusdem vicai'ie utilitatem convertat,
remittens et donans de nostra gratia speciali predictam vicariam, dummodo de jure nuUi alii debeatur,
prefato subdiacono, si est ydoneus, auctoritate nostra de novo conferas et assignes, inducens ipsum
vel procuratorem suum pro eo per te vel per alium seu alios in corporate possessionem ipsius vicarie,
jurium et pertinentiarum suorum et defendens inductum. — Contradictores etc. Dat. Rome apud sanctam
Mariam majorem V idus januai'ii anno quarto.
Vat. Arch. Regbd. 46 fol. 102v.
797.
Papst Nicolaus IV. beauftragt den Erzbischof (Siegfried) von Köln den Johannes dictus
Habe*) und Gostia de Asien aus seiner Diöcese^ welche^ nicht wissend^ dass sie im vierten Grade
verwandt seien, sich miteinander verheirathet und Kinder bekommen hätten^ auf ihre Bitten von
diesem Ehehinderniss zu dispensiren.
Bom 1292 März 1.
Venerabili fratri . . archiepiscopo Goloniensi.
„Exhibita nobis dilecti filii. ** —
Dat. Rome apud sanctam Mariam majorem kalendis martii anno quinto.
a) oh Hake?
Vat Arch. Regbd. 46 fol. 188v Nr. 7.
381
798.
Abt Heinrich von Corvey erbittet mit seinem Konvent vom Papste (Codestin V.) die Bestä-
tigung der von ihm bewirkten tmd seitens des Diöcesanbischofs (Simon) von Paderborn genehmigten
Übertragung der 8. Magnuskirche zu Horhusen an das Stift Marsberg.
1294.
Sanctissimo in Christo patri ae domino sacrosancte Romane ecclesie summo pontifici Henricus
abbas totumque capitulum ecdeeie C!oii)eygeiisis ad Romanam ecclesiam inmediate pertinentis cum de-
bita reverentia pedmn osoola beatorum. Cum nos ad divinum cultum confovendum et in favorem re-
Ugionis monasterio Montis Martis ordinis sancti Benedicti, Paderbomensis dyocesis, una nobiscum ad
Romanam ecclesiam immediate pertinenti, in subsidium sustentationis fratrum ibidem domino senden^
<^ium, quorum redditus sunt tenues et exiles, iiituitu divine remuneracionis, communi consilio jus patro-
natus ecclesie parrochialis sancti Magni in Horhusen donaverimus, et venerabilis pater episcopus Pader-
bomensis, loci dyocesanus, hujusmodi nostre donacioni prebens assensum de communi consilio et con-
sensu capituli sui eidem monasterio ac fratribus ejusdem donaverit et concesserit, ut fructus ejusdem
ecclesie ad sublevandas necessitates suas in usus suos ac monasterii sui convertant et per unum ex
•confratribus suis a preposito dicti monasterii presentandum et ab archidiacono loci instituendum
ipsam ecclesiam regant, fructus et oblaciones in sustentationem fratrum ipsius monasterii convertendo,
^anctitati vestre humiliter supplicamus, quatinus intuitu dei hujusmodi factum tarn episcopi quam
nostrum auctoritate apostolica pie dignemini confirmare. Dat. anno domini M^GC^XG quarto.
0}\ im KgL St.-'A, Münster, An Pergamentatreifen 1) Siegel des Abtes, 2) Bruchstück des Kon-
ventssiegels. Der nicht genannte Papst kann nur Caelestin V. sein. Wie die Schreiben der
westfälisclien Adligen an Alexander IV, und Bischefs Simon von Paderborn an Martin IV,,
ferner mehrere besiegelte Schreiben des KL Helmershausen an Johann XXII. zur Zeit des
Abtes Reimbold (J. 1319 ff.), jetzt im Generalvikariatsarchiv zu Paderborn, ist auch diese
vollständig fertig gestellte Supplik im Archiv des Ausstellungsortes altbewährt. Ob eine Rück-
sendung stattgefunden oder eine Dtyfpelausfertigung — alle drei Schreiben zeigen viele Korrek-
turen, etwas Konzeptartiges trotz der Besiegelung, obiges auch Risse im Pergament, — lässt
sich nicht entscheiden,
799.
Bonifacius VIII. ertheüt dem Stift Vreden ein Protektorium.
(0. J. 1295—1303.)
Erwähnt Ztschr. f. vat, Gesch. 32, 1, 135 in Bulle Alexander VI vom J, 1501 April 25,
800.
Bonifacius VIII. ilberträgt dem Bremer Dompropst und Donidechanten sotoie dem Ärchidiakon
von Bustringen die Untersuchung wegen des Baues des Eremitenklosters auf detn Grund und Boden
des Kapitels von St, Johann in Osnabrück; die Mönche weigern sich auf Grund päpstlicher Pfi-
vüegien die Jurisdiktion des Bischofs (Konrad IL) von Osnabrück anzuerkennen.
Lateran 1295 März 11.
„Sua nobis prior." —
Datum Laterani quinto idus Martii pontilScatus nostri anno primo.
Patthast, 24041.
382
801.
Bonifacius VIII. bestätigt dem Kl. Ärolsen die Schenkung des Grafen Konrad von Everstm.,
Lateran 1295 Aprü 13.
Bonifacius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo preposito, priorisse et conventui mo-
nasterii Aroldensis per prepositum et priorissam soliti gubernari, ad Romanam ecclesiain nullo medio
pertinentis, ordinis sancti Augustini, Paderbornensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem.
Horum vota favore prosequi benigno debemus, qui spretis hujus mundi vanitatibus et relictis in castris
claustralibus se claudendo dignum impendunt domino famulatum. Lecta siquidem nobis vestra peticio
continebat, quod, olim nobilibus viris Gonrado de Euersteyn et fratribus suis comitibus jure patronatus
ecclesie de Wytmare Maguntinensis diocesis, quod tenebant in feudo a bone memorie Sifrido archiepis-
copo libere cedentibus, idem archiepiscopus sui capituli accedente consensu ecciesiam ipsam cum jure
patronatus higusmodi et pertinenciis suis vobis et monasterio vestro ad sustentacionem vestram, prout
spectabat ad ipsum, provida deliberatione concessit, prout in litteris super hoc confectis plenius conti-
netur. Vestris igitur precibus inclinati, quod ab eodem archiepiscopo provide factum est, in hac parte
ratum et gratum habentes et dictam ecciesiam Wytmare cum capellis Volcmarsen et Bennheueite cum
jure patronatus et personatus et universis proventibus suis vobis et monasterio vestro auetoritate pre-
sentium concedimus, unimus et confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo
omnino hominum liceat lianc paginam nostre concessionis, unionis, confirmationis infringere — ineur-
surum. Dat. Laterani idus aprilis pontificatus nostri anno primo.
Kopie s. XVI im Arolsener Kopiar I fol. 26 auf der Fürstl, Domänenkammer w Arolseiu Vgl
die folg. Bulle vom selbigen Tage, welche im Kopiar dieser Urk. folgt. Die Schenkung Konr
rade und Bestätigung des Erzbischofs Siegfried fand statt 1253 Juni 28. Vgl. demnächst
W, ÜB, IVh unter diesem Datum.
802.
Bonifacius VIIL gestattet dem Kl. Arolsen, d'ass es zur Provision irgend jemnnds in der
Kirche zu Withmar nicht gezwungen werden kann.
LcUeran 1295 Aprü 13.
Bonifacius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo preposito, priorisse et conventui mo-
nasterii Aroldensis per prepositum et priorissam soliti gubernari, ad Romanam ecciesiam nuIIo medio
pertinentis, ordinis sancti Augustini, Paderburnensis diocesis, salutem et apostolicam benedictionem.
Cum religiosi se deo relictis vanitatibus seculi dedicarint, ipsos libenter benivolencia prosequimur gra-
tiosa et ea precipue perducimus ad effectum, que possunt illos a dispendio preservare. Vestris igitur
devotis supplicacionibus inclinati auetoritate vobis presencium indulgemus, quod ad provisionem ciqus-
quam conpelli et precipue in ecclesia Witmar, quam vobis et monasterio vestro ad sustentacionem
vestram univimus, aliquatenus non possitis per litteras nostras impetratas, per quas non sit jus alicui
super beneficiis ad collationem vestram spectantibus acquisitum, vel etiam impetrandas, que de indul-
gencia presenti et toto tenore ipsius plenam et expressam mencionem non fecerint, auetoritate presen-
tium omnino carere viribus ac nullius fore decernimus firmitatisa). Nulli ergo omnino hominum liceat
hanc paginam nostre concessionis ac indulgencie — incursurum. Dat. Laterani idus aprilis pontifi-
catus nostri anno primo.
a) So das Or,
Or. im Fürstl, Wald. Arch. zu Arolsen. Bulle an rothen Seidenfäden. Auf der Rückseite An-
gelus maior provisis III fer (f).
383
803.
Bonifadus VIIL bestätigt dem Kl. Kappenberg aüe von seinen Vorfahren verliehenen Hechte
d Privilegien (sive per privilegia seu alias indulgentias vobis et monasterio vestro con-
äsas nee non libertates et exemptiones secularium exactionum a regibus et principibus —
iultas). Born 1296 April 5.
„Solet annuere." —
Dat. Roma apud sanctum Petrum non.aprilis pontificatus nostri anno secundo.
Or. im Kgl, St.-A. Münster. Bulle an gelbrothen Seidenfdden. Auf dem ümbug rechts n. p.
mit Abkürzung sst'tich durch p. Oben cor. zweimal schräg durchstrichen. Auf der Rückseite
J. de Forlomartis.
PoUhasty 24313 nach Reg. Westf ÜB. III, 1545 aus Kindlingers Abschr. Msc. //, 39 p. 21.
804.
Bofiifadus VIII. pronidirt den HaJherstädter Kanonikus Graf Gebhard von Arnstein mit
\em Kanonikat in Magdeburg und dem Archidiakonat in Weddingen in der Magdeburger Diöcese
d beauftragt u. a. den Bischof (Ludolf) von Minden mit der Einführung.
Bom 1296 October 23.
„Dum conditiones et merita." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum X kalendas novembris anno secundo.
In eundem modum venerabili fratri . . episcopo Mindensi et dilectis filiis . . scolastico ecclesie
guntine ac magistro de Firmone canonico Ulixbonensi.
Vat. Arch. Regbd. 48 fol. 132 Nr. 557. Gedr. Schmidt^ Pdpstl, Urkk. u. Regg. aus dem J.
1295 — 1352 die Gebiete der heutigen Provinz Sachsen betreffende^ S. 24. Reg. Faucon et
Thomas^ les reg. de Boniface VIIT, fasc. II p. 527 Nr. 1448.
805.
Bonifadus VIIL di^pensirt den Kölner Domdechanten Wicbold von Holte wegen Uebernahme
hrerer Pfründen u. a. in der Münsterschen Diöcese und wegen Nichtannahme der höhern Weihen.
Bom 1296 October 28.
Dilecto filio Wicboldo de Holte subdiacono, decano ecclesie Goloniensis.
Habet exposite nobis tue petitionis assertio, quod olim ante concilium Lugdunense de Warindorp (eccle-
m) Monasteriensis diocesis assignari dumtaxet canonicis ipsius MonasterieniSis ecclesie consuetam et deinde
^posituram ecclesie sancti Mauritii ejusdem diocesis curam animarum habentes assecutus fuisti ac
;os retinens post idem concilium scolastriam **), canonicatum et prebendara Goloniensis ecclesie cum
3positura ecclesie Huguardensis Leodiensis diocesis eidem scolastrie annexa et subsequenter prepo-
uram ecclesie Carpensis Goloniensis diocesis ac tandem, dictis scolastria et prepositura ejusdem
*lesie Hugardensis dimissis, decanatum prefate Goloniensis ecclesie, cui archidiaconatus in ipsa
ilesia est annexus, et preposituram ecclesie sancte Marie Aquensis predicte Leodiensis diocesis, quibus
ra imminet animarum, necnon et canonicatum ac prebendam prefate Huguardensis ecclesie recepisti
eos insimul absque dispensatione sedis apostolice usque ad hec tempora tenuisti et fructus per-
)isti et percipis ex eisdem nee te fecisti infra tempus a jure statutmn ad superiores proraoveri. Gum
lern ecclesiam de Warindorp et preposituram ecclesie sancti Mauritii supradictas dimittere, sicut
;eris, sis paratus, nobis humiliter supplicasti, ut tibi specialem gratiam facientes tecum, ut deca-
384
natum Coloniensem ac sancte Marie Aquensis et Carpensem preposituram necnon et canonicatus a&
prebendas Coloniensis, Monasteriensis et Huguardensis ecciesiarum predictarum insimul licite retinere
valeas, dispensare de benignitate sedis apostolice dignaremur. Nos itaque volentes tibi, quem, prout
fide digna relatione depromitur, litterarum scientia, nobilitas generis, honestas morum et alia virtutum
dona venustant, gratiam facere specialem, tecum, quod decanatum et sancte Marie Aquensis et Car-
pensem preposituras ac etiam canonicatus et prebendas Coloniensis, Monasteriensis et Huguardensis
ecciesiarum ipsarum possis insimul licite retinere **) ac fructus licite percipere eorundem, constitutione
generalis concilii et qualibet alia contraria super hoc edita non obstante, auctoritate apostolica dis-
pensamus tibique, ut carissimi in Christo filii nostri Adolfi regis Romanorum illustris, cujus familiaris
existis, obsequiis comodius valeas immorari, quod usque ad quinquennium prelibatos ordines *) recipere
minime tenearis neque ad id cogi possis invitus, auctoritate predicta de speciali gratia indulgemus
tibi benignius accedentes, ut fructus ipsos ex beneficiis eisdem perceptos, quos tibi de gratia speciali
donamus, possis licite retinere teque decernentes ad restitutionem eorum aliquatenus non teneri ac
nichilominus omnem maculam sive infamiam et quamlibet aliam^) inhabilitatis notam, si quam ex
receptione ac retemptione predictorum benefitiorum et perceptione ipsorum fructuum, quodque supe-
riores non recepisti, sicut ordines premittitur (!), contraxisti, totaliter abolemus de apostolica plenitudine
potestatis, ita quod occasione receptionis, retemptionis et perceptionis higusmodi et ordinum minime
receptorum nuUum tibi prejudicium fieri vel impedimentum prestari valeat aut obstaculum interponl
Proviso, quod decanatus et prepositure prefati debitis non fraudentur obsequiis et animarum cura in
eis, quibus illa imminet, nuUatenus negligatur. Nulli ergo etc. nostre dispensationis, concessionis, dona-
tionis et abolitionis etc. Dat. Rome apud sanctum Petrum Y kalendas novembris anno secundo.
a) Reg. scolastriunc. — b) Reg. retineri. — c) Reg. ordinem. — d) Reg, alia.
Vat. Arch. Regbd. 48 f. 129v Nr. 549.
Reg. Faucon et Thomas^ l. c. p, 524 Nr. 1440.
806.
Bonifadm VIII. bestätigt der Äbtissin und dem Konvent des Kl. Rinteln in der Mindener
Diöcese die ihm früher von Adolf y seinem Sohn Johann und Gerhard y Grafen von Holstein-
SchoMmburg geniaditen Schenkungen an Häusemy Höfen, Wiesen, u. s. w.
Rom 1296 November 4.
„Cum a vobis." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum II nonas novembris pontificatus nostri anno secundo.
Potthast, 24416.
807.
Bonifadus VIII gestattet dem Kl. Vlotho (abbatisse et conventui monasterii monialium
in Ylotowe Cisterciensis ordinis, Mindensis diocesis) während eines allgemeinen Interdiktes bd
verschlossenen Thüren ohne Geläute und unter FemhaUung anderer die Hören abzuhalten und dem
von dem eigenen Kaplan abgehaltenen Gottesdienste beizuwohnen, wenn die Klosterbewohner oder
der Kaplan nicht selbst Grund zum Interdikt gegeben.
Rom 1296 November 22.
„Devotionis vestre.** —
Dat. Rome apud sanctum Petrum X kalendas decembris pontificatus nostri aimo secundo.
Potthast, 24429.
385
808.
Bonifadus VIIL bestätigt dem Paderhomer Domkapitel (dilectis filiis . . preposito, . . decano
et capitulo ecclesie Paderbumensifl) alle von den römischen Päpsten verliehenen Freiheiten und
Immunitäten, sowie die ihm und seiner Kirche von Königen und Fürsten gewährten Freiheiten
und Exemtionen. Rom 1297 Januar 27.
„Justis petentium." —
Dat. Rome apud sanctum Petrum VI kalendas februarii pontilScatus nostri anno tercio.
Or. im KgL St.^A. Münster, Bulle und Befestigung fehlen. Auf dem ümbug reckte F. Reat.,
vinter dem ümbug links — — H. Pad(uan)us. Oben in der Ecke rechts N zweimal durch-
strichen^ links .1. At^ der Rückseite Paulus Nouariensis et Guilelmus de Mexo.
Potthast, 24463 nach Druck bei Schoten ad annum,
809.
Bonifacius VIIL gewährt den Johannitern nach dem Beispiele seiner Vorgänger Innocenz /F.,
Aleooander IV. und Clemens IV. das Privileg y dass sie nach geleisteter Entschädigung wegen des
van ihrem Vieh an fremdem Besitz verursachten Schadens zu anderem Ersatz nicht gezwungen
werden können. Rom 1297 Februar 12.
Bonifacius episcopus servus servorum dei dilectis filiis magistro et fratribus hospitalis sancti
Jobannis Iherosolimitani salutem et apostolicam benedictionem. Eo nobis quilibet christianus favora-
bilior esse debet, quo vos specialius contra impugnatores nominis christiani pro fidei defensione sub
religionis habitu dimicando personas vestras morti expönere non timetis. Sane sicut nobis exponere
curavistis, contingit interdum vestra animalia per aliena territoria transeundo vel pascendo in eis, illis,
quorum sunt hujusmodi territoria, dampna dare, quorum occasione dampnorum post congruam satis-
factionem prestitam de eisdem locorum domini bannum a vobis exigunt et extorquent. Nos itaque —
ut, postquam a vobis de hujusmodi dampnis sufficiens satisfactio fuerit prestita, — pretextu banni
higusmodi propter hoc aliquid alicui domino — solvere minime teneamini nee ad id compelli ab aliquo
valeatis, ad instar felicis recordationis Innocentii et Alexandri ac Clementis predecessorum nostrorum
Romanorum pontificum auctoritate vobis presentium indulgemus. Nulli ergo — incursurum. Datum
Rome apud sanctum Petrum II idus februarii pontificatus nostri anno tertio.
Transsumpt des Gonradus decanus ecclesie Coloniensis von 1350 November 28 im KgL St-A^
Münster.
Reg. Arch. Ztschr. III, 58 Nr. 128.
810.
Bonifacius VIIL fordert den Bischof Otto von Paderborn auf, binnen acht Tagen nach
Empfang dieses Schreibens genannte Bürger und die Stadt Paderborn von Exkommunikation und
Interdikt zu befreien. Rom 1297 Aprü 22.
Bonifacius episcopus servus servorum dei venerabili fratri Ottoni episcopo Paderburnensi salutem
et apostolicam benedictionem. Sua nobis Hermannus dictus Dockener, Gotfridus dictus Pust, Johannes
de Scerue, Hermannus de Hebragrescen, Johannes de Kerichtorp, Ecbertus dictus Top, Gonradus de
Rivo, Herimannus Erenfridi, Volmarus de Enenhus, Henricus de Stadelhoph, Hermannus de Stenhem,
Albero Hysseri, Gonradus de Gampo et Henricus dictus Eyndehaig cives Paderburnenses et universitas
civitatis Paderburnensis petitione monstrarunt, quod tu in eosdem (c)ives tunc consules civitatis pre-
Westt Ürk.-Buch. V. 49
386
dicte excommunicationis et universitatem eandem interdicti sententias nulla competendi monitione
premissa sine causa rationabili promulgasti contra statuta concilii generalis. Ideoque fratemitali tue
per apostolica scripta mandamus, quatinus, si est ita, sententias ipsas infra octo dies post receptionem
presentium juxta formam ecclesie sine qualibet difficultate relaxes, alioquin dilectis filiis Aschafenebur-
gensis Maguntine diocesis et majoris decanis ac scolastico sancti Johannis ecclesiarum Maguntinarum
nostris damus litteris in mandatis, ut ipsi extunc a civibus et universitate predictis super liiis, pro
quibus in eosdem cives excommunicationis et universitatem predictam interdicti sunt sententie hiyus-
modi promulgate, sufßcienti cautione recepta juxta prescriptam formam sententias relaxent easdem et
injuncto eis, quod de jure fuerit injungendum, audiant, si quid fuerit questionis et appellatione remota
debito fine decidant facientes, quod decreverint, auctoritate nostra firmiter observari, proviso, ut, si pro
manifesta oflfensa dicte sententie sint prolate, nisi prius ab eisdem civibus et universitate sufficiens
prestetur emenda, nullatenus relaxentur. Dat. Rome apud sanctum Petrum X kalendas maii ponti-
ficatus nostri anno tercio.
Or. im Stadtarchiv zu Paderborn. Bulle von Hanfschnur abgefallen. Auf dem ümbug recktt
M. de Ad., oben rechts in der Ecke: N, zweimal durchstrichen. Auf der Rückseite Paulus
Nouariensis. lieber den Grund dieses Interdiktes ist nichts näheres bekannt. Ueber die
allgemeinen Streitigkeiten Bischefs Otto von Paderborn mit Stadt und Kapitel vgL demnddut
W, ÜB. IV l>. Am 19. Oktober 1295 hatte das Kapitel an den Papst appelUrL
811.
Bonifacms VIII. reservirt die Besetzung der Pfründe des auf der Bäckkehr von seiner
Jtomreise gestorbenen Propstes von Tongern, Hermann von Bavensherg, dem apostoiischen Stuhle.
Orvieto 1297 Juni 7.
Ad perpetuam rei memoriam.
Cupientes ut quedam dignitas — aut officium — quod in ecclesia Tungrensi Leodiensis diocesis
per mortem quondam Hermanni de Rauesberch (!) canonici Leodiensis, abbatis sive prepositi ejusdem
ecclesie Tungrensis, qui, dum de curia Romana, ubi fuerat moratus, discedens versus partes ultra-
montanas pergeret, apud civitatem Mediolanensem diem clausit extremum, nuper vacavit, tali persone
per providentie nostre Studium committatur, per quam eidem ecclesie Tungrensi honor et comodum
valeat provenire, abbatiam sive preposituram predictam cum omnibus juribus et pertinentiis suis dona-
tioni apostolice duximus reservandam, inhibentes illi seu illis, ad quem vel quos electio seu coUatio
vel presentatio ipsius prepositure pertinet, ne de illa disponere quomodo presumant, ac decernentes
irritum et inane, si secus de ipsa abbatia seu prepositura a die obitus ejusdem H(ermanni) a quoquam
scienter vel ignoranter apostolica vel alia quavis auctoritate attemptatum est, vel in posterum contigerit
^ttemptari. Non obstantibus — Dat. apud Urbem ueterem VII idus junii anno tertio.
Vat. Arch. Regbd. 48. fol. 240. Nr. 196.
Reg. Fattcon, les reg. de Bon. VIII, trois. fasc. p. 701 Nr. 1851.
812.
Bonifacms VIII. gewährt den nach der Dominikanerregel lebenden Augustinerinnen Freihat
^on jeglichen Abgaben von ihren Gutem.
Orvieto 1297 Juli 18.
Bonifacius episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus priorissis et conventibus
«ororum inclusarum monasteriorum ordinis sancti Augustini secundum instituta et sub cura fratrum
387
ordinis Predicatorum viventium salutem et apostolicam benedictionera. Laudabilis sacra religio —
Hinc est, quod — vobis universis et singulis auctoritate presentium indulgemus, ut ad prestationem
decimarum de quibuscumque possessionibus et aliis omnibus bonis vestris — vel ad contribuendam in
procurationibus quorumlibet ordinariorum et etiam legatorum et nuntionim sedis apostolice et quibus-
libet taliis et collectis et ad exhibenda pedagia, telonea et alias exacti^nes quibusvis regibus, princi-
pibus seu aliis personis secularibus minime teneamini nee ad id compelli aliquatenus valeatis. — Dat.
apud Urbem ueterem XV kalendas augusti pontificatus nostri anno tertio.
Or. im Stißsarchiv zu Lemgo aus dem Auguatinerinrienklostei* Lahde, Bulle an rothgelben Seiden^
faden. Auf dem Ombug rechts: Sy. Ter. Unter ümbug links: V- ^'^f ^^ Rückseite
Impetrant nicht mehr zu lesen.
Potthast zu 24546 nach Reg. Preuss und Falkmann Lipp, Reg. 2, Nr, 523. Vgl. Potthast, 24551^
813.
Banifadus VIII. ernennt den Kölner Domdechanten Wicbold (von Holte) zum Erzbischof
von Köln und fordert u. a. die Suffragane der Kölner Kirche zum Gehorsam gegen ihn auf.
Orvieto 1297 August 22.
Dilecto filio Wicboldo electo Goloniensi.
„Ad universalis ecclesie." —
Dat. apud Urbem ueterem XI kalendas septembris anno tertio.
In eundem modum venerabilibus fratribus suffraganeis ecclesie Coloniensis. Ad universalis etc.
usque incrementa. Quocirca vestre universitati per apostolica scripta mandamus, quatinus eidem electo
tamquam membra capiti obsequentes exhibeatis ei obedientiam et reverentiam debitas et devotas, ita
quod inter vos et ipsum mutua gratia gratos sortiatur eflfectus nosque devotionem vestram possimus
propter hoc in domino commendare. Dat. ut supra.
Vat Arch. Regbd. 48 fol 284 Nr. 374.
Reg. Faucon l c, p. 779 Nr, 2029,
814.
Bonifacius VII I. beauftragt die Genannten, dem Elekten Wicbold von Köln die Bischofs^
weihe zu ertheilen. Orvieto 1297 September 9.
Venerabilibus fratribus . . archiepiscopo Treuerensi et . . Monasteriensi ac Mindensi ^) episcopis.
Goloniensem ecclesiam, que retroactis temporibus apostolice sedi devotam (se) *») exhibuit et fidelem,
sinceris affectibus prosequentes opem libenter impertimur — . Ideoque, cum predicta ecclesia nuper
viduitatis incomodis subjaceret, nos volentes patris more benivoli de persona juxta cor nostrum ydonea
eidem ecclesie providere dilectum filium Wicboldum electum et decanum ipsius ecclesie, in subdiaco-
natus ordine constitutum, virum utique genere nobilem, scientia preditum litterarum, morum honestate
conspicuum, consilio providum, in spiritualibus et temporalibus circumspectum et aliarum virtutum
titulis insignitum, auctoritate apostolica de fratrum nostrorum consilio ecclesie memorate prefecimus
in archiepiscopum et pastorem, administrationem ipsius ecclesie sibi spiritualiter et temporaliter com-
mittendo, firma concepta fidutia, quod ecclesia ipsa, ejus provido directa regimine ac salubri guberna-
tione suflfulta, laudabilia domino favente suscipiet incrementa. Cum itaque de vestre circumspectionis
industria fidutiam geramus in domino specialem, nostraque firma credulitas habeat, quod ea, que vobis
committimus, exequamini diligenter, fraternitati vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus vos
vel duo tertio evocato aut unus vestrum duobus aliis ascitis episcopis giatiam et communionem sedis
49»
B88
apostolice habentibus auctoritate nostra eidem electo, postquam ad diaconatus et presbyteratus ordines
promotus fiierit, consecrationis munus, cum super hoc ab ipso fueritis requisiti, impendere studeatk
Dat. ut supra. [Dat. apud Urbem ueterem V idus septembris anno tertio.]
a) hier fehlen die Punkte, b) se fehlt Reg.
Vat. Arch. Regbd. 548 f. 289v Nr, 389.
Reg, Faucan, l, c, p. 787 Nr. 2044,
815.
Bonifacim VIIL beauftragt die Genannten dem Elekten Wicbdd von Köln nach der Wmhe
das Pallium zu gehen. Orvieto 1297 September 9.
Eisdem [vgL vor. Nr.]
Nuper Coloniensi ecciesie tunc vacanti de dilecto filio Wicboldo electo et decano ipsius ecclesie — .
Fraternitati vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus palleum ipsum recipientes a scolastico et
canonico supradictis (vgl. folg, Nr.) illud eidem electo, cum a vobis fuerit, sicut premittitur, consecratus,
sub forma, quam vobis sub bulla nostra mittimus interclusam, ex parte nostra assignare curetis, recep-
turi ab ipso nostro et ecclesie Romane nomine sub forma, quam vobis sub eadem bulla dirigimus,
fldelitatis debite juramentum ac nichilominus significaturi plenarie per vestras litteras continentes, quod
in hac parte duxeritis faciendum. Formam autem juramenti, quam electus ipse prestabit, de verbo
ad verbum per ejus patentes litteras suo sigillo munitas, per proprium nuntiimi destinetis. Quod si
non onmes etc. duo vestrum etc. Dat. ut supra. (Vgl. vorh. Nr,)
Vat Arch. Regbd. 48 f, 289v Nr. 390. Die „forma juramenti« steht Nr. 386 und 387, die
„forma dandi palleum pro electo Coloniensi" Nr. 388, alle fdl. 289v des 49. Regbd.
Reg. Faucon, l. c. p. 787 Nr. 2045 (p. 786 Nr. 2041 s.)
816.
Bonifadus VIII. schreibt dem Elekten Wicbold von Köln, dass er dem Erzbischof (Boemund)
von Trier und den Bischöfen (Eberhard) von Münster und (Luddf) von Minden das Pallium
für ihn gesandt habe. Orvieto 1297 September 9.
Cum palleum insigne videlicet pontificalis ofßtii ex parte tua fuisset a nobis per dilectos filios
Wedekindum scolasticum et Ludolfum de Dica canonicum Coloniensis ecclesie, procuratores tuos postu-
latum, *) nos tuis supplicationibus benignius annuentes palleum ipsum de corpore beati Petri sumptum
venerabilibus fratribus nostris . . archiepiscopo Treuerensi et Monasteriensi **) ac . . Mindensi episcopis
per eosdem scolasticum et canonicum destinamus, ut illud tibi, cum ab ipsis munus consecrationis
receperis sub forma, quam eis sub bulla nostra remittimus interclusam, assignare procurent, recepturi
a te, postquam palleum ipsum tibi assignaverint, nostro et ecclesie Romane nomine fidelitatis debite
juramentum. Tu vero palleo ipso intra ecclesiam tuam illis diebus utaris etc. ut in forma usque in
flnem. Dat. apud Urbem ueterem V idus septembris anno tertio.
a) postulastum Reg. b) ohne die Adresspunkte.
Vat. Arch. Regbd. 48 fol. 289 Nr. 385.
Reg. Faucon, l. c. p. 786 Nr. 2040.
817.
Bonifacius VIII. beauftragt den Abt (Johann) von Hdmershausen mit der Wiedererwerbung
verschiedener Güter und Besitzungen für das h. Geisthospüal bei Göttingen.
Born 1297 December 1
389
Bonifacius episcopus servus servorum dei dilecto filio . . abbati monasterii in Helmordeshusen (!)
Padeburnensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Ad audientiam nostram pervenit, quod
tarn dilecti filii . . commendator et fratres hospitalis sancti Spiritus apud Gotingen Maguntine diocesis^
ad hospitale nostrum sancti spiritus in Saxia de Urbe spectantis, quam predecessores eorum decimas,
redditus, terras, vineas, possessiones, domos, casalia, prata, pascua, grangias, nemora, molendina, jura,
jurisdictiones et quedam alia bona ad hospitale sancti spiritus apud Gotingen predictum spectancia
datis super hoc litteris, confectis inde publicis instrumentis, interpositis juramentis, factis renuntiatio-
nibus et penis adjectis in gravem ipsius hospitalis sancti spiritus apud Gotingen lesionem nonnullis
clericis et laicis, aliquibus eorum ad vitam, quibusdam vero ad non modicum tempus et aliis perpetuo
ad firmam vel sub censu annuo concesserunt, quorum aliqui dicuntur super hiis confirmacionis litteras
in forma conununi a sede apostolica impetrasse. Quia vero nostra interest super hoc de oportuno
remedio providere, discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatenus ea, que de bonis ipsius
hospitalis sancti spiritus apud Gotingen per concessiones hujusmodi alienata inveneris illicite vel
distracta non obstantibus litteris, instrumentis, juramentis, renuntiationibus, penis et confirmationibus
supradictis ad jus et proprietatem ejusdem hospitalis sancti spiritus apud Gotingen legitime revocare
procures. Gontradictores — prohibere. Proviso, ne aliquis auctoritate presentium extra suam civitatem
et diocesim ad Judicium evocetur nee procedatur in aUquo contra eum. Dat. apud sanctum Petrum
kal. decembris pontificatus nostri anno tercio.
Or, im KgL St,-A. Marburg. Btdle und Befestigung felden. Auf dem ümbug rechts G. mit
Abkürzungszeichen (obgratis f)y darunter n. P. mit Abkürzungsstrich durch P. Auf der Rück-
seite Bonifacius de Vercell(is).
818.
Bonifacius VIIL beauftragt den Abt von Norfheim mit der Untersuchung der Klage des
Kl. Lippoldsberg gegen mehrere Laien.
Lateran 1298 Januar 9.
Bonifacius episcopus servus servorum dei dilecto filio . . abbati monasterii in Northein Maguntine
diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Conquesti sunt nobis . . prepositus . . priorissa et con-
ventus monasterii in Lippoldesberge per prepositum et priorissam soliti gubernari, ordinis sancti
Benedicti, quod Theodericus de Natsungen, Johannes de Husen et Johannes de Scagche laici Ma-
guntine diocesis super terris, debitis, possessionibus et rebus aliis injuriantur eisdem. Ideoqur discre-
tioni tue per apostolica scripta mandamus, quatinus partibus convocatis audias causam — perhibere.
Dat. Laterani V idus januarii pontificatus nostri anno quarto.
Or. im Kgl, St.-A, Marburg, Bulle an Hanfschnur. Auf dem ümbug rechts A. (?) Med. mit
Abkürzungsstrich. Oben in den' Ecke rechts N, zweimal schräg durchstrichen. Auf der
Rückseite Angelus Interampnen, in dei* Ecke links G (f einer 6 ähnlich,),
819.
Bonifacius VIIL beauftragt den Thesaurar von Nigenkerken hei Höxter mit Untersuchung
^der Klage des A. GeisthospUals bei Göttingen gegen mehrere Geistliche.
Lateran 1298 Januar 9.
Bonifacius episcopus servus servorum dei dilecto filio . . thesaurario Noue ecclesie Huxariensis
Padeburnensis diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Conquesti sunt nobis . . magister et
390
fratres hospitalis sancti spiritus prope Gottingen Maguntine diocesis, quod Baldewinus prepösitus et
Baldewinus thesaurarius sancti Blasii in Bninswic, Jordanus plebanus sancti Andree ecclesiarum, Balde-
winus de Gampo et Bertholdus de Holhungen, clerici Hildesemensis diocesis super terris — eisdem.
Ideoque discretioni tue per apostolica scripta mandamus, quatinus partibus convocatis audias causam —
perhibere. Dat. Laterani V idus januarii pontificatus nostri anno quarto.
Or, im KgL St-A. Marburg. Btdle an Har^'achnur. Auf dem ümbug rechts F. R. Auf der
Rückseite Angelus Interampnen.
820.
Bonifacius VIII. beauftragt die Genannten mit Untersuchung d^r strittigen Essener ÄbtissinwaM.
Rom 1298 Mai 28.
Bonifacius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . preposito Bunnensis Goloniensis diocesis
et . . scolastico majoris . . ac thesaurario sancti Andree Goloniensis ecclesiarum salutem et apostolicam
benedictionem. Dudum abbatia secularis ecclesie Assindensis Goloniensis diocesis vacante, Beatrix de
Holte ipsius ecclesie canonica a capitulo ejusdem ecclesie, ad quos electio abbatisse pertinet, in abba-
tissam ejusdem ecclesie, quam dicit ad Romanam ecclesiam nuUo medio pertinere, fuit electaa). Verum
bone memorie S(ifridus) archiepiscopus Goloniensis asserens, dictam ecclesiam sibi fore lege diocesana
subjectam et provisionem faciendam dicte ecclesie de abbatissa ea vice per lapsum temporis juita
statuta generalis concilii ad eum fuisse legitime devolutam, Irmegardim de Wedegensteyne, ut dicitur,
ecclesie predicte canonicam eidem ecclesie in abbatissam prefecit. Orta quoque super hoc inter easdem
Beatricem et Irmegardim materia questionis et dicta Beatrice electionem de se factam a nobis confir-
mari petente, eadem vero Irmegarde se super hoc ei in contrarium opponente, nos in causa hiyusmodi
dilectum filium nostrum Johannem tituli sanctorum Marcellini et Petri presbyterum cardinalem con-
cessimus partibus auditorem, coram quo pro parte ipsius Beatricis oblato libello et lite super eo per
procuratores dictarum partium legitime contestata ac de veritate dicenda prestitis juramentis facüsque
positionibus et ad eas responsionibus subsecutis, formatis insuper et exhibitis articulis hinc et inde et
super pertinentia et impertinentia dictorum ärticulorum coram eodem cardinali diutius disceptato, tan-
dem, quia idem cardinalis omnes articulos coram eo ex parte dicte Irmegardis exhibitos duxit exigente
justitia repellendos, pro parte ipsius Irmegardis ad nostram extitit audientiam appellatum. Et post-
modum venerabilis frater noster G(erardus) episcopus Sabinensis a nobis in causa appellationis hujus-
modi datus auditor male appellatum fuisse pro parte ipsius Irmegardis pronuntians partes ad ipsius
cardinalis remisit examen. Verum quia per ea, que in hujusmodi causa sunt habita coram cardinali
predicto, non potest apud sedem apostolicam de ipsius cause meritis plene liquere, discretioni vestre
de utriusque partis procuratorum assensu per apostolica scripta mandamus, quatinus apud Tuitium
predicte diocesis a procuratore ejusdem Irmegardis ad hoc ab ea specialiter constituto in animam ipsius
Irmegardis de veritate dicenda juramento recepto, ipsum positicmibus dicte Beatricis negatis per pro-
curatorem suum in Romana curia et illis, quibus non est plene responsum, quas idem cardinalis una
cum articulis ejusdem Beatricis et interrogatoriis dicte Irmegardis vobis sub suo sigillo transmittit in-
clusas, faciatis plenarie respondere, ipsam Irmegardim ad constituendum, ut predicitur, procuratorem
eundem et procuratorem ipsum taliter constitutum ad prestandum hujusmodi juramentum et eisdem
positionibus respondendum monitione premissa per censuram ecclesiasticam appellatione postposita,
si necesse fuerit, compescendo ac deinde testes, quos dicta Beatrix super articulis predictis necnon
litteras, instrumenta et munimenta, que utraque pars ad fundandum intentionem suam coram vobis
duxerit producenda infra quatuor mensium spatium post receptionem presentium per vos vel per alios
391
neutri parti suspectus diligenter recipere et testes eosdem secundum eadem interrogatoria prudenter
examinare curetis. Si vero pars dicte Irmegardis testes ipsos voluerit reprobare, vos testes, quos super
hujusmodi reprobatione produci contigerit, infra duorum mensium spatium predictos quatuor menses
immediate sequentium prudenter recipere et secundum interrogatoria vobis ex parte dicte Beatricis
exhibenda, si ea voluerit exhibere, alioquin juxta datam vobis a deo prudentiam examinare sollicite
studeatis, litteras, instrumenta et munimenta, que coram vobis produci contigerit, transcribi fideliter
faciendo, depositiones omnium testium predictorum fideliter in scriptis redactas una cum positionibus,
articulis et interrogatoriis supradictis ac transcriptis litterarum, instrumentorum et munimentorum
predictorum ad nos quamtotius transmissuri et significaturi nobis, que et quanta fides sit litteris, in-
strumentis et munimentis hujusmodi adhibenda, preflxo partibus termino peremptorio competenti, quo
per procuratores ydoneos cum omnibus actis, juribus et munimentis suis causam hujusmodi coniingen-
tibus apostolico se conspectui representent, justam dante domino sententiam recepture. Diem autem
prefixionis hujusmodi, et quicquid super hoc duxeritis faciendum, nobis per vestras litteras harum
seriem continentes fideliter intimare curetis. Testes autem, qui fuerint nominati, si se gratia, odio vel
timore subtraxerint — perhibere. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis Interesse, duo vestrum
ea nichilominus exequantur. Dat. Rome apud sanctum Petrum V kalendas junii pontificatus nostri
.anno quarto.
a) Ein Drittel der Zeile radirt und unbeschrieben; fuit electa und das folgende ecclesia ebenfalls auf Rasur,
Or. im KgL St-A. Düsseldorf. Bulle an Har^schnur. Auf dem ümbug rechts P. Gen. Unter
dem ümbug links J. Laur. Darunter auf der Innenseite des Umbugs R. M. Rocc, unter
letzterem Wort 0. Ser. (durchstrichen mit Rocc.) Oben in der Ecke links d durchstrichen M.
In der Ecke rechts N zweimal schräg durchstrichen. Auf der Rückseite in der Mitte Johannes
de Hoinstede, in der Ecke oben links 6. An der Adressstelle .... ssiones . . Asinden.
Goloniensis dyocesis.
821.
Bonifadus VIII. beauftragt den Propst (Dietrich) vom alten Dom in MünstcTy dem Kloster
.Sorstel in der Osnabrücker Diöcese die ihm entfremdeten Besitzungen wieder zu verschaffen.
Lateran 1299 März 5,
^Ad audientiam nostram." —
Dat. Laterani III nonas martii pontificatus nostri anrio quinto.
Fouhasty 24788.
822.
Bonifadus VIIL beauftragt dm Scholaster der Kirche in Einbeck, die Klage des rector
-ecclesie sancti Spiritus in Gotingen gegen den . . plebanus plebis in Vryngenhangen, Wede-
kindus de Walkemberch et Johannes Eremfridi de Gotingen, Laien der Mainzer Diöcese,
wegen Belästigung zu untersuchen.
Lateran 1299 April 1.
„Gonquestus est." —
Dat. Laterani kal. aprilis pontificatus nostri anno quinto.
Or, im KgL St-A. Marburg. Bulle an Hanfschnur. Auf dem Umbug rechts Jo. Pip. mit Ab-
kärzungsstrich durch das letzte p. Oben in der Ecke rechts N zweimal schräg durchstrichen.
Auf der Rückseite P. de Trajecto, in der Ecke links G.
392
823.
Bonifacifiis VIII. bestätigt unter gewissen Bedingungen dem Kl. Thedingen (in Fricsland}
den Besitz der ihm vom Bischof (Eberhard) von Münster geschenkten Kirche in Bedum,
Lateran 1300 October 20.
Bonifacius episcopus servus servorum dei dilectis fiilis abbat! et conventui monasterii de Thesenge-
closter Monasteriensis dyocesis salutem et apostolicam benedictionem. Justis *) petentium desideriis —
complere. £a propter, dilecti in domino filii, vestris justis precibus inclinati ecclesiam in Bedum cum
pertinentiis suis in usus proprios retinendam a venerabili (fratre) ^) nostro Monasteriensi episcopo
dyocesano capituli ejus accedente consensu pia vobis, ut asseritis, deliberatione coUatam, sicut ea juste
et pacifice possidetis, vobis et per vos monasterio vestro auctoritate apostolica confirmamus et pre-
sentis scripti patrocinio communimus. Proviso, quod perpetuo vicario, qui pro tempore fuerit in
ecclesia supradicta, ad sustentationem suam et subeunda onera ejusdem ecclesie congrua portio tri-
buatur. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre confirmationis infringere — incur-
surum. Datum Laterani XIII kalendas novembris pontificatus nostri anno sexto.
a) folgt überflästig et. b) fehlt.
Abschr, 8. XVL in Msc. Ily 12 p. 188 im Kgl. St,-A, Münster.
Potthast, 24984y nach Reg, West/. ÜB. III, 1676.
824.
Bonifadvs VIII. bestätigt dem Kl. Corvei alle von seinen Vorfahren verliehenen Freih^ien
und Immunitäten sowie alle von weltlichen Fürsten gewährten Freiheiten und Exemtionen.
Lateran 1300 December 13.
„Cum a nobis petitur." —
Datum Laterani idus decembris pontificatus nostri anno sexto.
Msc. I, 134 f. 92 und I, 245 fol. 472 im Kgl St-A. Münster.
Potthasty 24994 nach Druck beiSchaten ad annumy wo vneder derFehlei* nuUo modo pertinentis
(ad Romanam ecclesiam) statt medio.
825.
Bonifacius VIII. bestätigt dem Kl. Brenkhausen (. . abbatisse et conventui monasterii in
Beringhosen Cisterciensis ordinis, Padebumensis diocesis) alle von seinen Vorfahren verliehenen^
Privilegien und alle von Königen und Fürsten gewährten Freiheiten und Exemtionen.
iMeran 1301 Januar 28.
„Solet annuere." —
Dat. Laterani V kalendas februarii pontificatus nostri anno septimo.
Or, im Kgl. St.-A. Münster, Bulle an rothgelben Seidenfäden. Unter dem ümbug links Jo. N.
Oben in der Ecke rechts N, zweimal schräg durchstrichen. Auf der Rückseite R. de Argentina,
In der Ecke oben links G.
Reg. Arch. Ztschr. III, 59 Nr, 129.
393
826.
Ronifacim VIII. leauftragt den Erzbischof (Dietrich) von Trier, da ihn um Ehedispens
gebeten hätten Johannes comes de Seyne und Cunegundis de Couerna, — quia — quarto
sunt gradu duarum consanguinitatom conjuncti, in quarum una nterque ipsorum quarto,
in altera vero unus eorum tertio et alter quarto gradu a communi eorum stipite distrare
noscuntur, die Genannten von diesem Hinderniss zu dispensiren.
Lateran 1301 Äprü 13.
Venerabili fratri . . archiepiscopo Treuerensi.
„Movet et excitat mentem." —
Dat. Laterani idus aprilis anno septimo.
Vat. Arch. RegM. 50 fol 26 v Nr. 108,
827.
Bonifacius VIII. ernennt den Dompropst von Trier, Adolf von Waldeck, zum Bischof von
Jjüttich. 1301 September 1.
Dilecto filio Adolpho de Waldeke electo Leodiensi.
„Inter cetera soUicitudinum studia." —
^ Dat. Anagnie kal. septembris anno septimo.
Vat. Arch. Regbd. 50 fol 72 v Nr. 238.
828.
Bonifadm VIII. bestätigt die bereits durch Erzbischof Widbold von Köln stattgefundene
^Konfirmation der Wahl des Münsterschen Kanonikus Otto von Bietberg zum Bischof von Münster,
Lateran 1302 Januar 28.
Eidem [venerabili fratri Wicboldo archiepiscopo Coloniensi].
Tue devotionis sinceritas, quam ad nos et Romanam habes ecclesiam, et laudanda tue circum-
spectionis industria digne merentur, ut personam tuam benivolo prosequentes affectu petitionibus tuis
favorabiliter, in quibus cum deo possumus, annuamus. Sane petitio tua nuper nobis exhibita conti-
nebat, quod, vacante dudum ecclesia Monasteriensi in tua provincia constituta tibique metropolitico
jure subjecta per obitum bone memorie Euerhardi episcopi Monasteriensis tu timens ex verisimilibus
conjecturis electionem in ea de futuro episcopo in discordia celebrari vel aliquera in ipsa prefici de
Coloniensis ecclesie inimieis et persecutoribus, nobis tuas litteras transmisisti supplicando humiliter, ut
ad precavendum futuris periculis, que propterea poterunt merito formidari, provisionem dicte Monaste-
riensis ecclesie dignaremur ea vice dispositioni sedis apostolice reservare. Postmodum vero per dilectos
filios, capitulum ipsius Monasteriensis ecclesie, die ad eligendum prefixa et canonicis ipsius ecclesie,
qui voluerunt, potuerunt et debuerunt comode interesse, convenientibus in unum, ut moris est, pro
futuri substitutione pasioris ac eorum vota, que prius divisa erant in plures, ad concordiam divina
dementia reducente contigit in ipsa Monasteriensi ecclesia electionem de dilecto filio Ottone fratre
nobilis viri . . comitis de Reyberg *), ejusdem ecclesie Monasteriensis canonico, viro utique moribus et
genere nobili, bone conversationis et vite ac alias ydoneo, canonice in concordia celebrari. Tuque
ignorans, an ad nos hujusmodi tua supplicatio pervenisset, ad magnam instantiam cleri et nobilium,
• ministerialium, fidelium et totius populi Monasteriensis considerato periculoso statu, cui propter inva-
WestH Urk.-Buch V. 50
394
siones hostiles eadem Monasteriensis ecclesia subjacebat, electionem predictam tibi infra tempus debitum
presentatam, quia eam invenisti de persona ydonea canonice celebratam, duxisti auctoritate propria
confirmandum. Quare nobis humiliter supplicasti, ut, cum per eundem electum speretur dicta Monaste-
riensis ecclesia manuteneri posse in suis juribus salubriter et defendi et ex tali electione provisum
esse ipsi Monasteriensi ecclesie potius quam persone, quod super hoc actum est, ratum et gratum
habere ac ex certa scientia confirmare auctoritate apostoUca dignaremur. Nos igitur tuam et predicta-
rum Goloniensis et Monasteriensis ecclesiarum quietem et statum prosperura desiderabiUter aSectantes
ac intendentes ea paternis studiis promovere, que tua et ipsarum comoda respicere dinoscuntur, tuis
supplicationibus inclinati, quod circa electionem et confirmationem predictas provide factum est, ratum
et gratum habentes id auctoritate apostolica, non obstante reservatione ea vice de provisione ipsius
Monasteriensis ecclesie sive ante electionem predictam sive post per nos factam et inhibitione ac de-
creto interpositis in eadem , ex certa scientia confirmamus et per scripta presentia ^) annuimus tibi
auctoritate predicta nichilominus indulgentes, ut eidem electo munus consecrationis impendere valeas,
sicut rite fuerit faciendum. NuUi ergo etc. nostre confirmationis et concessionis etc. Dat. Laterani
¥ kalendas februarii anno octavo.
a) statt Retberg. — b) juiTdas Reg, Ob vielleicht statt ap. (apostolica)?
Fat. ArcL Regbd, 50 fol 165 Nr. 29.
lieber die Wahl des Bischofs Otto vgl. Pergety „Otto von Ritberg^ S. 8 ff. Der in dem päpsüichm
Schreiben gemeinte Feind der Kölner Kirche war Graf Eberhard von der Mark^ sein Kandidat
Heinrich von Wildenberg, Abt von Werden,
829.
Bonifacius VIII. beauftragt die Genannteny die Edlen der Kölner^ Münsterschen und Utrechter
Diöcese, welche von den Untergebenen des Grafen Rainald von Oeldern^ die ihr Odnet passiren,
ungebührliche Abgäben fordern, von ihrem Vorhaben abzubringen oder zu bannen.
Lateran 1302 Aprü 18.
. . abbati monasterii in Insula beate Marie et . . decano ecclesie Stuphaniensi (!)
Trjgectensis diocesis.
Ad nostram noveritis audientiam pervenisse, quod nonnuUi nobiles Goloniensis, Monasteriensis
et Trajectensis civitatum et diocesum antiqua pedagia in terris suis ab antiquis temporibus constituta
non modicum augmentantes illa et etiam alia in terris ipsis de novo imposita a subditis dilecti filii
nobilis viri Reynaldi comitis Gelrie, quotiens eos per partes illas transire contingit, non absque dicti
comitis injuria et gravi prejudicio contra justitiam exigere et extorquere presumunt, propter quod
latam in tales excommunicationis sententiam incurrerunt. Nos itaque, quantum in nobis est, nolentes
presumptiones hujusmodi conniventibus oculis preterire discretioni vestre per apostolica scripta man-
damus, quatinus, si est ita, predictos nobiles ex parte nostra vos vel alter vestrum moneatis ac efßca-
viter inducatis, ut infra unius mensis spatium post monitionem vestram ab hujusmodi presumptione
omnino desistant. Alioqiiin vos eos extunc tamdiu appellatione remota excommunicatos publice nun-
tietis et ab aliis nuntiari faciatis et ab omnibus artius evitari, donec super hiis passis injuriam satis-
fecerint *) competenter et debite absolutionis beneflcium assequantur. Dat. Laterani XIIII kalendas
maii anno VHP.
a) rnt das Reg.
Vat. Arch. Regbd. 50 fol. 178 Nr. 116. — Daselbst noch m£hrere Gnadenbaceise für den
Grafen von Geldern.
395
830.
BenediM XL gibt durch den Erzbischof (Gerhard IL) von Mainz Ehedispens für Graf Ger-
Jiard V. KaizeneUenbogeii und Margaretha, Tochter des Grafen v. d. Mark.
Lateran 1303 November 16.
„Licet coiyunctio/ — Ex parte siquidem carissimi in Christo filii nostri A(lberti) regis Roma-
norum illustris fuit expositum coram nobis, quod dilectus filius nobilis vir Gherardus natus dilecti filii
nabilis viri Gherardi comitis de Cazeneellinbogen et dilecta in Christo fiiia Greta*) nata dilecti filii nobilis
viri Eberardi comitis de Marchia tue diocesis, qui quarto sunt consanguinitatis gradu conjuncti matri-
monium de facto dispensatione super hoc non habita invicem contraxerunt et carnali postmodum co-
pula subsecuta dicta Greta ex eo creditur esse pregnans. Verum quia ipsi et progenitores eorum sunt
de nobilioribus et potentioribus illarum partium et ex eorum separatione, si fieret, gravia timentur in
eisdem partibus scandala suboriri dictus rex de ipsorum salute ac regni sui, de quo ipsi existunt,
tranquillitate soUicitus nobis humiliter supplicavit, ut providere ipsis super hoc per dispensationis gra-
tiam dignaremur. — Der Papst gewährt die Dispens. Dat. Laterani XVI kalendas decembris anno primo.
a) Reg. allerdings mehr Greca wie auch Qrandjean druckt.
Vat. Arch. Regbd. 51 fol. 19 Nr. 69. Druck GrandjeaUj Les registres de B&noit XI p. 73 Nr, 69.
Reg. Schmidt, PäbsÜ. ürkk. u. s. w. S. 49. Vom selben Tage im selben Registerband fol. 25v
Nr. 91 Dispens für Berthold, Sohn Eberhards von Katzenellenbogen und Aleyda Tochter des
Grafen Johann von Sayn (Syene), Mainzer Diöcese, und für Eilbert (Egilbertus) Sohn des
Grafen Eberhard v. d. Mark und Mathilde v. Arberg, Kölner Diocese. Die eine Dispens ist
an Erzbischof (Gerhard) von Mainz und die andere an Erzbischof (Wicbold) von Köln ge-
richtet. „Licet conjunctio.** — Dat. ut supra (Laterani XVI kalendas decembris anno
primo) und In eundem modum u. s w. Reg. Grandjean l. c. p. 91 Nr. 95 und Schmidt
a. a. 0. Nr. 49. Zum 4. Februar 1304 daselbst fol. 135 Nr. 582o Dispens für den Ako-
lythen Heinrich v. Dassel, Ilildesheimer Diöcese, dass er trotz defectus natalium (pater
presbyter te genuit de soluta) Diakon werden und ein kirchliches Benefidum erhalten kann.
„Apostolice sedis gratiosa." — Dat. Laterani II nonas februarii anno primo. Grandjean
p. 443 Nr. 702 und Schmidt S. 52.
831.
Benedikt XL ernennt den Erzbischof (Burchard) van Magdeburg und die Bischöfe (Siegfried)
von Hüdesheim und (Hermann) von Ratzeburg zu Konservatoren betreffs Ausführung der Constitutio :
Inter cunctos für die beiden deutschen Provinzen des Dominikanerordens.
Lateran 1304 März 10 und Bom 1304 April 2.
Benedictus episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus archiepiscopo Magdeburgensi,
Hildensi et Raceburgensi (episcopis) salutem etc. Super egenum mit kleinen Abweichungen übereinstim-
mend mit Grandjean l. c. Nr. 1228 mit Atisnahme der Stelle provincie Lombardie Inferioris, statt welcher
provincie Theutonie zu setzen ist. Datum Laterani 6 ydus marcii pontificatus nostri anno primo. (Dat.
Rome apud sanctum Petrum IV nonas aprilis p. n. a. primo.)
Nr. 1. Aus Privilegiensammlung Jakobs von Soest im Stadtarchiv Soest p. 102 Nr. 2. Trans-
sumpt im Kgl. St.-A. Münster (Warburg 53). Zu vgl. Grandjean, 1228 f. Potthast, 25387 f.,
wo Bulle für italienisclie Kirchenfürsten und Df^uck bei Schmidt, Päbstl. Urkk. u. s. w,
p. 55 f., wo statt prov. Theutonie steht provincie Saxonie.
50*
396
832.
Benedikt VI. ßteUt mehreren Florentiner Kaufleuten eine Anweisung aus auf den Kollektor
Moffister Oabrid de VaUaneto aus der Pisaner IHocese.
Perugia 1304 Mai 23.
„Cum felicis recordationis Bonifatius papa VIII predecessor noster te ad Maguntinam, Treuerensem,
Coloniensem, Bremensem, Magdeburgensem et Salzeburgensem provincias — pro coUigendis et exigendis
ibidem decimis, censibus et obventionibus quibuscunque causa Romane ecclesie pro subsidio terre
sancte — duxerit destinandum." — Dat. Perusii X kalendas junii anno primp.
Vat Arch. Regbd. 51 fol. 224 Nr. 166. Gedr. Grandjean l c. und Schmidt a. a. 0. S. 58 /.
Den Auftrag Bonifo/dv^ VIII. habe ich nicht verzeichnet.
ANHANG.
833.
Innocenz III. etiheüt dem Aht eines Klosters die Genehmigung, in gewissen Fällen Zehnten
anzukaufen. (0. J. 1198—1214.)
Innocentius III abbati et conventui Lon. (!)
Exposuisti nobis tu, fili abbas, in nostra presentia constitutus, quod, cum possessiones quedam
ad tuum aliquando monasterium devolvantur, quarum decimas milites vel laici a diocesanis episcopis
vel ecclesiis in feodum tenent perpetuo possidendas, et vos eas propriis sumptibus et laboribus exco-
latis, illi, qui decimas illas in feodum habere noscuntur, a vobis eas exigunt et extorquent contra Pri-
vilegium Romani pontificis»), Propter quod cupientes, in qua decet viros religiosos tranquillitate vivere,
non questionum tumultibus agitari, tu, filiabbas, pro monasterio tuo a nobis utiliterb)postulasti, ut tibi
'daremus licentiam decimas ipsas a laicis redimendi, cum vix vel nunquam ad eos, ad quos jure perti-
neant, valeant ulterius revocari, quibus et vos non tenemini decimas de illis terris exsolvere, cum vobis
per privilegia Romanorum pontificum sit indultum, ut de laboribus vestris, quos propriis manibus vel
sumptibus Colitis, nuUus a vobis exigere decimas vel extorquere presumat. Cum ergo peticionibus
vestris ille favor sit apostolicus adhibendus, per quem minus leditur et alteri subvenitur, nos tran-
-quillitati vestre paterna volentes soUicitudine providere, ut decimas, quas laici taliter a vobis de pos-
sessionibus exigunt et extorquent sublato appellationis obstaculo redimere valeas ab eis, devotioni vestre
:auctoritate presentium indulgemus, ita tamen, quod consueta servitia, que laici pro decimis illis eccle-
-siis tenebantur inpendere, occasione«) venditionis hujusmodi minime denegentur.
a) statt Rom. pontificum. — b) So Hdschr,, die auch sonst inkorrekt, statt hum\)iter. — c) occasi (He Hdschr,
Aus Hardehauaer Kopiar s. XIII im Besitz des Frhm. v, Wrede-Melschede. Der Ncrnie des
Klosters kann nwr wie oben gelesen werden. Ein Kloster mit ähnlicher Bezeichnung eaisUrt
aber nicht, wenn nicht Loccumy das ebenso wie Kl. Hardehausen das im Text citirte
Privileg erhielt. Jqff^ -Lowenfeldy 14951 und 1495 Ix. Die übrigen ürkk. der Hdschr, (mit
Ausnahme des voraufgehenderij für Kl. Georgenthcd ausgestellten Privilegs) beziehen sich
sdmmtlich auf Hardehausen.
834.
Innoeenz III. dispensirt Propst Friedrich von Clarhdz vom defectus natalium.
(1205 September 7 — Oktober 8.)
Fredericoa) preposito Glaholtensi.
Ad hoc deus in apostolica sede constituit plenitudinem ecclesiastice potestatis, ut-'^diligenu^^«—
spectis variis circumstantiis personarum et rerum, temporum et locorum, nunc rigorem exerceat nunc
mansuetudinem anteponat, interdum exequatur justiciam, interdum gratiam largiatur, prout in diversis
causis diverso modo viderit dispensandum. Eapropter, dilecte in domino fili, ad instantissimam suppli-
398
cationem k(arissimi) in Christo filii noslri illustrissimi regis Ot(tonis) in Romanorum imperatorem electi
nee non consanguineorum luorum, qui nobis et ecclesie Romane devoti sunt plurimum et fideles, ob-
lentu quoque tue religionis et honestatis, cum sis sacerdos in ordine Premonstratensi prepositus et a
soluto genitus, sicut asseritur, de soluta, de speciali tibi gratia indulgemus, ut non obstante defectu
natalium, si nominatus fueris ad ecclesiasticos dignitates, libere valeas postulari. Nulli ergo etc. nostre
concessionis etc. Dat.
a) Eigentlich Flederico.
Vau Arch. Regbd. 7 foL 44v Nr. 137, Steht zivischen Nr. 136 (Dat. VII idus septembris) tm^
138 (Dat. VIII idus octobris). Potthasty 2587 hat es dat^um hier eingereihty doch ist di^
Datirunff nicht sicher. Vgl, oben Nr, 207,
835.
Innocenz III. beauftragt die Genannten mit der Untersuchung der Neuenheerser ÄbtissinwaM.
Lateran 1206 März 29.
, , scolastico Hildesemensi et . . custodi et . . scolastico Mindensibus.
Dilecta in Christo filia R. custos Herisiensis ecclesie olim apostolicam sedem accedens et
asserens se in abbatissam electam proposuit, quod Herisiensis ecclesie abbatissa defuncta sorores
et canonici ejusdem ecclesie ad monitionera diocesani episcopi, qui ad defuncte venerat sepulturam,
pro electione facienda insimul consederunt . . scolastico Padeburnensi vocato*, ut vota examinaret
eorum. Gumque in unius electione dissenserint, octo sorores de decem et Septem, que presentes erant
tunc temporis, et omnes canonici, qui quatuordecim erant, ipsam elegere custodem, advocato,
ministerialibus et toto populo favorem suum prebentibus et assensum. Contra vero . . pre-
positissam in abbatissam septem de sororibus nominarunt. Utraque igitur a parte sua episcopo pre-
sentata pro consecrationis munere obtinendo episcopus partes commonuit, ut ad pacem intenderent et
essent super electione concordes eis spacium quinque dierum super hoc deliberandi concedens. Sexto
autem die cum concordare non possent, partibus injunxit episcopus, ut post alios quinque dies exhibiture
super suis electionibus rationes se Padeburnensi capitulo presentarent. Ipsa ergo custode atque pre-
positissa cum electricibus suis in Padeburnensi capitulo constitutis, prepositissa et Septem electrices
ejusdem G. monialem, que de quodam nigro monasterio fuit et in abbatissam ciyusdam ecclesie con-
firmata et etiam benedicta, presentavere tunc primum episcopo se illam elegisse dicentes. Unde parle
altera nimium stupefacta, cum nescientibus illis nee etiam requisitis mulassent illa, que fecerant, ipsa
custos ad proponendam causam suam et etiam defendendam secundo et tertio ab ipso capitulo concedi
sibi petiit advocatum, quem non poluit obtinere. Adverse siquidem parti fuerunt plures advocati con-
cessi. Tuncque prepositissa est manifeste confessa, quod electioni sue renuntiarat omnino et in ipsam
G. monialem cum Septem electricibus unanimi eonsenserat voUmlate. Quo custos audito et cognilo,
quod episcopus et multi de capitulo, cum essent consanguinei nionialis ejusdem, ad promotionem ejus
vellent Judicium declinare, postquam super jure Herisiensi ac suu sibi justitia conservan da fuit aliquandiu
allegatum, ne super electione sua prejudicium pateretur, vocem ad nos appellationis emisit. Sed epis-
copus appellationi non deferens pro jam dieta moniali consanguinea sua sententiam promulgavit et eam
reell in abbatie possessionem induei. Volpertus autem clerieus, qui venerat partis procurator adverse,
proposuit, quod, cum prefata G. monialis a majori quoniam ab undeeim et saniori parte capituli, scili-
cet prepositissa, scolastica et deeajia et aliis quibusdam sororibus, cassatis tamen prius a jam dicto
episcopo duabus frivolis nominationibus, bono zelo fuisset in Herisiensem abbatissam electa et confir-
mata per ipsum episcopum, memorata custos eam molestare super hoc presumens in eadem ecclesia se
399
A^olebat intrudere per potentiam laicalem. Ideoque procurator ipse pro eadem petiit moniali, ut con-
finnationem de ipsa factam observari firmiter faceremus, nocere illi asserens non debere, quod nigra
fuerit monialis et alle videlicet Herisienses sorores utantur canonicalibus indumentis et quod confirmata
Sit et benedicta alibi abbatissa, cum sit de illius consuetudine regiouis, quod nigre moniales assumantur
ad hujusmodi abbatias et quandoque contingat, ut canonica mulier nigrarum monialium teneat abbatiam,
asserens hoc etiam a bone memorie C(elestino) papa predecessore nostro sibi fuisse concessum, ut ad
abbatiam aliam posset assumi. Gustos autem replicabat econtra, quod eadem monialis non debebat
assumi nee poterat ad ipsarum regimen abbatie, cum non esset soror ecclesie, sed de quodam mo»-
nasterio nigro venisset et in abbatissam honorabilioris ecclesie confirmata esset et benedicta, a cm'us
regimine non sine culpa credebatur expulsa, et concessionem, quam a predecessore se dicebat habere,
ostendere non valebat. Unde petebat instanter, ut, quod erat factum de ipsa, irritum faceremus haberi,
prescrtim cum in litteris jam dicti episcopi, quas idem procui'ator in sue partis defensionem habebat,
contineretur expresse ipsum episcopum ad cönfinmationem electionis illius post appellationem ad nos
•
interpositam processisse ac eadem appellatio legitima videretur, cum consanguinitas , quam per litteras
suas idem episcopus ipsam monialem contingere perhibebat, manifestam indicaret suspicionem in eum
preter hoc, quod, quandocunque a diocesano suo gravaretur in aliquo, sibi appellare licebat. Nos
autem bis et aliis diligenter auditis, que tarn a procuratore jam dicto fuere proposita quam custode,
. . Helerwardensi et . . Hegensi abbatibus et . . preposito Geismariensi mandavimus, ut, quicquid factima
erat super monialis electione jam dicte, auctoritate nostra suffulti nullius contradictione vel appellatione
obstante denuntiarent irritum et inane ac super ipsius electione «ustodis veritate diligentius inquisita,
si electionem ipsius invenirent canonicam et personam idoneam, eam auctoritate apostolica confirmarent;
contradictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita compescentes. Verum cum ipsa
custos mandatum higusmodi judicibus presentaret, quod de prefata G. moniali factum fuerat, auctoritate
nostra denuntiarunt irritum et inane. Et cum ipsa noUet dimittere abbatiam, ipsi eam excommunica-
üonis sententie subjecerunt et mandarunt eam arctius evitare. Ea vero cum electricibus suis post
aliquot dies super electione sua per nuntium appellavit. Sed ipsi judices appellationi nuUatenus de-
ferentes, presertim cum ejus electio de nostro expresso mandato fuerit irritata et appellatio esset in
litteris nostris inhibila, citato Herisiensi conventu de ipsius electione custodis, prout eis injunctum
fuerat, inquirere voluerunt. Cumque ipsius electionem invenirent esse canonicam idoneamque per-
sonam, habito prudentum virorum consilio electionem confirmantes ipsius abbatiam Herisiensem eidöm
auctoritate nostra per difßnitivam sententiam adjudicare curarunt. Et licet diocesanus episcopus ap-
pellarit et inhibuerit Herisiensi conventui, ne ipsi tanquam abbatisse presumerent obedire, ipsi tamen
eam cum omni mansuetudine induxerunt in corporalem abbatie possessionem ejusdem, a qua per fra-
trem monialis jamdicte et fautores ejus per violentiam est ejecta et preter multa mala, que sunt ibi
acta per illos, ipsam 'R. coegerunt juramento firmare, ut usque ad festum beati Martini proximo preter-
itum Herisiensem ecclesiam non intraret, nee etiam domo simpUci, vel quod ibi habebat, stipendio
uteretur. Tandem vero cum ipsa R. super hiis et aliis affligeretur diutius, ad nostram duxit presen-
tiara recurrendum eadem G. moniali similiter veniente. Cumque super hiis prefata R. proposuerit
questionem et postulaverit confirmare judicum processum ipsorum, et ut satisfieret ei de dampjiis et
injuriis irrogatis, prefata G. proposuit ex adverso, quod, cum electa fuerit in Herisiensis ecclesie abba-
tissam a majori et saniori parte conventus et ejus electio a diocesano fuerit confirmata, ipsa custos
ad , . abbatem de Gonradesburc et conjudices ejus litteras impetravit. Cumque ipsa G. ad eorum
presentiam citata veniret et ostenderet se spoUatam fuisse ipsius occasione custodis, ab ipsis judicibus
reportavit sententiam se illi nuUatenus respondere teneri, nisi esset primitus restituta. Ipsa vero
custos ab ipsa sententia vocem ad nos appellationis emittens appellationem suam est personaliter pro-
400
secuta. Cumque ipsa G. ad hoc tantum procuratorem transmiserit, ut eadem confirmaretur sententia,
procurator ipsius mandati fines excedens passus est obtinere custodem, quod voluit contra ipsam, et
ad supradictos judices, quorum unus excommunicationis subjacebat sententie, litteras deportavit, prout
in litteris venerabilis fratris nostri . . Maguntini archiepiscopi nobis exhibitis continetur, cum quo alter
eorum tertio aböente in omnibus inordinate processit, et licet ipsa et capitulum Herisiensis ecclesie a
loco suspecto et aliis gravaminibus appellarint, ipsi tarnen nichilominus procedentes eandem custodem
per Albertum familiärem ipsius, qui, sicut in eisdem litteris memorati archiepiscopi continetur, excom-
municationis erat vinculo innodatus, et B. plebanum in corporalem fecerunt possessionem induci. Ad
probandum vero, quod jam dictus procurator tale mandatum receperit, ut videlicet appellationem inter-
positam prosequeretur, testes coram auditore sibi dato produxit. Sed contra (!) responsum est, quod, etsi
testes illi tale mandatum probaverint, per hoc tamen nullatenus est probatum, quin aliud recepisset et
ideo, cum pro sententia presumatur, quod omnia fuerint rite acta, presertim que cum tanta maturitate
consilii a summo fuit pontifice promulgata, manifeste colligitur, quod super pfincipali negotio mandatum
receperit generale, sicut eadem custos ad id plenius comprobandum per unum testem ostendit. Nos
igitur hiis et aliis diligentius intellectis, que fuerunt ab utraque parte proposita, predictam G. monia-
lem justitia exigente ab administratione ipsius abbatie sententialiter duximus removendam discretioni
vestre per apostolica scripta precipiendo mandantes, quatinus ad ipsam ecclesiam personaliter acce-
dentes abbatie amministrationem ejusdem alle persone idonee committatis, cui ad opus ejusdem abbatie
fiat hinc inde resignatio subtractorum. Vos autem Interim cognoscatis de confirmationis sententia, que
lata est a delegatis judicibus super electione custodis, ut eam, sicut de jure fuerit faciendum, confir-
mare vel infirmare curetis. Ita, quod, si pro eo, quod unus ex delegatis judicibus, qui eandem sen-
tentiam protulerunt, excommunicationis esset vinculo publice innodatus, quando sententia lata fuit sicut
per metropolitani litteras perhibetur, aut ex alia justa causa eandem sententiam constiterit infirmandam,
ipsa cassata de ipsius electione custodis iterum cognoscatis et audientes, que tam in factum quam in
personam proposita fuerint et ostensa, eam, si fuerit inventa canonica, confirmetis. Alioquin ea penitus
infirmata detis soribus facultatem liberam eligendi, et quam in abbatissam sibi duxerint regulariter
eligendam, ejus electionem sublato appellationis obstaculo auctoritate apostolica confirmetis et prefate
custodi de bonis ecclesie faciatis in expensis legitimis provideri, contradictores, si qui fuerint vel rebelles,
ut a sua temeritate desistant, per censuram ecclesiasticam appellatione remota cogentes. Testes autem,
si qui fuerint nominati etc. Nullis litteris veritati et justitie prejudicantibus etc. Quod si non omnes
hiis etc. Dat. Laterani IV kalendas aprilis anno nono.
Vat, ArcK Regbd. 7 foL 78 Nr. 30.
836.
Innocenz III. beauftragt Genannte mit Untersuchung einer Klage des Kl. Lippoldsberg gegen
Graf Elger von Hohenstein, Lateran 1208 März 31.
Innocentius episcopus serv^us servorum dei dilectis filiis . . de Walkenredhe et . . de Renehusen
abbatibus et . . decano de Noua ecclesia Maguntine et Padebunicnsis diocesum salutem et apostolicam
bene(lictionem. Dilecto filio . . preposito beati Georgii de Lippoldesberg accepimus conquerente, quod
nobilis vir ElCgerus) comes de Honstim(!) Maguntine diocesis quedam predia et alia bona, que in villis
de Hame et Sinderhusen ecclesia ipsius habebat, abstulit violenter et per annos plures detinuit occupata.
Ideoque discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus eandem comitem ad debitam
restitutionem bonorum ipsorum — cogatis. — Dat. Laterani II kalendas aprilis pontificatus nostri anno
xmdecimo.
Or. im Kgl. St.-A. Marburg. Bulle an Hanfschnur. Auf dem ümbug rechts M. F. C. Auf
der Rückseite in der Ecke links F. G. (von ariderer Handf)
401
837.
Imiocenz HL befiehlt dem Erzbischof (Siegfried) von Mainz^ seinen Suffraganen u. s/w. das
IlI, Georgenthal in der Mainzer Diöcese gegen Ungerechtigkeiten und IJ ehergriffe der Laien und
Geistlichen zu schützen. Lateran 1210 November 23.
Innocencius episcopus servus servorum dei venerabilibus fratribus Maguntino archiepiscopo et
suffraganeis ejus et dilectis filiis abbatibus, prioribus et aliis ecclesiarum prelatis per Maguntinam pro-
vinciam constitutis salutem et apostolicam benedietionem. Non absque dolore — opponat. Specialiter
autem dilecti filii abbas et fratres de Valle sancti Georgii Cisterciensis ordinis Maguntine ®) diocesis
tarn de frequentibus injuriis quam de ipso cottidiano — supponatis. Dat. Laterani IX kalendas decem-
bris pontificatus nostri anno tercio decimo.
a) Maguntien" Hdachr,
Aus Hardehauser Kopiar s. XIII in. im Besitz des Frhr, Wrede^Melschede. Wörtlich überein-
stimmend mit Privileg Imiocenz HL für Rardehausen von 1215 April 28, vgl. oben Nr. 244.
838.
Honorius LLL. beauftragt Genannte mit Unterswhung der Klage des Kl. Lippoldsherg gegen
den Edlen Ä. von Dassel aus der Paderhorner Diöcese.
Lateran 1223 Februar 9.
Honorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . preposito de Manonberg, . . thesaurario
et . . cantori in Fritheslaria Maguntine diocesis salutem et apostolicam benedietionem. Querelam . . pre-
positi et capituli de Lippoldesberg recepimus continentem, quod nobilis vir A. de Dassele Padebur-
nensis diocesis pretextu advocatie, quam in eorum ecclesia se proponit habere, ipsius ecclesie homines
indebitis exactionibus aggravat et molestat, alias ipsos et eandem ecclesiam multipliciter aggravando.
Ideoque discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus partibus convocatis audiatis cau-
sam — exequantur. Dat. Laterani V idus februarii pontificatus nostri anno septimo.
Or. im Kgl. St-^A. Marburg, BtUle an Hanfschnur. Auf dem Umbug rechts W. ar. Auf der
Rückseite S mit a in der obem Rundvng. Von demselben Schreiber Urk, HonoHus III,
an , . preposito de Hildewordeshusen, . . decano et . . scolastico de Nortunis Mag. dioc.
über Klagen des Propstes von Lippoldsberg gegen Heindenricus, Burchardus milites de
Lutteberge Ildesemensis dioc. Lateran 1219 März 26. Auf Rückseite Gon. mit Abkürzungs-
zeichen : Con(radus). Or, St.-A. Marburg. Daselbst Schreiben Uonarius III. von 1217
März 20 an Abt van Reinnehusen und Pröpste von Hildewardehusen u?id Wenede, Mainzer
Diöcese^ über Bitte des Kl, Lippoldsberg wegen Bestätigung des Urtheils des Propstes Th.
von Hoge et coiyudices Herbipolenses in Sac/ien des Piasters Johannes und der Kirche
in Dransfeld.
839.
Honorius IIL nimmt Stift Wildeshausen mit seinen Besitzungen in Schutz.
Lateran 1223 April 20.
Honorius episcopus servus servorum dei dilectis filiis . . decano et capitulo de Wildeshusen salu-
tem el apostolicam benedietionem. Cum a nobis petitur — (efi'ec)tum. Eapropter, dilecti in domino
filii, vestris justis precibus inclinati personas vestras (et) locum, in quo divino estis obsequio mancipati,
cum Omnibus bonis, que (in) presentiarum rationabiliter possidet aut in f(utu)rum justis modis pre-
We8tf.Urk.-Bach. V. 51
402
ßtante (domino) poterit adipisci, sub (be)ati (Petri) et nostra (prot)ect(ione su)sc(ipi)mus. Specialiter
autem de Malstede, d(e Hasle)home (et d)e Holtorpe curias (cum omni)bus (earum pertinentiis ac alia)
bona vestra, sicut (ea) omnia jusle, canonice ac pacifice possidetis, vobis et (per vo)s (ecclesi)e (vestre)
auct(oritate apostolic)a confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. NuUi ergo omnino
hominum liceat hanc paginam nostre protectionis et confirmationis — apostolorum se noverit (incur-
surum). Dat. Laterani XII kalendas maji pontificatus nostri anno septimo.
Oi\ sehr beschädigt im Grossherzogl, Landesarchiv in Oldenburg. Bulle an rothgelben Seidenfäden.
840.
Gregor IX. iiberträgt dem Propst von St. Anschar, dem Dechanten von St. Willehad und
-dem Kanonikus Magister Wübrand in Bremen die Untersuchung der Klage der Soester Laien
und Kretizfdhrer Gerhard und Heinrich gegen die lAibecker Bürger Friedrich und Heinrich wegm
Beraubung einer Summe Geldes j weswegen erstere an der Erfüllung ihres RreuzfahrergdObdes ge-
hindert werden. Perugia 1234 December 20.
„Gerardus et Henricus.** —
Dat. Perusii XIII kalendas januarii pontificatus nostri anno_ VHP.
Or. Stadtarchiv in Lübeck. Potthaaty 9804.
841.
Gregor IX. schreibt dem Scholaster Magister A. in Köln, er habe vernommen , dass ma-
•gistra et sorores converse, que begine vulgariter appellantur, Coloniensis civitatis et pro-
vintie, welche Gott unter Verachtung der weltlichen Vergnügungen zu dienen beschlossen^ von einigen
Laien und Klerikern der Stadt und der Kölner Provinz zur Unzucht angehauen und vielfach he-
lüstigt würden; er beauftragt ihn, die Beginen zu schützen und die Gefallenen zu strafen.
Lateran 1237 Odober 27.
„Habentes in voto precipuum.** —
Dat. Laterani VI kalendas novembris pontificatus nostri anno undecimo.
Df^uck Moser y III, S. 364 aus Tranasumpt von 1238 Mai 3, worin der Schol. A, den OsnabrOcker
Dofndechanten Magister Johannes mit dem Schutze der Beginen in der Diöcese OsnabrüA
betraut,
842.
Gregor IX. schreibt an den Erzbischof (Siegfried) von Mainz und seine Suffragane über das
Rtindschreiben Friedrich IL von 1239 April 20 und underlegt dasselbe Punkt für Punkt.
Lateran 1239 Juni 1.
„Ascendit de mari bestia." —
Dat. Laterani kalendis junii pontificatus nostri anno XIII.
Von der grossen Encyclica Gregor IX. waren bis jetzt nur Exemplare an die Rheimser Provim
(1239 Juli i)y Cantei^iry (1239 Mai 21), Bischof van Bologna (1239 Juni 7) und die Jertf
salemer Kirchenpromnz (1239 Juli 7 (!}) bekannt. Vgl. Potthast, 10778. Rodenberg, Ep,
40?
sei. ly p. 646 ff. Daaa cbige Bulle, welche dem Coamodromium Gobelin Persona VI, 64 ent-
nommen ist, unterm 1, Juni erlassen sein kann, ist sicher; dass ein Verschreiben von ]\m\\ statt
julii vorliegt, mochte ich bei den verschiedenen Ausfertigungen bezweifeln,
843.
Innocenz IV. gestattet den Erzhischöfen (Siegfried) von Mainz und (Konrad) van Köln in
)betracht ihrer für die Kirche gemachten Ausgaben von dem ganzen Mainzer und Kölner Metro-
itansprengel, die Speierer Diöcese ausgenommen^ den fünften Theü der kirchlichen Einkünfte des
'^hsten Jahres zu erheben. In einem zweiten Schreiben fordert er sämmÜiche Bischöfe und Vor--
nde kircJdicher Kongregationen in den beiden Sprengein auf, diese Abgabe zu leisten.
Lateran 1244 Mai 5.
„Dignis in domino laudibus." — „Dignis in domino laudibus.** —
Dat. Laterani III nonas maii anno I.
Vat. Arch, Regbd. 21 fol 101. Nr. 653 und 654. Druck Berger l. c. I, Nr. 654 und 655 und
Rodenberg II, Nr. 65 u. 66 und die Litteratur bei Bö/tmer- Will, Reg. arch. Magunt. II, S. 278 f.
Es entstand wegen dieser Abgabe eine grosse Bewegung. Weder der Biem^i* Erzbischof noch
die Bischöfe von Münster und Utrecht wollten zahlen; nur der Lütticher und Osnabrückev
waren bereit. Bischof (Bernhard) und Klerus der Stadt und Diöcese Paderborn erhielten dann
noch eine besondere Aufforderung am 11. Mai 1245. Vgl. oben Nr. 445; jetzt auch Roden-
berg II, Nr. 119.
844.
Innocenz IV. beauftragt den Erzbischof (Siegfried) von Mainz, über den Orafen (Volquin)
t Schwalenberg (Swilemberg) und die andern Edlen und Geistlichen^ welche zum Schutz des
-isüichen Friedens und zur Befestigung des Glaubens einen Orden zu stiften den Vorsalz gefasst
iew, genaue Erkundigungen einzuziehen und die Regel, nach welcher dieselben Gott dienen wollen^
tau zu untersuchen, dieselbe nöthigenfalls zu verbessern und sie unter seinem und der zur Unter-
ihung herangezogenen Minoriten und Dominikaner Siegel an den apostolischen Stuhl zu senden.
Lateran 1248 October 7.
„Etsi periculoso sint tempora." —
Regb. VI (?n Paru) fol. 4 Nr. 150. Reg. Potthast, 13043; Berger II, Nr. 4142; Rodenberg,
595 \ Böhmer'Will,,II S. 300. Die Hauptatellen dieser ürk., welche über ein sonst unbe-
kanntes Uittemehmen bei*ichtet, lauten: pium scilicet propositi regularis initium a nobili
viro . . comite de Swilemberch et quibusdam aliis nobilibus et viris ecclesiasticis jam
mente conceptum ad tutelam Christiane pacis et fidei munimentum. — Mandamus, qua-
tinus ascitis tecum aliquibus Predicatorum et Minorum fratribus scientia et religione
probatis deum et libertatem catholicam pre oculis solum habens qualitatem et numerum
personarum, que predictum propositum conceperunt, ipsamque vivendi normulara, se-
cundum quam desiderant domino regulariter famulari, una cum eisdem fratribus discu-
tias diligenter. —
51*
404
845.
Innocenz IV. gestattet dem Bechanten und Kapüel zu Enger ^ aus den Händen von Laiek I
Zehnten in andern Kirchspielen mit Genehmigung der betreffenden Pfarrer und ihrer Bischöfe unq^
unter der Bedingung^ die Zehnten den Kirchen wieder zum Kaufpreise zu überlassen, anzukaufe
' Lyon 1250 Juli 10.
„Devot ionis vestre." —
Dat. Lugduni VI idus julii ponlificatus nostri anno octavo.
Or. im Kgl, St.-A, Munster. Bulle an rothgelben Seid£n/dden. Avf dein Uvibug rechts MayfJ
Oben in der Ecke rechts bo, zweimcd schräg durchstriclien. Auf der Rückseite Christe deus
adjutor mens.
Druck Westf. ÜB. IV, 424. Reg. Arch. Ztschr. HI, 52. Nr. 84.
846.
Innocenz IV. bestätigt einem Kloster in der Diöccse Lattich alle von seinen Vorfahren
erlangten Privilegien und Freiheiten sowie alle ihm von Erzbischöfen ^ Bischöfen und Fürsten ge-
währten Freiheiten und Exemtionen (ac exemptiones secularium exactionum ab archiepiscopis,
episcopis, regibus — indultis).
Lateran 1254 März 23.
Innocentius — dileclis filiis . . abbati et conventui monasterii Helecinensis Premonstratensis ordi-
nis, Leodiensis dioeesis, salutem et apostolicam benedietionem. Solet annuere — .
Dat. Laterani X kalendas aprilis pontificatus nostri anno undecimo.
Or, im Besitz des Prof. Woj'vistall in Münster. Bulle an rothgelben Seidenfäden. Auf dem Umhug -:
rechts N (?) . Bo. Auf der Rückseite Prokurator nicht mehr zu lesen.
847. I-
Älexander IV. gewährt denjenigen^ weldie die Paderborner Domkirche am Feste Maria Ver-
kündigung besticJien, einen vierzigtägigen Ählass.
1255 October 12.
Die Stelle in Gobelin Persons Cosmodromium VI, 62 lautet: Deinde eodem anno IUP idus octobris
concessit visitantibus eandem ecelesiam Paderfontanam in die annunciacionis beate Marie virginis XL
dies indulgenciarum , von Goh. allerdings auf Alexander III bezogen, aber irrig, wie die vorangehenden
Zeilen beweisen, ivelclie den Ablass vor 1255 October 7 (cgi. oben Alexander IV. Nr, 561) ebenfalls AL IIL
zuschreiben.
848.
Alexander IV. gewährt denjenigen, tvelche die Paderborner Lonikirche am Feste Maria Yer-
hündigung u. s. w. bestechen, einen Ablass von einem Jahr und 40 Tagen.
1257 Mai 28.
Gobelin Person Cosmodromium F/, 62: Item pontificatus sui anno tercio quinto kalendas junii con-
cessit visitantibus eandem ecelesiam in eodem festo die annunciacionis et octo diebus precedentibus et
octo diebus sequentibus ejusdem festi diem pro quolibet die unum annum et XL dies indulgenciarum.
Vgl. vor. Nr. und oben Nr. 561.
849.
In Schreiben Alexander IV. an magistro Petro de Camberiano capellano nostro, canonico
ecclesie sancti Martini magni Londiniensis betreffs Streüschlichtung wird in einem dann citirten,
cn der Kurie ausgestellten Notariatsinstrument dominus Mauricius cantor Padeburnensis erwähnt.
VUerbo 1257 Juli 15.
„Ea, que judicio." —
Dat. Viterbii idus julii anno tercio.
Vat. Arch. Regbd. 25 foL 6U' Nr. 508. Li dieseai Stück auch citiH Riccardus de Pofis sancte
Romane ecclesie scriniarius, von deni eine Formelsammlung auf der Bibl. Casanatensis in
Rom herrührty die also nicht erst dem Anfange des 14. Jahrh. entstummty wie auch der blosse
Einblick lehrt. Schrift und Einrichtung ganz nach Weise dei Regbdde. 2. Hälfte saec. XIIL
Vgl. Fabricius, bibl. lat. unter Richardus und Archiv f ältere deutsche Gesch. XII, Bericht
Bethmantis unter Casanatensis.
850.
Alexander' IV. nimmt Kl. Vlotho durch feierliches Privileg in seinen Schutz.
Anagni 1259 Februar 9.
Alexander episcopus seiTus servorum dei dilectis in Christo filiabus abbatisse monasterii Vallis
benedictionis ejusque sororibus tarn presentibus quam futuris regulärem \itam professis in perpetuuni.
Religiosam vitam eligentibus apostolicum convenit adesse presidium ne — enervet. Ea propter, dileete
in Christo filie, vestris justis postulationibus elementer annuimus et monasterium sancte dei genetricis
et virginis Marie Vallis benedictionis Mindensis diocesis, in quo divino estis obsequio mancipate, sub
beati Petri et nostra protectione suscipimus et presentis scripti privilegio communimus. In primis
siquidem statuentes, ut ordo monasticus, qui secundum deum et beati Benedicti regulam atque institutio-
nem Cisterciensium fratrum a vobis post concilium generale susceptam in eodem monasterio institutus
esse dinoscitur, perpetuis ibidem temporibus inviolabiliter observetur. Preterea quascunque possessio-
nes, quecunque bona ibidem monasterium in presentiarum juste ac canonice possidet aut in futumm
concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium seu aliis justis modis pre-
stante doniino poterit adipisci, firma vobis et eis, que vobis successerint, et illabata permaneant. In
quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis. Locum ipsum, in quo prefatum monasterium sitiun
est, cum Omnibus pertinentiis suis, terras et possessiones, quas habetis in villa que Waltorpe vulgariter
nominatur, molendinum cum aquarum decursibus et omnibus pertinentiis suis, terras, possessiones,
que habetis in loco, qui dicitur Nigenhoflf, maneria, que Eopte(?) . ., Wittemborg, Helmwordesberg
dicuntur, cum omnibus pertinentiis eorundem, domum, que Huseskin vocatur, cum omnibus pertinen-
tiis suis, domum, quam habetis in villa, que vocatur Reme, terram, quam habetis in loco, qui nomi-
natur Broc, piscariam, quam habetis in flumine, quod appellatur Wirra, decimam, quam habetis in
villa Ufflen vulgariter nominata cum pratis, vineis, terris, nemoribus, usuagiis et pascuis, in bosco et
piano, in aquis et molendinis, in viis et semitis et omnibus libertatibus et immunitatibus suis. Sane
novalium vestrorum. que propriis sumptibus Colitis, de quibus aliquis hactenus non percepit, sive de
ortis, virgultis et piscationibus vestris, vel de nutrimentis animahum vestrorum nullus a verbis deci-
mas exigere vel extorquere presumat — Amen, Amen, Amen.
Ego Alexander catholice ecclesie episcopus.
Ego Otto Tusculanus episcopus.
406
Ego Stephanus Penestrinus episcopus.
Ego frater Johannes tituli sancti Laurentii in Lucina presbyter cardinalis.
Ego frater Hugo tituli sancte Sabine presbyter cardinalis.
Ego Riccardus sancti Angeli diaconus cardinalis.
Ego Ottavianus sancte Marie in via lata diaconus cardinalis.
Ego Johannes sancti Nicolai in carcere TuUiano diaconus cardinalis.
.Ego Ottobonus sancti Ädriani diaconus cardinalis.
Datum Anagnie per manum magistri Jordani sancte Romane ecclesie notarii et vicecancellarii
Y idus februarii , indictione II , incarnationis dominice anno MCCLVIII , pontificatus vero domin
Alexandri j)ape IV anno V.
Aus Msc. 1461 saec. XVII. der Kgl, Bibliothek in Hannover^ mitgetheiU von Archivasiistm
Dr. Ribbeck. Die Daiirung 1258 ist irrig; zu 1259 passen Pontifikatsjahry Ausstellungtor
und Indiktion. Umsdirift der Rata: suscipe domine servum tuum (in) bonum. Regest «ne
Protektionsurkunde Alex. IV. für Vlotho, an Erzbischqf (Konrad) von Köln^ Abteu.s,fo. de
Kolner Provinz gerichtet, von 1260 Nov. 6 bei Bodenberg, Cal. ükb. Uly Nr. 215. PotthaH
17959.
851.
Alexander IV. beauftragt den Scholaster der Marienkirche in Erfurt mit Untersuchung mt
Klage des Kl. Lippöldsberg. Anagni 1260 Juni 1.
Alexander episcopus servus servorum dei dilecto filio . . scolastico ecclesie sancte Marie in Erfordi
Maguntine diocesis salutem et apostolicam benedictionem. Conquesti sunt nobis . . prepositus et con
ventus ecclesie de Lupoldesberge, quod . . abbas de Reiuehusen (!) ordinis sancti Benedicti, nobilis vi
Ludolfus comes de Dassele et quidam alii clerici et laici Maguntine et Hildeshemensis civitatmn e
diocesum super quadam pecunie summa, terris, possessionibus et rebus aliis injuriantur eisdem. Ideo*
que discretioni — mandamus — perhibere. Dat. Anagnie kal. junii pontificatus nostri anno sexto.
Or, im Kgl. St.-A. Marburg. Bulle an Hanf schnür. Auf dem Umbug links 0. V. Oben in de
Ecke rechts Ma. Aitf der Rückseite Erfordia fidelis. In der Ecke links ein verlängertem 1
Adresse , . de Lupoldesberge.
852.
In der Citatio Bicardi Romanorum regis coram papa Urbano IV super controversii
electionis inter ipsum et Alfonsum Castelle regem unrd die Gefangenschaft des Bischofs (Simon >
von Paderborn erwähnt. Orvieto 1263 August 31.
„Qui celum terramque regit." —
Dat. apud Urbem ueterem II kalendas septembris. (a II.)
Die Stelle heisst: Memorati autem Treuerensis archiepiscopus, dux et procurator, nominationeia
hujusmodi (nämlich Richards durch den Erzbisehof (Engelbert) von Köln u* Genossen) attendentes penitu-
esse nuUam, presertim cum Coloniensis archiepiscopus pro eo, quod — venerabilem fratrem riostrur^
Padeburnensem episcopum detineret captivum, propter quod per eundem etiam legatum (Petrum \.
Georgii ad velum aureum diaconum cardinalem) excommunicatus extitit. —
PoUhasty 18635.
407
853.
Gregor X. iheüt dem Erzbischof (Engelbert) von Köln mit, da ihm der Kölner Dompropsf
Tiold von Los, päpstlicher Kaplan, mitgetheUt^ dass der Graf von Jülich mit einigen Bischöfen
d andern Prälaten nnd Laien der Kölner, ütrechter^ Lütticher und Münsterschen Diöcese ihn
^angen genommen, zur Zahlung von Geldsummen und NacMass gesduddeter Beträge gezwungen und ihm
s eidliche Versprechen abgenommen hätten, dass er dieserhalb zur Wiedererlangung in keiner Weise
hritte thun werde: diese Eide seien nichtig und er könne sein Recht gegen seine Feinde Ver-
den, wie wenn er keine Versprechungen gegeben.
Orviefo 1272 September 6.
„Olim sicut dilecto filio." —
Dat. apud Urbem ueterem VIII idus septembris pontificatus nostri anno primo.
Or. im Kgl. St^A. Düsseldorf. Bulle an rothgelben Seidenfäden. Auf dem Umbug rechts Jo.
pro ar (aneinandergeschi'ieben). Unter dem Umbug . . . . , darüber s , kreuzweise durch-
strichen, darunter V, darunter auf der Innenseite des Umbugs f. arm. Oben links zwei L,
durch das erste lang gezogen X (ob durchstrichen?) .
Potthasty 20600 nach Drvx;k Lacomblet, 11, 630 aus einer Kopie, Simisi&rende Fehler Z. 2 zu
setzen accepimus st, recep., Z, 5 muss heissen diocesum te dei timore postposito violenter,
Z, 19 prelatos, comitem st prefalos com.
854.
Nikolaus IV. nimmt Kl, Lippoldsberg in Schutz und bestätigt genannte Besitzungen.
Rom 1289 Januar 13.
Nicolaus episcopus servus servorum dei dilectis in Christo filiabus . . priorisse et conventui mo-
»terii de Lippoldesberge ordinis sancti Benedicti, Moguntine diocesis, salutem et apostolicam bene-
tionem. Religionis vestre dicitur promereri sinceritas, ut peticionibus vestris benignum accomodemus
litimi (!) et eas ad gratiam exanditionis (!) favorabiliter admittamus. Vestris igitur devotis postu-
ionibus grato concurrentes assensu personas vestras et locurii, in quo estis dinino (!) obsequio man-
ate, cum omnibus bonis vestris, que in presentiarum rationabiliter possidetis aut in futurum justis
dis prestante domino poteritis adipisci, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus. Specialiter
:em treö villas Bodeneuelde cum ecclesia ibidem, item Bodeneuelde, Gotmaressen ab ecclesia Gorbi-
ji cum omni utilitate earundem titulo proprietatis emtas nee non terras, decimas, villas, nemora cum
Brtatibus et aliis bonis vestris, sicut ea omnia juste et pacifice possidetis, vobis et per nos (!) mo-
jterio vestro auctoritate presentium confii-mamus et presenti(!) scripti patrocinio communimus. Nulli
incursurum. Datum (!) Rome apud sanctam Mariam majorem idus januarii pontificatus nostri anno
mo.
Perg.'Ausfertigung im Kgl. St.'A. Marburg. An rothgelber Seidenschnur hängt echte Bulle Niko^
laus IV. y Schreibervermerk auf dem Umbug fehlt. Oben in der Ecke rechts C zweimal schräg
dw^chstrichen. Auf der Rückseite Angelus de Sese (?) darunter A. Interampn. Die Schrat
entstammt nicht der päpstlichen Kanzlei; sie neigt sich stark nach links. Die einzelnen Buch-
Stäben sind sehr unregelmässig gemacht, für st kommen vier verschiedene Ligaturen vor. Das
N in Nicolaus reicht bis zur dritten Zeile. Ausserdem verschiedene, ganz ungewöhnliche Fehler
die der Koi^rektor getciss nicht Obersehen hätte, und das für diese Zeit in OHginalen ganz
ungewöhnliche datum st. dat. — Der Kauf der 3 Dörfer hatte 1278 December 3 stattge-
408
funden; Wigandy Arckio IV ^ 22ö, Erzb. Gerhard van Mainz genehmigt 1290 Aug. 26, dasr
(■arvei das Patronatsrecht in Bod^nfelde für Drannfeld oon Lippoldsberg eintauaeht. Die
päpstliche Kaufbestätigung unrd gar ni^^ht* erwähnt ! Vgl, Zt^chr, 39. ^, 109, Wahrscheinlick
also Fälschung,
855.
Bonifadus VIII. ernennt Bichter im Streite der Osnabrücker Eremiten mit dem Kapitel vm
St. Johann daselbst. Lateran 1295 März 11.
Bonifacius episcopus seivus sei-vorum dei dileclis filiis preposilo, decano et archidiacono Rosine
in ecclesia Bremens! salutem et apostolicam benedictionem. Sua nobis prior et fratres Eremitarum
Osnaburgenses a) ordinis sancti Augustini petitione monstrarunt, quod decanus et capitulum ecclesie
sancti Joannis Osnaburgensis pretendentes minus veraciter, quod ipsi prior et fratres locum eorum in
fundo dictorum decani et capituli post denunciacionem novi operis per jactum lapidis factam, ut dice-
bant, duxerant construendum, ipsos super hoc petendo eos ad demoliendum, quidquid ibi post denun-
ciacionem predictam fuerat superedificatum, compelli coram thesaurario ecclesie Osnaburgensis b), cui
venerabilis frater noster episcopus Osnaburgensis auctoritate ordinaria causam higusmodi audiendam
commiserat et fine debito terminandam, fecissent ad Judicium evocari, ex parte ipsorum prioris et
fratrum fuit coram eo excipiendo propositum, quod, cum ipsi et totus ordo ac loca eorum ab omni
jurisdictione ordinaria diocesanorum episcoporum et ciyuscunque alterius per specialia privilegia sedis
apostolice sint exempta, ita quod ratione delicti seu contractus sive rei, de qua agitur, ubicunque
committatur delictum, initiatur contractus aut res ipsa consistat, non possint iidem prior et fratres
seu alie persone ipsius ordinis coram locorum ordinariis conveniri, prout erant per exhibitionem
dictorum privilegiorum legitime docei-e parati, respondere super predictis coram eodem thesaurario
minime tenebantur. Et quia idem thesaurarius eos super hoc audire contra justitiam recusarit,
ipsi sentientes ex hoc indebite se gravari ad sedem appellarunt eandem. Quocirca discretioni vestre
de utriusque partis procuratorum assensu per apostolica scripta mandamus, quatenus apud civitatem
Bremensem vocatis, qui fuerint evocandi, et auditis hinc inde propositis, quod justura fuerit appellatione
postposita decernatis, facientes — exequantur. Dat. Laterani quinto idus martii pontificatus nostri
anno primo.
a) Osnaburgensis Druck, — b) Osnaburgensi Druck.
Druck Em/poli^ BullaHum ordinis Erefnitamm, p. 42.
Potthast, 24041. Vgl. oben Nr. 800.
856.
Bonifacius VIII. gibt durch Bischof (Konrad) von Osnabrück Junker Otto von Tecklen-
bürg und Beatrix von Rietberg Ehedispens.
Änagni 1296 September 1.
Venerabili fratri . . episcopo Osnaburgensi.
Exposita nobis dilecti filii nobilis viri Ottonis de Tekeneburch«) domicelli et dilecte in Christo filie
nobilis mulieris Beatricis de Rotbergh tue diocesis petitio continebat, quod eis olim in puerili consti-
tutis etate parentes ipsorum pro eis sponsalia contraxerunt. Et licet ipsi, postquam ad etatem perve-
nerunt legitimam, didicissent se fore quarto consanguinitatis gradu conjunctos, propter quod copulari
matrimonialiter recusabant, quia tarnen ex hoc gravia oriebantur scandala et guerrarum discrimina
imminebant, ex quibus turbari tota patria timebatur, ipsi tamen Otto et Beatrix ab eisdem compulsi
409
parentibus, ut hiyusmodi obviarent periculis, matrimonium inier se per carnis copulam consummantes
prolem ex tali matrimonio susceperunt, cigus occasione matrimonii higusmodi parata dissensio divina
faciente dementia non processit. Quare ex parte ipsorum nobis fiiit humiliter supplicatum, ut. cum ex
eorum separatione, si fieret, gravia timeantur in illis partibus etiam pejora predictis prius immiuentibus
scandala suscitari, subvenire ipsis super hoc de dispensationis gratia dignaremur. Nos igitui-, qui sa-
lutem et pacem querimus singulorum, cupientes predictoi um nobilium providere saluti ac obviare scan-
dalis supradictis fraternitati tue, de qua fiduciam in domino gerimus specialem, per apostolica scripta
mandamus, quatinus, si premissis suffragatur veritas, tuque id alias secundum deum expedire videris,
super quibus tuam intendimus conscientiam onerare, eisdem Ottoni et Beatrici, imposita propter hoc
penitentia salutari eisque ad tempus juxta tue discretionis arbitrium carnali commertio interdicto et
eis ab invicem separatis, tandem cum eis, quod impedimento hujusmodi, quod ex predicta consan-
guinitate provenit, non obstante possint in eodem matrimonio licite remanere, auctoritate nostra di-
spenses prolem predictam susceptam et suscipiendam ex eodem matrimonio legitimam nuntiando. Dat,
Anagnie kalendas septembris anno secundo.
a) Tekenebuh mit Abkürzungszeichen über u.
Vat, Arch. Regbd, 48 foL lOöv Nr. 450. Der ei^ate Theü bis quare ex parle ist gedruckt bei
Faucon et ThomaSy les reg. de Boniface Vllly //, Nr. 1339, Reg. Schmidt, PdbstL Urkk.
u. Regg. u. s. w. S. 14 Nr. 22. Junker Otto ist Otto IV. v. T. Seine Gemahlin war
Beatrix von Rietberg (Schmidt irng Rüdenberg), vgl. West/. Siegel /, 2 S. 11.
857.
Ein Papst Hon&nus (HL oder IV.?) und ein Papst Bonifacms (VIII?) ertJieäen dem Kl.
Corvei Ablässe. 13. Jahrhundert.
Hdschr. 141 in quarto saec. XV s. der Kgl. Bibl. in Berlin erwähnt bei einer Aufzählung der
Ablässe ßir die Vituskirche in Corvei: Remissio omnium peccatorum: item in privilegio
Honorii habetur clausula: Nos vero eis, qui dictis fratribus manus por(r)exerint acyu-
trices et pietatis (?), si fuerint vere penitentes suorum peccatorum, veniam poUicemur.
Item Bonifacius papa omnibus, qui se eorum fraternitati statuerint (fehlt adjungendos
oder ähnliches Wort?), septimam partem injuncte penitencie misericorditer in domino re-
laxat. Gedr. Ztschr, /. vaterl. Gesch. Bd. 46, i , 79 f. Van speciell Corvei ertheilten Ab--
lassen der genannten Päpste habe ich nichts ei^mibteln können. ,
Westf: Urk.-Buch. Y.
52
Nachträge und Berichtigungen.
P^n den zahbreiehen tn den letzten Jahren neu erschienenen^ fortgesetzten oder vollendeten Werken^ die Papeturkk, auz
dem in vorliegender Satnmlung behandelten Zeitraum bringen oder besprechen^ konnten oder können nachstehende benutzt werden:
J(fe^ Reg. Pont. 2. Aufl. vollständig; Rodenberg^ Ep. sei Bd. 1 u. II; Berger, Reg. Inn. IV. I u. II; Prou (Reg. Hon. I\^
3 Hefte; Langlois (Reg. Nik. /K), 3 Hefte; Thomas und faucon (Reg. Bon. VIIL\ 3 Hefte; Oranefean, Reg. Ben. XL voll-
ständig. Das neue Werk PressuttVs über Honor. HL habe ich noch nicht zu Gesicht bekommen. Böhmer- HUI, Reg. Arch,
Mag. 1 u. II habe ich nicht berOcksichtigt, wenn ein Reg. aus Berger ohne eigene Zutiiat abgedr. wird. In folgendem sehUessen
sich an die Ergänzungen Korrekturen der fehler in den Litteraturnotizen. Die Hummern der Arch. Ztschr. III beziehen sich
sämmtlicli auf den Airfsatz von Wihnans y,Ergänz. zu d. Reg. Pont.' u. s. w. S. 31 ff. Die sonstigen Berichtigungen und Er-
gänzungen sind ausser den Datenkorrekturen durchgängig sachlicher Natur. Die eigentlichen Textkorrekturen werden am Schhus
des Bandes zusammengestellt. Die Zeilenzahlen beziehen sich auf die Nummern (das Regest ist mitgerechnet).
Jaffe-Löwenfeld Nr. 8S18 (6i5i) = Nr. 53; 8927 (6246) = 56; 9186 (6385) = 66; 9232 (6417) =»= 70; 9517 (6601) = 85;
9999 {6842) = 104; 14447 f. = 120; 13179a = 125; 14712a =136; 14951a « 143; 15104a = 145; 15105a = 146;
16380 (10135) = 151; 17070a = 156; 17079a = 157.
Pott hast 3134a-^25557 = 216; 6362 = 281; 7392 == 317; 7391 = 327; 7876 = 338 Z. 20; 8515 f = 358 f.; 8838a—
26213 = 376; 9085 = 385; 9990 = 414; 10181 « 421; 11725 == 446; 13029 = 504; 13863 = 514; 16235 (Westf.
Urkb. III, 589) = 568; 16773 (Sandh<ff, Ant. II, p. 125) = 579; 16784 = 580; 20849 = 695; 22037 = 757.
Arch. Ztschr. III, Nr. 133 = 229; 34 = 303; 35 = 305; 36 = 308; 31 = 319; 38 = 321; 40 = 327; 45 = 545;
55 = 370; 70 = 412; 72 = 424; 134 = 442; 135 = 444; 78 = 457; 80 = 502; 81 = 512: 85 = 520; 86 == 52J;
29 (irrig zu 1209) = 542; 96 = 582; 97 = 584; 99 /. = 591 f.
Rodenberg, £4). sei. II, 77 = 439 (Z. 9 hinter arch. zu erg. Col.); 82 =» 440; 100 =« 443; 119 = 445; 199 =^ 459 ^
Berger I, 1993; 222 = 460 (Z. 14 l. ipsum); 258 = 469; 287 == 473 (Z. 7 L intendit); 306 = 474; 328 = 475;
365 = 483; 390 = 3; 448 = 488 (Z. 17 l. dilectis filii«); 489 == 491; 495 « 492; 517 « 495; 520 = 496; 590 =-
504; 636 = 508; 663 II = 509.
Korrekturen in den Datirungen: 121 /. lies Juni statt Juli; 156 f l. 1194 st. 1193; 196 = 1205 Febr. 5; 201 L Oct 8
St. 10; 229 = 1210 Sept. 26; 244 = 1215 April 28; 301 = Lateran u. s. it.; 329 = 1225 April 11; 335 Z. 10 L XI
St. VI; 371 « Rieti u. s. w.; 394 = 1233 Juni 17; 411 Z. 18 l. Juni; 434 das „Bei*' zu streichen; 446 « 124^
Mai 11; 486 f l 1247; 491 l. 1248; 504 = 1248 Sept. 22; 505 « 1250; 557 l. Anagni; 720 « 1290 Dec. 5, auch
Arch. Ztschr. Nr. 122 irrig datirt.
S. XH Z. 24 zu Str. V hinter cap. — Nr. 52 Z. 2 L Fredelsloh, so immer. — Nr. 54 S. 20 Z. 7 v.u. (!) zu str. — Nr. 95 Z. 1
l. Nithard. — 104 Z. 10 faocwar kl. zu dr. weil kein Ortsname, sondern wahrscheinlich eine ins Wasser hineingebaute
Sperrung = Hakenwehr. Vgl. auch Schiller-Lubben Wörterb. V, 602. — 110 liegt jetzt un Hardeh. Kopiar (vgl Vorwort)
in Hdschr. saec. XIII vor. Korrekturen unwesentlich. Ebenso 143. Daselbst Z. 10 et st. ex nach H. K. zu L Z. 21
.apponinnifl st. pon. Z. 22 yeniatur st. veniant. — S. 67 L Nr. 161 st. 121. — Nr. 169 Z. 12 erg. Regbd. 4 fol 155. —
270 Z. 2 L Avignoneser. — 318 Z. 6 erg. Nr. 309. — 319 Z. 1 l. AUenberg. — 333 Z. 17. L attente sL atque. —
341 Z. 6 Spata richtig, vgl Berger I, 1485, 3921. — 351 Z. 1 L dem Thesaurar von St. Johann in Osn. — 381 Z. 9
Anm. ä) zu str. — 391 Z. 12 l. legatum. — 408 Z. 6 L ordinis. — 464, 466, 467, 468, 472 L Ludolf st Otto. — 4fß2
Z. 1 1. Innocenz 7K — • 506 der Osn. Kan. heisst Lutbert. — 536 Z. 1 l Elekt. — 542 vorl Z. l. Henricusat Johannes;
über das iVw. Ottos s. Einleitung S. XXX Anm. c). — 614 Z. 4 l. penitentiarie st. primarie. Orig. hat allerdings deut-
lich prim. — Nr. 617 gedr. Posse, An. \at. p. 128 Nr. 9. — 627 gedr. Posse, p. 129 Nr. 10. — 632 entnommen Regbd.
29 fol 239v Nr. 48. — 733 jetzt FacsimUe in Spec.pai TafXXXVI (Z. 9 L conservetur). — 768 Reg. Lang loU, Us reg.
de Nie. IV. p. 162 Nr. 724—30. — 77i, Langt, p. 257 Nr. 1255; 772 L. Nr. 1250; 773 L. p. 256 Nr. 1241. — 774
Langlois, p. 252 Nr. 1202 ff. — 775 Langlois, p. 379 Nr. 2152. — 803 Z. 9 l. rortainarlit.
Münster, Tlegonaberg*scbe Buchdnickerei.
3 9015 03970 4708
DO NOT REMOVE
OR
MUTILATE CARD